Historical Information gathered from Mauricii Strategicon, ByzSym 23 (2013) 59-89

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΔΟΜΟΣ 17 (2009)

Το laquoTargeT groupraquo Του ΣΤραΤηγικου Του Μαυρικιου και η ΤαυΤοΤηΤα Του ΣυνΤακΤη

Της Σοφίας Γυφτοπούλου

Σύμφωνα με την laquoπρόλογοraquo που προτάσσεται στο στρατιωτικό τακτικό laquoΜαυρικίου Στρατηγικόνraquo εκτενές κείμενο της βυζαντινής στρατιωτικής γραμματείας του τέλους του 6ου αι1 ο εν δυνάμει αρμόδιος για την διεξαγωγή της πολεμικής επιχείρησης ο φέρελπις στρατηγός ήταν αυτός που επρόκειτο να ωφεληθεί από την ανάγνωση Άλλωστε σε πολ-λά σημεία του κειμένου ο συντάκτης απευθύνεται στον ίδιο τον στρατηγό Μεταξύ άλ-λων χωρίων η καταληκτική παράγραφος του ια (του κεφαλαίου για τους ξένους λαούς) υποδεικνύει με σαφήνια ότι το laquoTarget groupraquo του εγχειριδίου είναι η ανώτατη ηγεσία του στρατού

Προτίθεται ο συντάκτης του Στρατηγικού κατά την δηλωσή του στην εισαγωγή να διδάξει τον μελλοντικό στρατηγό να τον καταστήσει ικανό να ηγηθεί ενός αποτελεσμα-τικού στρατού Του δίνει ένα σωρό πληροφορίες για το πώς λειτουργεί ο στρατός στο στρατόπεδο και στο πεδίο της μάχης για το πώς τον εκπαιδεύει και τον κρατά σε ετοιμό-τητα για τον σχεδιασμό και την εκτέλεση ενός πολεμικού σχεδίου Παράλληλα του απο-καλύπτει τα μυστικά της laquoστρατηγίαςraquo δίνει τους σχηματισμούς μάχης με τα διαγράμ-ματά τους τους ελιγμούς στους οποίους γυμνάζονται οι άνδρες προκειμένου να αντα-ποκριθούν στις απαιτήσεις ενός σχηματισμού που κατανοούν αλλά και ενός πολεμικού σχεδίου που αγνοούν όπως ρητά δηλώνεται στην εισαγωγή του Στ (στην ενότητα για τα πολεμικά γυμνάσια)2 Με ιδιαίτερη φροντίδα παραθέτει πλήθος exempla παραδείγματα από πραγματικές μάχες στα πλαίσια στρατιωτικών γυμνασίων στοιχείο της εκπαίδευσης του στρατηγού3 και επιπλέον σε αρκετές περιπτώσεις οι ελιγμοί των σχηματιμών μάχης που προτείνονται είναι προσαρμογή εφαρμοσμένης τακτικής στο πεδίο της μάχης και μά-λιστα από τους πρόσφατους πολέμους4 Μόνο στο ζήτημα της επιμελητείας είναι σχετικά

1 DeNNIS (CFHB 17) εσαγωγή βλ και HuNger (2005 Literatur III) σ 1612 DeNNIS (CFHB 17) σ 21612-153 Βλ ενδεικτικά τα Δ για τις ενέδρες και Στ για τα γυμνάσια ο CaMpBeLL

(1987 be a general) σ 14 χαρακτηρίζει τα exempla ως προετοιμασία για την στρατηγία Χρησιμοποιώ τον όρο exempla μόνο για τις περιπτώσεις που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε ldquoπροσομοιώσεις μαχώνrdquo

4 WIITa (1977 Thesis) σ 439 και εξής αντιπαραβολή των Β ια ιΒltαgt

342 Σοφία Γυφτοπούλου

φειδωλό το Στρατηγικόν δίνει μεν τις κύριες κατευθύνσεις δεν κατατοπίζει όμως Μελε-τώντας το Στρατηγικόν μένει κανείς με την εντύπωση ότι ο στόχος που θέτει ο συγγραφέ-ας στην εισαγωγή η εκπαίδευση του στρατηγού επιτυγχάνεται ή έστω ότι η μέριμνα για την παιδεία του στρατηγού αποδεικνύεται από το ίδιο το εγχειρίδιο

ο DeNNIS προβληματιζόμενος για την χρηστικότητα του Στρατηγικού θεωρεί το βι-βλίο ως μέρος της εκπαίδευσης της μεσαίας ηγεσίας του στρατού και όχι του στρατηγού ή των άμεσα υφισταμένων του η γλώσσα η τετριμμένη και οι υπερβολικές λεπτομέρειες εί-ναι κατά τον DeNNIS στοιχεία της εκπαίδευσης του μεσαίου στην ιεραρχία αξιωματικού5 Θα παρατηρήσω ότι στην πράξη ο αξιωματικός αυτός ελέγχει ακατάπαυστα την ετοιμό-τητα του στρατού επιβεβαιώνει τα εντελόμενα εκτελεί το πρωτόκολλο διευθετεί την επικοινωνία μεταξύ του στρατού των ανδρών που συγκροτούν τις γραμμές της μάχης και των επικεφαλής που παρατάσονται μαζί τους και της ανώτατης ηγεσίας που σχεδιάζει τον πόλεμο και κατευθύνει την μάχη Θα συμφωνήσω στο ότι για την παιδεία αυτού του αξιωματικού ήταν πραγματικά ένας θησαυρός το Στρατηγικόν η εμμονή από την άλλη του συγγραφέα του Στρατηγικού να απευθύνει τον λόγο το επιχείρημα την πληροφορία στον στρατηγό θέτει σε αμφισβήτηση είτε την υπόθεση του DeNNIS είτε την αξιοπιστία του συντάκτη του Στρατηγικού6

ορισμένα κεφάλαια είναι όντως χρήσιμα στον μέσο αξιωματικό ορισμένα άλλα στον ανώτερο και στον ηγέτη ενώ κάποια θα μπορούσαν κάλλιστα να απευθύνονται σε όλους τους φιλομαθείς αξιωματικούς το κεφάλαιο η με τα γνωμικά για παράδειγμα ή πολύ πε-ρισσότερο το ΖltΒgt (για την καθημερινότητα στο στρατόπεδο σε καιρό πολέμου) όπου στους τίτλους των κεφαλαίων στ και ζ πληροφορούμαστε ότι η συγκεκριμένη ενότητα αφορά τους αξιωματικούς ανάλογα με τη θέση τους στην ιεραρχία (αντίστοιχα laquoγνῶσις κεφαλαίων ὀφειλόντων δοθῆναι ἑκάστῳ μεράρχῃ ἐκ τῶν εἰρημένων κεφαλαίωνraquo και laquoγνῶσις ὁμοίως κεφαλαίων ὀφειλόντων δοθῆναι ἑκάστῳ ἂρχοντι τάγματος καἰ μοιράρχῃ καὶ αυτῷ δὲ τῷ μεράρχῃ ἲνα οἷδεν τί καταζητεῖνraquo)7

αυτό που απασχολεί τον συγγραφέα του Σρατηγικού του Μαυρικίου είναι η ανα-μόρφωση ενός στρατού ο οποίος δεν κατακτούσε νίκες στο πεδίο της μάχης επί μακρόν επειδή αφενός οι άνδρες του δεν ήταν εκπαιδευμένοι και αφετέρου η ηγεσία του δεν είχε πολεμική εμπειρία η laquoαγυμνασία των στρατιωτώνraquo και η laquoαπειρία των στρατηγώνraquo8 ευθύνονταν για την αναποτελεσματικότητα του στρατού η απάντηση στο πώς θα ανα-

5 DeNNIS (1984 militry Handbook) σ XI6 Είναι ενδιαφέρον να γνωρίζουμε ότι οι συντάκτες των στρατιωτικών τακτικών

στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία απευθύνονταν στους συγκλητικούς οι οποίοι επρόκειτο να στελεχώσουν την ανώτατη ηγεσία του ρωμαϊκού στρατού με εξαίρεση τον Πολύαινο που απηύθυνε το έργο του για την πολιορκητική τέχνη στον αυτοκράτορα Είναι στοιχείο της παράδοσης επομένως να αφορά τον στρατηγό η εισαγωγή βλ CaMpBeLL (1987 be a general) σσ 13-14 Στο Σρατηγικόν του Μαυρικίου όμως ο συντάκτης απευθύνει πολύ συχνά την σκέψη του στον στρατηγό

7 DeNNIS (CFHB 17) σ 2601-2 και σ 2621-38 DeNNIS (CFHB 17) σ 6813-14

Το laquoTarget Groupraquo του Στρατηγικού του Μαυρικίου και η ταυτότητα του συντάκτη 343

μορφωνόταν αυτός στρατός είναι το Στρατηγικόν κατά την δήλωση του συντάκτη στην εισαγωγή για να ταυτιστεί επομένως το laquoTarget groupraquo του Στρατηγικού θα αναζητηθεί ο ρόλος του κειμένου στην εκπαίδευση όλων των αξιωματικών αφενός και αφετέρου θα αξιολογηθεί η προσφορά του στρατιωτικού τακτικού στην επιχειρούμενη αναδιοργάνω-ση του στρατού της αυτοκρατορίας που όντως έλαβε χώρα την περίοδο 570-590

καταρχήν θα πρέπει να σημειωθεί ότι η στράτευση η επιλογή των στρατιωτών και η συγκρότηση των επίλεκτων ή μη μονάδων πεδίο στο οποίο είχε αρμοδιότητα η ανώτατη ηγεσία του στρατού ήταν μιά σχεδόν αυτόματη διαδικασία βασιζόταν στους laquoστρατι-ωτικούς καταλόγουςraquo των επαρχιών τους οποίους τηρούσαν υπάλληλοι της πολιτείας9 Λεπτομέρειες για τα ζητήματα της στράτευσης δεν αναγράφονται στο Στρατηγικόν αντί-στοιχη είναι η αντιμετώπιση της επιμελητείας που επίσης ενέπιπτε κατά το μάλλον ήττον στην αρμοδιότητα των οικονομικών υπηρεσιών και της πολιτικής ηγεσίας των επαρχιών υπό την καθοδήγηση του στρατηγού καθώς και του ζητήματος της αμοιβής των στρατιω-τών μίας ακόμη περίπτωσης όπου τηρείτο ο νόμος της πολιτείας10 για όλα τα παραπάνω στη μεσαία ηγεσία δεν έπεφτε λόγος η δε ανώτατη ηγεσία γνώριζε - εφάρμοζε τις οδη-γίες της πολιτείας και ποτέ δεν ασχολήθηκαν οι συντάκτες των στρατιωτικών τακτικών με παρόμοια ζητήματα Μοναδική είναι η περίπτωση των βασιλικών ταξειδίων έργο του 10ου αι όπου δίνονται σαφείς οδηγίες για την επιμελητεία αλλά και στοιχεία για την χρη-ματοδότηση Πρόκειται για ενότητα (το παράρτημα αρ 1) του εκτενούς συγγράμματος Περί βασιλείου Τάξεως (= de caerimoniis aulae byzantinae) και απέχει από τα συνήθη στρατιωτικά τακτικά11

Θα πρέπει κατά δεύτερον να γίνει σαφές ότι τα στρατιωτικά τακτικά είχαν ανάλογο περιεχόμενο Παρουσίαζαν πρακτικά ζητήματα μεμονομένα ή και περισσότερα του ενός που άπτονταν του θερμού ενδιαφέροντος των εμπλεκομένων σε σχεδιασμό και διεξαγω-γή πολεμικών επιχειρήσεων12 οι διαφορές τους στην ουσία ήταν η ενημέρωση του κάθε μεταγενέστερου εγχειριδίου καταρχήν σε ζητήματα όπου είχαν επέλθει αλλαγές αλλά και επειδή οι συντάκτες προσέθεταν σε ήδη υπάρχοντα τακτικά κάποια κεφάλαια μια ενό-τητα για την πολιορκητική τέχνη για παράδειγμα13 Το Στρατηγικόν είναι πιο διεξοδικό είναι πιο εκτενές είναι ενημερωμένο σε λεπτομέρειες και επιπλέον πρωτοτυπεί με την ενότητα για τους ξένους λαούς το κεφάλαιο ια (για τους ξένους λαούς) Το αμέσως προ-

9 WHITBY (1995 recruitment) σς 61 και εξής Πρβλ ΘΕοΦανηΣ Χρονογραφία σ 31616-21

10 DeNNIS (CFHB 17) σ 8691 JoNeS (1990 Lre) σ 671 HaLDoN (1999 Byzantine Warfare) σ 120-21

11 HuNger (2005 Lieratur III) κεφ 11 σ 17312 Βλ για τα τακτικά HuNger (2005 Literatur III) κεφ 11 DaIN (1967 Les

Strateacutegistes) και συνoππτικά γυΦΤοΠουΛου (2010 Μαυρικίου Στρατηγικόν) το βιβλιογραφικό σημείωμα

13 ο WHeeLer (2004 Legion-phalanx) σς 354-356 υπογραμμίζει για ένα από αυτά τα τακτικά ότι ο συγγραφέας laquocontextualising older theoryrelevant to his timeraquo [non vidi raNCe (2007 Syrianos Magister) σ 703


ηγούμενο το σύγγραμμα του Vegetius του ύστερου 5ου αι ήταν γραμμένο στα λατινικά και συγκρινόμενο με το Στρατηγικόν πολύ μικρότερο το δε σύγγραμμα του ουρβικίου των αρχών του 6ου αι αναφέρεται στα στρατόπεδα αποκλειστικά Μετά από έναν αιώνα τόσους πολέμους τόσους καινούργιους αντιπάλους τέτοια εξέλιξη στην τεχνολογία θα ήταν παράξενο να μην είχε μεριμνήσει κανείς για την συγγραφή ενός τακτικού14

Το πιθανότερο είναι ότι αξιωματικοί που ήταν επιφορτισμένοι με την διεξαγωγή του πολέμου η μέση και η ανώτερη ηγεσία του στρατού είχαν στην διάθεσή τους τα κλασσικά εγχειρίδια και τους κανονισμούς κείμενα ενημερωμένα ενδεχομένως με κάποιες σημειώ-σεις που θα αντανακλούσαν την αποκομιθείσα στο μεταξύ εμπειρία οι στρατιώτες και οι κατώτεροι αξιωματικοί διδάσκονταν επί το έργον αποκλειστικά Εφόσον μάλιστα υπάρχει και η μαρτυρία του Στρατηγικού σχετικά με την επιλογή των ανώτερων στην ιεραρχία αξιωματικών με το κριτήριο να γνωρίζουν γράμματα εάν ήταν εφικτό15 θα υποθέσω ότι δεν ήταν πολλοί αυτοί που τελικά διάβαζαν Μεταξύ αυτών λίγοι θα ήταν σε θέση να με-λετήσουν με αξιώσεις ένα εκτενές κείμενο laquoΤὰς δὲ μοίρας ταύτας τρία μέρη γενέσθαιhellipκαὶ ἐπιστῆναι αὐτοῖς μεράρχαςhellipεἰδότας εἰ δυνατὸν καὶ γράμματαhellipraquo Βέβαια ήταν πολύ περισσότεροι από προηγούμενες περιόδους Τώρα το συγκεκριμένο χωρίο ίσως και να προέρχεται από ενότητα (προγενέστερο εξειδικευμένο τακτικό) στην οποία το να ξέρουν γράμματα οι αξιωματικοί ήταν επιθυμητό και όχι προαπαιτούμενο αφού αλλού στην ει-σαγωγική ενότητα α τα κεφάλαια στ ζ και η ο στρατιωτικός κανονισμός είναι γραπτός και αναγιγνώσκεται στο στρατό από τους αρμόδιους αξιωματικούς ενώ στο ιΒltΒgtζ (η ενότητα για το πεζικό) οι μανδάτορες ανώτεροι αξιωματικοί είναι εγγράμματοι γνωρί-ζουν ελληνικά λατινικά και περσικά16

Σε κάθε περίπτωση πολλοί αξιωματικοί αδυνατούσαν να μελετήσουν αλλά και να έχουν στη διάθεσή τους ένα εκτενές τακτικό παρότι ακετοί από αυτούς όχι όμως όλοι ήταν εγγράμματοι Δεν στερούνταν βέβαια πολεμικής εμπειρίας οι άνθρωποι αυτοί βρί-σκονταν διαρκώς στο πεδίο της μάχης Ήταν επίσης εξοικειωμένοι με τις λεπτομέρειες με την γλώσσα του στρατού με την καθημερινότητα του στρατοπέδου

οι ανώτεροι αξιωματικοί και οι επικεφαλής των επιλέκτων αφενός ήταν σε θέση να μελετήσουν το Στρατηγικόν και όποιο τακτικό αφετέρου θα πρέπει να βασίζονταν σε αυτά τα τακτικά17 όχι μόνο για να εκπαιδευτούν αλλά και για να πολεμήσουν δεδομέ-

14 raNCe (2007 Syriaus Magister) σ 737 χρονολογεί πριν από το 790 το σύγραμμα του Συριανού Μάγιστρου το ανωνύμου Περί Στρατηγίας τη ναυμαχία και τις Στρατιω-τικές Δημηγορίες για τά έργα αυτά τα οποία συναποτελούν ενιαία στρατιωτική πραγμα-τεία όπως κατέδειξε πρόσφατα ο ZuCKerMaN (1990 Syrianus Magister) έχει προταθεί χρονολόγηση στον 6ο αι όπ αλλά και στον 9ο αι βλ raNCe όπ βιβλιογραφία και κριτική παρουσίαση όλων των επιχειρημάτων

15 DeNNIS (CFHB 17) σ 8814-1716 DeNNIS (CFHB 17) σ 925 σ 982 και 4244 17 Παλαιότερα ήταν αλλιώς η κυρίαρχη πρακτική των ρωμαίων ως προς την

εκπαίδευση των συγκλητικών στα στρατιωτικά πράγματα συνίστατο στο να ακούνε τις διηγήσεις των βετεράνων αλλά και να τους ακολουθούν στο πεδίο της μάχης Βλ σχετικά


νου ότι ενίοτε αναλάμβαναν τα στρατιωτικά καθήκοντα χωρίς προηγούμενη πολεμική εμπειρία οι πλέον υψηλόβαθμοι μεταξύ αυτών κατά την περίοδο του β΄ μισού του 6ου αι προέρχονταν συχνά από τις τάξεις των πολιτικών αξιωματούχων ο ίδιος ο Μαυρίκι-ος για παράδειγμα ήταν άνθρωποι με στρατιωτική παιδεία ακαδημαϊκού περιεχομένου χωρίς προηγούμενη πολεμική εμπειρία κάποια κεφάλαια του Στρατηγικού θα ήταν χρή-σιμα άλλωστε μόνο σε αυτούς στην ανώτατη ηγεσία το ια (για τους ξένους λαούς) το ιΒltαgt (η ενότητα για την σύμμεικτη παράταξη μάχης) όπου εν πολλοίς παρουσιάζονται οι πολεμικές τακτικές με ιστορικά παραδείγματα μετασκευασμένα σε exempla στοιχείο που αποκαλύπτει την παιδεία και την ικανότητα του συντάκτη Το Στ (για τα γυμνά-σια) όπου ο στρατηγός εκπαιδεύεται να γυμνάσει τις μάχιμες μονάδες αλλά με τρόπο που να ανταποκρίνονται στο πολεμικό του σχέδιο μαθαίνει την αντιστοιχία γυμνασίων-ελιγμών-πολεμικού σχεδίου αλλά και τα Βα και Ζltαgt η εισαγωγική παράγραφος όπου αιτιολογείται η πολεμική θεωρία ασφαλώς απευθύνονταν στην ανώτερη και την ανώτατη ηγεσία (αντίστοιχα ενότητα Β για την παράταξη του ιππικού και Ζ για την καθημερινό-τητα στο στρατόπεδο)

Τα δε κεφάλαια εκείνα που δίνουν λεπτομερείς πληροφορίες για όπλα εφοδιοπομπή ενέδρες οδοιπορίες πολιορκία στρατοπέδευση για τα επιτίμια η αναγραφή με λεπτομέ-ρεια των στρατιωτικών παραγγελμάτων οι συμβουλές σε σχέση με την καθημερινότητα του στρατοπέδου ήταν η μόνη πηγή χρηστικής γνώσης για τον άπειρο περί τα πολεμικά πράγματα στρατιωτικό αξιωματούχο ο στρατηγός ας επαναληφθεί δεν ήταν απαραίτητα στρατιωτικός καρριέρας την εποχή αυτή αναλάμβανε μεν την ηγεσία του στρατού ακόμη και όταν αγνοούσε την ορολογία Την απειρία του στρατηγού ήθελε να θεραπεύσει ο συντάκτης του Σρατηγικού και ήταν κατά τη γνώμη μου το τακτικό μεγαλύτερης αξίας θησαυρός για τους ανώτερους αξιωματικούς και την ηγεσία σε σύγκριση με ότι προσέφε-ρε στους επικεφαλής των 300 ανδρών ή και των 1000 οι οποίοι ας επαναληφθεί αυτή τη γνώση την αποκόμιζαν κυρίως από την εμπειρία και από εξειδικευμένα τακτικά προγενέ-στερα του Στρατηγικού

Συνοψίζοντας στο Στρατηγικόν του Μαυρικίου καταδεικνύεται η μέριμνα του συγ-γραφέα για την βελτίωση του στρατού μέσω της παιδείας του στρατηγού και της καλλι-έργειας νοοτροπίας τακτικού στρατού Προκειμένου να επιτευχθεί η αναδιοργάνωση το ενδεδειγμένο laquoTarget groupraquo ήταν ο άξιος στρατηγός στην ενότητα η υπενθυμίζεται το ρητό laquoκάλλιον εἶναι λέοντα έλάφων ἂρχει ἦ ἒλαφον λεόντωνraquo και επαναλαμβάνο-νται με σεβασμό τα λόγια του αννίβα laquoβουλοίμην πρὸς ἀγέλην λεόντων ἒχειν ἧς ἒλαφος ἂρχει μᾶλλον ἦ πρὸς ἀγέλην έλάφων ἧς λέων έστὶ ἡγεμώνraquo18 η πολεμική θεωρία που προβάλλεται στο Στρατηγικόν αποκαλύπτεται με ακρίβεια σε δύο εκτενή χωρία τα Βα και Ζltαgt εισαγωγή που θυμίζουν και τον πρόλογο του τακτικού ο συγγραφέας απευ-θύνεται στην ηγεσία μέσηανώτερη αλλά κυρίως στον στρατηγό συγκεκριμένα και κατ επανάληψη στον στρατηγό και εκθειάζει την Στρατηγική (τον σχεδιασμό της επιχείρησης

CaMpBeLL (1987 be a general) σ 20 σχόλια στην κριτική του Πλίνιου ως προς το στρατιωτικό εκπαιδευτικό σύστημα των ρωμαίων

18 DeNNIS (CFHB 17) σ 294226-7 και σ298285-7


κατά περίσταση) και την Στρατιωτική Τέχνη (την εκτέλεση της επιχείρησης με την μεθο-δικότητα τακτικού στρατού) Το Στρατηγικόν του Μαυρικίου φαίνεται ότι ήταν σε θέση να απoτελέσει μέρος της εκπαίδευσης όλων μάλιστα καθοδηγεί την ηγεσία στο ζήτημα της εκπαίδευσης των απλών στρατιωτών και των κατώτερων αξιωματικών η επιτυχία του αποδεικνύεται από την καταξίωσή του από το γεγονός ότι αντιγράφηκε αλλά και μεταφράστηκε και επιμερίστηκε19

Ως προς την επιχειρούμενη αναμόρφωση του στρατού μέσω του Στρατηγικού θα σχο-λιάσω επιπλέον δύο αναφορές και θα θεωρήσω ότι τα όσα καινούργια περιλαμβάνει το κείμενο για τα όπλα (= την τεχνολογία) τις τακτικές (= την προσφάτως αποκομιθείσα εμπειρία) και τους λαούς (= την εξοικείωση με τον αντίπαλο) ήταν στοιχεία που ο κα-θένας θα ανέμενε να δει σε ένα τακτικό ακόμη και αυτός ο πολιτικός αξιωματούχος που ήταν επιφορτισμένος με την διευθέτηση του εφοδίων του στρατεύματος που περνούσε από την επαρχία του

η πρώτη αναφορά που θα σχολιαστεί είναι ένα χωρίο από την εισαγωγική ενότητα από το κεφάλαιο aστ το σημείο που παραδίδει τη διαδικασία ανάγνωσης των στρατι-ωτικών επιτιμίων και ένα ακόμη από το αη η ποινή αρ 18 στο κεφάλαιο που παραδί-δει τα στρατιωτικά επιτίμια εν καιρώ πολέμου αντίστοιχα laquoτὰ διὰ νόμου μανδάτα τῆς καθοσιώσεως ἐπεί τοί ἐγγράφως ἐπὶ σχολῆς διὰ τοῦ ἰδικοῦ ἂρχοντος εἰπεῖν ταῦταraquo και laquoκελεύομεν τοὺς τὴν φυλακὴν τοῦ βάνδου πιστευθέντας σωφρονίζεσθαι καὶ οὐλτίμους γίνεσθαι τῶν ἀρχομένων ὑπ᾽ αὐτῶν ἢτοι τῶν σχολῶν ἐν αἷς ἀναφέρονταιraquo20 και στις δύο περιπτώσεις οι εκδότες αποδίδουν στην μετάφραση το νόημα της λέξης laquoσχολήraquo που για την περίσταση είναι η στρατιωτική μονάδα Είναι οι μόνες αναφορές των laquoΣχολώνraquo στο Στρατηγικόν ενώ είναι πλήθος οι εξιδικευμένοι όροι που με σαφήνεια θα μπορούσαν να αποδώσουν το ακριβές νόημα και να αντιληφθεί ο αναγνώστης τόσο τη διαδικασία ανάγνωσης (ανά τάγμα ανά μοίρα) όσο και αυτήν της τιμωρίας αναπαράγεται άραγε στο σημείο αυτό ο κανονισμός των laquoΣχολώνraquo (Scholae palatinae) που συνιστούσαν τον προσωπικό στρατό του αυτοκράτορα21

Ένας στρατός που έπρεπε να γίνει καλύτερος θα είχε ασφαλώς ως πρότυπο τις κα-ταξιωμένες επίλεκτες μονάδες Στο Στρατηγικόν έγινε αναπαραγωγή της πλέον κατα-

19 Βλ HuNger (2005 Lieratur III) κεφ 11 σς 155-182 και DaIN (1967 Strateacute-κεφ 11 σς 155-182 και DaIN (1967 Strateacute-DaIN (1967 Strateacute-gistes) o DeNNIS (1984 military Handbook) σ X χαρακτηρίζει την laquoεπιμερισμένηraquo εκδοχή του 10ου αι (ΛΕονΤοΣ προβλήματα) laquoστρατιωτικό κατηχητικόraquo και δεν συνδέει το Στρατηγικό του Mαυρικίου με το είδος αυτό της εκλαϊκευμένης στρατιωτικής γραμματείας παρότι θα σχολιάσω είναι γενικώς αποδεκτό ότι ο επιμερισμός ήταν μία προσφιλής μέθοδος εμπέδωσης της γνώσης τα χρόνια εκείνα Σχετικά με τον επιμερισμό ως μέθοδο διδασκαλίας μάλλον παρά κατήχησης σωστό είναι πιστεύω να παραβληθούν τα σύγχρονα ιατρικά εγχειρίδια

20 DeNNIS (CFHB 17) σσ 925-6 και 10021-23 οι εκδότες μεταφράζουν αντίστοιχα Swardon και Truppenkoumlrpern

21 Βλ JoNeS (1990 Lre) τ 1 σσ 54 613-14 και HaLDoN (1984 praetorians) σ 119


ξιωμένης και χρήσιμης γνώσης δεν θα ήταν παράλογο για το πεδίο των επιτιμίων να ίσχυσε το ίδιο ο συντάκτης έτσι και αλλιώς προκειμένου να κοινοποιήσει σε ένα τακτικό τους στρατιωτικούς κανόνες θα τους αντέγραψε από συγκεκριμένη πηγή αταύτιστη για την έρευνα οπωσδήποτε αποκλείεται να εισήγαγε εντολές πρωτότυπες μάλλον ανάρ-μοστο για τον στρατό είναι πιο πιθανόν να υπήρχαν τα διατάγματα καταγεγραμμένα σε εξειδικευμένα εγχειρίδια (σύντομες constitutiones ενδεχομένως mandata όπως άλλωστε δηλώνεται και στον τίτλο ldquoμανδάτα καθοσιώσεωςrdquo) των οποίων το περιεχόμενο δεν είναι γνωστό και να αποτέλεσαν το πρότυπο για τα συγκεκριμένα κεφάλαια22 ο στρατός λει-τουργούσε με βάση την υπηρεσιακή οδηγία το μανδάτο και στο πεδίο της μάχης η λέξη σήμαινε την εντολή το παράγγελμα Παράλληλα η χρήση της λέξης ldquoΣχολήrdquo που για την περίοδο χαρακτήριζε το πλέον επιφανές σώμα στρατού δεν θα έγινε από παραδρομή Εφόσον ο συντάκτης προερχόταν από το αυλικό περιβάλλον θα είχε πρόσβαση καταρχήν στον κανονισμό των Σχολών Άλλωστε η αναφορά της περσομάθειας των μανδατόρων στο ιΒltΒgtζ (στην ενότητα για το πεζικό) αρκεί για να υποθέσουμε ότι στο συγκεκριμένο σημείο αναπαράγεται ο κανονισμός των ιλλυρικιανών23

Σε σχέση με την επιχειρούμενη αναμόρφωση του στρατού μέσω του Στρατηγικού η αναφορά των Σχολών υποδεικνύει ότι ο συντάκτης έχει στο νου του να βελτιώσει τους άνδρες όχι μόνο την απόδοση στη μάχη κάτι που πετυχαίνει με την άσκηση αλλά και το ήθος τη νοοτροπία το φρόνημα επιθυμεί έναν πειθαρχημένο στρατό και του παρέχει τα μέσα για να εξασφαλίσει την πειθαρχία

η δεύτερη αναφορά που θα σχολιαστεί είναι το αποκαλούμενο σχήμα των αβάρων το οποίο επικαλείται πέντε φορές ο συντάκτης και το προτάσσει ως πρότυπο για την ένδυση και την εξάρτυση του ιππέα Ωστόσο το σχήμα που περιγράφει ο συντάκτης του Στρατη-γικού δεν ήταν αποκλειστικά αβαρικό24 από την άλλη ldquoαγνοείταιrdquo η προέλευση του ουν-νικού (παλίντονου) τόξου αλλά και οι περσικές επιδράσεις στην εξέλιξη της πανοπλίας25 Βέβαια οι ούννοι δεν υπήρχαν πια η δε επίδραση είχε λάβει χώρα πολύ πριν Μόνο στα ερουλικά σπαθιά στο ιΒltΒgtδ στα σκλαβικά κοντάρια στο ιΒltΒgtε στα μαυρίσκια κοντά-ρια στο ιΒltΒgtκ και στα βουλγαρικά σαγία στο ιΒltΒgtα όλα εφόδια των πεζών γίνεται

22 Βλ σχετικά HuNger (2005 Literatur III) σσ 225-229 247 267 280 ενδεικτικά για τις constitutiones που ας σημειωθεί τον 6ο αι ldquoέπεσαν σε αχρηστίαrdquo και σσ 197 225 272 ενδεικτικά για τα mandata που ήταν συντομευμένες constitutiones

23 WIITa (1977 Thesis) σ 22 Θα προσθέσω στην επιχειρηματολγία του WIITa και την αναφορά σε καμήλες της εφοδιοπομπής στο ίδιο laquoβιβλίοraquo (ιΒltΒgtκβ laquoβασταγή κα-μήλωνraquo = DeNNIS (CFHB 17) σ 480117) οι ιλλυρικιανοί επιχειρούσαν στο ανατολικό σύνορο στην Φοινίκη και στην Παλαιστίνη και αλλού όπου υπήρχαν καμήλες βλ για το πεδίο δράσης τους WIITa όπ

24 καρΔαραΣ (20078 σχήμα αβάρων) σ 152 και σημ 3 και σσ 158-6325 υπάρχει αναφορά στον περσικό τρόπο τοξεύσεως στα αα και ιΒltΒgtγ πρόκειται

για την νομαδική παραδοσιακή τοξοβολία βλ BIVar (1972 Cavalry) σ 285 για το τόξο και την πανοπλία πρβλ γυΦΤοΠουΛου (2010 Μαυρικίου Στρατηγικόν) τα σχόλια στα αα και ιαα


από μία αναφορά26 χωρίς επισήμανση ldquoτου ερουλικού πχ τύπουrdquo ανάλογη με την αναφο-ρά ldquoτου αβαρικού τύπουrdquo καταγράφονται τα ονόματα των εγχειριδίων ο τύπος ερουλικό κλπ ώστε να γνωρίζει τι ακριβώς χρειάζεται κάθε ενδιαφερόμενος

αυτό που κατά πάσα πιθανότητα υποδεικνύει η συχνή αναφορά στο ldquoσχῆμα τῶν Ἀβά-ρωνrdquo27 είναι η αποτελεσματικότητα του φτωχικού ldquoσχήματοςrdquo της εξάρτυσης των νομά-δων από δέρμα ή χονδρό ύφασμα στις περισσότερες περιπτώσεις και όχι από μέταλλο αν και οι Άβαροι χρησιμοποιούσαν μεταλλικά στοιχεία28 Προτείνονται στο αβ κοντάρια με ιμάντες και σημαιάκια που εμπόδιζαν την δείσδυση (και άρα συλλέγονταν μετά την μάχη ndashπρόταση που αναιρείται στα Βι ιΒltΒgtιστ και ιζ-) υφασμάτινο κολλάρο των αν-δρών -αντί του διαδεδομένου αλυσιδωτού που είχε περσική προέλευση- και ενδύματα με φαρδιές ζώνες αντί θωράκων ndashενώ η μετάβαση στην προστασία με θώρακα ήταν κατα-λυτική για την εξέλιξη του ιππικού πολέμου στην αρχαιότητα-29 καλύμματα των ίππων από χονδρό ύφασμα κατά το αβαρικό πρότυπο δηλαδή ένα κάλυμμα -ή και στηθιστήρια μεταλλικά εξίσου-30 και σκηνές αβαρικού τύπου31 Επρόκειτο ενδεχομένως για την πιο οικονομική λύση και θα μπορούσε επομένως να συνδεθεί με την αναμόρφωση στο πεδίο της επιμελητείας είτε ως πρόταση προς τον υπεύθυνο (τον στρατηγό) είτε και ως απόδει-ξη (προπαγάνδα) προς κάθε αξιωματικό και στρατιώτη για το ορθό της επιλογής αυτού του φτηνότερου μέσου

Εάν δεν ήταν truc ως προς την οικονομία τότε ίσως και να υπενθύμιζε στους αναγνώ-στες τον υπαριθμόν laquoέναraquo επικίνδυνο εχθρό μετά τους Πέρσες στον οποίο ήταν υποχρε-ωμένοι να προσαρμοστούν οι ρωμαίοι την εποχή αυτή και θα αποτελούσε ένδειξη της ενημέρωσης του τακτικού στο πεδίο της πραγματικής απειλής Το να χρησιμοποιεί κάθε στρατός σε κάθε εποχή τα όπλα και τις μεθόδους του εχθρού τον βελτιώνει και σε αυτό ακριβώς συνίσταται η εξέλιξη του στρατού που τον καθιστά αξιόμαχο αφού μελετήσει τον εχθρό είτε να τον αιφνιδιάσει αντιγράφοντας τις μεθόδους του είτε να αντιπαρέλθει

26 DeNNIS (CFHB 17) σ 4203 ndash σ 4226 ndash 45810 και σ 420827 DeNNIS (CFHB 17) σ 7818-21 σ 8036-7 και 41-2 σ 826128 καρΔαραΣ (20078 σχήμα αβάρων) σ 153 και σημ 1229 ΠοΛυΒιοΣ 6253 (σ 163) laquoοἱ ἱππεῖς τὸ δὲ παλαιὸν πρῶτον θώρακα οὐκ εἶχον ἀλλ

᾽ἐν περιζώμασι ἐκινδύνευονraquo Βλ και eaDIe (1961 mailed Cavalry)30 Βλ WIITa (1977 Τhesis) σ 136 και εξής ο HaLDoN (1975 military Terminol-και εξής ο HaLDoN (1975 military Terminol-military Terminol-

ogy) σ 22 σημ 56 βλέπει μια ανακρίβεια διότι θεωρεί ότι οι Άβαροι εισήγαγαν την ελα-) σ 22 σημ 56 βλέπει μια ανακρίβεια διότι θεωρεί ότι οι Άβαροι εισήγαγαν την ελα-σμάτινη θωράκιση του ίππου Ωστόσο στο Στρατηγικόν προτείνονται αμφότερα τα δύο υλικά ύφασμα και μέταλλο η δε διαφορά έγκειται στην κάλυψη ή laquoρωμαϊκάraquo δηλαδή του μετώπου και του στήθους (με δύο εξαρτήματα προφανώς) ή laquoαβαρικάraquo του στήθους και του τραχήλου του ζώου (με ένα εξάρτημα το πιθανότερο) Στο ιαβ διαβάζουμε το ίδιο οι laquoεμφανείςraquo Άβαροι σκεπάζουν τα μπροστινά laquoμέρηraquo των αλόγων με laquoκέντουκλαraquo ή laquoσίδηροraquo DeNNIS (CFHB 17) σ 36228-9

31 για την εξάρτυση του ιππέα τα εφόδια (τις σκηνές κά) βλ γυΦΤοΠουΛου (2010 Μαυρικίου Στρατηγικόν) το κεφάλαιο αβ και τα σχόλια πρβλ το ιαβ και τα σχόλια


με κάποιο ειδικό μέσο εξειδικευμένη τακτική ή όπλο32 Στο Στρατηγικόν αναφέρεται ως ιστορικό παράδειγμα περίπτωση όπου οι αντίπαλοι αιφνιδίασαν αλλήλλους οι μεν με τα μέσα των δε στο Δγ (ενέδρες) -εναντίον του Δεκίου-33 ενώ το στρατήγημα της αντιγρα-φής του εχθρού εξαίρεται με κάθε ευκαιρία στο η (γνωμικά)

Στο σημείο αυτό θα υπογραμμιστεί ότι το ζήτημα της οικονομίας επί της επιμελητείας απασχολούσε και τον αυτοκράτορα και τον στρατηγό και ειδικά τον Μαυρίκιο που άλ-λωστε είχε διατελέσει σκρίβων34 τον απασχολούσε ιδιαίτερα Στο Στρατηγικόν δίνοται κατευθύνσεις για την επιμελητεία γενικά προς τους αξιωματικούς στο αβ35 αλλά και ως καθοδήγηση προς τον στρατηγό στο ιαδ της κατηγορίας των exempla κατά τον WIITa για να εκστρατεύει στην χώρα των Σλάβων χειμώνα μέτρο οικονομικό κατά τους επι-κριτές του Μαυρικίου που αφορούσε στην διευθέτηση του ανεφοδιασμού του στρατού χωρίς την επιβάρυνση του κράτους36 αν η αναμενόμενη διαχείμαση του στρατού εκτός συνόρων ήταν η συνέπεια της χειμερινής εκστρατείας Στο ίδιο χωρίο διαβάζουμε ακόμη ότι τον χειμώνα laquoτο δε νοικοκυριό τους (των Σλάβων και των αντών) είναι ταπεινό και χωρίς αγαθάraquo οπότε πρέπει να υποθέσει κανείς ότι η λεηλασία ο στόχος δηλαδή της επι-χείρησης δεν εξυπηρετείτο την χειμερινή περίοδο και οπωσδήποτε ο βιοπορισμός ενός ολόκληρου στρατού που πιθανολόγησαν οι βυζαντινοί δεν θα ήταν εφικτός Στη συνέχεια δίνεται και η οδηγία να μην laquoαναλίσκεται άκαιρα η λείαraquo παρά να μεταφέρεται με τα ζώα και τα πλοία στην βυζαντινή εποκράτεια37 ο Μαυρίκιος (582-602) πάντως θέλησε να εμπλέξει τους ίδιους τους στρατιώτες στην επιμελητεία του ιππικού αποπειράθηκε να αναθέσει στους άνδρες την συντήρηση των ίππων τους μέτρο καινοτόμο που μόνο ανταπόκριση δεν βρήκε38

Με αφορμή τις σκέψεις για τον κανονισμό των Σχολών και την διαφήμιση του σχή-ματος των αβάρων θα αναζητηθεί και η ενδεχόμενη ειδική σχέση του Μαυρικίου με την σύνταξη του Στρατηγικού

ο Μαυρίκιος (582-602) θα μπορούσε να έχει υποδείξει παραγγείλει αλλά και οργα-νώσει την σύνταξη στρατιωτικών τακτικών κατά την περίοδο της βασιλείας του η αντα-

32 Πρβλ και HaLDoN (1999 Byzantine Warfare) σ 20333 DeNNIS (CFHB 17) σ 19629-3434 Βλ ΛΕονΤΣινη (2002 σκρίβωνες) σ 59 για την εμπλοκή των σκριβώνων στην

επιμελητεία35 DeNNIS (CFHB 17) σ 8486-92 οι αξιωματικοί εάν δεν μπορούν να εξασφαλίσουν

ότι χρειάζεται ο στρατός στην επαρχία που βρίσκονται συντάσουν αναφορά προς τους μεράρχες οι μεράρχες την απευθύνουν στον στρατηγό και ο στρατηγός φροντίζει αν διατεθούν στη αγορά της επαρχίας για να τα προμηθευτούν οι στρατιώτες

36 DeNNIS (CFHB 17) σ 37683-86 (η οδηγία) πρβλ ΘΕοΦανηΣ χρονογραφία σ 286 20-6 (η κριτική) η εντολή δρομολόγησε την εκθρόνιση του Μαυρικίου βλ παρακάτω

37 DeNNIS (CFHB 17) σ 380136-3838 HIggINgS (1949 Note on Maurice) σ 445 JoNeS (1990 Lre) σ 671


νάκλαση της οικονομικής του πολιτικής στην εντολή για χειμερινές επιχειρήσεις εναντίον των Σλάβων κατά τους επικριτές του είναι μία ασφαλής ένδειξη σε αυτήν την κατεύ-θυνση Ως συμπιλλητής επίσης θα ήταν σε θέση να ασχοληθεί με την ύλη που συνετέθη σε εκτενές τακτικό κατά την περίοδο που ανέλαβε μάχιμα στρατιωτικά αξιώματα από το 5767 δηλαδή ή και προηγουμένως κατά την εποχή που ο ίδιος και άλλοι επιφανείς αξιωματούχοι επικεντρώθηκαν στην αναδιοργάνωση του στρατού οι προσπάθειες για αναδιοργάνωση διήρκησαν είκοσι χρόνια κατά τη δεκαετία του 580 ο Μαυρίκιος τις ευ-νόησε από τον θρόνο οπωσδήποτε ως επικεφαλής διαδοχικά των ιλλυρικιανών των εξ αφρικής Εξκουβιτόρων και των Φοιδεράτων θα είχε στη διάθεσή του τακτικά και θα ήταν σε θέση να αξιολογήσει το περιεχόμενο να τα ενημερώσει αλλά και να τα διευθετήσει σε ένα είδος corpus για προσωπική πρώτα από όλα χρήση δηλαδή με laquoTarget groupraquo τον ίδιο και τους επιτελείς του οι νομικές συλλογές που συντάχθηκαν τον 6ο αι39 και με τις οποίες ήταν εξοικειωμένος εφόσον είχε διατελέσει κριτής οπωσδήποτε ήταν μία επιρροή σε αυτήν την κατεύθυνση

Στα δώδεκα κεφάλαια του Στρατηγικού τα πολεμικά πράγματα είναι καταχωρημένα ανά laquoβιβλίοraquo ανά laquoλόγοraquo σύμφωνα με την γλώσσα του Στρατηγικού Παραδίδονται σε όλα τα χειρόγραφα στην αρχή το καθένα με τους τίτλους των επιμέρους ζητημάτων που περιλαμβάνει όπως ακριβώς τα βλέπουμε και στις σύγχρονες εκδόσεις MIHAcirceSCu (SB 6) είναι οι σσ 28-40 και DeNNIS (CFHB 17) οι σσ 50-68 aκολουθεί ο πρόλογος και το κείμενο όπου σε κάθε laquoβιβλίοraquo προτάσσονται όλοι οι τίτλοι των κεφαλαίων που το απο-τελούν και ακολουθεί η διαπραγμάτευση του κάθε ζητήματος με επικεφαλίδα τον τίτλο του H μέριμνα για την διευκόλυνση του αναγνώστη στην αναζήτηση είναι προφανής και μάλιστα πρωτότυπη ιδιαίτερης σημασίας είναι η συχνή παραπομπή του αναγνώστη για κάποια ζητήματα σε εκτενείς εξειδικευμένες ενότητες ή κεφάλαια άλλων ενοτήτων (για το πεζικό = το laquoβιβλίοraquo ιΒltΒgt υπάρχει παραπομπή στο Ββ για τους σχηματισμούς και την παράταξη μάχης = τα γ Στ και ιαltαgt στα ιαα β και γ για τον τούλδο = laquoβιβλίοraquo Ε στο ιαβ για την διάβαση των στενών = Θδ στο ιαδ για την εισβολή = Δγ στο ιαγ για τα στρατιωτικά επιτίμια = αστ ζ και η στο ιΒltΒgtι όπου γίνεται αναφορά στο laquoσύγγραμμα για τους καβαλλάριουςraquo δηλαδή στα βιβλία α έως ια) Στην περίπτωση των στρατοπέδων για τα οποία η παραπομπή βρίσκεται στο Εα το Στρατηγικόν περιε-λάμβανε ένα κεφάλαιο το ιΒltΒgtκγ ένα σκαρίφημα το ιΒltγgt και σε κάποιους κώδικες ως παράρτημα το επιτήδευμα του ουρβικίου ενότητα που αφαιρέθηκε από τους σύγχρο-νους εκδότες40 Μία επίσης είναι η περίπτωση στην οποία δεν υπάρχει παραπομπή παρότι αναμενόμενη η ενότητα για το κυνήγι το ιΒltΔgt41

Σε κανένα ανάλογο σύγγραμμα δεν επεδείχθει τέτοια επιμέλεια και σχολαστικότητα

39 για την κωδικοποίηση βλ HuNger (2005 Literatur III) κεφ 12 σς 277-28840 DeNNIS (CFHB 17) σ 1167-8 σ 35854 ndash σ 36690-1 ndash σ 37045-6 ndash σ 36685 ndash σ

378106-8 σ 382163-4 σ 4326 και σ21022-341 Στο αθ δίνεται σαφής οδηγία να μην κυνηγούν οι στρατιώτες ευρισκόμενοι σε

πορεία αλλά παράλληλα να διοργανώνουν κυνήγια οι στρατηγοί με κάθε ευκαιρία για άσκηση DeNNIS (CFHB 17) σ 10455-59


προκειμένου να κατατοπίζεται ο ενδιαφερόμενος Δεδομένου ότι η πρόταξη τίτλωνπε-ριλήψεων προς διευκόλυνση του αναγνώστηχρήστη ήταν η πεπατημένη στη νομoθεσία είναι λογικό να αξιολογήσουμε τον συντάκτη ως έναν κάτοχο νομικής παιδείας Τα πε-ριεχόμενα ας σημειωθεί θεωρείται ότι έχουν συνταχθεί από τον συγγραφέα42 Επιπλέον τα διπλά περιεχόμενα κατέστησαν το Στρατηγικόν ένα είδος στρατιωτικού Τιπούκειτου εξαιρετικά χρηστικού Μάλιστα κάποτε περιλήψεις επαναλαμβάνονται στο τέλος των κε-φαλαίων λίγο πολύ όπως σήμερα αναγράφονται τα συμπεράσματα η λειτουργικότητα του Στρατηγικού ως εκπαιδευτικού εγχειριδίου που απέρρεε από τη σχολαστική διευ-θέτηση της ύλης θα μπορούσε να συνδέσει τον Μαυρίκιο με το κείμενο επειδή όπως αναφέρθηκε είχε νομική παιδεία ενδιαφέρθηκε για την αναδιοργάνωση του στρατού και όπως υποστηρίχθηκε εδώ για την παιδεία της ηγεσίας του στρατού

η διευθέτηση του υλικού των συνηθισμένων στρατιωτικών τακτικών σε ενιαίο ογκώ-δες κείμενο ο ίδιος ο όγκος του κειμένου με άλλα λόγια με τρόπο συστηματικό αλλά κυ-ρίως η αιτιολόγηση των ενδεδειγμένων αποφάσεων του στρατηγού θα μπορούσαν επίσης να αναχθούν σε ενδεχόμενη νομική παιδεία του συντάκτη Το στοιχείο της αιτιολόγησης παραπέμπει στη νομοθεσία επειδή το σύνηθες ήταν να αιτιολογείται η απόφαση του νο-μοθέτη Tο στοιχείο αυτό το συναντάμε σε πολλά κεφάλαια του Στρατηγικού εξαντλη-τικά στον πρόλογο στα Βα (ατελέσφορη η παράταξη επίμηκων σχηματισμών μάχης) καθώς και στις εισαγωγές των Στ (η χρησιμότητα των γυμνασίων) Ζltαgt ια (η μελέτη των εχθρών) και ιΒltΒgt (το πεζικό δεν είναι περιττό) αλλά και στα αα (να μην τοξεύ-ουν αργά) αγ (εξήγηση των τιτλωνυμίων) Βι (πώς εμποδίζουν οι ιμάντες στα ακόντια) Βιστ (η παράταξη των αξιωματικών) Βιζ (η χρήση του βούκινου) και Θα (αποστολές ενέδρας) και αλλού ενώ παράλληλα το σαφές laquoχρηraquo χωρίς καμία δικαιολογία κυριαρχεί στο ι (άμυνα υπό πολορκία) και αλλού η αιτιολόγηση προηγείται εξηγεί την στρατιωτι-κή οδηγία η οποία ακολουθεί σε αναλογία με τις εισαγωγές των νομοθετικών διατάξεων και κυρίως των νεαρών του ιουστινιανού α (528-565)43 όπου περιγράφεται η κατάσταση υπό την οπτική του νομοθέτη και ακολουθεί ο νόμος eπιμέλεια πρόδηλη νομικών ενδι-αφερόντων ενδεχομένως διακρίνουμε και στην καταγραφή των στρατιωτικών επιτιμίων τα κεφάλαια αστ ζ και η

eίναι πιθανόν αυτό το δεδομένο των συναφειών του Στρατηγικού με την νομολο-γική γραμματεία (συνποτικά ογκώδης κωδικοποίηση χρηστικοί τίτλοι-περιλήψεις-παραπομπές- αιτιολόγηση της οδηγίας που έπεται αντί λιτής εντολής) να είναι το πραγματικά ισχυρό στοιχείο που είναι σε θέση να συνδέσει τον ίδιο τον Mαυρίκιο με την σύνθεση του Στρατηγικού Επιπλέον η λεπτομερής παρουσίαση των στρατιωτικών αξιωμάτων το αγ έχει το ανάλογό του στην ενότητα γ του συγγράμματος του ιΩαννη ΛυΔου 5ος αι σύγγραμμα για την λειτουργία της πολιτείας που ασφαλώς κατείχε ένας πολιτικός αξιωματούχος και πολύ πεισσότερο ένα laquoεπίλεκτο μέλος της αυτοκρατορικής φρουράςraquo με αρμοδιότητες συνοδείας44

42 MIHAcirceSCu (1967 proleacutegomegravenes) σ 40243 Πρβλ ενδεικτικά CJC IV novellae44 Βλ ΛΕονΤΣινη (2002 σκρίβωνες) σς 61 62


η χρονολόγηση όμως της συγγραφής είναι το μόνο ασφαλές κριτήριο με βάση το οποίο θα εκτιμηθεί και ο ενδεχόμενος ρόλος του Μαυρικίου στην σύνταξη του Στρατη-γικού η συγγραφή κατά την σύγχρονη έρευνα εκπονήθηκε μεταξύ των ετών 592-60245 ή αμέσως μετά το 60246 οπότε ιστορικά γεγονότα με χρήση παραδειγμάτων στο τακτικό είχαν διαδραματιστεί και η οδηγία να διαχειμάσουν οι στρατιώτες στη χώρα των Σλάβων τον χειμώνα του 601 που τον κατέβασε από τον θρόνο έχει δοθεί αποδίδεται σε στρατι-ωτικό αξιωματούχο του περιβάλλοντος του Μαυρικίου πολύ πιθανόν τον Φιλιππικό47

Ως περίπτωση ενημέρωσης του κειμένου μπορεί να θεωρηθεί η αναφώνηση της επί-κλησης aDIuTa DeuS (Deus adiuta romanis KYpIe BoHΘη) στο ιΒltΒgtβ που για πρώτη φορά ακούστηκε σε στρατόπεδο το 61548 Παρέσυρε τον DarCOgrave να χρονολογή-σει την συγγραφή του Στρατηγικού στον 7ο αι μετά το 629 και να την αποδώσει στον ηράκλειο (610-641) αν και το κυριότερο καινούργιο στοιχείο επί ηρακλείου ο κίνδυνος των αράβων απουσιάζει από το κεφάλαιο ια αυτό το κεφάλαιο είναι καταλυτικό για να τοποθετηθεί το Στρατηγικόν από την άποψη της χρησιμότητας στο δ΄ τέταρτο του 6ου αι οι Λογγοβάρδοι από σύμμαχοι έγιναν εχθροί το 568 οι Φράγγοι έπαψαν οριστικά να πο-λεμούν με τους ρωμαίους μετά τη σύναψη συνθήκης συμμαχίας το 584 οι Άβαροι και οι Σλάβοι επέδειξαν συστηματική επιθετικότητα στα μέσα του 570 και στο εξής οι Τούρκοι ήταν άλλοτε σύμμαχοι και άλλοτε εχθροί για τους Άντες οι μνείες στις πηγές παύουν το 602 -αλλά ήδη από το 535 είχαν πάψει τις εχθροπραξίες με τους Βυζαντινούς- οι Πέρσες αποτελούσαν διαρκή απειλή μέχρι τον 7ο αι49

Τα εξής ιστορικά παραδείγματα του Στρατηγικού50 δίνουν επιχειρήματα για την χρο-νολόγηση της συγγραφής μετά την ανάρρηση του Μαυρικίου (582-602) η αναφορά της πολιορκίας της aqbas στην αρζανηνή στο ια (στην ενότητα για την πολιορκία) οπότε αιχμαλωτίστηκαν ανώτεροι αξιωματικοί έξω από το στρατόπεδο που συνέβη το έτος 583 η εντολή να δηλητηριαστούν με κριθάρι οι ίπποι των Βυζαντινών που δόθηκε το έτος 591

45 DeNNIS (1984 military Handbook) εισαγωγή46 Βλ WIITa (1977 Thesis) σσ 21-29 47 Βλ MIHAcirceSCu (1967 proleacutegomegravenes) σσ 406-11 και WIITa (1977 Thesis) σσ 17-

20 ο JoaNNeS SCHeFFer το 1664 πρότεινε τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο ο ZaCHarIa von LINgeNTHaL τον συνονόματο Μαυρίκιο στρατιωτικό που όμως το άλλο δείγμα γραφής του είναι πολύ ταπεινό ο κώδικας LV-4 τον ουρβίκιο που έζησε έναν αιώνα πριν παραδίδει κατά λέξη laquoοὐρβικίου τακτικὰ στρατηγικὰraquo ο KarL KruMBaCHer τον στρατιωτικό ρούφο κατώτερο στρατιωτικό ο DarCOgrave τον αυτοκράτορα ηράκλειο συ-DarCOgrave τον αυτοκράτορα ηράκλειο συ- τον αυτοκράτορα ηράκλειο συ-ζητήθηκαν επίσης ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης και ο γεώργιος Πισίδης από τον auSSa-auSSa-reSSeS κά ο WIITa (1977 Thesis) σσ 30-49 προτείνει πολύ πειστικά τον Φιλιπππικό ακολουθεί ο DeNNIS

48 Βλ WIITa (1977 Thesis) σ 30 και εξής49 Βλ πρόχειρα γυΦΤοΠουΛου (2010 Μαυρικίου Στρατηγικόν) το ιστορικό

λεξάριο για την προέλευση και το πεδίο δράσης των λαών αυτών πρβλ εδώ σημ αρ 50 για Σλάβους και Άντες

50 DeNNIS (CFHB 17) σ 320124-6 σ 30612 σ 3367-8


αναφέρεται στο Θγ (στην ενότητα για τις αιφνιδιαστικές επιχειρήσεις) και το γεγονός με την επίθεση των αβάρων στην ηράκλεια που συνέβη το έτος 5923 αναφέρεται στο Θβ51 αναφέρονται επίσης το επίτευγμα του Λούσιου του έτους 116 στο Θβ το πάθημα του Δεκίου του έτους 251 στο Δγ (στο βιβλίο για τις ενέδρες)52 Πρέπει επιπλέον να σημειωθεί ότι στην ενότητα Θ έχουν αναγραφεί τα τρία από τα τέσσερα ιστορικά παρα-δείγματα που εμπίπτουν στη βασιλεία του Μαυρικίου χωρίς να παραδίδονται τα ονόματα των πρωταγωνιστών όπως συμβαίνει στα παραδείγματα με τον Λούσιο και τον Δέκιο ο WIITa επισημαίνει ότι αυτήν την αρχή να μην καταγράφονται ονόματα συγχρόνων έχει ακολουθήσει και ο ιΩαννηΣ ΛυΔοΣ και βλέπει στο σημείο αυτό μία αναλογία μεταξύ των δύο κειμένων που την ανάγει στις συγγραφικές επιταγές της περιόδου53

Τα exempla τέλος στα laquoβιβλίαraquo Θ και ιΒltαgt προέρχονται κατά κύριο λόγο από τον Προκόπιο laquoτους περσικούς πολέμουςraquo ενώ η θεωρία στο ιΒltαgt (η σύμμεικτη παράταξη μάχης) από τον αιλιανό και σε μικρότερο βαθμό από τον αρριανό κλασσικά στρατιωτι-κά τακτικά54 Όποιος συνέταξε το Στρατηγικόν είχε το περιθώριο να μελετήσει τα συμβά-ντα στα πεδία των μαχών επί της βασιλείας του ιουστινιανού α (528-565) και για όσους τον ύστερο 6ο αι πολεμούσαν στο ανατολικό σύνορο η ιστορία των laquoπερσικών πολέμωνraquo του Προκοπίου θα ήταν οπωσδήποτε ένα πολύτιμο σύγγραμμα

η εμπλοκή του Φιλιππικού με την σύνταξη του Στρατηγικού αιτιολογείται από τον WIITa55 με τα εξής επιχειρήματα ο Φιλιππικός ήταν έμπειρος στρατιωτικός ανώτατος αξιωματούχος τον ενδιέφερε η ιστορία είχε την ευκαιρία να συγγράψει το εκτενές αυτό τακτικό την περίοδο 602-610 ήταν ενήμερος για τις δύο αλλαγές την επίκληση στην αγία Τριάδα από το 605 και την αναφώνηση του laquoaDIuTa DeuS (κύριε Βοήθη)raquo από

51 Βλ WIITa (1977 Thesis) σσ 17-23 αντιπαραβολή των χωρίων του Στρατηγικού και των άλλων πηγών που παραδίδουν τα γεγονότα αυτά Το σχέδιο των Περσών να αφήσουν δηλητηριασμένα τρόφιμα στο πεδίο διέλευσης του βυζαντινού στρατού διέρευσε και τελικά ούτε οι ρωμαίοι ούτε οι ίπποι τους κινδύνεψαν

52 DeNNIS (CFHB 17) αντίστοιχα σ 3067 και σ 19629-3453 WIITa (1977 Thesis) όπ54 Bλ γυφτοπούλου (2010 Μαυρικίου Στρατηγικόν) στο βιβλιογραφικό σημείωμα

συνοπτικά για τους αιλιανό και αρριανό και την απήχησή τους στα μεταγενέστερα τακτικά οι WIITa (1977 Thesis) raNCe (2004 Fulcum) και (2004 Drungus) σχολιάζουν με λεπτομέρειες αυτά τα exempla

55 Βλ WIITa (1977 Thesis) σσ 30-49 ο Φιλιππικός ήταν υποστράτηγος του Μαυρικίου και πολέμησε στο πλάι του την περίοδο 5756-582 παντρεύτηκε την αδερφή του Μαυρικίου γορδία ndash δεν απέκτησαν παιδιά διετέλεσε κόμης των αφρικής εξκουβιτό-διετέλεσε κόμης των αφρικής εξκουβιτό-ρων magister militum per orientem magister militum presentales magister militum per Thraciam έπεσε σε δυσμένεια γύρω στο 600 χωρίς επιπτώσεις αλλά αποκαταστάθηκε ενδεχομένως δεν αντιτάχθηκε στον Φωκά ο οποίος πάντως δεν τον εμπιστευόταν το διάστημα 602-610 ήταν έγκλειστος σε μονή στην κωνσταντινούπολη που είχε ιδρύσει ο ίδιος υπηρέτησε ως στρατηγός του ηρακλείου (610-641) εναντίον των Περσώνndash το 615 εκδίωξε τους Πέρσες από τα περίχωρα της Χαλκηδόνας πέθανε λίγο αργότερα


το 61556 και τέλος το Στρατηγικόν θα ήταν το διαβατήριο για την επανένταξή του στα κλιμάκια της ανώτατης στρατιωτικής ιεραρχίας με άλλα λόγια το laquoTarget groupraquo του Φιλιπικού ήταν ο ηράκλειος (610-641) και το επιτελείο του και στόχος του να αποκατα-στήσει την καριέρα του

η επίκληση στην αγία Τριάδα και η αναφώνηση του laquoκύριε Βοήθηraquo μπορούν να θε-ωρηθούν όπως ήδη αναφέρθηκε μεταγενέστερη ενημέρωση του κειμένου το οποίο σύμ-φωνα με το σκεπτικό του WIITa συντάχθηκε μέχρι το έτος 610 Στην περίπτωση τώρα που το Στρατηγικόν υποστήριξε τις φιλοδοξίες του Φιλιππικού αυτό συνέβη συνεπεία της συγκυρίας εφόσον ο ηράκλειος εμφανίστηκε στο προσκήνιο της ιστορίας αφότου είχε ολοκληρωθεί η συγγραφή

Θα διατυπωθούν επιπλέον κάποιες σκέψεις για την ενότητα ια (για τους ξένους λα-ούς) στην οποία έχουν αναγραφεί οι πέντε από τις έξι παραπομπές σε άλλα κεφάλαια και η οδηγία για χειμερινές επιχειρήσεις στην χώρα των Σλάβων στο ιαδ57 η μνεία της οδηγίας του Μαυρικίου που πυροδότησε το πραξικόπημα του Φωκά κατά τον WIITa και πολλούς άλλους η οδηγία στο ιαδ το αναμενόμενο θα ήταν να έχει τη χρήση ιστορικού παραδείγματος και όχι πρότασης δεδομένης της παταγώδους αποτυχίας του μέτρου ή και να προτείνεται το ακριβώς αντίθετο να μην εκστρατεύουν χειμώνα οι στρατιώτες γιατί αντιδρούν58 για την ακρίβεια έχει ως εξής εναντίον των Σλάβων και των αντών οι Βυζαντινοί να επιχειρούν επί το πλείστον χειμώνα επειδή laquoτα δέντρα είναι γυμνά και δεν μπορούν να κρυφθούν τα ίχνη των φυγάδων διακρίνονται στο χιόνι και τα παγωμένα ποτάμια διασχίζονται με ευκολίαraquo (στη συνέχεια όμως δίνονται οδηγίες και για τις συνή-θεις επιχειρήσεις λεηλασίας το καλοκαίρι)59 η οδηγία βεβαίως κάλλιστα θα μπορούσε να έχει συζητηθεί σε θεωρητικό επίπεδο πολύ πριν εφαρμοστεί και σε αυτήν την περίπτωση θα είχε καταγραφεί πριν από το 602 με τη μορφή της πρότασης όπως δηλαδή παραδίδε-

56 Βλ WIITa (1977 Thesis) σσ 21 22 με σχολιασμό στις σχετικές νομικές διατάξεις η επίκληση στην αγία Τριάδα εισάγεται στα στρατιωτικά τακτικά μετά το 605 (μέχρι τότε γινόταν επίκληση στον Χριστό Σωτήρα) Βλ όπ σ 30 για την πρώτη αναφώνηση του laquoκύριε βοήθηraquo

57 DeNNIS (CFHB 17) σ 37683-86 58 H ΠΕΛΕκιΔου (1970 Συμβολή) επισημαίνει ότι οι Άβαροι (ιππείς) δεν θα προ-ΠΕΛΕκιΔου (1970 Συμβολή) επισημαίνει ότι οι Άβαροι (ιππείς) δεν θα προ-

στάτευαν τους Σλάβους τον χειμώνα και δικαιολογεί την εντολή του Μαυρικίου με το σκεπτικό ότι οι καιρικές συνθήκες ήταν απειλητικές για το αβαρικό ιππικό ο δε KaegI (1981 military unrest) εκτιμά ότι οι Βυζαντινοί στρατιώτες ανησύχησαν για την τύχη των ίππων τους που επίσης απειλούνταν από την κακοκαιρία και για τον λόγο αυτό στασίασαν Στην αιτιολόγηση βέβαια του συγγραφέα του Στρατηγικού δεν γίνεται μνεία για ενδεχόμενες δυσκολίες των ιππέων συμμάχων των αντιπάλων κατά την διάρκεια του χειμώνα που θα ήταν ένα σοβαρό επιχείρημα υπέρ αυτής της επιλογής για την εκθρόνιση του Μαυρικίου βλ ενδεικτικά WHITBY (1988 Maurice) σ 19 με σχόλια στην διήγηση του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη

59 DeNNIS (CFHB 17) σ 37683-86 (επιχειρήσεις τον χειμώνα) και σ 382156 (επιχειρήσεις το καλοκαίρι)


ται Προκειμένου λοιπόν για την συγγραφή του Στρατηγικού δεν ανάγεται κατ ανάγκη σε χρονολογικό όριο το έτος 602 από το χωρίο αυτό του ιαδ οι σύγχρονοι ερευνητές βέβαια αναγνωρίζουν στο σημείο αυτό την διαταγή που δόθηκε το έτος 6012 και οριοθε-τούν την συγγραφή του Στρατηγικού με βάση αυτό το γεγονός60

Επιπλέον οι Άντες αναφέρονται σαν να ήταν εκεί στο ιαδ μαζί με τους Σλάβους αλλά και στα Θγ (έφοδοι σε χώρα Σλάβων και αντών) και ιΒltΒgtκ (επιχειρήσεις πεζικού σε δάση εναντίον Σλάβων και αντών)61 οι Άντες θεωρείτο παλαιότερα ότι εξολοθρεύτηκαν από τους αβάρους το 602 (που βέβαια ίσως δεν πληροφορήθηκε ο έγκλειστος Φιλιππι-κός θα σχολίαζε ο WIITa) Πέρα ωστόσο από αυτό οι Άντες ήταν στην πραγματικότητα κατηγοριοποίηση στην οποία προέβησαν οι Βυζαντινοί τον 6ο αι όταν εφηύραν το όνομα ΣκλάβοιΣκλαβηνοί ήταν σύμμαχοι του ιουστινιανού α΄ (528-6565) εναντίον Σλάβων κατά τις περιόδους 533-542 και 552-565 οπότε ο ιουστινιανός α έκανε χρήση και του τίτ-λου anticus62 Μάλιστα από το 560 και εξής είχαν σοβαρές προστριβές με τους αβάρους εναντίον των οποίων τους είχε στρέψει η διπλωματία του ιουστινιανου α63 Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι όλες οι από κοινού αναφορές σε Σλάβους και Άντες ενδεχομένως προέρχονται από πηγές χρήσιμες στους στρατηγούς του ιουστινιανού α (527-565) κατά πολύ προγενέστερες με άλλα λόγια από την εποχή του τέλους του 6ου αι

Ένα argumentum ex silentio συνηγορεί υπέρ της χρονολόγησης ενός ακόμη κεφα-λαίου της ίδιας ενότητας συγκεκριμένα του ιαα που περιγράφει τους Πέρσες πριν από τα τέλη του 6ου αι Το επιχείρημα αφορά στη μη αναφορά των μαχίμων ελεφάντων οι Πέρσες χρησιμοποιούσαν τους ελέφαντες στον πόλεμο σε όλη την αρχαιότητα στην πε-ρίοδο όμως 363-628 μία μόνο φορά προέταξαν απένταντι στους Βυζαντινούς ελέφαντες ήταν το έτος 591 στη μάχη του gantzak64 Στο πλαίσιο της εμμονής στην λεπτομέρεια που χαρακτηρίζει το ldquoΣτρατηγικόνrdquo θα μπορούσε να θεωρηθεί παράληψη του συντάκτη η απουσία της παραμικρής μνείας σε αυτήν την πολεμική πρακτική του αέναου εχθρού της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας Ωστόσο με βάση την κριτική που ασκεί ο συγγραφέας του ldquoΣτρατηγικούrdquo στην τοξεία των Περσών φαίνεται ότι είναι ενήμερος για την εξέλιξη της

60 ο WIITa (1977 Thesis) βλέπει στο έτος 602 το terminus post quem της συγγρα- της συγγρα-φής του Στρατηγικού εξαιτίας αυτής της αναφοράς για την αντανάκλαση της γνωστής διαταγής στο χωρίο αυτό του Στρατηγικού βλ και DeNNIS (1984 military Handbook) ο οποίος βλέπει αντίστοιχα το terminus ante quem

61 DeNNIS (CFHB 17) σ 37047 αλλά και 3217 458562 Βλ CurTa (2001 Slavs) σ 76 οι Άντες λαός με κοιτίδα την Σκανδιναυική

χερσόνησο ήταν γνωστοί από τον 3ο αι πΧ μετακινήθηκαν νοτιότερα πριν από τους Σλάβους και πάντοτε αναφέρονται σε σχέση με τους Σλάβους η αρχαιολο-γική έρευνα εντοπίζει τους Σλάβους όχι όμως και τους αντες βλ όπ την εισαγω-γή και CurTa (2001 Slavic archaeologies) σς 382-84

63 ΒλCurTa (2001 Slavs) όπ64 Βλ raNCe (2003 elephants) στις σσ 376-378 για τη μάχη του 591 όπου νίκησαν

οι Βυζαντινοί [non vidi βλ raNCe (2007 Syrianus Magister) σ 717]


τεχνολογίας των Βυζαντινών65 οι Φράγγοι από την άλλη ήταν σύμμαχοι από το 584 Δεν είναι υπερβολή να θεωρηθεί

ότι το ιαγ μικρό αναλογικά κεφάλαιο βασίστηκε αποκλειστικά στις πηγές που από προ-ηγούμενη περίοδο ήταν στην διάθεση του αυτοκράτορα και των στρατηγών του και είναι πιθανό να είχε συνταχθεί πριν από το 584 όταν και οι Φράγγοι ήταν εν δυνάμει εχθροί66 Σε κάθε περίπτωση ο συντάκτης του ια είχε ιδία αντίληψη για τους Πέρσες τους αβά-ρους και τους Σλάβους και μάλιστα για τους τελευταίους ξέρει πολλά άρα ο Φιλιππικός που διετέλεσε magister militum και ανατολής και Θράκης είναι πιθανόν να ευθύνεται για την συγγραφή της ενότητας ή έστω την τελιοποίησή της την σύνθεση των επιμέρους αναφορών σε ενιαίο κείμενο Όπως άλλωστε επισημαίνουν οι WIITa και DeNNIS είχε πράγματι τον χρόνο να αφιερωθεί στη συγγραφή του Στρατηγικού

Συνοψίζοντας κατά τη δεκαετία του 570 θα μπορούσε να έχει ασχοληθεί ο Μαυρίκιος ειδικά με την εκπόνηση ενός corpus τακτικών στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του ως σκρίβωνα ενδεχομένως ή ίσως διεκπεραίωσε κάτι σαν διατριβή μια ενδελεχή μελέτη που τον κατέστησε από έμπειρο νομικό και τελετουργικό στρατιωτικό αξιωματούχο σε μάχιμο στρατιωτικό πεδίου μάχης η νομική του παιδεία τα χωρία που θυμίζουν νομοθεσία οι αναλογίες με τον ιΩαννη ΛυΔο και τα αξιώματα που κατείχε δικαιολογούν την μονα-δική διάρθρωση του Στρατηγικού Σε αυτό το corpus ανήκαν δικαιωματικά οι Άντες και οι Φράγγοι Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης είναι απόλυτα δικαιολογημένη η εξωφρενική όπως αποδείχθηκε σκέψη να επιχειρούν στη χώρα των Σλάβων την χειμερινή περίοδο Το laquoσχήμα των αβάρωνraquo είναι η πρόταση του Μαυρικίου για έναν αποτελεσματικό στρα-τό χωρίς περιττές δαπάνες τα δε ιστορικά παραδείγματα θα μπορούσαν κάλλιστα να προστέθηκαν στο πλαίσιο της laquoενημέρωσηςraquo του κειμένου αναφορές δηλαδή που εντά-χθηκαν στην τελική σύνθεση χάριν του εκσυγχρονισμού του στρατιωτικού εγχειριδίου ο τίτλος που παραδίδεται στον ambrosianus gr 139 laquoMαυρικίου Tακτικὰ Στρατηγικὰ τοῦ ἐπὶ τοῦ βασιλέως Mαυρικίου γεγονότοςraquo εννοεί πιθανόν laquoΜαυρικίου Στρατηγικόν δηλαδή που εκπονήθηκε επί βασιλείας του Μαυρικίουraquo αλλά ίσως και να λέει laquoιδού τα στρατιωτικά τακτικά κατά τον Μαυρίκιο αυτόν που έγινε βασιλιάςraquo ερμηνεία που προ-τείνεται εδώ

65 Βλ γυΦΤοΠουΛου (2010 Μαυρικίου Στρατηγικόν) κεφ ιΒltΒgtα το σχόλιο στο τόξο σχετικά με το ότι για πρώτη φορά δεν χαρακτηρίζεται ως ισχυρή η τοξεία των Περσών

66 ο Φιλιππικός θα μπορούσε κατά τον WIITa (1977 Thesis) σσ 30-49 να έχει υπόψη του τα χαρακτηριστικά των λαών με τους οποίους δεν είχε πολεμήσει ο ίδιος τους Λογγοβάρδους και τους ξανθούς από αναφορές στρατιωτών Σε αυτό το ενδεχόμενο πρέπει να αναρωτηθούμε ποιοί και πότε τον ενημέρωσαν για τις πολεμικές συνήθειες των Φράγγων γενικές πληροφορίες για όλους τους λαούς είχαν βεβαίως καταγραφεί σε ιστορικά και σε γεωγραφικά συγγράμματα


Σημείωση

ο πυρήνας του άρθρου αποτέλεσε ανακοίνωση με τίτλο laquoMαυρικίου Στρατηγικόν σχετικά με τον συντάκτη και το ldquoTarget grouprdquoraquo στο laquoΣυμπόσιο για τα βυζαντινά τακτικά στρατηγικής και την Στρατηγικήraquo που οργάνωσε ο καθ Tγ Kόλιας στις 21 και 22 Σεπτεμ-βρίου 2006 στην αθήνα στα πλαίσια της ακαδημαϊκής δραστηριότητας του τομέα Bυζα-ντινής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου aθηνών οι παρουσιάσεις των κκ γ καρδαρά για το laquoΣχήμα των αβάρωνraquo βλ καρΔαραΣ (20078 σχήμα αβάρων) και Μ Μπλέτα για το laquoκάτοπτρον Στρατηγούraquo αναφορικά με τη διαδικασία ενημέρωσηςεκσυγχρονισμού των στρατιωτικών τακτικών και τις αναλογίες των κειμένων αυτών με τα laquoκάτοπτρα ηγε-μόνωνraquo υπήρξαν ιδιαίτερα χρήσιμες για να τελειοποιήσω τα δικά μου επιχειρήματα από την ερώτηση του κ Χ Μακρυπούλια αν ήταν το Στρατηγικόν ο στρατιωτικός Τιπούκει-τος ξεσήκωσα την διατύπωση

SUMMARY

The Target Group of the Strategikon of Maurice and the Identity of the Author

Maurice (582-602) was possibly involved in the project of the composition of a fine military corpus ie the formal collection of relevant manuals He also might enriched the available treatisies with his comment-experience-study even planned or ordered the action of the final writing to provide the reader with his own concept of military at war The arguments go as follows

I The interest of the author is totally declared in the preface of the Strategikon his motive is to cure the military incompetence of the empire Maurice shared such interest he took part in the founding of a movement that focused to the reform of the army by the time he was serving the emperor as a scrivon or the judicature as krites The Strategikon was useful to both officers and generals especially those of no previous hot military experience like Maurice himself terms and details of the camp laid written before the eyes of all officers of any grade special information and exempla concerning the battle field form the ldquopreparation for generalshiprdquo

II The mention of the ldquomodel of the avarsrdquo was the ldquoadvertisementrdquo of a simple cheep but totally effective equipment given the facts that this model was not exclusively avaric at all and the instruction applies to the material at the most (a the cavalrymen could wear leatherwool and not metal issues whereas the replacement of large sashes by mailed armours had been crucial for the development of the cavalry in the previous times b the horses could be covered with metal or with clothes either the roman way the forelock and the neck ndashtwo pieces- or the avar way the chest and the neck ndash one piece- c the lances should carry straps that impede penetration to be picked up after the battle one could suggest ndashhowever the author does not support this idea elsewhere-) according to the harsh critics of Maurice the operations during winter that he ordered against the Slavs


in the end of his reign conceal in fact his policy to avoid military expenses as far as the soldiers had to winter in the Slavonic invaded yet naked lands This measure is included in XIIV in the form of an instruction followed by another instruction concerning the loot to be transferred from the Slavonic lands to the empire once again the logistics of the campaign occur unexpectedly moreover one could trace an economic factor before the military interest in what the personal interest of Maurice is reflected and through what a special duty of the scribons is recalled

III The juristicadministrative background of Maurice is reflected in a the attempt to rationalize certain operations at the beginning of the description of the exact military acts b the including of special chapters on the military penalty where the Scholae are mentioned twice (did he copy the formal institution ie the mandata of the Scholae) c some citations in which John Lydus is recalled d the titles before every book and every chapter plus the accurate citation of certain books and chapters and e finally the contents (extensive plus unique) The projectconcept of the composition of a ldquocorpusrdquo of military treatisies inspired from the law collections of the 6th c could well be ascribed to Maurice himself

IV The historical examples that are dated in the years 583 591 592 on the other hand could be considered as a later updating of the text added perhaps by the final writer The clear mention of the antes last mention in 602 allies from 535 in three different occasions concerning military action might date these citations before the late sixth century The mention of the Franks who became stable allies of the empire from 584 onwards might also imply that certain information used in the chapter XI should be dated before the reign of Maurice The instruction according to which the army ought to invade the Slavonic lands during winter ie the measure to which Maurice lost his throne is misleading Indeed the advise to the general should have been ldquodo avoid such a practicerdquo unless the citation is dated long before the year 6012 and was entered to serve military theory

ΠΗΓΕΣ

βασιλικά ταξείδια Constantine Porphyrogennitus Three Treatises on Imperial Expeditions HaLDoN J F (εκδ) (CFHB 28 Wien 1990)

CJC IV novelae Corpus Juris civilis v l-IV Novellae SCHoeL r- KroL g εκδ (ανατ Dublin ndashZuumlrich 1972)

IUgraveaNNHOacute EumlYAumloOacute Ioannes Lydus on Powers (or the Magisrtacies of the Roman State) BaNDY aC (aringecircauml) (philadelphia 1983)

ΛeoNToΣ προβλήματα Leonis VI Sapientis Problemata DaIN a (εκδ) (paris 1935)DeNNIS (CFHB 17) Das Strategikon des Maurikios DeNNIS g T ndash

gaMILSCHeg e (εκδ ndash μετ γερμ) (CFHB 17 Wien 1981)MIHAcirceSCu (SB 6) Mauricii Strategicon Arta Militaracirc MIHAcirceSCu H (εκδ

- μετ ρουμ) (Scriptores Byzantini 6 Bucharest 1970)ΘΕοΦανηΣ Χρονογραφία Theophanes Chronographia de Boor C (εκδ)

(CSFHB Leipzig 1883 1885)


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

BIVar (1972 Cavalry) BIVar a ldquoCavalry equipment and Tactics on the euphrates Frontierrdquo The Dumbarton Oaks Paper 26 (1972) 274-281

CaMpBeLL (1987 Be a general) CaMpBeLL JB laquoTeach Yourself How to Be a generalraquo The Journal of Roman Studies 77 (1987) 13-29

CurTa (2001 Slavs) CurTa Fl The Making of the Slavs History and Archaeology of the Lower Danube Region C 500-700 (Cup Cambridge 2001)

CurTa (2001 Slavic archaeologies) CurTa Fl ldquopots Slavs and Imagined Communitiesrsquo Slavic archaeologies and the History of the early Slavsrdquo European Journal of Archaeology 43 (2001) 367-384

DaIN (1967 Strateacutegistes) DaIN a laquoLes Strateacutegistes Byzaninsraquo Travaux et Meacutemoires 2 (1967) 317-392

DeNNIS (1984 military Handbook)DeNNIS g T Mauricersquos Strategicon the Byzantine Military Handbook (philadelphia 1984)

eaDIe (1961 mailed Cavalry) eaDIe JW laquoThe Development of roman Mailed Cavalryraquo The Journal of Roman Studies 57 (1967) 161-173

γυφτοπούλου (2010 Μαυρικίου Στρατηγικόν) γυΦΤοΠουΛου Σοφία (μετ) Μαυ-ρικίου Στρατηγικόν απόδοση στα νέα ελληνικά (Θεσνίκη 2010)

HaLDoN (1975 military Terminology) HaLDoN J F laquoSome aspects of Byzantine Military Terminology from the Sixth to the Tenth Centuriesraquo Byzantine and Modern Greek Studies 1 (1975) 11-47

HaLDoN (1984 praetorians) HaLDoN J F Byzantine Praetorians an administrative Institutional and Social Survey of the opsikion and Tagmata c 500-900 (Poikila Byzantina 3 Bonn 1984)

HaLDoN (1999 Byzantine Warfare) HaLDoN J F Warfare State and Society in the Byzantine World 565-1204 (London 1999)

HIggINS (1949 Note on Maurice) HIggINS MJ laquoNote on the emperor Maurice Military administrationraquo Analecta Bollandiana 67 (1949) 443-446

HuNger (2005 Literatur III)HuNger H Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner v II n 11 Wien 1978 = (μετ ελλ) Bυζαντινή Λογοτεχνία η λόγια κοσμική γραμματεία των Bυζαντινών (MIeT aθήνα 2005) τόμος γ κεφ ια σσ 155-182 Πο-λεμική Tέχνη μετ KoΛIaΣ γT και ιΒ pIeLer p e νομική Φιλολογία σς 183-382 μετ Ελευθερία ΠαΠαγιαννη Σπ ΤρΩιανοΣ

JoNeS (1990 Lre) JoNeS a a M The Later Roman Empire 284-602 vv 2 (oup oxford 1964 ανατ 1973 1990)

KaegI (1981 military unrest ) KaegI W e Byzantine Military Unrest 471-984 an Interpretation (amsterdam 1989)

καρΔαραΣ (20078 σχήμα αβάρων) καρΔαραΣ γ laquoΤο lsquoσχήμα των αβάρωνrsquo στο στρα-τηγικόν του Μαυρικίου Μια κριτική προσέγγισηraquo Βυζαντινός Δόμος 16 (2007-2008)


151-166ΛΕονΤΣινη (2002 σκρίβωνες) ΛΕονΤΣινη Μαρία laquoaπό τη βασιλική δορυφορία

στην τελετουργική συνοδεία η ανάδειξη των σκριωβώνων από τη σύγκλητο (6ος-7ος αι)raquo ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 15 (2002) 53-65

MIHAcirceSCu (1967 proleacutegomegravenes) MIHAcirceSCu H laquoproleacutegomegravenes agrave une eacutedition critique des Taktika-Strategika de Maurice- urbiciusraquo Revue des Eacutetudes Sud-Est Europeacuteens 5 (1967) 405-417

ΠeΛeKIΔoY (1970 Συμβολή) NYΣTaZoΠoYΛoY-ΠeΛeKIΔoY Mαρία laquoΣυμβολή εις την χρονολόγησιν των αβαρικών και σλαβικών επιδρομών επί Mαυρικίου (582-602)raquo Σύμμεικτα του Kέντρου Bυζαντινών Eρευνών 2 (1970) 145-206

raNCe (2003 elephants) raNCe ph ldquoelephants in Warfare in Late antiquityrdquo Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungariae 43 (2003) 355-384

raNCe (2004 Fulcum) raNCe ph laquoThe Fulcum the Late roman and Byzantine Testudo the germanization of roman Infatry Tacticsraquo Greek Roman and Byzanine Studies 44 (2004) 265-326

raNCe (2004 Drungus) raNCe ph ldquoDrungus DroΛggow and Drouggist a gallicismand Continuity in Late roman Cavalry Tacticsrdquo Phoenix 58 (2004) 96-130

raNCe (2007 Syrianus Magister) raNCe ph ldquoThe Date of the Military Compedium of Syrianus Magister (Formerly the Sixth Century anonymus Byzantinus)rdquo Byzantinische Zeitschrift 1002 (2007) 701-737

ZuCKerMaN (1990 Syrianus Magister) ZuCKerMaN C laquoThe military compendium of Syrianus Magisterraquo Jahrbuch der Oumlsterreichische Byzantinistik 40 (1990) 209-224

WHeeLer (2004 Legion-phalanx) WHeeLer ΕΛ ldquoThe Legion as phalanx in the L ate roman empire (ptI) στο Le BoCHeC Y ndash WoLF C (εκδ) Lrsquo armeacutee Romaine de Diocleacutetien a Valentinien 1er Actes du Congregravess de Lyon 12 14 Sept 2002 (Dans 2004)

WIITa (1977 Thesis) WIITa J e The Ethnika in Byzantine Military Traeatises (Minessota university dphil thesis 1977 ann ahrbor 1988)

WHITBY (1988 Maurice) WHITBY M The Emperor Maurice and his Historian Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare (oxford 1988)

WHITBY (1995 recruitment) laquorecruitment in roman armies from Justinian to Heraclius (ca 565-615)raquo στο CaMeroN averil (εκδ) The Byzantine and Early Islamic Near East III States Recousses and Armies (princeton ndash New Jersey 1995) 61-124




φειδωλό το Στρατηγικόν δίνει μεν τις κύριες κατευθύνσεις δεν κατατοπίζει όμως Μελε-τώντας το Στρατηγικόν μένει κανείς με την εντύπωση ότι ο στόχος που θέτει ο συγγραφέ-ας στην εισαγωγή η εκπαίδευση του στρατηγού επιτυγχάνεται ή έστω ότι η μέριμνα για την παιδεία του στρατηγού αποδεικνύεται από το ίδιο το εγχειρίδιο

ο DeNNIS προβληματιζόμενος για την χρηστικότητα του Στρατηγικού θεωρεί το βι-βλίο ως μέρος της εκπαίδευσης της μεσαίας ηγεσίας του στρατού και όχι του στρατηγού ή των άμεσα υφισταμένων του η γλώσσα η τετριμμένη και οι υπερβολικές λεπτομέρειες εί-ναι κατά τον DeNNIS στοιχεία της εκπαίδευσης του μεσαίου στην ιεραρχία αξιωματικού5 Θα παρατηρήσω ότι στην πράξη ο αξιωματικός αυτός ελέγχει ακατάπαυστα την ετοιμό-τητα του στρατού επιβεβαιώνει τα εντελόμενα εκτελεί το πρωτόκολλο διευθετεί την επικοινωνία μεταξύ του στρατού των ανδρών που συγκροτούν τις γραμμές της μάχης και των επικεφαλής που παρατάσονται μαζί τους και της ανώτατης ηγεσίας που σχεδιάζει τον πόλεμο και κατευθύνει την μάχη Θα συμφωνήσω στο ότι για την παιδεία αυτού του αξιωματικού ήταν πραγματικά ένας θησαυρός το Στρατηγικόν η εμμονή από την άλλη του συγγραφέα του Στρατηγικού να απευθύνει τον λόγο το επιχείρημα την πληροφορία στον στρατηγό θέτει σε αμφισβήτηση είτε την υπόθεση του DeNNIS είτε την αξιοπιστία του συντάκτη του Στρατηγικού6

ορισμένα κεφάλαια είναι όντως χρήσιμα στον μέσο αξιωματικό ορισμένα άλλα στον ανώτερο και στον ηγέτη ενώ κάποια θα μπορούσαν κάλλιστα να απευθύνονται σε όλους τους φιλομαθείς αξιωματικούς το κεφάλαιο η με τα γνωμικά για παράδειγμα ή πολύ πε-ρισσότερο το ΖltΒgt (για την καθημερινότητα στο στρατόπεδο σε καιρό πολέμου) όπου στους τίτλους των κεφαλαίων στ και ζ πληροφορούμαστε ότι η συγκεκριμένη ενότητα αφορά τους αξιωματικούς ανάλογα με τη θέση τους στην ιεραρχία (αντίστοιχα laquoγνῶσις κεφαλαίων ὀφειλόντων δοθῆναι ἑκάστῳ μεράρχῃ ἐκ τῶν εἰρημένων κεφαλαίωνraquo και laquoγνῶσις ὁμοίως κεφαλαίων ὀφειλόντων δοθῆναι ἑκάστῳ ἂρχοντι τάγματος καἰ μοιράρχῃ καὶ αυτῷ δὲ τῷ μεράρχῃ ἲνα οἷδεν τί καταζητεῖνraquo)7

αυτό που απασχολεί τον συγγραφέα του Σρατηγικού του Μαυρικίου είναι η ανα-μόρφωση ενός στρατού ο οποίος δεν κατακτούσε νίκες στο πεδίο της μάχης επί μακρόν επειδή αφενός οι άνδρες του δεν ήταν εκπαιδευμένοι και αφετέρου η ηγεσία του δεν είχε πολεμική εμπειρία η laquoαγυμνασία των στρατιωτώνraquo και η laquoαπειρία των στρατηγώνraquo8 ευθύνονταν για την αναποτελεσματικότητα του στρατού η απάντηση στο πώς θα ανα-

5 DeNNIS (1984 militry Handbook) σ XI6 Είναι ενδιαφέρον να γνωρίζουμε ότι οι συντάκτες των στρατιωτικών τακτικών

στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία απευθύνονταν στους συγκλητικούς οι οποίοι επρόκειτο να στελεχώσουν την ανώτατη ηγεσία του ρωμαϊκού στρατού με εξαίρεση τον Πολύαινο που απηύθυνε το έργο του για την πολιορκητική τέχνη στον αυτοκράτορα Είναι στοιχείο της παράδοσης επομένως να αφορά τον στρατηγό η εισαγωγή βλ CaMpBeLL (1987 be a general) σσ 13-14 Στο Σρατηγικόν του Μαυρικίου όμως ο συντάκτης απευθύνει πολύ συχνά την σκέψη του στον στρατηγό

7 DeNNIS (CFHB 17) σ 2601-2 και σ 2621-38 DeNNIS (CFHB 17) σ 6813-14














































































50 DeNNIS (CFHB 17) σ 320124-6 σ 30612 σ 3367-8

































Σημείωση


SUMMARY









ΠΗΓΕΣ























































































































50 DeNNIS (CFHB 17) σ 320124-6 σ 30612 σ 3367-8

































Σημείωση


SUMMARY









ΠΗΓΕΣ










































































Σημείωση


SUMMARY









ΠΗΓΕΣ














































ΠΗΓΕΣ










































Historical Information gathered from Mauricii Strategicon, ByzSym 23 (2013) 59-89

Documents

Transcript of Historical Information gathered from Mauricii Strategicon, ByzSym 23 (2013) 59-89