Hadislerde Sarmal Özellik (The Spiral Structure of Hadith Narrations)

RİVAYETLERDE SARMAL ÖZELLİK

Ali KUZUDİŞLİ

2

© Ali KUZUDİŞLİ Bu kitabın yayın hakkı yazarına aittir ve tüm yayın hakları saklıdır. Bu eserin herhangi bir bölümünün kopya edilmesi, başka dillere tercüme edilmesi, basılması ve çoğaltılması yazarın iznine bağlıdır. Kaynak gösterilmek suretiyle alıntı yapılabilir.

Özgeçmiş:

1968 yılında Nizip/Gaziantep’te doğdu. İlkokul ve İmam Hatip Lisesi’ni aynı ilçede okudu. Konya S.Ü. İlahiyat Fakültesinden 1991 yılında mezun olarak aynı yıl İzmir’de öğretmenlik yapmaya başladı. Yüksek lisans ve doktorasını İzmir D.E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. Evli ve üç çocuk babası olan Ali Kuzudişli 2011 yılından itibaren Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

ISBN : 978-605-4638-04-8

Kapak Tasarım Ramazan ÇELİK Dizgi: Ali KUZUDİŞLİ Birinci Baskı: Ekim 2012

İrtibat adresi: Ali KUZUDİŞLİ e-posta: [email protected]

Baskı-Cilt: Tibyan Yayıncılık Basım Yayım Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.

1145/1 Sok. No:55/A Yenişehir –İZMİR

Tel: 0 232 459 77 78 Faks: 0232 449 32 93 e-posta: [email protected] Kültür Bakanlığı Sertifika No: 16613 www.kitapbasimi.com www.tibyanyayincilik.com

Basım Tarihi: Ekim – 2012

3

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR ve SEMBOLLER ............................................. 13

ÖNSÖZ ............................................................................... 15

GİRİŞ .................................................................................. 19

A. RYA Sisteminin Çalışma Alanı ...........................................19

B. Bu Alanda Yapılmış Çalışmalar ..........................................19

1. Metin Temelli Çalışmalar ..............................................22

a) Goldziher ..................................................................22

b) Schacht .....................................................................24

c) Speight ......................................................................25

2. Kaynak Temelli Çalışmalar ............................................30

3. İsnat Temelli Çalışmalar ................................................32

a) Schacht .....................................................................32

b) Fuad Sezgin ...............................................................34

c) Juynboll .....................................................................36

4. İsnat ve Metin Temelli Çalışmalar ................................48

a) Zaman .......................................................................49

b) Motzki .......................................................................50

c) Görke ........................................................................54

C. RYA Sisteminin Kullandığı Kaynaklar ................................61

I. BÖLÜM ........................................................................... 63

RİVAYETLERİN YAPISAL ANALİZİ .......................................... 63

A. RYA Sisteminin Tanımı ......................................................63

1. Sarmal Özelliğin Tanımı ................................................64

2. RYA’da Kullanılan Diğer Terimler ..................................65

4

i) Kök .............................................................................65

ii) Form, Tip ve Şık .........................................................66

iii) Uzantı .......................................................................66

iv) Eklenti ......................................................................66

v) Eklem ........................................................................67

vi) Kurgu ........................................................................67

vii) Kanal .......................................................................68

B. RYA Sisteminin Amacı .......................................................68

C. RYA Sisteminin İşleyişi ......................................................68

1. Süreç: Sarmalın Ortaya Çıkarılması ...............................68

1. Aşama: Ön Araştırma ................................................68

2. Aşama: Rivayetlerin Toplanması ...............................69

3. Aşama: Rivayetlerin Gruplandırılması ......................69

4. Aşama: Eklentiler Üzerinde Çalışma .........................69

5. Aşama: Form İçi Çalışmalar .......................................69

6. Aşama: Formların Netleştirilmesi .............................70

7. Aşama: Tiplere ve Şıklara ayırma ..............................70

2. Süreç: İsnat Tablosunun Oluşturulması ........................70

1. Aşama: Tablonun Çizimi ve Ravi İsimlerinin Yerleştirilmesi ...............................................................70

2. Aşama: Kanalların Belirlenmesi ................................71

3. Aşama: Form Etiketlerinin Yapıştırılması ..................71

3. Süreç: Formlarla Kanalların Karşılaştırılması ................71

4. Süreç: Veri Dökümü ......................................................72

Birinci Süreçten Elde Edilen Verilerin Çeşitleri .............72

5

İkinci Süreçten Elde Edilen Verilerin Çeşitleri ...............72

Üçüncü Süreçten Elde Edilen Verilerin Çeşitleri ...........73

5. Süreç: Yorumlama ........................................................73

D. RYA Sisteminin Güçlü Yönleri ...........................................73

E. RYA Sisteminin Zayıf Yönleri .............................................75

F. RYA Sisteminin Diğer Yöntemler Arasındaki Yeri ..............76

II. BÖLÜM .......................................................................... 79

BİR BEDEVÎNİN MESCİDE BEVL ETMESİYLE İLGİLİ RİVAYETLERİN YAPISAL ANALİZİ .......................................... 79

Giriş ................................................................................... 79

A. Metinlerin Yapısal Formları ..............................................83

A Formu: En Sâde Metinler...............................................83

Aa) Şıkkı ........................................................................83

Ab) Şıkkı ........................................................................84

Ac) Şıkkı .........................................................................85

Ad) Şıkkı ........................................................................86

A1 Tipi ............................................................................87

A2 Tipi ............................................................................87

A3 Tipi ............................................................................88

A4 Tipi ............................................................................88

A Formunun Veri Dökümü ............................................89

A Formunun Değerlendirilmesi ....................................90

B Formu: A Formuna İlâveten İnsanların Tepkisine Yer Veren Metinler .................................................................92

Ba) Şıkkı .........................................................................92

6

Bb) Şıkkı ........................................................................93

Bc) Şıkkı .........................................................................94

Bd) Şıkkı ........................................................................95

Be) Şıkkı ........................................................................96

Be-i) Alt Şıkkı .............................................................96

Be-ii) Alt Şıkkı ............................................................97

Bf) Şıkkı .........................................................................98

Bf-i) Alt Şıkkı ..............................................................98

Bf-ii) Alt Şıkkı .............................................................99

Bf-iii) Alt Şıkkı ..........................................................100

Bf-iv) Alt Şıkkı ..........................................................101

Bg) Şıkkı .......................................................................102

Bh) Şıkkı ......................................................................102

Bh-i) Alt Şıkkı ...........................................................102

Bh-ii) Alt Şıkkı ..........................................................103

B1 Tipi ..........................................................................104

B2 Tipi ..........................................................................104

B2-i) Alt Tipi .............................................................104

B2-ii) Alt Tipi ............................................................105

B3 Tipi ..........................................................................106

B4 Tipi ..........................................................................107

B Formunun Veri Dökümü ..........................................107

B Formunun Değerlendirilmesi ...................................108

C Formu: Bedevînin Mescide Geliş Nedenine Yer Veren Metinler ..........................................................................110

7

C1 Tipi ..........................................................................110

C1a ...........................................................................110

C1b...........................................................................110

C1b-i) Alt Tipi ...........................................................110

C1b-ii) Alt Tipi ..........................................................111

C1b-iii) Alt Tipi .........................................................112

C1b-iv) Alt Tipi .........................................................113

C1b-v) Alt Tipi ..........................................................114

C2 Tipi ..........................................................................115

C3 Tipi ..........................................................................115

C4 Tipi ..........................................................................115

C Formunun Veri Dökümü ..........................................115

C Formunun Değerlendirilmesi ...................................116

D Formu: [�] Kıssadan Hisse Kısmına Yer Veren Metinler ..........................................................................117

D1 Tipi..........................................................................117

D1a ..........................................................................117

D1b ..........................................................................118

D2 Tipi..........................................................................119

D2-i Alt Tipi ..............................................................119

D2-ii Alt Tipi .............................................................120

D2-iii) Alt Tipi ...........................................................122

D3 Tipi..........................................................................123

D4 Tipi..........................................................................123

D Formunun Veri Dökümü ..........................................125

8

D Formunun Değerlendirilmesi ..................................126

E Formu: [�] “Sen Müslüman Değil misin?” Diyaloguna Yer Veren Metinler .........................................................130

E1 Tipi .........................................................................130

E1a ...........................................................................130

E1b ...........................................................................130

E2 Tipi ..........................................................................130

E3 Tipi ..........................................................................130

E3-i Alt Tipi ..............................................................131

E3-ii Alt Tipi..............................................................131

E4 Tipi ..........................................................................132

E Formunun Değerlendirilmesi ...................................133

F Formu: [�] “Bedevîye Öğüt” Kısmına Yer Veren Metinler ..........................................................................135

F1 Tipi ..........................................................................135

F1a ...........................................................................135

F1b ...........................................................................135

F1b-i Alt Tipi ............................................................135

F1b-ii Alt Tipi ............................................................136

F1b-iii Alt Tipi ...........................................................138

F2 Tipi ..........................................................................139

F2-i Alt Tipi ...............................................................139

F2-ii Alt Tipi ..............................................................140

F3 Tipi ..........................................................................141

F4 Tipi ..........................................................................141

9

F Formunun Veri Dökümü ..........................................142

F Formunun Değerlendirilmesi ...................................143

G Formu: [�] “Kıyamet Ne Zaman?” Diyaloguna Yer Veren Metinler ...............................................................146

G1 Tipi .........................................................................147

G1a ..........................................................................147

G1b ..........................................................................148

G2 Tipi .........................................................................148

G3 Tipi .........................................................................148

G4 Tipi .........................................................................149

[�] “Kıyamet Ne Zaman?” Sarmalı: ...........................149

G Formunun Değerlendirilmesi ..................................150

H Formu: [�] “Bir Kişi Bir Kavmi Sever” Diyaloguna Yer Veren Metinler ...............................................................150

H1 Tipi..........................................................................151

H1a ..........................................................................151

H1b ..........................................................................151

H2 Tipi......................................................................151

H3 Tipi......................................................................151

H4 Tipi......................................................................151

[�] “Bir Kişi Bir Kavmi Sever…” Sarmalı: ....................153

H Formunun Değerlendirilmesi ..................................153

I Formu: [�] Bedevînin Duası Kısmına Yer Veren Metinler ..........................................................................154

I1 Tipi ...........................................................................154

I1a ............................................................................154

10

I1a-i Alt Tipi .............................................................154

I1a-ii Alt Tipi [�2] ....................................................155

I1a-iii Alt Tipi ............................................................157

I1b ............................................................................158

I2 Tipi ...........................................................................159

I2-i Alt Tipi ...............................................................159

I2-ii Alt Tipi [�2] ......................................................160

I2-iii Alt Tipi [�2] .....................................................161

I2-iv Alt Tipi [�2] .....................................................162

I2-v Alt Tipi [�2] ......................................................164

I3 Tipi ...........................................................................165

I3-i) Alt Tipi ..............................................................165

I3-ii Alt Tipi [�3] ......................................................166

I3-iii Alt Tipi [�3] .....................................................167

I3-iv Alt Tipi [�3] .....................................................168

I4 Tipi ...........................................................................169

[�] Bedevînin duası sarmalı: ......................................170

I Formunun Veri Dökümü ...........................................171

I Formunun Değerlendirilmesi ....................................173

J Formu: Bedevînin Anısı Kısmına Yer Veren Metinler ...174

J1 Tipi ...........................................................................175

J1a ............................................................................175

J1b ...........................................................................175

J2 Tipi ...........................................................................175

J3 Tipi ...........................................................................175

J4 Tipi ...........................................................................176

11

J Formunun Değerlendirilmesi....................................176

B. Formların Genel Değerlendirilmesi ve Sarmalın Görünümü ..........................................................................177

C. İsnat Tablosunun Oluşturulması .....................................178

1. İsnat Tablosunun Genel Görünümü............................178

2. Kanallar .......................................................................179

a) Ebû Hüreyre’de sonlanan kanallar .........................179

b) Enes b. Mâlik’te sonlanan kanallar .........................180

d) Abdullah b. Mes‘ûd’da sonlanan tek kanal ............183

e) Vâsıla b. Eska‘da sonlanan tek kanal ......................183

f) SBRE Tarikler ...........................................................185

D. Kanalların Formlarla Karşılaştırılması .............................186

1. Kanal ...........................................................................186

2. Kanal ...........................................................................188

3. Kanal ...........................................................................188

4. Kanal ...........................................................................189

5. Kanal ...........................................................................189

6. Kanal ...........................................................................190

7. Kanal ...........................................................................190

8. Kanal ...........................................................................191

9. Kanal ...........................................................................191

10. Kanal .........................................................................192

10+ Kanal ........................................................................192

11. Kanal .........................................................................192

12. Kanal .........................................................................192

13. Kanal .........................................................................193

12

14. Kanal .........................................................................193

15. Kanal .........................................................................193

SBRE Tarikler ...................................................................193

E. Çapraz Değerlendirmeler ................................................196

1. Kök Kısmın Çapraz Değerlendirilmesi .........................196

2. Tiplerin Çapraz Değerlendirilmesi ..............................197

1. Tip Kayıtlar ..............................................................198

2. Tip Kayıtlar ..............................................................198

3. Tip Kayıtlar ..............................................................200

4. Tip kayıtlar ..............................................................201

3. Eklentilerin Çapraz Değerlendirilmesi ........................202

1. Eklenti: Kıssadan Hisse ............................................203

2. Eklenti: “Sen Müslüman Değil misin?” ...................204

3. Eklenti: Bedevîye öğüt ............................................204

4. Eklenti: “Kıyamet Ne Zaman?” ...............................206

5. Eklenti: “Bir Kişi Bir Kavmi Sever…” ........................207

6. Eklenti: Bedevînin Duası .........................................207

7. Eklenti: Bedevînin Anısı ..........................................209

SONUÇ ............................................................................. 212

EKLER .............................................................................. 220

EK-1. Bedevînin Mescide Bevl Etmesi Sarmalında Yer Alan Rivayetler ............................................................................220

EK-2. İsnat Tablosu .............................................................241

KAYNAKÇA ....................................................................... 256

DİZİN ............................................................................... 267

13

KISALTMALAR ve SEMBOLLER

(s) : Sallallahu aleyhi vesellem

a.g.e. : Adı geçen eser

AÜİFD. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

AÜSBE. : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

b. : bin (oğlu)

BDT. : Basılmamış doktora tezi

Bkz. : Bakınız

BYT. : Basılmamış yüksek lisans tezi

DBAD. : Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi

der. ve çev. : Derleyen ve çeviren

DİA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

DİB. : Diyanet İşleri Başkanlığı

edt. : Editör

EI2. : Encyclopedia of Islam (Second Edition)

GUOS : Glasgow University Oriental Society

h. : Hicri

HTD. : Hadis Tetkikleri Dergisi

Hz. : Hazreti

JIS. : Journal of Islamic Studies

JNES. : The Journal of Near Eastern Studies

JSAI : Jerusalem Studies in Arabic and Islam

KSİÜİFD. : Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

14

m. : Miladi

nşr. : Neşreden

ö. : Ölümü

Ravi2 > Ravi 1 : Ravi2, Ravi1’den nakletti

RYA : Rivayetlerin yapısal analizi

s. : Sayfa

SBRE. : Sondan birinci ravisi eksik

ss. : Sayfalar arası

SÜİFD. : Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

T : Tahvil

t.y. : Tarih yok

TDK : Türk Dil Kurumu

TDV : Türkiye Diyanet Vakfı

Thk. : Tahkik eden

UÜSBE : Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

vd. : Ve devamı / ve diğerleri

y.y. : Yayım yeri yok

∼ : Yaklaşık

� : Eklenti / uzantı

�x : Birden fazla eklenti

∅ : Düşmüş ravi / rivayette yer almayan ifade

� : Önemli ifade değişikliği

� : Sarmal içinde kalan eklenti

� : Sarmal dışına uzantı

: Sarmal

15

ÖNSÖZ İslam medeniyetinin temel taşlarından olan hadisler, dinî, tarihî ve kültürel değerlere sahiptir. Tek boyutlu ölçüm yöntemleri kullanılarak hadisin sahip olduğu çok yönlü değerlerin ortaya çıkarılması mümkün gözükmemektedir. Bu kültürel mirastan azami derecede yararlanmak için, sosyal bilimler alanında elde edilen kazanımlardan da istifade ederek, yeni bakış açılarıyla farklı yöntemler geliştirmek gerekmektedir. Bu gerekliliğin do-ğurduğu sâikle bu kitapta, çeşitli süreç ve aşamalardan oluşan bir sistem inşa edilmeye çalışılmıştır. Sistemin adı ‘Rivayetlerin Yapısal Analizi (RYA)’dır.

Rivayetleri yapısal özelliklerine göre sınıflandırma ve araların-daki benzerlikleri ve farklılıkları inceleyerek analizlerde bulun-ma düşüncesi, İbn Sayyad’la ilgili rivayetleri anlamaya çalışırken bir nevi zaruretten doğdu. Bu konuda kaynaklarda yer alan rivayetleri yorumlamak bir tarafa, anlayabilmek bile başlı başı-na bir problem arz ediyordu. Birbirinden kopuk görünen cümle-ler, yer ve zaman farklılıkları, farklı nakillerde tekrarlanan riva-yet parçacıkları iç içe girmiş bir görünümdeydi. Sağlıklı bir yo-rum yapabilmek için öncelikle metinleri ayrıştırmak gerekiyor-du. Bunun neticesinde tamamen metin karşılaştırmaları üzeri-ne yoğunlaştım. Metinler, belirli noktalar üzerinde yoğunlaşmış görünüyordu. Yoğunluğun içine girdiğimde ilk izlenimde, bunla-rın belirli bir nokta üzerine birtakım eklemelerden, başka riva-yetlerden alınma rivayet parçacıklarından oluştuğunu gördüm. Bunun üzerine, belirli bir nokta üzerine kümelenen bu yoğun-lukları, bir sistem içinde çözümlemeye karar verdim. ‘Bu alanda yapılan çalışmalar’ başlığında bilgi verileceği gibi, “Rivayetlerin Yapısal Analizine Giriş” adlı makale bu amaçla yazılmış oldu.

Söz konusu makalede bazı sonuçlara varmıştım. Fakat acaba bu sonuçlar, İbn Sayyad gibi ilginç bir profile sahip kişiyle ilgili riva-yetlere has bir durum muydu? Diğer rivayetlerde de benzer

16

sonuçlar söz konusu muydu? Bunu araştırmak için, bu kez çok farklı bir konuda, “Halâvetü’l-İmân” kavramının yer aldığı riva-yetler üzerinde ön inceleme yaptım. Önceki araştırmamda gör-düğüm belirtilerin bir kısmı burada da bulunmaktaydı. Yani belirli noktalar üzerine bir yoğunlaşma ve bu yoğunluğun içinde ilaveler, başka rivayetlerden parçacıklar bulunmaktaydı. Belirti-leri görmem üzerine bu konuyu çalışmaya karar verdim. Bu kez ravilerin yoğunluklar üzerindeki rolünü de merak etmekteydim. Acaba yoğunluğu oluşturan parçacıklar, kim tarafından nasıl oraya gelip yerleştirilmişti? “Halâvetü’l-İmân’ Terkibinin Yer Aldığı Rivayetlerin Yapısal Analizi” adlı makale, bu çalışmanın neticesinde ortaya çıktı.

RYA sistemiyle ilgili üçüncü incelemem olan bu kitapta, önceki-lerden daha farklı bir konuyu, bir bedevinin mescide bevl et-mesi olayını anlatan rivayetleri incelemek istedim. Bu incele-meyi daha geniş ve detaylı biçimde yapmayı, metin incelemesi-ni daha sistematik hâle getirmeyi ve ravilerle metinler arasın-daki ilişkiye daha yakından bakmayı amaçladım.

Bu araştırma analitik bir mantığa ve sistematik bir yönteme sahiptir. Öncelikle belirli ölçütlere bağlı olarak veriler toplan-mış, bu veriler yine belirli ölçütler içinde ayrıştırılmış ve böylece herkesin gözlemine ve kullanımına açık, nesnel bir alt yapı ha-zırlanmıştır. Sonraki süreçte, bu alt yapıdan hareketle, çeşitli yorumlar yapılmış, çıkarımlar elde edilmeye çalışılmıştır.

Başlangıçta sistemin nesnel olan alt yapı kısmıyla öznel unsurla-rın da bulunduğu yorum kısmının ayrı bölümlerde yer alması planlanmıştı. Sistemin daha belirgin görülmesi açısından böyle bir ayrım yararlı görülse de, ayrı bölümlerdeki veriler ve yorum-ları eşleştirmenin zor olacağı düşünüldüğünden her bir formla ilgili değerlendirmeler, o formun sonunda yer aldı. Bu nedenle sistemin işleyiş süreciyle, kitaptaki düzenleme kısmen farklı oldu. Altını çizerek belirtmek gerekir ki, sistemin yürütülmesin-de, bütün yapı görülmeden, yorum yapmaktan kaçınılmış, ön yargılardan ve kanaatlerden uzak durulmuştur. Bütün yapı in-

17

celendikten sonra sahip olunan kanaatler, ilgili kısımların sonla-rına yerleştirilmiş ve son kısımda çapraz değerlendirmelerle bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır.

Bu kitapta Rivayetlerin Yapısal Analizi sistemi anlatıldığı halde, kitaba neden “Rivayetlerde Sarmal Özellik” ismi verildiği merak edilebilir. Bunun nedeni, RYA’nın temelinde sarmal özelliğin bulunduğunu vurgulamak ve sistemin en özgün yönünü ön plana çıkarmaktır.

Önceki çalışmalarımda Speight’ın eserlerini ayrıntılı biçimde inceleme fırsatı bulamamıştım. Bu çalışma vesilesiyle bu imkânı elde edebildiğim için kendimi şanslı sayıyorum. Hadis ilminin bu bâkir alanında Speight’ın araştırmalarını incelemek, bu alandaki çalışmalarımı sürdürmem konusunda bana cesaret verdi. Bu nedenle ona müteşekkirim.

Bu kitabın vücuda gelmesinin çeşitli aşamalarında müzakerele-rinden istifade ettiğim sevgili kardeşim, değerli akademisyen Doç. Dr. Bekir Kuzudişli’ye, tashihte emeği geçen muhterem hocalarıma, yardım ve desteklerini esirgemeyen vefakâr eşim, ailem ve dostlarıma gönülden teşekkür ederim.

Ali KUZUDİŞLİ

Gümüşhane, 2012.

GİRİŞ

A. RYA Sisteminin Çalışma Alanı RYA sistemi, bir rivayet veya rivayet parçacığının, hadis kaynak-larında bulunan yapısal benzerleriyle oluşturduğu rivayet kü-mesi üzerine odaklanmakta ve bu kümede yer alan rivayetlerin birbiriyle karşılaştırılmasından sonuçlar elde etmeye çalışmak-tadır. Bu sistemin çalışma alanını belirleyen zincirleme altı soru bulunmaktadır:

Birinci soru: Belirli bir rivayet veya rivayet parçacığının hadis kaynaklarında, yapısal benzerleri var mıdır? Varsa bunlar hangi rivayetlerdir?

İkinci soru: Belirli bir rivayet veya rivayet parçacığının yapısal benzerlerinin oluşturduğu küme içinde, rivayetlerin, yapısal yönden birbirine benzeyen ve farklı olan yönleri nelerdir?

Üçüncü soru: Aralarında yapısal benzerlikler olan rivayetler kümesinde, rivayetlerin farklı olan kısımlarının, küme dışında yapısal benzerleri var mıdır? Varsa bu rivayetler nelerdir?

Dördüncü soru: Sorular doğrultusunda bulunan rivayetlerin, metin formlarıyla senetleri arasında bir bağlantı var mıdır? Varsa bu bağlantının mahiyeti nedir?

Beşinci soru: Metin formlarıyla senetler arasındaki karşılaştır-malardan elde edilen veriler nelerdir?

Altıncı soru: Elde edilen bütün veriler ne anlama gelmektedir?

Bu sorular ve cevaplarıyla ilgili ayrıntılı bilgi, ‘RYA Sisteminin İşleyişi’ başlığında verilmiştir.

B. Bu Alanda Yapılmış Çalışmalar Rivayetlerin birbiriyle mukayesesinin geçmişi oldukça eskidir. Bu konuda arz, mu‘âraza ve mukâbele gibi bazı terimler de

20

doğmuştur.1 Hadis kültürü olarak onlardan faydalanmış olmak-la birlikte, burada doğrudan istifade ettiğimiz akademik çalış-malardan söz edeceğiz.

Bu kitapla aynı yöntemle yazılmış olan iki makale dışında, yuka-rıda belirtilen zincirleme altı soruyu sistematik biçimde cevap-lamaya çalışan bir çalışmanın daha önce yapıldığını bilmiyoruz. Söz konusu makalelerden biri, İbn Sayyad ile ilgili rivayetler üzerine yapılan bir çalışmadır.2 Makalede ilk kez RYA sistemin-den söz edilmiş ve sarmal konusuna dikkat çekilmiştir. Form ve tip çalışmalarının temeli bu makalede atılmıştır.

İkinci makale, RYA sistemini geliştirmek amacıyla, “Halâvetü’l-İmân” terkibinin yer aldığı rivayetler üzerine yapılan bir uygu-lamadır.3 Bu makalede RYA sisteminin terimleri belirginleştiril-meye ve sistemin önemli aşamalarından olan “Kanallar” bölü-mü inşa edilmeye çalışılmıştır.

Bu iki makalenin dışında, RYA’nın çalışma alanıyla kısmen aynı bölgeleri paylaşan önemli çalışmalar mevcuttur. Onlar hakkın-da bilgi vermeden önce, yine bu konuyla ilgili önemli bazı nok-taların altını çizmek istiyoruz.

Dikkat çekmek istediğimiz birinci nokta, bu kitabın tenkit türü bir kitap olmadığıdır. Genelde okuyucu, oryantalistlerin görüş-lerinin söz konusu edildiği çalışmalarda, bu görüşlerin nasıl çürütüleceği beklentisi içine girmektedir. Öncelikle belirtmek isteriz ki, oryantalistlerin veya daha genel olarak herhangi bir

1 Ayrıntılı bilgi için bkz. Yıldırım, Enbiya, Hadiste Metin Tenkidi,

Rağbet Yay. İstanbul, 2009; Doğanay, Süleyman, Hadis Rivayetinde Ravi Tasarrufları ve Doğurduğu Problemler, İSAM Yay. İstanbul 2009, 195 vd.

2 Kuzudişli, Ali, “Rivayetlerin Yapısal Analizine Giriş: İbn Sayyad ile

İlgili Rivayetler Üzerine Bir Yöntem Uygulaması”, HTD, VII/2, 2009, ss. 85-128.

3 Kuzudişli, Ali, “Halâvetü’l-İmân’ Terkibinin Yer Aldığı Rivayetlerin

Yapısal Analizi”, DEÜİFD, XXXV/1, 2012, ss. 167-196.

21

araştırmacının görüşlerini eleştirmek, bu çalışmanın amaçların-dan biri değildir. Burada çeşitli araştırmaların ve görüşlerin tanıtılması, bu alanda önceden yapılmış çalışmalar hakkında bilgi vermek ve böylece RYA sisteminin yerini belirlemek ama-cını taşımaktadır. Görüşlerin eleştirisinin yapılmama nedeni, kitabın asıl amacı olan RYA sistemini net biçimde tanıtma hede-finden uzaklaşma endişesidir. Bununla birlikte, elde edilen bazı bulgulara dikkat çekmek amacıyla, onların çeşitli tezlerle kıyas-landığı olmuştur.

İkincisi, bu kitabın ilgi alanına giren bölgelerde birçok araştır-macının değerli çalışmaları bulunmakla birlikte, burada yalnızca öne çıkan belirli araştırmalara dikkat çekilmiş olmasıdır. RYA sisteminin ilgilendiği alanın çevresini belirlemeye yetecek dü-zeyde, belli başlı çalışmalar hakkında bilgi vermek yeterli gö-rülmüştür.

Üçüncüsü, bir yazarın görüşlerinin, yalnızca buradaki sistemi ilgilendiren bölümünün değerlendirilmiş olmasıdır. Doğrudan ilgili olmayan veya detayda kalan konulara girilmekten kaçınıl-mıştır. Burada gözetilen amaç, değinilen çalışmaların, kitabın konusuyla ilgili bölümüne dikkat çekmek ve böylece burada tanıtılmak istenen sistemle, daha önce uygulanmış yöntemler ve ileri sürülen tezler arasında ne tür bir ilişkinin olduğunu gös-termektir. Her durumda temel hassasiyet, RYA sistemini açık-lama ve tanıtma amacını taşıyan bu kitabın, merkez noktasını kaybetmemesidir.

Burada ele alınacak olan çalışmalar, genelde hadislerin menşe-ini araştırma veya tarihlendirme adıyla bilinmektedir. Özel ola-rak bu çalışmaları konu edinen veya bu konuya geniş yer ayıran bazı kitap ve makaleler yayınlanmıştır.4 Onların bir kısmında 4 Berg, Herbert, The Development of Exegesis in Early Islam, Curzon

Press, Richmond 2000; Motzki, Harald, “Dating Muslim Traditions: A Survey”, Arabica LII/2, 2005, ss. 204-253. Bu makalenin Türkçe çevirisinden de yararlanılmıştır. bkz. Motzki, Harald, İsnad ve Me-tin Bağlamında Hadis Tarihlendirme Metotları, der. ve çev. Bekir

22

yapıldığı gibi burada da, Motzki’nin, “Dating Muslim Tradition” adlı makalesinde kullandığı sistematik takip edilecektir. Bunun-la birlikte, gerek ortak isimlerin, gerekse onun makalesinde yer almayıp burada yer alan araştırmacıların çalışmaları incelenir-ken bağımsız hareket edilecek, bu çalışmalara RYA penceresin-den bakılmaya çalışılacaktır.

1. Metin Temelli Çalışmalar Hadislerin metinleri temel alınarak yapılan değerlendirmeler-dir. Batıda hadis eleştirileri metinlerden başlamış ve hadislerin metinlerini incelemeyi göz ardı edip tamamen senetlere yoğun-laştıkları iddia edilerek Müslüman alimler tenkit edilmiştir.5

a) Goldziher Goldziher, muhtemelen kendi zaviyesinden gördüğü boşluk üzerine tamamen metinler üzerine yoğunlaşmış ve genel an-lamda hadislerin büyük bölümünün sonraki dönemde ortaya çıkan gelişmelerin ürünü olduğunu iddia etmiştir. Ona göre İslam toplumundaki politik çekişmeler ve dinî tartışmalar, dinî

Kuzudişli, İz Yay. İstanbul 2011, ss. 65-127; Brown, J.A.C. Hadith: Muhammed Legacy in the Medieval and Modern World, Oneworld Pub. Glasgow 2009, ss. 67-123; Yücel, Ahmet, Hadis Tarihi, İFAV Yay. İstanbul 2011, 179-205; Hatiboğlu İbrahim, Çağdaşlaşma ve Hadis Tartışmaları, Hadisevi, İstanbul 2004, ss. 52-75; Kızılkaya, Sabri, İsnad ve Metin Çözümlemeleri Bağlamında Geleneksel ve Yeni Yaklaşımlar, BDT. AÜSBE. Ankara 2008, ss. 283-314; Kızıl, Fatma, Oryantalistlerin Hadislerin Menşeini Tespite Yönelik Yön-temleri, BYT. UÜSBE. Bursa 2005; “Goldziher’den Schacht’a Oryan-talist Literatürde Hadis ve Sünnet: Bir Okulun Yaşayan Geleneği”, HTD. VII/2, 2009, ss. 54-62.

5 Örn. Bkz. Goldziher, Muslim Studies, İngilizce’ye çev. S.M. Stern ve

C.R. Barber, State University of New York Press, New York 1977, 140; Brown, A.C. Jonathan, “How We Know Early Hadith Critics did Matn Crticism and Why It’s So Hard to Find”, Islamic Low and Society, XV, 2008, ss. 143-184.

23

hassasiyeti zayıf olan Emevî hanedanlığını, dindar olan kimsele-ri de yanına çekmek amacıyla Müslüman alimleri hadis uydur-maya zorlamasına neden olmuş; fırsatçı alimlerin bu isteğe karşılık vermesi sonucu, Hz. Peygamber’e veya sahabeye isnat edilen pek çok hadis uydurulmuştur.6 Bir kısım hadisler de hicri ikinci asırda hilafetin Abbasilere geçmesi aşamasında ortaya çıkmıştır. Abbasilerin din politikası, İslam hukukunun gelişmesi-ne neden olmuş ve bu alanda birçok hadisin uydurulmasına yol açmıştır.7 Bir sonraki aşamada rey ehliyle hadisçiler arasında ortaya çıkan tartışmalar lehte ve aleyhte birbirine zıt hadislerin uydurulmasına neden olmuştur. 8 Belirtilen nedenlerin yanında siyasi ve dinî muhalefetin rol oynadığı hareketler hatta şehirler ve ilim halkaları arasındaki çekişmeler, ona göre uydurma ha-dislerin artmasının nedenleridir.9 Goldziher hadislerin ortaya çıkışıyla ilgili genel değerlendirmelerinin yanı sıra, bazen belirli bir hadisin veya onun bazı unsurlarının ortaya çıkış tarihini de saptamaya çalışmaktadır. Bu eleştirilerde metinde anakronizm bulunması durumunda onun daha geç bir tarihe ait olduğunu söylemektedir.10 Aynı şekilde, kusurlu ve bir başkasına göre daha geri olan bir metin, diğerlerine göre daha önceki bir tarihe aittir.11 Bir hadiste Hz. Peygamber’i veya bir sahabîyi olumsuz gösteren bir bilgi varsa, bu onun erken döneme ait olduğunu gösterir.12 Yine ona göre, rakipler arasında birbirlerine yapılan sitemler muhtemelen tarihî bir öz içermektedir.13 Goldziher’in görüşleri, birçok yönleriyle tartışılmış ve tenkit edilmiştir.14

6 Goldziher, Mus. Std., 73 vd.




10 Goldziher, Mus. Std., 23 vd.;138 vd.



13 Goldziher, Mus. Std., 35; Motzki, “Dating…”, 210.

14 Geniş bilgi için bkz. Motzki, “Dating…”, 208.

24

Özet olarak verdiğimiz Goldziher’in metin temelli eleştirileri, incelemeye aldığı hadis metinlerinin anlamına dayanmaktadır. Onun temel amacı, hadislerin hicri ikinci yüzyıldan sonra teşek-kül ettiği ve çeşitli sosyal ve siyasal nedenlerle uydurulduğu temel tezine destek olacağını düşündüğü rivayetlere dikkat çekmek biçimindedir. Çalışma yöntemi analitik değil, ispata yöneliktir. Bu nedenle RYA sisteminden farklıdır. Bununla birlik-te Goldziher’in yukarıda geçen görüşleri, RYA sisteminde verile-rin yorumlanmasında, bir karşılaştırma aracı olarak zaman za-man kullanılmıştır.

b) Schacht Joseph Schacht’ın da metin temelli değerlendirmeleri yaygın biçimde bilinmekte ve üzerinde birçok değerlendirmeler yapıl-maktadır. Schacht, Goldziher gibi hadis tarihiyle ilgili bazı tezle-re sahiptir. Onlardan en önemlisi ‘living tradition’ biçiminde somutlaştırdığı ‘yaşayan gelenek’ kavramıdır. Schacht tradition kavramını fıkhî terim olan sünnetin karşılığı olarak kullanmıştır. Ona göre terim anlamıyla sünnet sözcüğü, Şâfi‘î’ye kadar bilin-meyen bir şeydi. Schacht, Hz. Peygamber’in yasama faaliyetin-de bulunmadığını, ancak ömrünün sonlarına doğru, siyasi ve askeri güçle desteklenen durumunun ona, normalden daha yüksek bir yetki sağladığını iddia etmiştir. Ona göre Hz. Pey-gamber’in otoritesi hukukî değil, ancak müminler için dini, di-ğerleri için siyasi idi.15 Yine onun iddiasına göre Hz. Peygam-ber’in mevcut örfî hukuku değiştirmesi için pek sebep yoktu. Peygamber olarak onun amacı, yeni bir hukuk sistemi ortaya koymak değil, insanlara nasıl davranacaklarını, neler yapmaları gerektiğini ve ‘hüküm günü’ başarılı bir hesap verip cennete girebilmeleri için nelerden sakınacaklarını öğretmekti. Schacht, İslam’la alakası bakımından sünnetin, esas itibariyle hukuki bir

15

Schacht, İslam Hukuku’na Giriş, çev. Mehmet Dağ, Abdülkadir Şener, Ankara 1986, 22 vd.

25

ifadeden ziyade, siyasi bir anlam taşıdığını ve halifenin siyaset ve idaresini gösterdiğini savunmuştur.16

Schacht’ın hadis incelemeleri, çeşitli yöntemlerin bir araya gelmesinden oluşmuş karma bir yöntemle yapılmıştır. O, ger-çekte doğrudan hadis meselelerini incelemeyi değil, yukarıda ana hatlarıyla açıkladığımız İslam hukukunun gelişimi teorisine malzeme elde etmeyi amaçlamış gibidir. Goldziher’in yaptığı gibi Schacht da, hadisle ilgili herhangi bir meseleyi veya incele-diği herhangi bir hadisi, temel tezinde kurguladığı şablona uy-gun bir yere oturtmaktadır.17 Bu nedenle onun da metodu ana-litik değil, ispata yöneliktir. Hadislerin tarihlendirilmesiyle ilgili gelişimci bir bakış açısına sahip olan Schacht, bir metin sade, eksik veya kusurlu ise onun diğerlerinden daha eski bir tarihe ait olduğunu kabul etmektedir.18 Schacht’ın, hadislerin kaynak-larına ve isnatlarına dayalı görüşleri, ‘isnat temelli çalışmalar’ başlığı altında da incelenecektir.

c) Speight Marston Speight, hadis metinlerinin yapısal ve retorik özellikle-ri üzerinde incelemelerde bulunmuştur. Kendi ifadesine göre, Tayâlisî’nin Müsnedi üzerine yaptığı doktora çalışmasına19 da-yanan analizleri, onu hadis metinlerinin formları üzerine çalış-maya yönlendirmiştir.20 Hadislerdeki retorik kalıplarını üç grup-ta inceleyen Speight, açıklayıcı kalıp (declaratory formula) adını

16

Değerlendirmeler ve kaynaklar için bkz. Kuzudişli, Ali, Fazlur Rah-man ile Sünnet Tartışmaları, Tibyan Yayıncılık, İzmir 2004, 79 vd.

17 Schacht, J., The Origins of Muhammmadan Jurispuridence, Oxford,

London 1967, 176 vd. 18

Schacht, The Origins, 180 vd. Daha geniş değerlendirmeler için bkz. Motzki, “Dating…”, 210 vd.

19 Speight, The Musnad of al-Tayalisî: A Study of Hadith as Oral

Literature, The Hartford Seminary Foundation, 1970. 20

Speight, “The Will of Sa‘d b. a. Waqqas: The Growth a Tradition” Der Islam, L/2, 1973, ss. 249-267.

26

verdiği birinci grupta, tanımlama/açıklama, ‘lâ… illâ’ kalıbı, karşılaştırma kalıpları, ‘en… en…’ (superlative) kalıbı, nükteler, mecazlar, tekerlemeler… gibi on üç çeşit yapı tespit etmiştir. 21 Emir kalıbı (imperative formula) adını verdiği ikinci grupta hü-küm, karar ve yasak yapılarını; anlatım kalıbı (narrative formula) adını verdiği üçüncü grupta ise birkaç rivayet örnekle-rini incelemiştir. Hadisleri anlatım yapılarına göre de inceleyen Speight, iki, üç ve dört parçadan oluşan rivayetler üzerinde durmuş, her parçayla ilgili farklı örnekler vererek, parçalardaki eylem, karşı eylem, durum/bağlam (statement) ve et-ki/hüküm/sonuç bölümlerini göstermiştir. 22 “A Look at Variant Readings in the Hadith” isimli makalesinde ise Speight, Hemmâm b. Münebbih’in es-Sahife adlı küçük hadis mecmua-sında yer alan bazı rivayetleri İbn Hanbel, Buhârî ve Müslim’in eserlerindeki rivayetlerle karşılaştırmış, bu karşılaştırmada ri-vayetlerin ana hatlarıyla korunmuş olduğunu fakat yapı-sal/biçimsel bazı değişimlerin görüldüğünü tespit etmiştir. Ver-siyon tiplerindeki farklılıkları üç grupta ele alan Speight, bunları ‘Başka türlü ifade etme’, ‘Detayların/yapının değiştirilmesi’, ‘Versiyonun iki tipinin bir hadiste toplanması’ başlıkları altında örnekleriyle birlikte incelemiştir.

Speight’ın, es-Sahife’de yer alan rivayetlerle daha sonraki dö-neme ait olan üç hadis eserinde yer alan hadislerin karşılaştı-rılmasından ortaya çıkardığı sonuçları şöyle özetleyebiliriz.

1) Versiyonlar arasındaki farklılıklar, sözlü anlatımlardaki deği-şimlere işaret etmektedir.

2) Hiçbir rivayette, bir kelimenin yanlış okunmasından kaynak-lanan bir farklılaşmaya rastlanmamıştır.

21

Speight, “Oral Traditions of the Prophet Muhammad: A Formulaic Approach”, Oral Tradition, IV/1-2, 1989, ss. 27-37, s. 29.

22 Speight, “Narrative Structure in the Hadith”, JNES, LIX/4, The Unv.

Chicago 2000, ss. 265-271.

27

3) Farklılıkların ravilerin tasarruflarından kaynaklandığı görül-mektedir.

4) Bu tasarrufların bir dikkatsizlik veya hileci bir tutumdan kay-naklandığı görülmemiştir.

5) Tasarrufların muhtemel nedeni, dinî gayretle hareket eden ravilerin, rivayetlerin etkisini arttırmak amacıyla onlara retorik elbise giydirmek istemeleridir.

6) Hadis sözlü kültüre ait hâliyle yazıya geçirildikten sonra bile sözlü olma özelliğini devam ettirmekte; bir nesre dönüşme-mektedir. Bu nedenle hadis metinlerini “dinleyen” biri, onlar-daki sözlü rivayetlere ait özelliklerini anlayabilir.23

7) Yazılı hadis belgeleri, en erken asırlardan beri İslam mirasının bir parçasıdır.24

8) Başlangıçta raviler, hadisleri aslına uygun biçimde rivayet etme konusunda daha titizlerdi. Fakat gerek ravilerin çoğalması ve gerekse Hz. Peygamber döneminden uzaklaşılması nedeniy-le aslına uygun biçimde rivayet etme, büyük ölçüde teoride kalmıştır.25

9) es-Sahife’deki rivayetler, aynı tip nebevî hadislerden oluş-muştur.26

Speight’e göre dinî gayrete sahip olan ravilerin, rivayetlerin ifade gücünü arttırma çabaları garipsenecek bir durum değildir; çünkü başka kültürlerde de bunun örneklerine rastlanmaktadır.

23

Speight, “The Will…”, 249. 24

Speight, “A Look at Variant Readings in the Hadiths”, Der Islam, LXXVII/1, Berlin 2000, ss. 169-179, s. 175-176. Bu makalenin çevi-rileri için bkz. “Hadiste Rivayet Farklılıklarına Karşılaştırmalı Bir Bakış”, çev. Abdulkadir Evgin, KSİÜİFD. III/5, 2005, ss. 115-132; “Hadisteki Rivayet Farklılıklarına Bir Bakış”, çev. Zişan Türcan, SÜİFD. XXX, 2010, ss. 293-304.

25 Speight, “A look…”, 178.

26 Speight, “A look…”, 179.

28

Yunanlıların chreiai adı verilen özlü sözleriyle hadisler arasında-ki yapısal ve retorik tip benzerliklerine dikkat çeken Speight, hadislerin yapısal ve retorik yönden geliştirildikleri görüşünü desteklemek üzere, rivayetlerin başlangıçta, çokça ifade bozuk-luğu bulundurması nedeniyle dilciler tarafından kaynak görül-mediğini, fakat sonraki dönemlerde hadisçilerin bozuk ifadeleri düzeltme çabaları sonucunda Arap dilinin kaynaklarından biri hâline geldiğini söylemiştir.27

Speight, bir başka makalesinde, fıkhî veya itikadî herhangi bir meseleyi izah veya ispat etme gayreti olmadığından dolayı müsned türü kitapların metnin retorik keyfiyetine yönlendiğin-den söz ederek bu tür kitapları, konu tasnifli kitaplardan ayır-mıştır. Ayrıca o, rivayetlerin şekillenmesinde sahabenin rolünü sorgulamış ve rivayetlerin farklı şekillerde ortaya çıkmasında sahabenin rolünün etkili olduğunu ifade etmiştir.28 Dört halife-den gelen rivayetler üzerinde duran Speight, birinci olarak sahabînin bilinen tahdis formlarından biriyle Hz. Peygamber’in sözlerinden birini rivayet etmesine örnekler verir. Bu örnekler yalnızca Hz. Peygamber’e izafe edilen sözlerden oluşmakta ve içinde herhangi bir olaydan veya eylemden söz edilmemekte-dir. Bu grupta yer alan örneklerde sahabînin rolü, yalnızca tahdis biçimlerinden biriyle ifade edilmiştir. Speight örneklerini verdiği bu grup rivayetlere first formal link adını verir.

First formal link and participant in action başlığını verdiği ikinci grup örneklerde, önce sahabînin rol üstlendiği bir durum veya bağlam açıklaması yapılmakta daha sonra Hz. Peygamber’in sözü nakledilmektedir.

27

Speight, “A look…”, 178. 28

Speight, “Some Formal Characteristic of the Musnad Type of Hadith Collection”, Arabica, XLIX/3, Brill, Leiden 2002, ss. 376-382, 377.

29

Participant in the action başlığını verdiği üçüncü grup rivayet-lerde, sahabî, rivayetin içinde bir eylemde bulunmakta ve bu-nun üzerine Hz. Peygamber’in bir eyleminden söz edilmektedir.

Subject of the report başlıklı dördüncü grup örneklerde ise sahabî rivayetin bizzat konusu durumundadır.29

Speight’ın, 1973 yılında yılında yayımladığı Sa‘d b. Ebî Vakkas’ın vasiyetiyle ilgili rivayetler üzerine yaptığı çalışmada, hadislerin menşei ve tarihlendirme konusunda birtakım değerlendirme-lerde bulunduktan sonra bu konuya bir daha neredeyse hiç değinmediği, çalışmalarını rivayetlerin yapısal ve retorik özellik-lerini ortaya çıkarmaya yoğunlaştırdığı görülmektedir.

Speight, “The Will of Sa‘d b. a. Waqqas” adlı makalesinde Sa‘d b. Ebî Vakkas’ın vasiyetini konu alan ve aralarında yapısal ben-zerlikler bulunan on dokuz hadis rivayetini seçmiş, sonra bunla-rı basitten karmaşığa; farklı bir bakışla söylersek, kusurlu ve eksik olandan mükemmele doğru sıralamıştır. Metinlerin geli-şen bölümleriyle ilgili çeşitli yorumlar yapan Speight, rivayet-lerde iki tür gelişme tespit etmiştir: Birincisi metnin konu ve yapı değişmeksizin kendi içinde dikey gelişmesi (vertical development) diğeri ise yeni elemanların ve farklı yapıların ona birleşmesi sonucu metnin yatay gelişmesidir (horizantal development). Speight’ın yorumlarından anlaşıldığına göre sözlü kültürün ürünü olan ve yazıya geçtikten sonra bile bu özelliğini koruyan rivayetler, yapısal yönden basitten karmaşığa ve hatalı olandan mükemmele doğru bir gelişim içindedir. Bir rivayetin farklı versiyonları basit/hatalı olandan karma-şık/mükemmele doğru sıralandığında her bir versiyonun hangi döneme ait olduğunu ortaya çıkarabileceğini düşünmüştür.

Speight’in incelediği on dokuz hadisin gerçekten tek bir hadisin versiyonları olup olmadığı şüpheli bulunmuş30 aynı şekilde

29

Speight, “Some…”, 377-380. 30

Powers, D.S., “The Will of Sa‘d b. Abi Waqqas: A Reassessement” Studia Islamica, LVIII, 1983, Maisonneuve & Larose, ss. 33-53, 41.

30

Speight’in, kesinliği ispatlanmamış öncülleri, kesin gerçekler olarak kabul etmesi ve analizlerini onlara dayandırması gerek-çesiyle tenkit edilmiştir.31

RYA sistemi açısından Speight’ın çalışmaları, genelde rivayetle-rin yapısal ve retorik özelliklerini tespit etmeye ve açıklamaya yönelik olup genelde çözümleyici ve tanımlayıcı özelliklere sa-hiptir. Onun çalışmaları herhangi bir tezi ispatlamaya yönelik değil, analitiktir. Bu nedenle onun, hadis alanında çalışma ya-pan oryantalistlerin büyük çoğunluğundan farklı bir yol izlemiş olduğu söylenebilir.

Speight’ın sıkça kullandığı yöntemlerden biri, bir rivayetin eski tarihli kaynaklarda yer alan versiyonları ile sonraki tarihlerde yazılmış kaynaklardaki versiyonları arasında karşılaştırmalar yapmaktır. Bununla birlikte o, yapısal ve retorik özellikleri tes-pit etmenin genel geçer yöntemlerini tartışmamış, bunun yeri-ne yalnızca karşılaştırma yaptığı metinlere dikkat çekmekle yetinmiş, metinlerle onların ravileri arasındaki bağlantıyı, sis-tematik biçimde incelememiştir.

Speight’in kullandığı dile aşina olanlar, RYA sisteminin diline yabancılık çekmeyeceklerdir. Çünkü RYA’da kullanılan bazı te-rimlerin ilhamı, onun çalışmalarından elde edilmiştir. Bununla birlikte nüanslara dikkat etmek gerekir. Örneğin RYA’da kullanı-lan form ve tip terimleri, sarmal içinde yer alan rivayetlerin yapısal farklılıklarını belirtmekte kullanılırken, Speight’ın çalış-malarında yer alan bu terimler, genel biçimde bir hadis metni-nin sahip olduğu yapısal ve retorik özelliklerin farklılıklarını belirtmekte kullanılmaktadır.

2. Kaynak Temelli Çalışmalar Aslında bu başlık altında, bir hadis kaynağının özellikleri ve ait olduğu dönem temel alınarak yapılan rivayet değerlendirmele-rinden söz etmemiz gerekirdi. Üzerinde fazla durulmayan ve bu

31

Motzki, “Dating…”, 213.

31

nedenle hatalı değerlendirmelerin ortaya çıkmasına neden olan bu önemli konuyu, bir başka çalışmaya bırakmak üzere üstü kapalı geçmek durumundayız. Bununla birlikte Speight’in yuka-rıda geçen, Hemmâm b. Münebbih’in es-Sahife’sinde yer alan hadislerle, aynı hadislerin daha sonraki döneme ait üç hadis eserindeki kayıtlarını karşılaştırmasına burada tekrar dikkat çekmek isteriz. Aynı şekilde aşağıda gelecek olan Fuad Sez-gin’in, Buhârî’nin kaynakları üzerine yaptığı çalışmasını burada da anmak gerekir.

Bu başlık altında, Motzki’nin sistematiğine uyarak, bir rivayetin bir kaynakta yer almasını değil de, yer almamasını dikkate alan değerlendirmelerden kısaca söz edeceğiz.

E silentio (sessiz kalma, değinmeme, söz etmeme) adı verilen genellemeyi hadis alanında etkili biçimde kullanan Schacht’a göre, bir tartışmada kanıt olarak mutlaka kullanılması gereken bir hadis, eğer o tartışmada kullanılmamışsa, bu durum, o hadi-sin o dönemde mevcut olmadığını gösterir. 32 Schacht’tan sonra Juynboll da farklı rivayetlerde bu genellemeyi geliştirerek kul-lanmıştır. Ona göre, meşhur olan bir hadisin, olması gereken yerde bulunmayışı önemli bir kanıttır.33

E silentio kanıtına veya onun kullanılma biçimine birçok tenkit yöneltilmiştir.34 Kanaatimizce bu kanıtın zayıf yönü, hadisin yer alması gerektiği düşünülen yerin, her zaman doğru tahmin edilememesidir. Bu nedenle bir müellifin kitabında yer alması gerekli görülen fakat yer almadığı için e-silentio kanıtı ileri sürü-

32

Schacht, J. The Origins, 140. 33

Juynboll, G.H.A. Muslim Tradition Studies on Chronology, Provenance and Authorship of Early Hadith, Cambridge Unv. Press, London 1985, 98. Bu kitabın Türkçe çevirisinden de istifade edilmiştir. Bkz. Hadis Tarihinin Yeniden İnşası, çev. Salih Özer, An-kara Okulu Yay. Ankara 2002.

34 Bunlardan bazıları için bkz. Kuzudişli, Bekir, “Hadith of Man

Kadhaba ‘Alayya and Argumentum e Silentio” HTD. V/2, 207, ss. 47-71.

32

lerek uydurma kabul edilen bir hadis, aynı müellifin bir başka eserinde ortaya çıkabilmektedir. Kanıt gösterilen hadis kitabı-nın hangi amaçla ve yöntemle yazılmış olduğuna dikkat edil-memesi, bu konuda en çok yapılan hatalardan biridir. Bunun da arka planında, bir tezi ispatlama gayretinin olduğunu unutma-mak gerekir.

RYA açısından bir rivayetin yer aldığı kaynak, somut kanıtlar sunduğu için, önemli verilerden biridir. Bununla birlikte, kayna-ğın yazılış amacının, sistematiğinin, yöntemlerinin bilinmesi gerekir. Bu konuda hassas olunmak kaydıyla, e Silentio kanıtı, kendi başına genel geçer bir kanıt sayılmasa da, dikkate alın-ması gereken işaretler olarak görülmektedir.

3. İsnat Temelli Çalışmalar Bir hadisin menşeine ulaşma konusunda en etkili yöntem ola-rak isnadın kullanımı hicri birinci asra kadar uzanır. Klasik hadis tenkidinde bir hadisin değeri, onun isnadıyla ölçülmektedir.35 Oryantalist hadis araştırmalarının başlangıcında hadis tenkidi, metin üzerine yoğunlaşmış, isnat tenkidi nadiren yapılmıştı. Schacht ile birlikte isnat tenkidi, bir hadisin ait olduğu tarihi tespit etmede etkili bir yöntem olarak görülmeye başlanmış, fakat bu gelişme, klasik hadis tenkidindeki yöntem ve uygula-malara paralel yönde olmamıştır. Aksine, çok farklı normlar ve değerlendirmeler ortaya atılmıştır. Bunlardan bazılarına aşağı-da değineceğiz.

a) Schacht Schacht’ın ifadesine göre isnat, hadis rivayetinin en keyfi kısmı olmakla birlikte, onun oluşumunun ve gelişiminin altında yatan yönelimler, rivayetlerin tarihlendirilmesinde isnattan fayda-

35

Bilgi için bkz. Aşıkkutlu, Emin, Hadiste Ricâl Tenkidi, İFAV Yay. İstanbul 1997, 53 vd.

33

lanmayı mümkün kılmaktadır. Onun ileri sürdüğü bazı genelle-meler şöyledir:

1) Genel anlamda, mükemmel ve kusursuz isnatların, daha geç döneme ait olduğu söylenebilir.36

2) Eğer bir rivayetin biri merfû diğeri mevkûf veya maktû iki isnadı varsa, senedi en geç dönemde sonlanan isnat daha eski-dir. Çünkü isnadın gelişiminde eksik ve kusurlu isnatlar, kusur-suz hâle getirilmeye çalışılmıştır.37

3) Sonraki kaynaklarda görülen ilave ravileri olan isnatlar uy-durmadır. Schact bu durumu ‘isnatların yayılması’ olarak ta-nımlar.38

4) İsnatların gelişiminden çıkan sonuca göre, hadisleri tedavüle çıkaran kişi, müşterek ravi veya onun adını kullanan biridir.

5) Müşterek raviyi atlayan isnatlar, muhtemelen daha geç dö-neme aittir.39

6) Senette bulunan oğlun babadan rivayeti biçimindeki aile isnadı çok da gerçekçi değildir.40

Bütün olarak değerlendirildiğinde, bu genellemelerin amacının Schacht’ın temel tezlerinden biri olan, rivayetlerin ortaya çıkı-şının, İslam Hukukunun oluşum tarihi olarak sunduğu hicri ikin-ci yüzyılda olduğunu ispatlamaya yönelik olduğu görülür. Ona göre isnat da bu dönemde ortaya çıkmış ve kusurlu ve eksik olandan kusursuz ve mükemmele doğru bir gelişim göstermiş-tir. Onun iddiasına göre sonraki muhaddisler, senetleri güçlen-dirmek için ilave isimler ve tarikler ihdas etmişlerdir. İşte bu

36

Schacht, Origins, 165. 37


Schacht, Origins, 164-169. 39


Schacht, Origins,170. Bu görüşün incelenmesine tahsis edilmiş bir çalışma için bkz. Kuzudişli, Bekir, Hadis Rivayetinde Aile İsnadları, İşaret Yay. İstanbul 2007.

34

belirtileri taşıyan senetler daha geç dönemlere aittir. 41 Bununla birlikte Schacht’ın yukarıda geçen yargılarında, genelde ihtimal belirten yapılar kullandığını belirtmemiz gerekir.

RYA açısından Schacht’ın genellemeleri birer kanıt olarak değil, incelenmesi gereken problemler olarak görülmektedir.

b) Fuad Sezgin Fuad Sezgin’in çalışmaları, isnadı esas aldığı için isnat temelli araştırmalar grubunda değerlendirilmiştir. Sezgin’in bu konu-daki temel tezi şudur: Rivayet zincirinde yer alan isimlerden yararlanmak suretiyle ilk kaynaklara ulaşmak mümkündür. Onun belirttiğine göre önceki muhaddisler, bazen rivayet zinci-rindeki ravilerin isimlerinden yararlanmak suretiyle kaynakları-nı bulabiliyorlardı.42 Buna örnek olarak Buhârî’de iki veya daha ziyade ravi tarafından, aynı şahıstan ayrı ayrı rivayet edilen bir hadis görüldüğünde, bu hadisin yazılı kaynağının birden fazla raviler değil, müştereken rivayet ettikleri şahsın kitabı olduğu-nu anlamak gerekir.43 Eğer Buhârî’den bir önceki şeyh, farklı ravilerden hadisler rivayet ediyorsa, Buhârî’nin elinde bulunan kitabın o şeyhe ait olduğu anlaşılır.44 Bir hadis kitabının müellifi ile ondan bir önceki ravilerin topluca bir arada incelenmesinin bu alanda verimli neticeler doğuracağını söyleyen Sezgin’e göre, çalışma geriye doğru işletilerek müşterek noktalar tespit edildiğinde kaynaklar da bir bir tespit edilebilecektir. Teorik olarak bunun verimli bir metot olduğunu ancak beraberinde birçok zorluklar içerdiğini söyleyen Sezgin, örneğin müellifin şeyhinden yalnızca bir hadis rivayet edilmesi durumunda iştirak noktasını bulmanın imkânsız olacağını belirtmiştir. Ona göre

41

Schacht’ın görüşlerinin eleştirisi bkz. Azami, Mustafa, İslam Fıkhı ve Sünnet, çev. Mustafa Ertürk, İz Yay. İstanbul 1996, ss. 190-246.

42 Sezgin, Fuad, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, AÜİF.

Yay. İstanbul 1956, 60. 43

Sezgin, Buhârî’nin…, 61. 44

Sezgin, Buhârî’nin…, 62.

35

benzer zorluk, müşterek ravinin hem kendi kitaplarından hem de icazetini aldığı şeyhlerinin kitaplarından faydalanması du-rumunda, kitapların birbirinden ayrılması meselesinde ortaya çıkmaktadır. Sezgin’e göre bu tür zorluklar, diğer külliyatlarda yer alan rivayet zincirleri incelenmekle aşılabilir.45 Sezgin’in önerdiği metodun kilit noktasında da “müşterek ravi”nin bu-lunduğunu vurgulamak gerekir.

Sezgin, Buhârî’nin kaynakları üzerinde yaptığı araştırmada, Sahîh’in baştan sona yazılı kaynaklardan derleme bir kitap ol-duğunu tespit ettiğini belirtmektedir.46 Bir başka ifadeyle söy-lersek, ona göre Buhârî, kendinden önceki yazılı kaynaklara sahipti. Fakat acaba nasıl sahipti; orijinal halleriyle mi, yoksa aracılar eliyle aktarılmış durumda mı? Motzki, bu soruya Sez-gin’in cevap vermediğini ve bunu önemsiz gördüğünü söyler.47 Bize göre bu isabetli olmayan bir eleştiridir. Çünkü Sezgin, söz konusu eserlerin büyük bir kısmının kaybolduğu o devir için, kesin bir şey söylemek mümkün olmamakla birlikte, Buhârî’nin kendi şeyhlerinin dahi bütün eserlerinden faydalanamadığını, Sahîh’ini mümkün mertebe elde edebildiği irili ufaklı eserlerden hulâseten meydana getirdiğini tahmin etmektedir. Buhârî’nin elindeki kaynakların ilk kaynaklar olmayıp aracı kaynaklar oldu-ğunu, Hemmâm b. Münebbih’in es-Sahife’sini neşreden naşirin tahmini hilafına, Buhârî’nin ilk kaynaktan değil, mutavassıtlar-dan faydalandığını, hatta İbn Ebî Şeybe’den rivayetlerini bile doğrudan Musannef’ten değil, muhtemelen onun diğer muhte-lif kitaplarından aldığını ileri sürmekte ve bu konuda bir sayfalık izahatta bulunmaktadır.48

45

Sezgin, Buhârî’nin…, 63; Tarîhu’t-Türâsi’l-Arabî, (I-IV) Ar. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî, Vizaretü't-Ta'lîmi'l-Âlî, Riyad 1991, I, 148-149.

46 Sezgin, Buhârî’nin…,48.

47 Motzki, “Dating…” 245.

48 Sezgin, Buhârî’nin…, 66-67.

36

Kaybolmuş kaynakları inşa konusu bir tarafa, Sezgin’in önerdiği çalışma metodu, kanaatimizce, rivayetlerin mevcut kaynaklara kadar gelişimini incelemede ve rivayet karşılaştırmalarında yararlanılabilecek elverişli bir yöntemdir. Ayrıca mevcut kay-nakların sözlü rivayetlerin ürünüymüş gibi görünmesine rağ-men –ki bu görüntü, sözlü rivayetin yazılı rivayetten üstün gö-rülmesinden dolayı ilk dönem ravilerce bilinçli bir biçimde, özellikle verilmiştir– gerçekte yazılı malzemelere dayandığını gösteren birçok belirti bulmanın mümkün olduğunu ve bu ko-nuda Sezgin’in tespitlerinin isabetli olup önem arz ettiğini vur-gulamak isteriz.

RYA açısından Sezgin’in görüşleri formların şekillenişi, sarmallar ve formlar arasındaki geçişler/uzantılar, rivayet parçacıklarının farklı rivayetlerde tekrarı vb. konuların yorumlanmasında dik-kate alınmaktadır.

c) Juynboll Hollandalı araştırmacı Gauiter Herald A. Juynboll, Schacht’ın isnatla ilgili tezlerini ve tarihlendirme metotlarını geliştirmiş ve detaylandırmıştır. 1969 yılında yayımlanmış olan The Authenticity of the Tradition Literature49 adlı eserinde klasik İslam düşüncesine göre hadisin gelişimini özetlerken isnadın ortaya çıkışı meselesine de değinmiş ve Hz. Osman’ın öldürül-mesiyle (35/656) toplumun büyük bir fitneye düştüğünü, bu tarihten sonra herkesin hadislerin ravisini soruşturmaya başla-dığına dair görüşü aktarmıştır. Bu dönemin kabaca tabiîn dö-nemine denk geldiği şeklindeki açıklamasına dikkat çekmek

49

Juynboll, The Authenticity of the Tradition Literature: Discussion in Modern Egypt, Brill, Leiden 1969. Bu eserin Türkçe çevirisi için bkz. Modern Mısır’da Hadis Tartışmaları, çev. Salih Özer, Ankara Okulu Yay. Ankara 2000, 13.

37

isteriz.50 Çünkü ileride de göreceğimiz gibi o, hadislerin ilk orta-ya çıkışını da bu döneme götürmektedir.

Mezkur eserinden yaklaşık üç yıl sonra yayımlanan “The Date of Great Fitna” 51 adlı makalesinde Juynboll, bu konuyu müstakil olarak ele almıştır. İlk kaynaklarda fitne kelimesinin Hz. Os-man’ın öldürülmesi olayıyla ilişki kurulmamasından hareket ederek, bu kelimenin Hz. Osman’ın şehadetinden doğan iç sa-vaş anlamına hamledilmesinin hicrî ikinci yüzyılın son yarısın-dan daha önce olmadığını kesin bir dille ifade eden Juynboll, fitne kelimesine yaygın anlamın yüklenmesinin ise Abbasilerin iktidara gelmesinden sonraki yıllarda olduğunu söylemekte-dir.52 O, Schacht’ın bu konudaki görüşünü de çok geç bulmakta, J. Robson’un “The İsnad in Muslim Tradition” 53 adlı makalesin-de de önerdiği gibi fitne kavramının Abdullah b. Zübeyr’in Emevî halifelerine karşı başlattığı isyana karşılık gelebileceğini söylemektedir.54 Yezid’in, tahta geçişinden (h. 60/m. 680) son-ra, Mekke üzerine ordu göndermesi (h. 64/m. 684), Hz. Os-man’ın şehadetinden yaklaşık 30 yıl sonradır. Juynboll, aradaki bu zaman farkını, İslam alimlerinin isnadın kullanılmasını yapay olarak geriye doğru götürme eğilimiyle açıklamaktadır. Juynboll’e göre İbn Sirîn’e atfedilen sözde, fitne kelimesinin Abdullah b. Zübeyr olayına işaret etmesi, aynı zamanda isnadın

50

Juynboll, The Authenticity, 5-6. Oryantalistler, genelde hadis veya sünnetin geç dönemlerde ortaya çıktığı görüşüne eğilimlidir. Bu konuda bkz. Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, TDV. Yay. Ankara 2010, 39-43.

51 Juynboll, “The Date of Great Fitna”, Arabica, XX, 1973, ss. 142-

153. Bu makalenin Türkçe çevirisi için bkz. “İslam’da İlk Büyük Si-yasi Fitnenin Tarihi” Oryantalistik Hadis Araştırmaları: Makaleler, der. ve çev. Mustafa Ertürk, ss. 39-58, Ankara Okulu Yay. Ankara 2001.

52 Juynboll, “İslam’da İlk Büyük…”, 50.

53 Robson, J. “The İsnad in Muslim Tradition”, GUOS, XV, 1953, ss.

15-26. 54

Juynboll, “İslam’da İlk Büyük…”, 50.

38

ilk dönemde nasıl tanzim edildiğine dair işaretler de taşımakta-dır. Buna göre yalnızca Ehl-i sünnete bağlı kişiler sika ravi kabul edilmiştir. Onun fitne kelimesinin kullanımından çıkardığı bir başka sonuca göre, bir ravinin, hadis rivayet ettiği bir başka raviyle gerçekte karşılaşıp karşılaşmadığı gibi usül kuralları ise daha sonraki yıllara aittir. 55 Juynboll, kendisine yöneltilen eleş-tiriler üzerine yazdığı bir makalesinde56 fitne kavramıyla ilgili eleştirilere cevap verdikten sonra bid‘at kavramının tarih için-deki gelişimini incelemiş ve yine İbn Sirîn’in sözüyle bağlantılı olarak, tezine sahip çıkmaya çalışmıştır. Onun bu çabasının RYA açısından önemi, bir kavramdan yola çıkarak hadisle ilgili önemli bir olgunun ortaya çıkış tarihini belirlemeye çalışması-dır. İlk dönem hadis literatürüne ilişkin bir çalışma olan Muslim Tradition adlı kitabında, hadislerin menşeini bulmak ve onları tarihlendirmek için üç önemli sorunun sorulması gerektiğini belirten Juynboll, bunları şöyle sıralamıştır: 1) Hadis nerede ortaya çıkmıştır? 2) Hadis ne zaman ortaya çıkmıştır? 3) Hadisi tedavüle kim çıkarmıştır? Bu sorulara genel olarak ve muhte-melen kaydını koyarak, şöyle cevaplar vermiştir:

1) Belirli bir hadis, tabiîn tabakasında zikredilen ravinin faal olduğu bölgede ortaya çıkmıştır. Muhtemel “Neden Hz. Pey-gamber veya sahabe döneminde değil” itirazına karşı, Juynboll şu gerekçeleri ileri sürmüştür: Çünkü sahabî ile tabiîn arasında-ki rivayet bağını tespit etmek çok güçtür. Aynı şekilde sahabeye o kadar çok uydurma hadis isnat edilmiştir ki, onları sahih ola-nından ayıracak bir metot tasavvur etmek imkânsızdır. İlaveten, bir hadisin kimden alındığının belirtilmesi zorunlu görüldüğün-de sahabenin çoğu ölmüştü. Bir başka gerekçe, Hz. Muham-med’e kadar giden hadislere duyulan ihtiyacın ancak II. Ömer’in

55

Juynboll, “İslam’da İlk Büyük…”, 57-58. 56

Juynboll, “Muslim Introduction to his Sahih”, JSAI, 5 (1984), ss. 303-311.

39

hüküm sürdüğü zamanda (h. 99-101/m. 717-720) ortaya çıkmış olmasıdır.

2) Birinci sorunun cevabında açıklandığı gibi, belirli bir hadis tabiîn döneminde ortaya çıkmıştır.

3) Belirli bir hadis tabiîn döneminde ortaya çıkmış olsa bile, onun yaygınlaşması tabiînden sonraki dönemde olmuştur.57 Juynboll, bu sonuçlara, evail kanıtı (isnadın ortaya çıkış tarihiyle ilgili evail rivayetleri), hadislerin çoğalmasının kronolojisi, ne-bevî sünnet kavramının ortaya çıkış tarihi, değişik hadis mer-kezlerindeki ilk gelişmeler ve talebü’l-ilmin gelişimi ve geçici kronolojisi konularındaki denemeleriyle varmıştır. Ayrıntılara takılmaksızın Juynboll’un çizdiği resmin bütününe baktığımızda onun, hadis tarihini yukarıda özetlediğimiz üç temel soruya verdiği bu cevaplar üzerine inşa ettiğini görürüz. Juynboll, yer yer hadisin veya isnadın başlangıcını Schacht’ın söylediği dö-nemden daha erken döneme gidebileceğini söylemekte fakat yaygınlaşma döneminde yine onun iddialarıyla aynı noktaya gelmektedir. Hadislerin ortaya çıkışı meselesinde, II. Ömer dö-neminden önce hadislere ihtiyaç duyulmadığını söylerken,58 uydurma hadislerin Hz. Peygamber’in vefatından hemen sonra-sında başladığını söylemesi59 çelişkili gözükmektedir. Çünkü hadise ihtiyaç duyulmayan bir dönemde, hadis uydurmaya ihtiyaç duyulması mantıklı değildir.

Juynboll’un görüşlerine biraz daha yakından bakmaya çalışalım. Daha önce özetlediğimiz üzere o, isnadın tabiîn döneminde ortaya çıktığına dair tezini ispatlamaya yönelik olan evail kanı-tında şu sonuçlara varmıştır:

1) Hz. Peygamber’den sonra onun hakkında sıradan konuşma-lar dışında ahlakî düsturlar mahiyetinde hadisler yaymaya baş-layanlar, muhtemelen kıssacılardı.

57

Juynboll, Muslim Tradition , 70 vd. 58

Juynboll, Muslim Tradition, 72. 59

Juynboll, Muslim Tradition, 74.

40

2) Hz. Ali’ye rağmen Hz. Ebû Bekir’in halife seçilmesi, Ali taraf-tarlarını fedail rivayetleri uydurmaya yönlendirmiştir.

3) Helal ve haramlara ilişkin birtakım rivayetler önceden var olsa bile bunlar, muhtemelen fakihlerin kişisel yargılarıdır. Bun-ların sonradan hadislere dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.60

Juynboll, hadislerin çoğalmasının kronolojisiyle ilgili kısımda kaynak temelli çıkarımlarda da bulunmuştur. Buna göre bir sahabînin hadisi önceki döneme ait bir müsnedde daha az sayı-dayken sonraki bir kaynakta daha fazla olması, hadislerin ço-ğaldığını gösterir. Örneğin İbn Sa‘d’ın kitabında Hz. Ebû Be-kir’den gelen rivayetlerin sayısı 44 iken Mâlik’in Muvatta’ında yalnızca bir rivayet vardır. Yine Yahya b. Saîd el-Kattân’ın (ö. 193/813) dediğine göre İbn Abbas’ın Hz. Peygamber’den duy-duğu hadis sayısı yalnızca 10’dur. Oysa İbn Hanbel’in Müsned’inde tekrarlar dahil bu rakam 1710’dur.61 Burada Juynboll’un iki rakamı karşılaştırırken ‘küçük hileler’ yaptığını gözden kaçırmamak gerekir. Şöyle ki: İbn Abbas’ın bizzat Hz. Peygamber’den duyduğu rivayet sayısı ile kastedilen, İbn Ab-bas’ın Hz. Peygamber’den rivayet ettiği hadislerle kastedilen-den farklıdır. Çünkü sahabîlerin birbiri veya başkaları aracılığıy-la, onların isimlerini anmaksızın Hz. Peygamber’den hadis riva-yet ettikleri malumdur. İkincisi İbn Hanbel’in Müsned’inde bir olayın çoğu kez onlarca kere değişik biçimlerde tekrar edildiği bilinmektedir. Diğer karşılaştırmayla ilgili olarak belirtmek ge-rekir ki Mâlik, Muvatta’yı müsned oluşturmak amacıyla yaz-mamıştır; aksine o, fıkhî konularda doğruluğuna inandığı hü-kümleri destekleyen hadisleri bir araya getirmiştir. Dolayısıyla Muvatta’ın, çok farklı bir alanda yazılmış olan Müsned ile karşı-laştırılması kanaatimizce doğru değildir. Bu tür hatalar nedeniy-le RYA sisteminde, kaynakların türünün ve hangi amaçlarla yazıldığının belirtilmesine önem verilmiştir.

60

Juynboll, Muslim Tradition , 18. 61

Juynboll, Muslim Tradition , 19.

41

Nebevî sünnet kavramının menşei konusunda, bağımsız olarak sünnet kavramının nebevî sünnet ile özdeşleşmesinin hicri bi-rinci yüzyılın sonunda gerçekleştiğini ileri süren Juynboll, Hz. Ömer’den rivayet edilen bir sözde, nebevi sünnet kavramının kullanılmamasını kanıt gösterir.62 Rivayetlere şüpheyle yaklaşan Juynboll’un, Hz. Ömer’den gelen bu rivayete neden güvenme-miz gerektiği konusunda bir bilgi vermediğini burada belirtelim. Nebevî sünnet kavramı üzerinde yoğunlaşan ilk kişinin Ömer b. Abdulaziz olduğunu iddia eden Juynboll, buna rağmen ömrü-nün sonlarına doğru Kaderiyeye karşı yazdığı risalesinde hadis-lere yer vermemesini, o dönemde bu konudaki hadislerin he-nüz tedavüle çıkmamasına bağlamaktadır. Juynboll, burada kullandığı e silentio kanıtını, araştırmalarında birçok kez kul-lanmıştır. Men Kezebe hadisini incelerken, sözlerinin başında incelemenin temel kanıtlarının tümüyle e silentio’ya dayandığı-nı, daha güçlü deliller bulamadığını kabul eder. Buna karşılık, karşı tarafın iddiasını çürütmek üzere, bir hadisin mütevatir olduğu iddiasının, onun Hz. Peygamber’e ait oluşunun bir ga-rantisi olmadığını savunur.63 Onun çeşitli kaynak karşılaştırma-sından sonra ulaştığı sonuç, men kezebe hadisinin ortaya çıkışı-nın, hicri üçüncü yüzyılın sonlarından öncesine, daha ihtiyatlı olmak gerekirse hicri ikinci yüzyılın sonlarından öncesine ge-çemeyeceğidir.64 E silentio kanıtı, RYA açısından kanıt olarak değil, incelenmesi gereken problem olarak görülmektedir.

Juynboll, hadis merkezleri konusunda, başlangıçta bu bölgeler arasında temasların çok az ya da hiç olmadığını, hadis müdevvinlerinin yeni şeyhlerden hadis duymak için farklı mer-kezlere nadiren seyahat ettiklerini, bunun neticesi olarak her merkezde farklı hadislerin tedavülde olduğunu ileri sürer. Hadis merkezlerini ayrı ayrı inceleyen Juynboll, oralarda bulunan alimlere ait sözlerin nebevî hadislere dönüşmesine örnekler

62



Juynboll, Muslim Tradition , 118.

42

verir.65 RYA incelemesinde belirli bir grup hadisin hangi bölgede yaygın olduğu, analiz edilen sarmalın durumuna göre önem arz edebilmektedir.

Hadislerin ortaya çıkışı ve yayılması konusunda kadıların rolünü inceleyen Juynboll, hadislerin uydurulmasında kadıların büyük rolünün olduğuna dair bir ön kabulün aksine, durumun çok açık olmadığını, bölgelere göre farklı durumların söz konusu oldu-ğunu söylemiştir.66 Çeşitli şehirlerde bulunan bazı kadıların hadisle ilişkilerini incelemesinin neticesinde, kadıların her ihti-yaç duyulduğunda, ona uygun bir hadis uydurduklarını söyle-menin güç olduğu kanaatine varmış, fakat bu yargısından Irak’ı istisna tutmuştur.67 Bu incelemesinde onun, kaynak temelli tenkit metodu kullanılarak bazı kesin sonuçlara varılabileceğine dair önerilerde bulunduğunu görüyoruz. Örneğin o, Şurayh ve İbn Şübrüme’nin isimlerinin isnatlara ilk defa üçüncü yüzyılın ortalarına doğru sokuşturulduğunu, Vekî‘in (306/918) eserinde bu isimler sıkça geçerken İbn Hanbel’in veya Buhârî’nin eserle-rinde bu isimlerin olmadığını ortaya çıkararak ispatlamanın mümkün olduğunu söylemektedir.68

Oryantalistler içinde ricâl konusuna en çok ilgi duyanlar arasın-da görülen Juynboll, ricâl eserlerinden İbn Hacer’in Tehzîbü’t-tehzîb adlı eserini temel alarak ravi değerlendirmeleri yapmış, kanaatimizce bu şekilde, müşterek ravilerin bu kadar çok sayı-daki raviyi –ki onların çoğunluğunu meçhul şahıslar olarak gör-mektedir– uç uca nasıl yerleştirdiklerini sorgulamaya çalışmış-tır. Nitekim Zührî ile alakalı bir paragrafta bunu açığa vurmuş ve yaptığı inceleme sonucunda ravilerin çoğunun meçhul oldu-ğunun ortaya çıktığını, bu kişilerin uydurulmasının Zührî’nin

65

Juynboll, Muslim Tradition , 39 vd. Bu görüşlerin kritiği için bkz. Kuzudişli, Bekir, “Bölgelere göre Men kezebe aleyye Hadisinin Ri-vayet Seyri”, HTD, VI/1, 2008, ss. 71-110.

66 Juynboll, Muslim Tradition , 79.



43

engin hayal gücünün ürünü olmayıp, bilakis düzinelerce sözde öğrencisinin işi olduğunu söylemiştir.69 Onun savunduğu bir başka genellemeye göre, ravi cerhi başlangıçta daha keskin ifadelerle yapıldığı halde sonraları bu ifadeler yumuşatılmıştır.70

Juynboll çalışmalarında, kendisi tarafından yazılan Mizzî mad-desine71 ve Mizzî’nin Tuhfetü’l-eşrâf adlı kitabına sıkça atıfta bulunur. Muhtemelen bu kitabı keşfinden sonra Juynboll, ha-dislerin metinlerinden ziyade, neredeyse bütün mesaisini se-netler üzerine yoğunlaştırmıştır. Ona göre İslam düşüncesinin oluşum sürecinde meydana gelen olayları yeniden incelemeye yönelik herhangi bir teşebbüs, ancak isnatların ayrıntılı olarak tetkik edilmesiyle başarılı olabilir.72

Juynboll, kadın karşıtı bazı rivayetlerin isnatları üzerine yaptığı incelemesinde73 müşterek raviyle ilgili düşüncelerini ayrıntılı biçimde anlatma fırsatı bulmuştur. Birkaç yıl sonra yazdığı bir başka makalede74 görüşlerini daha teorik hâle getiren Juynboll, 1994’te yayımladığı ilk devir İslam toplumunun isnat kullanma yöntemleri üzerine yazdığı makalesinin başında aynı teorik açıklamaları bir kez daha vermiş ve çeşitli örnekler üzerinde uygulamalar sunmuştur.75 Burada değineceğimiz son makalesi

69

Juynboll, Muslim Tradition, 158. Krş. Kızılkaya, Sabri, İsnad ve Metin Çözümlemeleri Bağlamında Geleneksel ve Yeni Yaklaşımlar, BDT. Ankara 2008, 76 vd.

70 Juynboll, Muslim Tradition, 161 vd.

71 Juynboll, EI

2, “al-Mizzi” mad.

72 Juynboll, “İlk Devir…”, 71.

73 Juynboll, “Some Isnad-Analytical Methods Illustrated on the Basis

of Several Women Demeaning”, al-Qantara, X, 1989, 343-384. 74

Juynboll, “'Nafi, the Mawla of Ibn Umar, and his Position in Muslim Hadith Literature”, Der Islam, LXX, 1993, ss. 207-244.

75 Juynboll, “Early Islamic Society as Reflected in its Use of Isnads”,

Le Museon, CVII, 1994, ss. 151-194.

44

ise mutabaatla ilgili bazı terimler ve tevatür meselesiyle ilgili olup yine isnat temelli değerlendirmeleri içermektedir.76

Juynboll, isnat ile ilgili öne sürdüğü düşüncelerinde çoğunlukla Schacht’ın tezlerini sürdürmüş, bununla birlikte yeni terimler ve uygulamalarla onları zenginleştirmiştir. 77 O, çalışmalarında birçok isnat çeşitlerinden söz etmiştir. RYA sisteminde de kulla-nılan bu isnat çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz:

Tek ravinin tek raviden isnadı biçiminde oluşan isnatlar: Kanaa-timizce Juynboll, bu türle haberü’l-vâhidleri kastetmektedir.78 Bunun birkaç çeşidini şöyle açıklamıştır:

1) Hadis müdevvininden senedin sonuna kadar bir kişinin bir kişiden rivayeti biçiminde oluşan isnattır. İhtilaflar gözardı edilmek kaydıyla, klasik hadis terminolojisinde bunun adı haberu’l-ahaddır. Juynboll’a göre bu tür isnatlar kütüb-ü sitte içinde yüzlerce bulunmakta olup, hiçbirine güvenilemez. Çünkü ona göre, bir şeyhin, hadislerini yalnızca bir kişiye, o bir kişinin de sonrakilerden sadece bir kişiye ve onun da sonrakilerden sadece bir kişiye bildirmesini izah etmek pek mantıklı değildir; bu tür isnatları senette bulunan en genç ravi veya onun bir

76

Juynboll, “(Re)Appraisal of Some Technical Terms in Hadith Science, Islamic Law and Society, VIII, 2001, ss. 303-349.

77 Juynboll’un görüşleri hakkında bilgi ve burada yer alanlarla karşı-

laştırmak için bkz. Özer, Salih (Der. ve çev.), İsnad Analiz Yöntem-leri, Ankara Okulu Yay. Ankara 2005, 17 vd.

78 Biz burada şu ayrımı gözettik: “Senedin herhangi bir yerinde ravi

sayısı bire düşmüş olan hadise haberu’l-vâhid; her tabakada sade-ce bir kişi tarafından rivayet edilmiş olan hadise haberu’l-âhad denilir”. Bununla birlikte bu kavramların anlamları ve aralarındaki ayrım üzerinde ihtilaf bulunmaktadır. Bkz. Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İFAV Yay. İstanbul 2011, 91. Krş. Ertürk, Musta-fa, “Haber-i Vâhid”, DİA. XIV, ss. 349-352, 349; Koçkuzu, Osman, Rivayet İlimlerinde Haber-i Vahitlerin İtikat ve Teşri Yönlerinden Değeri, DİB. Yay. Ankara 1988, 78.

45

üstündeki uydurmuştur.79 Bundan sonraki isnat türleri müşte-rek raviye göre çeşitlenmekte olduğundan onun hangi anlamda kullanıldığını açıklamaya çalışalım.

Müşterek Ravi (common link): Müşterek ravi terimi ilk kez Schacht tarafından kullanılmıştır. Birçok isnatta, tek kişinin tek kişiden rivayeti şeklinde giden zincir, bir halkadan sonra kollara ayrılmaktadır. Kolların çoğaldığı halka, müşterek ravi olarak isimlendirilmiştir. Müşterek ravi, kendisiyle senedin sonundaki birinci ravi arasındaki zinciri uydurmakla itham edilmektedir.80 Juynboll müşterek ravi terimini geliştirmiştir. Ona göre bir müş-terek ravinin gerçek müşterek ravi olabilmesi için üç kısmi müş-terek raviye (partial common link) sahip olması gerekmektedir. Eğer çok sayıda kısmi müşterek ravisi yoksa, o ravi görünüşte müşterek ravidir (seeming common link). Bazen bir ravi, bir olayı birkaç kişiden nakleder; kendinden sonra, rivayet zinciri tekli hâle gelir. İşte bu ravi, tersten müşterek ravi (inverted common link) olarak isimlendirilir. Juynboll, tersten müşterek ravilerin daha çok Taberî gibi haber kaynaklarında yer aldığını, hadis kitaplarında pek bulunmadığını ifade etmiştir. Buradan hareketle tarih kitaplarının daha güvenilir; hadis kitaplarının ise güvenilmez olduğu çıkarımını yapmıştır.81 Tersten müşterek raviden sonra isnat, her zaman bir kişiden bir kişiye nakil biçi-minde olmaz; aksine dallanabilir. Bu durumda o ravi hem müş-terek ravi, hem de tersten müşterek ravi sayılır.82 İlaveten şu notu da ekleyelim: Juynboll’e göre, müşterek raviden önce bir meçhul ravinin bulunması sıkça rastlanılan bir durumdur.83

Kısmi Müşterek Ravi (particular common link): Müşterek raviden sonra gelen ravi, kendinden sonra birkaç kola ayrılmış-sa bu ravi kısmi müşterek ravi olarak isimlendirilmiştir. Ona

79

Juynboll, “İlk Devir…”, 74. 80

Schacht, The Origins, 171. 81

Juynboll, “Erken Dönem…”, 56. 82

Juynboll, “Some Thoughts…”, 53. 83


46

göre rivayetlerin metinlerindeki idrâc, hazf ve ihtisar gibi tasar-ruflardan kısmi müşterek ravi sorumludur.84 Kısmi müşterek raviden sonraki ravide, yeni bir dallanma olması durumunda bu ravi, ikinci veya son müşterek ravi olarak isimlendirilmektedir.85

2) Müşterek raviye kadar haberu’l-ahad olup, müşterek raviden sonra dallanan isnatlardır. Klasik hadis usulünde müşterek ravi veya ona karşılık gelecek bir terim bulunmamakta, bununla birlikte bazı ifadelerde medâr kavramının kullanılması dikkat çekmektedir.86 Bu tür isnatların müşterek ravi tarafından uydu-rulduğu iddia edilmektedir.

3) Dalma İsnatlar (diving isnads) adı verilen bu tür, bir müdevvinin müşterek raviye uğramaksızın, farklı bir senetle hadis rivayet etmesidir. Bu isnatlar müdevvinin veya onun şey-hinin uydurmasıdır.87 Juynboll, böyle bir isnadın gerçekliğini, bir kişiden bir kişiye emanet edilen özel yazılı bir koleksiyon olsa bile, imkânsız görür. Bu noktada, onun ifadesiyle, daha önce kimsenin sormadığı bir soruyu sorar: Peki, bu uydurma isnat ne zaman ortaya çıkmıştır? Bu soruyu o, bu tür isnatlara sahip rivayetlerin yer aldığı eserlerin müdevvinleri veya onların şeyh-leri dönemine ait olduğu cevabını verir.

Juynboll, müşterek raviden önceki tekli isnatları, müşterek ravi sonrası tekli isnatları, müşterek ravisi olmayan tekli isnatları ve müşterek raviye uğramadan geçen tekli isnatları uydurma ka-bul etmektedir. Bir başka deyişle ona göre, senedin herhangi bir yerinde senet tekli olduğunda, onun isnadı uydurmadır. İsnadı kimin uydurduğu konusunda ise o, tek kalmış en genç raviden kuşkulanmaktadır.

84

Juynboll, “(Re) Appraisal…” 306. 85

Juynboll, “İlk Devir…” 78. 86

Juynboll’un bu kavrama atfı için bkz. Juynboll, Muslim Tradition, 164 vd. İki kavramın karşılaştırılması için bkz. Özkan, Halit, “The Common Link and its Relation to the Madar”, Islamic Law and Society, XI/1, 2004, ss. 42-77.

87 Juynboll, “Nâfi…”, 207.

47

4) Kolektif isnatlar (collective isnads) adı verilen bu tür, aynı olaya ilişkin rivayetlerin bir araya toplanarak tek rivayet hâline getirilmesi ve rivayetin başına isnatlarda bulunan ravilerin top-luca yazılması anlamına gelmektedir. Juynboll, tarih kitaplarının yazımında böyle bir ihtimalden söz etmektedir.88

5) Aile İsnatları (family isnads) adı verilen bu tür, bir ravinin babasından, dedesinden ve onun babasından… rivayet etmesi anlamına gelmektedir. Schacht bu tür isnatların sahte olduğunu savunur.89 Juynboll da benzer görüşleri savunmaktadır.90

6) Juynboll, isnatları bölge kökenlerine göre incelemiş ve –onun tabiriyle– senetteki en yaşlı üç ravi göz önüne alınarak isnat zinciri incelendiğinde, onun hangi bölgeye ait bir senet olduğu-nu bulmanın mümkün olacağını ileri sürmüştür.91

Juynboll, yeni isnat türleri ve senetlerdeki ravi dizilimleriyle karşılaştıkça, ara türlerle onları kategorize etmeye ve genel tablo içinde onu uygun bir yere yerleştirmeye çalışmaktadır. Bunun örneğini bölge kökenli isnat türlerini açıklamasında da görmekteyiz. Birkaç bölgenin izlerini taşıyan isnatlara karışık isnatlar (mixed isnads) adını vermesi buna örnek gösterilebilir. Ona göre bu tür isnatlar talebu’l-ilmin gelişimiyle ortaya çıkmış-tır.92 Dolayısıyla, bir hadisin senedinin karışık isnada sahip ol-ması, onun en erken talebu’l-ilmin yaygınlaşma dönemine ait olduğunu göstermektedir.

Schacht’ın genellemeleri için söylendiği gibi, Juynboll’un dile getirdiği genellemeler de RYA sistemi açısından, birer kanıt olarak değil, dikkate alınması gereken problemler olarak gö-rülmektedir.

88

Juynboll, “Erken Dönem…”, 56. 89


Juynboll, “İbn Ömer’in…”, 127; Muslim Tradition, 5. 91

Juynboll, Muslim Tradition, 39. 92


48

4. İsnat ve Metin Temelli Çalışmalar Bir hadisin menşeini ve zamanını tespit etmede onun isnadı yanı sıra metnini (veya önceliği metne vererek metnin yanı sıra isnadını) temel alan metotlar öneren ve onları uygulayan çalış-malar yapılmıştır.93 Öncelikle Zaman’ın makalesinden başlaya-lım.

93

Zaman, I. “The Science of Rijal as a Method in the Study of Hadiths” JIS, V, 1994, ss. 1-34. Bu makalenin Türkçe çevirisi için bkz. “Hadis Çalışmalarında Uygulanan Bir Yöntem Olarak Ricâl İl-mi”, çev. İbrahim Hatiboğlu, HTD, I/1, 2003, 117-147; Görke, A. “The Historical Tradition about al-Hudaybiya: A Study of 'Urwa b. al-Zubayr’s Account” The Biography of Muhammad: the Issue of the Sources, H. Motzki (edt.), Brill, Leiden 2000, ss. 240-275; Gör-ke, “Prospects and Limits in the Study of the Historical Muhammad”, The Transmission and Dynamics of the Textual Sources of Islam: Essays in Honour of Harald Motzki, Nicolet Boekhoff-van der Voort, Kees Versteegh and Joas Wagemakers (edt.), Brill, Leiden 2011, ss. 137-151; “Eschatology, History, and the Common Link”, Method and Theory in the Study of Islamic Origins, Herbert Berg (edt.), Leiden, Brill, Boston 2003, ss. 179-208; Görke, A. ve Schoeler, G. “Reconstructing the Earliest Sira Texts: the Hijra in the Corpus of ‘Urwa ibn al-Zubayr”, Der Islam, VXXXII, 2005, ss. 209-220; Motzki, “The Prophet and the Cat: On dating Mâlik’s Muwatta and Legal Traditions”, JSAI, XXII, 1998, ss. 18-83. Bu makalenin Türkçe çevirisinden de yararlanılmıştır. Bkz. “Peygamber ve Kedi”, İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlen-dirme Metotları, der. ve çev. Bekir Kuzudişli, İz Yay. İstanbul 2011, ss. 175-235; “The Murder of Ibn Abi’l-Huqayq”, (Motzki edt.) The Biography of Muhammad, a.g.e. ; “The Collection of the Qur’an: A Reconsideration of Western Views in Light of Recent Methodological Developments” Der Islam, VVIII, 2001, ss. 1-34; Bu makalenin Türkçe çevirisi için bkz. Kuzudişli, B., a.g.e. ss. 131-173; “The Origins of Muslim Exegesis”, (Motzki edt.) Analysing Muslim Tradition, Brill, Leiden 2010, ss. 231-303; Peters, R. “Murder in Khaybar: Some Thoughts on the Origins of the

49

a) Zaman Zaman’ın ifadesine göre makale, ricâl bilgisi temeline dayanan metodun, Sa‘d b. Ebî Vakkas’ın hastalığı sırasında Hz. Peygam-ber’in onu ziyaret etmesiyle ilgili rivayetler üzerine uygulaması biçimindedir. Onun bu çalışması, aşağıda da açıklanacağı gibi, bir hadisin muhtelif rivayet tariklerini bir araya getirmekle, o hadisleri rivayet eden ravilerin nitelikleri hakkında bazı sonuç-lara ulaşılabileceği iddiasını taşımaktadır. Metin ve senet ilişkisi üzerinde durulduğu için bu makale, çalışmamız açısından önem taşımaktadır.

Ricâl bilgisinin bir bilim dalı olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunan Zaman, makalesinde şu tezleri savunur: 1) Hadislerin önemi, en iyi şekilde ricâl ilminin ışığında anlaşılır ve açıklanır. 2) Hadislerin gerçek muhtevalarını ricâl ilmini kullanarak değer-lendirmek, diğer metotlardan çok daha güvenilir sonuçlar verir. 3) Ricâl ilmi temeline dayanan bu sistem klasik hadis tenkit usulüne benzemektedir.94

Amacının gerçeği uydurmadan ayırmak veya yüzden fazla tariki olan bu hadisin sahihliğini ispatlamak olmadığını söyleyen Za-man, asıl amacının, bir hadisin muhtelif rivayet tariklerini bir araya toplamanın, o hadisleri rivayet eden ravilerin nitelikleri hakkında bazı sonuçlar ortaya çıkarabileceğini göstermek oldu-ğunu belirtir. Bunun peşinden daha iddialı bir beyanda bulunan Zaman’a göre, bir kimse bir ravi hakkında öncekilerin söyledik-lerine ihtiyaç duymaksızın bu metodu kullanarak onun ne kadar zapt sahibi olduğunu anlayabilir; hatta bunun için o kimsenin hadisler konusunda çok tecrübeli olmasına bile gerek yoktur.95

Zaman’ın uygulaması şöyledir: Önce hadisin 114 tarikini topla-mış, tariklerinin tümünde yer alan konuları alt alta alfabetik

Qasàma Procedure in Islamic Law” Islamic Law and Society, IX/2, 2002, ss. 132-167.

94 Zaman, “The Science…”, 1.

95 Zaman, “The Science…”, 2.

50

sıralamış, A’dan M’ye kadar 13 konu tespit etmiştir. 96 Daha sonra tarikleri ele almış ve bunları şema hâlinde göstermiştir. Bir sonraki grafikte Zührî > Sa‘d > Âmir tarikinden gelen rivayet-lerde hangi konuların yer alıp almadığını harflerle belirtmiş, daha sonra benzer şekilde diğer tariklerde olan ve olmayan konuları sıralamıştır. 13 konunun hangi tarikte var olup olmadı-ğını takip etmenin zor olacağını söyleyen Zaman, bu defa hadis-te geçen kelimelere dikkat çekmiş ve yeni bir iddiada bulun-muştur: “Bir kimse herhangi bir rivayet zincirine sahip olmasa bile Sa‘d hadisinin metni ile karşılaştığında, bu hadisin rivayet zinciri hakkında kuvvetli bir tahminde bulunabilir”. Tariklerdeki önemli gördüğü kelimeleri kodlayan Zaman, onların hangi tarik-lerde yer alıp almadığını göstermiştir.97 Sonuç bölümünde,98 makalenin girişindeki iddialarından bazıları tekrarlayan Zaman, Sa‘d hadisinin kaynaklarını vererek bitirir.

Zaman’ın bu makalesi, RYA sisteminde elde edilmek istenen-lerden farklı amaçlar taşısa da, rivayetlerin versiyonlarında geçen değişik kelimeleri bir düzen içinde sıralaması ve bunlarla raviler arasında bağlantı kurmaya çalışması, RYA sisteminde kullanılan metotlarla, bazı alanlarda kesişmektedir.

b) Motzki Motzki’nin makalelerinin bir araya toplandığı Analysing Muslim Traditions kitabı, bu alanda çalışma yapan Schacht, Calder, Juynboll, Schneider gibi yazarların inceledikleri konuların yeni-den incelemesini yapan ve onları isnat artı metin temeline da-yanan analizlerle çürütmeye yönelik görüşler ileri süren yazı-lardan oluşmaktadır.99 O, “Dating Muslim Tradition” adlı maka-

96

Zaman, “The Science…”, 5 vd. 97



Motzki, Analysing Muslim Traditions, Brill, Leiden 2010. Motzki’nin düşünceleri ve çalışmaları hakkında bkz. Kuzudişli, Be-

51

lesinde ise hadislerin menşeini araştırma ve tarihlendirme ala-nında yapılan çalışmaları sistematik bir biçimde özetlemiştir. Motzki bu makalesinde metin esaslı, yazılı kaynak esaslı ve isnat esaslı tarihlendirme metotlarını açıkladıktan sonra, kendi çalışmalarını da dahil ettiği isnat ve metin esaslı tarihlendirme metodunu incelemiştir.100

Motzki, isnat ve metin temelli çalışmalara örnek olarak Schoeler’in “Character und Authentie…”101 adlı makalesinde sîretle ilgili iki hadisin kökeni ve rivayet sürecini araştırmasını ve kendisine ait “Quo vadis Hadith Forschung?”102 adlı makale-sinde, Nafi’ye atfedilen bir hadisin incelenmesini gösterir. O, her iki çalışmada yürütülen beş adımı (özetle) şöyle açıklamak-tadır: 1) Bir hadisin elde edilebilen bütün tarikleri toplanır. 2) Farklı tariklerden meydana gelen küme diyagram biçiminde gösterilir. 3) Benzer metinlerin analizi yapılarak, müşterek ravinin müdevvin mi yoksa yalnızca ravi mi olduğu araştırılır. 4) Kümeyi oluşturan metinlerle onların senetleri karşılaştırılır. 5) İlişkinin mahiyetine göre aradaki farklılıklardan müşterek ravinin metni ile diğerlerinin metinleri tespit edilebilir ve bunun üzerine ravilerin tasarrufları bulunabilir.103

Motzki’nin araştırmaları genelde eleştiri tarzında yazıldığı için kendisine ait yöntemleri veya görüşleri tespit etmek aşırı dikkat

kir (der. ve çev.), İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlendirme Metodları, İz yay. İstanbul 2011, ss. 13-62.

100 Motzki, “Dating…”, 250.

101 Schoeler’in ilk dönem İslam kaynakları hakkında değerli çalışmala-rı bulunmaktadır. Ağırlıklı olarak tarih alanında çalıştığı ve burada ele aldığımız konuyu ana hatlarıyla ortaya koymayı amaçladığımız için onun çalışmalarına yer veremedik. Schoeler’in görüşleri için bkz. Schoeler, Gregor, The Oral and the Written in Early Islam, edt. James E. Montgomery, İng. çev. Uwe Vagelpohl, Routledge, London 2006.

102 Bu makale İngilizce “Whither Hadith Studies?” ismiyle, Analysing adlı kitapta yer almaktadır. Bkz. a.g.e. 47. vd.

103 Motzki, “Dating…”, 251.

52

gerektirmektedir. Bu metodun nasıl uygulandığını görmek üze-re Motzki’nin çalışmalarından bazılarını inceleyeceğiz. Bu ince-lemede, daha önce değindiklerimizle aynı veya benzer olanları göz ardı ederek yalnızca özgün veya farklı gördüklerimizi ele alacağız.

Yukarıda sözünü ettiğimiz makalesinde Motzki, Juynboll’a ait üç temel görüşü tartışmaktadır. Juynboll’e ait bu görüşler şunlar-dır: 1) Nafi > İbn Ömer isnadına sahip tüm nebevi hadisler ger-çekte büyük oranda Mâlik b. Enes’e aittir. 2) Mâlik’in Nafi’in talebesi olduğu doğru değildir. 3) Nafi > İbn Ömer isnadını taşı-yan ve Mâlik’in dışında diğer sözde öğrencilerden gelen isnat-lar, istisnasız biçimde temel hadis kitaplarının müellifleri veya onların şeyhleri tarafından uydurulmuştur.104 Motzki, Juynboll’un bu görüşlerini eleştirir. Onun eleştirisinde dikkat çeken bir argüman şöyledir: Bir isnat kümesi müşterek raviden müdevvine doğru değil, müdevvinden yukarıya doğru değer-lendirilmelidir. Çünkü müdevvinler eserlerine değişik isnatları almaktadır. Müdevvinler tekli haberleri, diğer isnatlardan farklı bir isnadı delil getirmek amacıyla, başka kaynaklardan derlemiş olabilir. 105

Motzki, “Kedi’nin artığının temiz olduğu” ile ilgili bir rivayetin incelemesinde, müşterek ravi konumunda gördüğü Mâlik’in bu hadisin yayılmasında baş rol üstlendiğini belirtir. Bu durumun muhtelif eserlerde yer alan söz konusu hadisin tariklerini karşı-laştırmak suretiyle kanıtlanabileceğini iddia eden Motzki’nin, tariklerin karşılaştırılmasından elde ettiği sonuçlar (özetle) şöy-ledir: 1) Yahya rivayeti kütüb-ü sittede bulunan rivayetlerden bazı detaylarda farklıdır. 2) Kütüb-ü sitte öncesi kitaplarda yer alan rivayetlerle Yahya rivayeti arasında da farklılık olduğu gö-rülmüştür. 3) Kütüb-ü sitte öncesi kaynaklarda yer alan rivayet-ler de kendi aralarında farklılıklar bulunmaktadır. 4) Bu durum-

104

Motzki, “Whither…”, 49. 105

Motzki, “Whither…”, 59.

53

da müşterek kaynağa ait metnin orijinal kelimelerini yeniden inşa etme imkânı bulunmamaktadır. 106

Motzki, burada meseleye bir de karşı taraftan bakar: 1) Muhte-lif tariklerde, nakledilen metinler neredeyse birbirinin aynıdır. Hatta birçok tarikin kelimeleri o kadar çok birbirine benzemek-tedir ki, bu tariklerin aynı kaynaktan istinsah ya da dikte yoluyla elde edilmiş olması gerekir. 2) Bu metinlerde yer alan kelime-ler, müşterek kaynağın orijinal kelimeleri sayılmalıdır. 3) İbn Ebî Şeybe’nin Zeyd b. Hubâb’dan gelen metninde, bazı yerlerde eşanlamlı ifadelerin kullanıldığı görülmektedir. 4)Bu durumda metnin notlar hâlinde tutulup daha sonra yeniden oluşturuldu-ğu veya ezberlenip daha sonra tam anlamıyla hatırlanamadığı varsayılabilir.107

Motzki, rivayetlerdeki isnat ve metin karşılaştırmalarından, müşterek kaynağın Mâlik olabileceği kanaatine varır. Bu, aynı zamanda isnat kümesinde, onun müşterek ravi konumunun işaret ettiği durumdur.

Acaba hadisi sahte biçimde Mâlik’e nispet eden meçhul bir ravinin, ya da Mâlik’ten nakilde bulunanlardan birinin rivayetin müşterek kaynağı olduğu söylenebilir mi? Motzki bu soruya olumsuz cevap vermektedir. Çünkü bir düzine müellifin, gerçek bilgi kaynaklarını ittifakla gizlemeleri ve onu Mâlik’in sözde bir rivayetiyle değiştirmeleri veya Mâlik’in on altı öğrencisinin metni bir akranından alıp, daha sonra gerçek kaynaklarını zik-retmemeleri oldukça zordur. Motzki, aksine iddiaları kurgusal olmakla itham ederek, hadislerin ve rivayet edilen kitapların tarihlendirilmesinde isnat analizinin mutlaka gerekli olduğunu belirtir.108

Motzki, Mâlik’in söz konusu rivayeti kendisinin mi uydurduğu, yoksa öncekilerden rivayet mi ettiği sorusunu da ele alır. Ona

106

Motzki, “Peygamber ve Kedi”, 203. 107


Motzki, “Peygamber ve Kedi”, 205.

54

göre bu soruya cevap verebilmenin, aynı hadisi Mâlik’in yer almadığı tariklerden gelen rivayetlerle karşılaştırmakla müm-kün olabileceğini söyler.109 Böyle bir incelemenin ardından şu sonuca varmıştır: Tariklerin metinleri arasında lafzi benzerlikler bulunmakta, ancak detaylarda bazı farklılıklar gözlemlenmek-tedir. Rivayetlerin isnatları üzerinde çalışma da göstermektedir ki, Mâlik diğer isnatları daha güzel bir hâle getirmiş ve bu ne-denle onun tariki isnat ve metin açısından üstünlük kazanmış, bu versiyonun daha çok yayılmasına neden olmuştur.110

Yöntem araştırması yaptığımız için, Motzki’nin incelediği hadis-le ilgili birçok detayı buraya almadık. Burada altını çizeceğimiz konu, Motzki’nin müşterek ravinin hadisi uyduran kişi olup olmadığının, müşterek ravinin yer almadığı diğer tariklerin me-tinleriyle karşılaştırma yapılarak görülebileceği tezidir.

RYA açısından Motzki’nin çalışmalarının önemi, onun, metin farklılıklarıyla raviler arasındaki ilişkinin incelenmesinden so-nuçlar elde etmeye çalışmasıdır. Bununla birlikte metinlerin birbiriyle nasıl karşılaştırılacağı ve bunun metodolojisi üzerinde durmamıştır.

c) Görke Bu alanda çeşitli çalışmaları olan bir başka araştırmacı Görke, Motzki gibi isnat artı metin analizi yöntemini kullanmakta, bu yöntemle, Hz. Peygamber’in yaşamıyla ilgili bilgileri yeniden inşa etmeyi amaçlamaktadır. Onun, kullandığı yöntem hakkın-daki değerlendirmeleri özetle şöyledir: İsnat artı metin analiziy-le: 1) Rivayetlerdeki değişikliklerden, ilave veya ihmallerden kimin sorumlu olduğunu bulabiliriz. 2) Ortaya çıkan uyumsuz-luklardan yanlış hatalı isnadı bulabiliriz. 3) Müşterek raviye ulaşan rivayetleri inşa edebilir; en azından müşterek ravinin

109


Motzki, “Peygamber ve Kedi”, 216.

55

talebeleri tarafından bağımsız rivayet edilen rivayetleri, müşte-rek ravinin rivayetlerinin bir parçası olarak görebiliriz.

İsnat artı metin analizinin bazı açmazları ve zorlukları olduğuna da değinen Görke, bunları özetle şöyle sıralar: 1) Her konuda karşılaştırma yapabilecek kadar farklı versiyon bulmak her za-man mümkün olmamaktadır. 2) Bazen versiyonlar arasındaki fark büyük olmakta, haberin müşterek ravide yeniden inşası mümkün olmamakta ve ortaya çıkan sonuç kısıtlı kalmaktadır. 3) Hz. Peygamber’in yaşamıyla ilgili olarak ortaya çıkan sonuç-lar en erken, onun ölümünden 40-60 yıl sonrasına kadar gide-bilmekte, daha öncesine gidememektedir. 4) İsnat artı metin analizi zahmetli ve zaman alıcıdır; bazı durumlarda uzun uğraşı-ların sonucunda çok kısıtlı sonuçlar elde edilebilmektedir. So-nuç olarak ona göre, isnat artı metin analizi bizi Hz. Muham-med’in yaşadığı döneme yaklaştırmakla birlikte, kesin kanıtlar vermemekte; fakat en azından orijinal metni, ona sonradan yapılan ilaveler ve süslemelerden arındırmada yardımcı olabil-mektedir.

Görke, isnat artı metin analizi sisteminin müşterek ravi üzerine yoğunlaştığını belirterek şu genellemede bulunur: “Müşterek ravi rivayet ettiği olaya ne kadar yakınsa haber genel hatlarıyla daha çok güvenilir; ne kadar uzaksa o oranda daha az güveni-lirdir”.111

Ana hatlarıyla açıkladığımız Görke’nin değerlendirmelerinin özgün yönlerini daha yakından inceleyelim.

Görke, öncelikle rivayetlerin statik olmayıp, nakil sırasında de-ğişime meyilli bir yapıya sahip olduğunu söyler.112 Rivayetlerin nakil esnasında değişim geçirmesinin çeşitli nedenleri vardır. Erken dönemde rivayet sistemi, sözlü ve yazılı halde bir arada yürümüştür. Zamanla yazılı rivayet daha önemli hâle gelmişse de sözlü rivayet diğerine eşlik etmeye devam etmiştir.

111

Görke, “Prospects…”, 142-143. 112

Görke, “Eschatology…”, 182.

56

Rivayetlerdeki değişimleri üç grupta inceleyen Görke, bunları şöyle açıklar:

1) Sözlü kültürde kasıt olmaksızın doğal biçimde değişimler meydana gelir. Bazı tür değişimler, insanların bir rivayetin farklı parçalarını hatırlaması veya asıl kelimeleri unutması biçiminde-dir.

2) Bunun dışında çeşitli saikler veya eğilimler nedeniyle rivayet-lerde değişimler olur. Bir şeyh, değişik zamanlarda rivayetin değişik bölümlerine vurgu yapar. Bir ravi bir rivayette bir nok-tayı önemli görerek öne çıkarır, diğer bir noktayı geri plana atar, eşanlamlı kelimeler kullanabilir veya açıklamalar ekleyebi-lir. Kasıt olmaksızın meydana gelen birinci ve ikinci tür değişik-liklerde rivayetin genel manası aynı kalır.

3) Bir başka tür değişiklik, anlamın veya isnadın, dinleyicilerin dikkatini cezbetmek için, kasten değiştirilmesi biçimindedir.

4) Diğer bir tür değişiklik ise, bir rivayetin anlamını tamamen aksi yöne çevirmek için yeniden üretilme biçimindedir. Birbiri-ne zıt hadisler buna örnek olarak gösterilebilir.

Ona göre, bu dört tür değişikliği hadis rivayetlerinde görmek mümkündür; fakat her rivayette bu değişikliklerin olduğu söy-lenemez. İlk iki tür değişikliklerde senet ve metin analizi yap-mak mümkün iken diğer ikisinde, özellikle de sonuncusunda, analiz yapmak oldukça zordur.113 Rivayetlerde kasıt olmaksızın meydana gelen değişiklikleri, analizlerle ortaya çıkarma olanağı varken, kasten değiştirilmiş olanları tespit etmek, değiştiren kişi belirtileri gizlediği için, her zaman mümkün olmamaktadır.

Görke isnat ağlarını da üç türde incelemiştir. Bu türlerin birbi-rinden farkı müşterek ravi öncesindeki durum ile isnatla metin arasındaki uyumun olup olmamasından kaynaklanmaktadır. Birinci türde, rivayetlerin geneli müşterek raviye kadar teklidir. Müşterek raviden sonra kısmi müşterek raviler, tekli raviler ve

113

Görke, “Eschatology…”, 182.

57

yazılı kaynaklar gelmektedir. Her bir kısmi müşterek raviden sonra da yazılı kaynaklar ve raviler bulunmaktadır. Tedvin veya hemen sonrası dönemde yazılı kaynaklar, bazen bir kısmi müş-terek raviden, bazen karışık biçimde kısmi müşterek ravilerden, bazen de kısmi müşterek ravileri aşıp doğrudan müşterek raviden gelen rivayetleri toplamaktadır. Görke bunu bir diyag-ramda göstermiştir (Bkz. Tablo 1).

Tablo 1. Tutarlı rivayet (Consistent rivayet)

Tablo 1’de gösterilen isnat türünde belirli ravilere sahip olan rivayetler, aynı özellikleri gösterirler. Bu durum, müşterek raviden ileriye tarihsel bir rivayet olarak kabul edilir. Müşterek raviden geriye uzanan tekli zincir hakkında müşterek ravinin doğru söylediğini veya bir rivayet uydurup ona bir isnat zinciri eklediğini düşünebiliriz.

58

Görke, isnat ve metin arasında uyum bulunan bu tür isnatlara tutarlı isnat ağı (consistent bundles) adı vermektedir.

İkinci tür isnat ağında Görke, müşterek raviye kadar uzanan iki farklı zincir göstermiştir. Müşterek raviden sonraki kısım ise aynıdır. Fakat birincide olduğu gibi bu tür isnat ağında isnat metin uyumu bulunmamaktadır. (Bkz. Tablo 2).

Böyle bir durumda müşterek ravinin nasıl bir görev üstlendiğiy-le ilgili üç farklı anlayış olduğunu belirten Görke, bunları şöyle sıralar: 1) Müşterek ravi, hadisi sistematik biçimde ilk tedvin eden kişidir. Bu anlayışa göre, herhangi bir konudaki hadis, müşterek raviden önce mevcuttu. 2) Müşterek ravi, herhangi bir konudaki hadisi uyduran kişidir. Bu durumda o, bazen Hz. Peygamber’e kadar varan isnadı da uyduran kişidir. 3) Sonraki ravilerin onun adına hadis uydurabilecekleri ve diğerlerinin de buna inanabilecekleri kadar hadis konusunda otorite sahibi birisidir.

Tablo 2. Tutarsız rivayet

59

Tablo 2’de gösterilen isnat ağı türünde isnatla metin arasında bazı problemler bulunmaktadır. Görke’ye göre, müşterek raviden geriye farklı isnatlar bulunmasından dolayı, müşterek ravinin rivayeti uydurduğunu ve dinleyicilerin ihtiyaçlarına göre onu değiştirdiğini veya sonraki bazı ravilerin gerçek kaynakları-nı gizlediklerini ya da rivayet üzerinde şu veya bu şekilde oyna-dıklarını söylemek mümkündür.

Görke, genellemesine gerekçe olarak bu tür isnatlarda isnat ve metin arasında bulunan uyumsuzlukları göstermektedir. O, bu tür isnatlara tutarsız isnat ağı (inconsistent bundle) adını ver-miş, “B”lerden birinin veya birkaçının herhangi bir haberi farklı rivayet etmiş olabileceğini ihtimal dışı tutmuştur.

Üçüncü isnat türünde Görke, müşterek ravi(ler) öncesinde de bir rivayet ağı göstermiştir (Bkz. Tablo 3).

Tablo 3. Sıra dışı (garip) rivayet (Odd tradition)

Bu türde müşterek ravi öncesinde tekli bir zincir bulunmamak-ta, bazen birden fazla müşterek ravi de olabilmektedir. Bu tür

60

isnatlarda bir rivayetin değişik senetlerde yer alan farklı kimse-ler tarafından kullanıldığını söyleyebiliriz. O, bu tür isnatlara sıra dışı (garip) isnat ağları (Odd bundles) adını vermiştir.

Bu bilgilerden sonra Görke bir genellemede bulunur: “İsnat ve metin arasında uyum bulunan kalıp ne kadar tekdüze ise müş-terek ravinin hadisleri toplayan veya uyduran kişi olma ihtimali o derece artar. Tarihlendirme için, isnat ve metin uyumunun bulunduğu sadece birinci tür rivayetler kullanılabilir. 114

Görke’ye göre rivayetlerin büyük bölümü birinci türden (tutarlı) isnatlardır. Bu tür isnatları ikinci tür (tutarsız) isnatlardan ayır-mak senet ve metin analiziyle mümkündür. İkinci tür isnat, sahip olduğu bu özelliğinden dolayı daha geç döneme ait veya uydurma kabul edilemez. Yalnızca isnat artı metin analizine uygun değildir.115

Görke’nin açıklamalarında müşterek ravi, rivayetin kilit noktası olarak gözükmektedir. Müşterek raviden geride yer alan “B”ler sadece bir kimsedir. Hadislerin menşei veya tarihlendirilmesi açısından değerlendirme dışı bırakılmışlardır. Örneğin tablo 3’te Görke, B1’ den rivayet eden üç kişi olduğu halde, onlardan her birinin yalnızca birer ravileri olduğundan müşterek raviye verdiği önemi, B1’e vermemiştir.

Diğer önemli bir husus, Görke’nin yazılı kaynakları diyagramda göstermesidir. Fakat aynı konuda onun müşterek ravi öncesin-de yazılı kaynaklara yer vermemiş olmasından, yazılı kaynakla-rın müşterek ravi sonrasında meydana çıktığı düşüncesine sa-hip olduğu söylenebilir.

RYA açısından Görke’nin çalışmalarının önemi, senet ve metin uyumunu gruplara ayırması ve tarihlendirmede yalnızca metin ve senet uyumu olan birinci tür isnat ağının kullanılmaya elve-rişli olduğunu ileri sürmesidir.

114

Görke, “Eschatology…”, 191. 115

Görke, “Eschatology…”, 207-208.

61

Hadislerin menşeini bulma ve tarihlendirme konusuyla ilgili bugüne kadar yapılan çalışmalar içinde öne çıkan bazı isimlerin tezlerini ana hatlarıyla özetlemiş ve RYA açısından önemini açıklamış olduk. Amacımız bu alandaki çalışmaların tarihini yazmak olmadığından, yukarıdakilerden biriyle aynı paralelde yer alan fakat kuşkusuz özgün yönleri de bulunan bazı isimlere yer vermemiş olabiliriz. Müstakil çalışmalarda mutlaka onların da incelenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.116 Burada konuyu genel hatlarıyla okuyucuya verebilmişsek, kendimizi amacımıza ulaşmış sayarız.

C. RYA Sisteminin Kullandığı Kaynaklar RYA araştırması çokça taramayı gerektirdiğinden, bu kitabın yazılış tarihinde güncel olan el-Mektebetü’ş-Şâmile 3.48 prog-ramı esas alınmıştır. Taranan kaynaklar, çalışılan konunun özel-liklerine göre değişmektedir. Örneğin, fiten türü bir rivayetin incelenmesi durumunda yalnızca hadis kitapları yeterli gelme-mekte, onların yanı sıra tefsir ve tarih kaynakları, hatta Yahudi, Hıristiyan ve diğer dinlere ait literatürün taranması gerekebil-mektedir. Yine örneğin, zühd ve edeple ilgili bir rivayetin ince-lenmesi durumunda, hadis ve tasavvuf kaynaklarının yanı sıra eski İran ve Hindistan edebiyatının, keza Yahudi ve Hıristiyan literatürün incelenmesi gerekebilmektedir. Bununla birlikte,

116

Örnek olarak belirli bir konuyla ilgili rivayetlerin metin ve isnat incelemesini yapan iki çalışmaya atıfta bulunmak isteriz. Bunlar-dan birincisi, resmi yasaklayan rivayetler üzerine bir uygulamadır. Bkz. van Reenen, Daan, “The Bilderverbot, a New Survey”, Der Islam, 67, 1990, ss. 27-77. Diğeri, benzer yöntemlerin, fiten konu-sundaki bir rivayet üzerine uygulanması biçimindedir. Bkz. Kızılkaya, İsnad... 157-281. Bir başka akademisyen, bir hadisin bü-tün varyantlarının bir araya getirilerek, asgari müştereğin sıhhati konusunda daha emin olunacağını, ona yapılan ilave kısımların ise metnin kendi iç bütünlüğünü göstereceğini ileri sürmekte ve bir uygulamayla bunu göstermeye çalışmaktadır. Bkz. Coşkun, Selçuk, Hadise Bütüncül Bakış, İFAV Yay. İstanbul 2011, 184 vd.

62

kaynak taramasında genelde hicri ilk üç asırda yazılmış olan kitaplar önemli görülmekle birlikte, dördüncü asra ait olanlar da dikkate alınmaktadır. Beşinci asırdan sonraki eserlerde, ön-ceki kitaplarda yer almayan orijinal rivayetlerin var olma ihti-mali çok az olduğundan, onlardan dolaylı şekillerde istifade edilmektedir. RYA sistemi açısından, rivayetin yer aldığı kaynak ne kadar eskiyse, kaynağın özellikleri göz önünde bulundurul-mak koşuluyla o rivayet o kadar dikkate alınmaya değerdir.

Bir bedevînin mescide bevl etmesiyle ilgili rivayetlerin metin ve senet karşılaştırılmasında, kaynak taramalarının merkezini Şâmile’nin ‘mütûnü’l-hadis’ kısmında yer alan eserler oluştur-muştur. Bu kısımda, rivayet taramalarında işaretlenen 150’nin üzerinde eser bulunmaktadır. İşaretlenen eserlerin bir bölü-müne, bu kitabın kaynakça kısmında işaret edilmiştir. Kaynak-çada yer almayan eserler, çeşitli vesilelerle onlarca kez taran-mış olmakla birlikte, tarama yapılan ölçütlerde herhangi bir rivayete rastlanmadığı için, kaynakçaya girmemiş olanlardır. Mütûnü’l-hadis kısmı dışında kalan kaynaklar da ihtiyaç duru-munda kullanılmıştır. Onlar için de kaynakça bölümüne bakıla-bilir.

Şâmile’de taranıp değerlendirilmeye alınan rivayetlerin, imkân-lar ölçüsünde basımlarından, imkân olmayan durumlarda PDF’lerinden teyidi yapılmıştır. Bununla birlikte farklı basımlar birbiriyle nadiren karşılaştırılmıştır. Aşağıda açıklanacağı gibi, bir kaynağın orijinaline ne kadar uygun olduğunu araştırmak RYA’nın amaçları arasında yer almamaktadır.

I. BÖLÜM

RİVAYETLERİN YAPISAL ANALİZİ Bu bölümde RYA sisteminin tanımı, kullanılan terimler, siste-min amacı, işleyişi, güçlü ve zayıf yönleri ve diğer yöntemler arasındaki yeri üzerinde durulacak, sistem bütün yönleriyle açıklanmaya çalışılacaktır.

A. RYA Sisteminin Tanımı RYA, hadis kaynaklarında yer alan bir rivayet veya rivayet par-çacığının diğer rivayetler arasında yapısal benzerlerini araştı-ran, elde ettiği rivayetleri sarmal uzantılı bir isimle etiketleye-rek onu sistematik süreçlerde inceleyen sistemin adıdır.

Tanımdaki ‘yapısal’ kavramı, Speight’ın “Yapısal bileşim” (structural formula) kavramına benzemektedir. Speight sözü edilen ifadeyi, “Daima aynı amaca hizmet etmek üzere, sürekli tekrarlanan söz dizimsel yapı” olarak tanımlamıştır.117 ‘Yapısal’ kavramıyla bizim kastettiğimiz ise, kısaca “ifade biçimi”dir.

Bu sistem hakkında sıkça sorulan sorulardan biri, RYA’nın se-mantik çalışmalarla ilişkisidir. RYA’da semantik araştırma, te-mel amaçlardan biri değildir. Herhangi bir analiz için kelimenin kökenine inmenin, tarihsel gelişimini vb. incelemenin kaçınıl-maz olması durumu dışında, RYA semantik araştırmalardan farklı bir çalışma alanına sahiptir.

RYA sisteminin alt yapısını rivayetlerdeki sarmal özellik oluş-turmaktadır. Bu nedenle sarmal özelliği diğer terimlerden ayrı bir başlıkta tanımlayacağız.

117

Speight, “Oral…”, 29.

64

1. Sarmal Özelliğin Tanımı Aslında fizik ve biyoloji terimi olan sarmal, dolana dolana oluş-muş, birbirini izleyen, helisel, helezonlu, helezoni anlamlarına gelmekte olup İngilizce spiral ve helix kelimelerinin karşılığı-dır.118 Hadis kaynaklarında bulunan rivayetlerin yapısal görü-nümünü, belirli bir konu, bir kelime veya cümle üzerinde küme-lenmeler biçiminde oluşmuş, iç içe girmiş spiral şekillere benze-tildiği için, bu yapıyı tanımlamak üzere sarmal kelimesi tercih edilmiştir.

Sarmal, “Kök” adını verdiğimiz bir ifade biçiminin etrafında kümelenmektedir. Bu ifade biçimi, kökün etrafında kümelenen rivayetlerde aynı veya benzer biçimde tekrarlanmaktadır. Sar-malı oluşturan rivayetlerde kök kısmı ortak olmakla birlikte, diğer kısımlar birbirinden farklılıklar göstermektedir. Bu farklı-lıklar bazen tamamen ayrı bir sarmalın uzantısı biçiminde, ba-zen kök üzerine yapılan ilave ifadeler, bazen ifade biçimindeki yer değişiklikleri, bazen kelime değişiklikleri vb. şekillerde gö-rülmektedir.

Bir rivayet kümesinin sarmal sayılabilmesi için üç özelliğin gö-rülmesi gerekir.

1) Kümeyi oluşturan rivayetlerin her birinde kök ifade mutlaka yer almalıdır.

2) Kümeyi oluşturan rivayetler içinde, yapısal yönden bir-birine benzeyen kısımların yanında, bazı ifade geçişleri, eklentiler, uzantılar veya değişkenler bulunmalıdır.

3) Kümeyi oluşturan rivayetlerin bir kısmında yer alan faz-lalıkların, küme dışındaki bazı rivayetlerde müstakil halde veya daha farklı rivayet kümelerindeki rivayetler-le bütünleşmiş biçimde bulunmalıdır.

118

Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2005, 1707; Hançerlioğlu, Orhan, Türk Dili Sözlüğü, İstanbul 2007, 409.

65

“Sarmal” adıyla isimlendirilen yapı, bu üç özelliği taşıyan riva-yet kümeleridir. Kaynaklarda herhangi bir konuda bir araya getirilmiş rivayet kümeleriyle, sarmal arasındaki ayırt edici fark-lar, bu üç maddede yer almaktadır.

Sarmal çalışmasında senetlerin dikkate alınıp alınmadığı merak edilebilir. Sarmal ortaya çıkarılırken, metinler senetlerinden koparılmamakta, fakat başlangıçta senetlere göre herhangi bir seçim yapılmamaktadır. Senetlerle ilgili inceleme, formların oluşturulmasından sonra başlamaktadır.

Sarmalı ortaya çıkarmak nesnel bir işlem olup hiçbir şekilde öznel unsurlar içermemektedir. Çünkü sarmal yapıyı belirleme-ye çalışan araştırmacı, kriterlere uygun rivayetlerin yapısal özel-liklerini dikkate alarak, onların birbirinden farklı yönlerini tespit etmeye çalışmaktadır. Örneğin, yapısal incelemesi yapılan bir konuda bazı rivayetler iki cümleden; bazı rivayetler, diğerleriyle birlikte toplam üç cümleden, bazı rivayetler ise diğerleriyle birlikte ikinci bir olaydan söz ediyorsa, bu rivayetlerdeki yapısal farklılıkları tespit ederek gruplandırmak ve aralarındaki farklılık-ları göstermek nesnel bir işlemdir. Böyle bir işlemin, bir bilgisa-yar yazılımında daha hızlı ve hatasız biçimde gösterilebilir ol-ması, onun nesnelliğinin açık kanıtıdır.

RYA sistemi içinde sarmal özellik, altyapı konumundadır. Siste-min iddiasına göre bu altyapı belirlenmeden rivayetler üzerinde yorum yapmak sağlıklı değildir.

2. RYA’da Kullanılan Diğer Terimler

i) Kök Kök, sarmalı oluşturan rivayetlerde aynı veya benzer yapıda tekrarlanan rivayet veya rivayet parçacığıdır.

Bir ifadenin kök ifade sayılabilmesi için, onu tanımaya ve diğer-lerinden ayırmaya yarayacak karakteristik özelliklerinin bulun-ması gerekmektedir. Rivayetlerde çok kullanılan kelimeler,

66

diğerlerinden bir yönüyle teşhis ve tefrik edilemeyen ifadeler, kök olarak alınmaya müsait değildir. Örneğin “İman” kelimesi kök alındığında, içinde bu kelimenin yer aldığı çok sayıda riva-yet ortaya çıkar. Bu rivayet kümesi içinde ortak bir kelime ol-masına rağmen, rivayetler arasında yapısal benzerlikleri incele-yip, form ve tiplere ayırmak imkânsızdır. Fakat mesela “Halâvetü’l-iman” ifadesi kök ifade olarak alınmaya müsait olabilir. Bunun için ön araştırma yapılır; bu ifadeyi içeren riva-yetler arasında yapısal benzerlikler görüldüğü takdirde çalışma devam ettirilir.

ii) Form, Tip ve Şık Bu terimler rivayetlerin yapısal benzerliklerini gösteren ölçek-lerdir. Form, sarmal içinde yer alan rivayetlerin genel farklılıkla-rına işaret eden büyük ölçeği; tip, form içinde yer alan rivayet-ler arasındaki farklılıklara işaret eden orta ölçeği; şık ise tip içinde yer alan rivayetler arasındaki farklılıklara işaret eden küçük ölçeği anlatmaktadır. En küçük ölçek olarak da alt tip ve alt şık kelimeleri kullanılmaktadır.

iii) Uzantı Sarmallar, formlar veya tipler arasındaki geçişlerdir. Bu geçişler tek veya çok yönlü olabilmektedir. Geçişlerin çok yönlü ve çok sayıda olması, sarmalların birbiri içine girmesine ve büyümesi-ne neden olmaktadır.

iv) Eklenti Eklenti, sarmal içindeki çoğu form veya tiplerde bulunmadığı halde, bazı form veya tiplerde görülen ilave rivayet parçacıkla-rıdır. Klasik tabirle, idrâc edilen kısım anlamına gelmektedir.119

119

İdrâc kavramı ve örnekler için bkz. Paksoy, Kadir, “Hadis Metodo-lojisinde İdrâc ve Müdrec Hadisler -I- , DBAD, 2005, V/2, ss. 105-124.

67

Eklenti, mutlak olarak “uydurulmuş ilave kısım” demek değildir. Sarmal içinde bulunan eklentiler bir başka sahih hadisin bir parçası olabileceği gibi, özellikle herhangi bir olayı nakleden rivayetlerde, sondan birinci ravinin tasarrufundan kaynaklanan özgün ifadeler de olabilir.

v) Eklem Eklem, rivayetlerdeki kapalılık, başka bir olay veya durumla kesişme, konunun çekiciliğinden dolayı daha fazla malumata ihtiyaç olması vb. nedenlerle ortaya çıkan ve eklentilerin ora-dan neşet etmesine veya başka köklerden gelen uzantıların oraya gelip yerleşmesine olanak tanıyan rivayetin kritik nokta-larıdır.

vi) Kurgu Kurgu, metnin iddiasıdır. Her rivayet bir şey söylemek istemek-tedir. Kaynaklarda bulunan metinlerde, söylenmiş bir söz veya yaşanmış bir olay, olduğu gibi nakledilmiş olsa bile, gerek riva-yetin ortaya çıkışı, gerekse onun bir kaynakta yer alışı, bir du-rumu tespit/ispat veya nefyetmeye çalışır.

Kurgu, aynı zamanda rivayetin varlık sebebidir. Bir rivayetin kurgusunu ortaya çıkarmak için “Bu rivayet niçin var olmuş-tur?” sorusu sorulmaktadır.

Kurguyla kastedilen anlam, Speight’ın bir makalesinde birkaç kez kullandığı ‘life setting’ ifadesiyle karşılaştırılabilir.120 Bu ifadeyle onun kastettiği, muhtemelen ‘ana fikir’ kavramıyla kastedilen anlamdır.

Kurgu, ‘uydurma’ veya ‘senaryo’ kavramlarıyla karıştırılmamalı-dır. RYA’da bir rivayetin kurgusundan söz edildiği yerlerde, onun uydurma bir rivayet olup olmadığı, hiçbir şekilde tartışıl-mamaktadır.

120

Speight, “The Will…”, 252.

68

vii) Kanal Kanal ile kastedilen, sarmalda yer alan rivayetlerin senetleri içinde birbirine yakın olanların oluşturduğu gruplardır. Herhan-gi bir yerinden bir veya iki kişi farklı ya da eksik/fazla olsa bile gövde yapısı değişmeyen senetler, aynı kanal içinde yer alırlar. Gövde yapısı senedin son ravilerinde aranır. Kanalların belir-lenmesinde müşterek ve kısmi müşterek raviler etkili olmakta, fakat tamamen onlara bağlı bulunmamaktadır. Kanalda asıl belirleyici olan senedin sonundaki birinci ravilerdir.

B. RYA Sisteminin Amacı RYA sisteminin amacı, hadis kaynaklarında yer alan herhangi bir rivayet veya rivayet parçacığının diğer rivayetler arasında yapı-sal benzerlerini bulmak ve bunların metin ve senet yönlerinden karşılaştırmasını yaparak nesnel verilere ulaşmak ve bunları yorumlamaktır.

C. RYA Sisteminin İşleyişi RYA sisteminin işleyişi beş süreçten oluşmaktadır. Bu süreçler sırasıyla 1) Sarmalın ortaya çıkarılması; 2) İsnat tablosunun oluşturulması; 3) Formlarla kanalların karşılaştırılması; 4) Veri-lerin dökümü ve 5) Yorumlamadır.

1. Süreç: Sarmalın Ortaya Çıkarılması Bu süreç, araştırılacak meseleyle ilgili rivayetlerin ön taramala-rını yapmaktan, ilgili rivayetlerin formlara ayrılmasına kadar bir dizi işlemi içermektedir. Sarmalın ortaya çıkarılması yedi aşa-mada gerçekleşmektedir:

1. Aşama: Ön Araştırma Araştırılmak istenen rivayet veya rivayet parçacığında yer alan kelime veya kelime grupları çeşitli ihtimaller göz önüne alınarak kaynaklardan taranır. Bulunan rivayetlerin yapısal durumları gözden geçirilir. Bu işlemi yapan araştırmacı, bu aşamanın so-

69

nunda, bulduğu rivayetler arasında yapısal yönden birbirine yakınlık olup olmadığı konusunda olumlu veya olumsuz bir kanaata sahip olur. Olumlu kanaatin ağır gelmesi durumunda ikinci aşamaya geçer.

2. Aşama: Rivayetlerin Toplanması Bulunan rivayetlerin her biri, senetleri ve yer aldığı kaynağın referans bilgileriyle birlikte ayrı bir yere kaydedilir.

3. Aşama: Rivayetlerin Gruplandırılması Bir araya toplanan rivayetler yapısal benzerliklerine göre kaba-ca gruplandırılır. Her bir grup etiketlenerek farklı dosyalara kaydedilir. Formların birbirinden farklı yönleri tespit edilmeye çalışılarak her bir formun karakteristik özellikleri çıkarılmaya çalışılır. Fomları birbirinden ayıran karakteristik özellikleri, ge-nellikle değişen öğeler ve eklentiler belirlemektedir.

4. Aşama: Eklentiler Üzerinde Çalışma Eklentilerle ilgili tekrar tarama yapılır. Eklentilerin yer aldığı başka rivayetlerin bulunup bulunmadığı araştırılır. Bulunan rivayetler ayrı yerlere kaydedilir ve bunların farklı sarmal olup olmadıkları araştırılır.

5. Aşama: Form İçi Çalışmalar Formda yer alan rivayetler yapısal özelliklerine göre, daha de-taylı incelemeden geçirilir. Form içindeki farklılıklar, genellikle kelime değişiklikleri, ifadelerin yerlerinin değişmesi, küçük ila-veler gibi farklılıklardır. Bu incelemede, ilgi çekici bir farklılık tespit edilmesi durumunda onunla ilgili yeni taramalar yapılır. Bu çalışma, her form için ayrı ayrı yapılmalıdır. Yeni rivayet bulunması durumunda onlar da uygun formlarda değerlendi-rilmek üzere kaydedilir.

70

6. Aşama: Formların Netleştirilmesi Son taramalardan elde edilen rivayetler de göz önünde bulun-durularak formlara ait özellikler son hâline getirilir. Bir form içinde yer alan rivayetlerin, o formun özelliklerini taşıyıp taşı-madığı tekrar kontrol edilir. Beşinci aşamanın sonunda formlar, birbirinden farklı özellikleri ve etiketleriyle son hâlini almış olur.

7. Aşama: Tiplere ve Şıklara ayırma Bu aşamada yine form içine girilerek orada yer alan rivayetler, daha küçük ölçekteki yapısal özelliklerine göre tipler ve şıklar hâlinde gruplandırılır. Bunlar etiketlenir. Formlar arasında para-lel özellikler görülmesi durumunda tipler standart hâle getirile-bilir. Paralellik görülmezse her form, diğerinden bağımsız bi-çimde tiplere ve şıklara ayrılır.

Sarmal yedinci aşamanın sonunda, formlar ve her formun için-de yer alan tip ve şıklar biçiminde düzenlenmiş hâliyle ortaya çıkmış olur.

2. Süreç: İsnat Tablosunun Oluşturulması İsnat tablosunun oluşturulması üç aşamadan meydana gelmek-tedir:

1. Aşama: Tablonun Çizimi ve Ravi İsimlerinin Yerleştirilmesi İsnat tablosunun formatı sağdan sola doğru bir sıralamayla oluşturulmaktadır (Bkz. Ek-2. İsnat tablosu). Sağdan dört sütun, daha sonra doldurulmak üzere boş bırakılır. Dördüncü sütun-dan itibaren raviler sırasıyla yerleştirilir. Soldan birinci sütuna rivayetin kaynağı yazılır. Senedin sonunda yer alan ravi, tabloya göre birinci ravidir. Formlarda bulunan rivayetlerin senetleri son raviye dayalı olarak, aynı isimler alt alta gelecek şekilde

yerleştirilir. Senetlerde kopukluk olan yerlerde, isim yerine “∅”

71

simgesi yerleştirilir. Ravilerin yerleştirilmesinde hata olmadı-ğından emin olmak için kontroller yapılır.

2. Aşama: Kanalların Belirlenmesi Ravi isimleri alt alta gelecek şekilde sıralandığında müşterek, kısmi müşterek, ikinci kısmi müşterek raviler ve tekli isnatlar otomatik olarak ortaya çıkmaktadır. Bundan sonra tablonun solundan itibaren alt alta gelmiş isimlere bakılır. Farklı tarikler-den geldiği halde aynı ismin üç ve daha fazla alt alta geldiği satırlardan her biri bir kanal olarak kabul edilir. Soldan sağa doğru ravi sütünları taranarak kanallar belirlenir ve kanal sütünunda ilgili satırların hücreleri birleştirilerek etiketlenir.

3. Aşama: Form Etiketlerinin Yapıştırılması Tablonun soldan birinci sütununda yer alan kaynak kayıtlarının yardımıyla rivayetlerin form etiketleri bulunarak sağdan üçüncü sütuna tek tek yapıştırılır. Hata olmaması için kontroller yapılır. Her kanal içinde yer alan kayıtlar numaralandırılır ve böylece isnat tablosu tamamlanmış olur.

3. Süreç: Formlarla Kanalların Karşılaştırılması Bu süreçte bir kanal içinde yer alan satırlarla form etiketlerin bulunduğu sutunun kesiştiği bölgeler incelenir. Bu bölgede yer alan form etiketleri çoğunlukla birbirine benziyor ve kanalların değişmesiyle form etiketlerinde de bir değişme görülüyorsa, formlarla senetler arasında doğrudan bir bağlantı var demektir. Bu durumda form ve senet ilişkisinden sağlıklı sonuçlar çıkar-mak mümkündür. Eğer formların alt alta sıralanışı kanallardan bağımsız biçimde rastgele bir görünüm içindeyse formlarla kanallar arasında bir bağlantı yok demektir. Bu durumda iki ihtimalden biri söz konusudur: Birinci ihtimale göre, form ince-lemesinde veya etiketlemede hata yapılmış olabilir. Bu neden-den dolayı, formlar tekrar kontrol edilir; alternatif seçeneklerin olup olmadığı araştırılır. İkinci ihtimale göre, senetlerle metin-

72

ler arasında bir bağlantı gerçekten bulunmamaktadır. Böyle bir durumun ortaya çıkması, senetlerin birileri tarafından kolonlama yöntemiyle çoğaltılarak metinlerin başlarına konul-duğu ihtimalini güçlendirir.

Senetlerle metinler arasında bağlantı bulunması durumunda, bağlantının mahiyeti ve özellikleri tespit edilir. Bağlantı kuru-lamaması durumunda, bu durum tespit edilir ve bir sonraki sürece geçilir.

4. Süreç: Veri Dökümü İlk üç süreçte çeşitli veriler elde edilmektedir. Bu veri çeşitleri-nin süreçlere göre dağılımı şöyledir:

Birinci Süreçten Elde Edilen Verilerin Çeşitleri a) Araştırılan meseleyle ilgili elde edilen rivayet kayıtlarının adedi, hangi kaynaklarda yer aldığı, dolayısıyla rivayetlerin va-roluş tarihlerinin en geç ihtimali;

b) Elde edilen rivayetlerin tümünde ortak olan öğeler ve bunla-rın kısımları, rivayetlerin birbirinden farklarının neler olduğu, bu farklılıkların özellikleri ve hangi formlarda olduğu;

c) Rivayetler üzerinde eklentilerin olup olmadığı, varsa bunların türlerinin dökümü; eklentilerin sarmal dışına uzantılarının olup olmadığı, varsa bunların mahiyeti.

İkinci Süreçten Elde Edilen Verilerin Çeşitleri d) Rivayetlerin senetlerinin dökümü, müşterek, kısmi müşterek, ikinci kısmi müşterek ravilerin belirlenmesi, tekli isnatların dö-kümü, senetlerdeki ravi kopuklukları;

e) Rivayetlerin kaç kanaldan geldiği.

73

Üçüncü Süreçten Elde Edilen Verilerin Çeşitleri f) Rivayet formlarıyla senetler arasındaki ilişki, kanallarda yer alan rivayetler arasında form uygunluğunun olup olmadığı, hangi kanaldan, kaç adet, ne tür formda rivayet geldiği.

RYA sistemi bu aşamaya kadar nesnel kriterlere göre çalışmak-tadır. Sistemin girdisi, tarama kriterlerine uygun rivayetler, çıktısı ise yukarıda sıralanan veri çeşitleridir.

5. Süreç: Yorumlama Bu süreçte elde edilen veriler mantık kuralları çerçevesinde yorumlanır; ihtimaller sıralanır, kanaatler belirtilir; böylece verilerden sonuçlar çıkarılmaya çalışılır. Beşinci sürecin öznel yönleri bulunmaktadır; yapılan yorumlarda araştırmacının ze-kâsından, niyetinden ve eğilimlerinden izler görülebilir. Ancak sistem, girdilerinden çıktılarına kadar herkesin kullanımına açık ve göz önünde bulunduğundan dolayı, bu durumun sistemin nesnelliğine zarar vermeyeceği düşünülmektedir.

D. RYA Sisteminin Güçlü Yönleri RYA sisteminin iddialı olduğu bazı yönler bulunmaktadır. Bu yönler onun güçlü tarafları olarak değerlendirilebilir. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

a) Başlangıcından sonuna kadar bütün safhalarıyla bir analiz sistemi oluşturulmaya çalışılmış, sistem bütün yönleriyle tanıtı-larak nasıl işlediği ayrıntılı biçimde açıklanmıştır.

b) Bu güne kadar, sistem üzerinde üç ayrı uygulama yapılmış ve kanaatimizce önemli ve diğer yöntemlerle elde edilenlere göre daha nesnel ve ölçülebilir sonuçlara ulaşılmıştır.

c) Sistem, nesnel olarak karşılaştırılabilme özelliğine sahip olan, kaynaklarda yer alan rivayetlerin yapısal benzerliklerinin anali-zine dayanmaktadır. Rivayet sarmallarını ortaya çıkarmak, tek-nik bir çalışma olduğundan metin üzerinde objektif çalışma yapma olanağı sunmaktadır.

74

d) RYA ile rivayetlerin veya rivayet parçacıklarının hadis kaynak-larındaki serüvenini izlemek mümkün olabilmekte, onların ta-rihsel süreçte aldığı biçimler takip edilebilmektedir.

e) Şimdiye kadar uygulanan yöntemlerde yan yana düşünülme-yen rivayet veya rivayet parçaları sarmal özellik sayesinde bir araya gelerek araştırmacıya değişik bir perspektif sunmaktadır.

f) RYA sisteminde, rivayetler belirli bir tezi kanıtlamak için ince-lenmemektedir. Formları belirleme ve senetlerle formlar ara-sındaki bağlantıları tespit etme süreçlerinin bitmesine kadar, nasıl bir tablonun ortaya çıkacağı bilinmemektedir. Bu süreçler bittikten sonra ortaya çıkan verilere göre sonuçların dökümü yapılmakta ve bu aşamadan sonra yorumlar yapılabilmektedir. RYA’nın amacı bir tezi ispatlamak veya çürütmek değil; rivaye-tin kendisini, bağlı bulunduğu diğer elemanlarla birlikte ortaya çıkarmak, aralarındaki ilişkiyi göstermek ve elde edilen veriler doğrultusunda değerlendirmelerde bulunmaktır. Bu bir anlam-da ‘rivayet arkeoloji’sidir. Akademik hadis araştırmalarındaki başlıca problemlerden biri olan, küçük ve spesifik bulgulardan geneli kapsayan ve büyük iddialar içeren tezlerin inşa edilip daha sonra onları ispatlamak için rivayet arayışına girilmesi problemi, bu sistemde aşılmış görünmektedir. Bu sistemin yay-gınlaşması durumunda, hadis biliminin daha somut temellere oturacağı, yönlendirmelerden ve saptırmalardan daha kolay korunup sağlıklı sonuçlara varılabileceği düşünülmektedir.

g) Sistem, yenilenebilir araştırmalar için sağlam bir alt yapı sunmaktadır. Bu özellik sayesinde, RYA tarafından alt yapısı kurulmuş bir konuda çalışmak isteyen bir araştırmacı, her riva-yeti tekrar arayıp bulmak külfetine girmeyecektir. Çünkü bu rivayetler hazır bir biçimde zaten bir arada bulunmaktadır. Diğer yöntemlerde ise, çalışılmış bir konuyu tekrar incelemek için her şeye yeniden başlamak gerekmektedir. Örneğin Sa‘d b. Ebî Vakkas’ın vasiyeti konusunda yapılmış birkaç araştırma bulunduğu halde, bu konuyu bir kez daha araştırmak isteyen

75

biri, yine en baştan başlamak, ilgili rivayetleri kaynaklardan toplamak zorundadır.

h) Sistemin öncelikle alt yapıyı kurması, araştırmacılara kolay takip ve eleştiri olanaklarını sunmaktadır. Yapılan yorumların temelleri olan veriler, göz önünde bulunduğundan dolayı, yo-rumların ne kadar sağlıklı oldukları her an kolayca test edile-bilmektedir.

E. RYA Sisteminin Zayıf Yönleri Her sistemde olduğu gibi RYA sisteminin de bazı zayıf yönleri bulunmaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir.

a) Sistem, mevcut basılı kaynaklarda yer alan rivayetleri kul-lanmaktadır. Bu kaynakların tahkikinde veya basımında hatala-rın olup olmadığını araştırmaya yönelik bir işleyiş sürecine sa-hip değildir.121 Bu nedenle yayım hatasından dolayı iki ayrı tip olarak görülen bazı rivayetler, kaynakların orijinalinde tek tip olabilir. Bu durum, RYA sistemini aşan bir problemdir. Sistem, yayım hatası olmasından şüphelendiği durumlarda yalnızca ona dikkat çekmekle yetinmekte, fakat yine de baskıdaki ifadeleri temel almaktadır. Bu konuda sistemi kullanan araştırmacının yapabileceği en iyi şey, seçme imkânı varsa güvenilir neşriyatı tercih etmesidir.

b) Sistemi işletmek, mevcut şartlarda uzun ve zahmetlidir. Bu durum sistem açısından önemli bir engeldir. Sistemi ağırlaştıran en önemli neden, birinci süreçten dördüncü sürecin sonuna kadar işlemlerin manuel yapılmasıdır. Ancak bu süreçlerin manuel yapılmasını zorunlu kılan hiçbir sebep olmaması nede-niyle, iyi hazırlanmış bilgisayar yazılımlarıyla bu engel ortadan kaldırılabilir.

121

Tenkitli neşrin çeşitleri ve süreçleri için bkz. Polat, Selahattin, Metin Tenkidi, İFAV, Yay. İstanbul 2010, 171 vd.

76

c) Bazı meselelerde sarmalı ortaya çıkarabilecek yeterince be-lirgin ipuçları olmayabilir. Bu durumda tarama yapmak zorlaş-makta; onbinlerce rivayet arasından yapısal benzerleri bulmak, mevcut şartlarda neredeyse imkânsız hâle gelmektedir. Bunun-la birlikte bu zorluk da gelişmiş taramalara olanak sağlayan uygun bilgisayar yazılımlarıyla aşılabilir.

d) Bazı meselelerde sistemi işletecek kadar kayıt bulmak müm-kün olmayabilir. Rivayetlerin yapısal benzerlerinin birbiriyle karşılaştırılmasıyla işleyen RYA sisteminin bu sorunu aşabilme kabiliyeti bulunmamaktadır. Dolayısıyla sistemi işletmeye yete-cek kadar kayıt bulunmayan meselerde, çözüm başka yöntem-lerde aranmalıdır.

e) Bu sistem diğer yöntemlere göre büyük oranda daha güvenli ve objektif olmakla birlikte, onun da manipülasyona açık bazı yönleri bulunmaktadır. Örneğin bazı kaynaklarda yer alan kayıt-ların gizlenmesi, formlarla senetler arasındaki bağlantılar üze-rinde oynanması, veri dökümünde çeşitli filtreler uygulanması vb. “hileler” yapılabilir. İnsan unsurunun etkili olduğu her sis-temde bu tür yönlendirmeler olabilmektedir. Bu engel, siste-min işleyişinin hızlanması ve bu sayede farklı araştırmacılar tarafından kolayca kontrol edilebilme imkânlarının artması durumunda önemsiz hâle gelecektir.

F. RYA Sisteminin Diğer Yöntemler Arasın-daki Yeri Giriş kısmında, RYA sisteminin alanıyla kısmen aynı alanı payla-şan çalışmalar hakkında bilgi verilmişti. Bu çalışmalarda kullanı-lan yöntemlerin, rivayetlerin metinlerine, senetlerine veya metinle birlikte senetlerine göre yapılan incelemelere dayandı-ğı belirtilmektedir. Fakat kullanılan yöntemler ciddi biçimde sorgulandığında, daha çok genellemelerle karşılaşılmaktadır. Bu genellemelere ne tür verilerden hangi yollarla ulaşıldığı, ölçüle-bilir olup olmadığı, güvenilirliğinin test edilip edilemeyeceği, geçerlilik oranının ne olduğu çoğunlukla meçhuldür. Genelle-

77

meleri yapan araştırmacılar merak edilen bu hususlara değin-meksizin, onbinlerce rivayet içinden birkaç rivayeti kanıt olarak ileri sürmekte ve iddialarını ispatlamaya çalışmaktadır. Sunduk-ları birkaç rivayetin, geneli temsil gücünün olup olmadığı konu-sunda bile çok az şey söylemektedirler.

Sözü edilen çalışmalar amaçları yönünden incelendiğinde, (Speight ve Zaman’ın çalışmaları kısmen dışarıda kalmak üzere) onların amacının bir rivayetin kim tarafından ve ne zaman söy-lendiğini tespit etmek olduğu görülmektedir.

RYA, kullandığı yöntemler ve hedeflediği amaçlar yönünden bu çalışmaları aşan boyutlara sahiptir. Yöntemler açısından bakıl-dığında, yukarıda da açıklandığı gibi, onun objektif ve herkesin kullanımına açık bir alt yapıya sahip olması dikkat çekmektedir. Sistemde, ulaşılan sonuçların temellerine kolayca inilebilmek-tedir. RYA bu alt yapıya rağmen, geneli kuşatan genellemeler-den uzak durmaktadır. Çünkü RYA’nın ön kabülüne göre her rivayet sarmalı özeldir ve her birinin kendine has bir hikâyesi vardır. Birinin hikâyesi diğerine uymayabilir. Biri için geçerli olan bir yargı, bir başkası için boşa çıkabilir. Bu nedenle her birinin ayrı ayrı, itinayla incelenmesi gerekmektedir. Bu alanda yapılan incelemeler yeterli çoğunluğa ulaştıktan sonra, ortaya çıkan duruma göre, sağlıklı genellemeler yapma imkânı bulu-nabilir.

Amaçlar açısından bakıldığında, RYA’nın öncelikli amacının be-lirli bir rivayet ve rivayet parçacığının kaynaklardaki yapısal benzerleriyle ilişkini ortaya çıkarmak, onları yapılarına göre tasnif etmek ve onların senetleriyle ilişkisini belirleyip elde ettiği verileri yorumlamak olduğu anlaşılmaktadır. Yapılan yo-rumlar, verilerin zenginliğine göre çeşitlenebilmektedir. Bu anlamda, bir rivayetin, hatta rivayette yer alan bir parçacığın, kim tarafından, ne zaman ortaya çıkarılmış olabileceği, kaynak-lara nasıl yayıldığı, tarihsel süreçte değişim geçirip geçirmediği, ne tür kaynaklarda ne şekilde yer aldığı, kurgusunun ne olduğu

78

vb. birçok soru üzerinde durulmakta ve mezkur konular hak-kında verilere dayalı tahminlerde bulunulmaktadır.

RYA, kullandığı yöntemler ve hedeflediği amaçlar yönünden, bizim gözümüzde farklı ve yeni bir sistemdir. Sistem yeni oldu-ğu için onun hakkında henüz bir değerlendirme yapılmamıştır. Değerlendirmeler yapıldıkça, sistem kendi yerini bulacaktır.

RYA sistemini bütün yönleriyle açıklamaya çalıştığımız bu bö-lümden sonra şimdi de burada anlatılan süreçleri “Bir bedevî-nin mescide bevl etmesi” ile ilgili rivayetler üzerinde uygulamalı olarak göstereceğiz.

II. BÖLÜM

BİR BEDEVÎNİN MESCİDE BEVL ETME-SİYLE İLGİLİ RİVAYETLERİN YAPISAL ANALİZİ

Giriş Yukarıda da anlatıldığı gibi RYA yöntemine uygun olarak çalış-mamız beş süreçte gerçekleşecektir. Birinci süreçte sarmalı ortaya çıkarmaya yönelik yedi aşama izlenecek, ikinci süreçte isnat tablosu oluşturulacak, üçüncü süreçte formlarla kanallar karşılaştırılacak, dördüncü süreçte veri dökümü yapılacak, be-şinci süreçte ise veriler yorumlanacaktır. Sistemin işleyici bu süreci takip etmesine rağmen, kullanımı kolaylaştırmak amacıy-la formlarla ilgili veri dökümleri ve yorumları her formun sonu-na yerleştirilmiştir. Formların tümüyle ilgili çapraz değerlen-dirmeler ve yorumlar ise en sona bırakılmıştır.

İnceleyeceğimiz rivayetler, bir olay etrafında gelişen birtakım eylemlerin ve sözlerin anlatımından oluşmaktadır. Rivayetlerde anlatılanlar genel hatlarıyla şöyledir: Bedevînin biri beklenme-dik bir biçimde mescidin bir tarafına bevlini yapmaya başlar. Ortalık hareketlenir; insanlar ona engel olmaya çalışır; fakat Hz. Peygamber insanları sakinleştirir. Sonra su ister ve gelen suyu bevlin üzerine döker. Rivayetlerin bir bölümünde diyaloglara, genele hitaplara veya durumu açıklayıcı sözlere rastlanmakta-dır.

Genel hatlarıyla anlattığımız rivayetlerin, ön incelemede gör-düğümüz bazı karakteristik özellikleri vardır. Öncelikle vurgu-lanması gereken nokta, rivayetlerin bildirdiği gelişmelerin bir

80

olay üzerine meydana gelmiş olmasıdır.122 Bu not edilmesi ge-reken önemli bir özelliktir. Çünkü anlatılanlara göre, mescit gibi umuma açık bir yerde sıra dışı bir olay gerçekleşmiştir. Bu ne-denle olayın görgü tanıklarının birden çok olması ve olayı bildi-ren rivayetlerin aynı yapısal özellikleri taşımaması beklenir. Bir olayın anlatımında, farklı kişilerden gelen rivayetlerin yapısal özelliklerinin birbirine çok yakın olması, kuşku doğuran bir du-rumdur. Bir olayı soruşturan müfettişin, tanıkları dinlerken onların aynı cümle kalıpları, aynı ifadeler, aynı izah biçimiyle konuştuklarını fark ettiğini düşünelim. Müfettiş bu durumda doğal olarak ifadelerin, gizli bir organizeyle önceden hazırlan-mış olduğunu düşünecektir. Normalde bir olay meydana geldi-ğinde, ona şahit olan insanların her biri, bunu bir başkasına anlatırken kendi üslubuyla ve diğerlerinden farklı ifadelerle anlatır. Anlatılan olay aynı olsa bile, aralarında anlatım farklılık-ları oluşur. Bu nedenlerden dolayı belirli bir sözü nakleden riva-yetlerle, bir olayı anlatan rivayetler birbirinden farklı değerlen-dirilmelidir. Bir olayı anlatan rivayetlerde yapısal farklılıkların olması pozitif; bir sözü nakleden rivayetler arasında yapısal farklılıkların olması ise negatif bir özelliktir.

Üzerinde çalışacağımız rivayetlerin bir başka karakteristik yönü, tekrarlanma ihtimali neredeyse olmayan bir olayı içermesidir. Müteaddit defalar bedevilerden birinin gelerek mescide bevl ettiğini, her birinde benzer gelişmelerin yaşandığını ve benzer sözlerin söylendiğini varsaymak için mantıklı bir neden bulmak zordur. Bu durum rivayetlerin aynı olaydan söz ettikleri konu-sunda, değerlendirme alanını daha belirgin hâle getirmektedir.

Rivayetlerin bir başka karakteristik yönü, olayda anlatılanların hadis uydurmayı gerektirecek nedenlerden uzak olmasıdır. Olayın siyasi bir yönü bulunmamakta; herhangi bir itikadî mez-hebin görüşünü destekleyecek veya çürütecek bir argümanı içermemektedir. Bununla birlikte rivayetler, bevl ile kirlenmiş

122

Speight’in çok genel tasnifine göre bu rivayet “Narrative” (öykü-leme) formunda yer almaktadır. Bkz. Speight, “Oral…”, 31.

81

toprağın, üzerine su dökülmekle temiz hâle geleceğini bildiren fıkhî bir hükmü barındırmaktadır. İlave olarak olayı nakleden rivayetlerde, Hz. Peygamber’in hoşgörü ve serinkanlılıkla bir olayı çözmesi anlatıldığından, İslam ahlakıyla ilgili bir yönü bu-lunmaktadır. Bu iki durum, değerlendirmelerde göz önüne al-mak üzere not edilmiştir.

Bedevînin mescide bevl etmesi olayıyla ilgili rivayetler üzerin-de, önceki bölümde açıkladığımız yedi aşama tamamlanmış ve formlar belirlenerek sarmal ortaya çıkarılmıştır.

Formları ayrı ayrı incelemeye başlamadan önce onlar hakkında genel bilgi vermek yararlı olacaktır. Bu çalışmada 11 adet form çeşidi tespit edilmiştir. Her formun karakteristik özellikleri for-mun girişinde açıklanmış, formda yer alan karakteristik kelime-ler ve yapılar girişte verilmiştir. Formlar arasında çapraz karşı-laştırmalar yapabilmek için bu uygulama gerekli görülmüştür. RYA’nın birinci süreci bittikten sonra bu tür karşılaştırmalar yapılacaktır.

Formların içinde tipler bulunmaktadır. Bir tip açıklanırken, giriş-te, o tipe ait özellikler anlatılmıştır. Tipler arasında çapraz karşı-laştırma yapabilmek için, her form için dört adet standart tip belirlenmiştir. Bu standart tipler şunlardır:

X1 : İnsanların bedevîye gösterdikleri tepkinin rivayette yer alıp almadığını göstermektedir. X1a şıkkı, insanların tepkisinin riva-yetlerde yer almadığını; X1b şıkkı ise, yer aldığını göstermekte-dir.

X2 : Su kabı ikilemini göstermektedir. Rivayetlerin bir kısmında, bevlin üzerine dökülmek üzere getirilen su kabının cinsinde ikilem belirten bir ifade dikkat çekmektedir.

X3 : Bedevînin fercini açtığını ifade eden rivayet tipini göster-mektedir.

X4 : Bevlin isabet ettiği toprağın kazılarak atıldığını ifade eden rivayet tipidir.

82

Formlarda bu tiplerin hangisinin var olup olmadığının gösteril-mesi standart kabul edilmiştir. Ayrıca birbirinden farklı özellik-ler gösteren her rivayet grubu için sekiz maddelik standart ya-pısal içerik tablosu oluşturulmuştur. Rivayetlerin içeriği sekiz maddeden az olduğunda, olmayan maddenin karşılığı boş bıra-kılmış; sekiz maddeden fazla olduğunda, fazla olan kısım hangi maddeler arasında bulunuyorsa oraya, eklenti/uzantı sembo-lüyle (�) eklenmiştir. Rivayetin söz diziminde maddelerin yeri değişmişse, başındaki rakam aynı kalmak koşuluyla, maddenin yeri değiştirilmiştir.

Form incelemesinde rivayetlerin senetleri de verilmiştir. Sonra-ki süreçlerde senet metin karşılaştırılması yapılacağı için bu konuda titiz davranılmaya çalışılmıştır.

İncelenen rivayetlerin her biri, kaynakta geçtiği biçimiyle ve buradaki form sırasına göre düzenlenmiş biçimiyle, ekler bölü-münde gösterilmiştir. Akademik hadis araştırmalarında, özellik-le yapısal analizlerde, rivayetlerin senet ve metinlerinin, orijinal halleriyle çalışmada yer alması zaruri görülmektedir. Orijinal metinler çalışmada yer almadığında, çalışmayı okuyan biri, onu derinlemesine incelemek istediği zaman tekrar kaynaklara gidip her bir rivayeti yeniden bulmak zorunda kalmaktadır. Bu durum araştırmanın kritiğini zorlaştırmakta ve yavaşlatmaktadır. Bu-nun bir başka olumsuz yönü, çalışmayı yapan kişinin, alıntı yap-tığı metni, yanlış veya eksik algılama durumunda, onun tespiti-nin zor oluşudur. Oysa metin doğrudan alıntılandığında, araş-tırmacının gözden kaçırdığı hususlar varsa onlar görülebilecek, farklı değerlendirmeler yapılabilecektir. Bu uygulamanın aka-demik hadis çalışmalarını hızlandıracağı, zaman israfını önleye-ceği, bir çalışma üzerine başka çalışmaların yapılmasını kolay-laştıracağı düşünülmektedir. Bu nedenlerden dolayı formlarda yer alan metinler, form inceleme sırasına göre, kaynaklarda geçtiği orijinal hâliyle ve mümkün olduğunca harekeli biçimde, ekler bölümüne alınmıştır. Ekler bölümündeki metinlerin kay-nak isimleri, kullanım kolaylığı sağlaması açısından, Şâmile’de

83

yer aldığı gibi verilmiştir. Dipnotlarda hadis kaynaklarına atıfta bulunurken, bütün eserler için cilt, sayfa ve hadis numaraları gösterilmiştir. Hadis numaralarının verilmesinin nedeni, bazı kaynaklarda aynı sayfada, birbirine benzeyen fakat detayda farklı olan rivayetlerin bulunmasıdır.

Bu ön bilgilerden sonra formları incelemeye geçebiliriz.

A. Metinlerin Yapısal Formları

A Formu: En Sâde Metinler A formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

İçeriğinde üç husus belirtilmektedir. Bunlar:

–Bir bedevî mescide bevletti

–Resulullah su istedi

–Suyu bevlin üzerine döktü.

A formunun belirgin özelliklerinden biri de, onda ashabın be-deviyi engelleme çabaları kısmının bulunmamasıdır.

A formunu oluşturan rivayetlerin, aralarındaki farklılıklarına göre sıralanışı şöyledir:

Aa) Şıkkı (SBRE) İbn Ebî Şeybe: Ebû Üsâme > İsmail

123 > Kays

124 > ∅:

Bir bedevî mescide bevlini yaptı; Nebî (s) emretti ve onun bevli üzerine su döküldü.

125

123

Muhtemelen ravilerin dördüncü tabakasından İsmail b. Ebî Halid (ö. 146/764)’dir. Bkz. el-Mizzî, Ebu'l-Haccâc Cemaleddin Yusuf b. Abdirrahman b. Yusuf (ö. 742/1341), Tehzibü’l-Kemal fî Esmâi’r-Ricâl (I-XXXV), thk. Beşşar Avvad Ma‘ruf, er-Risâle, Beyrut 1983, III, 69. İsmail b. Ebî Halid, Kays b. Ebî Hâzim’den rivayet edenler arasında sayılmıştır. Bkz. ez-Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Mu-hammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1348) Siyeru A‘lâmi’n-

84

Bu rivayette diğer şıklarda bulunan “bedevînin mescide girdi-ği”, “Hz. Peygamber’in bir kap su istediği” ayrıntıları yoktur. Cümleye giriş doğrudan fiil iledir. Rivayetin üçüncü kısmı meç-hul yapıdadır ve suyu bizzat Hz. Peygamber’in mi yoksa onun emri üzerine başka birinin mi döktüğü açık değildir. Diğer me-tinler göz ardı edilip yalnız bu metne bakıldığında anlaşılan anlam, Hz. Peygamber’in emri üzerine birinin, bevlin üzerine su

dökmüş olduğudur. Suyu dökme (��) kelimesiyle ifade edilmiş-

tir.

Aa’nın yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : Hadis, bedevînin eylemiyle başlamaktadır.

2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

3. Bedevînin eylemi : ��

4. İnsanların tepkisi :

5. Hz. Peygamber’in karşı eyle-mi

:

6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci ey-lemi

: ��

8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� !�"� �#��$ %&��

Ab) Şıkkı (7. Kanal) İbn Ebî Şeybe: Ebû Bekir > Yezid b. Harun > Yahya b. Saîd > Enes:

Nübelâ (I-XXV), thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Hüseyin Esad, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1985, IV, 199.

124 Muhtemelen ravilerin ikinci tabakasından Kays b. Ebî Hâzim (ö.

∼90/709)’dir. Tabiînin büyüklerindendir. Zehebî, Siyer, IV, 198. 125

İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim İbn Ebî Şeybe (235/849), el-Kitâbü'l-Musannef fi'l-Ehâdîsi ve'l-Âsâr (I-VII), thk. Kemâl Yusuf el-Hût, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1989, I, 176, hds.no. 2031.

85

Bir bedevî mescide bevlini yaptı; Resulullah (s) su dolu bir kap istedi ve onu (bedevînin) bevli üzerine döktü.

126

Bu rivayette, öncekine ilaveten Hz. Peygamber’in su dolu kap

‘zenûb’ ('$(�)) isteği ve onu bizzat kendisinin, bedevînin bevli

üzerine döktüğü anlatılmaktadır. Rivayet ‘enne’ (*+�) kalıbıyla

başlamıştır. Hz. Peygamber’in su istemesi ‘dea’ (��,) kelimesiyle

ifade edilmiştir.

Ab’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :


4. İnsanların tepkisi: :

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi :


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �� /�$�01 2� 3'$�(�4 �5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�� !�"� �#��$

Ac) Şıkkı (5. Kanal) İbn Ebî Şeybe: Ali b. Müshir > Muhammed b. Amr > Ebû Seleme > Ebû Hüreyre:

“Resulullah (s) içerdeyken bir bedevî mescide girdi ve oraya bevl etti. (Resulullah) bir kap su emretti ve onu (bedevînin) bevli üzerine döktü.”

127

Bu rivayette, bevl olayının anlatıldığı kısımdan önce bir bedevî-nin mescide geldiği ifade edilmiştir. Bu rivayet fiil cümlesi kalı-bındadır. “Resulullah içerdeyken” ziyadesi vardır. Hz. Peygam-

ber’in su istemesi ‘emera’ (��); su kabı ‘sicil’ (7 ��0); suyu dökme

‘efrağa’ (�8��) kelimeleriyle ifade edilmiştir.

126

İbn Ebî Şeybe, Musannef, I, 176, hds.no. 2030. 127

İbn Ebî Şeybe, Musannef, I, 177, hds.no. 2032.

86

Ac’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : �79, �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : /�$�01: ;2� �#.��

3. Bedevînin eylemi : �� 4. İnsanların tepkisi :



7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �� 37 �;� ��5 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �8�� !�"� �#��$

Ad) Şıkkı (10+ Kanal) Nemirî: Abdulah b. Muhammed b. Esed > Saîd b. es-Seken > Muhammed b. Yusuf > el-Buhârî > Musa b. İsmail > Abdullah b. Muhammed b. Abdi’l-Mü’min > Abdu’l-Humeyd b. Ahmed el-Verrâk > Hadir b. Dâvud > Ebû Bekir el-Esrem > Müslim b. İbrahîm (son iki ravi birlikte) > Hemmâm > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik:

“Bir bedevî mescide geldi ve oraya bevl etti; Nebi (s) ona ses çıkarmadı. Sonra su istedi ve suyu bedevinin bevli üzerine döktü.”

128

Bu rivayette de, bevl olayının anlatıldığı kısımdan önce bir be-devînin mescide geldiği ifade edilmiştir. Hadis fiil cümlesiyle başlamıştır. Bu rivayetin öncekilere ilavesi, Nebî (s)’in bedevî-

nin eylemine sessiz kalmasıdır ( <�=�� #�� ). Su isteme ‘dea’ (��,) kelimesiyle ifade edilmiştir. Kapla ilgili bir ifade yer almamakta,

sadece ‘su istedi’ ( ��, 6&�� ) denilmektedir. Suyu dökme, ‘sabbe’

128

en-Nemerî, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdillah b. Muham-med Kurtubî İbn Abdilber (ö. 463/1071), et-Temhid limâ fi'l-Muvatta’ mine'l-Me‘âni ve'l-Esânîd (I-XXIV), thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevi, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şu‘ûni’l-İslâmiyye, Titvan 1985, XXIV, 16.

87

(��) kelimesiyle ifade edilmiştir. Metne göre suyu döken Hz.

Peygamber’dir.

Ad’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. �� !>�� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

3. Bedevînin eylemi : �� #.��


5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : <�=�� #��


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��, 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�� #�.�"�

A formunun ana gövdesini oluşturan rivayetlerin şıklar hâlinde gruplandırılması burada bitmiştir. Bundan sonra standart tipleri inceleyeceğiz.

A1 Tipi A formundaki rivayetlerde insanların tepkisi yer almamaktadır.

A2 Tipi (8. Kanal) İbn Hanbel: Süfyân > Yahya > Enes:

“Bir bedevî geldi, mescide bevl etti. Resulullah: “Onun üzeri-ne bir ‘zenûb’ veya bir ‘secl’ su dökün.” dedi.”

129

Hadis fiille başlamaktadır. Hz. Peygamber’in su istemesi kısım-ları yoktur. Rivayet olay ve söz rivayeti biçimindedir. Buradaki anlatıma göre Hz. Peygamber şöyle demiştir: “Onun üzerine bir

‘zenûb’ (�?$�(�)) veya bir ‘secl’ (�@"��0) su dökün”.

129

İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybâni, (ö. 241/855), Müsned (I-LII), thk. Şuayb el-Arnaut, Adil Mürşid, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1998, XIX, 136, hds.no. 12082.

88

A2’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : A&�B �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :





7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��C�� /�$�01 ;2� " :�$/CF ��G�� #�.�"� �?$�(�) �:�� @"��0 �5�� 6&��

8. İkinci eylem gereği yapılan iş :

A3 Tipi Aşağıdaki A4 tipindeki rivayet, aynı zamanda bu tipin özellikle-rini de taşımaktadır.

A4 Tipi (SBRE) Dârekutnî: Muhammed b. Mahled > Ebû Davud es-Sicistânî > Musa b. İsmail > Cerîr b. Hazim > Abdulmelik b.

Umeyr > Abdullah b. Ma‘kil b. Mukarrin > ∅:

“Bedevî mescidin bir tarafına dineldi, önünü açtı ve oraya bevl etti. Nebî (s): Bevl değen toprağı alıp atın ve yerine su dökün, dedi.”

130

Dârekutnî’nin bu kaydına göre, yapısal gruplandırmada rivaye-tin ait olduğu yer burasıdır. Fakat görüldüğü gibi bu rivayet, A formu için fazla detaylara sahiptir. Senette Ebû Davud’un adı geçtiğinden rivayetin aslı onun Sünenine bakılmış ve orada yer

130

ed-Dârekutnî, Ebu'l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed (ö. 385/995), Sünen (I-V), thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Hasen Abdülmün‘im Şelebî, Abdüllatif Hırzullah, Ahmed Berhum, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2004, I, 240, hds.no. 479.

89

alan iki rivayetten131 birincisinin I3-ii’ye ait özellikler barındırdı-ğı, ikincisinin ise tahvil ile metnin baş tarafının kesilerek birinci-ye atıfta bulunulduğu görülmüştür. Buna göre yukarıdaki riva-yetin yeri I formudur. Fakat yine de sorun çözülmüş değildir. Çünkü Ebû Davud’un kaydında “Bedevî mescidin bir tarafına dineldi, önünü açtı” kısmı yer almamaktadır. Bu kısım sadece el-Merasil’de bulunabilmiştir.132 Bu kaynakta da müstakil bir rivayet olarak yer aldığı için burada, A3 ve A4’e yerleştirilmiştir.

A4’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : H��I �� !�� J KLF :�M �5�� F�:M �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

3. Bedevînin eylemi : NO�=�(�� P.�� 4. İnsanların tepkisi :



7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��C�� : "�:/4�9 �� #�.�"� 5�� '��Q�� R$/C�� $/CF ��G��: !�"� �# (��=� S&��"


A Formunun Veri Dökümü Yapısal görünüm tablo sayısı

: 6

Kaynaklar hakkında bilgi

:

Müsned türü kaynakta yer alan tek kayıt A2 tipidir. Kayıtların üçü, İbn Ebî Şeybe’nin kaydıdır. Onların her biri diğerinden farklı bir şıktadır.

Formda bulunan : Bir adet A2; iki adet A3-A4 (birleşik).

131

Ebû Davud, Süleyman b. Eş‘as b. İshâk el-Ezdî, es-Sicistânî (ö. 275/889), Sünen (I-IV), thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut t.y. I, 103, hds.no. 381.

132 Ebû Davud, Süleyman b. Eş‘as b. İshâk el-Ezdî, es-Sicistânî (ö. 275/889), el-Merâsîl, thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1988, 76, hds.no. 11.

90

tipler

Önemli değişen ifadeler

:

1. madde: İki adet ( *+�� -. �� ); bir adet ( A&�B �� ); bir adet ( 9,�7 �� ); bir adet ( H��I �� );

bir adet (∅).

5. madde: Bir adet: ( <�=�� #�� ). Bu ifade

bütün kayıtlar içinde yalnızca bir adet bu-

lunmaktadır. Beş adet (∅).

7. madde: iki adet (��); iki adet (��,); bir

adet ( ��C�� /�$�01 ;2� " :�$/CF ��G�� #�.�"� ); bir adet ( �:/4�9 �� #�.�"� 5�� '��Q�� R$/C�� $/CF ��G��: ).

Kayıtların kanalları : Bir adet 5. kanal; bir adet 7. kanal; Bir adet 10+; bir adet 8. kanal; üç adet SBRE

Rivayetlerin Kurgu-su

:

Bevl ile kirlenen toprağın, bevlin üzerine su dökmekle temizleneceğidir. Tiplerde yer alan kayıtların kurguları çapraz değerlen-dirmelerde verilecektir.

Önemli Notlar :

a) Ad/5. maddede yer alan ( <�=�� #�� )

ifadesi, bütün kayıtlar içinde tektir.

b) Bu formdaki rivayetlerin başlangıcı, her bir çeşitten bir örnek alınmış görüntüsü vermektedir.

A Formunun Değerlendirilmesi A formu, diğer formlara göre en sâde rivayetlerden oluşmakta-dır. Bunların içinde metni en kısa rivayet sekiz kelimeyle Aa; en uzun rivayet on altı kelimeyle A4’tür. Ayrıca bu formda üç adet SBRE bulunmaktadır.

Basit metinlere ve kusurlu senetlere sahip olan rivayetlerin, di-ğerlerine göre daha daha eski tarihe ait olduğu genellemesine göre, bu formda yer alan rivayetlerin diğerlerine göre daha eski tarihlerde ortaya çıkmış olması gerekir. Fakat biz A formunda yer alan rivayetlerin en eski tarihli kayıtlar olabileceği kanaatinde değiliz. Çünkü bu formdakilerin kayıtlı bulunduğu kaynaklar bir

91

istisnayla, metnin konusuna göre düzenlenmiş kitaplardır. Bu tür kaynakların bazen metinleri özetledikleri, yani yalnızca konuyla ilgili kısmı aldıkları bilinmektedir. Bu konuda tek istisna, İbn Hanbel’in eserinde kayıtlı olan A2 tipidir. Bu kayıt sekizinci kanal-dan gelmiştir. Sekizinci kanalda A formundaki tek rivayet bu ol-duğu gibi 2. tipteki su kabı ikileminin yer aldığı tek rivayet de budur. İlave olarak, İbn Hanbel’in buradaki senediyle Süfyân’da birleşen Ebû Avâne’nin Müsned’indeki kayıt Bh-ii formatındadır. Her durumda İbn Hanbel’in buradaki kaydı yalnız kalmaktadır. (Karşılaştırmak için Ek-2 İsnat Tablosuna bkz).

Yedinci kanaldan gelen Ab etiketli rivayet, bu kanalda tek kalmış-tır. Beşinci kanaldan gelen Ac etiketli rivayet ise tabloda yalnız gibi görünse de I3-iii etiketli rivayette insanların tepkisi yer alma-dığı için bu yönüyle yalnız sayılmaz. Fakat buradaki ilginç durum, kısa metinli olan İbn Ebî Şeybe’nin bu rivayetini, İbn Mâce’nin İbn Ebî Şeybe’den aynı tarikle I3-iii formatıyla rivayet etmiş olma-sıdır. (Bkz. Ek 2, 5. Kanal). İbn Ebî Şeybe’nin kitabındaki kayıt kısa, İbn Mace’nin İbn Ebî Şeybeden rivayeti ise uzundur. Birinci ihti-male göre bunun nedeni, İbn Ebî Şeybe’nin bu rivayeti kitabına alırken kısaltmış olmasıdır. İkinci ihtimale göre ise, İbn Mâce’nin gerçekte kısa olan rivayete ilavelerde bulunmuş olmasıdır. İkinci-yi kabul etmemiz durumunda 5. kanaldaki, İbn Hibbân’ın iki tari-kinde de aynı ilavenin yapılmış olduğunu düşünmemiz gereke-cektir. Bu nedenle birinci ihtimal daha güçlü görünmektedir. Bu ihtimaller A formunun B formundan ihtisar edildiğine işaret et-mektedir. İhtisar edilme nedeni, muhtemelen hadisin fıkha kay-naklık eden bölümünü göstermekle yetinilmiş olmasıdır. Buna göre A formundaki rivayetler, yapısal yönden B formundakilere göre daha sonraki döneme aittir.

A formundaki rivayetlerde SBRE üç kayıt bulunmaktadır. Bun-lardan iki kaydın senetleri, sondan beşinci ravi olan Musa b. İsmail’de birleşmektedir. Her ikisi de A3-A4 etiketlidir. Sistemin verilerinde bu etikete sahip başka bir kayıt bulunmamaktadır. Bu durum, mürsel olan rivayetlerin sahte biçimde muttasıl hâle getirildiği genellemesine uymamaktadır. Çünkü senedindeki

92

son ravisi düşmüş olan bu rivayet, eksik ravi uydurulup onarıl-mış olsaydı, senedi muttasıl olan kayıtlar içinde birkaç adet A3 veya A4 etiketli rivayet olması gerekirdi. Aslına bakılırsa Ebû Davud’un ifadesine göre, sondan birinci ravisi düşmüş olan bu senedi muttasıl hâle getirenler olmuştur.133 Fakat klasik isnat kriterleri, onun yayılmasına izin vermemiştir.

Sondan birinci ravisi düşmüş olan diğer kayıt Aa etiketlidir. Bu kaydın senedi tek ve kusurlu hâliyle yalnız kalmış, işletilmemiştir.

B Formu: A Formuna İlâveten İnsanların Tep-kisine Yer Veren Metinler B formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

– A formunda yer alan karakteristik özellikler B formunda da yer almaktadır.

– Bedevînin bevl etmesi üzerine insanların onu engelle-me çabaları anlatılmakta ve Hz. Peygamber’in insanları sakinleştirdiği ifade edilmektedir.

B formunu oluşturan rivayetlerin aralarındaki farklılıklarına göre sıralanışı şöyledir:

Ba) Şıkkı (8. Kanal) Taberânî: Muhammed b. Abdillah el-Hadramî > Ahmed b. Muhammed b. Saîd et-Tübbaî > Kâsım b. el-Hakem el-Arabî > Kâsım b. Ma‘n > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“Bir bedevî geldi, mescidin bir tarafına bevl etti. Bunun üze-rine insanlar bağırdı. Nebî (s) onları men etti. Sonra su dolu bir kap (zenûb) emretti ve (bedevînin) bevli üzerine dökül-dü.”

134

133

Ebû Davud, Merâsîl, 76, hds.no. 11. Buradaki ifade: “Muttasıl olarak da rivayet edildi fakat bu sahih değildir.”

134 et-Taberânî, Ebu'l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub el-Lahmî, (ö. 360/971), el-Mu‘cemü’l-Evsat (I-X), thk. Tarık b. Ivazillah,

93

Fiille başlayan bu rivayette bedevînin eylemine karşı, insanların tepki gösterdiği ifade edilmiştir. Bu tepki, “İnsanlar ona bağırdı”

‘fesâha bihi’n-nâs’ ( T� �� # �U�� ) biçimindedir. Hz. Peygamber,

insanların tepkisi üzerine karşı eylemde bulunmuş, onları en-gellemiştir. Bu engelleme, buradaki rivayette ‘fekeffehum’

(�V�P*W�=��) biçimindedir.

Ba’nın yapısal görünümü şöyledir:


3. Bedevînin eylemi : �� (�B ��

4. İnsanların tepkisi : T� �� # �U��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�P*W�=��


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �� 4 3'$�( �5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� !�"� �#��$

Bb) Şıkkı (8. Kanal) Buhârî: Hâlid > Süleyman > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“… (bedevî) bevl etmeyi bitirince Nebî (s)…”135

Rivayetteki ‘mescidin bir tarafı’, ( LWX�Y ��Z� ) kelimeleriyle; insan-

ların tepkisini ifade etmek üzere kullanılan ‘zecerehu’ kelimesi dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber’in karşı eylemi için

‘fenehâhüm’ (VG�P��) ifedesi kullanılmıştır. Karşı eylemin sonucu

ilk kez burada görülmektedir. Hz. Peygamberin insanları engel-lemesi sonucu, bedevî bevl etmeyi bitirmiş, bitirdikten sonra su

Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî, Dâru’l-Harameyn, Kahire t.y. VI, 66, hds.no. 5809.

135 el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsma‘îl, (ö. 256/870), Sahîh (I-VI), thk. Mustafa Dîb el-Buğa, Dâru İbn Kesir, Beyrut 1990, I, 89, hds.no. 219.

94

emredilmiş ve getirilen su bevlin üzerine dökülmüştür. Su dökme fiili ‘ührîka’ ( �G/�[F � ) kelimesiyle136 ifade edilmiştir.

Bb’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı: : BA&� �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi: :

3. Bedevînin eylemi: : �� \ �X�Y�W�L �Z��

4. İnsanların tepkisi: : ��]B��R ��U�

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi: : ��G�PV ��

6. Karşı eylemin sonucu: : ��"�� I! �$��#

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi: : �� 4�(3'$ ��5 �6&� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş: : [F ��G/�� @"�.�#

Bc) Şıkkı (8. Kanal) Nesâî: Süveyd b. Nasr > Abdullah > Yahya b. Saîd > Enes:

“(…) İnsanlar ona bağırdı. Nebî (s): “Onu bırakın” dedi. Onu bıraktılar; (bedevî) bevl etmeyi bitirdi. Sonra bir kova istendi, bevlin üzerine döküldü.”

137

Bu rivayette Hz. Peygamber’in insanları ne diyerek engellediği,

söz nakliyle açıklanmıştır. Su kabıyla ilgili kısımda min mâin’ ( �5��

136

Kayıtlarda farklı şekillerde bulunan bu kelimenin kökeni hakkındaki görüşler şöyledir: ‘Haraka-yahruku’dan: ‘Uhruk’. ‘Herâka-yüherîku’dan: ‘Herik’. Bir görüşe göre bu kelimenin aslı ‘erâka’ iken elif, he harfine dönüşmüştür. Bir başka görüşe göre kelimenin aslı, dahrace vezninde ‘herâka’dır. Bu nedenle müzarisi ‘yüherîku’ gelir. el-Müncid fi’l-Lüğa, 13. basım, Dâru’l-Maşrik, Beyrut 1986, 863.

137 en-Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Ali b. Şu‘ayb (303/915), Sünen (I-IX), thk. Ebdülfettâh Ebû Gudde, Mektebetü’l-Matbû‘ati’l-İslâmiyye, Halep 1986, I, 48, hds.no.55; es-Sünenü’l-Kübrâ (I-X), thk. Hasen Abdülmün‘im eş-Şelebî, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 2001, I, 92, hds.no. 53.

95

6&��) ifadesi Sünen’de bulunmamakta, müellifin diğer eseri Sünen

K.’da yer almaktadır. Bu şıktaki kayıtta, karşı eylemin sonucu, daha açık ifadeyle dile geirilmiştir.

Bc’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : A&�B �� !�� J �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :



5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 : " �R$/_��>�"

6. Karşı eylemin sonucu : �R$/_�Q�� !�Q ��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �� 3$�� / �� 3$�� 5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� #�.�"�

Bd) Şıkkı ( 6. Kanal) Müslim: Muhammed b. Müsennâ > Yahya b. Saîd el-Kattân > Yahya b. Saîd el-Ensârî > Enes b. Mâlik;

(8. Kanal) Yahya b. Yahya ve Kuteybe b. Saîd > ed-Derâverdî > Yahya b. Yahya > Abdulaziz b. Muhammed el-Medenî > Yah-ya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“Bir bedevî mescidin bir tarafına dineldi ve bevl etti…”138

Rivayet ‘inne’ kalıbıyla başlamaktadır. Mescidin bir tarafı anla-

mında öncekilerden farklı biçimde ‘nahiye’ (L.`�() ifadesi kulla-

nılmıştır. Bir önceki rivayette olduğu gibi söz nakli yapılmış fa-

kat “onu bırakın” anlamında ‘daûh’ (R$�,) kelimesi kullanılmıştır.

Bd’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+� �� -.� �IH� ��J! (� �.KL \ �Z�� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

138

Müslim, Ebu'l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî Müslim b. el-Haccâc, Sahîh (I-V), thk. Muhammed Fuâd Abdülbakî, Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, Kahire 1955, I, 236, hds.no. 284-99.

96

3. Bedevînin eylemi : �� P.�

4. İnsanların tepkisi : ��T� �# ��U�

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� 1�0/�$ ;2�: ,��R$

6. Karşı eylemin sonucu : ��"�� 8

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �� 1�0/�$ ;2� �4�(3'$ 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� "! �$��#

Be) Şıkkı

Be-i) Alt Şıkkı

(11. Kanal) İbn Mâce: Ahmed b. Abde > Hammâd b. Zeyd > Sâbit > Enes:

“…. topluluktan bazıları onun üzerine yeltendi; Resulullah (s): (bevlini) yarıda kesmeyin, dedi…”

139

Bu şıkta dikkat çeken özellikler, ‘vesebe’ (��b:) ve ( �� R$�� 1�]�> ) ifade-

leridir.

Rivayet yukarıdaki şekliyle, İbn Mâce’den başka, müelliflerin ölüm tarihlerine göre sıralanmış olarak, şu kaynaklarda da aynı biçimde yer almaktadır:

(12. Kanal) Ebû Ya’lâ: İshâk > Hammâd > Sâbit > (Şüphe belir-ten bir ifadeyle) Enes

140

(11. Kanal) İbn Huzeyme: Ahmed b. Abde > Hammâd (İbn Zeyd) > Sâbit > Enes

141

139

İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd er-Rebeî el-Kazvînî (ö. 273/887), Sünen (I-II), thk. Halil Me'mûn Şihâ, Dârü'l-Ma‘rife, Beyrut 1996, I, 176, hds.no. 528.

140 Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ el-Mevsilî (ö. 307/919), Müsned (I-XIII), thk. Hüseyin Selim Esed, Dâru'l-Me’mûn li't-Türâs, Dimaşk 1984, VI, 181, hds.no. 3467. Burada şüphe belirten ifade, “Sabit’in Enesten rivayet ettiğini sanıyorum (أظنه عن أنس)” ibaresi-dir.

97

(12. Kanal) Beyhakî: Ali b. Abdân > İbn Ebî Üveys > Süleyman b. Harb > Amr b. Avn > Hammad b. Zeyd (T)

(11. Kanal) Ebû Abdillah el-Hâfız > Ebu’l-Fadl b. İbrahim > Ahmed b. Seleme > Hâmid b. Ömer el-Bekrâvî > Ahmed b. Abde ed-Dabî > Hammad b. Zeyd > Sâbit > Enes

142

Be-i’nin yapısal görünümü şöyledir:



4. İnsanların tepkisi : ��b$�� #�.�� J �c�d H�$�C��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 :"�� R$�� 1�]�>" 6. Karşı eylemin sonucu: :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��, 3$�� 5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� #�.�"�/ �#�� #�.�"�

Be-ii) Alt Şıkkı

(12. Kanal) Taberânî: Ali b. Ahmed b. Ali el-Missîsî > Ahmed b. Halîl el-Halebî > Muhammed b. İsa b. et-Tabbâ‘ > Hammâd b. Zeyd (T)

(12. Kanal) Ebû Muhammed b. Hayyân > Fadl b. Abbâs > Davud b. Amr ed-Dabî > Hammad b. Zeyd > Sâbit > Enes b. Mâlik.

143

141

İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî (ö. 311/924), Sahîh (I-IV), thk. Muhammed Mustafa A‘zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1975, I, 150, hds.no. 296.

142 el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 458/1066), es-Sünenü'l-Kübrâ (I-X), thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003, II, 600, hds.no. 4237.

143 Ebû Nu‘aym, Ahmed b. Abdillah b. İshâk İsfahânî (ö. 430/1038), el-Müsnedü'l-Müstahrec alâ Sahihi'l-İmâm Müslim (I-IV), thk. Mu-hammed Hasan İsmail, : Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1996, I, 343, hds.no. 652.

98

Taberânî’nin kaydında “Bırakın, (bevlini) yarıda kesmeyin” an-

lamında ‘deûhu lâ tüzrimûh’ ( �R$��, �� R$�� 1�]�> ) iki direktif biçiminde

bir ifade yer almaktadır. Bu çiftli direktif, aslında daha çok

‘vesebe’ (��b:) fiilinin bulunmadığı Bf’de yer almaktadır.

Be-ii’nin yapısal görünümü şöyledir:



4. İnsanların tepkisi : ��b$�� #�.�� J �c�d H�$�C��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 :" �R$��, �� R$�� 1�]�>" 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��, 3$�� 5 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� #�.�"�/ �#�� #�.�"�

Bf) Şıkkı

Bf-i) Alt Şıkkı

(12. Kanal) Buhârî: Abdullah b. Abdilvahhâb > Hammad b. Zeyd > Sâbit > Enes:

“…ona doğru ayaklandılar; Resulullah (s): (bevlini) yarıda kesmeyin, dedi…”

144

Bu şıktaki rivayetlerde, insanların tepkisi “Ona doğru ayaklandı-

lar” ‘kâmû ileyh’ ( �$��I #.�J ); Hz. Peygamber’in karşı eylemi ise

“Onu bırakın, (bevlini) yarıda kesmeyin” anlamında ‘deûhu lâ

tüzrimûh’ ( �R$��, �� R$�� 1�]�> ) ikili direktifle ifade edilmiştir.

Bf-i’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : ��*+ �� -.� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

144

Buhârî, Sahîh, V, 2242, hds.no. 5679.

99


4. İnsanların tepkisi : ��C��$ ��J�.�#

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� 1�0/�$ ;2� : " e �>�] 1��R$ " 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ,�� 3$ ��5 �6&� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� "�.�#

Bf-ii) Alt Şıkkı

( 12. Kanal) Nesâî: Kuteybe > Hammâd > Sâbit > Enes:

“…topluluktan bazıları ona doğru ayaklandılar (…) Bevlini bi-tirince…”

145

Buradaki rivayette Hz. Peygamber’in karşı eyleminde yalnızca “(Bevlini yarıda kesmeyin” emri varken aynı kitabın bir başka yerinde,146 aynı senetle: “…Onu bırakın, (bevlini) yarıda kesme-

yin… ‘deûhu lâ tüzrimûh’ ( �R$��, �� R$�� 1�]�> )…” ifadesi yer almaktadır.

Aynı şekilde birincide ‘kâme ileyhi ba‘dul kavm’ ifadesi varken ikincide ‘kâme aleyhi ba‘du’l-kavm’ ifadesi yer almaktadır. Müelli-fin bir başka eserindeki aynı rivayette147, ikincide olduğu gibi

‘deûhu lâ tüzrimûh’ ( �R$��, �� R$�� 1�]�> ) ifadesi yer alırken, bu defa ikinci-

ye muhalif olarak ‘kâme ileyhi ba‘dul kavm’ ifadesi yer almıştır. Sonuç olarak, aynı olması gereken rivayet, müellifin üç yerdeki rivayetinde de birbirinden farklıdır. Bunun nedeni araştırılmalıdır.

Bf-ii’de yer alan rivayetlerin yapısal görünümü şöyledir:

Nesâî: Sünen, I, 175 Sünen, I, 47. Sünen K. I, 91.

1. Hadisin baş-langıcı

*+�� -. �� *+�� -. �� *+�� ?. ��

2. Mescitteki-lerle ilgili bilgi

145

Nesâî, Sünen, I, 175, hds.no. 329. 146

Nesâî, Sünen, I, 47, hds.no. 53. 147

Nesâî, Sünen K. I, 91, hds.no. 51.

100

3. Bedevînin eylemi

��

4. İnsanların tepkisi

H��C�� #�.�� J �c�d H�$�C�� H��C�� c�d H�$�C�� H��C�� #�.�� J �c�d H�$�C��

5. Hz. Peygam-ber’in karşı eylemi

f ��C�� ;2� /�$�01 : "�� R$�� 1�]�>"

��C�� ;2� /�$�01 : "�� R$�� 1�]�>"

��C�� /�$�01 ;2� : "�� R$�� 1�]�>"

6. Karşı eylemin sonucu

�8�� "�� .��"�� 8�� "�� 8��

7. Hz. Peygam-ber’in ikinci eylemi

��, 3$�� , 3$�� , 3$��

8. İkinci eylem

gereği yapılan iş �#�� #�.�"� �#�� #�.�"� �#�� #�.�"�

Bf-iii) Alt Şıkkı

12. Kanal) Müslim: Kuteybe b. Saîd > Hammad (İbn Zeyd) > Sâbit > Enes :

(Nesâî’nin birinci rivayetine ilaveten ): “…Onu bırakın,

(bevlini) yarıda kesmeyin… ‘deûhu lâ tüzrimûh’ ( �R$��, �� R$�� 1�]�>)…”

148

Nesâînin üç kaydından da bir yönüyle farklı olduğu için bu riva-yet ayrı bir şık olarak görülmüştür. Bu şıktaki kayıt, Sünen (I,

75)’teki kayıttan ( �� R$�� 1�]�> ) kelimesinin tek oluşuyla farklıdır. Aynı

şekilde, Sünen (I, 47)’deki kayıttan ( H��C�� #�.�"� �c�d H�$�C�� ) ifadesindeki

harf-i cer’in değişik olması nedeniyle ve Sünen K.’daki kayıttan

( ��, 3$�� ) ifadesinde su kelimesinin olmaması nedeniyle farklıdır.

Bununla birlikte Bf-ii ile Bf-iii arasındaki farklılık önemsiz de görülebilir.

Bf-iii’teki rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

148

Müslim, Sahîh, I, 236, hds.no. 284-98.

101

1. Hadisin başlangıcı : *+� �� -.� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

3. Bedevînin eylemi : �� \ ��

4. İnsanların tepkisi : ��H�C ��J�.�# �d�c ��C�$ H

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C 1�0/�$ ;2� : ",��R$ :e �>�] 1��R$ " 6. Karşı eylemin sonucu : ��"�� 8

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ,�� 3$ ��5 �6&� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� # ��"�.�#

Bf-iv) Alt Şıkkı

(12. Kanal) İbn Ebî Avâne: ez-Za‘ferânî > Ebû Abbâd > Hammad b. Zeyd > Sâbit > Enes:

(Müslim’inkinden farklı olarak) : …Onu bıraktılar, bevlini

yaptı bitirdi… ‘feterekûhu hattâ bâle veferağa’ ( �R$/_�Q�� !�Q �� 8��:)…”

149

Bf-iv’teki rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : ��*+ �-. �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :


4. İnsanların tepkisi : H��C�� #�.�� J �H�$�C�� 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 : "�R$��, �� R$�� 1�]�>" 6. Karşı eylemin sonucu : �R$/_�Q�� !�Q �� 8��: 7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� !�"� ��$��

149

Ebû Avâne, Yakub b. İshâk b. İbrahim el-İsferâyinî (ö. 316/928), Müstahrec (I-V), thk. Eymen b. Ârif ed-Dimaşkî, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut 1998, I, 183, hds.no. 570.

102

Bg) Şıkkı (6. Kanal) Ebû Ya‘lâ: Ebû Hayseme > Yahya b. Saîd el-Kattân > Yahya b. Saîd el-Ensârî > Enes b. Mâlik:

“…onun ashabı onu men etmek istediler…”150

Hadisin ‘inne’ (*+ J) ile başlaması ve “…onun ashabı onu men etmek

istediler…” anlamında ‘erâde ashabuhû en yemneûh’ ( ,�1�� #��h�� +�� R$�d��F) gibi farklılıklarla dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber’in

karşı eylemi tek kelimedir. Su kabı söylenmemiş yalnızca su emrettiği ifade edilmiştir.

Bg’deki rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+ J �-. �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :


4. İnsanların tepkisi : ,�1�� #��h�� +�� R$�d��F 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 : " �R$��," 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� #�.�"�

Bh) Şıkkı

Bh-i) Alt Şıkkı (Sondan birinci ravi eksik) Abdurrezzak: İbrahim b. Muham-

med > Şerîk b. Ebî Nemir > Atâ b. Yesâr > ∅ :

“… Resulullah (s): Onu acele ettirmeyin, dedi….”151

150

Ebû Ya‘lâ, Müsned, VI, 328, hds.no. 3652. 151

Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî (ö. 211/827), el-Musannef (I-XI), thk. Habiburrahman A‘zamî, el-Meclisü'l-İlmî, Beyrut 1983, I, 425, hds.no. 1661. Müellif, bu hadi-sin bir başka tarikini daha vermektedir.

103

Bu şıkta iki rivayet bulunmaktadır. Yukarıdaki rivayette “Onu

acele ettirmeyin” anlamında ‘lâ tuaccilûh’ (�R$/"i�d�> ��) ifadesi yer

almakta ve bu ifade Hz. Peygamber’in karşı eylemi bölümünde bulunmaktadır.

Bh-i’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı: : *+�� -. �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi: :

3. Bedevînin eylemi: : ��

4. İnsanların tepkisi: : H��C�� #�.�� J �'�h�� i� �� 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi: : "�� R$/"i�d�>" 6. Karşı eylemin sonucu: : ��"�� 8��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi: : �� j7 �;� �5�� C�� 6&�� :[F ��G/�� !�"� �#��$.

8. İkinci eylem gereği yapılan iş: :

Bh-ii) Alt Şıkkı

(8. Kanal) Ebû Avâne: er-Rabî‘ > Şâfi‘î > Süfyân > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“…”152

Bu rivayette insanların tepkisi bölümünde, ‘İnsanlar onu acele ettirdi’

anlamında ‘accele’n-nâsu ileyhi’ (#.�J U�� 7��) ifadesi yer almaktadır.

Hadisin doğrudan bedevînin eylemi ile başlaması ve Hz. Peygamber’in ikinci eylemi ile bitmesi nedeniyle bu rivayet en kısa rivayetler arasın-da yer almaktadır.

Bh-ii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : Hadis bedevînin eylemiyle başlamaktadır.

2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : ��

152

Ebû Avâne, Müstahrec, I, 182, hds.no. 566.

104

4. İnsanların tepkisi: : ��d��7 ��U� ��J�.�# 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��P�G��V ��# 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : :�I�� " ��$ ��"�.�# ,��?$� ��5 �6&� " 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : Böylece B formunun ana gövdesini oluşturan rivayetleri şıklar hâlinde gruplandırmış olduk. Bundan sonra standart tipleri inceleyeceğiz.

B1 Tipi B formundaki tüm rivayetlerde insanların tepkisi yer almakta-dır.

B2 Tipi

B2-i) Alt Tipi

Bu şıkta iki kayıt yer almaktadır ve metin açısından ikisi de bir-birinin aynısıdır.

Kayıtlardan birincisi:

(6. Kanal) İbn Hanbel: Yahya b. Saîd (el-Kattân) > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“Resûlullah zamanında bir bedevî mescide girdi…”153

Rivayette “Resûlullah döneminde” ‘alâ ahdi Resûlillâh’ ( !�"� ��P� �$�01 ;2� ) ilâvesi dikkat çekmektedir. İnsanların tepkisi “Onu men

ettiler” anlamında ‘nehevhu’ (�R�$P() kelimesiyle ifade edilmiştir.

Suyun dökülmesiyle ilgili ifade, genel yapıya uygun olarak hikâ-ye etme biçiminde olup, sözü nakletme biçiminde değildir. Su kabıyla ilgili bir ifade yoktur. İkinci eylem gereği yapılan iş, bu rivayette bulunmamaktadır.

153

İbn Hanbel, Müsned, XIX, 181, hds.no. 12132.

105

Kayıtlardan ikincisi:

(7. Kanal) Ebû Nuaym: Ebû Bekir b. Hallâd > Hâris b. Ebî Üsâme > Yezid b. Harun > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik: “Resulullah (s) girdi…

154

Birinci senette, onun metninden farklı bir kesit verilmektedir: “Resûlullah (s) girdi…”. Bu rivayet parçası, gördüğümüz rivayet-lerin hiçbirine uygun düşmemektedir. Muhtemelen hata bu-lunmakta veya göremediğimiz farklı bir durum söz konusu ol-maktadır.

B2-i’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı: : �79, �� !�" ��P� �$�01 ;2� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi: : 3. Bedevînin eylemi: : ��

4. İnsanların tepkisi: : �R�$P�� 5. Hz. Peygamber’in karşı eyle-mi:

: ��C�� /�$�01 ;2� " :�R$��, "

6. Karşı eylemin sonucu: :

7. Hz. Peygamber’in ikinci ey-lemi:

: ��: �+�� F �#�.�"� �:�� [F �G/� �#�.�"� k&��


B2-ii) Alt Tipi

Ebû Avâne’de yer alan kayıt şöyledir:

(12. Kanal) Ebû Avâne: Ebû Bekir er-Râzî Muhammed b. Ziyâd (imlâen) > Süleyman b. Harb > Hammad b. Zeyd > Sâbit > Enes:

155

Bu rivayette insanların tepkisi “hemme bih” ( �VG �# ) ifadesiyle

anlatılmıştır.

154

Ebû Nu‘aym, el-Müsnedü’l-Müstahrec, I, 343, hds.no. 653. Burada rivayetin birkaç tariki daha zikredilmiştir.

155 Ebû Avâne, Müstahrec, I, 183, hds.no. 571.

106

B2-ii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : ��

4. İnsanların tepkisi : �VP�� # �'�h�� i� �� 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 : "f�R$��, �� R$�� 1�]�>" 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� :�� I :�?$�(�) �5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�� #�.�"�

B3 Tipi (SBRE) Mâlik: Ebû Mus‘ab > Mâlik > Yahya b. Saîd > ∅ :

“Bir bedevî mescide girdi ve bevl etmek için fercini açtı; in-sanlar bağrıştılar; gürültü çoğaldı. Resûlullah: Onu bırakın, dedi…”

156

Rivayetin devamı Bc ve Bd’deki rivayetlere benzemektedir.

B3’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : �79, �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : NO�=�� 5� �# B�� $��.

4. İnsanların tepkisi : T� �� U�� # !�Q �l� �m�$� �� 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 :�R$/_��>� 6. Karşı eylemin sonucu : �R$/_�Q��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �� ;2� /�$�01 3'$�(�4 �5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� !�"� n��) �+��=��

156

Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Asbahî el-Himyerî (ö. 179/795), el-Muvattâ (I-VIII), thk. Mustafa el- A‘zamî, Müessesetü Zâyid b. Sultân, İmârât 2004, II, 87, hds.no. 209/54.

107

B4 Tipi Bu tipte bir rivayete rastlanmamıştır.

B Formunun Veri Dökümü Yapısal görünüm tablo sayısı

: 16 (Senetlerinde tahvil bulunanlar hariçtir. Metinleri çok benzer olduğu için aynı tab-loda gösterilenler tek kayıt sayılmıştır).


: Üç adet müsned; diğerleri konulara göre düzenlenmiş kitaplar.

Formda bulunan tipler

: İki adet B2; bir adet B3.


: 1. madde: Üç adet ( A&�B �� ); on adet ( *+�� -. ��); iki adet ( �79, �� ); bir adet (∅)

3. madde: onbeş adet (��); bir adet ( NO�=�� 5� �# B�� $��.�� ).

4. madde: İki adet (T��); bir adet ( T� �� U�� # !�Q �l� �m�$� �� ); bir adet (�BM); iki adet

(��b:); beş adet ( H�I #.�J ); bir adet ( ,�1�� #��h�� +�� R$�d��F); bir adet (7��); bir adet (�R�$P(); bir

adet( �VG �# )

5. madde: Bir adet (�N�_); iki adet (!o); iki

adet ( $/_��>�� ); üç adet ( $�,� ); iki adet ( �� $�� 1�]�>� );

beş adet ( �R$��, �� R$�� 1�]�> ); bir adet ( �� $/"i�d�>� ).

6. madde: Sekiz adet (∅); bir adet ( ��"� !^I #�$); iki adet ( �R$/_�Q�� !�Q �� ); bir adet ( �R$/_�Q��

!�Q �� 8��: ); dört adet ( ��"� 8�� ).

7. madde: Dört adet ( �� 3'$�(�4 �5�� 6&�� ); üç

adet ( �� 3$�� 5�� 6&�� ); altı adet ( ��, 3$�� 5�� 6&�� );

bir adet ( �� 6&�� ); bir adet ( �� j7 �;� �5�� 6&��C�� :[F ��G/�� !�"� �#��$ ); bir adet ( �$�� #."� �$�, 5�

108

&��); bir adet ( �� +�� F �#�.�"� �:�� [F �G/� �#�.�"� k&�� );

bir adet ( ��, 3$�� 5�� 6&�� :�� I :�?$�(�) �5�� 6&�� ).

8. madde: on iki adet ( �� !�"� ); bir adet

( [F�G�� #."� ); üç adet (∅)

Kayıtların kanalları : (Tablodaki tahviller dahil) Beş adet 8; üç adet 6; iki adet 11; dokuz adet 12; bir adet 7; iki adet SBRE.

Rivayetlerin kurgusu : Hz. Peygamber’in hoşgörüsüne dikkat çekmektir.

Önemli Notlar : Dördüncü maddedeki ziyade ( T� �� U�� # !�Q �l� �m�$� �� ) ifadesi yalnızca bir kayıtta

bulunmaktadır.

B Formunun Değerlendirilmesi B formunu oluşturan rivayetlerde A formundakilere ilaveten 4. madde tümüyle yer almakta; buna bağlı olarak beşinci madde-de de çoğu kayıtta bilgi bulunmaktadır. Dördüncü ve beşinci maddelerin yukarıdaki dökümünde de görüldüğü gibi, kayıtların bu kısımlarında kullanılan ifadeler diğerlerine göre daha çok çeşitlenmiştir. Bu değişen ifadelerin, okuma veya yazma hatala-rından mütevellit olma ihtimali çok zayıftır. Söz konusu ifadeler akılda kalması zor, çetrefilli veya uzun anlatımlar da değildir. Formda yer alan rivayetlerin diğer kısımlarının aksine, dördün-cü ve beşinci maddelerin bu kadar çok çeşitlenmesinin nedeni, muhtemelen yine metin isnat ilişkisindedir. Dördüncü madde-

deki ifadelerden (T��) kayıtları 8. kanaldan; (H�I) 12. kanaldan;

(�b:) 11 ve 12. kanallardan diğerleri de yine 8. kanaldan gel-

mektedir. 8. kanalda sondan üçüncü ve dördüncü sıradaki ravilerde isim değişikliklerinin çok olmasının metinlere bu şe-kilde yansıdığı düşünülebilir. Fakat bu cevap yine de, metinlerin diğer kısımları yerine neden dördüncü ve beşinci maddelerin daha çok çeşitlendiği sorusunu karşılamamaktadır. Bize göre

109

bunun nedeni muhtemelen iki şekilde açıklanabilir: Birincisi, rivayetlerin bu kısmında bir boşluk görüldüğünden, sondan üçüncü veya dördüncü raviler, bu boşluğu kendilerince dol-durmuş olabilir. Bu ihtimal bize göre zayıftır. Çünkü rivayette boşluk olsaydı, bu boşluk, anlamdaş kelimeler yerine birbirin-den farklı anlatımlarla doldurulurdu. İkincisi, söz konusu raviler, rivayete kendi izlerini bırakmak veya dile hâkimiyetlerinin gös-tergesi olarak bir çeşit söz oyunu yapmak amacıyla, rivayetin bu iş için uygun olan bu kısmına, kelimelerin farklı anlamdaşla-rını yerleştirmiş olabilir.

Bu formda üç adet SBRE senet bulunmaktadır. Bunlardan biri B3 etiketli olup, (Mâlik: Ebû Mus‘ab > Mâlik > Yahya b. Saîd > ∅ ) tari-kiyle gelmektedir. Yahya b. Saîd’in müşterek olduğu 6, 7 ve 8. kanallar başta olmak üzere, numaralı kanalların hiçbirinde B3 etiketli rivayet bulunmamaktadır. Bu durum kanaatimizce, metnin kusurlu olan senedinin muhaddisler tarafından bir ravi uydurmak süretiyle onarıldığı genellemesine terstir. Eğer böyle bir tasarruf olsaydı, muttasıl senetler içinde birkaç adet B3 eti-ketli rivayet olması gerekirdi.

Sondan birinci ravisi düşmüş diğer bir rivayet (Abdurrezzak: İbra-

him b. Muhammed > Şerîk b. Ebî Nemir > Atâ b. Yesâr > ∅) tarikli

olup Bh-i etiketlidir. Bu kaydın beşinci maddesinde yer alan ( ��R$/"i�d�>) ifadesi, sistemin verilerinde yalnızca bu kayıtta yer almak-

tadır. Kanatimizce bu durum, senedi kusurlu olan bu rivayetin metninin işletilmediğini göstermektedir. Çünkü eğer işletilsey-

di, beşinci maddede (�R$/"i�d�> ��) ifadesi bulunan birkaç rivayetin

var olması gerekirdi.

B formunu oluşturan rivayetler, kanaatimizce en otantik ve tarih açısından en erken rivayetlerden oluşmaktadır. Bu kanaa-timizin nedenleri şunlardır:

a) B formunda yer alan standart maddeler, A formuna göre fazlalığı dışında, sistemde bulunan bütün kayıtlarda tekrar edilmektedir.

110

b) A formuna göre fazlalık gibi görülen insanların bedevîye tep-kisi ve Hz. Peygamber’in onları engellemesi, olayın bütünlüğü içinde doğal bir görüntü vermektedir. Bir insanın durup durur-ken mescidin bir tarafına bevl etmesine insanların tepkisiz kal-ması, normalde düşünülemez.

c) B formunda yer alan rivayetler, sarmal dışı rivayetlerde tek-rarlanan herhangi bir uzantıya sahip değildir. Parçalardan oluşmuş görüntüsü bulunmamaktadır ve ilâve herhangi bir bilgi içermemektedir.

C Formu: Bedevînin Mescide Geliş Nedenine Yer Veren Metinler C formunun karakteristik özelliği şudur:

B formuna ilave olarak

“İsteğini karşıladı, ihtiyacını giderdi” anlamında ‘kadâ hacetehu’

( ! �I �#QB� ) ifadesi yer almaktadır.

C formunda yer alan rivayetler tek tipte, C1b’de toplanmıştır.

C1 Tipi

C1a

Bu şıkta hadis bulunamamıştır.

C1b

C formunda bulabildiğimiz rivayetlerin tümünde insanların tepkisinden söz edilmektedir.

C1b-i) Alt Tipi

(8. kanal) İbn Hanbel: İbn Nümeyr > Yahya > Enes b. Mâlik:

111

“Bir bedevî Resulullah (s)’a geldi, ihtiyacını karşıladı; sonra mescidin

bir tarafına dinelip bevl etti. İnsanların bazısı (ona) bağırdı…”157

Bu rivayette, cümle ‘inne’ kalıbıyla başlamaktadır. Bedevîye ait iki eylem bulunmaktadır. Birinci olarak ihtiyacını karşıladığı, ikinci olarak mescidin bir tarafına dinelip bevl ettiği bildirilmek-

tedir. Hz. Peygamber’in karşı eyleminde ‘fekeffehüm’ (�V�P*W�=��) ifadesi kullanılmıştır.

C1b-i’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. �� !>�� $�01 ;2� ! �C�� #QB� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : �V/b H��I !�� J � (�B �� .��

4. İnsanların tepkisi : T� �� c�d U��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�P*W�=�� /�$�01 ;2�

6. Karşı eylemin sonucu : 7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b �� 3'$�(�4 �5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� !�"� �#��$

C1b-ii) Alt Tipi

(8. Kanal) Bezzâr: Ebû Küreyb > Ebû Muâviye > Yahya b. Saîd el-Ensârî (T)

Muhammed b. Ma‘mer > Ya‘lâ b. Ubeyd > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“…”158

Bezzâr’ın kaydında hadisin başlangıcı ‘câe’ (A&�B) fiiliyledir. Hz.

Peygamber’in karşı eylemi daha belirgin biçimde, “insanları

ondan men etti” anlamında ‘Keffe Resulullahu’n-nâse anh’ ( �N�_ 157

İbn Hanbel, Müsned, XX, 132, hds.no. 12709. 158

Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Basrî (ö. 292/905), Müsned (I-XVIII), thk. Mahfuzurrahman Zeynullah, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medine 1988, XII, 332, hds.no. 6201.

112

;2� /�$�01 U�� #�� ) ifadeleriyle kaydedilmiştir. Su kabıyla ilgili

‘Zenûb’ yerine ‘delv’ kelimesi kullanılmıştır.

C1b-ii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : A&�B �� !�� J ��"�� p� �� ! �I �#QB� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : H��I !�� J � (�B �� #.��


5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �N�=�� /�$�01 ;2� �#��

6. Karşı eylemin sonucu : 7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b �� 3$�� 5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �� !" �$��#

C1b-iii) Alt Tipi

(7. Kanal) Ebû Ali ez-Za‘ferânî ve Ebû Davud el-Harrânî > Yezid b. Harun > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“….”159

Ebû Avâne’nin kaydında hadisin başlangıcı ‘dahale’ fiiliyledir. Mescidin bir tarafı ‘nahiye’ kelimesiyle ifade edilmiştir. Hz. Peygamber’in insanları engellemesinde ‘Saddehum’ ifadesi kullanılmıştır. Diğer iki rivayette bulunmayan karşı eylemin sonucu bu rivayette, ‘bevlini yapıp bitirinceye kadar’ anlamında

‘hatta ferağa’ ( !�Q �8�� ) ifadesiyle kaydedilmiştir. Suyu dökme işi,

malum yapıda ve ayrıntılı biçimde, “bedevînin bevli üzerine

onu döktü” anlamında ‘Fesabbehu alâ bevli’l-a’rabî’ ( �#�� !�"� ��$ i� ��) ifadesiyle anlatılmıştır.

C1b-iii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

159

Ebû Avâne, Müstahrec, I, 182, hds.no. 565.

113

1. Hadisin başlangıcı : �79, �� !�"� ;2� �$�01 ! �C�� #QB�

2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : �V/b H��I !�� J �L.� �( ��

4. İnsanların tepkisi : T� �� # ��U�

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�G�� ;2� /�$�01

6. Karşı eylemin sonucu : !�Q �8�� 7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b ��, 3'$�(/4 �5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�� !�"� ��$ i� ��

C1b-iv) Alt Tipi

(7. Kanal) Harâitî: Sa ‘dân b. Yezid el-Bezzâz > Yezid b. Harun > Yahya b. Saîd el-Ensârî > Enes b. Mâlik:

“…..”160

Harâitî’nin kaydında, hadisin başlangıcı “Geldi” anlamında ‘etâ’

(!>��) fiiliyledir. Bu kayıtta kullanılan kelimeler hadisin baş tarafında

İbn Hanbel kaydındakine; son tarafında Ebû Avane’nin kaydına benzemektedir. Bedevînin mescide bevl ettiğini anlatan ifade, ‘fîhi’ ilavesiyle daha belirgindir. Karşı eylemin sonucu daha belir-gin biçimde ‘hatta ferağa an bevlihi’ biçiminde verilmiştir.

C1b-iv’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : !>�� ! �C�� #QB� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : �V/b H��I !�� J �L.� �( f�� #.��

160

el-Harâitî, Ebû Bekr Muhammed b. Cafer b. Muhammed b. Sehl es-Sâmerrî (ö. 327/939), Mekârimü’l-Ahlâk, thk. Eymen Abdülcâbir el-Buhayrî, Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, Kahire 1999, 43, hds.no. 73.

114


5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�P*W�=�� ;2� /�$�01

6. Karşı eylemin sonucu : !�Q �8�� 5�� $�#�� 7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��, 3'$�(�4 �5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�� !�"� ��$ i� ��

C1b-v) Alt Tipi

(8. kanal) Beyhakî: Ebû Abdillah el-Hâfız ve Ebû Zekeriyya b. Ebî İshâk el-Müzekkî > Ebû Abdillah Muhammed b. Yakub > Mu-hammed b. Abdillah el-Vahhâb el-Ferrâ > Cafer b. Avn > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik:

“…”161

Bu rivayette hadis ‘câe’ fiiliyle başlamaktadır. Karşı eylemin sonucu, rivayette yer almamaktadır.

C1b-v’in yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : A&�B �� !�� J �$�01 ;2� ��"�� ! �I

�#QB� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : H��I !�� J �L.� �( ��

4. İnsanların tepkisi : T� �� # �'�h�� i� ��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�P*W�=�� #�� 6. Karşı eylemin sonucu : 7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b �� 3$�� 5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�� !�"� �#��$

161

Beyhakî, Sünen K. II, 600, hds.no. 4234; el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 458/1066), es-Sünenü's-Sağîr (I-IV), thk. Abdülmu‘ti Emin Kal‘acî, Câmiatü'd-Dirâsâti'l-İslâmiyye, Karaçi 1989, I, 77, hds.no. 176.

115

Beyhakî’nin kaydı, ‘nâhiye’ kelimesinin kullanımı gibi bazı geçiş-lerle beraber, Bezzâr’ın kaydı gibidir (Bkz. C1b-ii).

C2 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.



C Formunun Veri Dökümü Yapısal görünüm tablo sayısı

: 5.


: İki adet müsned, diğerleri konu tasnifli kitaplar.


: İki adet B2; bir adet B3.


: 1. madde: Bir adet ( *+�� -. �� !>�� $�01 ;2� ! �C�� #QB� ); bir adet ( �79, �� !�" ;2� �$�01

! �C�� #QB� ); bir adet ( !>�� ! �C�� #QB� ); iki adet ( A&�B �� !�� J �$�01 ;2� ��"�� ! �I �#QB� )

3. madde: Tamamı (H�I). 4. madde: Tamamı (T��).

5. madde: Dört adet (�N�_); bir adet (��): Bu

kelime ilk kez burada geçmiştir.

6. madde: Üç adet (∅); iki adet ( !�Q 8�� ).

7. madde: Bir adet ( �� 3'$�(�4 �5�� 6&�� ); iki adet

( �� 3$�� 5�� 6&�� ); iki adet ( ��, 3'$�(4 �5�� 6&�� ).

116

8. madde: Tamamı ( �� !�"� ).

Kayıtların kanalları : (Tablodaki tahviller dahil) İki adet 7; dört adet 8. kanal.

Rivayetlerin Kurgusu : B formunda olduğu gibi Hz. Peygamber’in hoşgörüsüne dikkat çekmektir.

Önemli Notlar : C formundaki rivayetlerin anlatımı, B’ye göre daha ayrıntılıdır.

C Formunun Değerlendirilmesi Bu formda yer alan rivayetlerde, B formuna ilaveten, rivayetin başlangıcında bedevînin mescide geliş amacını gerçekleştirdiği bilgisi verilmekte, fakat bu amacın ne olduğu açıklanmamakta-dır. Kanaatimizce bu ilave kısım, 7. ve 8. kanalın müşterek ravisi olan Yahya b. Saîd el-Ensârî sonrası bir döneme aittir. Bunun mantıksal nedenleri şunlardır:

İlave kısım buradaki yapısal hâliyle, müşterek ravi Yahya b. Saîd el-Ensârî’den gelen diğer rivayetler başta olmak üzere, sistem-deki kanallar tarafından desteklenmemektedir. Yalnız E3 tipin-deki toplam üç kayıtta bedevînin Hz. Peygamber’e bey‘at ettiği bilgisi yer almaktadır ki, burayla bağlantılı olarak düşünüldü-ğünde, “bey‘at ettikten sonra” gibi bir anlam çıkarılabilir. Bu-nunla birlikte bu formlar, nispeten daha çok eklentileri olan kayıtlardır.

Bu formda birinci tip dışında başka bir tipte kayıt bulunmamak-tadır. Tip içindeki rivayet farklılıkları önemsizdir. Hatta veri dökümünde görüldüğü gibi, birçok maddede mütabakat bu-lunmaktadır. C formunun yapısal durumu, onun tek kaynaktan alınmış olduğuna işaret etmektedir. Bununla birlikte rivayetle-rin isnatları, aynı noktayı göstermemektedir.

Formda yer alan rivayetlerin isnadı iki kollu görünümdedir. Birinci kol 7. kanal içinde yer almaktadır. Bu kanal içinde kısmi müşterek ravi Yezid b. Harun’a ulaşan dört tarik bulunmaktadır. Bunlardan ikisi C formunda, biri A, diğeri de B formundadır. İsnadın diğer kolu ise 8. kanaldadır. Bu kanaldaki C formu riva-

117

yetleri müşterek ravi Yahya b. Saîd el-Ensârî’ye bağlanan tekli rivayetler biçimindedir. Normalde bu tür bağlantılara sahip olan rivayetlerin metinlerindeki farklılıklar daha çok olmaktadır ama burada nispeten ters bir durum söz konusudur.

D Formu: [��] Kıssadan Hisse Kısmına Yer Ve-ren Metinler D formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

B formuna ilave olarak

–Rivayetin sonunda ‘kıssadan hisse’ bölümünde162 Hz. Peygam-ber: “Siz kolaylaştırıcılar olarak gönderildiniz; zorlaştırıcılar olarak gönderilmediniz” demiştir.

–Hz. Peygamber’in insanları engellemesi bölümü, birkaç istisna hariç, onun sözünün rivayeti biçimindedir.

D1 Tipi

D1a

Bu şıkta yer alan bir rivayet şöyledir:

(1. Kanal) Ebû Ya‘lâ: Amr en-Nâkıd > Süfyân > Zührî > Saîd > Ebû Hüreyre:

“(…) Nebi (s) emretti; bevlinin üzerine su dolu bir ‘secl’den veya su dolu bir ‘delv’den döküldü. (Müstetir fail) dedi ki: Şüphesiz siz kolaylaştırıcılar olarak gönderildiniz; zorlaştırıcı-lar olarak gönderilmediniz.”

163

Bu rivayette Hz. Peygamber’in karşı eyleminden sonra yapılan iş hakkında bilgi verilmektedir. Aradaki bu fasıladan sonra kıs-sadan hisse bölümü, söz nakli biçiminde gelmektedir.

162

‘Kıssadan hisse’ bölümüyle kastedilen, bazı rivayetlerin son kıs-mında gelen ve rivayette anlatılanları bir biçimde yorumlayan ve-ya alınması gereken dersi bildiren kısımdır.

163 Ebû Ya‘lâ, Müsned, X, 278, hds.no. 5876.

118

D1a’da yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. ��




5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi: :


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��

8. İkinci eylem gereği yapılan iş: : �� !�"� �#��$ q7��0 �5�� 6&�� :�� 3$��, �5�� 6&��

�Kıssadan hisse bölümü : ��I: : "��( J �V�Q�r�d� F �i�.��f5 �V��: �$/rd��> 5F �i�d��"

D1b

Bu şıkta yer alan rivayetler şöyledir:

(4. Kanal) Nesâî: Abdurrahman b. İbrahim > Ömer b. Abdilvâhid > Evzâ‘î > Muhammed b. el-Velîd > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah > Ebû Hüreyre:

164

(4. Kanal) İbn Hibbân: Abdullah b. Muhammed b. Selm > Abdurrahman b. İbrahim > Ömer b. Abdilvâhid > Evzâ‘î > Muhammed b. Velîd ez-Zübeydî > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah > Ebû Hüreyre:

165

“….”

Senetlerinde farklılıklar olmasına rağmen iki müellifin bu şıkta yer alan metin kayıtları birbirinin aynıdır. 164

Nesâî, Sünen, I, 48, hds.no. 56; I, 175, hds.no. 330; Sünen K. I, 92, hds.no. 54.

165 İbn Hibbân, Muhammed, Ebû Hatim ed-Dârimî (ö. 354/965), Sahîh, Tertîb: Ebu'l-Hasan Alaeddin Ali b. Balabân b. Abdillah İbn Balabân (ö. 739/1339) el-İhsân fî Takrîbi Sahihi İbn Hibbân (I-XVIII), thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1988, IV, 244, hds.no. 1399.

119

D1b’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : H��I ��



4. İnsanların tepkisi : �#��:��Q�� U��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� V�P�� /�$�01 : "�R$��,...


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ...�$/CF ��G��: !�"� �#��$ �?$��, �5�� 6&��


�Kıssadan hisse bölümü : ��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��>

5F �i�d��

D2 Tipi Bu tipte yer alan rivayetleri üç şıkta inceleyeceğiz.

D2-i Alt Tipi

(2. Kanal) Bezzâr: Ömer b. el-Hattâb166

> Ebu’l-Yemân el-Hakem b. Nâfî > Şuayb b. Ebî Hamza > Zührî > Ubeydullah > Ebû Hüreyre:

“…bevlinin üzerine bir ‘secl’ veya bir zenûb’ su dökün… ”167

Bu rivayet, su kabı ikilemi dışında D1b ile aynıdır. Senedin ba-şında yer alan Ömer b. el-Hattâb isminde bir hata olmalıdır. Konumuzun dışında yer aldığından bu problem göz ardı edil-miştir.

D2-i’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

166

Bu ismin bu şekilde kaydı, yayım hatasına benzemektedir. 167

Bezzâr, Müsned, XIV, 355, hds.no. 8053.

120

1. Hadisin başlangıcı : �IH� ��



4. İnsanların tepkisi : ��Q�:�/��# �U�� 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi :


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 :/��G/CF��$ ��"! �$��# 0��l ��5 �6&�f ��: �)�(?$� ��5 �6&�


�Kıssadan hisse bölümü : ��(s�� d�r�Q�V ��.i� �5F :��V �>��d/r�$ ��di� �5F

D2-ii Alt Tipi

(3. Kanal) İbn Hanbel: İbrahim b. Hâlid > Rebâh > Ma‘mer > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe > Ebû Hüreyre:

168

(2. Kanal) Buhârî: Ebu’l-Yemân > Şu‘ayb > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes‘ûd > Ebû Hüreyre:

169

(2. Kanal) Taberânî: Ebû Zur‘a > Ebu’l-Yemân > Şu‘ayb > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah > Ebû Hüreyre:

170

(4. Kanal) Taberânî: İbrahim b. Duhaym ed-Dimeşkî > Babası > Ömer b. Abdilvâhid > Evzâ‘î > Muhammed b. el-Velîd ez-Zübeydî > Zührî > Ubeydullah > Ebû Hüreyre:

171

(2. Kanal) Beyhakî: Ebû Abdillah el-Hâfız > Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Karkûb et-Temmâr (bi-Hemdân) İbrahim b. el-Hüseyn >

168

İbn Hanbel, Müsned, XIII, 209, hds.no. 7799. 169

Buhârî, Sahîh, I, 89, hds.no. 217. 170

et-Taberânî, Ebu'l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb el-Lahmi (ö. 360/971), Müsnedü'ş-Şamiyyîn (I-IV), thk. Hamdi Abdülmecîd es-Selefî, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1989, IV, 210, hds.no. 3119.

171 Taberânî, Müsned Ş. III, 34, hds.no. 1755.

121

Ebu’l-Yemân el-Hakem b. Nâfi‘ > Şu‘ayb > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes‘ûd > Ebû Hüreyre:

172

“…”

Birinci şıkta olmayan Hz. Peygamber’in karşı eylemi, bu şıkta yer almaktadır. İnsanların tepkisi aynı kelimeyle ifade edilmiş-

tir. Su kabı ikileminde İbn Hanbel’in kaydı ‘secle mâin’ ( �7��0 6&�� )

şeklinde isim tamlaması yapısındadır. ‘ehrîkû’ (�$/CF ��G��) kelimesi

yalnızca Buhârî’de ‘herîkû’ ( G �/CF�$ ) şeklindedir. Diğer kayıtlar

birbirinin aynısıdır.

D2-ii’de yer alan rivayetlerin yapısal görünümü şöyledir:

İbn Hanbel’in

kaydı Diğer kayıtlar

1. Hadisin başlangıcı: H��I �� H��I ��

2. Mescittekilerle ilgili bilgi:

3. Bedevînin eylemi: ��

4. İnsanların tepkisi: �#��:��Q�� U�� #��:��Q�� U��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi:

��C�� V�P�� /�$�01 ;2� " :�R$��,...

��C�� PV �� " ,��R$...

6. Karşı eylemin sonucu:

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi:

...�$/CF ��G�� !�"� �#��$ �7��0 6&�� :�� ?$�(�) �5�� 6&��

... �$/CF ��G��:) \u1�v��: G: �/CF�$(

��"! �$��# 0��l ��5 �6&� ��: �)�(?$� ��5 �6&�

8. İkinci eylem gereği yapı-lan iş:

�Kıssadan hisse bölümü ��( s�� V�Q�r�d� .��f5F �i� �V��: �$/rd��> 5F �i�d��

��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��

172

Beyhakî, Sünen K. II, 601, hds.no. 4239.

122

D2-iii) Alt Tipi

(2. Kanal) Buhârî: Ebu’l-Yemân > Şu‘ayb > Zührî (T)

(3. Kanal) el-Leys > Yunus > İbn Şihâb > Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe > Ebû Hüreyre:

173

(4. Kanal) İbn Huzeyme: Utbe b. Abdillah el-Yahmedî > İbnu’l-Mübârek > Yunus > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe > Ebû Hüreyre:

174

(3. Kanal) İbn Hibbân: Muhammed b. el-Hasen b. Kuteybe > Harmele b. Yahya > İbn Vehb > Yunus > İbn Şihâb > Ubeydullah b. Abdillah > Ebû Hüreyre:

175

Yukarıda geçen Ebû Ya‘la kaydı (D1a), aynı zamanda su kabı ikilemi özelliği içerdiği için burada da zikredilmelidir. Onunla ilgili bilgiler için D1a’ya bakınız.

Bu şıkta yer alan rivayetlerde insanların tepkisi, ‘Sâre ileyhi’n-

nâsü liyeka‘û bih’ ( 1�b #.�J U�� .��$dC # ) biçiminde ifade edilmiştir.

İbn Huzeyme’nin kaydında insanların tepkisinin belirtildiği yer-de, kelimelerin yeri değiştirilmiştir. Buradaki kayıt, “Engellemek için insanlar onun üzerine yürüdü” anlamında ‘Sâre’n-nâsu

ileyhi liyemne‘ûh’ ( 1��b ��U� �#�.�� J �R$�d��.�� ) biçimindedir ve bu ifade, bu

hâliyle yalnız bu kayıtta yer almaktadır.

İbn Hibbân’ın kaydında bu ifade ‘Sâre ileyhi ünâsün liyakaû bih’

( 1��b �#�.�� J xU�(/� �$�d�C.�� # ) biçimindedir.

D2-iii’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

173

Buhârî, Sahîh, V, 2270, hds.no. 5777. 174

İbn Huzeyme, Sahîh, I, 150, hds.no. 297. Müellif, 298 numarada aynı hadisin farklı tariklerini vermiş, ve bunların birinde “Sizin di-ninizde kolaylık vardır” anlamında ‘inne fî diniküm yüsran’ ( يف إن

يسر دينكم ) ifadesinin bulunduğunu belirtmiştir. Tam metinleri olma-dığı için bu tarikleri buraya almadık.

175 İbn Hibbân, Sahîh, IV, 245, hds.no. 1400.

123

Buhâri İbn Huzeyme İbn Hibbân

1. Hadisin başlangıcı:

*+�� -. �� *+�� -. �� *+�� -. ��

2. Mescitteki-lerle ilgili bilgi:

3. Bedevînin eylemi:

��

4. İnsanların tepkisi:

1��r�� #�.�� J �� $�d�C.�� # 1��r�� U�� #�.�� J ��

1��r�� #�.�� J �� $�d�C.�� #

5. Hz. Pey-gamber’in karşı eylemi:

��C�� V�P�� /�$�01;2 :"�R$��,...

��C�� V�P�� /�$�01 �;2 :"�R$��,...

��C�� /�$�01 ;2� :"�R$��,...

6. Karşı eyle-min sonucu:

7. Hz. Pey-gamber’in ikinci eylemi:

... �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �?$�(�) �5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� 6&��"

... �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �?$�(�) �5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� 6&��"

... �$/CF ��G��: !�"� �#��$ �� 5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� 6&��"

8. İkinci eylem gereği yapılan iş:

�Kıssadan hisse bölümü:

��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��

��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��

��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��

D3 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

D4 Tipi Bu tipin özelliklerini taşıyan iki rivayet bulunmuştur:

124

(Sondan birinci ravisi eksik) Abdurrezzak > İbn Uyeyne > Amr

b. Dînâr > Tâvus > ∅ : 176

(Sondan birinci ravisi eksik) Abdurrezzak > Ma‘mer > İbn

Tâvûs > Tâvus > ∅ :177

“Bir bedevî mescide bevl etti. Onu dövmek istediler. Nebi (s): (Bevlin isabet ettiği) yeri kazın ve üzerine bir ‘delv’ su dökün; öğretin, kolaylaştırın, zorlaştırmayın, dedi.”

Birinci kayıtta: “Onu dövmek istediler” ifadesi dikkat çekmek-tedir. İkinci kayıtta bu ifade B2-ii’de görülen ‘hemme bih’ şek-lindedir. Ayrıca her ikisinde de, kıssadan hisse bölümünde emir kipinde öğretmek, kolaylaştırmak ve zorlaştırmamakla ilgili öğütler bulunmaktadır. Bu yapı için ayrıca I2’ye bkz.

D4’ün yapısal görünümü şöyledir:

Abdurrezzak: Birinci kayıt İkinci kayıt

1. Hadisin başlangıcı: Hadis, bedevinin eylemiyle başla-maktadır.

Hadis, bedevinin eylemiyle başla-maktadır.


3. Bedevînin eylemi: ��

4. İnsanların tepkisi: �:�,�1�� +�� R$� �� F �H�$�C�� # �VP�� 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi:



��C�� : "�:��/W� � f�#(��=� �$� ��Y�: �#�.�"� �?$��, �5�� 6&��...

��C�� : "�:��/W� � f�#(��=� �$� ��Y�: �#�.�"� �?$��, �5�� 6&��...


176

Abdurrezzak, Musannef, I, 424, hds.no. 1659. 177

Abdurrezzak, Musannef, I, 425, hds.no. 1662.

125

�Kıssadan hisse bölümü: ...�$��y"� �:��i�F: ��:

�:��i�d�>"

...y"��$�� :��i�F: ��: i�d�> �:��"

Kıssadan hisse bölümü, iki tür yapıya sahiptir. Bunlardan birin-cisi tanımlama biçiminde olup “Şüphesiz siz kolaylaştırıcılar olarak

gönderildiniz; zorlaştırıcılar olarak gönderilmediniz.” ( ��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> d��5F �i� ) yapısına sahiptir. Bu yapı, bu hâliyle sarmalın dı-

şındaki rivayetlerde bulunamamıştır. Bu nedenle sarmalın öz-gün eklentilerinden sayılabilir. İkincisi ise, emir veya tavsiye

biçiminde olup “Öğretin; kolaylaştırın, zorlaştırmayın.” ( �$��y"� F:�:��i� ��: �:��i�d�> ) yapısındadır. Bu eklentinin, üçlü emir hâliyle,

sarmal dışındaki bazı rivayetlerde öfkeye hâkim olmakla ilgili rivayetlere bitişik durumda bulunduğu görülmektedir.178 Bu

yapı “Kolaylaştırın, zorlaştırmayın” ( �:��i�F ��: i�d�>�:�� ) kökünde birle-

şen bir sarmalda ayrıca incelenebilir. Bununla birlikte, “Kolay-laştırın, zorlaştırmayın” emir veya tavsiyesi, bir ilkeyi temsil eden slogana benzediğinden, farklı bağlamlarda mükerrer ola-rak kullanılmış olma ihtimali179 göz önünde bulundurulmalıdır.

D Formunun Veri Dökümü Yapısal görünüm tablo sayısı

: 6.


: Altı adet müsned, diğerleri konu tasnifli kitaplar.

178

Örneğin bkz. İbn Hanbel, Müsned, IV, 39, hds.no. 2136; 338, hds.no. 2556.

179 Farklı birkaç örnek için bkz. Ebû Davud, Süleyman b. Davud b. el-Carûd el-Fârisî et-Tayâlisî, (ö. 204/819) Müsned (I-IV), thk. Mu-hammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, Hicr li't-Tıba‘a ve'n-Neşr, Cizre 1999, IV, 337, hds. no. 2730; İbn Ca‘d, Ebu'l-Hasan Ali b. Ca‘d b. Ubeyd el-Cevherî (ö. 230/845), Müsned, thk. Amir Ahmed Hayder, Müessesetü’n-Nâdir, Beyrut 1990, 212, hds.no. 1404; Buhârî, I, 38, hds.no. 69; İbn Hanbel, Müsned, IV, 338, hds.no. 2556.

126


: Bir adet D1a; bir adet D1b; üç adet D2; bir adet D4.


:

1. madde: İki adet ( *+�� -. �� ); üç adet ( H��I �� ); bir adet (∅)

3. madde: Tamamı (��). 4. madde: Bir adet (∅); üç adet (��:��>); bir

adet ( 1�b zJ ); bir adet ( �:�,�1�� +�� R$� �� F ); bir

adet (�# �VG). 5. madde: Üç adet (∅); üç adet ( �R$��, ).

6. madde: Tamamı (∅).

7. madde: Bir adet ( �� ); dört adet

(�$/CF ��G��); bir adet ( �:��/W� � f�#(��=� �$� ��Y�: �#�.�"� �?$��, �5�� 6&��); iki adet ( ��, 3'$�(4 �5�� 6&�� ).

8. madde: Bir adet ( �� !�"� ); beş adet (∅)

Kayıtların kanalları : Bir adet 1; dört adet 2; üç adet 3; dört adet

4; iki adet ∅.

Rivayetlerin kurgusu : Hz. Peygamber’in örnekliğinde Müslüman-lara hoşgörülü olmaları mesajını güçlen-dirmektir.

Önemli Notlar :

a) D formunda kıssadan hisse eklentisi bulunmaktadır.

b) Eklenti, B formunun kurgusu üzerine yapılmıştır ve onu pekiştirmekte ve mesajı daha açık hâle getirmektedir.

c) Kıssadan hisse bölümü iki tür yapıdadır. Birincisi tanımlama; diğeri emir/tavsiye biçimindedir.

d) D formundaki eklenti, I2 etiketli rivayet-lerin çoğunluğunda da bulunmaktadır.

D Formunun Değerlendirilmesi Bu formda yer alan kayıtlardan biri A formuna, diğerleri B for-muna ilaveten, tümü rivayetin sonunda yer almak üzere kıssa-

127

dan hisse bölümü eklentisi içermektedir. Kıssadan hisse bölü-mü, iki tür yapıya sahiptir. Bunlardan birincisi tanımlama biçi-minde, diğeri ise emir veya tavsiye biçimindedir. Tanımlama biçiminde olan ilave, sarmal dışındaki rivayetlerde görülmediği için sarmalın özgün eklentisi olarak kabul edilmiştir. Emir veya tavsiye yapısında olan kayıt ise “Kolaylaştırın, zorlaştırmayın” adını verebileceğimiz ayrı bir sarmalın uzantısı olarak görülebi-lir.

D formundaki eklenti, bevl olayı karşısında Hz. Peygamber’in hem bedevîye hem de insanlara yönelik davranışının ne anlama geldiğini ifade etmekte ve bir ders çıkarmaktadır.

Eklentinin faili, D1a etiketli kayıtta meçhul yapıdadır ve cümle itibarıyla onun Hz. Peygamber olduğu anlaşılmaktadır. Diğer kayıtlarda Hz. Peygamber’in ikinci eylemine bitişik halde bu-lunmaktadır.

D formunda yer alan rivayetlerin tümü Ebû Hüreyre’ye uzanan kanallardan gelmektedir. Sondan birinci ravileri farklı olan ka-yıtların metinleri arasındaki bariz farklılıklardan birisi budur. Kanaatimizce bu önemli bir husustur. Çünkü bu durum, mu-haddislerin hangi metinlerin hangi kanallardan geldiği konu-sunda titiz davrandıklarına ve onları birbirine karıştırmamaya özen gösterdiklerine delalet etmektedir.

Enes’ten gelen rivayetlerle Ebû Hüreyre’den gelen rivayetler arasında böyle bir eklenti farkının olması, her iki metnin de otantik olma ihtimalini ortadan kaldırmaz. Çünkü bu konudaki kayıtlar, bir olayın anlatımı olduğundan dolayı, olayın müşahit-lerinin onu kendilerince anlatmış olmaları doğaldır. Bu nedenle, Enes’ten gelen rivayetlerin daha kısa, Ebû Hüreyre’den gelen rivayetlerin daha uzun olması, uzun rivayetlerdeki ilave kısmın otantik olmadığını göstermez.

İlave kısmın ne kadar eski olduğunu anlayabilmek için, Ebû Hüreyre’den gelen diğer kayıtlarla karşılaştırmak gerekmekte-dir. D formunun yer aldığı kanallardan birinci kanaldaki rivayet-

128

ler I2 etiketli olup, D1a bulunduğu kanalda yalnız kalmıştır. Bu-nunla birlikte I2 etiketli kayıtlar aynı zamanda D formundaki ilave kısmı da içermekte; yani D formuna uzantısı bulunmakta-dır. Dolayısıyla birkaç istisna dışında 1, 2, 3 ve 4. kanallarda D formunun eklentisi yer almaktadır. Bu kanallarda sondan dör-düncü sırada yer alan kısmi müşterek raviler değişmesine rağ-men, eklenti görülmeye devam etmekte, üçüncü sıradaki müş-terek ravi değiştiğinde, eklenti de kaybolmaktadır. Bu durumda eklenti, Zührî’den daha sonraki dönemde ortaya çıkmış olamaz. Eklenti Zührî’ye ait olabileceği gibi ikinci ravi Ubeydullah b. Abdillah’a ait de olabilir. Doğrudan Ebû Hüreyre’ye ait olma ihtimali, aşağıda açıklanacağı gibi, 5. kanal nedeniyle nisbeten zayıf fakat ihtimal dışı değildir. Hz. Peygamber’e ait olma ihti-mali ise, Enes’ten gelen rivayetler nedeniyle daha da zayıfla-maktadır.

D formuna ait eklenti, müşterek ravinin Muhammed b. Amr olduğu 5. kanalda, hiçbir şekilde yer almamaktadır (Bkz. Ek-2, 5. kanal). Mantıksal olarak bu durumda üç ihtimalden biri söz konusudur: a) Eklenti otantiktir ve beşinci kanalda bu kısım düşürülmüştür. b) Eklenti otantiktir; Ebû Hüreyre bu rivayeti Ubeydullah’a eklentili; Ebû Seleme’ye eklentisiz biçimde ak-tarmıştır. c) Eklenti otantik değildir ve Ubeydullah veya Zührî tarafından metne ilave edilmiştir. Kanaatimize göre c şıkkı, diğerlerinden daha güçlüdür. Bunun nedeni, a şıkkını destekle-yen bir bulgu olmaması ve eklentinin diğer kanallara yeterince yayılmış olmamasıdır.

B şıkkındaki ihtimal üzerinde durulursa, eklentinin düşmesin-den beşinci kanalın ikinci veya üçüncü sırasındaki ravilerin so-rumlu olması ihtimali daha yüksektir.180 Dördüncü ve aşağısın-

180

Raviler birçok nedenden dolayı, metinlerde değişikliklerin meyda-na gelmesine sebep olabilmektedir. Bu konuda bkz. Doğanay, Ha-dis Rivayetinde…, 29 vd; Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerde Görülen İh-tilaflar ve Çözüm Yolları, İFAV Yay. İstanbul t.y. ss. 115-130; Erul,

129

da yer alan ravilerin sorumlu olma ihtimali ise daha azdır. Çün-kü dördüncü sıradan itibaren ravi isimleri değişmektedir. Eklen-tiyi hepsinin birden, aynı biçimde düşürmüş olma ihtimali zayıf görünmektedir.

Eklenti kısmının emir/tavsiye biçiminde olan kayıtlarının adedi üçtür.

Birincisi: (1. Kanal) Şâfi‘î: Süfyân b. Uyeyne > Zührî > Saîd b. el-

Müseyyib > Ebû Hüreyre: I2-v.

İkincisi: Abdurrezzak > Süfyân b. Uyeyne > Amr b. Dînâr > Tâvus > ∅ :

D4.

Üçüncüsü: Abdurrezzak > Ma‘mer > İbn Tâvûs > Tâvus > ∅ : D4.

D4 etiketli metinlerin yalnızca tek kaynakta kalıp yaygınlaşma-ması, senedi kusurlu olan rivayetlerin metinlerinin işletilmedi-ğini, aksine yalnız bırakıldığını bir kez daha göstermektedir. Buradaki eklentinin yapısı merkeze alınarak düşünüldüğünde, Şâfi‘î’nin rivayeti, Süfyân’dan rivayet edenler içinde yalnız kal-mıştır. Bu durum bir problemin varlığının göstergesidir.

Metnin ana gövdesindeki kısımda, bazı önemli farklılıklar göz-lenmiştir. Örneğin insanların tepkisi ifade edilirken kullanılan

(�:��>) ve (1�b) kelimeleri Enes’ten gelen rivayetlerin hiçbirinde

yer almamaktadır. Burada yalnızca D4’ün ikinci kaydında geçen

(# �VG) kelimesi ise daha önce yalnızca bir kez B2-ii etiketli riva-

yette yer almıştır. Bu farklılık, Ebu Hüreyre’den gelen kayıtlarla Enes’ten gelen kayıtların birbirinden ayrı tutulduğuna işaret etmektedir.

Sondan birinci ravisi eksik tarikten gelen D4’ün birinci kaydın-

daki (R$�^F +� �:,�1�) ifadesinin tek kalması, kusurlu rivayetin ona-

rılarak işletilmediğinin bir başka kanıtı sayılabilir.

Bünyamin, “Tasarrufâtu’r-Rüvâti fî Mütûni’l-Merviyyât”, AÜİFD, XLII, 2001, ss. 173-212.

130

E Formu: [��] “Sen Müslüman Değil misin?” Di-yaloguna Yer Veren Metinler E formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

– Hadisin başlangıcını takiben, bedevînin Hz. Peygam-ber’e bey‘at ettiği ifadesi bulunmaktadır.

– Hz. Peygamber ile bedevî arasında bir diyalog geçmek-tedir. Diyalog iki soru ve iki cevaptan oluşmaktadır:

o Soru 1: Sen Müslüman değil misin?

o Cevap 1: Elbette (Müslüman’ım).

o Soru 2: Mescide bevl etmenin nedeni nedir?

o Cevap 2: Ben orayı sıradan bir yer sandım.

– Bu formda kıssadan hisse bölümü yer almamaktadır.

Bu formda bulunan hadisler 3. tipte toplanmıştır.

E1 Tipi

E1a

Bu şıkta bir kayıt bulunamamıştır.

E1b

Bu formda yer alan hadislerin tümünde insanların tepkisinden söz edilmektedir.

E2 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

E3 Tipi Bu rivayette bedevînin önünü açması, “bacaklarını araladı” biçimindedir. Bu tipte yer alan rivayetler şöyledir:

131

E3-i Alt Tipi

(13. Kanal) Ebû Ya‘lâ: Züheyr > İsmail b. Ebî Üveys > Babası > Sevr b. Zeyd > İkrime > İbn Abbas:

181

(13. Kanal) Makdîsî: Ebu’l-Mecd Zâhir b. Ahmed es-Sekafî > Hüseyin b. Abdilmelik > İbrahim b. Mansûr > Muhammed b. İbrahim > Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Ali el-Mevsilî > Züheyr > İsmail b. Ebî Üveys > Babası > Sevr b. Yezid > İkrime > İbn Abbas:

182

“Nebî (s)’ye bir bedevî geldi ve ona mescitte bey‘at etti. (…) Sonra onu çağırıp, “Sen Müslüman değil misin?” dedi. O: “El-bette (Müslüman’ım)” dedi. Hz. Peygamber: “Mescide bevl etmenin nedeni nedir?” dedi. O: “Seni Hak ile gönderene yemin ederim ki ben orayı (mescidi) diğer yerler gibi bir yer sandım ve oraya bevl ettim” dedi. Sonra Hz. Peygamber su dolu kap emretti…”

Hadiste bedevînin Hz. Peygamber’e bey‘at ettiği bildirilmektedir. Altıncı maddeden sonra “Sonra onu (bedevîyi) çağırdı” anlamın-

daki ‘de‘â bih’ ( ��, �# ) ifadesiyle diyalog uzantısı başlamaktadır.

E3-ii Alt Tipi

(13. Kanal) Taberânî: el-Abbâs b. el-Fadl el-Esfâtî > İsmail b. Ebî Üveys > Babası > Sevr b. Zeyd > İkrime > İbn Abbas:

“…”183

Buradaki kayıtta “bacaklarını araladı” ‘feşece’ ({O��) ifadesi yeri-

ne yine aynı anlamda ‘fahhace’ ({�h��) kelimesi kullanılmıştır. Bu

kayıtta ‘de‘â bih’ ( ��, �# ) ifadesi yer almamaktadır.

181

Ebû Ya‘lâ, Müsned, IV, 431, hds.no. 2557. 182

el-Makdisî, Ebû Abdillah Ziyaüddin Muhammed Ziyaüddin (ö. 643/1245), el-Ehâdîsü’l-Muhtâra (I-XIII), thk. Abdülmelik b. Abdul-lah b. Dehîş, Dâru Hıdır, Beyrut 2000, XI, 308, hds.no. 311.

183 et-Taberânî, Ebu'l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb el-Lahmî (ö. 360/971), el-Mu‘cemü'l-Kebîr (I-XXV), thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Mektebetü İbn Teymiyye, Kahire 1994, XI, 220, hds.no. 11552.

132

E3-i ve E3-ii’de yer alan rivayetlerin yapısal görünümü şöyledir:

Standart İçerik E3-i E3-ii

1. Hadisin başlangıcı: !>�� #dF��

��

!>�� #dF��


3. Bedevînin eylemi: �V/b �(�f|� H��C�� !�" �� V/b |� �(� H��C�� #$�!�"f �V/b ��

4. İnsanların tepkisi: �VP�� U�� # �VP�� U�� # 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi:

��C�� : "�� $�d�}�C> !�"� 7�B�� #��$"

��C�� : "�� $�d�}�C> !�"� 7�B�� #��$"


� “Sen Müslüman değil misin?” Diyalo-gu

�V/b ��, �# ��C�� : "<�� ~3V�"�� " ��I :!�" ��I : "�� n�"� �+��

<�"� �� %&'�(�� ~" ��C�� :*��:u�4 n�rd i[h�� )��* �*� J �#�(�� x�.�d� 5�� m��d� �� <�"�� #.��

�V/b ��I : "<�� ~3V�"�� " ��I :f!�" ��I : "��

n�"� !�"� �+�� <�"� �� %&'�(�� ~" ��I :u�4*��: n�rd i[h�� +��* �*� J �?�.�d� 5�� f�m��d� �� <�"�� #.��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi: �� 3'$�(�4 �5�� 6&�� 3'$�(�4 �5� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş: �� !�"� #��$ �� !�"� �#��$

E4 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

133

E Formunun Değerlendirilmesi E formundaki üç kayıt tek tabloda birleştirildiğinden, ayrıca veri dökümü yapılmamıştır.

Bu formda hadisin bağlangıcında bedevînin Hz. Peygamber’e bey‘at ettiği bildirilmektedir. Bu, şimdiye kadar gördüğümüz kayıtlar içinde yeni bir bilgidir.

D formunda bulunan eklenti bu formda yer almamaktadır.

Bu formda diyalog biçiminde farklı bir eklenti bulunmaktadır. Altıncı maddeden sonra, arada “Sen Müslüman değil misin” ifadesiyle başlayan bir diyalog bulunmakta, diyalogun bitimin-den sonra yedinci ve sekizinci maddeler zikredilmektedir. Bu-rada yer alan diyalog, çok benzer bir formda sarmal dışı bir rivayette şöyle geçmektedir:

“İbn Mihcen ed-Düelî’nin babasından rivayet edilmiştir: Öğle ve ikindiyi evimde kıldım; sonra Nebî (s)’e geldim ve onun yanına oturdum. Derken namaza kalkıldı. Nebî (s) namaz kıl-dı; ben kılmadım. Namazı bitirdikten sonra bana: Sen Müs-lüman değil misin, dedi. Ben: Elbette Müslümanım, dedim. Öyleyse neden namaz kılmadın, dedi. Ben: Evimde kılmıştım, dedim. O: Kılmış olsan dahi, namaza kalkıldığında namaz kıl, dedi.”

184

İki diyalog arasındaki yapı benzerleği dikkat çekecek düzeyde-dir. Fakat yine de bu benzerlik, rivayetler arasında geçişten söz edebilmek için yeterli bir gösterge sayılmaz.

Şimdi E formundaki bu eklentinin nedenini araştıralım.

E formunda yer alan diyalog, bedevînin beklenmedik biçimde mescide bevl etmesinin nedenini izah etmektedir. Rivayetin ana gövdesinde bedevînin mescide neden bevl ettiği konusun-da bir açıklamanın olmaması, kanaatimizce bu eklentinin bura-ya yerleşmesi için uygun bir eklem yeri olmuştur.

184

Abdurrezzak, Musannef, II, 420, hds.no. 3932; İbn Hanbel, Müsned, XXVI, 18, hs.no. 16393.

134

Bu formdaki kayıtlar 13. kanaldan gelmiştir. Sistemdeki kayıtla-ra göre üç kaynakta yer almaktadır. Senetlerde, üçüncü ravi Sevr’de bir karışıklık söz konusudur. Ebû Ya‘lâ’nın kaydında üçüncü ravi kısmında, Sevr b. Zeyd (ö. 135/753) görülürken,

diğer iki kayıtta Sevr b. Yezid (ö. ∼153/770) görülmektedir.185 Muhtemelen doğru olan birincisidir. Çünkü Mizzî’nin tespitine göre Sevr b. Zeyd’in İkrime’den rivayeti doğrulanmaktadır. Aynı şekilde Muhammed b. İsmail’in babasının Sevr b. Zeyd’den rivayet ettiği teyit edilmektedir.186 İbn Abbas’tan gelen bu riva-yetin yaygınlaşmamasının nedeni, iki Sevr’in karıştırılması, Sevr b. Yezid’in Kaderiye mezhebine mensup olmakla cerh edilmesi ve rivayette diğer tariklerde olmayan bir eklentinin yer alması olabilir. Juynboll’un daha önce değinilen genellemesine göre düşünüldüğünde, bu rivayetin uydurulmasından beşinci sırada yer alan en genç ravi, İsmail b. Ebî Üveys sorumlu tutulmalıdır. E formundaki durum ve İsmail b. Ebî Üveys hakkında kaynak-larda yer alan değerlendirmeler,187 söz konusu genellemeyi destekler görünmektedir.

185

Sevr b. Zeyd hakkında bir kaynakta sırf olumlu değerlendirmeler yapılmıştır. Bkz. el-Mizzî, Tehzîb, IV, 416. Bir başka kaynakta onun-la ilgili olumlu bilgiler yanında, meçhul olmak gibi olumsuz kanaat-ler de zikredilmiştir. Bkz. ez-Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Mu-hammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1348), Mîzânü’l-İ‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl (I-IV), thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1963, I, 373. Sevr b. Yezîd hakkında da olumlu bazı değer-lendirmelerle birlikte, Kaderiye mezhebinden olmakla cerh edil-miştir. Bkz. Zehebî, Mîzan, I, 374; Siyer, VI, 344.

186 Mizzî, Tehzîb, IV, 416.

187 Bu ravi hakkında söylenen en olumlu değerlendirme “la be’se bih”tir. Bunun yanında, “aklı kıt” vb. cerhler yapılmıştır. Bkz. İbn Adiy, Ebû Ahmed el-Cürcânî (ö. 365/976), el-Kâmil fî Du‘afâi’r-Ricâl, (I-IX), thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed Muavviz, el-Kütübü’l-İlmiyye Beyrut 1997, I, 525; Zehebî, Mizân, I, 221.

135

F Formu: [��] “Bedevîye Öğüt” Kısmına Yer Ve-ren Metinler F formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

– Hadisin bir yerinde bedevîye mescitlerin işlevini öğre-ten şu öğüt bulunmaktadır: “Bu yere, bevl edilmez; bu-rası namaz için bina edilmiştir.”

F1 Tipi

F1a

Bu şıkta bir kayıt bulunamamıştır.

F1b

Bu formattaki rivayetlerde, insanların tepkileri ifade edilerken

onların ‘meh meh’ ( �#� �#� ) dediklerinin kaydedilmiş olması dikkat

çekmektedir.

F1b-i Alt Tipi

(10. Kanal) Ebû Nuaym: Abdullah b. Muhammed b. Cafer > Ebû Halîfe > Ebu’l-Velîd et-Tayâlisî > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik:

“Resulullah ve ashabı mescitteyken bir adam oraya bevl etti. (Ashap): “Hey! Hey!” dediler. Nebî (s): (…) Bedevî bevl etme-yi bitirdikten sonra onu çağırdı ve: Bu mescitler bu tür necis işler için uygun olmaz; bu yerler Allah’ı zikretmek ve namaz kılmak içindir, dedi. (…)”

188

Bu rivayette mescittekilerle ilgili bilgi, “Bir adam” olarak kayde-dilen bedevînin eyleminden sonra gelmektedir. Aynı şekilde kıssadan hisse bölümü, Hz. Peygamber’in ikinci eyleminden

önce yer almaktadır. Suyu dökmek, ‘şenne’ (�5�) fiiliyle ifade

188

Ebû Nu‘aym, el-Müsnedü’l-Müstahrec, I, 344, hds.no. 654.

136

edilmiştir. Rivayetin sonunda “onu (adamı) bıraktılar” ifadesi yer almaktadır.

F1b-i’nin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� l�B1 3. Bedevînin eylemi : ��

2. Mescittekilerle ilgili bilgi : :;2� /�$�01 #�h��: �#.��

4. İnsanların tepkisi : �$/��C�� #� �#�

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� . �(;2� "�R$��, �� R$�� 1�]�> "

6. Karşı eylemin sonucu : ��"�� 8��

�Bedevîye öğüt : �R��, ��C *+ J �R�4G � B�� /"� > 6&��O�� 5�� 4G 1�4�C�� ( J ��G ��_�4��;2� ��l� ��:

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b �� 3$�� 5�� 6&��

8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#��O�� #�.�"� -�� R$/_�>:

F1b-ii Alt Tipi

(10. Kanal) İbn Hanbel: Behz > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha el-Ensârî > Amcası Enes b. Mâlik:

189

(10. Kanal) İbn Huzeyme: Abdullah b. Hişam > Behz (b. Esed el-‘Amiy) > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Amcası Enes b. Mâlik:

190

(10. Kanal) İbn Hibbân: Fadl b. Hubâb > Ebu’l-Velîd et-Tayâlisî > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Amcası Enes b. Mâlik:

191

“…”

189

İbn Hanbel, Müsned, XX, 297, hds.no. 12984. 190

İbn Huzeyme, Sahîh, I, 148, hds.no. 293. 191

İbn Hibbân, Sahîh, IV, 246, hds.no. 1401.

137

Üç kayıt, birbirine çok yakındır. İbn Hibbân’ın kaydında ‘ashabıyla beraber’ kısmı bulunmamaktadır. Yalnızca bu kayıtta bedevînin oturup bevl ettiği bildirilmektedir. Bu farklılığın bir hata sonucu ortaya çıktığı düşünülebilir. Bedevîye verilen öğüt kısmında İbn

Hanbel’de ‘mine’l-kazari ve’l-bevli ve’l-halâi’ ( 5�� 1�4�C�� &l��: ��$��: ); İbn

Huzeyme’de ‘mine’l-kazeri ve’l-bevli ( 5�� 1�4�C�� $��: ); İbn Hibbân’da

‘mine’l-kazeri ve’l-halâi’ ( 5�� 1�4�C�� ;&��"v��: ) biçiminde farklılıklar vardır.

Ayrıca İbn Hibbân’ın kaydında mescidin işlevlerinde “namaz” kelimesi bulunmamaktadır. Bu rivayette Hz. Peygamber’in ikinci eyleminde, onun bir adama su getirip dökmesini emrettiği tasrih edilmektedir. Bir öncekinde olduğu gibi kıssadan hisse bölümü rivayetin ortasında yer almıştır.

F1b-ii’deki rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : �+��_ /�$�01 ;2� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : �?��I �� #��h��: �#d�

3. Bedevînin eylemi : �) J A&�B �� ) 5� \

+��` (�d�C�� /�$��F 4. İnsanların tepkisi : ��C�� #��h�� :�#� �#�

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� /�$�01 ;2� " :�� R$�� 1�]�> �R$��,"


�Bedevîye öğüt :

�V/b �R��, ��C�� #�� " :*+ J �R�4G � B�� /"� > 6&��O�� )\ 5� 7��` (5�� 1�4�C�� $��: ;&��"v��: ) /\ 5� L�]9 (5�� 1�4�C�� $��: ) /\ 5� +��` (5�� 1�4�C�� ;&��"v��:"f �:�� _ ��I 1/�$�0 ;2� "��( J ��G ��A&��C�� +��/C�� _�): ;2� ��"� ��: /)\ 5� +��` (��A&��C�� +��/C�� :�� _�);2�

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��C�� /�$�01 ;2� 37�B�� 5�� H�$�C�� " :�V/I ��>�� 3$�� 5�� f6&�� #��O�� #�.�"�

8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �R�>�� 3$�� 5�� 6&�� #��O�� #�.�"�

138

F1b-iii Alt Tipi

(9. Kanal) Bezzâr: Zeyd b. Ahzem Ebû Tâlib et-Tâî > Ömer b. Yunus > İkrime b. Ammâr > İshâk > Enes:

192

(9. Kanal) Serrâc: Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasen b. Ali et-Taberî (imlâen) > Muhammed el-Mahledî > Ebu’l-Abbâs es-Serrâc > Muhammed b. Ebî Halef > Ömer b. Yunus el-Yemâmî > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik:

193

( 9. Kanal) Müslim: Züheyr b. Harb > Ömer b. Yunus el-Hanefî > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik:

194

( 9. Kanal) Ebû Avâne: Ahmed b. Yahya es-Sabirî ve İbrahim b. Merzûk el-Basrî > Ömer b. Yunus el-Yemâmî > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik:

195

“…Sonra Resulullah (s), topluluktan bir adama emretti; adam bir delv (Bezzâr: Bir zenûb) su getirdi…”

Bu kayıtta hadisin başlangıcı diğerlerinden farklıdır. Kıssadan hisse bölümünde mescidin işlevlerine, F1-ii’deki İbn Hibbân kaydında geçtiği gibi, Kur’an okumak da eklenmiştir. Serrâc’ın

kaydında suyu dökmek, ‘reşşe’ (��1) fiiliyle ifade edilmiştir.

Bezzâr’ın kaydında ‘meh meh’ ifadesi yerine, birçok rivayette olduğu gibi, ‘fekâme ileyhi ashab’ ifadesi bulunmaktadır. Yine aynı kayıtta Hz. Peygamber’in karşı eyleminde tek kelime bulu-nurken diğer ikisinde iki kelime bulunmaktadır.

F1b-iii’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

192

Bezzâr, Müsned, XIII, 78, hds.no. 6426. 193

es-Serrâc, Ebu’l-Abbas Muhammed b. ishâk es-Sekafî (ö. 313/925) Hadîs (I-IV), tahrîc: Zahir b. Tahir eş-Şehhâmî (ö. 533/1138), thk. Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkâşe b. Ramazan, el-Faruku’l-Hâdise, Kahire 2004, II, 197, hds.no. 822.

194 Müslim, Sahîh, I, 236, hds.no. 285-100.

195 Ebû Avâne, Müstahrec, I, 182, hds.no. 567.

139

1. Hadisin başlangıcı : ��. �5�h( 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : �� $01 2�

3. Bedevînin eylemi : )J A&�B �� H��C�� /�$��F ��

4. İnsanların tepkisi : ��C�� '�h�� $01 2� :�#� �#�) /1�]�� \ (H��C�� #�.�� J �'�h��;2� �$�01

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi

: ��C�� ;2� /�$�01 :e f�R$�� 1�]�> �R$��,) /1�]�� \ (e �R$�� 1�]�>

6. Karşı eylemin sonucu : �R$/_�Q�� !�Q ��

�Bedevîye öğüt : �V/b !>�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: ��C�� :*+ J �R�4G �� B�� e ��/"� > 6&�O� �5�� 4G ��$��

f 1�4�C��: ��( J ��> ��_�4��;2� f��l� ��: ��A&��I: �+��/C��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi

: �� l�B1 5�� H�$�C�� A&�� 3$�� 5�� 6&��) / \1�]�� (3'$�(�4 �5�� 6&��

8. İkinci eylem gereği yapı-lan iş

: �#�� )L(�$� �� \ :#��O� (#."�

F2 Tipi Bu tipte yer alan rivayetler şöyledir:

F2-i Alt Tipi (8. Kanal) Abdurrezzak > İbrahim b. Muhammed > Yahya b. Saîd > Enes:

“Biz Resulullah’la birlikte mescitteyken (içeri) bir bedevî girdi ve mescidin bir tarafına bevl etti. Nebî (s)’nin ashabı ona ba-ğırdılar ve onu düzeltmek istediler. Hz. Peygamber onları men etti (…) Sonra (müstetir fail) dedi ki: Bu yere bevl edil-mez; burası namaz için bina edilmiştir.”

196

Bu rivayetin ifadeleri daha ayrıntılıdır. Hz. Peygamber ve asha-bının mescitte olduğu ayrıntısında, olayı anlatan kişi, kendisinin de orada bulunduğunu ve olayı bizzat gördüğünü “Biz

196


140

Resulullah’la birlikte mescitteyken” ifadesiyle belirtmektedir. “Onu düzeltmek istediler” ayrıntısı, ayrıca dikkat çekmektedir. “Bevl etmeyi bitirinceye kadar” ayrıntısı ve su kabıyla ilgili iki-lem burada da bulunmaktadır. İkilemde yalnızca buradaki ka-

yıtta gördüğümüz “Denildi ki” anlamında ‘kî’le (�7.�I) ayrıntısı

bulunmaktadır. Rivayetin sonunda D3’te görülen ‘kıssadan his-se’ bölümünde müstetir fail, mescide bevl edilemeyeceğini, oranın namaz için yapıldığını bedevîye izah etmiştir. Yalnızca bu metne bakıldığında, söz diziminden müstetir failin Hz. Peygam-ber olduğu anlaşılır.

F2-i’de yer alan rivayetlerin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : ��. ;2� /�$�01 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : ��

3. Bedevînin eylemi : �) J �79, �� L.� �( ��

4. İnsanların tepkisi : T� �� # �'�h�� i� �� f :�,�1��:� �+�� R$��.�C�F

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�G�P��

6. Karşı eylemin sonucu : !�Q ��) J �8��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��

8. İkinci eylem gereği yapılan iş : [F ��G/�� !�"� �#��$ f%&�� :�� 7.�I ��" ��0 �5�� 6&��

�Bedevîye öğüt : �V/b ��I : "*+ J ��4G q+��=� �� /��F �#.�� ( J � �� "� "�� "

F2-ii Alt Tipi

(10. Kanal) Beyhakî: Ebu’l-Kâsım Zeyd b. Cafer b. Muhammed b. Ali el-Hüseynî (bi’l-Kûfe min asli simâ‘ihi) > Ebû Cafer Mu-hammed b. Ali b. Duhaym > Muhammed b. el-Hüseyn b. Ebi’l-Hüseyn > Ebû Huzeyfe > İkrime (İbn Ammâr) İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik:

141

“…”197

Bu rivayet aslında F1b-i rivayetine su kabı ikilemi eklenmiş bi-çimidir.

F2-ii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı: : A&�B �� !�� J �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi: :

3. Bedevînin eylemi: : �� 4. İnsanların tepkisi: : ��C�� '�h�� i� �� :�#� �#�


: ��C�� " :�� R$�� 1�]�>"

6. Karşı eylemin sonucu: : ��"�� 8��

�Bedevîye öğüt: : ��, �# �� C�� f :*+ J �R�4G � B�� /4v�Q�> ��4P�� ;&��"v�� $��: f 1�4�C��: ��( J /4v�Q�> ��A&��C�� +��/C�� _�4��: ;2� !��d>


: �V/b �� c�d �# �h�� 3'$�(�4 �:�� 3$�� 5�� 6&��


: �#�� #�.�"�

F3 Tipi Bedevîye öğüt eklentisi, ikinci bir eklenti olarak I formundaki bazı rivayetlerde ve J3 tipinde de bulunmaktadır. F3 tipi kayıtlar için bakınız. I3-ii ; I3-iii ; I3-iv ve J3.

F4 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

197

Beyhakî, Sünen K. II, 578, hds.no. 4143.

142

F Formunun Veri Dökümü Yapısal görünüm tablo sayısı

: 5.


: İki adet müsned, diğerleri konu tasnifli kitaplar.


: Üç adet F1b; iki adet F2.


: 1. madde: Bir adet ( *+�� l�B1 ); bir adet ( �+��_ /�$�01 ;2� ); bir adet ( ��. �5�h( ); bir adet: ( ��.

;2� /�$�01); bir adet ( A&�B �� ); bir adet ( �79,�� )

2. madde: Bir adet ( :;2� /�$�01 #�h��: �#.�� ); bir

adet ( �?��I �� #��h��: �#d� ); bir adet ( �� $01 2� ); iki adet (∅).

3. madde: İki adet (��); bir adet ( �) J A&�B �� ); bir adet ( )J A&�B �� H��C�� /�$��F ); bir adet

( �) J �79, f�� d�C�� /�$��F ); bir adet ( �) J �79, �� ); bir adet (/�$��F {O�W��).

4. madde: Üç adet ( ��C�� #��h�� :�#� �#� ); bir

adet ( H��C�� #�.�� J �'�h��;2� �$�01 ); bir adet ( T� �� # �'�h�� i� �� f :�,�1��: �+�� R$��.�C�F ); bir adet ( �# T� ��

�U��).

5. madde: Üç adet ( ��C�� . �(;2� "�R$��, �� R$�� 1�]�> " );

bir adet ( ��C�� " :�� R$�� 1�]�> "); bir adet:

( �V�P*W�=��;2� /�$�01 ); bir adet ( �V�G�P�� ).

6. madde: İki adet ( ��"�� 8�� ); bir adet ( !�Q ��) J �8��); bir adet ( �R$/_�Q�� !�Q �� ); iki adet (∅).

143

7. madde: Bir adet ( �� ); bir adet ( �� 3$�� 5�� 6&�� ); bir adet ( �� l�B1 5�� H�$�C�� A&�� 3$�� 5��

6&��); bir adet ( �� c�d �# �h�� 3'$�(�4 �:�� 3$�� 5�� 6&��); bir adet ( ��I /�$�01 ;2� 37�B�� 5�� H�$�C�� " :�V/I ��>��

3$�� 5�� f6&�� #��O�� #�.�"� ); bir adet (6&�� 5�� 3'$�(�4 ��,).

8. madde: Bir adet ( �#��O�� #�.�"� �-�� R$/_�>: ); bir

adet ( �R�>�� 3$�� 5�� 6&�� #��O�� #�.�"� ); bir adet (�#��); bir adet ( [F ��G/�� !�"� �#��$ f%&�� :�� 7.�I ��" ��0 �5�� 6&�� );

iki adet (�#�� ).

Kayıtların kanalları : Beş adet 10. kanal; dört adet 9. kanal; bir adet 8. kanal; bir adet 1. kanal.

Rivayetlerin kurgusu : Hz. Peygamber’in örnekliğinde Müslüman-lara hoşgörülü, eğitici ve öğretici olmaları gerektiği mesajı vermektir.

Önemli Notlar : a) F formunda bedevîye öğüt eklentisi bulunmaktadır.

b) Bu eklenti bir kayıtta en sonda; diğer kayıtlarda altıncı maddeden sonra gelmek-tedir.

c) Metnin ana gövdesini oluşturan madde-lerin tümünün dolduğu en detaylı kayıtlar bu formda yer almaktadır.

d) Yalnızca bir kez geçen bedevînin ‘otura-rak’ bevl ettiği bilgisi, bu formda yer al-maktadır.

F Formunun Değerlendirilmesi Bu formda yer alan kayıtlarda Hz. Peygamber’in bedevîye öğüt vererek, mescitlere bevl edilemeyeceğini, orasının namaz kıl-mak, Allah’ı anmak ve Kur’an okumak için yapıldığını söylediği bildirilmektedir. Bu eklenti üstü kapalı biçimde, “Öğretiniz;

144

kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız” ilkesine vurgu yapmakta; bil-meyerek yanlış yapan kimseyi rencide etmemek, aksine ona hoşgörülü davranıp onu eğitmek gerektiği dersini vermektedir.

F formunda yer alan eklentiye, yapısal yönden benzeyen bir rivayete, sarmal dışında rastlanmamıştır.

Bu formda yer alan rivayetlerin tümü, Enes’ten gelmektedir. J3 etiketli rivayette yer alan iki eklentiden biri, buradaki forma uygundur. Fakat sahip olduğu diğer özellikler, onun J formunda değerlendirilmesini gerekli kılmıştır. Kaydın bulunduğu kayna-ğın ahlak kitabı olması nedeniyle, birleştirme veya bazı bölüm-lerini kırpma gibi tasarrufların yapılmış olma ihtimali yüksektir.

F formunda yer alan eklentinin kaynağını bulmak için kanallar arasındaki farklılıklara bakıldığında, 6, 7 ve 8. kanallarda B for-mu ağırlıkta olduğu görülmektedir. Yalnızca 8. kanalda bulunan bir kayıt dışında bu kanallarda F formundan rivayet bulunma-maktadır. Bu durumda bu kanallarla 9 ve 10. kanallar arasında-ki önemli farklılıkları kontrol etmek gerekmektedir. 8. kanaldan 9. kanala geçtiğimizce en önemli değişiklik, ikinci ravinin de-ğişmiş olmasıdır. Yahya b. Saîd el-Ensârî’nin yerine, İshak b. Abdillah gelmiştir. Bu ravi, 9 ve 10. kanallarda müşterektir. Mantıksal olarak rivayetteki form değişikliğinin de öncelikle burada aranması gerekir. 9 ve 10. kanallarda üçüncü ravi İkrime de müşterektir. Form değişikliğinin nedeni bu raviye bağlı da olabilir. Dördüncü raviler 9. kanalda ortak biçimde Ömer’dir ve beşinci raviler değişik olmasına rağmen, metinler tek tiptir. 10. kanalda dördüncü raviler değişiktir. Buna rağmen, bir adet F2 tipi istisnasıyla, rivayetler tek tip kalmaya devam etmiştir. 10. kanala ilave olan tek tarikte ise üçüncü ravi Hemmâm, müşte-rek ravi İshak’a bağlanmaktadır. Bu tarikin metin etiketi Ad olup, 5. maddede tek olma özelliğine sahiptir.

Kanaatimizce buradaki eklentiden, diğer ihtimalleri dışlamaksı-zın, 9 ve 10. kanalın ikinci veya üçüncü ravisi sorumludur.

145

Bununla birlikte, daha önce Ebû Hüreyre için söylediğimiz gibi, Mâlik b. Enes’in olayı Yahya’ya anlatırken eklentisiz, İshak’a anlatırken eklentili anlatmış olma ihtimali de vardır. Fakat ka-yıtlarda bunu destekleyecek herhangi bir belirti görülmemiştir.

F formunda yer alan eklentinin otantik olmayıp, kök kısmın kurgusunu destekleyici mahiyette müşterek ravilerden biri tarafından ilave edilmiş olduğunu düşünüyoruz. Müslim, İbn Hanbel ve İbn Huzeyme kayıtlarında, eklentide yer alan Hz. Peygamber’in sözünün naklinde tereddüt ifade eden ‘ev kemâ kâl’ ilavesinin olması, bunun bir işareti sayılabilir.

Eklentinin yer aldığı kayıtların ikisi farklı kanallar içinde tek kalmıştır. Bunlardan birincisi 5. kanal içinde kalan Harâitî’nin kaydıdır ve J3 etiketlidir. Bu rivayette iki adet eklenti bulunmak-tadır. Bunlardan biri F formunda bulunan eklenti, diğeri ise I formunda bulunan bedevînin anısı eklentisidir. İkinci eklenti I1a-ii, I1a-iii, I3-ii, I3-iii ve I3-iv etiketli kayıtlarda da yer almakta-dır. Tekli tarikle üçüncü ravi Muhammed b. Amr’a bağlanmak-tadır.

F formundaki rivayetlerin metinleri, öncekilere göre daha ay-rıntılıdır. Örneğin Hz. Peygamber’in ve onun ashabının mescitte olduğunu bildiren ikinci madde, bu formda genelde doludur. Aynı şekilde insanların tepkisini belirten dördüncü maddedeki, insanların onu doğrultmak istedikleri ayrıntısı, sistemdeki bü-tün kayıtlar içinde yalnızca F2-i etiketli kayıtta yer almaktadır.

Metnin ana gövdesini oluşturan kısımda bazı kelimeler dikkat çekmektedir. Örneğin insanların tepkisinin belirtildiği dördüncü

maddede yer alan (�#� �#�), form dışında yalnızca I3-i etiketli kayıt-

ta yer almaktadır. Bu nedenle bu ifadenin F formuna özgü ol-duğunu söyleyebiliriz.

Dikkat çeken bir başka ifade Hz. Peygamber’in karşı eyleminin

yer aldığı beşinci maddedeki ( �� R$�� 1�]�> ) ifadesi daha önce 12. ka-

naldan gelen Be, Bf B2-ii etiketli rivayetlerde geçmişti. Aynı ifade, bu formda 10. kanaldan gelen rivayetlerde yer almakta-

146

dır. İki kanal arasında birinci ravi Enes’ten başka bir benzerlik görünmemektedir. Bu ifade neden Enes’ten gelen kayıtlar için-de yalnızca bu iki kanalda toplanmış olabilir? Bu durum, iki kanal arasında Enes’in dışında görünmeyen (örneğin yazılı bir kaynak olması gibi) başka bir ilişkinin olduğu konusunda kuşku uyandırmaktadır.

G Formu: [��] “Kıyamet Ne Zaman?” Diyaloguna Yer Veren Metinler G formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

– Bedevî’nin mescide girişinden sonra bir diyalog yer al-maktadır. Bu diyalogta iki soru ve iki cevap bulunmak-tadır. Sorulardan ikincisi cevabî soru biçimindedir. Di-yalog kıyametin ne zaman vukû bulacağıyla ilgili olup genel itibariyla şöyledir:

o Bedevi kıyametin ne zaman vuku bulacağını so-rar.

o Hz. Peygamber, kıyamet için ne hazırladığını so-rar.

o Bedevî hazırlığının pek olmadığını fakat Allah ve Resulünü sevdiğini söyler.

o Hz. Peygamber ona, sen sevdiğinle berabersin, der.

– Diyalogdan sonra, formlarda gördüğümüz standart maddeler gelir.

– Hz. Peygamber’in karşı eyleminde, bedevînin cennet ehlinden biri olabileceği, biçiminde bir açıklama vardır.

Rivayette ashabın bedevîyi engelleme çabası olmadığı için, onu G1a’da değerlendireceğiz.

147

G1 Tipi

G1a

Bu formda bulabildiğimiz tek rivayet, bu şıkka uygun yapıdadır.

(14. Kanal) Bezzâr: Yusuf b. Musa > Ahmed b. Yunus > Ebû Bekir b. Abbas > Sem‘ân el Mâlikî > Ebû Vâil > Abdullah

198:

“Oldukça yaşlı bir bedevî Nebî (s)’ye gelip: Ey Muhammed, kıyamet ne zaman, diye sordu. Hz. Peygamber: Onun için ne hazırladın, dedi. Bedevî: Hayır, seni Hak ile gönderene yemin ederim ki onun için ne çokça namaz ne de oruçtan bir şey hazırladım; ama ben, Allah ve Resulünü severim, dedi. Hz. Peygamber: Sen sevdiğinle berabersin, dedi. (Müstetir ravi) dedi ki: Yaşlı adam birden sıçrayıp kalktı ve mescide bevl etti. Resulullah (s): Onu bırakın, O cennet ehlinden biri olabilir, dedi. Sonra onun bevli üzerine su döktü.”

199

– Rivayet, daha önce gördüklerimizden bazılarında oldu-

ğu gibi ‘câe’ (A&�B) fiiliyle başlamıştır.

– Bu rivayette ilk kez bedevînin sıfatı hakkında bilgi ve-rilmiştir. Yaşlı adamın sıçrayıp ayağa kalkmasını anlatan ‘vesebe’ kelimesi, daha önce ashabın bedevîyi engel-leme çabasını ifade etmek üzere kullanılmıştı (Bkz. Be).

– Bu rivayette insanların tepkisinden söz edilmediği hal-de, Hz. Peygamber’in karşı eylemine yer verilmiştir.

Kıyametin ne zaman kopacağı ve kişinin sevdiğiyle beraber olduğu, kaynaklarda ayrı bir sarmal hâlinde bulunmaktadır. Bu formun sonunda, bu sarmal hakkında ayrıca bilgi verilecektir.

G1a’da yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

198

Bir kaynakta, adı geçen şahsın Abdullah b. Mes‘ud olduğu açık-lanmıştır. Bkz. el-Heysemî, Ebu'l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekr b. Süleyman (ö. 807/1405), Mecma‘ü'z-Zevâid ve Menba‘ü'l-Fevâid (I-XI), Dâru'l-Fikr, Beyrut 1992, XI, 185, hds.no. 18022.

199 Bezzâr, Müsned, V, 161, hds.no. 1753.

148

1. Hadisin başlangıcı : A&�B �� !�� J i� �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: x��.� x� ��_

� “Kıyamet ne zaman?” sarmalı :

��C�� :�F ��h�� !Q� ~/L�� I : "�� m�,�� ~�P��" ��C��: " f�� u�4*��: n�rd i[h��

�m�,�� P�� 5�� _ K��"� ��: 3H�.�� *� J �i( J �� /� #*"�� #��$�01:" ��I: " <�(�� 5� <�� "


3. Bedevînin eylemi : ��b$�� .�O��


5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 : "�R$��, !�d�� +�� +$/=F �5�� 7�G�� L�� "


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi :

8. İkinci eylem gereği yapılan iş : ��: !�"� �#��$ S&��

G1b

İnsanların tepkisinin yer aldığı rivayetler G formunda bulun-mamaktadır.

G2 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.


149


[��] “Kıyamet Ne Zaman?” Sarmalı: Burada G formuna uzantısı olan “Kıyamet ne zaman?” sarmalı hakkında, kısa bilgi vereceğiz. Asıl konumuzun dışında kaldığın-dan bu sarmalı form ve tipleriyle değil, en eski kaynaklarda yer aldığı şekliyle tanıtacak ve G formuyla karşılaştırmasını yapaca-ğız.

“Abdurrezzak > Ma‘mer > Zührî > Enes b. Mâlik senediyle kay-dedilen bir hadise göre, bedevîlerden bir adam Resulullah (s)’a geldi ve Ey Allah’ın Resulü, kıyamet ne zaman, diye sordu. Resululullah (s): Onun için ne hazırladın, dedi. Bedevî: Onun için kendimi kutlayabileceğim büyük bir şey hazırlamadım; an-cak ben gerçekten Allah ve Resulünü seviyorum, dedi. Resulullah (s): Şüphesiz sen, sevdiğinle berabersin, dedi.200

Bu rivayetin Muvatta’daki kaydında bedevînin, oruç ve namazı-nın az olduğunu söylediği belirtilmektedir.201 Buhârî’deki kaydı-na göre,202 Hz. Peygamber ve Enes mescitten çıkarken bedevîye rastlamışlardır. Bu kayda göre, bedevî sadakasının azlığını da ifade etmiştir. Bir başka kayıtta203 aynı rivayet, kıyamet alamet-lerinin ne zaman ortaya çıkacağıyla ilgili başka bir sarmala204 uzantılı biçimde yer almaktadır. “Kıyamet ne zaman?” sarmalı

200

Ma‘mer b. Ebî Amr Râşid el-Ezdî (ö. 153/769), el-Câmi‘, bkz. Abdurrezzak, Musannef, XI, 199, hds.no. 20317.

201 Mâlik, Muvattâ (Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayeti I-III), thk. Takiyyüddîn en-Nedvî, Dâru’l-Kalem Dimaşk 1991, III, 420 , hds.no. 929. Krş. thk. A‘zamî, I, 100.

202 Buhârî, Sahîh, IX, 65, hds.no. 7153.

203 Ebu’l-Hasan Ali b. Hucr b. İyas es-Sa‘di (ö. 244/850), Hadîsu Ali b. Hucr es-Sa’di an İsmail b. Ca‘fer el-Medenî (Ehâdîsü İsmail b. Ca‘fer, ö. 180/796), thk. Ömer b. Refûd b. Refîd es-Süfyânî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1998, 453, hds.no. 388.

204 Müslim, Sahîh, IV, 2269, hds.no. 136-2952.

150

oldukça karmaşıktır. Bu sarmalda birçok rivayet, çeşitli uzantı-larla birbiri içine girmiş haldedir. G1a’da görülen bu eklenti, “kıyamet ne zaman” sarmalına işaret etmektedir.

G Formunun Değerlendirilmesi Bu formda tek kayıt bulunduğundan veri dökümü yapılmamıştır. G formunda “Kıyamet ne zaman” sarmalına uzanan bir eklenti bulunmaktadır. Bu eklenti, yalnızca bu formda yer almakta; bu-radaki sarmal dışında bulunan rivayetlerde bazen müstakil bazen başka rivayetlere bitişmiş olarak ayrı bir sarmal hâlinde bulun-maktadır. Eklenti, birinci ile (ikinci madde boş olduğundan) üçüncü madde arasına yapılmıştır ve eklenti ile üçüncü madde arasındaki uyumsuzluk kolayca fark edilecek düzeydedir.

Dördüncü maddede insanların tepkisi belirtilmediği halde, be-şinci maddede Hz. Peygamber’in karşı eylemi yer almaktadır.

Bu formun tek kaldığı bir başka farklılık, Hz. Peygamber’in karşı eyleminde “Onu bırakın; o cennet ehlinden olabilir” denilmesi-dir.

Bu kayıt 14. kanaldan gelmektedir. Kanalda yer alan diğer iki kayıt H4 etiketlidir. Kanaldaki ravilerin görüntüsüne göre G formuna yapılan bu eklentiden, Ahmed b. Yunus veya Yusuf b. Musa sorumludur. Farklı bir bakış açısıyla Ebû Bekir b. Ayyâş da sorumlu görülebilir. Bu konuda “Çapraz değerlendirmeler” başlığı altındaki “Kıyamet ne zaman?” eklentisine bakınız.

H Formu: [��] “Bir Kişi Bir Kavmi Sever” Diya-loguna Yer Veren Metinler H formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

– İkinci eylem gereği yapılan işten sonra, Hz. Peygamber ile bedevî arasında geçen, G formundakinden farklı bir diyalog bulunmaktadır. Diyalog bir kişinin bir kavmi sevmesi, fakat onların yaptıklarını yapmaması üzerine olup genel itibariyla şöyledir:

151

o Bedevî Hz. Peygamber’e, bir kişinin bir toplulu-ğu sevdiği halde, onların yaptığı işleri yapma-ması hakkında ne düşündüğünü sorar.

o Hz. Peygamber, G1a’da geçen, “Kişi sevdiğiyle beraberdir” cevabını verir.

Rivayette bevlin isabet ettiği toprağın kazılmasıyla ilgili ifadenin bulunmasından dolayı, onu H4 tipinde inceleyeceğiz.

H1 Tipi

H1a

Bu formda bulabildiğimiz tek rivayet, bu şıkka uygun yapıdadır. Bununla birlikte, bevlin isabet ettiği toprağın kazılmasıyla ilgili ifadeye de yer verildiğinden dolayı, H4’te incelemeyi tercih ettik.

H1b

İnsanların tepkisinin yer aldığı rivayetler H formunda bulun-mamaktadır.

H2 Tipi

Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

H3 Tipi

Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

H4 Tipi

H formunda bulabildiğimiz tek rivayet H4 tipindedir.

(14. Kanal) Ebû Ya‘lâ: Ebû Hişâm er-Rifâî > Ebû Bekir b. Ayyâş > Sem‘ân b. Mâlik el-Mâlikî > Ebû Vâil > Abdullah:

152

“…Hz. Peygamber emretti; bevl yeri (bevlin isabet ettiği yer) kazıldı ve bir ‘delv’ su döküldü. Bedevî: Ey Allah’ın Resulü, bir kişi bir topluluğu sever ama onların yaptıklarını yapmaz(sa onun durumu nasıl olur?) dedi. Resulullah (s): Kişi sevdiğiyle beraberdir, buyurdu.”

205

Aynı rivayet aşağıdaki senetle Dârekutnî’nin eserinde de yer almaktadır:

(14. Kanal) Dârekutnî: Abdulvahhab b. İsa b. Ebî Hayye > Ebû Hişam er-Rifâî Muhammed b. Yezid > Ebû Bekir b. Ayyâş > Sem‘ân b. Mâlik > Ebû Vâil > Abdullah:

206

Rivayetin kök kısmı A4’e benzemektedir. Ancak A4’te söz rivaye-ti yapılmışken burada öyküleme yapılmıştır.

H4’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:





:



: �� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : � �� # (��=� ��W�Q ��: �#�.�"� x$��, �5�� 6&��

� “Bir kişi bir kavmi sever…” Sarmalı

:

��I �� :�F ;2� ��$�01f k&�� h�F H�$�C�� : �7��dF f�V P�"�d ��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: : "k&�� 5� �� "

205

Ebû Ya‘lâ, Müsned, VI, 311, hds.no. 3626. 206

ed-Dârekutnî, Ebu'l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed Dârekutni (ö. 385/995), Sünen (I-V), thk. Şu‘ayb el-Arnaut vd. Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2004, I, 239, hds.no. 477; Heysemî, Mecmâ‘, I, 356, hds.no. 1579.

153

Rivayette geçen diyalog, aslında “Bir kişi bir kavmi sever…” adını verebileceğimiz farklı bir sarmalın uzantısıdır. Bu sarmal hakkında kısa bilgi verelim.

[��] “Bir Kişi Bir Kavmi Sever…” Sarmalı: Bu sarmalda yer alan rivayetlerin erken kayıtlarından birinde, bir adamın Hz. Peygamber’e: “Bir adam bir kavmi sever fakat onların yaptıklarını yapamaz(sa onun hakkında ne buyrulur?)” diye sorduğu; Hz. Peygamber’in de: “Kişi, sevdiğiyle beraber-dir.” dediği bildirilmektedir.207 Aynı kaynağın bir başka kaydın-da, bir bedevînin, Medine dışında bir yerde, birkaç kez yüksek sesle bağırarak Hz. Muhammed’e (s) seslendiği, insanların onu engellemeye çalıştıkları, fakat onun aldırmadığı ve söz konusu soruyu sorup, malum cevabı aldığı belirtilmektedir.208 Bu sar-malın içine ‘mest üzerine mesh etme’ konusunun da karıştığı görülmektedir.209 H4 tipi rivayetinin yer aldığı kaynakta, bede-vînin bevli olayı olmaksızın ayrıca üç yerde kaydedilmiş olduğu-nu da belirtelim.210 H4’te görülen bu uzantı, bu sarmala işaret etmektedir. Bu büyük sarmalın içine burada giremeyeceğiz.

H Formunun Değerlendirilmesi Bu formda da tek tablo bulunmaktadır. Bu nedenle veri dökü-mü yapılmamıştır. H formunda “Bir kişi bir kavmi sever…” sar-malına uzantısı olan bir eklenti bulunmaktadır. Bu eklenti, sis-temde bulunan kayıtlar içinde yalnız bu formda yer almakta, fakat sarmal dışı rivayetlerde bazen müstakil, bazen de başka rivayetlere bitişmiş vaziyette ayrı bir sarmal hâlinde bulunmak-

207

Ebû Davud et-Tayalisi, Müsned, I, 134, hds.no. 154. 208

Ebû Davud et-Tayalisi, Müsned, II, 486, hds.no. 1263. 209

Taberânî, Mu‘cem K. VIII, 54, hds.no. 7348. 210

Ebû Ya‘lâ, Müsned, V, 270, hds.no. 2888; VI, 35, hds.no. 3278; 36, hds.no. 3280.

154

tadır. Eklentinin haricinde metnin ana gövdesi oldukça sadedir ve A formu görüntüsündedir.

Bu formun kurgusu, “Bir kişi bir kavmi sever…” sarmalında aranmalıdır. O da, muhtemelen ibadetleri yerine getirmede gevşeklik gösteren kimselerin hor görülüp dışlanmaması gerek-tiği mesajı vermektir.

I Formu: [��] Bedevînin Duası Kısmına Yer Ve-ren Metinler I formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

– Bu form rivayetlerin başında veya sonunda ikinci bir olay anlatılmaktadır. Bu olay genel yapısı itibariyle şöy-ledir:

o Bedevî, “Allah’ım bana ve Muhammed’e mer-hamet et; bizden başka hiç kimseye merhamet etme” diye dua eder.

o Hz. Peygamber, “Geniş olanı daralttın” der. Bu bölüm, bedevînin duası sarmalı olarak isimlen-dirilmiştir.

– Bu formda yer alan bazı rivayetlerde bedevîye öğüt bö-lümü bulunmaktadır.

Bu formda yer alan rivayetlerin standart tiplere dağılımı şöyle-dir:

I1 Tipi

I1a

Bu şıkta yer alan rivayetler şöyledir:

I1a-i Alt Tipi

155

(4. Kanal) Bezzâr: Muhammed b. Ma‘mer > Vehb b. Cerîr > Babası > Nu‘mân (İbn Râşid) > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah > Ebû Hüreyre:

Bir bedevi Nebî (s) ‘ye geldi ve: Ey Allah’ım, bana ve Mu-hammed’e merhamet et; bizden başka hiç kimseye merha-met etme, dedi. Resulullah (s): Sen geniş olanı daralttın, de-di. Sonra bedevî kalktı ve mescide bevl etti. Hz. Peygamber: (Onun) bevlinin üzerine bir zenûb su dökün, dedi.”

211

Bu rivayette bedevînin duasıyla ilgili herhangi bir açıklama bu-lunmamaktadır. Hz. Peygamber’in bu duaya verdiği cevapta, yalnızca onun sözü nakledilmiştir.

I1a-i’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. �� !>�� p� �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

�Bedevînin duası sarmalı : ��C�� :��*"��P�V �1�� :��h��?�f� :�e >��V �d�� ?� �� C�� /�$�01 ;2� :��C�� >h��m :�0�?d�

3. Bedevînin eylemi : �V/b �IH� ��


5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ��C�� ;2� /�$�01 :��G �/CF�$ ��"! �$��# �)�(?$� ��5 �6&�


I1a-ii Alt Tipi [��2] (5. Kanal Bezzâr: Muhammed b. Beşşâr > Abdulvahhab > Muhammed b. Amr > Ebû Seleme > Ebû Hüreyre:

211


156

“…Bedevî sırtını döndü, mescidin bir tarafına doğru geldi ve ora-ya bevl etti. O kınanmadı ve kötü söze maruz kalmadı. Nebî (s) ona: Bu mescit Allah’ı zikretmek ve namaz için bina edildi, dedi. Sonra bir ‘secl’ su istedi ve onu bevlin üzerine döktü.”

212

Bu rivayette Hz. Muhammed’in mescitte olduğu ve bedevînin onun için geldiği tasrih edilmiştir. Bedevînin duası rivayetin baş tarafındadır. Hz. Muhammed’in onun duasına cevabı yalnızca onun sözünün nakledilmesi biçimindedir ve ilave bilgi bulun-mamaktadır. Bedevînin bevletmesi olayına insanların tepkisiz kaldığı, özellikle vurgulanmış, onun kınanmadığı ve ona kötü söz söylenmediği ifade edilmiştir. Kıssadan hisse bölümü riva-yetin ortasında yer almıştır; fakat onun ara rivayet olduğu bu kayıtta açık olmayıp, asıl rivayetle bütünleşmiş görünümdedir.

I1a-ii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : 79, �� !�"� 1;2� �$�0 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : $�G: \ ��Z�

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C� :VP"�� W�� f��: �e: �W�>

�`� ��d� ��C�� ;2� /�$�01 :�C� m��Q`� �d0�:

3. Bedevînin eylemi : z$� �� ` !>� L.`�( ��Z�

�� #.�

4. İnsanların tepkisi (ters yönde) : �: �(�F �: ��F

�Bedevîye Öğüt : ��I: p� �� :��J � �4G ��Z� �_4� 2�

�l ��: 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b ��, 7�� 5� &�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : #�� #."�

212


157

I1a-iii Alt Tipi

Bu şıktaki kayıtta, Hz. Peygamber’in yukarıda geçen mescit-le ilgili sözü, ara rivayet biçiminde şöyle nakledilmiştir:

(5. Kanal) İbn Hibbân: Abdullah b. Muhammed el-Ezdî > İshak b. İbrahim el-Hanzalî > Abd b. Süleyman ve Fadl b. Musa > Muhammed b. Amr > Ebû Seleme > Ebû Hüreyre:

Bedevînin İslam’ı iyice öğrendikten sonra dediğine göre Resulullah (s) ona şöyle demiş: “Bu mescit yalnızca Allah’ı zikretmek ve namaz kılmak içindir, oraya bevl edilmez.” Son-ra bir ‘secl’ su istedi ve onu bevlin üzerine döktü.”

213

Bu rivayetin I1a-ii’den farkı, kıssadan hisse bölümündeki ifade-nin Hz. Peygamber’den bedevînin aracılığıyla nakledilmesidir. Buradaki ara rivayet, açık biçimde belli olmaktadır.

I1a-iii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : �79, �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : :;2� /�$�01 x��B

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C�� :�V�P*"�� W�� f�� fK��h��: ��: ��W��> K� �� f��d� ��C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :»��C�� m��Q �?d�0�:«

3. Bedevînin eylemi : �V/b !�h�> f�� L.� �(

��

�Bedevînin Anısı : ��C�� d �+�� #�C�� H��"�0 s�� :*+ J

;2� ��$�01 ��I �#�� : "*+ J ��4G � �� ( J $�G ��_�4��;2� f��"� ��: ��: /��F �#.��"


5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : �V/b ��, 37�� 5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : f ��#�� #�.�"�

213

İbn Hibbân, Sahîh, IV, 247, hds.no. 1402.

158

İnsanların tepkisinin yer almadığı diğer kayıtlar için, I formun-daki I3-ii; I3-iii ve I3-iv etiketli rivayetlerbkz.

I1b

I formunda yer alan rivayetler, I1a’dakilerin dışında, insanların tepkisine yer vermektedir. Ancak insanların tepkisine ilaveten diğer özellikler de içerdiğinden farklı tiplerde değerlendirilmiş-tir. İnsanların tepkisine yer veren ve ilave özellik içermeyen tek kayıt şöyledir:

(15. Kanal) Taberânî: Hüseyin b. İshak et-Tüsterî > Ebu’r-Rabî ez-Zehrânî > Ali b. Gurâb > Ubeydullah b. Ebî Humeyd > Ebu’l-Melîh > Vâsıla b. Eskâ‘:

“Biz Resulullah (s) ile birlikteydik. Bir bedevi girdi ve Allah’ım bana ve Muhammed’e merhamet et... dedi. Ona: Yuh sana! Yazıklar olsun! Geniş olanı daralttın, dediler. Sonra bedevî bir kenara çekildi (…).”

214

Bu kayda göre, “Geniş olanı daralttın” diyenler, insanlardır. “Yuh sana! Yazıklar olsun!” ifadeleri I3’te Hz. Peygamber’in sözleri olarak nakledilmiştir. İlgi çeken bir başka özellik, diğer rivayetlerde ‘bevl’ kelimesi kullanılırken bu rivayette ‘mebâl’ kelimesinin kullanılmasıdır.

I1b’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : �� 79�� ;2� �$�01 �� /_ 2. Mescittekilerle ilgili bilgi :

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C�� : � �� 1� �V�P"�� V ��> ��: �?��h��:

�#�� $/��C�� ?� �� d� : ��C�� n�"F�:: nh�F:�?d�0�: m��

3. Bedevînin eylemi : �?��X��I �� f�� !�h�> �V/b

4. İnsanların tepkisi : �#�.�� J �$��b$��

214

Taberânî, Mu‘cem K. XXII, 77, hds.no. 192.

159


: �� C�� : "�#�� 5�� 8��WF !�Q �R$��, "



: 6&�� 5�� 37�� ;2� /�$�01 ��, �V/b

8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�� !�"� �#��

I2 Tipi Bu tipte yer alan rivayetler şunlardır:

I2-i Alt Tipi

(SBRE) Abdurrezzak: Abdurrezzâk > Ma‘mer > Zührî >

Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe > ∅:

“…Sonra Nebî (s) ayağa kalktı; bedevî de arkasında, hep bir-likte namaz kılıyorduk. Bedevî birden şöyle dedi: Allah’ım bana ve … ”

215

Bu rivayetin diğer rivayetlerden farklı yönleri şunlardır: Bura-daki rivayette ikinci olay, asıl rivayetin sonunda yer almaktadır ve I1a’dakinden farklı olarak, namaz kılma olayı eklenmiştir. Bu kayıtta insanların tepkisi “Topluluk ona doğru yürüdü; onu azarladılar, ona sert davrandılar” anlamında ‘fekâme ileyhi’l-

kavmu fenteherûhü ve ağlazû leh’ ( H��C�� #�.�� J �H�$�C�� f�R:��PQ�(�� $/��"��: �#�� )

ifadesi yer almaktadır. Su kabıyla ilgili ikilemden sonra D for-munda görülen “Şüphesiz siz kolaylaştırıcılar olarak gönderildi-niz…” kısmı bulunmaktadır.

I2-i’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : 3. Bedevînin eylemi : ��

215


160

4. İnsanların tepkisi : H��C�� #�.�� J �H�$�C�� f�R:��PQ�(�� $/��"��: �#�� 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : ��C�� : "�R$��,... 6. Karşı eylemin sonucu :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : ...�$/CF ��G��: !�"� �#��$ ��" ��0 �5�� 6&�� – �:�� ?$��, �5�� 6&��"


�Kıssadan Hisse : ��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� : �$/rd��> 5F �i�d��

�Bedevînin Duası Sarmalı :

�V/b H��I �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: �� : �#�W�"9 ��.�� V�G �+$�" �F �) J ��I �� :�V�P*"�� f� �� 1� f�?��h��: ��: �V ��> ��d� f�?� �� "�� |� �(� ;2� /�$�01 ��I f �#�� : "��C�� m��h> �?d�0�:"

I2-ii Alt Tipi [��2] ( 1. Kanal) İbn Hanbel: Süfyân > Zührî > Saîd > Ebû Hüreyre:

“Bedevî mescide girdi ve iki rekat namaz kıldı. Sonra şöyle dedi: Allah’ım…(…) Nebî (s) ona döndü ve geniş olanı daralttın, de-di…”

216

Bu rivayette bedevînin iki rekat namaz kıldığı ilave bir olay ola-rak anlatılmıştır. Bedevînin duası haberin baş tarafındadır. Ri-vayetin sonunda kıssadan hisse bölümünde “Siz kolaylaştırıclar olarak gönderildiniz…” ifadesi bulunmaktadır.

I2-ii’deki rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı: : �79, �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi: : �Bedevînin duası sarmalı : !*" �� V/b 5�.Qd�_1 ��I :�V�P"�� 1��

216

İbn Hanbel, Müsned, XII, 197, hds.no. 7255.

161

f�?��h��: ��: �V ��> ��d� �?� �� .<�WQ�� #�.�� J �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: ��C�� " :��C�� m��h> �?d�0�:"

3. Bedevînin eylemi: : �V/b �V�� "F �+��

4. İnsanların tepkisi: : ��0�� U�� #�.�� J

�Kıssadan Hisse : ��C�� V�P�� /�$�01 ;2� " :��( J �V�Q�r�d�

f5F �i�.�� V��: �$/rd��> f5F �i�d��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi: : 6. Karşı eylemin sonucu: :

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi: : "�G��$/CF � �#�.�"� �?$��, �5�� f6&�� :�� @"��0 �5��

6&�� "


I2-iii Alt Tipi [��2] (1. Kanal) Ebû Davud: Ahmed b. Amr b. es-Serh ve İbn Abde (Lafız İbn Abde’nindir.) > Süfyân > Zührî > Saîd b. el-Müseyyib > Ebû Hüreyre:

“…”217

Bu rivayette Hz. Peygamber’in mescitte olduğu tasrih edilmiş-tir. Ebû Davud’un açıklamasına göre, bedevînin kıldığı namazın iki rekat olduğunu İbn Abde söylemiştir.

I2-iii’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : *+�� -. �� 79, � �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : :;2� /�$�01 x��B �Bedevînin Duası Sarmalı : !*" �� )��I �5�� :( 5�.Qd�_1 �V/b ��I :

�V�P"�� 1� f�?��h��: ��: �V ��> ��d� �?� �� .<�WQ�� #�.�� J �� !*"� k2� �#�.�"�

217

Ebû Davud, Sünen, I, 103, hds.no. 380.

162

fV*"0: ��C�� " :��C�� m��h> �?d�0�:"

3. Bedevînin eylemi : �V/b �V�� "F �+�� L.� �( ��

4. İnsanların tepkisi : ��0�� U�� #�.�� J 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�G�P��

6. Karşı eylemin sonucu: : �Kıssadan Hisse : ��I: " :��( J �Q�r�d��V f5F �i�.�� V��: �$/rd��>

f5F �i�d��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : "�$�� #�.�"� �@"��0 �5�� 6&��" )�:�� I:( "�?$�(�) �5�� 6&��"


I2-iv Alt Tipi [��2]

Bu şıkta, tarikleri farklı, metinleri aynı olan üç rivayet kay-dedilmiştir:

(1. Kanal) Tirmizî: İbn Ebî Ömer ve Saîd b. Abdirrahman el-Mahzûmî > Süfyân b. Uyeyne > Zührî > Saîd b. el-Müseyyib > Ebû Hüreyre:

218

(1. Kanal) İbnu’l-Cârûd: Mahmûd b. Âdem > Süfyân > Zührî > Saîd > Ebû Hüreyre:

219

(1. Kanal) Beyhakî: Ebu’l-Hasen Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. el-Fadl el-Kattân (Bağdat’tan) > Ebû Sehl b. Ziyâd el-Kattân > İsmail b. İshak el-Kâdî > Ali b. Abdillah >

218

et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî (ö. 279/892), Sünen (I-V), thk. I, 275, Ahmed Muhammed Şakir vd. Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1975, hds.no. 147.

219 İbnu’l-Cârûd, Ebû Muhammed Abdullah b. Ali b. el-Carud (ö. 307/920), el-Müntekâ mine's-Sünneni'l-Müsnedeti an Resulillah, thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sakâfiyye, Beyrut 1988, 44, hds.no. 141.

163

Süfyân (Bu rivayeti şu şahıstan ezberledi:) > Zührî > Saîd > Ebû Hüreyre:

220

“Bir bedevî mescide girdi, namaz kıldı. Namazı bitirdiğinde şöyle dedi: “Allah’ım…” Nebî (s) ona yöneldi ve: Geniş olanı daralttın, dedi. (…) (Müstetir fail): Siz kolaylaştırıcılar olarak gönderildiniz…” dedi.

Bu rivayette kıssadan hisse bölümü, normalde olduğu gibi riva-yetin sonunda yer almaktadır.

I2-iv’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : � ��Z� �� 79, 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : x��B �� :

�Bedevînin duası sarmalı : !*" �� I f�8�� "�� : � �� 1� �V�P*"��

?� �� d� �V ��> ��: �?��h��: �#�.�� J <�WQ�� f��C�� f �� : " �?d�0�: m��h> ��C�� "

3. Bedevînin eylemi : �� Z� �� +�� "F �V�"��

4. İnsanların tepkisi : ��0�� U�� #�.�� J


:



: �� C�� : " 6&�� 5�� @"��0 �#�.�"� �$/CF ��G��

6&�� 5�� ?$��, �:��"


�Kıssadan Hisse : ��I �V/b :» �$/rd��> �V��: 5F �i�.�� V�Q�r�d� ��( Jd��5F �i�

220

Beyhakî, Sünen K. II, 601, hds.no. 4240. Beyhakî, birkaç senet daha zikreder, fakat metinlerine yer vermediğinden, onlarda farklılık olabileceği endişesiyle buraya almadık.

164

I2-v Alt Tipi [��2]

Kıssadan hisse bölümünün farklı bir tipte olduğu, iki kayıt bu-lunmuştur. Bu kayıtlar ikincinin senedinin uzunluğu dışında, birbirinin aynısıdır:

(1. Kanal) Şâfi‘î: İbn Uyeyne > Zührî > Saîd b. el-Müseyyib > Ebû Hüreyre:

221

(1. Kanal) Beyhakî: Ebû Zekeriyya ve Ebû Bekir ve Ebû Saîd > Ebu’l-Abbâs > er-Rabî‘ > eş-Şâfi‘î > İbn Uyeyne > Zührî > Saîd b. el-Müseyyib > Ebû Hüreyre:

222

…Sonra Nebî (s) şöyle dedi: Öğretin, kolaylaştırın, zorlaştır-mayın.”

Bu rivayette “Siz kolaylaştırıcılarsınız…” yerine D4’te olduğu gibi, “Öğretin, kolaylaştırın, zorlaştırmayın” ifadesi yer almak-tadır. Ayrıca yalnızca Bh’de görülen acele ettirmek fiili, farklı bir yapıda bu rivayette de bulunmaktadır.

I2-v’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı: : �79, �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi: :

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C�� :�V�P*"�� 1� �?��h��: ��: �V ��> ��d� �?� �� .��C�� ;2� /�$�01 :"��C��

m��h> ?d�0�:�"

3. Bedevînin eylemi: : �� +�� L.� �( ��

4. İnsanların tepkisi: : �V�P�(��=�� $/" �� #�.�"�

221

eş-Şafi‘î Ebû Abdillah Muhammed b. İdris b. Abbas (ö. 204/820), Müsned, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1980, 21.

222 el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 458/1066), Ma‘rifetü’s-Sünen ve’l-Âsâr (I-XV), thk. Abdülmu‘ti Emîn el-Kal‘acî, Câmiatü'd-Dirasati'l-İslâmiyye, Karaçi 1991, III, 394, hds.no. 5055. Müellife göre aynı rivayeti Süfyan’dan Ali b. el-Medînî, Humeydî ve diğerleri de rivayet etmiştir.

165

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi: : �V�G�P��


7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi: : �V/b �� 3'$�(�4 �5�� f6&�� :�� 37��0 �5�� 6&��

8. İkinci eylem gereği yapılan iş: : [F �G/�� #�.�"�

�Kıssadan Hisse: : �V/b ��I �� :"f�$��y"� �:��i�F: ��:

�:��i�d�>"

I3 Tipi Bu tipte üç çeşit rivayet bulunmuştur:

I3-i) Alt Tipi (15. Kanal) İbn Mâce: Muhammed b. Yahya > Muhammed b. Abdillah > Ubeydullah el-Huzelî > Muhammed b. Yahya (İbn Ebî Humeyd) > Ebu’l-Melîh el-Huzelî > Vâsıla b. el-Eska‘:

Bir bedevî Nebî(s)’e gelip (onun huzurunda) şöyle dedi: Ey Al-lah’ım, bana ve Muhammed’e merhamet et; bize olan rah-metine başka hiç kimseyi ortak etme. Resulullah ona, geniş olanı daralttın, yuh olsun veya yazıklar olsun, dedi. (Ravi) de-di ki: Bedevî bacaklarını aralayıp bevl etmeye başladı. (…) Nebî (s)’nin ashabı ona: “Hey! Hey!” dedi. (…)”

223

Buradaki rivayette bedevînin duası rivayetin baş tarafındadır. Yukarıda I1b’de geçen ve ashabın sözü olarak bildirilen “Yuh olsun, yazıklar olsun” ifadesi burada Hz. Peygamber’e izafe edilmiş ve bu iki sözden birini söylediğini belirtmek üzere iki kelime arasına ‘ev’ harfi konulmuştur. Bedevinin duasındaki sözdizimi bu rivayette diğerlerinden farklıdır ve aşağıdaki tab-loda da görülebileceği üzere yeni kelimeler barındırmaktadır. F formunda yer alan ve insanların tepkisini belirten ‘meh meh’ ifadesi burada da yer almaktadır.

I3-i’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

223

İbn Mâce, Sünen, I, 176, hds.no. 530.

166

1. Hadisin başlangıcı: : A&�B �� !�� J i� �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi: :

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C�� :�V�P*"�� 1� f�?��h��: ��: �� O�> ��

n�Q�� 1 �(��F J f�?� �� C�� : "��C m�� f�?d�0�: nh�F: �:�� n�"�F:"

3. Bedevînin eylemi: : {O�� /�$��F

4. İnsanların tepkisi: : ��C�� '�h�� i� �� :�#�


: ��C�� ;2� /�$�01 : " �R$��,"

6. Karşı eylemin sonucu: : 7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi:

: �V/b ��, 37�� 5�� 6&��

8. İkinci eylem gereği yapı-lan iş:

: �� #�.�"�

I3-ii Alt Tipi [��3] (5. Kanal) İbn Hanbel: Yezid > Muhammed > Ebû Seleme > Ebû Hüreyre:

“… Bedevî: Allah’ım, beni ve Muhammed’i bağışla; ikimizden baş-ka kimseyi bağışlama, dedi. Resulullah (s) güldü ve: geniş olanı daralttın, dedi. (…) Bedevî (nasıl davranılması gerektiğini) anla-dıktan sonra şöyle derdi: Nebi (s), kurban olduğum, bana doğru

yürüdü; ne bir kötü söz söyledi, ne kınadı, ne dövdü.”224

Bu rivayette bedevînin duasında, “Merhamet et” dileğinin yeri-ne “Bağışla” dileği bulunmaktadır. Onun duasına Hz. Peygam-ber’in güldüğü belirtilmektedir. Bu rivayette ortada yer alan kıssadan hisse bölümünde, mescit kelimesi yerine ‘el-beyt’

(<.��) kelimesi bulunmaktadır. Bu rivayette, hem kıssadan hisse

hem de bedevînin anısı bölümleri yer almaktadır.

224

İbn Hanbel, Müsned, XVI, 315, hds.no. 10533.

167

I3-ii’de yer alan rivayetin yapısal görünümü şu şekildedir:

1. Hadisin başlangıcı : �79, �� 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : /�$�01: ;2� x��B

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C�� :�V�P"�� W�� K��h��: ��: ��W��> K� ��

n�h �� d� /�$�01 ;2� ��I: " :��C�� m��Q� � :�?d�0� "

3. Bedevînin eylemi : �V/b !*�: !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( �� {O�� /�$��F



:


�Bedevîye Öğüt : H��C�� #�.�� J /�$�01 ;2� !*"� k2��C�� f " :��( J � �� 4G �<�.�� _�4�� ;2� f��"� ��: �#�( J: �� /��F �#.�� "


: �V/b ��, 37�� 5�� 6&�� 8. İkinci eylem gereği yapı-lan iş

: �#�� #�.�"�

�Bedevînin Anısı : F/�$/C �� d �+�� #�C�� :H��C�� f�� J � �� $�G f�i�/�: �V�"�� f��F �V��: f��i(��F �V��: �' �� F

I3-iii Alt Tipi [��3] (5. Kanal) İbn Mâce: Ebû Bekir b. Ebî Şeybe >Ali b. Müshir > Mu-hammed b. Amr > Ebû Seleme > Ebû Hüreyre:

“….”225

Bedevînin duasına Hz. Peygamber’in gülmesi bu kayıtta da ifa-de edilmektedir. Bedevînin anısı bölümü Hz. Peygamber’in ikinci eyleminin öncesinde yer almıştır.

I3-iii’nin yapısal görünümü şöyledir:

225

İbn Mâce, Sünen, I, 176, hds.no. 529.

168

1. Hadisin başlangıcı : �79, ��

2. Mescittekilerle ilgili bilgi : :;2� /�$�01 x��B

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C�� :�V�P*"�� W�� K��h��: ��: ��W��> K� �� f��d� n�h �� ;2� /�$�01 ��I: : "��C�� m��Q� � �?d�0�:"

�Bedevînin Anısı : ��C�� :�� d �+�� f#�C�� H��C�� J � �� f�i�/�: �V�"�� f��i(��F �V��: ��Ff

3. Bedevînin eylemi : �V/b f!*�: !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( f��

{O�� /�$��F



:


�Bedevîye Öğüt : *+ J ��4G � �� /��F f�#.�� J:��( � �� _�4��;2�

��"� "��:


: �V/b �� 37�� 5�� 6&��

8. İkinci eylem gereği yapı-lan iş

: �8 ��/�� !�"� �#��$

I3-iv Alt Tipi [��3] (5. Kanal) İbn Hibbân: Abdullah b. Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî Ebû Bekir > Ali b. Haşrem > Fadl b. Musa > Muhammed b. Amr > Ebû Seleme b. Abdirrahman > Ebû Hüreyre:

“…”226

226

İbn Hibbân, Sahîh, III, 265, hds.no. 985.

169

Bu rivayette bedevînin anısı, onun eyleminden sonra yer almış-tır. Bu rivayette hadisin girişi ve Hz. Peygamber’in mescitte bulunuşu, daha farklı bir söz dizimine sahiptir. Bedevînin duası sarmalında, Hz. Peygamber’in, bedevînin sözüne güldüğü ifade

edilmektedir. Bedevînin bacaklarını aralaması, ‘hacce ({� ) ke-

limesiyle ifade edilmiştir. Hz. Peygamber’in bedevîye doğru yürüyüşü, bedevînin anısı içinde yer almaktadır.

I3-iv’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : �� 79, !�"�;2� �$�01 2. Mescittekilerle ilgili bilgi : x��B $�G: f� ��

�Bedevînin Duası Sarmalı : ��C�� : ��W��> ��: K��h��: �� W�� V�P*"��

��I f��d� K� �� : n�h ��;2� /�$�01 ��I f�V/b : "m��Q� � ��C�� ?d�0�: "

3. Bedevînin eylemi : �V/b !*�: �� !�Q ��) J �+��_ ��

�L.� �( f�� {�h�� $��.��


�Bedevînin Anısı :

H��"�0 s�� #�C�� +�� d �� C�� : �� J H��C��01;2� /�$ �#�.�"� �#*"�� !*"�

� ��F �V��: f� ��i(��F �V�"�� fV*"0: 5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : 6. Karşı eylemin sonucu: :

�Bedevîye Öğüt : ��I: : "��( J � �� 4G �� _�4��;2� f��"� ��: �#�( J: �� F/�� #.��"

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : 6&�� 5�� 37�� , �V/b 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#�.�"� �#��

I4 Tipi Bu tipte kayıt bulunamamıştır.

170

[��] Bedevînin Duası Sarmalı: Bedevînin yukarıda örnekleri görülen duası, ayrı bir sarmaldır. Şimdi bu sarmala kısaca bakalım:

İbn Hanbel’in kaydına göre Resulullah ve ashabı namaz kılmaya kalkmışlar. Namazdayken bir bedevî, yukarıda geçen duayı niyaz etmiş. Namazdan sonra Hz. Peygamber ona yukarıda geçen cevabı vermiştir.227

Aynı müellifin bir başka kaydında olay özetle şöyle anlatılır: Bede-vî bineğiyle gelir, onu bağlar sonra mescide girer, Hz. Peygam-ber’in arkasında namaz kılar. Sonra çıkar hayvanı çözer ve üzerine biner. Giderken yukarıda geçen I3’teki duayı eder. Hz. Peygamber etrafındakilere: Acaba bu adam mı daha akılsız (edal) yoksa hay-vanı mı? Dediği şeyi duydunuz mu, der. Sonra: Geniş olanı daralt-tın, der. Rivayetin devamında bir başka sarmal olan Allah’ın yüz rahmeti olduğunu ve bunun birini mahlûkata bölüştürüldüğünü anlatan hadis gelir.228 Rivayete göre Hz. Peygamber bedevînin gıyabında konuşmakta, fakat daha sonra geniş olanı daralttın, derken, söz yine muhataba dönmektedir. Bu uyumsuz ifade, daha sonraki bir kayıtta, düzgün bir şekilde şöyle ifade edilmiştir: “O, geniş olanı daralttı.”229

227

İbn Hanbel, Müsned, XIII, 211, hds.no. 7802. Ayrıca bkz. Buhârî, Sahîh, VIII, 10, hds.no. 6010; Ebû Davud, Sünen, I, 233, hds.no. 882; Nesâî, Sünen, III, 14, hds.no. 1216. Daha geç kaynaklarda da benzer rivayetler takrarlanmaktadır. Bununla ilgili sarmal incele-nirken ayrıca bakılması gerekir.

228 İbn Hanbel, Müsned, XXXI, 99, hds.no. 18799. Ayrıca bkz. Ebû Davud, Sünen, IV, 271, hds.no. 4885. Daha sonraki kaynaklarda da benzer rivayetler tekrarlanmaktadır.

229 Taberânî, Mu‘cem K. II, 161, hds.no. 1667; el-Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî (ö. 405/1014), el-Müstedrek ale's-Sahîhayn (I-IV), thk. Mustafa Abdülkadir Atâ, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1990, IV, 276, hds.no. 7630.

171

I Formunun Veri Dökümü Yapısal görünüm tablo sayısı

: 13.


: Altı adet müsned, diğerleri konu tasnifli kitaplar.


: Üç adet I1a; bir adet I1b; beş adet I2; dört adet I4.


: 1. madde: Üç adet ( *+�� -. �� ); yedi adet ( 79, ��); bir adet (�� 79�� ;2� �$�01 �� /_); bir

adet: ( *+�� -. �� ); bir adet ( A&�B �� ).

2. madde: Bir adet ( $�G: \ ��Z� ); beş adet

( : /�$�01;2� x��B ); altı adet (∅).

3. madde: bir adet ( H�I �� ); bir adet

( �� ); bir adet: ( {O�� /�$��F ); üç adet ( �V�� "F �+�� ); bir adet ( �� +��

�L.� �( �� ); bir adet ( !�h�> f�� L.� �( �� ); bir adet (�?��X��I �� f�� !�h�>); üç

adet ( !*�: !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( �� {O�� /�$��F );

bir adet: ( ��$*�! �� Q! >�! (� �.�L �� #. ).

4. madde: Bir adet ( :��V �F��(�� :��V �F�� ); bir

adet (�#�.�� J �$��b$��); bir adet ( H��C�� #�.�� J �H�$�C�� f�R:��PQ�(�� $/��"��: �#�� ); bir adet ( �V�P�(��=�� $/" �� #�.�"� ); bir adet:

( ��C�� '�h�� i� � :�#� ); üç adet: ( ��0�� U�� #�.�� J );

dört adet (∅)

5. madde: Bir adet ( �� C�� : " �8��WF !�Q �R$��,�#�� 5�� " ); iki adet ( ��C�� : " �R$��," ); iki adet:

( �V�G�P�� ); sekiz adet (∅).

6. madde: Tümü (∅).

172

7. madde: Bir adet ( ��C�� ;2� /�$�01 :�$CF�G� !"� #�$ �$() 5� &�� ); üç adet ( �� C�� : " �#�.�"� �$/CF ��G�� 6&�� 5�� @"��0� 6&�� 5�� ?$��, �:��" ); bir adet ( "�$�� #�.�"�

�@"��0 �5�� 6&��" )�:�� I:( " �?$�(�) �5�� 6&��" ); bir adet ( �V/b �� 3'$�(�4 �5�� f6&�� :�� 37��0 �5�� 6&�� ); yedi adet ( ��,

37�� 5�� 6&�� ).

8. madde: Beş adet ( �#�� #�.�"� ); bir adet

( �� #�.�"� ); bir adet (�#�� !�"� �#�� ); altı adet

(∅).

Kayıtların kanalları : Yedi adet 1. kanal; bir adet 4. kanal; altı adet 5. kanal; iki adet 15. kanal; bir adet SBRE tarikler.

Rivayetlerin Kurgu-su

: Bu formdaki rivayetlerin kombine edilmiş olduğu tahmin edildiği için, kurgusunun da kombine olduğu düşünülmektedir. Eklenti-ler hoşgörü ve güzellikle eğitmek mesajla-rının altını tekrar tekrar çizmektedir.

Önemli Notlar : a) I formunda bedevînin duası sarmalına uzantı yapan eklenti yer almaktadır. Bu eklenti, I2-i etiketli kayıtta sekizinci madde-den sonra ve ikinci eklenti biçiminde; di-ğerlerinde ise ikinci maddeden sonra birin-ci eklenti olarak yer almaktadır.

b) Bu formda yer alan kayıtlarda genelde ikinci bir eklenti daha bulunmaktadır.

İkinci eklentilerin bazısı bedeviye öğüt içeren F formu özelliğine sahiptir. F formu-na uzantısı olan kayıt sayısı dörttür.

İkinci eklentilerin bazısı bir istisnayla bu formda yer almaktadır. Bedevînin anısı olarak isimlendirilen bu ikinci eklenti, form içinde dört kayıtta yer almaktadır. Form dışındaki J3 etiketli tek kayıtta ise yine ikinci bir eklenti olarak yer almaktadır. Bedevînin anısı eklentisi toplam beş kayıtta

173

bulunmakta ve bunların tümünde ikinci bir eklenti konumundadır.

İkinci eklentilerin bazısı daha önce D for-munda geçen kıssadan hisse eklentisidir. Bu formda ikinci eklenti olarak beş adet kıssadan hisse eklentisi yer almaktadır.

I3 tipinde yer alan kayıtların ii, iii ve iv. şıklarının her birinde yukarıda belirtilen eklentilerin üçü birlikte yer almaktadır.

Söz konusu ikinci ve üçüncü eklentiler, kayıtlarda farklı yerlerde bulunmaktadır.

c) I formu, kayıtlar içinde en yoğun metne sahip rivayetlerin yer aldığı form duru-mundadır. Bununla birlikte formda yer alan kayıtların tümünde altıncı maddenin boş kalması ilginçtir.

d) Bazı ifadeler yalnızca bu formda bulun-maktadır. Örneğin dördüncü maddede yer

alan ( �: �(�F �: ��F ); ( H��C�� #�.�� J �H�$�C�� f�R:��PQ�(�� $/��"��: �#�� ) ifadeleri yalnızca bu formda yer

almaktadır. Birinci ifade aslında, bedevînin anısı eklentisinde kullanılan ifadenin par-çacığıdır.

I Formunun Değerlendirilmesi Bu formda yer alan kayıtlar, öncelikle bedevînin duası eklenti-siyle dikkat çekmektedir. Bu eklenti, buradaki sarmal dışında yer alan bazı rivayetlerde müstakil biçimde veya farklı rivayet-lerle bütünleşmiş olarak yer almaktadır. Bu durum, bedevînin duası eklentisinin farklı bir sarmal olduğunu göstermektedir.

I formunda yer alan diğer eklentiler, daha önce farklı formlarda gördüklerimizle aynıdır. Bu durum, I formundan, isnat tablosunda gösterilen diğer formlara uzantıların olduğunu göstermektedir.

Kanaatimizce I formundaki kayıtlar, kombine edilmiş rivayet-lerdir ve bu halleriyle başta A ve B formları olmak üzere, diğer

174

formlardan daha sonraki bir döneme aittir. Metinlerin birleşti-rilmiş olması nedeniyle, eklentilerin kim tarafından yapıldığını kestirmek güçleşmektedir. Bu konu için eklentilerin çapraz de-ğerlendirilmesi başlığındaki bedevînin duası eklentisine bakınız.

İsnat tablosunda, sondan ikinci ravinin yer aldığı sütunu sabit-leyip aşağıya doğru indiğimizde, ikinci ravi ismi değiştiğinde, formların karakterlerinin de değiştiğini gözlemlemekteyiz. Saîd b. Müseyyib isminin yer aldığı satırlar I formunda, Ubeydullah b. Abdillah isminin yer aldığı satırlar D formundadır. Ebû Sele-me’nin yer aldığı satırlar tekrar I formuna dönmüştür.

Aynı biçimde sondan üçüncü ravinin yer aldığı sütunu sabitleyip aşağı doğru indiğimizde form etiketleri değiştiği halde beşinci kanala kadar ravi isminin değişmediğini görürüz. Aynı işlemi dördüncü ravi için yaptığımızda, değişen ravi isimlerinin form etiketlerinin değişmesinde etkili olmadığını görürüz.

Bu durum, Ebû Hüreyre’den gelen rivayetlerde, formlara genel karakterini veren ravinin ikinci ravi konumundaki şahıslar oldu-ğuna işaret etmektedir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, birinci ravi konumunda olan kişi, olayı bir talebesine birleşik, diğer talebesine yalın hâliyle anlatmış da olabilir. Fakat her durumda, form farklılığının ikinci raviden kaynaklanmış olma ihtimali da-ha yüksektir.

J Formu: Bedevînin Anısı Kısmına Yer Veren Metinler J formunun karakteristik özellikleri şunlardır:

– Rivayetin bir yerinde bedevînin anısı nakledilmektedir. Buradaki eklentide nakledildiğine göre bedevî, toplum içinde nasıl davranılması gerektiğini anladıktan sonra, Hz. Peygamber’e olan minnettarlığını ifade etmiş ve onun kendisine kötü muamele etmemesinden sitayişle söz etmiştir.

175

– Bu formda yer alan kayıtların çoğunluğu I3 tipi rivayet-lere bitişiktir.

J1 Tipi Aşağıda gelecek olan J3 tipi kayıtta, insanların tepkisi yer almak-tadır.

J1a

Bu şıktaki kayıtlar için, I3-ii ; I3-iii ; I3-iv etiketli kayıtlara bakınız.

J1b

Bu formda yer alan hadislerin tümünde insanların tepkisinden söz edilmekte; bununla birlikte J3’e ait özellikler de bulundu-ğundan, değerlendirmeler J3 tipinde yapılacaktır.

J2 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

J3 Tipi Bu tipte yer alan bir rivayet şöyledir:

(5. Kanal) Harâitî: Ahmed b. Yahya es-Sûsî > Yezid b. Harun > Muhammed b. Amr > Ebû Seleme > Ebû Hüreyre:

“…bacaklarını aralayıp bevl etmeye başladı. (...) Bedevî (nasıl davranılması gerektiğini) anladıktan sonra şöyle diyordu: Sonra, kurban olduğum, bana doğru geldi; ne bir kötü söz söyledi, ne vurdu ne de kınadı.”

230

Buradaki kayıtta bedevînin bir anısı anlatılmaktadır. Bu rivayet-le karşılaştırmak için I1a-ii’ye bkz.

J3’te yer alan rivayetin yapısal görünümü şöyledir:

1. Hadisin başlangıcı : � �� 79, 230

Harâitî, Mekârim, 43, hds.no. 74.

176


3. Bedevînin eylemi : /�$��F {O�W��

4. İnsanların tepkisi : �U�� # T� ��

5. Hz. Peygamber’in karşı eylemi : �V�P*W�=��;2� /�$�01


�Bedevîye öğüt : �� C�� f�#�.�� J H��I �V/b�# : ��4G � �� ( J ��_�4�� ;2� �#�( J: f��"� ��: �]�: *7B�#.�� /��F ��

7. Hz. Peygamber’in ikinci eylemi : 6&�� 5�� 3'$�(�4 ��, �V/b 8. İkinci eylem gereği yapılan iş : �#��$ !�"� �#��

�Bedevînin anısı : #�C�� +�� d �� /�$/CF : f�� J H��C��

�V��: f�' �� F �V��: f��F �V�"�� i�/�: � �� i(��F"

Bu şıktaki kayıtlar için ayrıca I3-ii ; I3-iii ; I3-iv etiketli kayıtlara bakınız.

J4 Tipi Bu tipte kayda rastlanmamıştır.

J Formunun Değerlendirilmesi J formunda müstakil olarak yer alan tek rivayet J3 tipinde yer almaktadır. Diğer rivayetler I3 tipi rivayetlerin özellikleriyle karı-şık durumdadır.

Bu formun kurgusu Hz. Peygamber’in örnekliğinde hoşgörü mesajı vermektir. Bu mesaj bedevînin anısı biçiminde dile geti-rilmiştir. Böylece formları kendi içinde incelemeyi bitirmiş olduk. Şimdi formların genel değerlendirilmesini yaparak sar-malın görünümünü açıklayacağız.

177

B. Formların Genel Değerlendirilmesi ve Sarmalın Görünümü Bir bedevînin mescide bevl etmesiyle ilgili rivayetler toplam 11 formda yer almıştır. En sade içerik A formunda, en yoğun metin-ler ise I formunda yer almaktadır. A ve C formu, B formundan büyük farklılıklar taşımamaktadır. Her ikisinin B formundan doğ-duğu düşünülmektedir. F formunun ise B formu üzerine yapılan eklentilerle meydana geldiği düşünülmektedir. Çapraz değerlen-dirmelerde bu konuda bilgi verilmiştir. D formunun B formundan doğup doğmadığı ileride tartışılacaktır. I formunun D formundan doğduğu konusundaki belirtiler ise daha güçlüdür. Bütün bu de-ğerlendirmeler için çapraz değerlendirmelere bakınız.

Tablo 4. Bir bedevînin mescide bevl etmesi sarmalının genel görünümü

178

Bir bedevînin mescide bevl etmesi sarmalında yer alan rivayetle-rin yapısal görüntüsü aşağıdaki tabloda verilmiştir (Bkz. Tablo 4).

C. İsnat Tablosunun Oluşturulması RYA sisteminin işleyiş sürecine uygun biçimde, formlar oluştu-rulduktan sonra isnat tablosu oluşturulmuştur (Bkz. Ek-2).

Senetlerde yer alan raviler, senedin sonundan başlanmak üze-re, aynı isimler alt alta gelecek şekilde sıralanmıştır. SBRE se-netler, en sonda değerlendirilmiştir.

Tablonun solundaki “kaynak” sütunu, rivayetlerin kayıtlı olduğu hadis kitaplarını; sağdaki “Olay” sütunu ise, form çalışmasında rivayetlere verilen etiketleri içermektedir. Sağdaki birleştirilmiş satırlardan oluşan sütunlar ise kanal numaralarını göstermek-tedir.

Tabloda aranan en önemli özellik, form etiketleriyle kanallar arasında bir bağlantının olup olmadığıdır. Yukarıda açıklanan form farklılıkları ravilerden kaynaklanan bir durum ise, aynı veya benzer form etiketleri “Olay” sütununda alt alta gelmesi gerekmektedir. Tabloda, kanallar değiştikçe form etiketlerinde de değişiklikler olması, formlarla kanallar arasında bağlantı bulunduğunu açıkça göstermiştir. Şimdi bu bağlantıya daha yakından bakalım.

1. İsnat Tablosunun Genel Görünümü Rivayetlerin senetleri beş ayrı sahabîde toplanmıştır. Bunlar: Ebû Hüreyre, Enes b. Mâlik, İbn Abbas, Abdullah b. Mes‘ûd ve Vâsıla b. Eska‘dır. Bunun dışında sekiz adet SBRE isnat bulun-maktadır. Kayıtların büyük kısmı Ebû Hüreyre ve Enes b. Mâlik’te bitmektedir.231

231

Bu ifade, senetlerin mevkûf olduğu biçiminde anlaşılmamalıdır. Hadis, bir olayın nakli biçiminde başladığından, sahabî tabakası son ravi olarak görülmüştür.

179

İsnat tablosunda yer alan senetler, sondan birinci ravi göz önünde bulundurulmak koşuluyla, müşterek isimlere göre ka-nallara bölünerek sıralanmıştır. Tabloda yer alan isimlerin alt alta gelme durumuna göre, eğer ikinci kısmi müşterek ravilerde üç ve üzerinde farklı kayıt bulunması durumunda bu kayıtlar kanal olarak değerlendirilmiştir. İkinci kısmi müştereklerde yeterli kayıt bulunmaması durumunda sırasıyla kısmi müşterek ve müşterek ravilerde yeterli kayıt olup olmadığına bakılmıştır.

Tabloda yer alan ravi isimleri, her defasında tekrar tekrar ya-zılmıştır. Bunun nedeni, isimlerin kayıtlarda nasıl yer aldığını göstererek, isim benzerliği yüzünden bir karışıklık olması duru-munda fark edilmesini sağlamaktır. Ricâl tenkidi yapmak amaç-lanmadığı için, gerekli görülmedikçe raviler hakkında bilgi ve-rilmemiştir.

2. Kanallar

a) Ebû Hüreyre’de Sonlanan Kanallar 1. Kanal: Süfyân > Zührî > Saîd > Ebû Hüreyre > Olay

2. Kanal: Ebu’l-Yemân b. el-Hakem b. Nafi’ > Şu‘ayb > Zührî > Ubeydillah b. Abdullah > Ebû Hüreyre > Olay

3. Kanal: Yunus > Zührî > Ubeydullah b. Abdillah > Ebû Hüreyre > Olay

4. Kanal: Zührî > Ubeydullah b. Abdillah > Ebû Hüreyre > Olay

Dördüncü kanal tekli tariklerin Zührî müşterek ravisine bağlan-tılarından oluşmaktadır.

Buraya kadar bütün kanalların müşterek ravisi Zührî’dir.

5. Kanal: Muhammed b. Amr > Ebû Seleme > Ebû Hüreyre > Olay.

Ebû Hüreyre’de sonlanan kanallardan 1-4. kanallar Zührî’de birleşmekte, Zührîden önce ise ikili zincir bulunmaktadır.

180

Zührî’den sonra birinci kanal Süfyân ile devam etmiş, diğerleri 2-4. kanallara ayrılmıştır. Birinci kanal ile diğerleri arasında, aşağıda açıklanacağı gibi form farkı bulunmaktadır. 2-4. kanal-lardan gelen rivayetler aynı formdadır.

5. kanal müşterek raviye uğramaksızın Ebû Hüreyre’ye ulaş-maktadır. Rivayetler ağırlıklı olarak I formundadır.

Ebû Hüreyre’den gelen kanallar Juynboll’un dikkat çektiği gibi, bir müşterek ravide toplanan yoğun bir isnat ağı ve bir dalma isnat görünümündedir. (Bkz. Tablo 5.)

b) Enes b. Mâlik’te Sonlanan Kanallar 6. Kanal: Yahya b. Saîd el-Kattân > Yahya b. Saîd el-Ensârî > Enes b. Mâlik > Olay

Bu kanalda yer alan bir tarikte, senedin sonunda bir sahabî bir başka sahabîden rivayet etmektedir: Ebû Hayseme el-Ensârî232 > Enes b. Mâlik.

7. Kanal: Yezid b. Harun > Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik > Olay.

8. Kanal: Yahya b. Saîd > Enes b. Mâlik > Olay.

Sekizinci kanal tekli ravilerin Yahya b. Saîd müşterek ravisine bağlantılarından oluşmaktadır. 6-7-8. kanalların müşterek ravisi Yahya b. Saîd el-Medenî’dir.

232

İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed (ö. 230/845), et-Tabakâtü’l-Kübrâ, (I-VIII), thk. İhsan Abbas, Dâru Sadr, Beyrut 1968, II, 166; İbn Hacer, Ebu'l-Fazl Şehabeddin Ahmed (ö. 852/1449), el-İsâbe fî Temyizi's-Sahâbe (I-VIII), thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Mu-hammed Muavviz, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut1995, VII, 93.

181

Tablo 5. Ebû Hüreyre’de sonlanan kanallar

182

9. Kanal: Ömer b. Yunus el-Yamâmî > İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik > Olay.

10. Kanal: İkrime b. Ammâr > İshak b. Abdillah b. Ebî Talha > Enes b. Mâlik > Olay.

Bu kanal, tekli ravilerin İkrime müşterek ravisine bağlantıların-dan oluşmaktadır. 9 ve 10. kanalların müşterek ravisi İkrime b. Ammâr’dır.

10+ : 10. kanaldan sonra gelen tek satırdaki senette, İshâk b. Abdillah’tan rivayet eden İkrime’nin dışında ikinci bir şahıs (Hemmâm) daha bulunmaktadır. Fakat bu senet tek kaldığı için 10+ adıyla isimlendirilmiştir.

11. Kanal: Ahmed b. Abde > Hammâd > Sabit > Enes > Olay.

12. Kanal: Hammâd > Sabit > Enes > Olay.

Bu kanal, tekli tariklerin Hammâd müşterek ravisine bağlantıla-rından oluşmaktadır. 11 ve 12. kanalların müşterek ravisi Hammâd’dır.

Enes b. Mâlik’te sonlanan kanalların dağılımı daha dengeli bir görünümdedir. 6 ve 7. kanalların kısmi müşterek ravileri vardır; 8. kanal ise kısmi müştereklere uğramaksızın müşterek ravi Yah-ya’ya bağlanmıştır. Benzer görünüm 9 ve 10. kanallarda da bu-lunmaktadır. 11 ve 12. kanallarda ise görünüm daha farklıdır: Sondan ikinci ravi konumunda olan Sabit’ten nakleden tek kişi Hammâd’dır. Bu durumda kısmi müşterek ravi sondan üçüncü ravi konumunda olan Hammâd olmaktadır. 11 ve 12. kanallarda sondan ikinci ravi tek kişi olmasına rağmen, bu kanallardan gelen rivayetler B formunda, yani eklentisiz haldedir. Bu durum, tekli isnatların güvenilmez olduğu veya sonraki tarihlerde oluşturul-duğu genellemelerine ters düşmektedir. (Bkz. Tablo 6.)

Bu kanalın müşterek ravisi, sondan beşinci sırada yer alan İsma-il b. Ebî Üveys’tir.

c) İbn Abbas’ta Sonlanan Tek Kanal 13. Kanal: İsmail b. Ebî Üveys > İsmail’in babası > Sevr b. Zeyd > İkrime > İbn Abbas > Olay.

183

d) Abdullah b. Mes‘ûd’da Sonlanan Tek Kanal Rivayetler içinde Abdullah ismiyle biten senetler bulunmakta-dır. Bu senetlerdeki Abdullah’ın, İbn Mes‘ûd olduğuna dair bilgi daha önce geçmişti.

14. Kanal: Ebû Bekir b. Ayyâş > Sem‘ân el-Mâlikî > Ebû Vâil > Abdullah > Olay.

e) Vâsıla b. Eska‘da Sonlanan Tek Kanal 15. Kanal: Ubeydullah b. Ebî Humeyd > Ebu’l-Melîh > Vâsıla b. Eska‘ > Olay.

Bu kanalda Ubeydullah’ta birleşen iki tarikin kaydı bulunmak-tadır. Bir tarik eksiğiyle o da bir kanal sayılmıştır. (Bkz. Tablo 7.)

Yukarıdaki üç kanal, nakledilen olay merkeze alınarak düşünül-düğünde, dalma isnatlar olarak kabul edilebilir. Her üçü de bir kişinin bir kişiden rivayeti biçiminde nakledilmiştir. Bu kanallar-dan gelen rivayetlerin eklentili formlardan oluşması, dalma isnatlarla ilgili meşhur genellemeyi doğrulamaktadır.

184

Tablo 6. Enes b. Mâlik’te sonlanan kanallar

185

Tablo 7. İbn Abbas, Abdullah ve Vâsıla’da sonlanan kanallar

f) SBRE Tarikler Bunlardan birincisi, tek ravi Mâlik, 6-8. kanalların müşterek ravisi Yahya b Saîd’den rivayet etmekte, fakat Yahya b. Saîd’de bitmektedir.

İkincisi, 4. kanaldan gelen tariklerden Ma‘mer > Zührî tarikinde olduğu gibidir ve Ubeydullah b. Abdillah’ta sonlanmaktadır. Bu tarikten gelen rivayetin form etiketiyle 2-4. kanallardan gelen rivayetlerin form etiketleri aynıdır. Buradaki durum, Malik’in tarikindeki durum gibidir.

Üçüncü ve dördüncüsü, Tâvûs’ta sonlanan iki senettir.

Beşincisi, İbrahim b. Muhammed > Şerîk b. Ebî Nemir > Atâ b. Yesâr tarikidir ve Atâ’da sonlanmaktadır.

186

Altıncı ve yedincisi, Musa b. İsmail > Cerîr b. Hâzim > Abdulmelik b. Umeyr > Abdullah b. Ma‘kil b. Mukarrin’de son-lanan iki kayıttır.

Sekizincisi, Ebû Üsâme > İsmail > Kays tarikidir ve Kays’ta son-lanmaktadır. (Bkz. Tablo 8.)

SBRE isnatlar içinde, diğer kanallarla kesişen, yukarıda belirtil-diği gibi iki tarik bulunmaktadır. Bu durum, kusurlu olan senet-lerin, ilave isimlerle tamamlandığı genellemesine ters düşmek-tedir. Bu konu, ‘Kanalların formlarla karşılaştırılması’ başlığının SBRE bölümünde açıklanacaktır.

D. Kanalların Formlarla Karşılaştırılması

1. Kanal Bu kanalın formlar açısından karakteri, bir istisnayla I2 tipinde toplanmıştır. Daha açık bir ifadeyle bu kanaldan gelen rivayet-lerden biri hariç, hepsinde bedevînin duası sarmalı yer almak-tadır. İsnat tablosunda da görüldüğü gibi, bu kanalda yer alan I2 etiketli rivayetlerin, aynı zamanda D formuna uzantıları bulun-maktadır.

Ebû Ya‘lâ’nın buradaki kaydı aynı zamanda su kabı ikilemi içer-diği için D2 özelliği de taşıdığına daha önce dikkat çekilmişti. D2 tipi ise 2 ve 3. kanallarda yer almaktadır.

Bu kanalda bir adet I2-ii; bir adet I2-iii; üç adet I2-iv ve bir adet I2-v etiketli rivayet bulunmaktadır. Etiketleri birbirine yakın olan bu rivayetlerin her biri farklı kaynaklarda kayıtlıdır. İki kayıtta müellifin kendisi, kanalın tariklere dönüştüğü yer olan dördün-cü raviden rivayet etmiştir. Diğer kayıtlarda müellifle dördüncü ravi arasında tekli zincirler bulunmaktadır. Eklentilerin Çapraz Değerlendirilmesi başlığında açıklanacağı gibi, bu kanalda yer alan rivayetlerde, eklentiler yer almaktadır.

187

Birinci kanaldaki rivayetlerin I formatında biçimlenilmesinden sorumlu olan kişi, güçlü ihtimale göre Süfyân’dır. Bununla bir-likte I formunun yoğun biçimde yer aldığı beşinci kanalda Süfyân’ın isminin yer almaması, bu ihtimali zayıflatmaktadır. Aksi yöndeki bu etkiye rağmen Süfyan’ın sorumlu olma ihtimali güçlü görünmektedir. Beşinci kanaldan gelen rivayetlerde Süfyan isminin yer almamasının nedeni, bu kanaldan gelen rivayetlerin çok eklentili olmasıyla izah edilebilir. Bu tür kombi-

Tablo 8. SBRE Tarikler

188

ne rivayetlerde, senetleri ayrıntılı biçimde yazmak uzun ve zahmetli bir iştir. Muhtemelen rivayetin kurgusu üzerine yo-ğunlaşan ravi/müellif, senetlerdeki farklılıkları önemsiz gördü-ğünden, hepsini bir senette birleştirmiş olmalıdır. Bu konuyla ilgili ayrıca beşinci kanal başlığına bakınız.

2. Kanal Bu kanalın formlar açısından karakteri, istisnasız D2 tipinde toplanmıştır. Yani bu kanaldan gelen rivayetlerde hem kıssadan hisse bölümü yer almakta hem de su kabı ikilemi bulunmakta-dır. Bunlar içinde birer adet D2-i ve D2-iii; iki adet D2-ii etiketleri bulunmaktadır. D2-ii etiketli kayıtlar, farklı kitaplarda yer al-maktadır.

Birinci kanaldan ikinci kanala geçişte form karakteri değişmiştir. Birinci kanalda bedevînin duası sarmalına uzantı yer almaktay-ken ikinci kanalda bu uzantı bulunmamaktadır. Birinci kanal ile ikinci kanal arasındaki en önemli değişen raviler, sondan ikinci ravi ile müşterek ravi Zührî’den sonra gelen iki ravidir. Bu ne-denle, ikinci kanala D formatını verenler bu ravilerden biri ol-malıdır. Üçüncü ve dördüncü kanallara geçildiğinde form karak-terinin hâlâ D formunda devam etmesi nedeniyle ikinci kanalda yer alan rivayetlerin şekillenmesinde başat rolü sondan ikinci ravi Ubeydullah b. Abdillah’ın oynadığı tahmin edilmektedir. Çünkü Zührî’den sonra gelen Şu‘ayb veya Ebu’l-Yemân etkili olsalardı, bu isimlerin yer almadığı üçüncü ve dördüncü kanal-larda D formu varlığını koruyamazdı.

3. Kanal Bu kanalın formlar açısından karakteri, istisnasız D2-iii şıkkıdır. İkinci ve üçüncü kanal arasında en önemli değişen ravi, sondan dördüncü sırada yer alan Yunus’tur. Onun değişmesi, formun yapısını değiştirmemiştir.

189

4. Kanal Bu kanal tekli ravilerin, müşterek ravi Zührî’ye bağlanmalarıyla oluştuğu belirtilmişti. Bu çeşitliliğe rağmen kanalın formlar açısından karakteri, bir istisnayla D formudur. İstisna olan kayıt, I1a-i formatındaki rivayettir. Bu formatta, D formunun karakte-ristik özelliği olan kıssadan hisse bölümü bulunmamaktadır. Yani istisna olan bu rivayet, metin formu yönünden, içinde bulunduğu kanala yabancı durumdadır.

5. Kanal Bu kanalın formlar açısından karakteristiği, iki istisnayla I for-mudur. İbn Şeybe’nin Ali b. Müshir tarikiyle müşterek raviye isnat ettiği birinci istisna, Ac şıkkındadır. İkinci istisna ise J3 ti-pinde olup, Harâitî onu, Ahmed b. Yahya tarikiyle müşterek raviye isnat etmiştir. Geri kalan rivayetlerin ikisi I1a tipinde; üçü ise I3 tipindedir. Bu rivayetlerin dağılımı şöyledir: Bir adet I1a-ii; bir adet I1a-iii; bir adet I3-ii; bir adet I3-iii ve bir adet I3-iv.

Bu kanalda ilginç geçişler söz konusudur. Örneğin İbn Mâce’nin İbn Ebî Şeybe > Ali b. Müshir > Muhammed b. Amr tarikiyle kaydettiği rivayet I3-iii formatındadır. Oysa İbn Ebî Şeybe’nin Ali b. Müshir > Muhammed b. Amr tarikiyle kaydettiği rivayet Ac formatındadır.

Bir başka geçiş J3 tipindeki rivayettedir. Bu rivayette I1a-ii’de görülen bedevînin anısına uzantı bulunmaktadır.

Bu kanalın bir öncekine göre en önemli iki değişen öğesi vardır. Bunlardan birincisi, birinci kanaldan itibaren varlığını devam ettiren müşterek ravinin değişmiş olmasıdır. İkinci önemli deği-şen öğe, sondan ikinci ravidir. Metin formu açısından da bir değişiklik görülmekte; 2, 3 ve 4. kanallarda baskın olan D for-mu, 5. kanalda tekrar birinci kanalın formu olan I’ya dönmüş-tür. Beşinci kanaldaki rivayetlerin biçimlenmesinden sorumlu olan kişi, güçlü ihtimale göre Muhammed b. Amr’dır. Birinci kanalda ifade edildiği gibi, I formuna karakterini veren eklenti-

190

nin iki farklı kanalda yer alması, mantıksal olarak, onun kayna-ğını daha gerilere götürmemizi gerekli kılmaktadır. Bu durumda birinci kanal ile beşinci kanal arasında ortak tek ravi olan ve olayın şahidi gözüken Ebû Hüreyre’nin her iki kanaldaki rivayet-lerin I formunda şekillenmesinden sorumlu olduğu söylenmesi gerekecektir. Fakat bu ihtimal zayıftır. Çünkü Ebû Hüreyre I formunu şekillendirmiş olsaydı, bu formun ondan gelen diğer kanallar içinde daha yoğun biçimde bulunması gerekirdi. Kana-atimiz, eklentilerin rivayetlere sonradan senetlerden kısmen bağımsız biçimde eklendiği yönündedir. Bu konu için ayrıca eklentilerin çapraz değerlendirilmesi başlığına bakınız.

Ebû Hüreyre’de sonlanan rivayetler toplam beş kanaldan iba-rettir.

6. Kanal Bu kanalın formlar açısından karakteri, istisnasız B formu olup üç adet kayıttan ibarettir. Kayıtların ikisi müsned türü, biri ise konularına göre düzenlenmiş hadis kitaplarında bulunmaktadır. Kayıtlardan biri B2-i; bir diğeri Bd; sonuncusu ise Bg şıklarında yer almaktadır. Bu kanalda uzantıların yer aldığı formlar yer almamaktadır. 6-8. kanallar bedevînin mescide bevl etmesiyle ilgili rivayetlerin yalnızca kök kısmını barındıran, eklentisiz riva-yetlerin yoğunlaştığı kanallardır.

6. kanal bir öncekinden senet yönünden tamamen bağımsızdır. 6, 7 ve 8. kanalların müşterek ravisi sondan ikinci sırada bulu-nan Yahya b. Saîd el-Ensârî’dir. 6. kanalı şekillendiren isim ise, kısmi müşterek ravilerden Yahya b. Saîd el-Kattân’dır. Bu kana-la özgü dikkat çekici bir durum, kayıtların birinde iki sahabî bulunmasıdır. Ebû Ya‘lâ kaydında Enes’ten rivayet eden Ebû Hayseme de sahabîdir (bkz. 231 numaralı dipnot).

7. Kanal Bu kanalın formlar açısından karakteri, iki adet C; bir adet B ve bir adet A formu olmak üzere dağınıktır. C formunda olanlar,

191

C1b-iii ve C1b-iv etiketlidir. Diğer kayıtlar ise B2-i ve Ab etiketli-dir.

7. kanalın bir öncekine göre senet açısından değişen öğesi, üçüncü ravi konumundaki kısmi müşterek ravinin değişmesidir. Bu değişiklikle birlikte C formu görülmeye başlamıştır. Bu kanalı şekillendiren isim, sondan üçüncü ravi, Yezid b. Harun’dur.

8. Kanal Bu kanal, tekli isnatların müşterek ravi Yahya b. Saîd’e bağlan-ması biçimindedir. Metin formları da A, B ve C’ye dağılmış du-rumdadır. Bir adet F2-i etiketli kayıt istisnadır. Bu kanalda 11 adet kayıt bulunmaktadır. Bu kayıtlardan dördü müsned türü, diğerleri konularına göre tasnif edilmiş hadis kitaplarında yer almaktadır.

Bu kanaldaki İbn Hanbel ve Ebû Avâne kayıtlarının senetlerinde yer alan Süfyan, 1. kanalda yer alan Süfyan’dan farklıdır. Bu kanaldaki Süfyan es-Sevrî; 1. kanaldaki ise Süfyan b. Uyeyne’dir.

Yahya b. Saîd’in müşterek ravi olduğu kanallar 8. kanalla birlik-te bitmektedir.

9. Kanal Bu kanalın bir öncekine göre en önemli değişken öğesi, sondan ikinci ravinin değişmiş olmasıdır. 9, 10 ve 10+ kanalların müşte-rek ravisi İshak b. Abdilah’tır. 9 ve 10. kanalların ikinci müşterek ravisi İkrime’dir. Bu değişikliklerle birlikte, form etiketi de de-ğişmiş ve F formu ağırlık kazanmıştır.

9. kanalı oluşturan isim, sondan dördüncü ravi olan Ömer b. Yunus el-Yemâmî’dir. Metin formunda da tam bir uygunlukla istisnasız F1b-iii etiketi bulunmaktadır. Bu kanalda üç adet kayıt bulunmaktadır. Onların ikisi müsned türü, biri ise konularına göre tasnif edilmiş kitapta yer almaktadır.

192

10. Kanal Bu kanalın bir önceki kanala göre değişen öğesi, dördüncü ravi konumunda olan ravilerdir. Onuncu kanalda sondan dördüncü raviler birbirinden farklıdır. Ancak bu değişiklik form değişikliği-ne neden olmamış, fakat şıklarda küçük bir değişikliğe neden olarak F1b-i ve F1b-ii’ye dönmüştür. Bu kanalda beş adet kayıt bulunmaktadır. Onlardan biri müsned türü, diğerleri ise konula-rına göre tasnif edilmiş kitaplarda yer almaktadır.

10+ Kanal Onuncu kanaldan sonra gelen ve tek kalan satırda, sondan üçüncü ravi değişmiştir. Bu senedde, kısmi veya ikinci müşte-rekler atlanarak, doğrudan ikinci raviye bağlanılmıştır. Bu kay-dın metin formatı Ad’dir ve konularına göre tasnif edilmiş bir hadis kitabında yer almaktadır.

11. Kanal 11 ve 12. kanallarda müşterek ravi değişmekte, İshak’ın yerini Sabit almaktadır. Her iki kanalın ikinci müşterek ravisi ise Hammâd’dır. Bu değişikliklerle birlikte form etiketi tekrar B’ye dönmektedir.

11. kanal sondan dördüncü ravi konumunda olan Ahmed b. Abde’de toplanmıştır. Kanalın form karakteri istisnasız Be-i’dir. Bu kanalda üç kayıt bulunmakta olup, üçü de konularına göre düzenlenmiş hadis kitaplarında yer almaktadır.

12. Kanal Bu kanalda sondan dördüncü raviler birbirinden farklıdır. Bu-nunla birlikte Hammad b. Zeyd’in müşterek raviliği devam et-mektedir. Bunun formlara yansıması, B formunda yer alan şık-ların çeşitlenmesi biçiminde olmuştur. Bu kanalda 11 adet kayıt yer almakta olup onların dördü müsned türü, diğerleri konula-rına göre tasnif edilmiş hadis kitaplarında yer almaktadır.

193

Enes b. Mâlik’te sonlanan rivayetler on ikinci kanalda bitmek-tedir.

13. Kanal Bu kanal sondan beşinci ravi olan İsmail b. Ebî Üveys’ten itiba-ren aynıdır ve İsmail’in babası > Sevr > İkrime zinciriyle İbn Ab-bas’a ulaşmaktadır. Bu durum metin etiketine de yansımış olup tüm kayıtlar E3 tipindedir. Bu kanalda üç adet kayıt bulunmak-tadır. Onların biri müsned türü, diğerleri konularına göre tesnif edilmiş hadis kitaplarıdır.

14. Kanal Bu kanal sondan dördüncü ravi Ebû Bekir b. Ayyâş’tan itibaren aynı olup, Sem‘ân > Ebû Vâil zinciriyle Abdullah (b. Mes‘ûd)’a varmaktadır. Kanalın form karakteri, iki adet H4; bir adet G1a’dır. H4 etiketli kayıtların sondan beşinci ravileri de ortaktır. Farklı olan H1a etiketli rivayetin bir öncekinden senet yönünden farkı, beşinci ravinin değişmiş olmasıdır. Bu kanalda üç adet kayıt bulunmaktadır. Onların ikisi müsned türü, biri konularına göre tasnif edilmiş hadis kitabıdır.

15. Kanal Bu kanalın form karakteri I formudur. İki kayıttan ibaret olup, biri I1b; diğeri I3-i’dir. Senetler, sondan üçüncü raviden itibaren aynıdır. Her iki kayıt da konularına göre tasnif edilmiş hadis kitaplarında yer almıştır.

SBRE Tarikler Mâlik rivayetiyle Yahya b. Saîd müşterek ravisine bağlanan senet B3 tipindedir. Bu tarikle Yahyâ b. Saîd’den gelen 6-8. ka-nalların form yapısı örtüşmekte olup ikisi de (istisnalar hariç) B formundadır. Meşhur genellemeye göre, Malik’in bu rivayeti-nin diğerlerinden daha eski kabul edilmesi gerekir. Oysa Yahya b. Saîd’in müşterek olduğu 6, 7 ve 8. kanallar başta olmak üze-

194

re, muttasıl senetlerden oluşan kanalların hiçbirinde B3 etiketli rivayet bulunmamaktadır. Bu durum yukarıda sözü edilen ge-nellemeye ters düşmektedir. Eğer böyle bir müdahale olsaydı, muttasıl senetler içinde birkaç adet B3 etiketli rivayet olması gerekirdi.

Ma‘mer > Zührî tarikiyle Ubeydullah b. Abdillah müşterek ravisine bağlanan rivayet I2-i formatındadır. Bu tarikin muttasıl hâli, dördüncü kanaldaki İbn Hanbel kayıtlı rivayette bulunmak-tadır; fakat oradaki kayıt, D2-ii etiketlidir.

Süfyân’dan gelen rivayet D4 tipindedir. Bu şahıs 1. kanalda müşterek ravilerden biridir ve oradaki rivayetler I formunda olup D’ye uzantı içermektedir. (8. kanalda yer alan Süfyan (es-Sevrî) ise farklı bir şahıstır).

Ma‘mer’den gelen ikinci rivayet de D4 tipindedir. İki senedin ortak tek ravisi Tâvus’tur. Her ikisi de Abdurrezzak tarafından kaydedilmiştir. Ma‘mer ismi, yukarıda değinildiği gibi, dördüncü kanalda da yer almaktadır ve oradaki rivayet D2-ii etiketlidir.

SBRE’deki Süfyân ve Ma‘mer’in muttasıl isnatlarda kesiştiği kanalların form yapıları uyumludur. Fakat bu konuda yapılabi-lecek en isabetli yorum, Malik’in tariki için söylenenler gibidir.

İbrahim b. Muhammed’den gelen rivayet Bh-i etiketlidir. Bu senetten yalnızca İbrahim b. Muhammed, sekizinci kanaldaki bir senette yer almaktadır ve kayıt, F2-i etiketlidir.

Musa b. İsmail’den gelen iki adet rivayetten biri B3; diğeri A4 tipindedir. Ebû Üsâme’den gelen son rivayet ise Aa etiketlidir.

SBRE tariklerin muttasıl senetlerle ilişkisi ve isnat ağının genel görünümü, Tablo 9.’da gösterilmiştir.

195

Tablo 9. İsnat ağının genel görünümü

196

E. Çapraz Değerlendirmeler

1. Kök Kısmın Çapraz Değerlendirilmesi Kök kısım güçlü ihtimale göre B formu kayıtlardır. Bu ihtimalin güçlü olmasının dört nedeni vardır. Birincisi, A formunun kur-gusunun fıkhî bir hükmü tespit etmek olarak belirlenmiş olma-sıdır. A formu, rivayetin, bevl isabet eden toprağın üzerine su dökülmesi kısmına yoğunlaşmıştır. Bu nedenle A formunun B formundan özetlenerek oluştuğu düşünülmektedir. İkincisi, B formuna işaret eden X1b tipinin, A formuna işaret eden X1a’dan daha yaygın biçimde kanallarda yer almış olmasıdır. Standart maddeler içinde de yoğunluk, B formunun karakterini taşıyan kısımdadır. Bu durum, B formunun daha çok ravi tarafından teyid edildiğini gösterir. Üçüncüsü, A formuna göre fazlalık gibi görülen insanların bedevîye tepkisi, olayın bütünlüğü içinde doğal bir görüntü vermektedir. Bir insanın durup dururken mescidin bir tarafına bevl etmesine insanların tepkisiz kalması, normalde düşünülemez. Dördüncüsü, B formunda herhangi bir eklentinin yer almamış olmasıdır.

Toplam onbeş kanaldan gelen 86 kaydın tümünde kök kısım yer almaktadır. Kök kısmın kayıtlardaki anlatım biçimi, çoğunlukla birbirine benzer, kısmen birbirinden farklıdır. Anlatımlarda, küçük detayların değiştiği, farklı öğelere vurgu yapıldığı görül-mektedir. Bu nedenle anlatım zenginliğinden kısmen söz edile-bilir. Bazı maddelerde normalin çok üzerinde anlamdaş kelime-ler kullanılmıştır. Tabloların birçoğunda boş kalan bazı madde-ler bulunmaktadır. Bu maddelerde yer alan ifadeler, muhteme-len anlatımı zenginleştirmek amacıyla ilave edilmiştir.

Kök kısmın kaynaklardaki senet ve form durumu şöyledir:

Ebû Hüreyre: 1 - 5. kanallardan 29 kayıt bulunmaktadır. Bu kanallar ağırlıklı olarak D ve I formundadır.

Enes: 6 - 12. kanallardan 41 kayıt bulunmaktadır. Bu kanallar ağırlıklı olarak B, C ve F formundadır.

197

İbn Abas: 13. kanaldan üç kayıt bulunmaktadır. Bu kanal tü-müyle E3 tipindedir.

Abdullah: 14. kanaldan üç kayıt bulunmaktadır. Bu kanal İki adet H, bir adet G formundan oluşmaktadır.

Vâsıla: 15. kanaldan iki kayıt bulunmaktadır. İkisi de I formun-dadır.

SBRE: Sekiz kayıt bulunmaktadır ve bu kayıtlar A, B, D ve I for-mundadır.

Biraz toleransla, A, B ve C formlarının birbirinden farkı önemsiz kabul edildiğinde, 6, 7, 8 ve 12. kanallardan gelen rivayetler aynı formda birleşecektir. Bu kanallar Enes’e varan tariklerden oluşmaktadır. Bu kanallarda eklenti bulunmaması nedeniyle, Enes’ten gelen rivayetlerin diğerlerinden daha eski olabileceği düşünülebilir. F formunun da bu kökten çoğaldığı tahmin edil-mektedir.

Ebu Hüreyre’den gelen tarikler içinde yalnızca kök kısmın yer aldığı bir adet A formu kayıt bulunmaktadır. Diğerleri içinde en yalın halde bulunan, D formudur. Burada önemli soru, D for-munun B formundan mı üretildiği, yoksa başlangıçtan beri ayrı bir rivayet mi olduğudur. D formunun değerlendirilmesinde belirtildiği gibi, D formundaki eklenti güçlü ihtimale göre Zührî veya onun şeyhlerine aittir. Ebû Hüreyre’ye ait olma ihtimali nisbeten zayıf, Zührî’den sonrakilere ait olması ise daha zayıftır. Bu durumda güçlü ihtimale göre, D formu, B formundaki riva-yetlerden çoğalmıştır. Bu durum, eklentiler içeren diğer formlar için de geçerlidir.

2. Tiplerin Çapraz Değerlendirilmesi Çapraz değerlendirmelerde, tip ve eklentileri merkeze alan bir bakış açısıyla, kayıtlara farklı bir zaviyeden bakmaya çalışacağız. Öncelikle tipleri inceleyelim:

198

1. Tip Kayıtlar Bu tip kayıtlarda rivayetlerde insanların bedevîye tepkisinin yer alıp almadığına göre iki şıkta incelenmiştir. X1a etiketli kayıtlar, insanların tepkisine yer vermemekte, X1b etiketli kayıtlar ise bu tepkiye yer vermektedir.

A formu tümüyle, insanların tepkisinden söz edilmeyen kayıt-lardan; buna mukabil B formu tümüyle insanların tepkisinden söz edilen kayıtlardan oluşmaktadır. Diğer formlarda X1a etiket-li kayıtların bulunduğu yerler D1a: 1. kanal; I1a: 4. kanal; I1a-ii ve I1a-iii: 5. kanal; G1a: 14. kanallardır. Bunun yanında insanla-rın tepkisinden söz edilmemekle birlikte, diğer tiplerde değer-lendirilen kayıtlar da bulunmaktadır. Bunlar: H4: 14. kanal; I3-ii, I3-iii ve I3-iv: 5. kanaldır. Genel olarak bakıldığında insanların tepkisinden söz etmeyen rivayetler en yoğun I formunda ve beşinci kanalda toplanmıştır.

Yukarıda etiketleri açıklanan kayıtların dışındakiler, bedevînin mescide bevl etmesine insanların tepki gösterdiğini ifade eden rivayetlerdir.

2. Tip Kayıtlar Bu tip kayıtların, su kabı konusunda ikilem içeren rivayetlerden oluşmaktadır. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi, B formunda yer alan iki kayıt hariç, diğerleri eklentilerin yer aldığı formlarda bulunmaktadır. Bu durum, kanaatimizce 2. tiplerin kombine kayıtlar olduğuna işaret etmektedir. Bu tipte, su kabıyla ilgili B formunda görülen iki farklı ifadeye dikkat çekilmektedir. Diğer farklılıklara değinilmediği halde, su kabıyla ilgili farklılığa vurgu yapılmasının nedeni, kanaatimizce fıkhî bir amaca bağlıdır. Burada vurgulanan sorun şudur: Bevl ile necis olan bir toprağın üzerine ne kadar su dökülmekle temiz olur? İkinci tip kayıtlar, bu gizli soruya, rivayetlerde bulunan farklı cevapları bir araya getirmekle şöyle cevap vermektedir: Bir delv / bir zenûb/ bir secl suyla temiz olur.

199

Burada yer alan isimlerin anlamları (farklı görüşler dikkate alınmaksızın) şöyledir:

Delv: Kuyudan su çekmeye yarayan kova anlamına gelmekte-dir.233 Kaynaktaki açıklamadan delv isminin diğerlerinden daha genel bir anlama sahip olduğu anlaşılmaktadır.

Zenûb: Tam dolu olmayan, doluya yakın su kovası anlamına gelmektedir.234

Secl: Suyla dolu büyük kap anlamına gelmektedir.235

İkinci tipteki rivayetlerdeki ifade değişiklikleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Etiket Kanal 2. tip rivayetlerde yer alan parça

B2-i 7. Kanal ��: �+�� F �#�.�"� �:�� [F �G/� �#�.�"� k&��

B2-ii 12. Kanal �V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� :�� I :�?$�(�) ��5 6&��

D2-i 2. Kanal ��C�� ;2� /�$�01 :�$CF�G� !"� #�$ l�0 5� f&�� :� �$() 5� &��

D2-ii 2. Kanal �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �7��0 �:�� 6&�� ?$�(�) �5�� 6&��

D2-ii 4. Kanal �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �@"��0 �5�� 6&�� :�� ?$�(�) ��5 6&��

D2-iii 2. Kanal �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �?$�(�) �5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� 6&��"

F2-i 8. Kanal [F ��G/�� !�"� �#��$ f%&�� :�� 7.�I ��" ��0 �5�� 6&��

I2-i SBRE ...�$/CF ��G��: !�"� �#��$ ��" ��0 �5�� 6&�� – �:�� ?$��, �5�� 6&��

I2-ii 1. Kanal "�$/CF ��G�� #�.�"� �?$��, �5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� 6&�� "

I2-iii 1. Kanal "�$�� #�.�"� �@"��0 �5�� 6&��" )�:�� I:( "�?$�(�) �5�� 6&��"

233

İbn Manzûr Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab (I-XX), Mısır t.y. XIV, 264.

234 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I, 392.

235 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, XI, 325.

200

I2-iv 1. Kanal " 6&�� 5�� @"��0 �#�.�"� �$/CF ��G�� :�� 6&�� 5�� ?$��,"

I2-v 1. Kanal �V/b �� 3'$�(�4 �5�� f6&�� :�� 37��0 �5�� 6&��

F2-ii 10. Kanal �V/b �� c�d �# �h�� 3'$�(�4 �:�� 5�� 3$�� 6&��

İkinci tipten rivayetlerin yer almadığı kanallar 5, 9, 11, 13, 14 ve 15’tir. Bununla birlikte yoğunluk, on sekiz kayıtla, 1-4. kanallar-dadır. Buna göre su kabı ikileminin Ebû Hüreyre’den kaynak-lanması kısmen zayıftır. Çünkü ondan kaynaklanmış olsaydı, 5. kanalda birkaç adet ikinci tip kayıt olması gerekirdi. Zührî’den sonra ortaya çıkmış olması da zayıf bir ihtimaldir; çünkü bu durumda dört kanala birden yayılması zor olurdu. Geriye güçlü iki ihtimal kalmaktadır. Bu ikilemin kaynağı ya Zührî ya da on-dan önceki iki raviden biridir. Diğer kanallarda yer alan 2. tip kayıtlar, bulundukları yerde azınlıkta kalmışlardır ve muhteme-len, parçacığın yoğun olduğu kanallardan geçişle gelmişlerdir.

Yukarıdaki tabloda bazı ilginç veriler de bulunmaktadır. Örne-ğin, bevlin üzerine su dökme eylemini ifade için yoğun olarak

kullanılan (��) fiili ikinci tipte yalnızca dört tabloda (B2-i, B2-ii,

F2-ii ve I2-iii) bulunmaktadır. Oysa bu kelime ikinci tip dışında toplam 14 tabloda bulunmaktadır (Ab, Ad, Be-i, Be-ii, Bf-ii, Bf-iv, Bg, C1b-iii, C1b-iv, C1b-v, G1a, I1b, I3-i ve J3). Buna karşılık

([F�G�) ifadesi ikinci tipte altı tabloda (A2, D2-ii, D2-iii, I2-i, I2-ii, I2-

iv) geçmekte, tip dışında ise iki tabloda (A4, D1b) geçmektedir. Buradan çıkan mantıksal sonuç, güçlü ihtimale göre, ikinci tipi

oluşturan kişinin, ([F�G�) kelimesini kullanan kişi olduğudur.

3. Tip Kayıtlar Bu tip kayıtlarda bedevînin fercini açıp/bacaklarını aralayıp bevl ettiği ayrıntısının yer aldığını tekrar hatırlatalım. Bu ayrıntı, anlatımı güçlendirmek, olayın garabetini vurgulu biçimde ifade etmek amacını taşımaktadır. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi, 3. tip rivayetler, A ve B formunda birer kayıtta yer almıştır. Bu kayıtların işletilmediğine ve yalnız bırakıldıklarına dair daha

201

önce kanaat belirtmiştik. Geri kalan kayıtlar, eklentilere sahip olan formlar içinde yer almaktadır. Kanaatimizce bu durum, 3. tipi gösteren ilavenin, özellikle çok sayıda kelimelerden oluşan-ların, nisbeten daha geç döneme ait olduğunu göstermektedir.

Üçüncü tipteki rivayetlerdeki ifade değişiklikleri aşağıdaki tab-loda gösterilmiştir.


A3-4 SBRE NO�=�(�� P.��

B3 SBRE NO�=�� 5� �# B�� $��.��

E3-i 13. Kanal �V/b f|� �(� H��C�� {O�W��

E3-ii 13. Kanal �V/b |� �(� H��C�� f{�h�W�� V/b ��

J3 5. Kanal /�$��F {O�W��

I3-i 15. Kanal {O�� /�$��F

I3-ii 5. Kanal �V/b !*�: !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( �� {O�� /�$��F

I3-iii 5. Kanal �V/b f!*�: !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( f�� {O�� /�$��F

I3-iv 5. Kanal �V/b !*�: �� !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( f�� {�h�� $��.��

4. Tip kayıtlar Bu tip kayıtlarda bevlin isabet ettiği yerin kazılıp atılması ve yerine su dökülmesi ayrıntısı bulunmaktadır. Bu tipte üç kayıt bulunmuş olup onlardan ikisi, son ravisi düşmüş olanlar gru-bundadır. Diğeri ise 14. kanalda bulunmaktadır. Bu kanaldaki kayıtta yer alan ravi isimleriyle diğer iki kayıttaki ravi isimleri arasında herhangi bir benzerlik bulunmamaktadır. Bu durum, kusurlu olan rivayetlerin senet ve metinlerinin işletilmediğini, aksine yalnız bırakıldığını teyit etmektedir.

202

4. tipteki ilave parçanın fıkhî bir yönü bulunmaktadır ve topra-ğın temizlenmesinde, yalnızca su dökmekten daha fazlasını gerekli görmektedir.

Bu tipteki parçanın, eklentiler içeren formlarda yer almadığını görüyoruz. Muhtemelen bunun nedeni, hem parçanın bulun-duğu rivayetlerin senetlerinin kusurlu olması, hem de içerdiği hükmün rivayetlerin genelindeki hükme muhalif olmasıdır. Dördüncü tipteki rivayetlerdeki ifade değişiklikleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.


A4 Son ravi ∅ "�:/4�9 �� #�.�"� 5�� '��Q�� R$/C�� $/CF ��G��: !�"� �# (��=� S&��"

D4 Son ravi ∅ "�:��/W� � f�#(��=� $� ��Y�:� �#�.�"� �?$��, �5�� 6&�� "

H4 14. Kanal �� W�Q� �� # (��=� �� : �#�.�"� x$��, �5�� 6&��

Tiplerin kanallar içindeki yoğunlukları şöyledir: İkinci tip 1, 2, 3; üçüncü tip 5, 13; dördüncü tip 14 ve SBRE’de yoğunlaşmakta-dır. Bu verilerden hareketle, iki, üç ve dördüncü tiplerin Enes’ten gelen rivayetlerin asıl karakteri olmadığını söyleyebili-riz. Muhtemelen B formundan daha sonraki tarihlerde ortaya çıkmışlardır.

3. Eklentilerin Çapraz Değerlendirilmesi Eklentilerle ilgili bazı değerlendirmeler formların içinde veril-miştir. Burada eklentilere daha genel bakmaya çalışacağız.

Eklentilerin yer aldığı form etiketleri şöyledir:

Eklentiler Eklentilerin Eti-ketleri

Eklentilerin Yer Aldığı Kanallar

Kıssadan hisse Formlar: D ve I

Etiketler: D1a; D1b ; D2-i ; D2-ii ; D2-iii ;

1. Kanal (D1a ; I2-ii ; I2-iii ; I2-iv ; I2-v) ; 2. Kanal (D2-iii) ;

203

Eklentiler Eklentilerin Eti-ketleri

Eklentilerin Yer Aldığı Kanallar

D4 ; I2-i ; I2-ii ; I2-iii ; I2-iv ; I2-v.

4. Kanal (D1b ; D2-i ; D2-ii); SBRE. (D4 ; I2-i).

“Sen Müslüman değil misin?”

E3-i ; E3-ii. 13. Kanal (E3-i ; E3-ii).

Bedevîye öğüt Formlar: F ve J

Etiketler: F1b-i ; F1b-ii ; F1b-iii ; F2-i ; F2-ii ; I3-ii ; I3-iii ; I3-iv ; J3.

5. Kanal (I3-ii ; I3-iii ; I3-iv ; J3); 8. Kanal (F2-i); 9. Kanal (F1b-iii) ; 10. Kanal (F1b-i ; F1b-ii ; F2-ii).

Bedevînin duası Formlar: Yalnızca I

Etiketler: I1-a-i ; I1a-ii ; I1a-iii ; I1b ; I2-i ; I2-ii ; I2-iii ; I2-iv ; I2-v ; I3-i ; I3-ii ; I3-iii ; I3-iv ; I3-v.

1. Kanal (I2-ii ; I2-iii ; I2-iv ; I2-v); 4. Kanal (I1-a-i); 5. Kanal (I1a-ii ; I1a-iii ; I3-ii ; I3-iii ; I3-iv ; I3-v); 15. Kanal (I3-i ; I1b); SBRE. Kanal (I2-i).

Bedevînin anısı Formlar: I ve J

Etiketler: I1a-iii ; I3-ii ; I3-iii ; I3-iv ; J3.

Tümü 5. Kanal.

1. Eklenti: Kıssadan Hisse Bu eklentinin bulunduğu kayıtlarda şu veriler dikkat çekmektedir:

1) SBRE’den gelen üç kayıt dışında bütün rivayetler Ebû Hüreyre’ye varmaktadır (Bkz. Tablo 10).

2) SBRE’den gelen iki kayıt dışında, bütün kayıtların müşterek ravisi Zührî’dir.

204

Bu iki veriden hareketle eklentinin kaynağı, güçlü ihtimale göre Zührî, daha zayıf ihtimale göre Ebû Hüreyre’dir.

2. Eklenti: “Sen Müslüman Değil misin?” Bu eklenti 13. kanala ait bir fazlalıktır. Bu kanal metin ve isnat yönlerinden yalnız kaldığı için problemlidir. Bu kanalda eklenti-lerin kaynağı olmasından şüphe edilen şahıs, ilgili formda açık-landığı gibi, İsmail b. Ebî Üveys’tir. Bu eklenti tek kayıtta yer aldığı için tabloda gösterme gereği duyulmamıştır.

3. Eklenti: Bedevîye öğüt Bu eklentide, Ebû Hüreyre ile Enes b. Mâlik’ten gelen iki ana tarik, aralarında ortak bir ravi olmaksızın birleşmiştir. Bu açıdan diğer eklentilerden farklı bir durum sergilemektedir (Bkz. Tablo 11).

Kanalların yoğunluğu Enes’ten gelen ana tarik üzerindedir. Bu ana tarikten 8, 9 ve 10. kanallardan kayıtlar bulunmaktadır. Ebû Hüreyre ana tarikinden ise yalnızca 5. kanaldan kayıt bulun-maktadır. Beşinci kanal, diğer eklentilerin çoğunda da görüldü-ğü gibi kombine rivayetlerin nakledildiği bir kanaldır. Bu du-rumda eklentinin asıl yerinin Enes kaynaklı rivayetler olduğu tahmin edilmektedir.

Yukarıdaki tespite göre 5. kanalda müşterek ravilerden biri, sene-de itibar etmeksizin ve kaynak belirtmeksizin, başka kanallara ait bir eklentiyi bu kanala aktarmıştır. Bunu yapan kişi, güçlü ihtimale göre Muhammed b. Amr, daha zayıf ihtimale göre Ebû Sele-me’dir. Ebû Seleme ihtimalinin daha zayıf olmasının nedeni, on-dan yalnızca Muhammed b. Amr’ın rivayet etmiş olmasıdır.

205

Tablo 10. Kıssadan hisse eklentisinin yer aldığı kayıtlar

206

8, 9 ve 10. kanallardaki durum ise şöyledir: 8. kanalda yer alan kayıt hem form hem de senet itibariyle kanal içinde yalnız kal-mıştır. 8. kanal içinde bedevîye öğüt eklentisi yalnızca bu bir kayıtta bulunmaktadır. Aynı şekilde bu eklentiyi Yahya b. Saîd’den nakleden tek kişi İbrahim b. Muhammed’dir. Bu du-rumda eklentiyi bu kanala taşıyan kişi, en güçlü ihtimale göre İbrahim b. Muhammed’dir.

9 ve 10. kanallar eklentinin yoğun biçimde yer aldığı iki kanal-dır. Muhtemelen diğer kanallara yayılması da bu kanaldan ger-çekleşmiştir. Eklentiden sorumlu tutulabilecek kişi, güçlü ihti-male göre İkrime b. Ammâr’dır. Çünkü ondan sonra kanallar ikiye ayrıldığı ve tekli raviler değiştiği halde, eklenti varlığını korumaktadır. İshak b. Abdillah’ın sorumlu olma ihtimali ise, ondan yalnızca İkrime rivayet ettiği için daha zayıftır.

4. Eklenti: “Kıyamet Ne Zaman?” Bu eklenti yalnızca G formunda bulunup, kökü dışarıdaki bir sarmala uzanmaktadır. G formunun değerlendirilmesinde de belirtildiği gibi, eklenti ile formun kök kısmı arasındaki uyum-suzluk fark edilebilecek düzeydedir. 14. kanaldan gelen bu ek-lentinin sorumlusu, isnat tablosuna göre Ahmed b. Yunus veya Yusuf b. Musa’dır. Çünkü sondan dördüncü ravi Ebû Bekir b. Ayyaş’tan eklentiyi nakleden, müteselsilen yalnızca onlardır. Bununla birlikte farklı bir bakış açısıyla Ebû Bekir b. Ayyaş’ın eklentiden sorumlu olduğu da söylenebilir. Çünkü bu şahısta düğümlenen iki kaydın ikisinde de farklı eklentiler bulunmakta-dır. Bu nedenle İbn Ayyâş’ın rivayetleri birleştirerek nakleden biri olduğu düşünülebilir. Kaynaklarda onun sika biri olduğu, fakat çok hata yaptığı söylenmektedir.236

236

Zehebî, Siyer, VIII, 495 vd.

207

5. Eklenti: “Bir Kişi Bir Kavmi Sever…” Bu eklenti sistemde bulunan kayıtlar içinde yalnız H formunda yer almakta, fakat sarmal dışı rivayetlerde bazen müstakil, ba-zen de başka rivayetlere bitişimiş vaziyette ayrı bir sarmal hâ-linde bulunmaktadır. Üzerinde durduğumuz sarmal içinde ek-lentinin yer aldığı iki kayıt, 14. kanaldan gelmektedir ve durumu yukarıdaki “Kıyamet ne zaman?” eklentisinde açıklandığı gibi-dir.

6. Eklenti: Bedevînin Duası Bu eklentinin yer aldığı formda da belirtildiği gibi, Bedevînin duası eklentisinin, ayrı bir sarmalın uzantısı olduğu düşünül-mektedir. Eklenti, Ebû Hüreyre ana tarikiyle, Vâsıla b. Eska‘ ve SBRE kanallarından gelen bazı kayıtlarda yer almaktadır (Bkz. Tablo 12). Yoğunluk 1 ve 5. kanallarda toplanmıştır. 5. kanalla ilgili değerlendirme yukarıda “Bedevîye öğüt eklentisi” başlı-ğında geçmişti. Burada da aynı durum söz konusudur. 1. Kanal-daki durum ise şöyledir: uzantıyı yapan kişi, güçlü ihtimale göre Süfyân’dır. Fakat tekli ravi Amr en-Nâkıd’ın Süfyân’dan eklenti-siz biçimde D1a etiketli haber rivayet etmesi, Süfyân’ın sorumlu olma ihtimalini zayıflatmaktadır. Aynı şekilde SBRE’den gelen bir kayıtta Süfyân, Tâvus’tan D4 formatında haber rivayet et-miştir ve burada da bedevînin duası eklentisi bulunmamakta-dır. Bu kayıt da Süfyân’ın sorumlu olma ihtimalini zayıflatmak-tadır. Süfyân’dan önceki ravilerden biri olma ihtimali, Süfyân’a göre daha zayıftır. Çünkü bu durumda eklenti diğer kanallara da yoğun biçimde yayılırdı.

Dördüncü kanaldan gelen eklentili kayıt, bu kanalda tek kalmış-tır. Bu durum, eklentinin bu kanala ait olmadığına işaret eder. Eklentiyi dördüncü kanala taşıyan kişi, Nu’mân veya sonraki ravilerden biri olmalıdır. Eklentinin Zührî’ye ait olma ihtimali ise zayıftır. Çünkü Zührî müşterek ravi olduğundan, eklenti ona ait olması durumunda daha fazla kanala yayılırdı.

208

Tablo 11. Bedevîye öğüt eklentisinin yer aldığı kayıtlar

209

15. kanaldan gelen iki kaydın ikisinde de bedevînin duası eklen-tisi yer almaktadır. Dalma isnat türünde olan bu kanalda, eklen-tinin hangi noktadan başladığını kestirmek güçtür. Bununla birlikte ihtimaller sınırlı sayıdadır. Buna göre eklentinin sondan ilk üç raviden birine ait olma ihtimali eşittir. Daha sonrakilere ait olma ihtimali ise daha zayıftır.

Zayıf da olsa, eklentinin bu kanaldan diğerlerine yayılma ihti-mali üzerinde de durmak gerekir. Bir varsayım olarak, hadis defterlerinin birinde bu senetle ve metinle bir rivayet bulun-muş, fakat senedi yaygın ve makbul olmadığı için metinden bir parçacık alınarak, senedi bilinen ve makbul olan rivayetlere yamanmış olduğu tahmininde bulunmak belki mümkün olabilir. Senedin veya metnin tamamen uydurma olmasını gerektirecek açık bir neden ise görülmemektedir.

7. Eklenti: Bedevînin Anısı Bu eklenti tümüyle beşinci kanal içinde kalmıştır (Bkz. Tablo 13). Beşinci kanal ile ilgili değerlendirme, bedevîye öğüt eklen-tisinde geçmişti. Diğer eklentiler, bir iki kayıtla bile olsa diğer kanallara yayılmış olmasına rağmen, bu eklentinin yayılmamış olması, mantıksal olarak onun diğerlerine nazaran daha geç dönemde ilave edildiğini gösterir. Çünkü daha erken dönemde var olsaydı, şu veya bu şekilde diğer kanallara da sirayet ederdi.

Eklentilerin çapraz değerlendirilmesine son vermeden önce, bedevînin mescide bevl etmesi sarmalında yer alan eklentilerle ilgili genel bir değerlendirme yapmak mümkündür.

1) Eklentiler, olayın mahiyetini, yönünü, kurgusunu değiştirecek özelliklerde değildir. Aksine kurgusunu güçlendiren yönleri bulunmaktadır. Eklentilerin çoğunluğunun daha sonraki bir dönemde, rivayetin kurgusunu güçlendirmek amacıyla asıl riva-yete bitiştirildiği tahmin edilmektedir. Bunların hangi dönemde kim tarafından eklenmiş olabileceği yukarıda belirtilmiştir.

210

Tablo 12. Bedevînin duası eklentisinin yer aldığı kayıtlar.

211

2) Eklentilerin bir bölümü başka sarmala ait uzantılardan iba-rettir.

3) Eklentilerle ilgili makul fakat ispatı güç bir başka ihtimal daha bulunmaktadır. Bu eklentiler, önceki dönemlerde insanlara istikamet vermek amacıyla telif edilen ve bu amaçla Hz. Pey-gamber’in örnek ahlakından kesitleri bir araya toplayan hadis defterlerinden yayılmış olabilir. Eklentilerin kurgusuna yapılan güçlü vurgular, bu ihtimali makul göstermektedir.

Tablo 13. Bedevînin anısı eklentisi

212

SONUÇ Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar aşağıda maddeler hâlinde gösterilmiştir.

1) Bu çalışmadan elde edilen en önemli sonuç, RYA sisteminin tanımlar, açıklamalar, süreçler ve aşamalarıyla ortaya çıkmış olması ve sistemin işleyişinin bir uygulamada açık biçimde gö-rülmesidir. Kanaatimizce sistem başarılı ve işlevseldir.

2) Rivayetlerdeki sarmal özellik, tanım ve şartlarıyla netlik ka-zanmış, bu özelliğin rivayetlerdeki varlığı, farklı uygulamalarla teyit edilmiştir.

3) Sarmala dayalı form çalışmasının ve etiketlemenin, rivayetle-rin kaynaklarda aldığı biçimleri izlemedeki önemi teyit edilmiş-tir.

4) RYA sistemine özgü isnat tablosu oluşturmanın form senet ilişkisini ortaya çıkarmadaki başarısı teyit edilmiştir.

5) Bir rivayetin kurgusunu anlamanın, onun sarmal içindeki diğer rivayetlerle ilişkisini anlamadaki önemi belirgin biçimde ortaya çıkmıştır.

6) Senetlerin çözümü için geliştirilen kanal teriminin başarılı bir araç olduğu uygulamayla teyit edilmiştir.

7) Eklenti/uzantı terimleri tanım ve sembollerle tanıtılmış, bu terimlerin rivayetleri çözümlemedeki rolü uygulamayla teyit edilmiştir.

8) Bedevînin mescide bevl etmesi olayını anlatan rivayetlerin yapısal analizi yapılarak RYA sistemi test edilmiştir. Bu uygula-mada Hicri ilk beş yüzyıla ait matbu hadis kitaplarının büyük bölümü taranmış ve ilgili rivayetler tespit edilmiştir. Bulunan 86 adet kayıt, yapısal özelliklerine göre 11 forma ayrılmıştır.

9) Rivayetlerin içeriklerini karşılaştırabilmek amacıyla, sekiz maddelik içerik şablonu hazırlanmıştır. Bu maddeler: 1) Hadisin

213

başlangıcı 2) Mescittekilerle ilgili bilgi 3) Bedevînin eylemi 4) İnsanların tepkisi 5) Hz. Peygamber’in karşı eylemi 6) Karşı ey-lemin sonucu 7) Hz. Peygamber’in ikinci eylemi ve 8) İkinci ey-lem gereği yapılan iştir. Rivayetlerin içeriği sekiz maddeden az olduğunda, olmayan maddenin karşılığı boş bırakılmış; sekiz maddeden fazla olduğunda, fazla olan kısım hangi maddeler arasında bulunuyorsa oraya uzantı (�) biçiminde eklenmiştir. Rivayetin söz diziminde maddelerin yeri değişmişse, başındaki rakam aynı kalmak koşuluyla, maddenin yeri değiştirilmiştir. Standart maddelerde yer alan ifadelerin dökümleri yapılmış, farklılıklara işaret edilmiş ve yorumlanmıştır. Buna göre:

• Tüm kayıtlardaki kök ifadelerin, cümle yapılarında kısmi değişiklikler olsa da, birbirine çok yakın olduğu görül-müştür.

• Standart maddeler içinde yoğunluğun, B formunun ka-rakterini taşıyan kısımda toplandığı tespit edilmiştir.

• Bazı maddelerde normalin çok üzerinde anlamdaş ke-limelerin kullanılması dikkat çekmiştir. Bu durum, ravinin rivayete kendi işaretini koyması biçiminde yo-rumlanmıştır.

• Çoğu tabloda boş kalan bazı maddeler bulunmaktadır. Bu maddelerde yer alan ifadelerin, anlatımı zenginleş-tirmek amacıyla ilave edildiği düşünülmüştür.

10. Rivayetler içinde dört özelliğin formlarda sıkça tekrarlandığı veya diğerlerinden açık biçimde farklı olduğu gözlemlenmiştir. Bu özellikleri izleyebilmek ve karşılaştırma yapabilmek amacıy-la, standart dört tip belirlenmiştir. Birinci tipte insanların tepki-sinin; ikinci tipte bevlin üzerine dökülmek üzere getirilen su dolu kabın adıyla ilgili ikilem ifadesinin; üçüncü tipte bedevînin önünü açtığını belirten ifadenin; dördüncü tipte bevlin isabet ettiği toprağın atılmasını emreden ifadenin kayıtlarda yer alıp almadığı takip edilmiştir. Bu takipten önemli sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre:

214

• İnsanların tepkisinin dile getirilmediği kayıtların, diğeri-ne göre azınlıkta kaldığı tespit edilmiştir. Bu kayıtların, A formu dışında I formunda toplandıkları görülmüştür. Tipler arasındaki çapraz ilişkilerin de B formunun kök olduğuna işaret ettiği kanaatine varılmıştır.

• İkinci tip kayıtların fıkhî bir yönü olduğu düşünülmüş, bevl isbaet eden toprağın ne kadar suyla temiz olacağı meselesinden dolayı, su kabı konusundaki ikilem ifade-sine önem verildiği ve bu nedenle rivayetlerde tekrar-landığı sonucuna ulaşılmıştır.

• Üçüncü tip kayıtların anlatımı güçlendirmek ve olayını garabetine vurgu yapmak amacını taşıdığına kanaat ge-tirilmiştir.

• Az sayıdaki dördüncü tip kayıtlarda da fıkhî bir yön tes-pit edilmiştir. Bu kayıtların kurgusuna göre, bevl isabet eden toprağın önce kazılıp atılması ve yerine su dökül-mesi gerekmektedir.

• Tiplerin kanallar içindeki yoğunlukları da incelenmiştir. İkinci tipin 1, 2, 3; üçüncü tipin 5, 13; dördüncü tipin 14 ve SBRE’de yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Bu verilerden hareketle, iki, üç ve dördüncü tiplerin Enes’ten gelen rivayetlerin asıl karakteri olmadığı anlaşılmış ve onların daha sonraki bir tarihte ortaya çıktığı kanaatine varıl-mıştır.

11) Her formun karakteristik özellikleri ayrı ayrı açıklanmıştır. Buna göre:

• A formu: En sade kayıtlar olup içeriğinde üç husus be-lirtilmektedir. Bunlar: 1) Bir bedevînin mescide bevl et-tiği 2) Hz. Peygamber’in su istediği ve 3) Suyu bevlin üzerine döktüğü haberidir.

215

• B formu: A formuna göre bir husus ilavesi bulunmakta-dır. Bu husus, bedevînin bevl etmesine insanların tepki gösterdiğinin haber verilmesidir.

• C formu: Haberin başında, bedevînin mescide geldiği ve ihtiyacını giderdiği ilavesi yer almaktadır.

• D formu: Haberin sonunda Hz. Peygamber’in “Siz kolay-laştırıcılar olarak gönderildiniz, zorlaştırıcılar olarak gönderilmediniz” dediği nakledilmektedir. Bu nakil, se-kiz maddelik standart içerikte yer almadığı için eklenti olarak değerlendirilmiş ve ona kıssadan hisse eklentisi adı verilmiştir.

• E formu: Haberin başında bedevînin Hz. Peygamber’e bey‘at ettiği bilgisi verilmektedir. Bu formu farklı yapan özellik ise bir diyalog içermesidir. Hz. Peygamber ile bedevî arasında geçen bu diyalogda, Hz. Peygamber’in ona, sen Müslüman değil misin, diyerek çıkışarak mes-cide neden bevl ettiğini sorduğu anlatılmaktadır. Bu ek-lentiye, “Sen Müslüman değil misin?” diyalogu adı ve-rilmiştir.

• F formu: Hadisin bir yerinde bedevîye mescidin işlevini öğreten, öğüt mahiyetinde bir eklenti yer almaktadır. Bu eklentiye, bedevîye öğüt adı verilmiştir.

• G formu: Bu formda sarmal dışına uzantı yer almakta-dır. Bu uzantıya göre bedevî mescide bevl etmeden ön-ce Hz. Peygamber’e kıyametin ne zaman kopacağını sormuş ve aralarında bir diyalog geçmiştir. Bu uzantıya “Kıyamet ne zaman?” sarmalı eklentisi denilmiştir.

• H formu: Bu formda sarmal dışına bir başka uzantı yer almaktadır. Bu uzantıya göre, bedevî Hz. Peygamber’e, bir kişi bir kavmi sever ama onların yaptığını yapmazsa ne olacağını sormuş ve aralarında bir diyalog geçmiştir.

216

• I formu: Bu formda sarmal dışına bir başka uzantı yer almaktadır. Bu uzantıya göre bedevî, yalnızca kendisine ve Hz. Muhammed’e merhamet etmesi için yüksek ses-le Allah’a dua etmiş, bunun üzerine Hz. Peygamber ile onun arasında bir diyalog olmuştur. I formundaki bazı kayıtlarda birden fazla eklentinin yer aldığı görülmüş-tür. İkinci veya üçüncü eklentiler diğer formlarda bulu-nanlarla aynıdır.

• J formu: Rivayetin bir yerinde bedevînin, Hz. Peygam-ber’in ona ne kadar iyi davrandığını belirten bir anısı nakledilmektedir. Bu eklentiye bedevînin anısı adı ve-rilmiştir.

12) Metin formları belirlendikten sonra rivayetlerin senetleri incelenmiş ve isnat tablosu oluşturularak kanallar tespit edil-miştir. Buna göre:

• Senedi muttasıl olan 15 kanal tespit edilmiş ve sondan birinci ravisi eksik olan senetler, SBRE adı altında bir araya toplanmıştır. Bu kanalların ilk beşi Ebû Hüreyre’den, 6-12. kanallar Enes’ten, 13. kanal İbn Ab-bas’tan, 14. kanal Abdullah (b. Mes‘ud)’dan ve 15. ka-nal Vâsıla b. Eska‘dan geldiği tespit edilmiştir.

• Sekiz adet SBRE kayıt bulunmuştur. Bunların içinde yal-nız ikisinin diğer kanallarla kesiştiği görülmüştür. Kesi-şen senetlerin form etiketlerinin muttasıl senetle ge-lenlerle eşleşmediği tespit edilmiştir. Bu durum, kusur-lu senetlerin işletilmediği biçiminde yorumlanmıştır.

• Müşterek, ikinci müşterek, kısmi müşterek vb. ravi tip-leri isnat tablosunda açıkça görülmüştür. 5-8. tablolar-dan da anlaşıldığı gibi, senetlerin birkaç müşterek ravide yoğunlaştığı ve az sayıda senedin, tekli raviler aracılığyla, müşterek raviye uğramaksızın, son ravilere bağlandığı tespit edilmiştir. Senetlerin neden bu şekilde

217

biçimlendiği konusunun müstakil olarak incelenmesi gerekmektedir.

13) Metinlerle kanallar arasındaki ilişkiyi ölçmek amacıyla, her bir kaydın form etiketi tablodaki yerine yapıştırılmış ve etiketle-rin alt alta sıralanıp sıralanmadığı, başka bir ifadeyle kanallar içindeki etiketlerin birbiriyle uyumu incelenmiştir. Kanallar değişmesiyle form etiketlerinin değişmesi arasında açık bir bağlantı görüldüğünden, formlarla kanallar arasındaki ilişki, detaylı biçimde incelenmiştir. Senetlerle form etiketleri arasın-da yakın ilişki görülmesinin, hadis rivayetinde senet ve metnin bir arada korunmasına büyük önem verildiğinin, senet veya metnin keyfî oluşturulmadığının açık göstergeleri sayılmıştır. Bununla birlikte, kayıtların bazısında, hadisin kurgusunu güç-lendirmek amacıyla küçük açıklamalar veya sarmal dışı rivayet-lerden parçacıklar ilave edildiği görülmüştür. Bu ilavelerin, in-sanlara istikamet vermek amacıyla hadisleri tedvin eden ilk dönem bazı müellifler tarafından yapıldığı düşünülmüştür.

14) Metin ve kanal karşılaştırmalarından önemli görülen sonuç-lara ulaşılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre:

a) Sarmalın kökü B formudur ve onda bir bedevînin mescide bevl ettiği, insanların onu engellemeye çalıştığı, Hz. Peygam-ber’in insanları engellediği ve bir kap su isteyip, onu bevlin üzerine döktüğü anlatılmaktadır. Bu formdaki rivayetlerin kur-gusu Hz. Peygamber’in örnekliğinde insanlara hoşgörülü olma-ları yönünde mesaj vermektir.

b) A formu, B formundan doğmuştur. B formundan daha sade olan A formunda hadisin fıkhî yönünün ön plana çıkarıldığı, bu nedenle insanların tepkisinin ihtisar edildiği düşünülmekte-dir.237 A formunun kurgusu, bevl ile kirlenen toprağın üzerine su dökmekle temizleneceği hükmüdür. Bu sonuç, en sade olan rivayet en eski olan rivayettir, genellemesine uymamaktadır.

237

Doğanay, Hadis Rivayetinde… 148.

218

c) C Formu B formu üzerine yapılan küçük bir ilave içermekte-dir. Bu açıklamaya göre, bedevî mescide bevl etmeden önce, oraya geliş amacını gerçekleştirmiş, ihtiyacını karşılamıştır. İlave kısmın otantik olmadığı, sondan ikinci ravi sonrası bir dö-neme ait olabileceği düşünülmüştür.

d) A, B ve C formunun biraz toleransla tek form olarak da kabul edilebileceği kanaatine varılmıştır.

e) Diğer formlarda ise birtakım eklentilerin yer aldığı görülmüş-tür. Eklentilerin içeriği, kim tarafından yapıldığı, kurgusunun ne olduğu konusunda verilere dayalı tahminler yürütülmüş ve bazı sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır. Buna göre:

• D formundaki kıssadan hisse eklentisinin iki tür yapıda olduğu tespit edilmiştir. Bunlardan birincisinin sarmal dışında benzeri bulunmamaktadır. Diğerinin ise başka sarmalda benzerleri bulunmaktadır. İkinci tür eklenti ‘Bir bedevinin mescide bevl etmesi sarmalı’nda yaygın olmadığı için, gözardı edilmiştir. D formu haricinde I formunda da görülen bu eklentinin kaynağının, güçlü ihtimale göre Zührî, nisbeten zayıf ihtimale göre Ebû Hüreyre olduğu kanaatine varılmıştır.

• E formundaki “Sen Müslüman değil misin?” eklentisinin bu formda tek kaldığı, birden fazla eklentiye sahip formlarda bile yer almadığı görülmüştür. Güçlü ihtima-le göre, bu eklentinin kaynağının İsmail b. Üveys olduğu kanaatine varılmıştır.

• F formundaki bedevîye öğüt eklentisinin sarmal dışında yapısal benzerine rastlanmamıştır. Enes’ten gelen ka-yıtlardan türediği düşünülen eklentinin 9 ve 10. kanal-dan diğerlerine yayıldığı sanılmaktadır. Bedevîye öğüt eklentisine I formunda da rastlanmıştır. Eklentiyi, güçlü ihtimale göre İkrime b. Ammâr’ın, nisbeten zayıf ihti-male göre İshak b. Abdillah’ın yaptığı düşünülmüştür.

219

• G formundaki “Kıyamet ne zaman?” eklentisinin kökü-nün, dışarıdaki bir sarmala uzandığı görülmüştür. Ek-lenti ile formun kök kısmı arasındaki uyumsuzluk fark edilebilecek düzeydedir. Bu eklentinin sorumlusunun Ahmed b. Yunus veya Yusuf b. Musa olduğu düşünül-mektedir. Farklı bir bakış açısıyla Ebû Bekir b. Ayyaş’ın sorumlu olabileceği de ihtimal dahilindedir.

• H formunda yer alan “Bir kişi bir kavmi sever…” eklenti-sinin bu sarmala dışarıdan geldiği görülmüştür. H for-mundan başka yerde bulunmayan bu eklentiden Ebû Hişam er-Rifâî’nin veya farklı bakış açısıyla Ebû Bekir b. Ayyaş’ın sorumlu olabileceği kanaatine varılmıştır.

• I formunda yer alan bedevînin duası eklentisinin de yabancı bir sarmaldan geldiği gözlenmiştir. I formunun kombine rivayetlerden oluştuğu düşünüldüğünden, ba-zı ihtimaller üzerinde durulmakla birlikte, bu eklentinin kimin tarafından eklendiğini kestirmenin güç olduğu belirtilmiştir.

• J formunda yer alan bedevînin anısı eklentisi, I formu içindeki bazı kayıtlarda da yer aldığı görülmüştür. Ek-lentinin bulunduğu tüm kayıtların beşinci kanaldan gel-diği tespit edilmiş, eklentiden Muhammed b. Amr veya Ebû Seleme’nin sorumlu olabileceği düşünülmüştür.

RYA sistemini teorik ve uygulamalı biçimde anlatmayı amaçla-dığımız çalışmamızdan elde ettiğimiz sonuçları böylece özetle-miş olduk. Gerek uygulaması yapılan rivayetlerin yeniden göz-den geçirilmesi gerekse farklı rivayetler üzerine yeni uygulama-lar yapılması RYA sistemini daha da geliştirecektir.

220

EKLER

EK-1. Bedevînin Mescide Bevl Etmesi Sarma-lında Yer Alan Rivayetler A Formu

Aa

1. ��b�� $�� L��0/� f ��I :��b�� /7.��0 J f �5� 3��.�I ��I :�� f �� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: �� !�"� �#��$ %&��. ]N� � 5� �� .�L )1 /

176( � 2031[

Ab

2. ��b�� $�� 3��= ��I :�( ��F ]F �5� f�+:�1�G �5� !.�hF 5� fK�.�d0 �5� f3�(�� »*+�� -. �� f�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: 3'$�(�4 �5�� f6&�� #�� !�"� �#��$« ]N� � 5� �� L�.� )1 /176( � 2030 [

Ac

3. ��b�� "� �5� 3� P�� f �5� ��h�� 5� :3�� f �5� � �� L��"0 f �5� � �� F��G ��I :�79, �� /�$�01: ;2� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: �#.�� f �� f �� 37 �;� �5�� 6&�� f �8�� !�"� �#��$. ]N� � 5� �� L�.� )1 /177( � 2032[

Ad

4. �(��9�� ;2� �5� ��h�� 5� K�0�� I ��b�� .�d0 �5� 5�=�� I ��b�� h�� 5� N�0$�F ��I ��b�� u 1�v�� b�� !0$�� 5� �7.��0 J ��b�� : ��;2� �5� ��h�� 5� �� 5�� I ��b�� .��h�� 5� �� ¢��1$�� b�� v�� 5� ,�:�, ��b�� $�� 3��= �H��b�� b�� V�"�� 5� V.�G�� J ��I �?d.��B ��b�� xH��G ��I ��b�� ¢�h�0 J �5� ��;2� 5� � �� Lh�"�Y �5� �(�� 5� Kn�� *+�� -. �� !>�� #.�� <�=�� #�� !*"� �#*"�� #�.�"� 0:V*" �V/b ��, 6&�� #�� #�.�"�] .�.P�Q�� Z \ �Y$Z� 5� £�dZ�

�.(�0��: )24 /16[(

A2

221

5. ��b�� f/+�.�W�0 �5� f!.�hF �5� 3�(�� I :A&�B �� f�� C�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: " :�$/CF ��G�� #�.�"� �?$�(�) �:�� @"��0 �5�� 6&��]�� ¤� )19 /

136 ( � 12082[

A3: Bkz. A4.

A4

6. ��b�� !0$�� 5� f�7.��0 J ��b�� x�F �B � ��dF 5�� 3H M� ��I :�<�d��0 �� n�"�� dF 5�� f3��.�� f/¥i�h�F �5� ��;2� 5� 7�C�d� 5� K+i��C�� I :!*"� �� i� �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �R�4P �L� �C�� I �#.�� :��I: � ��dF �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�:/4�9 �� #�.�"� 5�� '��Q�� f�R$/C�� $/CF ��G��: !�"� �# (��=� S&��« ]5�0 �� ,:�, )1 /103( �

381[

7. ��b�� !0$�� 5� f�7.��0 J ��b�� x�F �B � ��dF 5�� f3H M� �<�d��0 �� n�"�� dF 5�� f3��.�� /¥i�h�F �5� ��;2� 5� 7�C�d� 5� i��C��fK+ ��I :H��I �� !�� J KLF :�M �5�� F�:M

�� fNOQ�_�� f�P.�� C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�:/4�9 �� #�.�"� 5�� f '��Q�� f�R$/C�� $/CF ��G��: !�"� �# (��=� S&��« .��I $�� ,�:�, :u :�1 f�@"� �Q�� : �� F

]7.0��Z� �� ,:�,)76 (� 11[

8. ��b�� h�� 5� K��"�v� ,��b $�� ,�:�, �� (�Q�� i�� ,�( !0$�� 5� �7.��0 J ,�( ��F �B �5� 3H M� ,��I :�<�d��0 �� n�"�� 5� 3��.�� ,/¥i�h�F �5� ��;2� 5� 7�C�d� 5� K+i��C�� ,��I :H��I �� !�� J KLF :�M �5�� F�:M �� NO�=�(�� P.�� ,��C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0:: »�:/4�9 �� #�.�"� 5�� '��Q�� R$/C�� $/CF ��G��: !�"� �# (��=� S&��« .��;2� �5� 37�C�d� ��d �> ,$�G: q70��]5�0 �}I1��)1/240 (� 479[

B Formu

Ba

9. ��b�� h�� 5� ��;2� �� h�� I :�( �� 5� ��h�� 5� K�.�d0 ��d��Q�� I :�( �V�0��C�� 5� V�=h�� (��d�� I :�( �V�0��C�� 5� f35�d� �5� !.�hF 5� K�.�d0 ��I :�<�d��0 �(�� 5� fKn�� /�$/CF :A&�B f�� (�B f�� T� �� # f�U�� »�V�P*W�=�� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: �V/b �� 3'$�(�4 �5�� f6&�� !�"� �#��$« ]V�dZ�

£�§}"� ¨0:��)6/66 (� 5809[

222

Bb

10. ��b�` ��9 ��I ��b�`: +��."0 5� ©ª 5 �.d0 ��I <d« �(� 5 n�� I :&�B �� \ �L�WX�Y ��Z� R�B]� U�� P��VG� �¬�� !"� 2� #."� : V"0 ��"� !^�I #��$ �� ¬�� !"� 2� #."� : V"0 3'$(�4 5� &�� [F��G/�� #."�] .�.h� u1�v��)1/89 ( � 219[

Bc

11. �(��9�� F$�0 �5� 3�� ( ��I :�(��(�� ;2�f �5� !.�hF 5� K�.�d0 ��I :�<�d��0 �?�(�� F/�$/C :A&�B �� !�� J �� T� �� # �U�� C�� :;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$/_��>�« .�R$/_�Q�� !�Q f�� V/b �� 3$�� #�.�"�] .5�0 �X��)1/48 ( � 55[

12. �(��9�� F$�0 �5� f3�� ( ��I :�(��9�� f;2� �5� !.�hF 5� fK�.�d0 ��I :�<�d��0 �(�� 5� fKn�� /�$/CF :A&�B �� !�� J �� T� �� # f�U�� C�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$/_��>�«f �R$/_�Q�� !�Q f�� V/b �� 3$�� 5�� 6&�� #�.�"� " ]5��

§=�� X��"�)1/92 (� 53[

Bd

13. ��b�` ��® 5 �rZ� ��b�` ©ª 5 �.d0 +�}C�� 5� ©ª 5 �.d0 u1� (�� , ��b�`: ©ª 5 ©ª L�.QI: 5 �.d0 �d.¯ 5� u,1:�1�� I ©ª 5 ©ª �(§9� ]F]d�� 5 ��® £�Z� 5� ©ª 5 �.d0 #(� �« �(� 5 n�� _4F: +� �.�� H�I

zJ L.`�( \ ��Z� �� P.� T� � # U�� C� �$01 2� !"� 2� #."� : V"0 R$�, ��"� 8�� $01 2� !"� 2� #."� : V"0 '$(4 � � !"� #�$]�.h� V"��)1/236 (� 284�99[

Be-i

14. ��b�� 5� �� I :�(��9�� ,�� 5� K��FM ��I :��b�� fx< ��b �5� f3�(�� *+�� -. �� f�� b$�� #�.�� J �c�d f H�$�C�� C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� f�R$�� 1�]�> �V/b ��, 3$�� 5�� f6&�� #�.�"�« ]5�0 5� #B��)1/176 (528[

223

15. ��b�� f�¢�h�0 J ��b�� fx,�� 5� fK< ��b ��I : � �#��/°�� 5� f3�(�� *+�� -. �� f�� b$�� c�d H�$�C�� I :��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� R$�� 1�]�>«

�V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�]�� !"dF �"�$Z� f)6/181 (� 3467[

16. �( �� 5� f�� (��9�� x,�� dF 5�� fK��FM �( fx< ��b �5� f3�(�� *+�� -. �� f�� b$�� #�.�� J �c�d f H�$�C�� C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� R$�� 1�]�>«

�V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�]�.h� 5� L�]9)1/150 (� 296[

17. �(��9�� !�"� �5� �+�� (��9�� 5� K��.�� b�� 5�� ! �� 3��F:/� ��b�� /+��.�"�0 �5� 3'�� :��: �5� K+�$� �5� �,�� 5� K��FM T �(��9��: $�� ;2� /±��h�� (��9�� $�� W�� 7 �5� V.�G�� J ��b�� 5� �L��"0 ��b�� 5� �� :��=�� : �5� �� !i�� e��I ��b�� ,�� 5� K��FM ��b�� x< ��b �5� f3�(�� *+�� -. �� !�� f ��b$ �#�.�� J �c�d H�$�C�� f ��C�� ;2� /�$�01 �!"� 2� #."� V"0: � : »�e �R$�� 1�]�> « .�V/b

��, 3$�� 5�� 6&�� #�.�"� .�R�:1 � 1�v�� !�� .�h� �� 5� i! ��h�� R�:1: xV�"�� 5� �L��.Q/I ��G�l�_ �5� �,�� 5� K��FM]5�� §=�� CP.�"�)2/427 ( � 4408[

Be-ii

18. ��b�� "� �5� �� 5� ²��"� �� .i �� b �� 5� 37.�"9 �� "h�� b ��h�� 5� !�.�� 5� ��*}�� b �,�� 5� K��FM T ��b�� : ��$� ��h�� 5� �+��. ��b /7� �W�� 5� U��d�� b ,�:�, 5�� :3�� i�� b �,�� 5� K��FM �5� K< ��b �5� �(�� 5� Kn�� *+�� -. �� b$�� #�.�� J �c�d H�$�C�� C�� /�$�01 ;2� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0:»�R$��, ��

�R$�� 1�]�> �V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�]��Z� ³�vQ�Z� !"� �.h� H��´� �� V"��V.d( )1 /343( � 652[

Bf-i

19. ��b�` �� 2� 5 �� '�G$�� b�` ,��¤ 5 �FM 5� <�b 5� �(� 5 ��f n� *+� �.�� \ ��Z� �$��C� #.�J ��C� �$01 2� !"� 2� #."� : V"0 »e R$� 1]�>« .µ ��, 3$�� 5� &�� #."�]�.h� u1�v��)5/2242 ( � 5679[

Bf-ii

224

20. �(��9�� /L��.Q/I ��I :��b�� fx,�� 5� fK< ��b �5� f 3�(�� *+�� -. � �� H��C�� #�.�� J �c�d f H�$�C�� C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� f�R$�� 1�]�> ��"�� 8�� , 3$�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�« ]5�0 �X��)1/175 ( � 329[

21. �(��9�� /L��.Q/I ��I :��b�� fx,�� 5� fK< ��b �5� 3�(�� *+�� f �-. �� f�� H��C�� #�.�"� �c�d H�$�C�� C�� :;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��, �� R$�� 1�]�>« .��"�� 8�� , 3$�� #�� "��#�. ��I :$�� 5�� :� ��dF :�� $�d�}�C> �#�.�"�] .5�0 �X��)1/47 ( � 53[

22. �(��9�� /L��.Q/I �5� fK�.�d0 ��I :��b�� fx,�� 5� fK< ��b �5� f3�(�� *+�� ?. �� f�� H��C�� #�.�� J �c�d f H�$�C�� C�� :/�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��, �� R$�� 1�]�>«f ��"�� 8�� , 3$�� #�� #�.�"�] .5�� §=�� X��"�)1/91 (� 51[

Bf-iii

23. ��b�`: L�.QI 5 �.d0 ��b�` ,�¤ )$G: 5� �FM (5� <�b 5� �(� +� f �.�� \ ��Z� H�C� #.�J �cd H$C�� C� �$01 2� !"� 2� #."� : V"0 : »R$�, e:

R$�1]>« ��I: ��"� ��8 ��, 3$�� 5� 6&�� # #."� . ]�.h� V"��)1/236 (� 284 � 98[

Bf-iv

24. ��b�� (��W��]�� I :��b $�� K,�� I :��b �,�� 5� fK��FM �5� fK< ��b �5� f3�(�� *+�� -. �� H��C�� #�.�� J f�H�$�C�� C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��, �� R$�� 1�]�>« f ��I :�R$/_�Q�� !�Q �� f�8��: �V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� !�"� ��$��.

]³�vQ�� L(�$�)1/183 (�570[

Bg

25. ��b�� $�� f�L��r�.9 ��b�� !.�hF �5� K�.�d0 f/+�*}�C�� 5� !.�hF 5� fK�.�d0 ��I $�� L��r�.9 � ��dF f�u 1� �(�� I :�<�d��0 �(�� 5� Kn�� ¶1 �#*"�� #�� I :*+ J �-. ��

f�� ,�1�� #��h�� +�� f�R$�d��F ��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��,« �� 6&�� #�.�"�] .�� !"dF �"�$Z�)6/328 (� 3652[

Bh-i

225

26. �� f ¢��M�� 5� V.�G�� J 5� fK��h�� 5� �nF �� 5� � �� f3��( �5� ;&��}� 5� f31��F *+�� -. �� H��C�� #�.�� J �'�h�� i� �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ��C�� :»�� /"i�d�>�R$« ��"�� 8�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :j7 �;� �5�� 6&�� [F ��G/�� !�"� �#��$. ]N� � �� ¢�M�� £�d� ��)1/425 (�1661[

Bh-ii

27. ��b�� f��. �� 5� i��d��O�� I :��(� /+�.�W�0 ��I :��b !.�hF ��5 K�.�d0 ��I :�<�d��0 �(�� 5� Kn�� /�$/CF " :�� 7 �d�� U�� f�#�.�� J �V�G�P�� #�� I: :»�$�� #�.�"� �?$��, �5�� 6&��« ]³�vQ�� L(�$�)1/182 (� 566[

B2-i

28. ��b�� !.�hF �5� K�.�d0f �5� !.�hF �5� K�.�d0 ��I :�<�d��0 �(�� 5� Kn�� /�$/CF :�79, �� !�"� ��P� �$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �� R�$P�� .��C�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��,« ��: �+�� F �#�.�"� �:�� [F �G/� �#�.�"� k&��] .�� ¤�)19/181 (� 12132[

29. ��b�� $�� = �5� K,l9 ��b /¥ 1�h�� 5� � �� L��0/� ��b ��F ]F �5� �+:�1�G ��(�� !.�hF �5� K�.�d0 �<�d��0 �(�� 5� Kn�� /�$/CF ,�79 ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: ��b�� : �� 5� ��W�dB 5� �+�� b ��;2� �5� �� 5� 37�� b�� b !.�hF �5� K�.�d0

/+�*}�C�� 5� !.�hF 5� �.�d0 iu 1� �(A�� T �� :��b x¢:�1�� b $�� 3V�"�� iO�=�� b �u�,�� T ��b�� : /+�.�W�0 �5� !.�hF 5� K�.�d0 ��I �<�d��0 �(�� 5� Kn�� /�$/CF :�79, �� !�"� ��P� ;2� �$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: �� R�$P�� C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: »�R$��,« ��: �+�� F �#�.�"� �:�� [F ��G/� �#�.�"� k&��. ]��Z�

³�vQ�Z� !"� �.h� V"�� V.d()1/343 (� 653[

B2-ii

30. ��b�� $�� 3��= �u M�� h�� 5� K,�F M S&��"�� J ��I :��b /+��.�"�0 �5� 3'�� I :��b �,�� 5� fK��FM �5� fK< ��b �5� f3�(�� *+�� -. �� f�� VP�� # �'�h�� i� �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: ��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»f�R$��, �� R$�� 1�]�>« f ��I :�V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� :�� I :�?$�(�) �5�� 6&�� #�� #�.�"�] .³�vQ�� L(�$�)1/183 (� 571[

226

B3

31. ��b�� $�� f3�d� �� I :��b�� fxn�� 5� �hF!. 5� fK�.�d0 �#�(�� I :�79, �� NO�=�� 5� �# B�� f��$��.�� T� �� U�� # !�Q �l� f�m�$� �� C�� ;2� /�$�01 !"� 2� #.�"� V"0: :�R$/_��>� �R$/_�Q�� f�� V/b �� ;2� /�$�01 !"� 2� #.�"� V"0: 3'$�(�4 �5�� f6&�� !�"� n��) �+��=��. ]�Y$� n��)2 /87( � 209 /54[

C Formu

C1b-i

32. ��b�� 5�� f3��.��( ��b�� f!.�hF �5� �(�� 5� fKn�� *+�� -. �� !>�� $�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� 0:V*" ! �C�� f�#QB� �V/b H��I !�� J � (�B �� .f�� )1 (T� �� c�d f U�� "�V�P*W�=�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: �V/b �� 3'$�(�4 �5�� f6&�� !�"� �#��$ " ]�� ¤�)20/132 ( � 12709[

C1b-ii

33. ��b�� $�� f�F�/_ ��b�� $�� f�LF :�d�� 5� !.�hF 5� �.�d0 iu 1� �(A�� b�� : ��h�� 5 f��d� ��b�� !�"�dF 5 f�.�� b�� !.�hF �5� f�.�d0 5� �(�� 5� Kn�� I :A&�B �� !�� J p� �� !*"� ��#*" #.�"� V*"0: ��"�� ! �I �#QB� H��I !�� J � (�B �� #.�� T� �� # �U�� N�=�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: U�� f�#�� V/b �� 3$�� 5�� 6&�� !"� #�$. ]�� 1�]��)12/332 (� 6201[

C1b-iii

34. ��b�� $�� ²��"� f�� (��W��]�� $��: ,�:�, �� (��h�� I :��b ��F ]F �5� �+:�1�G ��I :��b !.�hF �5� fK�.�d0 �5� �(�� 5� Kn�� I " :

35. �79, �� !�"� ;2� �$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ! �C�� f�#QB� �V/b H��I !�� J �L.� �( �� f�� I :T� �� # �U�� V�G�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: !�Q f�8�� V/b ��, 3'$�(/4 �5�� f6&�� #�� !�"� ��$ ��i� ��] .³�vQ�� L(�$�)1/182( � 565[

C1b-iv

227

36. ��b�� /+��d0 �5� �F ]F f�M��]�� b�� F ]F �5� f�+:�1�G �(��(�� !.�hF �5� K�.�d0 f�u 1� �(�� I :�<�d��0 �(�� 5� fKn�� /�$/CF :»!>�� !*"� *"��# �#�.�"� V*"0: f�� ! �C��

f�#QB� �V/b H��I !�� J �L.� �( f�� f�#.�� T� �� # f�U�� V�P*W�=�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: !�Q �8�� 5�� f�#��$ �V/b ��, 3'$�(�4 �5�� 6&��f �#�� !�"� ��$ i� ��« ]H1�=� ¢l9�� }X��v"�)43(� 73[

C1b-v

37. �(��9�� $�� ;2� f/±��h�� $��: ��F ��_M �5� � �� ¢�h�0 J ��I :�( $�� ;2� ��h�� 5� f'$/C�dF �( ��h�� 5� �� f '��G$�� (� ��W�dB �5� fK+�$� �(� !.�hF �5� fK�.�d0 �5� �(�� 5� f�n�� I: A&�B �� !�� J ;2� �$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ��"�� ! �I �#QB� H��I !�� J �L.� �( �� T� �� # �'�h�� i� �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ��I: »�V�P*W�=�� #�� «�V/b �� $�� 5�� 6&�� #�� !�"� �#��$] .5�� CP.�"� )1/77 (�176[ f]5�� §=�� CP.�"�)2/600 (� 4234[

D Formu

D1a

38. ��b�� :x�� f��I�� b�� /+�.�W�0f 5� fiu ��G�]�� 5� �.�d0 6(�5�: � �� f��F��G *+�� -. �� f�� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: �� !�"� �#��$ q7��0 �5�� 6&�� :�� 3$��, �5�� 6&�� I: :»��( J �V�Q�r�d� i�.��f5F � �V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]�� !"dF �"�$Z�)10/278 (� 5876[

D1b

39. �(��9�� 5�� 5� fV.�G�� J �5� �� 5� �� f�� $�� 5� fi��M�:�� 5� ��h�� 5� f��.��$�� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.��;2� 5� ��;2�f �5� � �� F��G ��I :H��I �� #��:��Q�� U�� C�� :�V�P�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��, �$/CF ��G��: !�"� �#��$ �?$��, �5�� ·6&�� ( s�� d��V�Q�r f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]5�0 �X��)1/48 (– 56[

40. �(��9�� ;2� �5� ��h�� 5� f3V�"0 ��I :��b�� 5�� 5� fV.�G�� J ��I :��b�� 5� �� f�� $�� 5� i��M�:��f �5� ��h�� 5� ��.��$�� fiu��.�]�� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.��;2� 5� ��;2�f �5� � �� f��F��G ��I: H��I �� f�� #��:��Q�� f�U��

228

��C�� V�P�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :»f�R$��, �$/CF ��G��: !�"� �#��$ �?$��, �5�� f6&�� ( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]�.h� 5� +��`)4/244 (– 1399[

D2-i

41. ��b�� : �� 5 f'�}�� b�� $�� +��.�� V=¸� 5 f��( ��I :��b�� .d�� 5 �� f�]¤ 5� pu ��G�]�� 5� �.�� f2� 5� �� f��F��G ��I :H�I �� \ ��Z� #�:��Q� U�� C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: :�$CF�G� !"� #�$ l�0 5� f&�� :� �$() 5� &�� s� VQrd 5F��.� �: �$rd�> 5F��d�. ]�� 1�]��)14/355 ( � 8053[

D2-ii

42. ��b�� V.�G�� J �5� fK��9 ��b�� fxT�1 �5� f3��d� 5� fiu ��G�]�� (��9�� .�� ;2� �5� �� ;2� 5� f�L��Q�� *+�� f��F��G ��I :H��I �� f�� #��:��Q�� f�U�� C�� V�P��

/�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»f�R$��, �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �7��0 f6&�� :�� ?$�(�) �5�� f6&�� ( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]�� ¤�)13/209 (� 7799[

43. ��b�` $� +��.�� I �(§9� �.d� 5� u�G]�� I £§9� �.�� 2� 5 �� 2� 5 L�Q� 5 ,$d�� +� �� F�G ��I :H�I �� \ ��Z� #�:��Q� U�� C� V¹ ¬�� !"� 2� #."� : V"0 )R$�, �$CF�G: !"� #�$ l�0 5� &�� :� �$() 5� &�� s� VQrd 5F��.� �: �$rd�> 5F��d�. ]�.h� u1�v��)1/89 ( � 217[

44. ��b�� $�� f�L��1�M ��b $�� f�+��.�� (��9�� fx��.d�� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.��;2� 5� ��;2�f �5� � �� f��F��G ��I :H��I �� f�� #��:��Q�� f�U�� C�� V�P�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»f�R$��, �$/CF ��G��: !�"� �#��$ �@"��0 �5�� 6&�� :�� ?$�(�) �5�� f6&�� ( s�� V�Q�r�d� 5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]�� º.��O�� }"� £�§ )4/210 (� 3119[

45. ��b�� V.�G�� J �5� 3V�. �, f��C�O�i�� b f� �� b �� 5� �� f�� $�� 5� fi��M�:�� 5� ��h�� 5� ��.��$�� fiu��.�]�� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.��;2�f �5� � �� F��Gf ��I :H��I �� f�� #��:��Q�� f�U�� C�� V�P�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��, �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �@"��0 �5�� 6&�� :�� ?$�(�) �5�� f6&�� ( s�� V�Q�r�d� 5F �i�.�� :�V �$/rd��> 5F �i�d��« ]�� º.��O�� £�§}"� )3/34 (� 1755[

229

46. ��(� $�� ;2� f/±��h�� (��9�� $�� 5�h�� "� �5� �� 5� 3'$/I��I �1��Q�� f�+��P ��b �V.�G�� J �5� f 5�.��h�� b $�� +��.�� =h��V �5� f3��( �(� fx��.d�� 5� fiu ��G�]�� (��9�� .�� ;2� �5� �� ;2� 5� �L��Q�� 5� fK,$�d�� *+�� F��G ��¶1 k2� �#�� I: H��I f�� #��:��Q�� f�U�� C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :» �R$��, �$/CF ��G��: !�"� �#��$ �@"��0 �5�� 6&�� :�� ?$�(�) �5�� f6&�� ( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]5��

§=�� CP.�"�)2/601 (� 4239[

D2-iii

47. ��b�` $� +��.�� 9��(§ �.d� 5� u�G]�� , ��I: �."�� b�` �($F 5� 5� '�P� £§9� �.�� 2� 5 �� 2� 5 L�Q� +� �� F�G R§9� :+� �.�� \ ��Z� 1�r� #.�J U�� $dC.� # ��C� V¹ �$01 2� !"� 2� #."� : V"0 » R$�, �$CF�G�: !"� #�$ �$() 5� &�� :� l�0 5� &�� s� VQrd 5F��.� �: �$rd�> 5F��d�« ]�.h� u1�v��)5/2270 (� 5777[

48. �( /L��Q�� 5� ��;2� f�u��h.�� (��9�� 5�� f��1�� (��9�� f��($�F 5� iu ��G�]�� I :� (��9�� .��;2� �5� ��;2� 5� f�L��Q�� *+�� F��G f�R��9�� *+�� -. �� f�� 1��r�� U�� #�.�� J f�R$�d��.�� C�� V�P�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»f�R$��, �$/CF ��G�� !�"� �#��$ �?$�(�) �5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� 6&��f ��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]�.h� 5� L�]9)1/150 (� 297[

49. �(��9�� h�� 5� 5�h�� 5� f�L��.Q/I ��I :��b�� /L�"�� 5� f!.�hF ��I :�(��9�� 5�� f3��G: ��I :�(��9�� ($�Ff�� 5� 5�� f3'�P�� I :� (��9�� .��;2� �5� ��;2�f *+�� f��F��G �R��9�� *+�� -. �� f�� 1��r�� #�.�� J xU�(/� �$�d�C.�� f�# ��C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :»��,�R$ �$/CF ��G��: !�"� �#��$ �?$��, �5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� f6&�� ( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]�.h� 5� +��`)4/245 (� 1400[

D4

50. �� f ¢��M�� 5� 5�� f�L��..�� 5� : �� 5� f31��F�, �5� 3U�:��Y ��I :�� :�,�1�� +�� f�R$� �� F ��C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�:��/W� � f�#(��=� �$� ��Y�: �#�.�"� �?$��, �5�� f6&�� $��y"� �:��i�F: ��: �:��i�d�>« ]�� ¢�M�� N� �£�d�

)1/424 (� 1659[

230

51. �� f ¢��M�� 5� f3��d� 5� 5�� f3U�:��Y �5� �#. �� I :�� VP�� # f�H�$�C�� C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�:��/W� � f�#(��=� �$� ��Y�: �#�.�"� ��,�?$ �5�� f6&�� $��y"� f�:��i�F: ��: �:��i�d�>« ]£�d� �� ¢�M�� N� � )1/425 (�1662[

E Formu

E3-i 52. ��b�� fx��.G�M ��b�� /7.��0 J �5� � �� f3��F:/� � ��b�� f� �� 5� 1�$�b 5� fK��FM �5� f�L� ��=��

5� 5�� 3U� �#�(�� I " :!>�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �� #dF�� V/b f|� �(� H��C�� {O�W�� VP�� U�� # .��C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� $�d�}�C>

!�"� �B�� 7 �#��$« .�V/b ��, �# ��C�� :»<�� ~3V�"�� « ��I :!�". ��I :»�� n�"� �+�� <�"� �� ~�� « ��C�� :u�4*��: n�rd i[h�� <��° �*� J �#�(�� x�.�d� 5�� m��d� �� <�"�� #.�� .�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: 3'$�(�4 �5�� 6&�� !�"� #��$] .�� !"dF �"�$Z�)4/431 (� 2557[

53. �(��9�� $�� G�M �5� �� f��W�C*r�� *+�� 5�.��h�� 5� �� n�"�� f�V�G��9�� V.�G�� J ��5 f31$� �� h�� 5� fV.�G�� J �� $�� !�"�dF �� 5� ²��"� f��"��$�� b fx��.G�M ��b /7.��0 J �5� � �� f3��F:/� � ��b�� f� �� 5� 1�$�b 5� f�F ]F �5� f�L� ��=�� 5� 5�� fU�� I :!>�� #dF�� f�� V/b f|� �(� H��C�� {O�W�� f�� V/b f�� VP�� U�� f�# ��C�� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :»�� $�d�}�C> !�"� 7�B�� #��$« f �V/b ��, �#��I :»��~xV�"�� <�� «��I f :��I f!�" :» �� <�"� �+�� !�"� n�"� ��

~�(�� «��I f : �<�"�� f�m��d� �� 5�� x�.�d� �#�(�� e J �<��° �� fi[h�� n�rd u�4*��:V*"0: �#�.�"� �#*"�� !*"� �� f�#.�� #��$ !�"� �#�� f6&�� 5�� 3'$�(�4 ]�F,�`��

�0�C�"� �1�QvZ�)11/308 (� 311[

E3-ii

54. ��b�� U��d�� 5� 7� �W�� f��Y��W�0�� b /7.��0 J �5� � �� f3��F:/� � ��b�� f� �� 5� 1�$�b 5� fK��FM �5� f�L� ��=�� 5� � 5� f3U�� I: !>�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �� #dF�� f�� V/b |� �(� H��C�� f{�h�W�� V/b �� VP�� U�� # ��C�� !*"� k2� �#�.�"�

V*"0: :»�� $�d�}�C> !�"� 7�B�� #��$« �V/b ��I :»<�� ~3V�"�� « ��I :f!�" ��I :»�� n�"� !�"� �+�� <�"� �� ~�(�� « ��I :u�4*��: n�rd i[h�� #�Q��° �*� J �?�.�d� 5��

231

f�m��d� �� <�"�� f�#.�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: 3'$�(�4 �5� 6&�� !�"� �#��$ .]V�dZ� ��=�� £�§}"�)11/220 ( � 11552[

F Formu

F1b-i

55. �(��9�� ;2� �5� ��h�� 5� 3��W�dB ��b $�� L�W.�"9 ��b $�� .��$�� ;��.*}�� b /L� ��=�� 5�� 31�� b�� ¢�h�0 J �5� ��;2� 5� � �� Lh�"�Y �5� �(�� 5� Kn�� *+�� l�B1 ��

�� :;2� /�$�01 !"� 2� �#�.�"� V"0: #�h��: �#.�� $/��C�� #� �#� ��C�� . �(;2� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: )�R$��, �� R$�� 1�]�> ��"�� 8�� R��, ��C�� *+ J �R�4G � B�� /"� > 6&��O�� 5�� 4G 1�4�C�� ( J ��G ��_�4��;2� ��l� ��: �V/b �� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: 3$�� 5�� 6&�� #��O �#�.�"� �-�� R$/_�>:]��Z� ³�vQ�Z� !"� �.h� V"�� V.d()1/344 ( �

430[

F1b-ii

56. ��b�� fx]�P ��b�� /L� ��=�� 5� f31�� b�� ¢�h�0 J �5� �� ;2� 5� � �� Lh�"�Y f�u 1� �(�� 5� �#i�� (�� 5� Kn�� I :�+��_ /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �?��I �� #��h��: f�#d� �) J A&�B �� f�� C�� #��h�� :�#� f�#� ��C�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: " :�� R$�� 1�]�> �R$��, "f �V/b �R��, ��C�� #�� " :*+ J �R�4G

� B�� /"� > 6&��O�� 5�� 1�4�C�� $��: ;&��"v��: "f �:�� _ ��I /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: " :��( J ��G ��A&��C�� +��/C�� _�): ;2� ��"� ��: ."��C�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: 37�B�� 5�� H�$�C�� " :�V/I ��>�� 3$�� 5�� f6&�� #��O�� #�.�"� "�R�>�� 3$�� 5�� 6&�� #��O�� #�.�"�]�� ¤�)20/297 (� 12984[

57. �( ��;2� �5� f3V��G �(: x]�P � ��dF 5�� K�0�� f��i�d�� ( /L� ��=�� 5� f31�� ( �¢�h�0 J �5� ��;2� 5� � �� f�Lh�"�Y �5� �#i�� (�� 5� Kn�� I :�+��_ ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �?��I �� :�#��h�� #d� �) J A&�B f�� f�� C�� #��h�� :�#� f�#� ��C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �# �h�� :»�� R$�� 1�]�> �R$��,« f �V/b f�R��, ��C�� :»*+ J ��4G � �� /"� F 6&��O�� 5�� 1�4�C�� $��: � �:�� _ ��I /�$�01;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: � ��( J $�G ��A&��C�� f�+��/C�� _�):;2�f ��"� ��:« f ��C��

232

!*"� k2� �#�.�"� V*"0: 37�B�� 5�� H�$�C�� :»�V/I ��>�� 3$�� 5�� ;&�� #��O�� #�.�"�« !>�� 3$�� 5�� 6&�� #��O�� #�.�"�] .�.h� 5� L�]9)1/148 ( � 293[

58. �(��9�� /7� �W�� 5� f '��h�� I :��b�� $�� .��$�� f��;��.*}�� I :��b�� /L� ��=�� 5� f31�� I :� ��b�� ¢�h�0 J �5� ��;2� 5� � �� f�Lh�"�Y �5� � �#i� �(�� 5� fKn�� I :�+��_

;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: �?��I �� f�� ) J �79, f�� d�C�� f/�$��F ��C�� h��'� ;2� �$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :�#� f�#� ��C�� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :»�� R$�� 1�]�>« )1 (f �V/b f�R��, ��C�� :»*+ J �R�4G � B�� /"� > 6&��O�� 5�� 1�4�C�� ;&��"v��:« f ��_: �I�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :»��( J ��G ��A&��C�� +��/C�� :�� _�);2�« f �V/b ��, 3$�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�] .�.h� 5� +��`4/246 (� 1401[

F1b-iii

59. ·�R�,��0 s :)��b�� FM �5� H]�9�� $�� Y3� f��X�*}�� b�� 5 f��($�F ��b�� L��=� 5 f1�� b�� ¢�h�0 J ,� ��b�� x�(�� (��I :��. �5�h( �� ;2� �$�01

!*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: �) J A&�B �� H��C�� /�$��F �� H��C�� #�.�� J �'�h�� $�01;2� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: ��C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :e �R$�� 1�]> �R$/_�Q�� !�Q f�� V/b !>�� # ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: ��C�� :*+ J �4G�R � B�� e ��/"� > 6&��O�� 5�� 4G f ��$�� e: 1�4�C�� ( J ��G ��_�4��;2� ��l� ��: ��A&��I: f�+��/C�� V/b ��I 7B�� 5� H$C�� &�� 7B1 3'$�(�4 �5�� 6&�� #��O�� #�.�"�. ]�� 1�]��13/78 (� 6426[

60. �(§9� )�Q0�� $� �= ��® 5 5�¸� 5� ²��"� �u ��*}�� fS&l�� J ��b $�� K��h�� fu�"vZ� �� $�� U��d�� f�³�� b ��h�� 5� � �� fKN�"9 ��b �� 5� ��($�F f��.�� b /L� ��=�� 5� f31�� b�� ¢�h�0 J �5� �� 2� 5 �� fLh"Y �b�` �(� 5� Kn�� I)) :��. �5�h( �� $01 2� !"� 2� #."� V"0: )J A&�B �� H��C�� /�$��F ]»:198 [�� f�� C�� '�h�� $01 2� !"� 2� #."� V"0: :�#� �#� .��C��

;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: :e f�R$�� 1�]�> f�R$��, �R$/_�Q�� !�Q f�� V/b !>�� /�$�01;2� !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: ��C�� :*+ J �R�4G � B�� e ��/"� > 6&�O� �5�� 4G ��$�� f 1�4�C��: ��( J ��> ��_�4��;2 f��l� ��: ��A&��I: �+��/C�� .�� l�B1 5�� H�$�C�� A&�� 3$�� 5�� f6&�� #�� #."�] .�F�` ³��2/197 ( � 822[

233

61. ��b�� .G�M �5� f3'�� b�� 5� ��($�F f��W�h�� b�� /L� ��=�� 5� f31�� b�� ¢�h�0 J �5� � �� f�Lh�"�Y � ��b�� (�� 5� Kn�� $�G: �V� ¢�h�0 J �f ��I :��. �5�h(

�� $�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: .�) J A&�B �� H��C�� /�$��F �� f�� C�� '�h�� $�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :�#� f�#� ��I :��I /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� R$�� 1�]�> �R$��,« �R$/_�Q�� !�Q f�� V/b *+ J ��$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �R��, ��C�� #�� :»*+ J �R�4G � B�� /"� > 6&��O�� 5�� 4G f ��$�� : 1�4�C�� ( J ��G ��_�4�� ;2� �]� f*7B: ��"� ��: ��A&��I: �+��/C��« �:�� _ ��I /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ��I :�� B1�@" 5�� H�$�C�� A&�� 3$�� 5�� 6&�� #��O�� #�.�"�] .1/236 ( �

100 �285[

62. ��b�� 5� !.�hF f�u � �� V.�G�� J: �5� 3¢:�M�� u �� I :��b �� 5� ��($�F ��.�� I :��b /L� ��=�� 5� �31�� I :��b �¢�h�0 J �5� ��;2� 5� � �� Lh�"�Y ��I :� ��b�� (�� 5� Kn�� I :��. �5�h( �� i. �(;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �) J A&�B �� H��C�� /�$��F �� f�� C�� '�h�� ;2� �$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :�#� f�#� ��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� f�R$�� 1�]�> �R$��,« �R$/_�Q�� !�Q f�� V/b *+ J

;2� ��$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �R��, ��C�� # :»*+ J �R�4G � B�� /"� > 6&��O�� 5�� 4G ��$�� : f 1�4�C�� ( J: ��G ��_�4��;2� ��"� ��: ��A&��I: �+��/C��« .�V/b �� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: 3$�� 5�� 6&�� #��O�� .�"��#] .³�vQ�� L(�$�)1/182 ( �

567[

F2-i

63. �� f ¢��M�� 5� V.�G�� J 5� fK��h�� 5� !.�hF 5� fK�.�d0 �#�(�� 0 �(�� 5� Kn�� /�$/CF :��. ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �� ) J �79, �� L.� �(

�� T� �� # �'�h�� i� �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: :�,�1��: �+�� R$��.�C�F �V�G�P�� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: !�Q ��) J �8�� !*"� k2� �#�.�"� *"0:V [F ��G/�� !�"� �#��$ f%&�� :�� 7.�I ��" ��0 �5�� f6&�� V/b ��I :»*+ J ��4G q+��=� �� /��F �#.�� ( J � �� "� "��« ]1/424( � 1660[

F2-ii

234

64. ��(�: $�� V�0��C�� FM �5� ��W�dB 5� ��h�� 5� ²��"� ��.��h�� L��$/=�� 5�� 7�� #��0 ��(� $�� 3��W�dB ��h�� 5� i��"� 5� f3V�. �, ��b ��h�� 5� 5�.��h�� 5� � �� f 5�.��h�� b $��

f�L�W�F�4� ��b /L� ��=�� dF 5�� f31�� 5� ¢�h�0 J 5� �� ;2� 5� � �� f�Lh�"�Y �5� �(�� 5� ]»:579 [Kn�� I :A&�B �� !�� J �� f�� C�� '�h��

i� �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :�#� f�#� ��C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�� R$�� 1�]�>« ��"�� 8�� , �# �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: ��C�� :*+ J �R�4G � B�� /4v�Q�> ��4P�� ;&��"v�� $��: f 1�4�C��: ��( J /4v�Q�> ��A&��C�� +��/C�� _�4��: ;2� !��d> »�V/b �� c�d ��# �h 3'$�(�4 �:�� 3$�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�« ]5�� §=�� CP.�"�)2/578 (� 4143[

G Formu

G1a

65. ��b�� N�0$�F �5� f!0$�� I :�( �� 5� f��($�F ��I :�( $�� = �5� f3��.� �5� �+�d��0 fi��=�� 5� �� f37�X�: �5� ��;2� ��I :A&�B �� !�� J i� �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: x��.� x� ��_ ��C�� :�F ��h�� !Q� ~/L�� I :»�� m�,�� ~�P��« f ��C�� :f�� u�4*��: n�rd i[h�� m�,�� P�� 5�� _ K��"� ��: 3H�.�� *� J �i( J �� /� #*"�� f�#��$�01: ��I :»<�(�� 5� <�� « f ��I :��b$�� .�O�� f�� C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��, !�d�� +�� +$/=F �5�� 7�G�� L�� : !�"� �#��$ S&��« ]�� 1�]��)5/161 ( � 1753[

H Formu

H4

66. ��b�� $�� 3H�O�G f��i�� b�� $�� = �5� f3��.� ��b�� /+�d��0 �5� Kn�� f��=�� 5� � �� f37�X�: �5� ��;2�f ��I :A&�B �� »�� !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: �# (��=� ��W�Q� �� : �#�.�"� x$��, �5�� 6&��« . ��I �� A�� :�F ;2� ��$�01 k&�� h�F H�$�C�� : �7��dF �V P�"�d . ��C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: :»k&�� 5� �� « . ]� CZ� �"d�� \ �X�:M �� !"dF �"�$Z�)1/79 ( � 116[

67. ��b�� $�� 3H�O�G f��i�� b�� $�� = �5� f3��.� ��b�� /+�d��0 �5� Kn�� f��=�� 5� � �� f37�X�: �5� ��;2� ��I :A&�B �� ]»:311 [�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �# (��=� ��W�Q� �� : �#�.�"� x$��, �5�� f6&�� I �� :�F ��$�01

235

;2�f k&�� h�F H�$�C�� : �7��dF f�V P�"�d ��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»k&�� 5� �� « ]�� !"dF �"�$Z�)6/311 (� 3626[

68. ��b�� '��G$�� 5� !�.�� 5� �� L�. ,�( $�� 3H�O�G ��i�� h�� 5� �F ]F ,�( $�� = �5� 3��.� ,��b�� /+�d��0 �5� Kn�� ,�5� � �� 37�X�: ,�5� ��;2� ,��I :A&�B

�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �# (��=� ��W�Q� �� #�.�"� x$��, �5�� 6&�� .��C�� :�F ;2� ��$�01 k&�� h�F H�$�C�� : �7��dF �V�P�"�� ,��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0:: »k&�� 5� �� « ./+�d��0 q�$�P��]5�0

�}I1��)1/239 ( � 477[

69. ��b�� $�� 3H�O�G f��i�� b�� $�� = �5� f3��.� ��b�� /+�d��0 �5� Kn�� f��=�� 5� � �� f37�X�: �5� ��;2� ��I :A&�B �� !*"� �#*"�� #�.�"�

V*"0: �# (��=� ��W�Q� �� : �#�.�"� x$��, �5�� 6&�� .�R��_�4��. ]� CZ� �"d�� \ �X�:M �� !"dF �"�$Z�)1/124 (� 235[

I Formu

I1a-i

70. ��b�� h�� 5 f��d� ��I :��b�� G: 5 f�F�B ��I :�<�d��0 �� ¥�ª 5� f+��d�� dF 5� f��1 5� pu ��G�]�� 5� �.��;2� 5� �� f2� 5� �� ·��F��G *+�� -. �� !>�� p� �� !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: ��C� :VP"�� ¤1� f��®: �e: V`�> ��d� �?� ��

��C ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: :�C� m��¼ f�d0�: �V/b H�I �� C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #.�"� V*"0: :�$CF�G� !"� #�$ �$() 5� &��] .�� 1�]��14/354 ( � 8051[

I1a-ii

71. ��b�� h�� 5 ��Of1 ��I :��b�� f'�G$�� I :��b�� h�� 5 f:�� 5� �� fL��"0 5� �� f��F��G ��I :79, �� !�"� ;2� �$�01 !*"� �#*"�� #.�"� fV*"0: $�G: \ ��Z� ��C� :VP"�� W�� f��: �e: �W�> �`� ��d� ��C�� ;2� /�$�01 *"�! �#*"�� #.�"� V*"0: :�C� m��Q`� �d0�: .��I :z$� �� ` !>� L.`�( ��Z� �� #.� �: �(�F �: f��F ��I: p� �� !*"� 2� #.�"� V*"0: :��J � �4G ��Z� �_4� 2�

f�l ��: �V/b ��, 7�� 5� &�� #�� #."�. ]�� 1�]��)14/301 ( � 7915[

236

I1a-iii

72. �(��9�� ;2� �5� K��h�� f�u�,�M�� I :��b�� ¢�h�0 J �5� V.�G�� J f��"��h�� I :�(��9�� 5� f�+��.�"�0 /7� �W��: �5� !0$�� I :��b�� h�� 5� f:3�� I :��b�� $��

f�L��"0 �5� � �� F��G ��I :�79, �� :;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: fx��B ��C�� :�V�P*"�� W�� f�� fK��h��: ��: ��W��> K� �� f��d� ��C�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"��

��#�.�" V*"0: :»��C�� m��Q� � �?d�0�:« f �V/b !�h�> f�� L.� �( f�� C�� d �+�� #�C�� H��"�0 s�� :*+ J ;2� ��$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: ��I �#�� :»*+ J �4G� � �� ( J $�G ��_�4��;2� f��"� ��: ��: /��F �#.��« f �V/b ��, 37�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�] .�.h� 5� +��`)4/247 ( � 1402[

I1b

73. ��b�� 5�.��h�� 5� ¢�h�0 J �u �Q��Q�� I :��b $�� . �� G�]��f�� (�� b ��"� �5� f3'��/� ��b ��.�� ;2� �5� � �� fK��.�� b $�� f �.�"�� 5� �L�"�b�: 5� ��C�0�� I :��/_ �� $�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: �79�� C�� :�V�P"�� 1� ��h��:�?� ��: �V ��> ��d� �?� �� $/��C�� #�� :nh�F: n�"F�:: ��C�� m�� f�?d�0�: �V/b !�h�> f�� ?��X��I �$��b$�� f�#�.�� J ��C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��, !�Q �8��WF �5�� #��« f �V/b ��, /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: 37�� 5�� 6&�� #�� !�"� �#��] .V�dZ� ��=�� £�§}"�)22/77 (� 192[

I2-i

74. �� f ¢��M�� 5� f3��d� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.��;2� 5� ��;2� 5� �L��Q��f *+�� -. �� H��C�� #�.�� J �H�$�C�� f�R:��PQ�(�� $/��"��: f�#�� C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»f�R$��, �$/CF ��G��: !�"� �#��$ ��" ��0 �5�� 6&�� – �:�� ?$��, �5�� 6&�� f ��( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� : �$/rd��> 5F �i�d��«f �V/b H��I �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: �� : �#�W�"9 ��.�� V�G �+$�" �F �) J ��I �� :�V�P*"�� f� �� 1� f�?��h��: ��: �V ��> ��d� ��f�?� ��"�� |� �(� ;2� /�$�01 !*"�

k2� �#�.�"� V*"0: ��I �#�� :»��C�� m��h> �?d�0�:« ]N� � �� ¢�M��)1/423 ( � 1658[

I2-ii

237

75. ��b�� f/+�.�W�0 5� fiu ��G�]�� 5� fK�.�d0 �5� � �� F��G ��I :�79, �� f� �� !*" �� f 5�.Qd�_1 �V/b ��I :�V�P"�� 1� f�?��h��: ��: �V ��> ��d� �?� �� .<�WQ�� #�.�� J �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: ��C�� : »��C�� m��h> �?d�0�: « f �V/b �V�� "F �+��

f�� 0�� U�� f�#�.�� J ��C�� V�P�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: : »�V�Q�r�d� ��( J f5F �i�.�� V��: �$/rd��> f5F �i�d�� $/CF ��G�� #�.�"� �?$��, �5�� f6&�� :�� @"��0 �5�� 6&��« ] ��¤� )12/197 ( � 7255 [

I2-iii

76. ��b�� 5� : �� 5� f T�� 5��: �� 5F �9� � ��4G: /±�W�� 5�� (��9�� f/+�.�W�0 5� fiu ��G�]�� 5� ��.�d0 5� f �i.�� 5� � �� f��F��G *+�� -. �� 79, � �� :;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: x��B !*" �� I �5�� :f 5�.Qd�_1 �V/b

��I :�V�P*"�� 1� f�?��h��: ��: �V ��> ��d� f�?� �� C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»��C�� >m��h �?d�0�:« .�V/b �V�� "F �+�� L.� �( �� 0�� U�� f�#�.�� J

�V�G�P�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ��I: :»��( J �V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> f5F �i�d�� $�� #�.�"� �@"��0 �5�� 6&��« �:�� I :»�?$�(�) �5�� 6&��«. ]5�0 �� ,:�,)1/103 ( �

380[

I2-iv

77. ��b�� 5�� f�� .�d0: �5� �� 5�� f��:�]�v�Z� ��I] :»:276 [��b�� /+�.�W�0 �5� f�L��..�� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.�d0 5� f �i.�/Z� �5� � �� f��F��G ��I :�79, �� Z� �� : !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: fx��B f!*" �� "�� f�8�� I :�V�P*"�� 1� �?��h��: ��: �V ��> ��d� f�?� �� <�WQ�� #�.�� J �� !*"� �#*"�� #�.�"� fV*"0: ��C�� :»��C�� m��h> �?d�0�:«f �V�"�� "F �+�� f�� Z� ��0�� #�.�� J f�U�� C�� !*"�

�#*"�� #�.�"� V*"0: :»�$/CF ��G�� #�.�"� �@"��0 �5�� 6&�� :�� ?$��, �5�� 6&�� «f �V/b ��I :»��( J �V�Q�r�d� 5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]u4��Q�� 5�0 )1/275 (� 147[

78. ��b�� ,$��h� �5� fH,� ��I :��b f/+�.�W�0 5� fiu ��G�]�� 5� fK�.�d0 �5� � �� f��F��G ��¶1 �#*"�� #�� *+�� f�-. �� 79, � �� !*" �� "�� 8�� I :�V�P*"�� 1� �?��h��: ��: �V ��> ��d� �?� �� <�WQ�� #�.�� J �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ��C�� :»��C�� m��h> �?d�0�:« f �V�"�� "F �+�� 7��d�� U�� #�.�� J �V�G�P�� I: :»�$/CF ��G�� #�.�"� �?$�(�) �:��

238

�@"��0 �5�� 6&��« f � ��dF �#��$ ��I: :»��( J �V�Q�r�d� 5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d��« ]!CQ�Z� e5 ,:1�½�)44 (� 141[

79. ��I: �(��9�� $�� 5�h�� h�� 5� 5�.��h�� 5� ��h�� 5� 7� �W�� /+�*}�C�� f,�� (� $�� 7�P0 �5� K,�F M f/+�*}�C�� b /7.��0 J �5� ¢�h�0 J f��¶��C�� b ��"� �5� �� f;2� ��b /+�.�W�0 ��I :/±�W� �� n��) �5�� H��"�_ fiu ��G�]�� 5� fK�.�d0 �5� � �� F��G ��I :�79, ��

f� �� /�$�01: ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: x��B !*" �� f 5�.Qd�_1 �V/b ��I :�V�P"�� f� �� 1� ��:�?��h ��: �V ��> ��d� f�?� �� C�� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»��C�� m��h> �?d�0�:« �V�"�� "F �+�� f�� 7��d�� U�� #�.�� J �V�G�P�� #�� I: :

»�$�� #�.�"� �@"��0 �5�� f6&�� :�� ?$�(�) �5�� f6&�� ( s�� V�Q�r�d� f5F �i�.�� V��: �$/rd��> 5F �i�d�� «

I2-v

80. �(��9�� 5�� f�L��..�� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.�d0 5� f �i.�� 5� � �� F��G ��I :�79, �� C�� :�V�P*"�� 1� �?��h��: ��: �V ��> ��d� �?� �� .��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»��C�� m��h> �?d�0�:« .��I :�� +�� L.� �(

f�� V�P�(��=�� $/" �� f�#�.�"� �P��V�G �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: �V/b �� 3'$�(�4 �5�� f6&�� :�� 37��0 �5�� f6&�� [F �G/�� f�#�.�"� �V/b ��I �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»f�$��y"�

�:��i�F: ��: �:��i�d�>« ]�� d��O��)21(

81. ��9��( $�� f��F ��_M $��: f3��= $��: fK�.�d0 �$/��I :��b�� $�� U��d�� I :�(��9�� . �� I :�(��9�� d��O�� I :�(��9�� 5�� f�L��..�� 5� fiu ��G�]�� 5� ��.�d0 5� f �i.�� 5� � �� G��F� ��I :�79, �� f� �� C�� :�V�P*"�� f� �� 1� f�?��h��: ��: �V ��> ��d�

f�?� �� C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»��C�� m��h> �?d�0�:« ��I :�� +�� KL.� �( 5�� f�� V�P�(��=�� $/"�� f�#�.�"� �V�G�P�� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: �V/b �� 3'$�(�4 �5�� f6&�� :�� 37��0 �5�� f6&�� [F ��G/�� f�#�.�"� �V/b ��I �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»$��y"�f� f�:��i�F: ��: �:��i�d�>« ]1�b¾�: 5�� L��d� ��CP.�" )3/394 (� 5055[

I3-i 82. ��b�� h�� 5� !.�hF ��I :��b�� h�� 5� ��;2�f �5� ��.��;2� fi��4�P�� I :��h��

�5� !.�hF $�G �(�� 5�� K��.� ��I :�(��9�� $�� .�"�� f��4�P�� 5� �L�"�b�: 5� f ��C�0��

239

��I :A&�B �� !�� J i� �� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: ��C�� :�V�P*"�� 1� f�?��h��: ��: �� O�> �� n�Q�� 1 �(��F J ��f�?� ��C�� :»��C�� m�� f�?d�0�: nh�F: �:�� n�"�F:« ��I :{O�� f/�$��F ��C�� '�h�� i� �� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :f�#� ��C�� ;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: :»�R$��,« f �V/b ��, 37�� 5�� f6&�� #�.�"�] .5�0 5� #B��)1/176 (� 530[

I3-ii

83. ��b�� f��F ]F �(��9�� fx��h�� 5� � �� f�L��"0 �5� � �� f��F��G �79, �� /�$�01: ;2� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: ��C�� fx��B :�V�P"�� W�� K��h��: ��: ��W��> K� �� d� .n�h �� /�$�01 ;2� !*"� k2� �#�.�"� fV*"0: ��I: " :��C�� m��Q� � �?d�0�: ."�V/b !*�: !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( �� {O�� f/�$��F H��C�� #�.�� J /�$�01 ;2� *"�! k2� �#�.�"� fV*"0: ��C�� " :��( J � �� 4G �<�.�� _�4�� ;2� f��"� ��: �#�( J: �� /��F �#.�� ."�V/b ��, 37�� 5�� f6&�� #�� f�#�.�"� ��I :/�$/CF �� d �+�� #�C�� :H��C�� !*"� k2� �#�.�"� V*"0: f�� J � �� $�G f�i�/�: �V�"�� f��F �V��: f��i(��F �V��: �' �� F ].�� ¤�)16/315 (�

10533[

I3-iii

84. ��b�� $�� = �5� � �� L��.� ��I :��b�� "� �5� f3� P�� 5� ��h�� 5 f:3�� 5� � �� f�L��"0 �5� � �� f��F��G ��I :�79, �� f� �� :;2� /�$�01 !*"� k2� �#�.�"� V*"0: fx��B ��C�� :�V�P*"�� W�� K��h��: ��: ��W��> K� �� f��d� n�h �� ;2� /�$�01 !*"�

k2� �#�.�"� V*"0: ��I: :»��C�� m��Q� � �?d�0�:« �V/b f!*�: !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( f�� {O�� f/�$��F ��C�� :�� d �+�� f#�C�� H��C�� J � �� f�i�/�: �V�"�� f��i(��F �V��: ��Ff ��C�� :»*+ J ��4G � �� /��F f�#.�� ( J: � �� _�4��;2� f��"� "��: �V/b �� 37�� 5�� f6&�� 8 ��/�� !�"� �#��$« ]#B�� 5� 5�0 )1/176 (� 529[

I3-iv

85. �(��9�� ;2� �5� �+��.�"�0 5� ��d�� (�Q�� i�� $�� f3��= ��I :��b�� "� �5� f3H��O9 ��I :�(��9�� /7� �W�� 5� f!0$�� 5� ��h�� 5� f:3�� 5� � �� L��"0 5� �� f 5�� 5� � �� f��F��G ��I :�79, �� !�"� � �$�01;2 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0:

240

f� �� $�G: fx��B ��C�� :�V�P*"�� W�� K��h��: ��: ��W��> K� �� f��d� ��I :n�h �� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� V*"0: f�V/b ��I :»��C�� m��Q� � �?d�0�:« f �V/b !*�: �� !�Q ��) J �+��_ �� L.� �( f�� {�h�� f��$��.�� C�� d �+�� #�C�� H��"�0 s�� :H��C�� J ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� fV*"0: �V�"�� f� ��i(��F �V��: ��Ff� � ��I: :

»��( J � �� 4G �� _�4��;2� f��"� ��: �#�( J: �� /��F f�#.�� V/b ��, 37�� 5�� 6&�� #�� #�.�"�« ]��` 5� �.h� +)3/265 (� 985[

J Formu

J3

86. ��b�� 5� !.�hF f��0$�� b�� F ]F �5� f�+:�1�G �(��(�� h�� 5� f:3�� 5� � �� f�L��"0 �5� � �� f��F��G ��I :�79, �� f� �� {O�W�� f/�$��F T� �� # f�U��

�V�P*W�=�� ;2� /�$�01 !*"� �#*"�� #�.�"� fV*"0: �V/b �IH� f�#�.�� J ��C�� #�� :��( J � �� 4G �� _�4��;2� *7B �]�: f��"� ��: �#�( J: �� /��F �#.�� V/b ��, 3'$�(�4 �5�� f6&�� #�� !�"� �#��$ ��I :/�$/CF �� d �+�� #�C�� :H��C�� Jf � �� i�/�: �V�"�� f��F �V��: f�' �� F �V��:

��i(��F] .�}X��v"� ¢l9�� H1�=� )43 ( � 74[

241

EK-2. İsnat Tablosu

256

KAYNAKÇA A‘zamî, Mustafa,

–İslam Fıkhı ve Sünnet, çev. Mustafa Ertürk, İz Yay. İs-tanbul 1996, ss. 190-246.

Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî (ö. 211/827),

–el-Musannef (I-XI), thk. Habiburrahman A‘zamî, el-Meclisü'l-İlmî, Beyrut 1983.

Aşıkkutlu, Emin, –Hadiste Ricâl Tenkidi, İFAV Yay. İstanbul 1997.

Aydınlı, Abdullah, –Hadis Istılahları Sözlüğü, İFAV Yay. İstanbul 2011.

Berg, Herbert, –The Development of Exegesis in Early Islam, Curzon

Press, Richmond 2000 Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 458/1066),

–es-Sünenü'l-Kübrâ (I-X), thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.

–es-Sünenü's-Sağîr (I-IV), thk. Abdülmu‘ti Emin Kal‘acî, Câmiatü'd-Dirâsâti'l-İslâmiyye, Karaçi 1989.

–Ma‘rifetü’s-Sünen ve’l-Âsâr (I-XV), thk. Abdülmu‘ti Emîn el-Kal‘acî, Câmiatü'd-Dirasati'l-İslâmiyye, Karaçi 1991.

Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Basrî (ö. 292/905),

–Müsned (I-XVIII), thk. Mahfuzurrahman Zeynullah, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medine 1988.

Brown, A.C. Jonathan, –“How We Know Early Hadith Critics did Matn Crticism

and Why It’s So Hard to Find”, Islamic Low and Society, XV, 2008, ss. 143-184.

Brown, J.A.C.

257

–Hadith: Muhammed Legacy in the Medieval and Mo-dern World, Oneworld Pub. Glasgow 2009, ss. 67-123.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsma‘îl, (ö. 256/870), –Sahîh (I-VI), thk. Mustafa Dîb el-Buğa, Daru İbn Kesir,

Beyrut 1990. Coşkun, Selçuk,

–Hadise Bütüncül Bakış, İFAV Yay. İstanbul 2011. Çakan, İsmail Lütfi,

–Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İFAV Yay. İstanbul t.y. ss. 115-130.

Dârekutnî, Ebu'l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed Dârekutni (ö. 385/995),

–Sünen (I-V), thk. Şu‘ayb el-Arnaut vd. Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2004.

Dârekutnî, Ebu'l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed (ö. 385/995), –Sünen (I-V), thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Hasen

Abdülmün‘im Şelebî, Abdüllatif Hırzullah, Ahmed Berhum, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2004.

Doğanay, Süleyman, –Hadis Rivayetinde Ravi Tasarrufları ve Doğurduğu

Problemler, İSAM Yay. İstanbul 2009. Ebû Avâne, Yakub b. İshâk b. İbrahim el-İsferâyinî (ö. 316/928),

–Müstahrec (I-V), thk. Eymen b. Ârif ed-Dimaşkî, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut 1998.

Ebû Davud, Süleyman b. Davud b. el-Carûd el-Fârisî et-Tayâlisî, (ö. 204/819),

–Müsned (I-IV), thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, Hicr li't-Tıba‘a ve'n-Neşr, Cizre 1999.

Ebû Davud, Süleyman b. Eş‘as b. İshâk el-Ezdî, es-Sicistânî (ö. 275/889),

–Sünen (I-IV), thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut t.y.

Ebû Davud, Süleyman b. Eş‘as b. İshâk el-Ezdî, es-Sicistânî (ö. 275/889),

258

–el-Merâsîl, thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1988.

Ebû Nu‘aym, Ahmed b. Abdillah b. İshâk İsfahânî (ö. 430/1038), –el-Müsnedü'l-Müstahrec alâ Sahihi'l-İmâm Müslim (I-

IV), thk. Muhammed Hasan İsmail, : Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1996.

Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ el-Mevsilî (ö. 307/919), –Müsned (I-XIII), thk. Hüseyin Selim Esed, Dâru'l-

Me’mûn li't-Türâs, Dimaşk 1984. Ebu’l-Hasan Ali b. Hucr b. İyas es-Sa‘di (ö. 244/850),

–Hadîsu Ali b. Hucr es-Sa’di an İsmail b. Ca‘fer el-Medenî (Ehâdîsü İsmail b. Ca‘fer, ö. 180/796), thk. Ömer b. Refûd b. Refîd es-Süfyânî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1998.

Ertürk, Mustafa, –“Haber-i Vâhid”, DİA. XIV, ss. 349-352.

Erul, Bünyamin, –“Tasarrufâtu’r-Rüvâti fî Mütûni’l-Merviyyât”, AÜİFD,

XLII, 2001, ss. 173-212. –Sahabenin Sünnet Anlayışı, TDV. Yay. Ankara 2010.

Goldziher, I. –Muslim Studies, İngilizce’ye çev. S.M. Stern ve C.R.

Barber, State University of New York Press, New York 1977.

Görke, A. –“Prospects and Limits in the Study of the Historical

Muhammad”, The Transmission and Dynamics of the Textual Sources of Islam : Essays in Honour of Harald Motzki, Nicolet Boekhoff-van der Voort, Kees Versteegh and Joas Wagemakers (edt.), Brill, Leiden 2011, ss. 137-151.

–“Eschatology, History, and the Common Link”, Method and Theory in the Study of Islamic Origins, Herbert Berg (edt.), Leiden, Brill, Boston 2003, ss. 179-208;

259

–“The Historical Tradition about al-Hudaybiya: A Study of 'Urwa b. al-Zubayr’s Account” The Biography of Muhammad: the Issue of the Sources, H. Motzki (edt.), Brill, Leiden 2000, ss. 240-275.

Görke, A. ve Schoeler, G. –“Reconstructing the Earliest Sira Texts: the Hijra in the

Corpus of ‘Urwa ibn al-Zubayr”, Der Islam, VXXXII, 2005, ss. 209-220.

Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî (ö. 405/1014),

–el-Müstedrek ale's-Sahîhayn (I-IV), thk. Mustafa Abdülkadir Atâ, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1990.

Hançerlioğlu, Orhan, –Türk Dili Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 2007.

Harâitî, Ebû Bekr Muhammed b. Cafer b. Muhammed b. Sehl es-Sâmerrî (ö. 327/939),

–Mekârimü’l-Ahlâk, thk. Eymen Abdülcâbir el-Buhayrî, Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, Kahire 1999.

Hatiboğlu İbrahim, –Çağdaşlaşma ve Hadis Tartışmaları, Hadisevi, İstanbul

2004. Heysemî, Ebu'l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekr b. Süleyman (ö.

807/1405), –Mecma‘ü'z-Zevâid ve Menba‘ü'l-Fevâid (I-XI), Dâru'l-

Fikr, Beyrut 1992. İbn Adiy, Ebû Ahmed el-Cürcânî (ö. 365/976),

–el-Kâmil fî Du‘afâi’r-Ricâl, (I-IX), thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed Muavviz, el-Kütübü’l-İlmiyye Beyrut 1997.

İbn Ca‘d, Ebu'l-Hasan Ali b. Ca‘d b. Ubeyd el-Cevherî (ö. 230/845),

–Müsned, thk. Amir Ahmed Hayder, Müessesetü’n-Nâdir, Beyrut 1990.

İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim İbn Ebî Şeybe (235/849),

260

–el-Kitâbü'l-Musannef fi'l-Ehâdîsi ve'l-Âsâr (I-VII), thk. Kemâl Yusuf el-Hût, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1989.

İbn Hacer, Ebu'l-Fazl Şehabeddin Ahmed (ö. 852/1449), –el-İsâbe fî Temyizi's-Sahâbe (I-VIII), thk. Adil Ahmed

Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut1995.

İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybâni, (ö. 241/855),

–Müsned (I-LII), thk. Şuayb el-Arnaut, Adil Mürşid, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1998.

İbn Hibbân, Muhammed, Ebû Hatim ed-Dârimî (ö. 354/965), –Sahîh, Tertîb: Ebu'l-Hasan Alaeddin Ali b. Balabân b.

Abdillah İbn Balabân (ö. 739/1339) el-İhsân fî Takrîbi Sahihi İbn Hibbân (I-XVIII), thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1988.

İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî (ö. 311/924),

–Sahîh (I-IV), thk. Muhammed Mustafa A‘zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1975.

İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid er-Rebeî el-Kazvînî (ö. 273/887),

–Sünen (I-II), thk. Halil Me'mûn Şihâ, Dârü'l-Ma‘rife, Beyrut 1996.

İbn Manzûr Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî (ö. 711/1311),

–Lisânu’l-Arab (I-XX), Mısır t.y. İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed (ö. 230/845),

–et-Tabakâtü’l-Kübrâ, (I-VIII), thk. İhsan Abbas, Dâru Sadr, Beyrut 1968.

İbnu’l-Cârûd, Ebû Muhammed Abdullah b. Ali b. el-Carud (ö. 307/920),

–el-Müntekâ mine's-Sünneni'l-Müsnedeti an Resulillah, thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sakâfiyye, Beyrut 1988.

Juynboll, G.H.A.

261

–“(Re)Appraisal of Some Technical Terms in Hadith Science, Islamic Law and Society, VIII, 2001, ss. 303-349.

–“Early Islamic Society as Reflected in its Use of Isnads”, Le Museon, CVII, 1994, ss. 151-194.

–“Muslim Introduction to his Sahih”, JSAI, 5 (1984), ss. 303-311.

–“Nafi, the Mawla of Ibn Umar, and his Position in Muslim Hadith Literature”, Der Islam, LXX, 1993, ss. 207-244.

–“Some Isnad-Analytical Methods Illustrated on the Basis of Several Women Demeaning”, al-Qantara, X, 1989, 343-384.

–“The Date of Great Fitna”, Arabica, XX, 1973, ss. 142-153. Bu makalenin Türkçe çevirisi için bkz. “İslam’da İlk Büyük Siyasi Fitnenin Tarihi” Oryantalistik Hadis Araştırmaları: Makaleler, der. ve çev. Mustafa Ertürk, ss. 39-58, Ankara Okulu Yay. Ankara 2001.

–“al-Mizzi” mad. EI2. –Muslim Tradition Studies on Chronology, Provenance

and Authorship of Early Hadith, Cambridge Unv. Press, London 1985. Bu kitabın Türkçe çevirisinden de istifade edilmiştir. Bkz. Hadis Tarihinin Yeniden İn-şası, çev. Salih Özer, Ankara Okulu Yay. Ankara 2002.

–The Authenticity of the Tradition Literature: Discussion in Modern Egypt, Brill, Leiden 1969. Bu eserin Türkçe çevirisi için bkz. Modern Mısır’da Hadis Tartışmaları, çev. Salih Özer, Ankara Okulu Yay. Ankara 2000, 13.

Kızıl, Fatma, –Oryantalistlerin Hadislerin Menşeini Tespite Yönelik

Yöntemleri, BYT. UÜSBE. Bursa 2005. “Goldziher’den Schacht’a Oryantalist Literatürde Hadis

ve Sünnet: Bir Okulun Yaşayan Geleneği”, HTD. VII/2, 2009, ss. 54-62.

Kızılkaya, Sabri,

262

–İsnad ve Metin Çözümlemeleri Bağlamında Geleneksel ve Yeni Yaklaşımlar, BDT. AÜSBE. Ankara 2008.

Koçkuzu, Osman, –Rivayet İlimlerinde Haber-i Vahitlerin İtikat ve Teşri

Yönlerinden Değeri, DİB. Yay. Ankara 1988. Kuzudişli, Ali,

–“Halâvetü’l-İmân’ Terkibinin Yer Aldığı Rivayetlerin Yapısal Analizi”, DEÜİFD, XXXV/1, 2012, ss. 167-196.

–“Rivayetlerin Yapısal Analizine Giriş: İbn Sayyad ile İlgi-li Rivayetler Üzerine Bir Yöntem Uygulaması”, HTD, VII/2, 2009, ss. 85-128.

–Fazlur Rahman ile Sünnet Tartışmaları, Tibyan Yayıncı-lık, İzmir 2004, 79.

Kuzudişli, Bekir, –İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlendirme

Metodları, (Motzki’den der. ve çev.) İz yay. İstanbul 2011.

–“Hadith of Man Kadhaba ‘Alayya and Argumentum e Silentio” HTD. V/2, 207, ss. 47-71.

–Hadis Rivayetinde Aile İsnadları, İşaret Yay. İstanbul 2007.

–“Bölgelere göre Men kezebe aleyye Hadisinin Rivayet Seyri”, HTD, VI/1, 2008, ss. 71-110.

Ma‘mer b. Ebî Amr Râşid el-Ezdî (ö. 153/769), –el-Câmi‘, bkz. Abdurrezzak, Musannef, XI, 199, hds.no.

20317. Makdisî, Ebû Abdillah Ziyaüddin Muhammed Ziyaüddin (ö.

643/1245), –el-Ehâdîsü’l-Muhtâra (I-XIII), thk. Abdülmelik b. Abdul-

lah b. Dehîş, Dâru Hıdır, Beyrut 2000. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Asbahî el-Himyerî (ö. 179/795),

–el-Muvattâ (I-VIII), thk. Mustafa el- A‘zamî, Müessesetü Zâyid b. Sultân, İmârât 2004, II, 87, hds.no. 209/54.

263

–Muvattâ (Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayeti I-III), thk. Takiyyüddîn en-Nedvî, Dâru’l-Kalem Dimaşk 1991.

Mizzî, Ebu'l-Haccâc Cemaleddin Yusuf b. Abdirrahman b. Yusuf (ö. 742/1341),

–Tehzîbü’l-Kemal fî Esmâi’r-Ricâl (I-XXXV), thk. Beşşar Avvad Ma‘ruf, er-Risâle, Beyrut 1983.

Motzki, Harald, –“The Prophet and the Cat: On dating Mâlik’s Muwatta

and Legal Traditions”, JSAI, XXII, 1998, ss. 18-83. Bu makalenin Türkçe çevirisi için bkz. “Peygamber ve Kedi”, İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlendir-me Metotları, der. ve çev. Bekir Kuzudişli, İz Yay. İs-tanbul 2011, ss. 175-235.

–“The Murder of Ibn Abi’l-Huqayq”, (Motzki edt.) The Biography of Muhammad, a.g.e.

–“The Collection of the Qur’an: A Reconsideration of Western Views in Light of Recent Methodological Developments” Der Islam, VVIII, 2001, ss. 1-34.

“The Origins of Muslim Exegesis”, (Motzki edt.) Analysing Muslim Tradition, Brill, Leiden 2010, ss. 231-303.

–“Whither Hadith Studies?” Analysing, ss. 47-124. –Analysing Muslim Traditions, Brill, Leiden 2010. –“Dating Muslim Traditions: A Survey”, Arabica LII/2,

2005, ss. 204-253. Bu makalenin Türkçe çevirisi için bkz. Motzki, Harald, İsnad ve Metin Bağlamında Ha-dis Tarihlendirme Metotları, Der. ve çev. Bekir Kuzu-dişli, İz Yay. İstanbul 2011, ss. 65-127;

Müslim, Ebu'l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî Müslim b. el-Haccâc,

–Sahîh (I-V), thk. Muhammed Fuâd Abdülbakî, Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, Kahire 1955.

Nemerî, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdillah b. Muham-med Kurtubî İbn Abdilber (ö. 463/1071),

264

–et-Temhid limâ fi'l-Muvatta’ mine'l-Me‘âni ve'l-Esânîd (I-XXIV), thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevi, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şu‘ûni’l-İslâmiyye, Titvan 1985.

Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Ali b. Şu‘ayb (303/915), –Sünen (I-IX), thk. Ebdülfettâh Ebû Gudde,

Mektebetü’l-Matbû‘ati’l-İslâmiyye, Halep 1986. es-Sünenü’l-Kübrâ (I-X), thk. Hasen Abdülmün‘im eş-

Şelebî, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 2001. Özer, Salih (Der. ve çev.),

–İsnad Analiz Yöntemleri, Ankara Okulu Yay. Ankara 2005, 17 vd.

Özkan, Halit, –“The Common Link and its Relation to the Madar”,

Islamic Law and Society, XI/1, 2004, ss. 42-77. Paksoy, Kadir,

–“Hadis Metodolojisinde İdrâc ve Müdrec Hadisler -I- , DBAD, 2005, V/2, ss. 105-124.

Peters, R. –“Murder in Khaybar: Some Thoughts on the Origins of

the Qasàma Procedure in Islamic Law” Islamic Law and Society, IX/2, 2002, ss. 132-167.

Polat, Selahattin, –Metin Tenkidi, İFAV, Yay. İstanbul 2010.

Powers, D.S. –“The Will of Sa‘d b. Abi Waqqas: A Reassessement”

Studia Islamica, LVIII, 1983, Maisonneuve & Larose, ss. 33-53.

Robson, J. –“The İsnad in Muslim Tradition”, GUOS, XV, 1953, ss.

15-26. Schacht, J.

–İslam Hukuku’na Giriş, çev. Mehmet Dağ, Abdülkadir Şener, Ankara 1986.

–The Origins of Muhammmadan Jurispuridence, Oxford, London 1967.

265

Schoeler, Gregor, –The Oral and the Written in Early Islam, edt. James E.

Montgomery, İng. çev. Uwe Vagelpohl, Routledge, London 2006.

Serrâc, Ebu’l-Abbas Muhammed b. ishâk es-Sekafî (ö. 313/925) –Hadîs (I-IV), tahrîc: Zahir b. Tahir eş-Şehhâmî (ö.

533/1138), thk. Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkâşe b. Ramazan, el-Faruku’l-Hâdise, Kahire 2004.

Sezgin, Fuad, –Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, AÜİF.

Yay. İstanbul 1956; Tarîhu’t-Türâsi’l-Arabî, (I-IV) Ar. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî, Vizaretü't-Ta'lîmi'l-Âlî, Riyad 1991.

Speight, R. Marston, –“A Look at Variant Readings in the Hadiths”, Der

Islam, LXXVII/1, Berlin 2000, ss. 169-179, s. 175-176. Bu makalenin çevirileri için bkz. “Hadiste Rivayet Farklılıklarına Karşılaştırmalı Bir Bakış”, çev. Abdulkadir Evgin, KSİÜİFD. III/5, 2005, ss. 115-132; “Hadisteki Rivayet Farklılıklarına Bir Bakış”, çev. Zişan Türcan, SÜİFD. XXX, 2010, ss. 293-304.

–“Narrative Structure in the Hadith”, JNES, LIX/4, The Unv. Chicago 2000, ss. 265-271.

–“Oral Traditions of the Prophet Muhammad: A Formulaic Approach”, Oral Tradition, IV/1-2, 1989, ss. 27-37.

–“Some Formal Characteristic of the Musnad Type of Hadith Collection”, Arabica, XLIX/3, Brill, Leiden 2002, ss. 376-382.

–“The Will of Sa‘d b. a. Waqqas: The Growth a Tradition” Der Islam, L/2, 1973, ss. 249-267.

–The Musnad of al-Tayalisî: A Study of Hadith as Oral Literature, The Hartford Seminary Foundation, 1970.

Şâfi‘î, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris b. Abbas (ö. 204/820), –Müsned, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1980.

266

Taberânî, Ebu'l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb el-Lahmi (ö. 360/971),

–Müsnedü'ş-Şamiyyîn (I-IV), thk. Hamdi Abdülmecîd es-Selefî, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1989.

–el-Mu‘cemü'l-Kebîr (I-XXV), thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Mektebetü İbn Teymiyye, Kahire 1994.

–el-Mu‘cemü’l-Evsat (I-X), thk. Tarık b. Ivazillah, Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî, Dâru’l-Harameyn, Kahire t.y.

Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî (ö. 279/892),

–Sünen (I-V), thk. I, 275, Ahmed Muhammed Şakir vd. Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire 1975.

Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2005, 1707. van Reenen, Daan,

–“The Bilderverbot, a New Survey”, Der Islam, 67, 1990, ss. 27-77.

Yıldırım, Enbiya, –Hadiste Metin Tenkidi, Rağbet Yay. İstanbul, 2009.

Yücel, Ahmet, –Hadis Tarihi, İFAV Yay. İstanbul 2011.

Zaman, I. –“The Science of Rijal as a Method in the Study of

Hadiths” JIS, V, 1994, ss. 1-34. Bu makalenin Türkçe çevirisi için bkz. “Hadis Çalışmalarında Uygulanan Bir Yöntem Olarak Ricâl İlmi”, çev. İbrahim Hatiboğlu, HTD, I/1, 2003, 117-147.

Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Os-man (ö. 748/1348),

–Mîzânü’l-İ‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl (I-IV), thk. Ali Muham-med el-Becâvî, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1963.

–Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ (I-XXV), thk. Şu‘ayb el-Arnaut, Hüseyin Esad, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1985.

267

DİZİN Abbâs b. el-Fadl el-Esfâtî

.................................. 132

Abd b. Süleyman ........... 157

Abdulaziz b. Muhammed 97

Abdullah .. 96, 147, 151, 152

Abdullah b. Abdilvahhâb .................................. 100

Abdullah b. Hişam ......... 137

Abdullah b. Ma‘kil ... 90, 186

Abdullah b. Muhammed b. Cafer ......................... 136

Abdullah b. Muhammed el-Ezdî ........................... 157

Abdullah b. Süleyman ... 168

Abdullah b. Zübeyr ......... 39

Abdulmelik b. Umeyr ..... 90, 186

Abdulvahhab ................. 155

Abdurrahman b. İbrahim .................................. 119

Abdurrezzak . 104, 124, 129, 130, 140, 159

açıklayıcı kalıp ................. 27

Ahmed b. Abde ...... 98, 182, 192

Ahmed b. Amr b. es-Serh .................................. 161

Ahmed b. Halîl el-Halebî . 99

Ahmed b. Muhammed b. Saîd et-Tübbaî ............. 94

Ahmed b. Seleme ............ 98

Ahmed b. Yahya es-Sabirî .................................. 138

Ahmed b. Yunus ............ 147

Aile İsnatları .................... 48

Ali b. Abdân ..................... 98

Ali b. Abdillah ................ 162

Ali b. Ahmed b. Ali el-Missîsî ......................... 99

Ali b. Ahmed b. Karkûb . 121

Ali b. Müshir .... 87, 167, 189

Amr b. Avn ...................... 98

Amr b. Dînâr .......... 124, 129

Amr en-Nâkıd ........ 118, 209

anlatım kalıbı .................. 27

Atâ b. Yesâr ... 104, 111, 186

Behz .............................. 137

Beyhakî. 115, 121, 141, 162, 163

268

Bezzâr .. 113, 120, 138, 147, 155

Buhârî ..... 95, 100, 121, 122

Cafer b. Avn .................. 115

Calder .............................. 52

Cerîr b. Hazim ................. 90

chreiai ............................. 29

collective isnads .............. 48

common link ................... 46

consistent bundles .......... 59

Dalma İsnatlar ................ 48

Dârekutnî ................ 90, 152

Davud b. Amr ed-Dabî .... 99

declaratory formula ........ 27

diving isnads ................... 48

e silentio .............. 32, 42, 43

Ebû Abbâd .................... 103

Ebû Abdillah el-Hâfız ...... 98, 115, 121

Ebû Abdillah Muhammed b. Yakub .................... 115

Ebû Ali ez-Za‘ferânî ....... 113

Ebû Avâne ............. 105, 107

Ebû Bekir b. Abbas ........ 147

Ebû Bekir b. Ayyâş 150, 151, 152, 183, 193

Ebû Bekir b. Ebî Şeybe .. 167

Ebû Bekir b. Hallâd ........ 106

Ebû Bekir er-Râzî ........... 107

Ebû Davud ............... 93, 161

Ebû Davud el-Harrânî .... 113

Ebû Davud es-Sicistânî .... 90

Ebû Halîfe ...................... 136

Ebû Hayseme ................ 103

Ebû Hişam er-Rifâî. 152, 220

Ebû Hişâm er-Rifâî......... 151

Ebû Huzeyfe .................. 141

Ebû Hüreyre ... 87, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 128, 129, 145, 155, 157, 160, 161, 162, 163, 165, 167, 168, 174, 175, 179, 180, 181, 190, 196, 197, 200, 203, 204, 206, 209, 217, 219

Ebû Küreyb .................... 113

Ebû Muâviye ................. 113

Ebû Muhammed b. Hayyân .................................... 99

Ebû Mus‘ab ................... 108

Ebû Nuaym ............ 106, 136

Ebû Sehl b. Ziyâd el-Kattân .................................. 162

269

Ebû Seleme .... 87, 129, 155, 157, 165, 167, 168, 174, 175, 180, 206, 220

Ebû Üsâme ...... 85, 186, 194

Ebû Vâil 147, 151, 152, 183, 193

Ebû Ya‘lâ 103, 118, 131, 151

Ebû Zekeriyya ............... 163

Ebû Zekeriyya b. Ebî İshâk el-Müzekkî ................ 115

Ebu’l-Abbâs ................... 163

Ebu’l-Fadl b. İbrahim ...... 98

Ebu’l-Melîh el-Huzelî .... 164

Ebu’l-Velîd et-Tayâlisî .. 136, 137

Ebu’l-Yemân .......... 121, 122

ed-Derâverdî ................... 97

Eklem .............................. 69

Eklenti ............................. 68

el-Kattân 41, 103, 106, 162, 182

Emir kalıbı ....................... 27

Enes . 53, 87, 88, 89, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 112, 113, 114, 115, 128, 130, 136, 137, 138, 140, 141, 144, 145, 146, 149,

179, 182, 183, 190, 193, 196, 197, 202, 206, 215, 217, 220, 262

er-Rabî‘ .................. 105, 163

evail kanıtı ....................... 40

Evzâ‘î ..................... 119, 121

ez-Za‘ferânî ................... 103

Fadl b. Abbâs ................... 99

Fadl b. Hubâb ................ 137

Fadl b. Musa .......... 157, 168

family isnads ................... 48

first formal link ................ 30

First formal link and participant in action .... 30

fitne ................................. 39

Form ................................ 68

Fuad Sezgin ..................... 35

Goldziher ............. 23, 25, 26

Görke 56, 57, 58, 60, 61, 62

haberu’l-âhad ................. 46

Hakem b. Nâfî ............... 120

Hakem b. Nâfi‘ .............. 121

Halâvetü’l-İmân ........ 18, 21

Hâlid ................................ 95

Hâmid b. Ömer el-Bekrâvî .................................... 98

270

Hammad ....................... 102

Hammâd ......................... 98

Hammad b. Zeyd ...... 98, 99, 100, 103, 107, 192

Hammâd b. Zeyd ....... 98, 99

Harâitî ................... 114, 175

Hâris b. Ebî Üsâme ........ 106

Harmele b. Yahya .......... 123

Hemmâm ..... 27, 32, 37, 88, 104, 144, 182, 256

Hemmâm b. Münebbih . 27, 32

Hıristiyan ......................... 64

horizantal development .. 30

Hüseyin b. Abdilmelik ... 131

Hz. Ali .............................. 41

Hz. Ebû Bekir ................... 41

Hz. Osman ................. 38, 39

İbn Abbas ....... 41, 131, 132, 135, 179, 185, 193, 217

İbn Abde ....................... 161

İbn Ebî Avâne ................ 103

İbn Ebî Ömer ................. 162

İbn Ebî Şeybe ............ 85, 87

İbn Ebî Üveys .................. 98

İbn Hanbel ...... 89, 106, 112, 121, 137, 160, 165

İbn Hibbân.... 119, 123, 137, 157, 168

İbn Huzeyme ... 98, 123, 137

İbn Mâce ......... 98, 164, 167

İbn Nümeyr ................... 112

İbn Sayyad ................. 17, 21

İbn Sirîn ........................... 39

İbn Şihâb ............... 122, 123

İbn Tâvûs ............... 124, 130

İbn Uyeyne ............ 124, 163

İbn Vehb ........................ 123

İbnu’l-Cârûd .................. 162

İbnu’l-Mübârek ............. 123

İbrahim b. Duhaym ....... 121

İbrahim b. el-Hüseyn ..... 121

İbrahim b. Hâlid ............ 121

İbrahim b. Mansûr ........ 131

İbrahim b. Merzûk ........ 138

İbrahim b. Muhammed 104, 111, 140, 186, 194, 206

İkrime .................... 131, 132

İkrime b. Ammâr .. 136, 137, 138, 182, 207

imperative formula ......... 27

271

inconsistent bundle ......... 61

inverted common link ..... 46

İshâk ................................ 98

İshak b. Abdillah .... 88, 136, 137, 138, 141, 144, 182, 207, 220

İshak b. İbrahim ............ 157

İsmail b. Ebî Üveys ....... 131, 132, 135, 183, 185, 193, 206

İsmail b. İshak ............... 162

Juynboll .. 32, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 49, 52, 135

Kanal ............................... 70

Kâsım b. el-Hakem .......... 94

Kâsım b. Ma‘n ................. 94

Kays ................... 85, 86, 186

Kök .................................. 67

Kurgu .............................. 69

Kuteybe ......................... 100

Kuteybe b. Saîd ....... 97, 102

Leys ............................... 122

living tradition ................ 25

Ma‘mer 113, 121, 124, 130, 149, 155, 159, 185, 194, 262

Mahmûd b. Âdem ......... 162

Makdîsî .......................... 131

Mâlik ............................. 108

medâr .............................. 47

Mekke ............................. 39

mixed isnads ................... 49

Mizzî ................................ 44

Motzki23, 37, 52, 54, 55, 56

Muhammed b. Abdillah .94, 115, 164, 170, 259

Muhammed b. Ali b. Duhaym ..................... 141

Muhammed b. Amr87, 129, 145, 155, 157, 167, 168, 175, 180, 189, 206, 220

Muhammed b. Beşşâr ... 155

Muhammed b. Ebî Halef .................................. 138

Muhammed b. el-Hasen b. Ali et-Taberî .............. 138

Muhammed b. el-Hasen b. Kuteybe ..................... 123

Muhammed b. el-Hüseyn .......................... 141, 162

Muhammed b. el-Velîd 119, 121

Muhammed b. İbrahim . 131

272

Muhammed b. İsa b. et-Tabbâ‘ ......................... 99

Muhammed b. Mahled ... 90

Muhammed b. Müsennâ 97

Muhammed b. Velîd ez-Zübeydî ..................... 119

Muhammed b. Yahya ... 164

Muhammed el-Mahledî 138

Musa b. İsmail ........... 88, 90

Müslim ............ 97, 102, 138

Müşterek Ravi ................. 46

narrative formula ........... 27

Nemirî ............................. 88

Nesâî ............... 96, 100, 119

Nu‘mân ......................... 155

Odd bundles .................... 62

Ömer b. Abdilvâhid ...... 119, 121

Ömer b. el-Hattâb ......... 120

Ömer b. Yunus ...... 138, 191

Participant in the action . 30

particular common link .. 47

Rebâh ............................ 121

Sa ‘dân b. Yezid el-Bezzâz .................................. 114

Sa‘d b. Ebî Vakkas ..... 30, 50

Sâbit . 98, 99, 100, 102, 103, 107

Saîd ............................... 118

Saîd b. Abdirrahman ..... 162

Saîd b. el-Müseyyib ......129, 161, 162, 163

Sarmal ............................. 66

Schacht ... 25, 32, 34, 35, 38, 45, 46, 48, 49, 52

Schneider ........................ 52

seeming common link ..... 46

Sem‘ân . 147, 151, 152, 183, 193

Serrâc ............................ 138

Sevr b. Yezid .. 131, 134, 135

Sevr b. Zeyd .. 131, 132, 134, 185

sıra dışı isnat ağları ......... 62

Speight ... 19, 26, 29, 30, 32, 65, 69, 79

statement ........................ 27

structural formula ........... 65

Subject of the report ....... 30

Süfyân ...... 89, 93, 105, 118, 129, 130, 160, 161, 162, 180, 187, 194, 209

Süleyman ........................ 95

273

Süleyman b. Harb ... 98, 107

Süveyd b. Nasr ................ 96

Şâfi‘î 25, 105, 129, 130, 163

Şâmile ................. 63, 64, 85

Şerîk b. Ebî Nemir 104, 111, 186

Şu‘ayb ................... 121, 122

Şuayb b. Ebî Hamza ...... 120

Taberânî .... 94, 99, 121, 132

Tâvus ............. 124, 129, 130

Tirmizî ........................... 162

tutarlı isnat ağı ................ 59

tutarsız isnat ağı ............. 61

Ubeydullah............ 120, 121

Ubeydullah b. Abdillah 119, 121, 122, 123, 128, 155, 159, 174, 180, 185, 188, 194

Ubeydullah el-Huzelî ..... 164

Vahhâb el-Ferrâ ............ 115

Vâsıla b. el-Eska‘ ........... 164

Vehb b. Cerîr ................. 155

Vekî‘ ................................ 44

vertical development ...... 30

Ya‘lâ b. Ubeyd ............... 113

Yahudi ............................. 64

Yahya . 54, 89, 112, 145, 183

Yahya b. Saîd 41, 87, 94, 95, 96, 97, 103, 105, 106, 108, 110, 113, 115, 117, 140, 144, 182, 185, 190, 191, 193, 206

Yahya b. Saîd el-Ensârî ...97, 103, 114, 182

Yahya b. Saîd el-Kattân ..97, 103, 190

Yahya b. Yahya ................ 97

Yapısal bileşim................. 65

yaşayan gelenek .............. 25

Yezid ........................ 39, 165

Yezid b. Harun 87, 106, 113, 114, 117, 175, 182, 191

Yunus .................... 122, 123

Yusuf b. Musa ...... 147, 150, 207, 220

Zâhir b. Ahmed es-Sekafî .................................. 131

Zaman ............................. 50

Zeyd b. Ahzem .............. 138

Zeyd b. Cafer b. Muhammed .............. 141

Züheyr ........................... 131

Züheyr b. Harb .............. 138

274

Zührî . 44, 51, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 128, 129, 149, 155, 159, 160, 161,

162, 163, 180, 185, 188, 189, 194, 197, 200, 204, 209, 219

Hadislerde Sarmal Özellik (The Spiral Structure of Hadith Narrations)

Documents

Transcript of Hadislerde Sarmal Özellik (The Spiral Structure of Hadith Narrations)