Gli Oracoli Caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica: Favonio Eulogio e altri...

60
bibliotheca chaldaica Herausgegeben von Helmut Seng Band 4

Transcript of Gli Oracoli Caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica: Favonio Eulogio e altri...

bibliotheca chaldaica

Herausgegeben von

Helmut Seng

Band 4

OraclesChaldaïques :fragmentset philosophie

Édité paradrien lecerf

lucia saudelli

helmut seng

Universitätsverlagwinter

Heidelberg

isbn 978-3-8253-6432-8

Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt.Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzesist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt ins-besondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen unddie Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.

© 2o14 Universitätsverlag Winter Heidelberg GmbHImprimé en Allemagne · Printed in GermanyDruck: Memminger MedienCentrum, 87700 Memmingen

Gedruckt auf umweltfreundlichem, chlorfrei gebleichtemund alterungsbeständigem Papier

Den Verlag erreichen Sie im Internet unter:www.winter-verlag-hd.de

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikationin der Deutschen Nationalbibliografie;detaillierte bibliografische Daten sind im Internetüber http://dnb.d-nb.de abrufbar.

Gedruckt mit freundlicher Unterstützungder Geschwister Boehringer Ingelheim Stiftung für Geisteswissenschaftenin Ingelheim am Rhein

Ouvrage publié avec le concours del’École Pratique des Hautes Études

Chiara O. Tommasi Moreschini

Gli Oracoli Caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica: Favonio Eulogio e altri neoplatonici latini

Non diremo una cosa nuova affermando che la conoscenza degli OC nel mondo latino tardoantico sia un dato ormai acquisito presso la comunità scientifica, anche se, rispetto al mondo greco, molto resta ancora da approfondire.1 È comunque verisimile pensare che la conoscenza di tali testi sia da considerarsi filtrata attraverso l’esegesi neoplatonica, in particolar modo di Porfirio, che fu, secondo la ben nota definizione di Courcelle, maestro degli spiriti per l’Occidente.2

Il presente intervento vuole attirare l’attenzione su un autore assai poco conosciuto, che, tuttavia, si presenta abbastanza interessante per documentare ulteriormente la fortuna degli OC a cavallo tra quarto e quinto secolo in Africa3 e mostrare come essa si fosse talora saldata alle interpretazioni filosofiche di Virgilio. Intendiamo riferirci a Favonio Eulogio, scrittore della cui vita nulla si conosce e che, fin dai tempi di Fabricius, si suole identificare con un discepolo e sodale di Agostino, da questi menzionato nel de cura pro mortuis gerenda.4 Rhetor almae

1 Si vedano i riferimenti bibliografici che offriamo in Tommasi, “Aspekte des Nachlebens ...”; The Bee-Orchid cap. 4. 2 Courcelle, Les lettres grecques 394. Lo studio resta a tutt’oggi di primaria impor-tanza per la valutazione data al ruolo di Porfirio e l’esame degli autori latini che ne furono influenzati. 3 Su cui cfr. il pionieristico lavoro di des Places, “Les Oracles Chaldaïques dans la tradition patristique africaine”, che individua una linea di continuità che parte da Arnobio, snodandosi attraverso Mario Vittorino e Agostino, per arrivare a Marziano Capella. 4 Si leggano appunto le parole del vescovo di Ippona al cap. 11: nobis apud Mediolanum constitutis, Carthaginis rhetor Eulogius, qui meus in eadem arte discipulus fuit, sicut mihi ipse, posteaquam in Africam remeavimus, retulit, cum rhetoricos Ciceronis libros discipulis suis traderet, recensens lectionem quam postri-die fuerat traditurus, quendam locum offendit obscurum: quo non intellecto, vix potuit dormire sollicitus; qua nocte somnianti ego illi quod non intellegebat exposui; imo non ego, sed imago mea, nesciente me, et tam longe trans mare aliquid aliud sive agente, sive somniante, et nihil de illius curis omnino curante. quomodo fiant

170 Chiara Tommasi Moreschini

Karthaginis, secondo la titolatura dell’unico codice che ci tramanda la sua unica opera, Favonio scrisse, nella voga del tempo, un commento al Somnium Scipionis di Cicerone, che molto si discosta nella lunghezza e nei contenuti da quello, piuttosto vicino cronologicamente, di Macrobio (e che, sia detto per inciso, probabilmente ne ‘cannibalizzò’ la fortuna durante il Medioevo).5 L’opera di Favonio è infatti un breve opuscolo, che, nella sua concisione, ha tutti i tratti del compendio. Rispetto al com-mento di Macrobio, essa si concentra pressoché esclusivamente su questioni di aritmologia e di musicologia.

Non sembra peraltro casuale l’interesse per le ‘vicende dell’anima’ dopo la morte in ambiente pagano – significativamente le due opere presentano richiami al mito di Er per spiegare il Somnium6 – se si consi-dera la particolare temperie religioso-culturale della fine del quarto e degli inizi del quinto secolo.7 Bisognerà tenere allo stesso tempo conto del sincretismo filosofico, che offre a livello esegetico una mescolanza di dottrine platonico-pitagoriche fortemente intessute di elementi stoici: questa intersezione, unita a motivi propri della misteriosofia orfica, risulta del resto evidente già nel sesto libro dell’Eneide, la cui esegesi giocherà nella cultura latina tardoantica un ruolo di primo piano.8

ista nescio; sed quomodolibet fiant, cur non eodem modo fieri credimus, ut in somnis quisque uideat mortuum, quomodo fit, ut uideat et uiuum? 5 Sulla fortuna del testo ciceroniano, importante l’ampia disamina di Caldini Montanari. Per il testo macrobiano cfr. ora Armisen-Marchetti. 6 Dato l’evidente parallelismo tra la Repubblica di Platone e l’opera ciceroniana dal medesimo titolo, è pensabile che il richiamo a Er fosse già presente nello stesso testo ciceroniano in un passo oggi perduto. Interessante osservare che Favonio e Macrobio presentano anche un’allusione alle dottrine epicuree (soprattutto di Colote) che irridono la credenza della vita oltremondana. Ad esse fa riferimento anche Procl., In Remp. II 105, 23 sgg., in un passo che verisimilmente rimonta già a Porfirio. 7 Cfr. le ulteriori considerazioni da noi presentate in Tommasi, “Ascension”, con bibliografia. Il presente lavoro non può, per brevità, soffermarsi sul motivo delle visioni dell’aldilà nel mondo tardoantico, su cui, dopo il classico Dieterich, cfr. almeno Bremmer, The Rise and Fall. 8 Ancora fondamentale l’amplissimo commento di Norden, la cui importanza non viene scalfita dalle puntualizzazioni che ad esso vanno apportate, soprattutto alla luce di mutate posizioni critiche o nuove scoperte di testi, quali ad es. il cosiddetto ‘papiro di Bologna’ (P.Bon. 4 = Pack2 1801), testo orfico che si presta a confronti precisi con Virgilio, malgrado la datazione tarda (III-IV sec. d.C.): un riesame dei motivi storico-religiosi nel sesto libro dell’Eneide è offerto dal dettagliato articolo di Brem-mer, “The Golden Bough ...”: tra la bibliografia precedente cfr. almeno Kerényi; sul papiro in part., dopo le notizie offerte da A. Vogliano e G.B. Pighi (riferimenti in Merkelbach), si veda l’editio princeps di Merkelbach, seguita da quella di Lloyd-Jones - Parsons; e Maltomini per precisazioni ecdotiche; sul contenuto Treu; Turcan,

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 171

Per tornare a Favonio, la data di composizione dell’opera è incerta

e dipende da come si interpretano tanto il proemio di Macrobio quanto il passo agostiniano, anche perché nulla parimenti si può precisare circa il destinatario dell’opera, vale a dire un certo Superio, designato come con-sularis della Bizacena. In tutta probabilità posteriore rispetto a Calcidio, per il testo di Favonio appare verosimile indicare una forcella cronolo-gica tra il 388 e il 426. Quanto al rapporto con Macrobio, che non abbiamo tempo di riconsiderare qui, ci limiteremo ad accennare, ricor-dando la difficoltà di datare lo stesso autore dei Saturnali,9 come gli studiosi abbiano spesso pensato a una priorità di Favonio rispetto a Macrobio, non senza tralasciare, in ogni caso, l’idea di una fonte comune a entrambi.10

Opera, come si è detto, essenzialmente tecnica e manualistica e occupata per la massima parte da spiegazioni di tipo aritmetico e astronomico, in almeno due punti, e forse in un terzo, la Disputatio, accanto alla presenza preponderante di elementi della vulgata neoplato-nica e neopitagorica, sembra recare traccia degli OC. Va preliminar-mente detto che Favonio utilizza pressoché esclusivamente fonti latine, e quindi anche il suo richiamo (non è dato sapere quanto consapevole) agli OC deriva da tali fonti, che, a loro volta, quasi certamente, riprendevano la perduta esegesi porfiriana.

Per quanto riguarda il primo passo, esso è stato già lungamente oggetto di discussione tra gli studiosi, in quanto sembra attingere, secon-do l’ipotesi formulata agli inizi del secolo scorso da Eduard Norden, ad un commento tardoantico a Virgilio, attualmente perduto, il cui autore potrebbe essere stato Mario Vittorino, come osserveremo meglio nel prosieguo del discorso. Nel discutere del nove, numero dalla forte valen-

“La catabase orphique ...”; Setaioli, “Nuove osservazioni ...”; Schilling, il quale giustamente sottolinea come le fonti tardoantiche tendano a confondere tra loro Orfici e Pitagorici. Per l’interpretazione tardoantica del sesto libro dell’Eneide cfr. l’importante studio di Setaioli, La vicenda dell’anima. Superfluo è notare che Virgilio, al pari di Omero in Grecia, assumerà tutti i tratti del poeta-vate, come dimostrano tanto l’iconografia quanto l’immensa fortuna letteraria e ideologica (documentata fin dal noto saggio di Comparetti). 9 Cfr. Armisen-Marchetti I xii sgg., con bibliografia. 10 Per le osservazioni sulla biografia di Favonio e la sua datazione ci basiamo sulle considerazioni formulate dal nostro allievo G. Marcellino, che ha pubblicato recente-mente una nuova edizione critica commentata della Disputatio (Napoli 2012). Nel citare i passi dell’opera faremo riferimento al suo testo e alla sua traduzione. Tra gli studiosi che in precedenza si sono occupati di Favonio, cfr. almeno le due edizioni (dopo la teubneriana di Holder, del 1901) di van Weddingen e Scarpa; tra gli studi Sicherl; Gersh, Middle Platonism 737 sgg.

172 Chiara Tommasi Moreschini

za simbolica fin dai tempi di Pitagora, muovendo da un passo contenuto al § 17 del testo ciceroniano, Favonio scrive (cap. 19):

[1] Adiungamus huic loco illud quoque de nouenario, quod Tullius ait:

«Nouem tibi orbibus connexa sunt omnia», ut hoc demonstrato totius primi

uersus plena sit disputatio. [2] Est igitur quadratus numerus nouenarius, quia

ex tribus in se triplicatis exoritur, sicut haec figura composita est:

Quoquo uerteris quadraturam, uidebis cuncta eius latera congruentia, [3]

totusque habetur ex totis: quia et initium habet in tribus et medium obtinent

tres itemque finiunt, partesque ipsius totae sunt: quod in aliis nequaquam

numeris inuenitur. Tres enim, ut supra diximus, totus est numerus, sed non ex

totis ipse compositus. At uero nouem et ipsi tribus partibus toti sunt, et ipsae

partes totae de tribus. [4] Ex quo mihi uidetur Maro doctissimus Romanorum

dixisse illud: «Nouies Styx interfusa coercet». Terra enim nona est, ad quam

Styx illa protenditur: mystice ac Platonica dictum esse sapientia non ignores.

[5] Nam poetica libertate inserit fontanae animae a caelo usque in terras esse

decursum; hinc dicitur phgaía. [6] Nam sub pedibus summi patris qui dissae-

pit, Styx posita per omnes circulos fluit, imponens singulis uelut in curru

aurigam, id est uitae substantiam, ex qua cuncta uiuentia originem sortiuntur,

et eidem soluta redduntur: manatque illa[s] per cunctos <circulos> uolentes

commisceri, quod ex natura sunt hiulca; interiectu sui uigoris separat, et, quod

ipse mire Virgilius loquitur, coercet, ut sui generis momenta conseruent. [7]

Inter caelum et terram nouem interualla ipse consideres licet. Sic, quoniam

primi uersus absolutio nouenario numero continetur, neque ipsa decimum

circulum natura requirebat.11

11 “Aggiungiamo a questo argomento anche una parte sul numero nove, giacché Tullio dice: ‘tutto l’universo è concatenato in nove orbite’. E così facendo, dopo aver parlato del numero nove, il discorso su tutta la prima serie sarà completo. Il numero nove è un numero quadrato, poiché deriva da tre volte tre, come è costituita questa figura:

In qualsiasi direzione tu giri questo quadrato, vedrai che tutti i suoi lati sono congruenti, ed è considerato numero pieno, perché proviene da numeri pieni, perché ha inizio nel tre, il tre costituisce la metà e allo stesso modo finisce, e le sue parti sono complete: ciò non avviene affatto negli altri numeri. Il tre infatti, come abbiamo detto sopra, è un numero pieno, ma non è a sua volta costituito da numeri pieni. Ma il nove invece è pieno per tre parti, e le stesse parti sono a loro volta complete. Di qui

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 173

Significativo è il ricorso per commentare il luogo ciceroniano ai versi assai oscuri e pervasi di elementi del lessico magico, di Aen. 6, 438 sg. (utilizzati da Virgilio parzialmente anche in georg. 4, 480), tristisque palus inamabilis undae / alligat, et novies Styx interfusa coercet:12 per spiegare tale uso – comunque non infrequente in età tardoantica, visto il significato più profondamente allegorico di cui, come si è detto, la poesia virgiliana era connotata ed il ruolo quasi oracolare ricoperto da partico-lari autori – Favonio impiega del pari le nozioni di ‘tono mistico’ e ‘sapienza platonica’, il che fa pensare ad una qualche auctoritas di tipo misteriosofico, quale appunto gli OC.13 Ad ulteriore riprova che Favonio e Servio si basassero su una fonte di tipo filosofeggiante si può osservare che anche Servio utilizza un’espressione che richiama quella di Favonio, mystice ac Platonica ... sapientia, ossia qui altius de mundi ratione quaesiuerunt e che rafforza l’idea di una auctoritas su cui puntellare la propria esegesi.14

mi sembra che il più saggio dei Romani, Marone, abbia detto: “nove volte lo Stige serra scorrendo in mezzo”. La Terra infatti è il nono corpo celeste, verso il quale si dirige lo Stige; che questo sia stato detto in maniera mistica e in conformità alla dottrina platonica non lo dovresti ignorare. Infatti egli, con la libertà di cui fanno uso i poeti, introduce la discesa dell’anima sorgiva dal cielo alla Terra – e per questo l’anima viene detta phgaía (di sorgente). Infatti lo Stige trovandosi sotto i piedi del sommo padre, il quale separa, scorre per tutti i cerchi e ad ognuno, come se fosse un carro, mette a capo un auriga, vale a dire l’essenza del vivere dalla quale tutti gli esseri viventi traggono origine, e a cui fanno ritorno una volta liberati dalla materia. Esso scorre per tutti i cerchi celesti, i quali desiderano mescolarsi, giacché sono di struttura aperta. Con la sua forza vitale lo Stige li separa e – come dice in maniera straordinaria Virgilio – li serra, perché ognuno conservi il proprio movimento. Tra il cielo e la Terra puoi osservare nove intervalli. Sicché neanche la natura richiedeva un decimo cerchio, giacché il completamento della prima serie avviene col numero nove”. 12 Non sorprendente, comunque, se si pensa ai motivi escatologici da cui entrambi i testi sono permeati: cfr. Lamacchia. Nell’incertezza di stabilire precisamente un rapporto tra le doublettes presenti nelle Georgiche e nel poema maggiore, la critica si è divisa a proposito di questo verso: Setaioli, “Noviens Styx interfusa” ritiene che quello dell’Eneide sia anteriore; differenti opinioni riporta invece Briggs. 13 Anticipiamo qui che nell’altro passo ispirato dagli OC (cfr. infra), Favonio usa il termine theologi per riferirsi ad essi. 14 Setaioli, La vicenda dell’anima 239 cita Aug., civ. 13, 19, 1 in cui si fa pure riferimento all’esegesi filosofica di versi del sesto libro dell’Eneide. Norden 26 fa invece riferimento a cons. euang. 1, 22, 31: Istae, inquiunt, fabulae sunt aut interpre-tandae a sapientibus aut ridendae; nos autem Iovem colimus, de quo ait Maro: Iovis omnia plena, id est omnia vivificantem spiritum. Merito ergo et Varro Iovem opinatus est coli a Iudaeis, quia dicit per prophetam: Caelum et terram ego impleo.

174 Chiara Tommasi Moreschini

Che in questa fonte si ritrovassero riferimenti agli OC pare certo, visto che il testo e l’esegesi di Favonio presentano singolari affinità sia con Mario Vittorino che con Marziano Capella (autori ambedue influen-zati dalla letteratura caldaica e della teurgia): per Marziano, in partico-lare, anche altri punti della Disputatio offrono dei paralleli di lingua e contenuti, senza tuttavia che questo permetta di offrire una soluzione all’annoso problema della datazione di Marziano, giacché entrambi pre-sentano dottrine a quel tempo correnti e di conseguenza impiegano la Fachsprache usuale per esporle.

Nel passo in questione, che muove dalla descrizione delle nove sfere celesti e che per la prima volta, almeno in latino, sembra presentare esplicitamente il tema dello Stige che corre attraverso di esse (interfusa), si deve tuttavia segnalare la lunghezza insolita della spiegazione. Ciò ha fatto ipotizzare che Favonio stesse utilizzando materiale già esistente, in particolare un commento a Virgilio marcatamente connotato in senso filosofico. Tale supposizione, come abbiamo accennato, venne formulata da alcuni studiosi tedeschi all’inizio del ventesimo secolo, e sembra corroborata dalla consonanza tra Favonio e Servio nell’interpretazione dello Stige. Per entrambi si tratta della corrente che fluisce attraverso le nove sfere che circondano l’Ade, il quale, a sua volta, secondo

Quid illud quod idem poeta dicit aethera? Quomodo accipiunt? Sic enim ait: Tum pater omnipotens fecundis imbribus aether, / coniugis in gremium laetae descendit. Aetherem quippe non spiritum, sed corpus esse dicunt sublime, quo caelum super aerem distenditur. An poetae conceditur nunc secundum platonicos, ut non corpus, sed spiritus, nunc secundum stoicos loqui, ut corpus sit Deus? Quid ergo in Capitolio colunt? Si spiritum, si denique ipsum caelum corporeum, quid illic facit scutum illud Iovis, quod appellant Aegida? Nempe origo nominis huius ita redditur, quia Iovem a matre occultatum capra nutrivit. An et hoc poetae mentiuntur? Numquid et Capitolia Romanorum opera sunt poetarum? Quid sibi autem vult ista non poetica, sed plane mimica varietas, deos secundum philosophos in libris quaerere, secundum poetas in templis adorare? Va aggiunto che nel capitolo immediatamente precedente Agostino discuteva sul modo di interpretare le figure di Saturno e di Giove, quasi che nel primo si potesse ravvisare anche una interpretatio Romana del Dio degli Ebrei, a sostegno della quale viene citato un frammento varroniano. Per questo tipo di esegesi cfr. le nostre considerazioni in Tommasi, “L’incerto dio degli Ebrei ...”. Per il nesso Iovis omnia plena, che fa riferimento al noto passo di Verg., ecl. 3, 60, si veda anche la proposta di P. Hadot, Marius Victorinus 230 di collegare a questo verso l’espressione impiegata da Mario Vittorino, Adv. Ar. 1, 39, 33, omnia erunt deo plena, un nesso che viene ad esprimere in forma ricapitolativa la discussione delle righe precedenti, discussione che, a sua volta, si basava su 1Cor 15, 24-28. Si potrebbe, infine, osservare come tuttavia il nesso plenus deo era corrente nella letteratura poetica latina per indicare l’invasamento, dunque con una sfumatura leggermente differente: cfr. Norden 145 sgg.

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 175

l’interpretazione filosofica tradizionale, era collocato nella sfera subluna-re, ossia tra la Terra e la Luna. Nella conclusione Servio, ricollegandosi forse alla tristis palus del verso precedente, sembra inoltre interpretare lo Stige come la tristitia, secondo la correlazione paretimologica corrente, per cui Styx era spiegato sulla base di stugnóß ovvero stugeróß.15 Simili interpretazioni, da intendersi come un viraggio in senso pitagorico dello Stige, elemento connesso fin dalla Teogonia esiodea alle acque pri-mordiali e apportatore di morte qualora si violi il giuramento fatto in suo nome,16 non devono sorprendere agli inizi del quinto secolo: il dispensa-tore di morte diviene infatti, secondo il ragionamento pitagorico che svalutava la corporeità, flusso generatore di vita. Va detto, peraltro, che già nell’ad Gaurum porfiriano (2, 2) lo Stige si identificava con lo sperma fecondatore dell’anima.17 Un passo importante, già segnalato da Eduard Norden e ripreso da Cristiano Castelletti, che sembra preludere a tale interpretazione si legge già nel de genio Socratis di Plutarco (591 a-c), in cui lo Stige è detto esplicitamente “via verso l’Ade”.18 Analoga-mente, Minucio Felice, al capitolo 35, 1 osserva come già i sapienti e poeti pagani usavano per ammonimento contro gli empi il fiume infuoca-to che, scaturendo dalla palude stigia, circonda gl’inferi. In tale interpre-tazione si dovranno scorgere una contaminazione tra vari motivi: lo Stige 15 Sullo Stige e i suoi attributi cfr. Henrichs, che mette in relazione (13 sgg.) il nesso tristis palus e inamabilis unda con Aisch., frg. 273A, l. 2.11: foberâß límnaß e <�>mégarton �dwr. Alle p. 22 sgg. lo studioso offre inoltre una serie di esempi poetici in cui compaiono attributi analoghi. Differente interpretazione del passo in Pelliccia (che riteniamo, tuttavia, meno convincente). Nella letteratura latina si segnalino anche le riprese di Stat., Theb. 4, 524, et Styx discretis interflua manibus obstat, e Claud., rapt. Pros. 1, 22, quos Styx liventibus ambit / interfusa vadis, che documentano chiaramente la variazione sul modello virgiliano. 16 Cfr. i v. 775 sgg. Per lo Stige come fiume infero cfr. già Il. 8, 369; Od. 10, 514. Il motivo del giuramento risale a Il. 2, 755. 17 Importanti considerazioni al riguardo svolge Castelletti 30 sgg. Tale studio presenta una nuova traduzione con ampio commento dei frammenti porfiriani Perì Stugóß. Nei frammenti in nostro possesso l’interpretazione dello Stige presente in questi scrittori latini non compare: solo congetturalmente, dunque, si potrà supporre che essa risalga a tale opera porfiriana e non ad altre. Per una disamina storico-religiosa dello Stige, cfr. Albrile, segnatamente 42 sgg. Più in generale, sul ruolo vitalistico giocato dalle correnti acquatiche e la loro assimilazione ai fluidi vitali (ossia lo Stige spermatico) cfr. Onians 280, che cita Pherek. B7 DK e il fiume Ameles di Plat., Resp. 621 a. 18 Norden 27: lo studioso tedesco si serve di questo passo per rinforzare la sua nota tesi secondo cui il modello di oltretomba descritto da Virgilio e Cicerone dipendeva da Posidonio. Solo in parte il passo può essere accostato alle speculazioni più tarde di Favonio e altri: cfr. Shanzer 193.

176 Chiara Tommasi Moreschini

sembra infatti essere assimilato al Flegetonte (per via del riferimento al fuoco), che è descritto da Platone come attorcigliantesi su se stesso.19

Scrive dunque Servio, Aen. 6, 439:

NOVIES STYX INTERFVSA quia qui altius de mundi ratione quaesiuerunt,

dicunt intra nouem hos mundi circulos inclusas esse uirtutes, in quibus et

iracundiae sunt et cupiditates, de quibus tristitia nascitur, id est Styx, unde

dicit nouem esse circulos Stygis, quae inferos cingit, id est terram, ut diximus

supra <VI 127>: nam dicunt alias esse purgatiores extra hos circulos

potestates.

Il lemma ad esso correlato che spiega 6, 127 suona invece:

ergo hanc terram in qua uiuimus inferos esse uoluerunt, quia est omnium

circulorum infima, planetarum scilicet septem Saturni, Iouis, Martis, Solis,

Veneris, Mercurii, Lunae et duorum magnorum. Hinc est quod habemus

<VI 439>: et nouies Styx interfusa coercet: nam nouem circulis cingitur terra.

In un terzo passo Servio fa ulteriore riferimento allo Stige (georg. 1, 243) e al modo in cui esso è stato interpretato, concludendo significativamente che bisogna esser consapevoli del fatto che il Mantovano abbia mescola-to licenze poetiche e dottrine filosofiche.

Se in Virgilio lo Stige circonda dunque i nove cerchi della regione oltremondana con le nove categorie di anime dannate o beate, è facile supporre come le speculazioni tardoantiche avessero inteso allegorizzare tale dettaglio, identificando i nove meandri con le orbite celesti.20 Muovendo dall’idea che l’aldilà sia da collocarsi nel cielo (come già osservato in somn. 13 sg.),21 avremo quindi il seguente schema: l’orbita

19 Phaed. 118. Oltre all’immagine platonica a tale contaminazione sembra soggiacere anche un motivo analogo presente negli Oracoli Sibillini 2, 294 sgg.: cfr. Dieterich 160 e Setaioli, “Noviens Styx interfusa”. Per Minucio Felice cfr. già Courcelle, “Interprétations néoplatonisantes ...” 102. Sembra interessante notare qui anche il passo di Firm., math. 8, 12, 2, in cui lo Stige sembra essere identificato con la terra: tuttavia si tratta di un luogo testualmente corrotto, che impedisce di formulare ulteriori ipotesi. 20 Cfr. Kerényi 437; Setaioli, “Noviens Styx interfusa”. 21 Simili interpretazioni, talvolta oscillanti, della struttura dell’aldilà si ritrovano anche in Macrobio e nella farrago dei vari scolii a Lucano: in particolare, il primo in somn. 1, 11 discute delle tre differenti dottrine che erano in auge tra i Platonici a proposito della differenziazione delle varie anime nell’aldilà, e in particolare nella sfera eterea tra terra e luna, ovvero nelle zone successive. Gli scolii, più banalmente, commentano i versi iniziali del libro nono, ossia la cosiddetta ‘apoteosi’ di Pompeo: interessante notare solo qualche osservazione tra quelle raccolte nel Supplementum

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 177

più esterna è il cielo delle stelle fisse, dove abitano dio e i beati, seguito poi da Saturno, Giove, Marte, Sole, Venere, Mercurio, Luna, e infine dalla sfera della morte che si estende fino alla terra, che è dunque la nona e la più bassa.22 Tra Favonio e Servio vi è comunque una differenza significativa: nei “due grandi pianeti” del lemma serviano a 6, 127 si dovrà riconoscere il cielo delle stelle fisse e una decima sfera, il Primo Mobile o Cristallino, la cui introduzione si deve a Tolomeo e che, di con-seguenza, era ignoto alle speculazioni di Cicerone o Virgilio. Favonio, invece, segue da vicino il modello dell’Arpinate, per il quale “l’universo è compaginato di nove sfere (otto, oltre la terra)”:23 questo dato, esplici-tamente ribadito nella conclusione del passo citato, emerge comunque già nel capitolo precedente, in cui, tra gli esempi citati a motivare la perfezione del numero otto, si menziona anche il numero delle sfere celesti. Per Favonio il numero nove degli intervalli lungo cui fluisce lo Stige si ottiene computandovi esplicitamente anche la terra.24

Come si è detto, secondo Eduard Norden, la cui tesi fu ripresa con ulteriori argomentazioni da Friedrich Bitsch, l’autore di questo commen-to, simile nella struttura agli Homerika Zetemata porfiriani, poteva essere Mario Vittorino, che univa abilità di grammatico e retore a conoscenza

adnotationum super Lucanum: 6. QVODQ. PATET etc. spatium (DRV). Sapientes ita volunt, ut spatium quod inter coelum et terram est possideant animae nobilium defunctorum (aADR); de qua re diffuse Marcianus disputat (si allude chiaramente a Marziano Capella); per la clausola del v. 8 (aetheris imi) la nota glossa: aerem dicit imi aetheris. Sugli scolii lucanei si veda già Courcelle, “Interprétations néoplato-nisantes ...” 112. 22 Si tratta, com’è noto, dell’ordine ‘caldaico’ dei pianeti, attribuito a Pitagora (cf. Plin., nat. 2, 84), ad Archimede e ad altri, che è il più diffuso tra gli scrittori romani, sembra, grazie alla mediazione di Posidonio. Esso ricorre, del resto, già nel Somnium ciceroniano, in Claudiano (paneg. dictus Honorio cos. III 163 sgg.), Calcidio (comm. 72.96) e Macrobio (somn. 1, 12, 14) e ha la particolarità di collocare il Sole nel mezzo (come è detto anche negli stessi OC 58.59). Da questo si differenzia l’ordine ‘egiziano’, più antico, che collocava il Sole dopo la Luna, seguito, tra gli altri, dall’astronomo Eudosso, da Platone stesso (Tim. 38 c-d), da Aristotele (Metaph. 8, 1073 b 32) e, in altri punti, da Macrobio (somn. 1, 19, 2). 23 Ronconi 94. 24 Non mi trova dunque consenziente quanto scrive Setaioli, La vicenda dell’anima 73, ossia che Favonio in questo passo designa la Terra circondata da nove sfere, dal momento che presuppone nove avvolgimenti. Lo studioso attribuisce inoltre a Nor-den (e a quanti lo hanno seguito nell’interpretazione “avvolgimenti dello Stige” – sfere celesti, quali Festugière e Wallace) un fraintendimento, giacché essi intenderebbero nove sfere oltre la terra, considerando quindi anche il Primo Mobile o Ánastroß. È vero, invece, che questa dottrina è presupposta da Servio, sia pure in maniera non sempre coerente o consequenziale (Setaioli, La vicenda dell’anima 76).

178 Chiara Tommasi Moreschini

dettagliata del Neoplatonismo.25 La proposta di Norden ha raccolto in linea di massima il consenso degli studiosi successivi, in particolare di Pierre Courcelle e di uno tra i massimi esperti di Mario Vittorino, ossia Pierre Hadot.26

Un ultimo passo può essere preso in considerazione per la nostra trattazione, vale a dire Mart. Cap., 1, 14 sg., per le cui fini analisi molto dobbiamo a Danuta Shanzer:27 il contesto di Marziano è, comunque, assai differente, e, conformemente al dettato stilistico che gli è abituale, presenta un lessico molto più ‘fiorito’. Ivi si parla dei fiumi inferi assi-milati ai pianeti e dal corso tortuoso, diverso a seconda delle varie orbite: questa sarà l’interpretazione prevalente anche nei commentatori medie-vali a Marziano. Riportiamo il passo nella sua interezza, giacché esso sembra essere sfuggito alla maggior parte dei commentatori:

demonstrabat praeterea Virtuti Cyllenius amnes quosdam caelitus defluentes,

quos transeundos esse perhibebat, ut ad deum ipsum, quem reperire cura est,

peruenirent. uerum eosdem amnes diuersicolor fluentorum discrepantium unda

raptabat; quippe primus diffusioris ac prolixi ambitus gurges liuentis aquae

uolumine nebuloso atque algidis admodum pigrisque cursibus haesitabat.

interius alius lactis instar candidaeque lucis mitis omnia quietusque motu

undas uoluebat argenteas. tertius uero nimio rubroque igne rutilantes festina-

taque rapiditate praecipites fragososque cursus anhela sulphureus celeritate

torquebat. qui hunc sequebatur auratus ac fulgidus et flammis coruscantibus

rutilans; sed diuersitati fluminum, utrimque coniunctus quibusdam riuulis in-

termixtis, quantum pensabat moderatio, temperabat. uerum interior ilio electro

purior resplendebat amnis, quem praeter ceteros Fortunarum ille consistens

populus appetebat, quarum alias eius odor et halatus illexerat, alias lenis

undae canori permulsere modulatus; gustum autem haustumque quamplures ex

eodem dulcissimo gurgite sitiebant. nec deerant, qui eadem foueri abluique

lympha ac se in illam iacere cupiebant. praeterea duo restrictiores, ac sinu

ambituque paruo raptabantur interius, quorum uterque pro aliorum uicinia et

confinio coloratus exiguum proprii saporis haustum multa mutabilis

admixtione traxerat. nam alter nimia celeritate festinus ac plerumque consis-

tens relabensque ferebatur; alius uero quandam undarum originem gestans

flexuosisque anfractibus errabundus spumabat cunctis seminibus fluentorum.

hi igitur cursus discoloris amnes praedictas rerum nationumque Fortunas im-

mensis primo sinibus ambiebant.

25 Norden 26; Bitsch. Non ha invece avuto seguito la proposta del Baehrens, che propendeva per Cornelio Labeone: cfr. Mastandrea 199 sgg. 26 Courcelle, “Interprétations néoplatonisantes ...”; “Les Pères ...”; P. Hadot, Marius Victorinus 215 sgg., il quale discute inoltre un passo ben noto di Servio (georg. 4, 373) in cui si critica l’interpretazione offerta da un certo Vittorino (forse il nostro scrittore?) a proposito del nesso mare purpureum. 27 Shanzer 187 sgg.

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 179

Preliminarmente andrà detto che le osservazioni di Shanzer secondo cui il passo marzianeo non mostra nessuna interferenza con le coeve discussioni cristiane a proposito delle acque sopra e sotto il firmamento, valgono anche per Favonio.28 La fonte è dunque da rintracciarsi nell’am-bito neopitagorico/neoplatonico, e per la studiosa americana essa risale a quella che era una esegesi di Numenio. Secondo una testimonianza di Proclo, infatti, Numenio asserisce che il centro di tutto il cosmo e della terra si situa a metà tra cielo e terra.29 In esso vi sono i giudici che inviano parte delle anime al cielo, parte alla terra, parte ai fiumi sotterra-nei. Egli ricorda i due baratri (xásmata), che corrispondono alle porte dei poemi omerici, del Capricorno e del Cancro, e che sono posti l’uno in basso verso la nascita, l’altro in alto.30 Numenio inoltre identifica i fiumi sotterranei (ossia, credo, quelli che nelle descrizioni poetiche apparivano come tali) con i pianeti. La via lattea (galacía), denotata come lumino-sa, corrisponde all’Ade e al luogo ove dimorano le anime. Proclo, non senza spunti polemici (resi espliciti dall’uso di termini derogatori quali teratología e surráptw), osserva che Numenio “cuce insieme” paro-le platoniche e termini magico-astrologici,31 al fine di offrire in tal modo una interpretazione dell’immagine già omerica delle due porte infernali e della geografia dell’aldilà.

In ogni caso, l’idea presente a Numenio di un rivolgersi tortuoso del destino pare muovere da un passo assai noto del Timeo (43 a), in cui si fa riferimento ad un corpo sbattuto qua e là, con il contrasto tra mate-ria mutevole e immutabilità, e l’impiego della metafora dell’acqua, che successivamente fonderà gran parte delle interpretazioni neoplatoniche dell’Odissea. Si può quindi verisimilmente supporre che Numenio abbia sviluppato in maniera assai complessa anche sul piano della topografia 28 Non è possibile stabilire con certezza se Favonio fosse pagano o cristiano: certo è che nella sua esegesi non vi è traccia di riferimenti alla cultura cristiana (come del resto tali riferimenti sono del tutto assenti anche in Macrobio): per esempio a proposito della discussione del numero tre si deve notare la totale assenza anche solo di allusioni alla Trinità, che invece appaiono in un’opera come il Griphus ternarii numeri di un pagano o cristiano tiepido quale fu Ausonio. 29 Cfr. fr. 35 des Places (Procl., In Remp. II 128, 26 sgg.). 30 Per questa idea cfr. anche il fr. 34 (Macr., somn. 1, 12, 1-4). Sui due passi si vedano già le considerazioni di Cumont “Les enfers selon l’Axiochos”; Lux Perpetua 190 sgg. 31 Nei termini di geneqlialogiká e telestiká si devono intendere forse immagini tratte dalla lingua astrologica e misterica (caldaica, secondo Shanzer). In quest’ulti-mo caso la studiosa è tuttavia ben consapevole di quanto sia difficile, data la stretta vicinanza cronologica, poter stabilire una priorità tra Numenio e OC, su cui cfr. ancora Dodds, “Numenius and Ammonius”; Mazza 139.

180 Chiara Tommasi Moreschini

uno spunto che fosse presente anche negli OC. Più precisamente, l’iden-tificazione dello Stige con le sette sfere permetterebbe di chiarire alcuni frammenti degli OC, quelli in cui compare la nozione del ÿeûma, ossia 171 e 172.32

Shanzer, basandosi soprattutto su Macr., somn. 1, 12 sgg. che presenta notevoli affinità col passo di Proclo (e che infatti nella raccolta dei frammenti di Numenio di des Places è collocato immediatamente prima del testo del Diadoco), suggerisce che questo tipo di esegesi sia da ricercare in un commento perduto, forse porfiriano, alla Repubblica di Platone, che incorporasse anche l’esegesi di Numenio, e che, pertanto, non appare necessario postulare l’anello intermedio di un commento a Virgilio.

Se questo tipo di obiezione è senz’altro valida per Marziano Capella, si deve tuttavia osservare che l’idea di un commento in latino, lungi dall’essere un elemento di complicazione, appare a mio avviso la soluzione più economica per spiegare il ricorrere di interpretazioni molto vicine tra loro in autori dell’Occidente romano, senza contare che Favonio molto probabilmente non attingeva a fonti greche. Certo, l’attri-buzione di un commento ad un autore preciso come Vittorino è altamen-te ipotetica e allo stato attuale non vi sono elementi dirimenti o probanti per suffragarla:33 resta però il fatto che questo scrittore può essere un candidato ideale per via della sua attività di retore, coniugata alla non comune conoscenza di dottrine platoniche.

Nel passo di Favonio, inoltre, è un’ulteriore immagine ad indiriz-zare verso la teologia di stampo numeniano-caldaico. Ci riferiamo all’idea dell’anima fontana e sarà dunque da considerare un fraintendi-mento, come già molti hanno notato, l’espunzione dell’incidentale hinc dicitur phgaía da parte di Luigi Scarpa, che pure aveva causato proble-mi interpretativi per via di una sintassi non immediatamente perspicua (per es. Caspar Barthius l’aveva trasposta dopo decursum e tale testo è seguito anche da van Weddingen e Marcellino). Benché l’anima univer-

32 Cfr. rispettivamente Mhdé pot’ �k lëqhß ÿeúswmen xeûma tapeinón e (�lhß,) �ß katasúrontai polloì skolioîsi ÿeéqroiß. La n. 1 al frg. 102 di des Places segnala anche l’espressione che si ritrova in Psello, ÿeûma têß e¥marménhß. 33 Cfr. Gersh, Middle Platonism 510.515; Setaioli, La vicenda dell’anima 239 sgg. Lo studioso propende per l’esistenza di vari commenti o porzioni di commento, non necessariamente riconducibili ad un unico autore, mentre considera fantasmatica l’idea del commento di Vittorino. Si segnali qui, benché non abbia avuto seguito per l’enorme grado di ipoteticità ad essa sotteso, la tesi citata da Courcelle, Les lettres grecques 20 sgg. secondo cui Vittorino avrebbe commentato il Somnium ciceroniano e che a tale opera si fossero ispirati Favonio e Macrobio.

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 181

sale si prestasse ad essere designata come ‘fonte’ o ‘sorgente’ delle anime individuali già presso i Medioplatonici,34 tale concezione, nel mondo latino, è fatta propria soprattutto da Mario Vittorino. Secondo Vittorino, esiste dunque una anima universale, modellata sulla Trinità e sul Logos in particolare, creata da Dio, ma in certo qual modo dotata di capacità autogenerativa e, sulla scorta del noto passo del Fedro, sempre in movimento (Adv. Ar. 4, 5, 10-11).35 Da essa, chiamata anche anima fontana, discendono poi le anime individuali, o mundanae, dotate di una scintilla o soffio divini, come viene detto nel § 11 del libro IV dell’Ad-versus Arium, il cui “tono mitico” per Hadot sembra derivato dagli Oracoli Caldaici, sempre tramite la mediazione di Porfirio.36 Le singole anime constano dunque di una parte spirituale e di un’altra carnale o ma-teriale e da esse, in una catena, che parte appunto dalla divinità (cfr. Adv. Ar. 1, 25), per snodarsi lungo le gerarchie angeliche, ed esplicare la sua mutua interconnessione grazie al Logos. Come è evidente anche solo ad una prima lettura, questa dottrina sembra più una forma di emanazionis-mo che di creazione, in cui gli elementi cristiani sono ridotti al minimo.

In Adv. Ar. 4, 10, 45 si riproduce la stessa nozione, pur senza nominare lo Stige. Vittorino inizia presentando la trasformazione che il movimento vitale opera nei corpi, che, oscillando, riescono a determi-narsi grazie al limite. Questa vita si spande tra gli esseri come ‘colando’ attraverso il logos (4, 11, 7 sgg.) e di volta in volta la corrente è sempre più impetuosa, poiché questa anima generativa desidera vieppiù comuni-care la vita ai vari esseri:

Etenim, cum, rerum vi et natura ipsa duce, nihil sint omnia si non vivant, et

motu vitali vacua, nec molem hylicam, aut exsistentiae vel imaginem vel

speciem habere credantur — fluendi enim ac refluendi naturam incondite, sub-

sistendi non recipit vis lubrica inconstans nec formam recipit ut aliquid esse

dicatur; unde, carens eo quod est aliquid esse, etiam esse suum non tenet ut

recte nullo modo esse dicatur; at nunc, comprehensa et tota atque in partibus

circumsistens et formata et hoc corporata et ad aliquid esse, specie aliqua,

capta, et esse creditur, quia, motu vitali et ab infinito certis lineamentis septa,

in sensus certissimos promovetur — ergo hylica quae sunt, ut esse videantur,

34 Cfr. Apul., Plat. 1, 9; Tert., anim. 20, 6 e 27, 9. Si veda anche Arnob., nat. 2, 15.22. 35 Si tratta del noto passo di Phaedr. 245 c (non entriamo nel merito del problema della variante a�tokínhtoß ovvero �eikínhtoß); per Vittorino sono importanti le sezioni di Adv. Ar. 1, 63 e soprattutto 4, 13. 36 Cfr. P. Hadot, Porphyre I 395 sgg. Per le concezioni platoniche sull’anima, cfr. Festugière, Révélation III, con in appendice l’edizione dello scritto porfiriano ad Gaurum (su come l’anima si congiunge all’embrione) e del de anima giamblicheo.

182 Chiara Tommasi Moreschini

facit vis potentiaque vitalis quae defluens a lógö illo qui vita est, quem

dicimus filium, per archangelos, angelos, thronos, glorias ceteraque quae

supra mundum sunt, primo in incorpora atque Áula, naturali sua substantia

munda atque puriora, cum currit ac labitur, lucem suam maiore sui

communione partitur. Mox in animam fontemque animae gradatim veniens,

quia anima imago toû lógou est, quasi quadam cognatione maiorem

defluendi accipit cursum; et quia in animanda anima properat, fit ei in

animanda, eius petulantior adpetitus. Hinc in hylen mersa et mundanis elemen-

tis et postremo carnalibus vinculis inplicata, corruptioni atque ipsi morti sese

miscens, vivendi idolum materiae faecibus praestat. Vivunt ergo cuncta, terre-

na, humida, aeria, ignea, aetheria, caelestia, non lógö illo priore nec vitae

integro lumine sed propter copulationem hylicam saucia luce vitali. Vivunt

supracaelestia et magis vivunt quae ab hyle et a corporeis nexibus recesserunt,

ut puriores animae et throni et gloriae, item angeli atque ipsi spiritus, alii ut in

alio, id est in sua substantia vitam habentes, alii ipsa vita sunt. Iesus autem

Christus et spiritus sanctus — nam et de hoc mox docebimus — simul cum deo,

sed a deo tamen, vita sunt, sed universalis vita.

I passi presentano tra loro notevoli analogie (le più importanti delle quali sono da riscontrarsi in anima fontana e vitae substantiae), ma anche delle differenze, giacché Vittorino riferisce al Padre l’azione di dispensa-re la vita, mentre in Favonio ciò è attribuito alla sola anima (senza conta-re che lo Stige non viene citato). Per tale motivo Shanzer è incline a minimizzare la relazione tra i due passi, che invece Hadot sottolineava lungamente. È possibile tuttavia ipotizzare che nello sviluppare la sua opera cristiana Vittorino abbia eliminato le tracce più scottanti di paga-nesimo, le quali dovevano essere invece presenti nella sua fonte greca o nel suo stesso commento virgiliano, redatto anteriormente alla conver-sione.

A fianco del tema del descensus e della progressiva contamina-zione con la materia e la morte37 ovvero della caduta dell’anima (espres-sa da termini come crassitudo corporis o densitas corporis; oblivio e interpretazione del Lete), Favonio presenta qui l’idea, più rara, della concatenazione delle anime tra loro. Si può pertanto supporre con buona verisimiglianza che Favonio interpreti con lo Stige l’anima del mondo e i suoi avvolgimenti. Essi, tuttavia, “non s’identificano, come in Servio, con le sfere celesti, bensì indicano la funzione vivificatrice che riempie di sé gli intervalli che separano le sfere, come è reso chiaro più volte”.38 37 Che sarebbe stata largamente ripresa anche da altre esegesi virgiliane tardoantiche, a proposito dei ben noti versi di Aen. 6, 730 sgg., igneus est ollis vigor et caelestis origo / seminibus quantum non noxia corpora tardant / terrenique hebetant artus moribundaque membra. 38 Setaioli, La vicenda dell’anima 74.

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 183

Si tratta precisamente delle dottrine presenti, con maggior ampiezza, in Vittorino e Marziano.

Ad indirizzare verso la ripresa di un’esegesi degli OC, infatti, è determinante il fatto che Marziano Capella, in un passo fortemente permeato di immagini caldaiche, presenti da parte di Filologia l’invoca-zione ad “una certa fontana virgo”, unita agli altri due membri della triade, l’�pac e il dìß �pékeina, ossia il Padre e l’Intelletto.39 Già da lungo tempo in questa sezione del De Nuptiis si sono riconosciute le tracce della dottrina caldaica, in particolare per via della identificazione di Ecate/anima del mondo come sorgente e fonte delle virtù.40 Nel passo di Favonio sembra essere presupposta un’ulteriore identificazione, quella tra lo Stige-anima ed Ecate. Entrambe divinità correlate al mondo infero, esse vengono probabilmente assimilate, in quanto terribili e in quanto i serpenti di Ecate si attorcigliano come i meandri dello Stige. L’immagine dell’anima-fonte ricorre anche altrove in Marziano Capella, precisamen-te in 9, 922, l’unico passo dell’opera in cui si farebbe esplicito riferimen-to al descensus delle anime:

cum illa monas intellectualisque lucis prima formatio animas fontibus emanan-

tes in terrarum habitacula rigaret.

Ancora, il background degli OC sembra emergere dall’immagine dell’auriga, che corrisponde a quella dell’Óxhma, il veicolo dell’anima, anch’esso concetto chiave della teologia caldaica.41 Interessante, inoltre, 39 Su questa nozione si veda Seng in questo volume. Per il passo in Marziano rimandiamo alle nostre considerazioni in Tommasi, “Aspekte des Nachlebens ...”. 40 Cfr. OC 51: Deciterêß mèn gàr lagónoß perì xërama xóndrwn / pollç �dhn blúzei yuxêß libàß �rxigenéqlou / Árdhn �myuxoûsa fáoß pûr a�qéra kósmouß; e 52 Laiñß �n lagósin §Ekáthß �retêß péle phgë, / Éndon �lh mímnousa tò parqénon o� pro<eîsa. Importante vedere come anche Rea sia connotata come fonte (OC 56), un brano nel quale non mi sembrano assenti neppure giochi paretimologici tra §Reíh e ÿoë. È possibile supporre come a tali passi fossero presenti richiami alla lingua tragica, e segnatamente ad Aisch., Pers. 613, libásin ©drhlaîß parqénou phgêß méta. Sul ruolo di Ecate importanti considerazioni svolge Fauth 105 sgg., con bibliografia anteriore, tra cui almeno Johnston, Hekate Soteira. L’interpretazione di Ecate come fonte delle anime è esplicitata anche da Dam., In Parm. p. 235.8-10 Ruelle (= III 181, 9-10 W. - C. - S.), che si richiama del pari al krater platonico. Si veda anche Hoffmann in questo volume, segnatamente p. 106 n. 21. 41 Per questo motivo cfr. Di Pasquale Barbanti. La nozione di un “cavaliere” appare in un frammento dubbio, il n. 216, che forse andrà ascritto all’Orfismo, ma che nondimeno presenta una serie di elementi collocati in forma quasi di “aurea catena”. Per l’idea dell’autocreazione e del superabbondare, sì che la creazione sia una sorta

184 Chiara Tommasi Moreschini

soffermarsi sul summus Pater (nesso, peraltro, assai comune in latino) e sul suo “separare”, che richiama da vicino la nozione del “taglio” di OC 179, páshß tmësioß Árxein, e 22 e�ß tría gàr noûß eÎpe patròß témnesqai �panta / <prwtístou patròß> �idíou nþ pánta kubernôn. Nel testo latino dissaepit è la brillante congettura di Winter-feld per il tradito dissepet, privo di senso, e il verbo andrebbe riferito al summus Pater: la certezza della correzione appare suffragata da due paralleli in Boezio, cons. 4, m. 6, 43, dissaepta suo fonte, ripreso poi nella sezione conclusiva di 5, 3.42 Ivi si menziona la fonte della vita, con un linguaggio che riecheggia Mario Vittorino: gli elementi che da questa fonte si staccano possono farvi ritorno solo grazie al rector sommo, che ne guida e indirizza i moti, secondo la dottrina dell’�pistrofë, impe-dendo la loro dissoluzione. Infine, può essere interessante segnalare come l’aggettivo hiulcus, utilizzato per indicare qui i circoli celesti “divisi tra loro”, sia spiegato talora dai glossari con xásma, ossia con il termine impiegato da Numenio (sia pure in un contesto non immediata-mente assimilabile).43

Va detto comunque che il motivo dell’anima-fonte compare già in Arnobio, nat. 2, 25, un passo della polemica contro i viri novi che è stato considerato come ispirato dagli OC o da Numenio, anche per via dell’immagine delle geminae mentes, ossia l’intelletto dalla duplice funzione che viene dopo il dio sommo:44

di incessante continuum cfr. anche i riferimenti offerti, a proposito di Macrobio, da Gersh, Middle Platonism 533 sgg. Importante è la dottrina, ad essa legata, del corpo astrale, che avrà notevole fortuna nel Rinascimento, come ben dimostrato da Culianu, che riprende e sviluppa Walker. Lo sviluppo di queste dottrine in Servio, ben più ampio che non nel breve accenno di Favonio, è trattato diffusamente in Setaioli, La vicenda dell’anima 73 sgg. 42 Oltre ad una eventuale fonte filosofica soggiacente a Boezio si deve però notare il referente poetico immediato, ossia Sen., Med. 335, bene dissaepti foedera mundi. 43 Cfr. anche il summus Pater che da una hiulca nube approva in Claud., paneg. dictus Olybrio et Probino coss. 206. Una giuntura affine (nimbis hiulcis) è impiegata dallo stesso poeta in rapt. Pros. 2, 230. Probabilmente si tratta di un’estensione del significato attivo che in Stat., Theb. 1, 26 assume il fulmine (“che fa dividere”). 44 Cfr. Num. frg. 16 (Eus., PE XI 22, 3-5), secondo cui il secondo dio, l’intelletto, da una parte è rivolto verso l’esterno, in quanto crea il mondo, dall’altra si rivolge all’interno di sé, in quanto contempla il primo dio, una distinzione che ricorrerebbe parimenti negli OC (e, oltre, in Mario Vittorino). Tale immagine sembra impiegata anche da Claudiano, paneg. dictus Manlio Theodoro cos. 104: cfr. Moreschini, “Paganus pervicacissimus” e Seng, KOSMAGOI 158 sgg. (che intende nel passo di Claudiano mens = anima). L’immagine dei crateres, che in ultima analisi derivano

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 185

Haecine est anima docta illa quam dicitis, immortalis perfecta divina, post

deum principem rerum et post mentes geminas locum optinens quartum et

afluens ex crateribus vivis?45

In Mario Vittorino la metafora della fontana da cui sciaborda l’acqua è impiegata anche a proposito della generazione divina, accompagnata da ulteriori formulazioni che denotano la soprabbondanza in Candid., Epist. § 7:

Dicunt autem quidam, quod iuxta superplenum generatio a deo. superplenum

autem dicunt, sicuti fons superebulliens habet, quod superabundet, effundens et

semper plenus, sic et a deo, quemadmodum et a fonte, quod superest, effun-

ditur, et haec est generatio a deo. in eadem rursus incurrit ratio.

Infine, anche nella lunga sezione di Macrobio sul descensus dell’anima, di cui abbiamo già accennato in precedenza, il motivo è ripreso con una certa ampiezza. Il passo di Macrobio, analizzato in extenso da Elferink, De Ley e più recentemente da Gersh,46 sembra ispirarsi per larga misura a Numenio, per quanto non si possano tralasciare suggestioni porfiriane (e forse tramite esse derivava la conoscenza del filosofo di Apamea). Esso presenta, però, anche lo sviluppo di un modello metafisico geometrizzante, in cui ci si richiama al Timeo per descrivere la progressione delle anime:

5. Illinc ergo, id est a confinio quo se zodiacus lacteusque contingunt, anima

descendens a tereti, quae sola forma diuina est, in conum defluendo

producitur, sicut a puncto nascitur linea et in longum ex indiuiduo procedit,

ibique a puncto suo, quod est monas, uenit in dyadem, quae est prima

protractio. 6. Et haec est essentia quam indiuiduam eandemque diuiduam

Plato in Timaeo, cum de mundanae animae fabrica loqueretur, expressit. [...] 11. Haec est autem hyle, quae omne corpus mundi quod ubicumque cernimus,

ideis impressa, formauit. Sed altissima et purissima pars eius, qua uel

sustentantur diuina uel constant, nectar uocatur et creditur esse potus deorum,

inferior uero atque turbidior potus animarum, et hoc est quod ueteres Lethae-

um fluuium uocauerunt. [...] 13. Hoc ergo primo pondere de zodiaco et, lacteo

ad subiectas usque sphaeras anima delapsa, dum et per illas labitur, in

singulis non solum, ut iam diximus, luminosi corporis amicitur accessu, sed et

singulos motus, quos in exercitio est habitura, producit: 14. in Saturni, ratioci-

apertamente dal Timeo, compare nel fr. 42 degli OC. Krämer 236 per l’interpreta-zione dei due intelletti. Per tutto il passo arnobiano si veda l’ancora fondamentale indagine di Mazza 129 sgg. 45 Majercik, “A reminiscence ...” per altri riferimenti nella letteratura greca. 46 Elferink; De Ley; Gersh, Middle Platonism 564.572 sgg.; Armisen-Marchetti I 164 sgg.

186 Chiara Tommasi Moreschini

nationem et intellegentiam, quod logistikón et qewrhtikón uocant; in Iouis,

uim agendi, quod praktikón dicitur; in Martis, animositatis ardorem, quod

qumikón nuncupatur; in Solis, sentiendi opinandique naturam, quod

a�sqhtikón et fantastikón appellauit; desiderii uero motum, quod

�piqumhtikón uocatur, in Veneris; pronuntiandi et interpretandi quae sentiat,

quod ¢rmhneutikón dicitur, in orbe Mercurii; futikón uero, id est naturam

plantandi et augendi corpora, in ingressu globi lunaris exercet. 15. Et est haec,

sicut a diuinis ultima, ita in nostris terrenisque omnibus prima. Corpus enim

hoc, sicut faex rerum diuinarum est, ita animalis est prima substantia. [...] 17.

Nec te moueat quod de anima, quam esse immortalem dicimus, mortem totiens

nominamus. Et enim sua morte anima non extinguitur, sed ad tempus obruitur,

nec temporali demersione beneficium perpetuitatis eximitur, cum rursus e

corpore, ubi meruerit contagione uitiorum penitus elimata purgari, ad

perennis uitae lucem restituta in integrum reuertatur.

Riteniamo particolarmente interessante accostare il testo di Favonio e quello di Macrobio, per varie ragioni. La prima è il fatto che Macrobio introduce (in una sezione che abbiamo omesso di citare) l’esegesi allegorica del Cancro e del Capricorno, come già faceva Numenio; il richiamo a queste due costellazioni, sebbene in un senso differente rispetto a Numenio-Macrobio, si ravvisa anche nel cap. 18 di Favonio, ove compare parimenti la nozione della sfera �planëß. Secondariamen-te, vediamo come l’idea del descensus dell’anima sia accompagnata dalla menzione di un fluire continuo attraverso le sfere (otto), che produ-ce differenti caratteristiche: questo sembra essere molto vicino a quanto osservava Servio, per il quale le passioni umane sono il prodotto del fluire dello Stige. I differenti moti, invece, possono accostarsi al brano di Marziano.

Infine, il modello geometrico e l’idea della diade come estensione della monade richiama il secondo passo in cui verisimilmente Favonio si riferisce agli OC, vale a dire l’inizio del capitolo 6, che parimenti contie-ne un richiamo a Virgilio, nel riferimento a Giunone, “sposa del gran Giove e suora” (Aen. 1, 46-48: ast ego, quae diuom incedo regina, Iouisque / et soror et coniunx, una cum gente tot annos / bella gero).

[1] Dyas uero, ut theologi asserunt, secundus est motus. Primus enim motus in

monade stabilis et consistens, in dyadem uelut foras egreditur: [2] primumque

conubium poetae fabulose dixerunt sororis et coniugis, quod uidelicet unius

generis numero coeunte copuletur: et Iunonem uocant, uni scilicet Ioui

accessio<ne> alterius inhaerentem.47

47 “Il due in realtà, come dicono gli esperti del divino, è il secondo movimento, giacché il primo, stabile e permanente nella Monade, si riversa nel due come se

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 187

Ora, l’interpretazione ‘fisica’ di Giunone, sulla scorta del gioco ana-grammatico tra �Hra ed �ër, non è certo nuova, attestata com’è in latino fin dai tempi del de Natura deorum ciceroniano (2, 66), e in greco già da Parmenide ed Empedocle;48 inoltre, come ha mostrato Alfonso Traina in una raffinata indagine lessicale, il nesso solenne et soror et coniunx attraversa tutto il corso della letteratura latina, classica e cristiana.49 Il testo ciceroniano già presenta, peraltro, anche l’interpreta-zione affine e correlata (benché meno attestata), tra Iuppiter e aither. Tra le fonti tardoantiche che offrono questo tipo di esegesi tradizionale possiamo ricordare inoltre Servio e Macrobio.50 Più originale sembra invece l’etimologia ‘aritmologica’ qui offerta da Favonio con riferimento al connubio con Iuppiter, ossia il numero uno.

Anche in questo caso, il passo presenta un richiamo ad una autorità, che Favonio mostra di seguire. Si tratta di quei theologi, identificati con gli OC da Pierre Hadot, al quale si deve anche chiara-mente l’accostamento con passi di Mario Vittorino in cui ricorre la stessa immagine del secondo moto che fuoriesce dal primo, il quale propria-mente non è moto, ma stasi: “le premier mouvement est immobile et en repos ; il reste à l’intérieur ; mais il peut aussi sortir au-dehors ; il y a

uscisse fuori. E i poeti nei loro miti lo hanno indicato come il primo matrimonio della sorella e sposa, perché naturalmente si costituisce per l’aggregazione di un numero di un solo tipo. E lo chiamano Giunone perché si unisce all’uno, cioè a Giove, con l’aggiunta di un altro numero”. 48 Cfr. la ricca messe di materiali offerta in Pease 716 sg. Secondo Gersh, Middle Platonism 521 si tratta di esegesi che, in latino, rimontavano a Varrone: cfr. infatti il frg. 28 Cardauns. 49 Cfr. Traina, da cui derivo l’informazione per cui il nesso soror et coniunx di ascendenza ciceroniana viene di gran lunga preferito rispetto a coniunx et germana, attestato però in due autori africani, dalla prosa particolarmente elaborata quali Apuleio e Marziano Capella. 50 Serv., Aen. 1, 47: physici Iouem aetherem, id est, ignem, uolunt intellegi, Iunonem uero aerem et quoniam tenuitate haec elementa paria sunt, dixerunt esse germana. Sed quoniam Iuno, hoc est aer subiectus est igni, id est Ioui, iure superposito elemento mariti traditum nomen est; Macr., somn. 1, 17, 15: hinc et Iuno soror eius et coniunx vocatur. Est autem Iuno aer; et dicitur soror, quia isdem seminibus quibus caelum etiam aer procreatus; coniunx, quia aer subiectus est caelo. Cfr. anche Mart. Cap. 2, 149, con richiamo alla potestà sull’aere. Differente la spiegazione di Aug., civ. 4, 10: Cur illi etiam Iuno uxor adiungitur, quae dicatur Soror et coniux? Quia Iovem, inquiunt, in aethere accipimus, in aere Iunonem, et haec duo elementa coniuncta sunt, alterum superius, alterum inferius. Non est ergo ille, de quo dictum est Iovis omnia plena, si aliquam partem implet et Iuno. An uterque utrumque implet, et ambo isti coniuges et in duobus istis elementis et in singulis simul sunt? Cur ergo aether datur Iovi, aer Iunoni?

188 Chiara Tommasi Moreschini

donc continuité entre le mouvement tourné vers l’intérieur et le mouvement tourné vers l’extérieur ; mais le mouvement tourné vers l’intérieur représente un état transcendant d’unité et de simplicité parfaites”.51 Si confrontino Adv. Ar. 4, 8, 26-29 e 3, 2, 27-35 rispetti-vamente:

esse enim primus motus est qui cessans dicitur motus, idem intus motus; cum

enim se ut exsistat operatur, recte et intus motus et cessans motus est

nominatus;

idemque motus, cum intus in se est, idem est quod substantia, qui cum inde

spectat et ut foras emineat, id est ut operetur atque agat, hic partus est, hic

natalis et, quia motus unus est, unigenitus filius. Motus autem unus siue illa

uita siue intelligentia. Etenim uitam motum esse necesse est. Viuefacit enim

omnis uita. Unde motus est uita, qui, siue in se exsistens atque in se conuersus,

substantia ipse sibi est, siue foras spectat, unde magis dicitur motus.

Analogamente, il motivo della diade che si sviluppa quasi fuoriuscendo dalla monade compare anche in Marziano 7, 732:

denique cum unum facta in quodcumque defluxerit, licet eius linea insecabilis

ac sine latitudinis significatione fundatur, dyadem tamen facit.

Questa stessa metafora ricorre già in 728 a proposito della progressiva estensione, punto, linea, superficie che si svilupperebbe dal volto di Aritmetica, ma è attestata anche in Macr., somn. 1, 6, 18 (sempre a proposito della diade) e soprattutto in 1, 12, 5, un passo che, come già osservato in precedenza, è ispirato prevalentemente dalle dottrine di Numenio.52 Significativamente, essa è impiegata anche da Mario Vitto- 51 P. Hadot, Porphyre I 287. L’opposizione tra immobilità e movimento, in cui il primo principio si configura come motus stabilis, se in ultima analisi risale alla dot-trina aristotelica del motore immobile, diviene però di centrale importanza nelle speculazioni medioplatoniche per spiegare il passaggio dall’unità al molteplice. Esso è fatto proprio anche dagli Gnostici (si veda l’importante studio di Williams) e, in ambito latino, è largamente utilizzato da Mario Vittorino per spiegare i rapporti tra le prime due Persone della Trinità. Per il Neoplatonismo più tardo cfr. Gersh, KINHSIS AKINHTOS. Sul ruolo della diade e la sua derivazione dalla monade cfr. Krämer 322; Dillon, “Female principles ...” e le considerazioni da noi svolte in Tommasi, “L’androginia divina ...”, con riferimento anche all’imagerie sessuale dei primi tre numeri. 52 Philo, Opif. 40, p. 16, 1; Iambl., in Nicom. arithm. p. 57, 7; Procl., in Eucl. Elem. p. 97, 13 sgg.: £ dè ÿúsiß tçn próodon �ndeíknutai kaì tçn gónimon dúnamin, tçn �pì pâsan diástasin fqanoúsan kaì o�k �lattouménhn, tçn a�tçn mèn ¢stôsan, pâsi dè toîß meristoîß tçn o�sían parexoménhn. �llà taûta mèn

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 189

rino, Adv. Ar. 1, 60, 22 sgg. Per la matrice caldaica dell’immagine, va inoltre sottolineato come l’uso di termini di ascendenza comunque platonico-pitagorica quali monas e dyas richiamino, secondo Hadot, le immagini dell’�pac e del dìß �pékeina, cui si è già accennato.

Per quanto concerne la citazione virgiliana, a favore dell’ipotesi (che resta in ogni caso indimostrata) del commento virgiliano e della paternità di Vittorino si può forse aggiungere – cosa, a quanto mi sembra, sinora sfuggita alla critica – che il passo, già posto in luce da Norden e Hadot, del commento vittoriniano all’epistola agli Efesini,53 nel quale Vittorino cita esplicitamente e allegorizza un verso dell’Eneide (1, 58) può essere strettamente correlato a quello cui fa riferimento Favonio. Essi, infatti, muovono da versi virgiliani assai vicini tra loro, ossia l’ordine che la sdegnata Giunone impartisce ad Eolo, dio dei venti, di scatenare la tempesta e di far naufragare i Troiani. Doveva trattarsi quindi di una sezione di commento assai compatta:

Spiritus satanas et eius diabolus hic substantiam de aere habet, id est de hyle

atque materia, et potestatem in ipsa materia vel in eos qui materialiter sen-

tiunt. Est ergo ille princeps eius potestatis quae in aere est, id est in materia,

qui princeps spiritus est, sed, ut dixi, materiae atque in materiis nunc operatur,

in filiis diffidentiae, id est eorum animos tenet et ibi dominatur. Ergo qui vivit

secundum saeculum huius mundi, vivit secundum principem potestatis aeris,

spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae. Est autem lectio duplex: spiritus

nunc operantis, et spiritus qui nunc operatur. Aeris autem vel principem vel

spiritum materiae nos quidem diximus, ratio tamen vehemens illa est quod ipse

est inter elementa princeps, aer scilicet. Nam et ignis aer agitatus est et aqua

aer humectus est, terra aer siccus et solidus, qui si omnia se cum habeat, ipse

est chaos, id est tenebrae et materia tenebrarum. Ignis autem purior aether et

caelum est, qui est aer agitatione succensus. Nam cum poeta ventorum descri-

beret potestatem, qua possent omnia confundere nisi regerentur, in aerem dixit

cuncta converti, si venti habeant liberam potestatem: ni faciat, maria ac terras

caelumque profundum / quippe ferant rapidi se cum verrantque per auras.

Horum separatio singulorum mundi dispositio, sicut Moyses docuit, qui sepa-

ravit aquas in principio per dei verbum, separavit et terram, separavit et

spiritum. Ergo merito materiae spiritus aeris spiritus dicitur.

gnýrima pantí, �namnëswmen dè £mâß a�toùß tôn Puqagorikwtérwn lógwn, o¼ tò mèn shmeîon �nálogon tíqentai monádi tçn dè grammçn duádi, tçn dè �pifáneian tñ triádi kaì tò stereòn tñ tetrádi. 53 A proposito della pericope di Ef 2, 1. Et vos cum essetis mortui delictis et peccatis vestris, in quibus aliquando ambulastis secundum saeculum huius mundi, secundum principem potestatis aeris, spiritus qui <nunc> operatur in filiis diffidentiae.

190 Chiara Tommasi Moreschini

Vittorino identifica dunque il principe della potenza aerea con il principe della materia, e dunque l’aria con la materia stessa, in quanto essa è il primo dei quattro elementi; tali elementi, peraltro, sono ancora confusi e permangono nello stato di caos, giungendosi a separare solo con la creazione del mondo, in una ripresa della teoria ascritta ad Anassimene sulla progressiva rarefazione e solidificazione dell’aria.54 Il debito con Porfirio e, per suo tramite, con l’esegesi degli OC, appare palese. Infatti, stando alla testimonianza di Agostino, Porfirio attribuiva ai demoni natura pneumatica e asseriva che essi vivevano nella sfera sublunare; egli conosce inoltre l’idea di un capo-demone che si chiama Planos (ossia “Ingannatore”), che facilmente si prestava ad essere identificato da parte dei Cristiani con Satana.55 Ma Porfirio conosce parimenti l’esegesi allegorica di Hera come potenza dell’aria e dell’etere (un’aria più sottile, ripresa da Vittorino nell’espressione aether purior), e soprattutto come potenza perversa.56 L’esegesi porfiriana si innesta su una dottrina larga-mente presente negli OC, che vede i demoni come prodotto della materia malvagia.

Il parallelo poc’anzi citato con Marziano ci porta, infine, a considerare un’ultima esegesi numerologica offerta da Favonio, quella a

54 Cfr. P. Hadot, Marius Victorinus 219, con richiamo allo studio di Boyancé, “Note sur l’éther ...”. Alle pagine di Hadot siamo inoltre debitori per gran parte delle osser-vazioni che seguono a proposito di Porfirio e dei demoni. 55 Porph., Ep. Aneb. p. 31, 2 Sodano, con la parafrasi di Aug., civ. 10, 11 (= fr. 65y S. - S.). 56 La testimonianza porfiriana è riferita da Enea di Gaza, Theophr. PG 85, 940; ma si tratta di un’esegesi corrente, come dimostra ad es. Orig., contra Celsum 6, 42. Se ne vedano anche le riprese di Aug., civ. 10, 21: i martiri sono eroi (paretimologia con Era), perché hanno sconfitto i demoni, potenze dell’aria (il passo termina con una esplicita citazione di Porfirio: Hos multo elegantius, si ecclesiastica loquendi consuetudo pateretur, nostros heroas vocaremus. Hoc enim nomen a Iunone dicitur tractum, quod Graece Iuno �Hra appellatur, et ideo nescio quis filius eius secundum Graecorum fabulas Heros fuerit nuncupatus, hoc videlicet veluti mysticum significante fabula, quod aer Iunoni deputetur, ubi volunt cum daemonibus heroas habitare, quo nomine appellant alicuius meriti animas defunctorum. Sed a contrario martyres nostri heroes nuncuparentur, si, ut dixi, usus ecclesiastici sermonis admitteret, non quo eis esset cum daemonibus in aere societas, sed quod eosdem daemones, id est aerias vincerent potestates et in eis ipsam, quidquid putatur significare, Iunonem, quae non usquequaque inconvenienter a poetis inducitur inimica virtutibus et caelum petentibus viris fortibus invida.

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 191

proposito del numero sette, che pure presenta numerosi elementi tradi-zionali, essendo identificato con Minerva fin da Varrone:57

Septimus igitur solus nec creatur ex binis unius generis numeris nec ipse alium

geminatus effundit: unde merito Minerua sine matre, uirgo sine procreatione

perhibetur.58

Il sette viene denotato come “vergine senza prole”, poiché non produce alcun numero all’interno della prima serie. Si tratta, anche in questo caso, di esegesi vulgate, come dimostrano:

Chalc., comm. 36: Deinde alia quoque septenarii numeri proprietas

consideratur, quam ceteri numeri non habent, siquidem, cum alii numeri, qui

finibus decimani numeri continentur, partim ipsi alios pariant, partim ab aliis

pariantur, partim et pariant alios et pariantur ab aliis, solus septenarius nume-

rus neque gignat ex se alium numerum infra decimanum limitem neque a

quoquam ipse nascatur ... solus septenarius numerus neque ex duplicatione al-

terius nascitur nec infra decimanum limitem parit quemquam. proptereaque

Minerua est a ueteribus cognominatus, item ut illa sine matre perpetuoque

uirgo;

Macr., somn. 1, 6, 11: huic autem numero, id est septenario, adeo opinio

uirginitatis inoleuit, ut Pallas quoque uocitetur. Nam uirgo creditur quia

nullum ex se parit numerum duplicatus qui intra denarium coartetur, quem

primum limitem constat esse numerorum; Pallas ideo, quia ex solius monadis

fetu et multiplicatione processit, sicut Minerua sola ex uno parente nata

perhibetur;

Mart. Cap., 7, 738: at heptas, quod nihil gignit, eo uirgo perhibetur, sed quod

nullo nascitur, hinc Minerua est.

Minerva, peraltro, viene celebrata da Marziano in apertura del sesto libro, a marcare il passaggio al quadrivio, in termini fortemente cal-daizzanti, come potenza demiurgica e intellettuale, che richiama molto da vicino il ruolo di pensiero demiurgico immateriale (ovvero le ‘forme’) ricoperto nel sitema di Proclo, come dimostrano i versi che seguono:

Virgo armata decens, rerum sapientia, Pallas,

aetherius fomes, mens et sollertia fati,

57 Varro ap. Gell., 3, 10, 1. Cfr. anche Plut., Is. 354 sg.; Theon., 103 Hiller. Di ciò discute anche Krämer 29. 58 “Quindi solo il numero sette allo stesso tempo non è creato da due numeri dello stesso genere né, se raddoppiato, crea un altro numero: per questi motivi a buon diritto è detto Minerva senza madre e vergine senza prole”.

192 Chiara Tommasi Moreschini

ingenium mundi, prudentia sacra Tonantis,

ardor doctificus nostraeque industria sortis,

quae facis arbitrium sapientis praevia curae

ac rationis apex divumque hominumque sacer nus,

ultra terga means rapidi ac splendentis Olympi,

celsior una Iove, flammantis circulus aethrae,

¢ptàß in numeris, prior igni, tertia Luna,

quam docto assimulant habitu qui agalmata firmant

hinc nam tergeminae rutilant de vertice cristae,

quod dux sanguineo praesulque corusca duello,

vel tibi quod fulget rapiturque triangulus ignis.

Essi presentano alcuni attributi tradizionali dell’intelletto caldaico (aetherius fomes; ardor doctificus; ignis flos; rationis apex; sacer nus), oltre all’idea dell’etere quale principio dell’intelligenza.59 Si deve inoltre osservare il richiamo alla teurgia e all’operazione telestica che coinvolge le statue nell’espressione qui agalmata firmant, subito seguita da due versi intessuti di preziosi richiami virgiliani. Di un certo interesse, il richiamo alla Luna, che anche altrove è connessa al numero sette,60 ovvero con Atena-Minerva,61 mentre nell’attributo tertia si può forse leggere un’allusione ai tre aspetti di Ecate, già peraltro affiancati a quelli ‘lunari’ di Atena da Porfirio (ap. Eus., PE III 11, 31).62

Benché in Favonio non si ritrovino questi elementi, è tuttavia possibile ipotizzare che le due esegesi (il numero sette come Minerva e Minerva come intelletto demiurgico ovvero come moto o diade) fossero

59 Iul., In Hel. 139 c. In prudentia sacra Tonantis si deve forse scorgere un’allusione al noûß toû patróß: va osservato come Macr., Sat. 1, 17, 70 utilizzi lo stesso nesso riferendolo a Minerva e rifacendosi all’autorità di Porfirio: per questo passo Gersh, Middle Platonism ... 560, che scorge reminiscenze dall’esegesi degli OC. 60 Anche se per motivi differenti: perché settima tra i pianeti (Macr., somn. 1, 6, 48), oppure perché sette sono le sue fasi (Fav. Eul. 12, 4). 61 Fin da Varrone: cfr. frg. 205 e 277 Cardauns; Arnob., nat. 3, 31; Aug., civ. 7, 16; Procl., In Tim. I 159, 26. L’idea che Minerva sia più alta rispetto a Giove, in quanto nata dal suo capo, è di origine stoica e vi si dovrà scorgere una reminiscenza della tripartizione dell’aria tra Minerva (la parte più alta), Giove (la mediana) e Giunone (la più bassa), di cui Macr., Sat. 3, 4, 8: cfr. al riguardo la nota di Champeaux 132. 62 Cfr. Verg., Aen. 4, 511. Per tutto il passo si veda J. Préaux, “Pallas, tertia lunae”, che riassume anche i problemi della tradizione manoscritta. In particolare lo studioso mette in evidenza (348) il sincretismo porfiriano tra Ecate ed Atena, osservando, nella sezione conclusiva, come i tre inni posti da Marziano nei punti chiave dell’ope-ra (inno ad Eros in apertura; inno ad Atena come ‘proemio al mezzo’; l’egersimon ineffabile di 9, 911 che celebra Iuppiter) richiamino aspetti cari al Neoplatonismo. Del valore sacrale di egersimon discute recentemente Schievenin 19 sgg.

Gli Oracoli caldaici come supporto all’esegesi virgiliana tardoantica 193

talora congiunte tra loro. Questo appare, per esempio, in Macrobio. Del pari, l’idea del descensus o del regressus dell’anima e l’idea di un’anima universale datrice di molteplicità è largamente attestata in epoca tardo-antica. Quello che ci sembra interessante sottolineare è la commistione dell’elemento aritmologico e l’esegesi platonizzante, non disgiunta da richiami alla misteriosofia caldaica.63 Pur nella brevità (e di conseguenza nella minor importanza) della sua opera, Favonio Eulogio, pertanto, costituisce tuttavia un ulteriore capitolo nella storia del platonismo latino (spesso legato ad interpretazioni più arcaiche rispetto ai coevi sviluppi greci, come si è visto nel caso delle riprese da Numenio) e delle correnti ‘esoteriche’ che a pieno diritto rientrano nella sua vicenda storica.

63 Interessanti al riguardo le considerazioni svolte da Krämer 63 sgg. a proposito dei rapporti tra Senocrate, Numenio e gli OC. Ricordiamo infatti che il nome di Senocrate appare anche nella Disputatio, al cap. 5, per la concezione del numero come dio (Krämer 40 sgg.). Per la monade in Favonio cfr. Krafft.

Bibliographie

1. Éditions, commentaires et traductions

Aétius Doxographi graeci. Collegit recensuit prolegomenis indicibusque instruxit H. Diels. Berlin 1879. (réimpr. Berlin – Leipzig 1929).

Alexandre d’Aphrodise Alexandre d’Aphrodise. Traité de la providence. Perì pronoíaß. Version arabe de Abū Bišr Mattä ibn Yūnus. Introduction, édition et traduction de P. Thillet. Lagrasse 2003.

Alexandre le Rhéteur Rhetores Graeci e recognitione L. Spengel. III Leipzig 1856. 1-40.

Ammonius Ammonii in Aristotelis Analyticorum priorum librum I commentarium edidit M. Wallies. Berlin 1899. (CAG 4/6).

Anonyme sur le Parménide ® (Porphyre). Apulée

Apuleius of Madauros, Pro se de magia. Edited by V. Hunink. I-II Amster-dam 1997. Apulée. Opuscules philosophiques (Du dieu de Socrate, Platon et sa doctrine, Du monde) et fragments. Texte établi, traduit et commenté par J. Beaujeu. Paris 1973.

Archimède Archimède, Des spirales, De l’équilibre des figures planes, L’Arénaire, La quadrature de la parabole. Texte établi et traduit par Ch. Mugler. Paris 1971.

Aristophane Aristophanis Fabulae. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit N. G. Wilson. I-II Oxford 2007.

Aristote The works of Aristotle. III Meteorologica by E. W. Webster, De mundo by E. S. Forster, De anima by J. A. Smith, Parva naturalia by J. I. Beare and G. R. T. Ross, De spiritu by J. F. Dobson. Oxford 1931. XI Rhetorica by W. Rhys Roberts, De rhetorica ad Alexandrum E. S. Forster, De Poetica I. Bywater. Oxford 1924. Aristotle’s Physics. A revised text with introduction a commentary by W. D. Ross. Oxford 1936. Aristotelis Metaphysica recognovit brevique adnotatione critica instruxit W. Jaeger. Oxford 1957. (réimpr. 1963). Aristote, Métaphysique. Traduction et notes par J. Tricot. I-II Paris 1991. (Bibliothèque des textes philosophiques).

Arnobe Arnobii Adversus nationes libri VII. Recensuit C. Marchesi. Torino 21953.

290 Bibliographie

Arnobe, Contre les gentils. Livre I. Texte établi, traduit et commenté par H. Le Bonniec. Paris 1982. Arnobe, Contre les gentils (Contre les païens). Livre III. Texte établi, traduit et commenté par J. Champeaux. Paris 2007.

Atticus Atticus, Fragments. Texte établi et traduit par É. des Places. Paris 1977.

Augustin Sancti Aurelii Augustini episcopi De civitate dei libri XXII. Recognoverunt B. Dombart et A. Kalb. Leipzig 41929. (réimpr. Darmstadt 1981). Sant’Agostino, La città di Dio. I (Libri I-X). Testo latino dell’edizione Mau-rina confrontato con il Corpus Christianorum. Introduzione di A. Trapè - R. Russell - S. Cotta. Traduzione di D. Gentili. Roma 1978. (NBA I Vol. V/1). Sancti Aureli Augustini, De fide et symbolo, De fide et operibus, De agone christiano, De continentia, De bono coniugali, De sancta virginitate, De bono viduitatis, De adulterinis coniugiis lib. II, De mendacio contra Mendacium, De opere monachorum, De divinatione daemonum, De cura pro mortuis ge-renda, De patientia. Recensuit I. Zycha. Prag – Wien – Leipzig 1900. (CSEL 41). Sancti Aureli Augustini, De consensu evangelistarum libri quattuor. Recen-suit et commentario critico instruxit F. Weihrich. Wien – Leipzig 1904. (CSEL 43).

Aulu-Gelle A. Gellii Noctes Atticae. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit P. K. Marshall. I-II Oxford 1968.

Bardesane Bardesanes. Liber legum regionum, cuius textum syriacum vocalium signis instruxit, latine vertit F. Nau, annotationibus locupletavit Th. Nöldeke. Paris 1907. (Patrologia Syriaca I/2). 492-657.

Bérose Berossos and Manetho. Introduced and Translated. Native Traditions in An-cient Mesopotamia and Egypt. G. P. Verbrugghe & J. M. Wickersham. Ann Arbor 1996.

Boèce Anicii Manlii Severini Boethii Philosophiae consolatio. Edidit L. Bieler. Turnholti 1957. (CCSL 94). Boethius. De Consolatione philosophiae, Opuscula Theologica edidit C. Moreschini. Editio altera. München – Leipzig 2005.

Calcidius Timaeus. A Calcidio translatus commentarioque instructus. In societatem operis coniuncto P. J. Jensen edidit J. H. Waszink. London – Leiden 1962. (Plato Latinus 4). Calcidio. Commentario al Timeo di Platone. A cura di C. Moreschini. Milano 2003.

Carmen contra paganos Boxus, A.-M - Poucet, J. : Carmen contra paganos : texte et traduction. Folia Electronica Classica (Louvain-la-Neuve) 19 (janvier-juin 2010). URL : http://bcs.fltr.ucl.ac.be/fe/19/CCP/00Accueil.htm.

Bibliographie 291

Cicéron M. Tulli Ciceronis De natura deorum Libri III. Edited by A. S. Pease. I-II Cambridge (Mass.) 1955-1958. M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. XXXIX De Re Publica recognovit K. Ziegler. Leipzig 1969. Cicerone, Somnium Scipionis. Introduzione e commento di A. Ronconi. Firenze 1961. (Testi greci e latini con commento filologico 2). Cicéron, De l’orateur. Livre troisième. Texte établi par H. Bornecque et traduit par E. Courbaud et H. Bornecque. Paris 1930.

(Cicéron) Cornificius, Rhétorique à Herennius. Texte établi et traduit par G. Achard. Paris 1989.

Claudien Claudius Claudianus, Carmina. Edidit J. B. Hall. Leipzig 1985. Claudien, Œuvres. I Le rapt de Proserpine. Texte établi et traduit par J.-L. Charlet. Paris 1991. II Poèmes politiques (395-398). Texte établi et traduit par J.-L. Charlet. 1-2 Paris 2000.

Clément d’Alexandrie Clemens Alexandrinus. Herausgegeben von O. Stählin. I Protrepticus und Paedagogus. Dritte, durchgesehene Auflage von U. Treu. Berlin 1972. II Stromata Buch I-VI. In dritter Auflage neu herausgegeben von L. Früchtel. Berlin 1960. III Stromata Buch VII und VIII. Excerpta ex Theodoto – Eclogae propheticae – Quis dives salvetur – Fragmente. Leipzig 1909. (GCS 12.52.17). Clément d’Alexandrie, Les Stromates. V, 1 Introduction, texte critique et index par A. Le Boulluec, Traduction de † P. Voullet. V 2. Commentaire, bibliographie et index par A. Le Boulluec. Paris 1981. (SC 278.279).

Cornélius Labéo Un neoplatonico latino. Cornelio Labeone, Testimonianze e frammenti a cura di P. Mastandrea. Leiden 1979. (EPROER 77).

Corpus Hermeticum Hermetica. The ancient Greek and Latin writings which contain religious or philosophic teachings ascribed to Hermes Trismegistus. Edited with an English translation and notes by W. Scott. I-IV London 1924-1936. (réimpr. Brussels 1968). Corpus Hermeticum. Texte établi par A. D. Nock et traduit par A.-J. Festu-gière. I-IV Paris 51992.

Corpus Inscriptionum Latinarum Corpus Inscriptionum Latinarum consilio et auctoritate Academiae litterarum Regiae Borussicae editum. VI/1 Inscriptiones Urbis Romae latinae. Colle-gerunt G. Henzen et I. B. de Rossi, ediderunt E. Bormann et G. Henzen. Berlin 1876.

Damascius Damascii successoris dubitationes et solutiones de primis principiis, in Plato-nis Parmenidem. C. A. Ruelle. I-II Paris 1889. (réimpr. Amsterdam 1966). Damascius. Traité des premiers principes. Texte établi par L. G. Westerink et traduit par J. Combès. I-III Paris 1986-1991.

292 Bibliographie

Damascius. Commentaire du Parménide de Platon. Texte établi par L. G. Westerink (†), introduit, traduit et commenté par J. Combès avec la collabora-tion de A.-Ph. Segonds. I-IV Paris 1997-2003. Damascius, commentaire sur le Philèbe de Platon. Texte établi, traduit et an-noté par G. Van Riel en collaboration avec C. Macé et J. Follon. Paris 2008.

David Davidis Prolegomena et in Porphyrii Isagogen commentarium edidit A. Busse. Berlin 1904. (CAG 18/2).

Démosthène Démosthène, Plaidoyers politiques. IV Sur la couronne, Contre Aristogiton I et II. Texte établi et traduit par G. Mathieu. Paris 1947.

[Denys l’Aréopagite] Pseudo-Dionysius Areopagita. Corpus Dionysiacum. II De coelesti hierar-chia, De ecclesiastica hierarchia, De mystica theologia, Epistulae. Herausge-geben von G. Heil und A. M. Ritter. Berlin – Boston 22012. (Patristische Texte und Studien 67).

Diogène Laërce Diogenis Laertii Vitae philosophorum recognovit brevique adnotatione critica instruxit H. S. Long. I-II Oxford 1966. (Scriptorum classicorum Bibliotheca Oxoniensis).

Empédocle Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und deutsch von H. Diels. He-rausgegeben von W. Kranz. 6. verbesserte Auflage. I Berlin 1951-1952. 276-375.

Énée de Gaza Enea di Gaza, Teofrasto. A cura di M. E. Colonna. Napoli 1958.

Épiphane Epiphanius. I Ancoratus und Panarion haer. 1-33. Herausgegeben von K. Holl. Leipzig 1915. (GCS 25).

Eschyle Eschyle. Texte établi et traduit par P. Mazon. I-II Paris 71958-1961. Aeschylus, Fragments. Edited and translated by A. H. Sommerstein. Cambridge (Mass.) 2008.

Eudème de Rhodes Eudemos von Rhodos hrsg. von F. Wehrli. Basel – Stuttgart 21969. (Die Schule des Aristoteles: Texte und Kommentar 8). (11955).

Eunape de Sardes Eunapios aus Sardes. Biographien über Philosophen und Sophisten. Einlei-tung, Übersetzung und Kommentar von M. Becker. Stuttgart 2013. (Roma Æterna 1). Eunape de Sardes, Vies de philosophes et de sophistes. Texte établi, traduit et annoté par R. Goulet. I-II Paris 2014.

Euripide Euripidis fabulae. Edidit J. Diggle. I-III Oxford 1984-1994.

Eusèbe de Césarée Eusebius Werke. VIII, 1-2 Die Praeparatio evangelica. Herausgegeben von K. Mras. 2., bearbeitete Ausgabe von É. des Places. Berlin 1982-1983. (11954-

Bibliographie 293

1956). (GCS 43, 1-2). Eusèbe de Césarée, La Préparation Évangélique. I Introduction générale, livre I. Introduction, texte grec, traduction et commentaire par J. Sirinelli et É. des Places. Paris 1974. IV Livres V, 18-36 - VI. Introduction, texte grec, traduc-tion et annotation par É. des Places. Paris 1980. VI Livres VIII-IX-X. Intro-duction, traduction et notes des livres VIII et X par G. Schroeder et É. des Places, du Livre IX par É. des Places. Paris 1991. (SC 206.266.369).

Favonius Eulogius Favonius Eulogius, Disputatio de somnio Scipionis. Edidit A. Holder. Leipzig 1901. Favonii Eulogii Disputatio de somnio Scipionis. Édition et traduction de R.-E. Van Weddingen. Bruxelles 1957. (Collection Latomus 27). Favonii Eulogii Disputatio de somnio Scipionis. Edizione critica, traduzione e note a cura di L. Scarpa. Padova 1974. Favonii Eulogii Disputatio de somnio Scipionis. Edizione critica, traduzione e commento a cura di G. Marcellino. Napoli 2012.

Firmicus Maternus Iulii Firmici Materni matheseos libri VIII. Ediderunt W. Kroll et F. Skutsch in operis societatem assumpto K. Ziegler. Leipzig I-II 1897-1913. (Editio ste-reotypa anni 1968. Addenda addendis subiunxit K. Ziegler. Stuttgart 1968). Firmicus Maternus. L’Erreur des religions païennes. Texte établi, traduit et commenté par R. Turcan. Paris 1982.

Flavius Josèphe Flavii Iosephi opera recognovit B. Niese. I Antiquitatum Iudaicarum libri I-V. Berlin 21955. Œuvres complètes de Flavius Josèphe. Traduites en français sous la direction de Th. Reinach. I Antiquités judaïques Livres I-V, traduction de J. Weill. Paris 1900. Flavius Josèphe, Contre Apion. Texte établi et annoté par Th. Reinach et traduit par L. Blum. Paris 1972.

Galien Galeni de placitis Hippocratis et Platonis. Edidit, in linguam anglicam vertit, commentatus est P. de Lacy. Galen. On the doctrines of Hippocrates and Plato. Edition, translation and commentary by P. de Lacy. I-III Berlin 1978-1984. (Corpus medicorum graecorum V 4, 1, 2).

Grégoire de Nazianze Grégoire de Nazianze, Discours 27-31 (Discours théologiques). Introduction, texte critique, traduction et notes par P. Gallay avec la collaboration de M. Jourjon. Paris 1978.

Héraclite Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und deutsch von H. Diels. He-rausgegeben von W. Kranz. 6. verbesserte Auflage. I Berlin 1951-1952. 139-190.

Hermias Hermeias von Alexandrien, In Platonis Phaedrum Scholia ad fidem codicis Parisini 1810 denuo collati edidit et apparatu critico ornavit P. Couvreur. Novae huius libri impressionem indicem verborum epilogumque addidit C.

294 Bibliographie

Zintzen. Hildesheim – New York 1971. [= Reprographischer Nachdruck der Ausgabe Paris 1901]. Hermeias von Alexandrien, Kommentar zu Platons « Phaidros ». Übersetzt und eingeleitet von H. Bernard. Tübingen 1997. (Philosophische Unter-suchungen 1). Hermias Alexandrinus, In Platonis Phaedrum scholia ediderunt C. M. Luca-rini et C. Moreschini. Berlin – Boston (Mass.) 2012.

Hermogène Hermogenis opera, edidit H. Rabe. Leipzig 1913. (Rhetores graeci 6). Hermogène, L’Art rhétorique. Première traduction française intégrale, intro-duction et notes par M. Patillon ; préf. de P. Laurens. Lausanne 1997. (Idea).

Hésiode Hesiodi Theogonia, Opera et dies, Scutum edidit F. Solmsen. Fragmenta selecta ediderunt R. Merkelbach et M. L. West. Oxford 21983.

Hippocrate Œuvres complètes d’Hippocrate. Traduction nouvelle avec le texte grec en regard par É. Littré. V Paris 1846. IX Paris 1861. Hippocrate, Œuvres complètes. IV, 3 Épidémies V et VII. Texte établi et tra-duit par J. Jouanna, annoté par J. Jouanna et M. D. Grmek. Paris 2000.

Hippolyte de Rome (?) Refutatio omnium haeresium. Edited by M. Marcovich. Berlin 1986. (PTS 25).

Homélies pseudo-clémentines Die Pseudoklementinen. I Homilien. Herausgegeben von B. Rehm. 3., verbesserte Auflage von G. Strecker. Berlin 1992. (GCS 42). Écrits apocryphes chrétiens. II Édition publiée sous la direction de P. Geol-train et J.-D. Kaestli. Paris 2005. 1193-1589. (Bibliothèque de la Pléiade 516).

Homère Homeri Opera recognoverunt brevique adnotatione critica instruxerunt D. B. Monro et T. W. Allen. I-V Oxford 1912-1920. The Homeric Hymns. Edited, with Preface, Apparatus criticus, Notes, and Appendices by T. W. Allen and E. E. Sikes. London 1904.

Jamblique Jamblichi De mysteriis liber. Ad fidem codicum manu scriptorum recognovit G. Parthey. Berlin 1857. (réimpr. Amsterdam 1965). Les mystères d’Égypte. Texte établi et traduit par É. des Places. Paris 1966. 42003. Giamblico. I misteri degli egiziani. Introduzione, traduzione e note di C. Moreschini. Testo greco a fronte. Milano 2003. Jamblique, Réponse à Porphyre (De mysteriis). Texte établi, traduit et annoté par H. D. Saffrey et A.-Ph. Segonds avec la collaboration d’A. Lecerf. Paris 2013. Dillon, J. M. : Iamblichi Chalcidensis in Platonis dialogos commentariorum fragmenta. Leiden 1973. (PhA 23). Iamblichi, In Nicomachi arithmeticam introductionem liber. Ad fidem codicis Florentini edidit H. Pistelli. Leipzig 1894.

Bibliographie 295

Jean Italos Joannes Italos. Quaestiones quodlibetales (�poríai kaì lúseiß). Editio prin-ceps von P. Joannou. Ettal 1956. (Studia Patristica et Byzantina 4).

Jean Lydus Ioannis Lydi Liber de mensibus. Edidit R. Wuensch. Leipzig 1898. (réimpr. Stuttgart 1967).

Julien l’Empereur L’empereur Julien. Œuvres complètes. I 1 Discours de Julien César. Texte établi et traduit par J. Bidez. Paris 1932. I 2 Lettres et fragments. Texte revu et traduit par J. Bidez. Paris 21960. II Discours de Julien empereur. 1 Texte établi et traduit par G. Rochefort. Paris 1963. 2 Texte établi et traduit par Ch. Lacombrade. Paris 1964. The Works of the Emperor Julian. With an English translation by W. C. Wright. I-III London – Cambridge (Mass.) 1923. Scriptorum graecorum qui Christianam impugnaverunt religionem quae supersunt collegit recensuit prolegomenis instruxit C. I. Neumann. III Iuliani libros continens. Leipzig 1880. Giuliano Imperatore. Contra Galilaeos. Introduzione, testo critico e tra-duzione a cura di E. Masaracchia. Roma 1990. (Testi e commenti 9).

Libanius Libanii Opera recensuit R. Foerster. II Orationes XII-XXV. Leipzig 1904.

Longin Longin, Fragments. Art rhétorique. Texte établi et traduit par M. Patillon et L. Brisson. Rufus, Art rhétorique. Texte établi et traduit par M. Patillon. Paris 2001. Männlein-Robert, I. : Longin, Philologe und Philosoph: eine Interpretation der erhaltenen Zeugnisse. Leipzig – München 2001. (BzA 143).

Lucien Luciani Opera. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit M. D. MacLeod. I Libelli 1-25. Oxford 1972. II Libelli 26-43. Oxford 1974. IV Libelli 69-86. Oxford 1987.

Macrobe Ambrosii Theodosii Macrobii Saturnalia apparatu critico instruxit, in som-nium Scipionis commentarios selecta varietate lectionis ornavit J. Willis. Editio correctior editionis secundae Stuttgart – Leipzig 1994. (11963). Macrobe, Les Saturnales. Livres I-III. Introduction, traduction et notes de Ch. Guittard. Paris 22004. Macrobe, Commentaire au songe de Scipion, texte établi, traduit et commenté par M. Armisen-Marchetti. I-II Paris 2001-2003.

Manilius Manilio, Il poema degli astri (Astronomica). II Libri III-V. Testo critico a cura di E. Flores. Traduzione di R. Scarcia. Commento a cura di S. Feraboli e R. Scarcia. Milano 2001. (Scrittori greci e latini).

Marinus Marinus, Proclus ou sur le bonheur. Texte établi, traduit et annoté par H. D. Saffrey et A.-Ph. Segonds avec la collaboration de C. Luna. Paris 2001.

296 Bibliographie

Proclo Licio Diadoco, I manuali. Elementi di fisica. Elementi di teologia. I testi magico-teurgici. Marino di Neapoli, Vita di Proclo. Traduzione, prefa-zioni, note e indici di Ch. Faraggiana di Sarzana. Saggio introduttivo di G. Reale. Milano 1985.

Marius Victorinus Marius Victorinus. Traités théologiques sur la trinité. I Texte établi par P. Henry. Introduction, traduction et notes par P. Hadot. II Commentaire par P. Hadot. Paris 1960. (SC 68.69). Marii Victorini Afri opera teologica edidit A. Locher. Leipzig 1976.

Martianus Capella Martiani Capellae De Nuptiis Philologiae et Mercurii liber secundus. Intro-duzione, traduzione e commento di L. Lenaz. Padova 1975. (Biblioteca di cultura). Martianus Capella and the Seven Liberal Arts. II The Marriage of Philology and Mercury, translated by W. H. Stahl and R. Johnson with E.L. Burge. New York – London 1977. (Records of civilization 84). Martianus Capella. Edidit J. Willis. Leipzig 1983. A Philosophical and Literary Commentary on Martianus Capella’s De Nuptiis Philologiae et Mercurii Book 1 by D. Shanzer. Berkeley – Los Angeles – London 1986. (University of California Publications. Classical Studies 32). Marziano Capella. Le nozze di Filologia e Mercurio. Introduzione, tradu-zione, commentario e appendici di I. Ramelli. Milano 2001. (Il pensiero occi-dentale). Martianus Capella, Die Hochzeit der Philologia mit Merkur. Übersetzt, mit einer Einleitung, Inhaltsübersicht und Anmerkungen versehen von H. G. Zekl. Würzburg 2005. Martiani Capellae De Nuptiis Philologiae et Mercurii. I Libri I-II. A cura di L. Cristante; traduzione di L. Lenaz; commento di L. Cristante, I. Filip, L. Lenaz; con un saggio inedito di P. Ferrarino. Hildesheim 2011. (Biblio-theca Weidmanniana 15). Martianus Capella, Les Noces de Philologie et de Mercure. IX Livre IX, L’Harmonie. Texte établi et traduit par J.-B. Guillaumin. Paris 2011.

Michel Italicus Michel Italikos. Lettres et discours. Édités par P. Gautier. Paris 1972. (Archi-ves de l’orient chrétien 14). Epistula 17. Lettres pour la plupart d’un grand sage anonyme. Lettre XVII. In : des Places, Oracles 214-217 (® Oracles chaldaïques).

Minucius Felix M. Minuci Felicis Octavius. Edidit B. Kytzler. Leipzig 1982.

Nag Hammadi (écrits) Robinson, J. M. : The Facsimile Edition of the Nag Hammadi Codices. I-X Leiden 1972-1977.

Nicandre Nicander, The poems and poetical fragments. Edited with a translation and notes by A. S. F. Gow and A. F. Scholfield. Cambridge 1953.

Bibliographie 297

Numénius Studie over den wijsgeer Numenius van Apamea met uitgave der fragmenten door E.-A. Leemans. Bruxelles 1937. (Koninklijke Belgische Academie. Af-deeling letteren, enz. Verhandelingen 37). Numénius, fragments. Texte établi et traduit par É. des Places. Paris 1973.

[Ogdoade et Ennéade] ® Nag Hammadi (écrits). Oracles chaldaïques

Oracles Chaldaïques avec un choix de commentaires anciens. Texte établi et traduit par É. des Places. Troisième tirage revu et corrigé par A.-Ph. Segonds. Paris 1996. (11971). The Chaldean Oracles. Text, translation and commentary by R. Majercik. Leiden 1989. (SGRR 5). Oracoli Caldaici. XALDAIKA LOGIA. A cura di A. Tonelli. Milano 1990. Oráculos caldeos. Con una selección de testimonios de Proclo, Pselo y M. Itá-lico. Numenio de Apamea, Fragmentos y testimonios. Introducciones, traduc-ciones y notas de F. García Bazán. Madrid 1991. (Biblioteca clásica Gredos 153).

Oracles sibyllins Oracoli sibillini. Introduzione, traduzione e note a cura di M. Monaca. Roma 2008. (Collana di testi patristici 199).

Origène Origène. Contre Celse. Introduction, texte critique, traduction et notes par M. Borret. I-V Paris 1967-1976 (22005). (SC 132.136.147.150.227). Origenes, Contra Celsum libri VIII. Edidit M. Marcovich. Leiden – Boston – Köln 2001. (VChr Suppl. 54). Origène, Traité des principes. Introduction, texte critique de la version de Rufin, traduction par H. Crouzel et M. Simonetti. I-V Paris 1978-1984. (SC 252.253.268.269.312).

Orphica Inni Orfici. A cura di G. Ricciardelli. Milano 2000. (Scrittori greci e latini).

[Paraphrase de Sem] ® Nag Hammadi (écrits). Paulin de Nole (pseudo-)

Ps.-Paolino Nolano. Poema ultimum: carmen 32. Introduzione di M. Corsano (I-V) e R. Palla (VI-IX). Testo critico di R. Palla. Traduzione e commento di M. Corsano. Pisa 2003. (Poeti cristiani 5).

Phérécyde Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und deutsch von H. Diels. He-rausgegeben von W. Kranz. 6. verbesserte Auflage. I Berlin 1951-1952. 43-51.

Philon d’Alexandrie Philonis Alexandrini opera quae supersunt recognoverunt L. Cohn et P. Wendland. I-VII Berlin 1896-1930. Les Œuvres de Philon d’Alexandrie 1. Introduction générale. De opificio mundi. Introduction, traduction et notes par R. Arnaldez. Paris 1961. 2. Legum Allegoriae I-III. Introduction, traduction et notes par C. Mondésert. Paris 1962. 3. De Cherubim. Introduction, traduction et notes par J. Gorez. Paris 1963. 7-8. De gigantibus ; Quod Deus sit immutabilis. Introduction, tra-

298 Bibliographie

duction et notes par A. Mosès. Paris 1963. 19. De Somniis I-II. Introduction, traduction et notes par P. Savinel. Paris 1962. 24. De specialibus legibus I et II. Introduction, traduction et notes par S. Daniel. 26. De virtutibus. Introduc-tion et notes de R. Arnaldez. Traduction de P. Delobre, M.-R. Servel, A.-M. Verilhac.

Philon de Byblos Die Fragmente der griechischen Historiker (F Gr Hist) von F. Jacoby. III/C Leiden 1958. 802-824.

Philopon (Jean) Ioannis Philoponi in Aristotelis physicorum libros tres priores, libros quinque posteriores commentaria edidit H. Vitelli. I-II Berlin 1887-1888. (CAG 16.17).

Platon Platonis opera recognovit brevique adnotatione critica instruxit I. Burnet. I-V Oxford 1899-1907. (réimpr. 1967). Platonis opera recognoverunt brevique adnotatione critica instruxerunt E. A. Duke - W. F. Hicken - W. S. M. Nicoll - D. B. Robinson - J. C. G. Strachan. I Oxford 1995. Platon, Œuvres complètes. I-XIV Paris 1920-1964.

Pléthon Magikà lógia tôn �pò Zwroástrou mágwn. Gewrgíou Gemistoû Plëqwnoß Ecëghsiß e�ß tà a�tà lógia. Oracles chaldaïques. Recension de Georges Gémiste Pléthon. Édition critique avec introduction, traduction et commentaire par B. Tambrun-Krasker. La recension arabe des Magikà lógia par M. Tardieu. Athens – Paris – Bruxelles 1995. (Corpus Philosophorum Medii Aevi. Philosophi Byzantini 7). Zwroastreíwn te kaì Platwnikôn dogmátwn sugkefalaíwsiß. Pléthon. Traité des lois, ou recueil des fragments par Ch. Alexandre. Traduction par A. Pellissier. Paris 1858. (réimpr. Amsterdam 1966). 262-268. Georgii Gemisti Plethonis Contra Scholarii pro Aristotele obiectiones. Edidit E. V. Maltese. Leipzig 1988.

Pline l’Ancien C. Plini Secundi naturalis historiae libri XXXVII. Post L. Jani obitum recog-novit et scripturae discrepantia adiecta edidit C. Mayhoff. I libri I-VI. Leipzig 1906. Pline l’Ancien, Histoire naturelle. Livre II, texte établi, traduit et commenté par J. Beaujeu. Paris 1950. Livre XI, texte établi, traduit et commenté par A. Ernout et R. Pépin. Paris 1947.

Plotin Plotin, Ennéades. Texte établi et traduit par É. Bréhier. I-VI Paris 1924-1938. Plotini opera ediderunt P. Henry et H.-R. Schwyzer. I-II Paris – Bruxelles 1951-1959. III Bruxelles – Leiden 1973. (Museum Lessianum Series Philo-sophica 33-35). Plotini opera ediderunt P. Henry et H.-R. Schwyzer. I-III Oxford 1964-1982.

Plutarque Plutarque. Vies parallèles. Traduction d’A.-M. Ozanam. Édition publiée sous la direction de F. Hartog. Paris 2001.

Bibliographie 299

Plutarchi Moralia. II recensuerunt et emendaverunt W. Nachstädt - W. Sieveking - J. B. Titchener. Leipzig 1971. III recensuerunt et emendaverunt W. R. Paton - M. Pohlenz - W. Sieveking. Leipzig, 1972. IV recensuit et emendavit C. Hubert. Leipzig 1971. V 3 recensuerunt et emendaverunt C. Hubert et M. Pohlenz. Leipzig 1955. Plutarque, Œuvres morales. V/2 Isis et Osiris. Texte établi et traduit par Ch. Froidefond. Paris 1988. VI Dialogues pythiques. Texte établi et trad. par R. Flacelière. Paris 1974. VIII Du destin - Le démon de Socrate - De l’exil - Consolation à sa femme. Texte établi et traduit par J. Hani. Paris 1980. IX/3 Propos de table, Livres VII-IX. Texte établi et traduit par F. Frazier et J. Sirinelli. Paris 1996. XV/2 Traité 72, Sur les notions communes contre les stoïciens. Texte établi par M. Casevitz, traduit et commenté par D. Babut. Paris 2002.

Poetae latini minores Poetae latini minores. Recensuit et emendavit A. Baehrens. IV Leipzig 1882.

Poimandrès ® Corpus Hermeticum. Porphyre

Porfirio, Lettera ad Anebo. A cura di A. R. Sodano. Napoli 1958. Porphyre, Lettre à Anébon l’Égyptien. Texte établi, traduit et commenté par H. D. Saffrey et A.-Ph. Segonds. Paris 2012. Porphyrii philosophi fragmenta edidit A. Smith. Fragmenta Arabica D. Was-serstein interpretante. Stuttgart – Leipzig 1993. Bidez, J. : Vie de Porphyre. Le philosophe néo-platonicien. Avec les fragments des traités Perì �galmátwn et De regressu animae. Gent 1913. (réimpr. Hildesheim 1964). Porfirio. La filosofia rivelata dagli Oracoli, con tutti i frammenti di magia, stregoneria, teosofia e magia. Monografia introduttiva di G. Girgenti, saggio interpretativo, traduzione, note e apparati di G. Muscolino. Milano 2011. (Il Pensiero occidentale). Porfirio, Sullo Stige. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati di C. Castelletti. Milano 2006. Porphyry, The Cave of the Nymphs in the Odyssey. A Revised Text with Translation by Seminar Classics 609, State University of New York at Buffalo. Buffalo 1969. (Arethusa Monographs 1). Porphyrii quaestionum homericarum ad Iliadem pertinentum reliquias collegit disposuit edidit H. Schrader. I Leipzig 1880. Porfirio. I Frammenti dei commentari al Timeo di Platone. Traduzione a cura di A. R. Sodano. Portici (Napoli) [1974]. Porphyre. Sentences. Études d’introduction, texte grec et traduction française, commentaire par l’Unité Propre de Recherche n° 76. Travaux édités sous la responsabilité de L. Brisson. I-II Paris 2005. (Histoire des doctrines de l’Antiquité classique 33). Porphyre, De l’abstinence. I-III Livres I-IV. Texte établi, traduit et annoté par J. Bouffartigue, M. Patillon et A.-Ph. Segonds, avec le concours de L. Brisson. Paris 1977-1995. Ad Gaurum ® Festugière, La Révélation d’Hermès Trismégiste III 265-302.

300 Bibliographie

Catalogus codicum astrologorum graecorum: codicum romanorum partem quartam descripsit S. Weinstock; accedit Porphyrii philosophi introductio in tetrabiblum Ptolemaei ab Æ. Boer et S. Weinstock edita. Bruxelles 1940. (CCAG V/4). 190-228.

(Porphyre) Fragments du commentaire de Porphyre « Sur le Parménide » ® Hadot, Por-phyre et Victorinus II 59-113. Linguiti, A. : « Commentarium in Platonis “Parmenidem” ». In : Corpus dei papiri filosofici greci e latini (CPF). Testi e lessico nei papiri di cultura greca e latina. III Commentari. Firenze 1995. 63-202.

Proclus PROKLOU DIADOXOU STOIXEIWSIS QEOLOGIKH. Proclus. The Elements of Theology. A Revised Text with Translation, Introduction and Commentary by E. R. Dodds. Oxford 21963 (11933). Proclos, Éléments de théologie. Traduction, introduction et notes par J. Trouillard. Paris 1965. Proclo Licio Diadoco, I manuali. Elementi di fisica. Elementi di teologia. I testi magico-teurgici. Marino di Neapoli, Vita di Proclo. Traduzione, prefa-zioni, note e indici di Ch. Faraggiana di Sarzana. Saggio introduttivo di G. Reale. Milano 1985. Eclogae e Proclo de philosophia Chaldaica sive de doctrina oraculorum Chal-daicorum. Nunc primum edidit et commentatus est A. Iahnius. Halle 1891. Philosophia Chaldaica. Extraits du commentaire de Proclus sur la philosophie chaldaïque. In des Places, Oracles 206-212 (® Oracles chaldaïques). Procli hymni. Edidit E. Vogt. Wiesbaden 1957. Proclus, Hymnes et prières. Traduits du grec et présentés par H. D. Saffrey. Paris 1994. Proclus’ Hymns. Essays, Translations, Commentary by R. M. van den Berg. Leiden – Boston – Köln 2001. (PhA 90). Procli Diadochi in Platonis Cratylum commentaria. Edidit G. Pasquali. Leipzig 1908. (réimpr. Stuttgart – Leipzig 1994). In Parmenidem VII. Parmenides usque ad finem primae hypothesis nec non Procli commentarium in Parmenidem. Pars ultima adhuc inedita interprete G. de Moerbeka. Ediderunt praefatione et adnotationibus instruxerunt R. Kliban-sky et C. Labowski. London 1953. (réimpr. Nendeln 1973). (Plato Latinus 3). Proclus, Commentaire sur le Parménide de Platon. Traduction de G. de Moer-beke. Tome II: Livres V à VII et notes marginales de Nicolas de Cues. Édi-tion critique par C. Steel suivie des extraits du Commentaire sur le Timée, traduits par Moerbeke. Leuven 1985. (Ancient and medieval philosophy de Wulf-Mansion Centre Series 1 IV). Steel, C. - Rumbach, F. - MacIsaac, D. G. : « The final section of Proclus’ commentary on the Parmenides. A Greek retroversion of the Latin transla-tion. » Documenti e Studi sulla tradizione filosofica medievale 8 (1997) 211-267. Procli in Platonis Parmenidem Commentaria. Edidit C. Steel. Recognoverunt brevique adnotatione critica instruxerunt C. Steel, C. Mace, P. d’Hoine. I-III Oxford 2007-2009.

Bibliographie 301

Proclus, Commentaire sur le Parménide de Platon. I/2 Livre I. Texte établi, traduit et annoté par C. Luna et A.-Ph. Segonds. Paris 2007. Procli Diadochi in Platonis Rem Publicam commentarii. Edidit G. Kroll. I-II Leipzig 1899-1901. (réimpr. Amsterdam 1965). Proclus. Commentaire sur la République. Traduction et notes par A. J. Fes-tugière. I-III Paris 1970. Procli Diadochi in Platonis Timaeum commentaria. Edidit E. Diehl. I-III Leipzig 1903-1906. (réimpr. Amsterdam 1965). Proclus. Commentaire sur le Timée. Traduction et notes par A. J. Festugière. I-V Paris 1966-1969. (22006). Proclus, Théologie Platonicienne. Texte établi et traduit par H. D. Saffrey et L. G. Westerink. I-VI Paris 1968-1997. Procli Diadochi in primum Euclidis elementorum librum commentarii. Ex recognitione G. Friedlein. Leipzig 1873. (réimpr. Hildesheim 1967). (De loco) Taylor, Th. : The Fragments that remain of the Lost Writings of Proclus, surnamed the Platonic Successor. London 1825. 93-100.

Psellos Michaelis Pselli scripta minora magnam partem adhuc inedita edidit recogno-vitque E. Kurtz. Ex schedis eius relictis in lucem emisit F. Drexl. II Milano 1941. Michele Psello, Epistola a Michele Cerulario: gesto critico, introduzione, traduzione e note a cura di U. Criscuolo. [Napoli] 1973. (Byzantina et Neo-Hellenica Neapolitana 3). Michaelis Pselli philosophica minora. I edidit J. M. Duffy. Stuttgart – Leipzig 1992. II edidit D. J. O’Meara. Leipzig 1989. Michel Psellus. Commentaire des « Oracles chaldaïques ». In : des Places, Oracles 162-186. = Opusc. phil. II 38. Du même Psellus. Exposition sommaire et concise des croyances chaldaï-ques. In : des Places, Oracles 189-191. = Opusc. phil. II 39. Exposition sommaire et concise de Psellus sur les croyances assyriennes. In : des Places, Oracles 194 sq. = Opusc. phil. II 41. Du même Psellus. Esquisse sommaire des anciennes croyances des Chaldé-ens. In : des Places, Oracles 198-201. = Opusc. phil. II 40. Michele Psello. Oracoli caldaici con appendici su Proclo e Michele Italo. A cura di S. Lanzi. Milano 2001. Michaelis Pselli theologica. I Edidit P. Gautier. Leipzig 1989. II ediderunt L. G. Westerink † et J. M. Duffy. München – Leipzig 2002. Michaelis Pselli Oratoria minora. Edidit A. R. Littlewood. Leipzig 1985. Michaelis Pselli Orationes Panegyricae. Edidit G. T. Dennis. Stuttgart – Leipzig 1994. Michaelis Pselli Orationes forenses et acta. Edidit G. T. Dennis. Stuttgart – Leipzig 1994.

Pseudo-Pythagorica The Pythagorean Texts of the Hellenistic Period. Collected and edited by H. Thesleff. Åbo 1965. (Acta Academiae Aboensis, Ser. A, Humaniora 30, 1).

302 Bibliographie

Ptolémée Ptolemy’s Almagest, translated and annotated by G. J. Toomer. London 1984. (Duckworth classical, medieval and Renaissance editions). Claudii Ptolemaei Opera quae exstant omnia. III, 1 $Apotelesmatiká. Post F. Boll et Æ. Boer, secundis curis edidit W. Hübner. Stuttgart – Leipzig 1998. (11940). Claudio Tolomeo, Le previsioni astrologiche: Tetrabiblos. A cura di S. Fera-boli. [Milano] 1985. (Scrittori greci e latini).

Quintilien Quintilien, Institution oratoire. Texte établi et traduit par J. Cousin. I-VII Paris 1975-1980.

Saloustios Saloustios. Des dieux et du monde. Texte établi et traduit par G. Rochefort. Paris 1960.

Scholies à Hésiode Scholia vetera in Hesiodi Theogoniam recensuit L. Di Gregorio. Milano 1975.

Scholies à Lucain Supplementum adnotationum super Lucanum. III Libri VIII-X. Edidit G. A. Cavajoni. Amsterdam 1990. (Classical and Byzantine monographs 16).

Scholies à Nicandre Scholia in Nicandri Alexipharmaca cum glossis edidit M. Geymonat. Milano 1974. (Testi e documenti per lo studio dell’antichità 48).

Sénèque Sénèque, Dialogues. II De la vie heureuse, De la brièveté de la vie. Texte établi et traduit par A. Bourgery. Paris 1923. Sénèque, Tragédies. I Hercule furieux - Les Troyennes - Les Phéniciennes - Médée - Phèdre. Texte établi et traduit par F.-R. Chaumartin. Paris 1996.

Servius Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii. Recensue-runt G. Thilo et H. Hagen. I-III Leipzig 1881-1887. (réimpr. Hildesheim 1961). Servius. Commentaire sur l’Énéide de Virgile. Livre VI. Texte établi, traduit et commenté par E. Jeunet-Mancy. Paris 2012.

Sextus Empiricus Sesto Empirico, Contro gli astrologi. A cura di E. Spinelli. Napoli 2000. (Elenchos. Collana di testi e studi sul pensiero antico XXXII). Sextus Empiricus. IV Against the Professors. With an English translation by R. G. Bury. Cambridge (Ma.) – London 1949. (The Loeb classical library 382).

Simplicius Theophrasti Characteres, Marci Antonini Commentarii, Epicteti Disserta-tiones ab Arriano litteris mandatae, Fragmenta et Enchiridion cum Commen-tario Simplicii, Cebetis Tabula, Maximi Tyrii Dissertationes graece et latine cum indicibus. Theophrasti Characteres XV et Maximum Tyrium ex anti-quissimis codicibus accurate excussis emendavit F. Dübner. Paris 21842.

Bibliographie 303

Simplicius, Commentaire sur le Manuel d’Épictète. Introduction et édition critique du texte grec par I. Hadot. Leiden – New York – Köln 1996. (PhA 66). Simplicii In Aristotelis physicorum libros commentaria edidit H. Diels. I-II Berlin 1882-1895. (CAG 9.10). Simplicius. Corollaries on Place and Time. Translated by J. O. Urmson, Annotated by L. Siorvanes. London 1992. (trad. des fragments de Proclus 32-42). Simplicii in Aristotelis Categorias commentarium edidit C. Kalbfleisch. Berlin 1907. (CAG 8). Simplicius. Commentaire sur les Catégories. I Introduction, première partie (p. 1-9, 3, Kalbfleisch). Traduction commentée sous la dir. de I. Hadot, tra-duction de Ph. Hoffmann avec la collaboration de I. et P. Hadot ; commen-taire et notes à la traduction par I. Hadot, avec des appendices de P. Hadot et J.-P. Mahé. Leiden – New York – København – Köln 1990. (PhA 50).

Souda Suidae Lexicon edidit A. Adler. I-V Leipzig 1928-1938. (Lexiconographi Graeci 1).

Stace P. Papinius Statius. Thebais. Edidit A. Klotz, editionem correctionem curavit T. C. Klinnert. Leipzig 21973.

Stoïciens Stoicorum veterum fragmenta. Collegit I. ab Arnim. II Leipzig 1903. (réimpr. 1964).

Strabon Strabons Geographika. Herausgegeben von S. Radt. I-VIII Göttingen 2002-2009.

Synésios de Cyrène Sinesio di Cirene. Inni. Prefazione, traduzione e note di A. Dell’Era. SUNESIOU KURHNAIOU UMNOI EMMETROI. Edidit A. Dell’Era. Roma 1968. (Classici Greci 3). Synesios von Kyrene. Hymnen. Eingeleitet, übersetzt und kommentiert von J. Gruber - H. Strohm. Heidelberg 1991. (BKA NF 2, 82). Synesii Cyrenensis Opuscula. N. Terzaghi recensuit. Romae 1944. Synésios de Cyrène. IV-VI Opuscules I-III. Texte établi par J. Lamoureux, traduit et commenté par N. Aujoulat. Paris 2004-2008. Synesius De somniis translatus a Marsilio Ficino Florentino ad Petrum Medi-cen. In : Iamblichus de mysteriis Aegyptiorum, Chaldaeorum, Assyriorum. ... Venezia 21516. 43v-50r. (réimpr. Accademia 1 (1999) 156-169). Sinesio di Cirene. I sogni. Introduzione, traduzione e commento di D. Susanetti. Bari 1992. (Studi e commenti 10).

Syrianus Syriani in Metaphysica commentaria edidit G. Kroll. Berlin 1902. (CAG 6/1).

Tatien Tatianos. Oratio ad Graecos. Rede an die Griechen. Herausgegeben und neu übersetzt von J. Trelenberg. Tübingen 2012. (Beiträge zur historischen Theologie 165).

304 Bibliographie

Tertullien Quinti Septimi Florentis Tertulliani Opera. I ex recensione A. Reifferscheid et G. Wissowa. Prag – Wien – Leipzig 1890. II 1 ex recensione H. Hoppe. Wien – Leipzig 1939. II, 2 ex recensione A. Kroymann. Wien – Leipzig 1942. III ex recensione A. Kroymann. Wien – Leipzig 1906. (CSEL 20.69.70.47).

Thémistius Themistii in Aristotelis Physica paraphrasis edidit H. Schenkl. Berlin 1900. (CAG 5/1).

Théon de Smyrne Theonis Smyrnaei philosophi Platonici expositio rerum mathematicarum ad legendum Platonem utilium. Recensuit E. Hiller. Leipzig 1878.

Théophraste Theophrastus of Eresus. Sources for his Life, Writings, Thought and Influence, edited and translated by W. W. Fortenbaugh, P. M. Huby, R. W. Sharples, D. Gutas. I Leiden – New York – Köln 1992. (PhA 54/1). III/1 Commentary. Sources on Physics: texts 137-223, by R. W. Sharples, with contribution on the Arabic material by D. Gutas. Leiden – New York – Köln 1998. (PhA 79).

Théosophie de Tübingen Beatrice, P. F. : Anonymi monophysitae Theosophia: an attempt at recons-truction. Leiden – Boston – Köln 2001. (Supplements to Vigiliae christianae 56).

Varron M. Terentius Varro. Antiquitates rerum divinarum. Von B. Cardauns. I Die Fragmente. Wiesbaden 1976. (Akademie der Wissenschaften und der Litera-tur, Abhandlungen der geistes- und sozialwissenschaftlichen Klasse. Einzel-veröffentlichungen 1).

Vettius Valens Vettii Valentis Anthologiarum libri, primum edidit G. Kroll. Berlin 1908.

Vies coptes Les Vies coptes de saint Pachôme et de ses premiers successeurs. Traduction française par L. T. Lefort. Louvain 1943.

Virgile P. Vergilii Maronis opera. Apparatu critico in artius contracto iterum recen-suit O. Ribbeck. I Bucolica et Georgica. II-III Aeneis. Leipzig 21894-1895. P. Vergilii Maronis Opera, post R. Sabbadini et A. Castiglioni recensuit M. Geymonat. Torino 1973. P. Vergilius Maro, Aeneis Buch VI. Erklärt von E. Norden. Leipzig – Berlin 31927. (Stuttgart - Leipzig 91995).

Xénophon Xenophontis Opera omnia. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit E. C. Marchant. III Expeditio Cyri. Oxford 1904.

Bibliographie 305

2. Littérature secondaire

Albanese, L. : « Il “dio dai sette raggi”. » SMSR 25 (2001) 381-385. Albrile, E. : Le Visioni dell’Unicorno Rosso. Modica 2008. Altheim, F. : « Porphyrios’ Schrift über den Sonnengott. » In : Altheim, F. : Aus

Spätantike und Christentum. Tübingen 1951. 1-58.139-52. d’Andilly, A. : Histoire des Juifs écrite par Flavius Joseph sous le titre Antiquitez

Judaïques, traduites sur l’Original Grec reveu sur divers Manuscrits par Monsieur Arnauld d’Andilly, tome premier. Bruxelles 1676.

Armisen-Marchetti ® Macrobe. Athanassiadi, P. : « The Chaldaean Oracles: Theology and Theurgy. » In :

Athanassiadi - Frede (éd.) 149-183. Athanassiadi, P. : « Byzantine Commentators on the Chaldaean Oracles: Psellos and

Plethon. » In : Ierodiakonou (éd.) 237-252. Athanassiadi, P. : « Julian the Theurgist: Man or Myth? » In : Seng - Tardieu (éd.)

193-208. Athanassiadi, P. - Frede, M. (éd.) : Pagan Monotheism in Late Antiquity. Oxford

1999. Aujac, G. : « L’image du globe terrestre dans la Grèce ancienne. » RHS 27 (1974)

193-210. Baltes, M. : « Numenios von Apamea und der platonische Timaios. » VigChr 29

(1975) 241-270. [= DIANOHMATA. Kleine Schriften zu Platon und zum Platonismus von M. Baltes. Herausgegeben von A. Hüffmeier, M.-L. Lakmann und M. Vorwerk. Stuttgart – Leipzig 1999. 1-32. (BzA 123)].

Baltes, M. : Marius Victorinus. Zur Philosophie in seinen theologischen Schriften. München – Leipzig 2002. (BzA 174).

Bardon, H. : « Iunctura callidus acri. » RCCM 28 (1986) 3-6. Barnes, A. : Jean Le Clerc (1657-1736) et la République des Lettres. Paris 1938. Barton, T. S. : Ancient Astrology. London – New York 1994. (Sciences of Antiquity). Barton, T. S. : Power and Knowledge. Astrology, Physiognomics and Medicine

under the Roman Empire. Ann Arbor 1994. (The Body, in theory). Baslez, M.-F. : « Fleuves et voies d’eau dans l’Anabase. » Pallas 43 (1995) 79-88. Beatrice ® Théosophie de Tübingen. Becker ® Eunape de Sardes. Beutler, R. : « Proklos der Neuplatoniker. » RE XXIII 1 (1957) 186-247. Bidez, J. : « Un faux dieu des oracles chaldaïques. » RPh 27 (1903) 79-81. Bitsch, F. : De Platonicorum quaestionibus Vergilianis. Diss. Berlin 1911. Bloch, R. : « La divination en Étrurie et à Rome. » In : Caquot, A. - Leibovici, M.

(éd.) : La divination. I Paris 1968. 197-232. Boll, F. : « Globen. » RE VII 1 (1912) 1427-1430. Bonadies Nani, A. M. : « Gli inni di Proclo. » Aevum 26 (1952) 385-409. Bonno, G. (éd.) : Lettres inédites de Le Clerc à Locke. Berkeley 1959. Borel, L. : « Recherches récentes sur le domaine d’Iraq al-Amir : nouveaux éléments

sur le paysage construit. » Topoi 14 (2006) 265-286. Borgeaud, Ph. : La Mère des dieux. Paris 1996. (La Librairie du XXe siècle). Bouché-Leclercq, A. : L’Astrologie grecque. Paris 1899. (réimpr. Bruxelles 1963).

306 Bibliographie

Bouffartigue, J. : L’Empereur Julien et la culture de son temps. Paris 1992. (Anti-quité 133).

Bovey, M. : Disciplinae cyclicae. L’organisation du savoir dans l’œuvre de

Martianus Capella. Trieste 2003. Boyancé, P. : « Note sur l’éther chez les Pythagoriciens, Platon et Aristote. » REG 80

(1967) 202-209. Boxus - Poucet ® Carmen contra paganos. Bremmer, J. N. : The Rise and Fall of the Afterlife. London 2002. Bremmer, J. N. : Greek Religion and Culture. The Bible and the Ancient Near

Testament. Leiden 2008. (Jerusalem Studies in Religion and Culture 8). Bremmer, J. N. : « The Golden Bough: Orphic, Eleusinian, and Hellenistic-Jewish

Sources of Virgil’s Underworld in Aeneid VI. » Kernos 22 (2009) 183-208. Briggs, W. W. : « Lines repeated from the Georgics in the Aeneid. » CJ 77 (1981-82)

130-147. Brisson, L. : « Orphée et l’Orphisme à l’époque impériale. Témoignages et

interprétations philosophiques, de Plutarque à Jamblique. » ANRW II 36, 4 (1990) 2867-2931.

Brisson, L. : Orphée, poèmes magiques et cosmologiques. Paris 1993. Brisson, L. : « La place des Oracles chaldaïques dans la Théologie platonicienne. »

In : Segonds, A. Ph. - Steel, C. (éd.) : Proclus et la Théologie Platonicienne. Leuven – Paris 2000. 109-162.

Brisson, L. : « Le commentaire comme prière destinée à assurer le salut de l’âme. La place et le rôle des Oracles Chaldaïques dans le Commentaire sur le Timée de Platon par Proclus. » In : Goulet-Cazé, M.-O. et al. (éd.) : Le commentaire entre tradition et innovation. Paris 2000. 329-353.

Brisson, L. : « Plato’s Timaeus and the Chaldaean Oracles. » In : Reydams-Schils, G. J. (éd.) : Plato’s Timaeus as Cultural Icon. Notre Dame (Ind.) 2003. 111-132.

Brisson - Patillon ® Longin. Brocca, N. : Lattanzio, Agostino e la Sibylla maga: ricerche sulla fortuna degli Oracu-

la Sibyllina nell’Occidente latino. Roma 2011. (Studi e testi tardoantichi 11). Buffière, F. : Les mythes d’Homère et la pensée grecque. Paris 1956. Bullard, R. G. : « Geographical Study of the Heshbon Area. » Andrews University

Seminary Studies 10 (1972) 129-141. Caldini Montanari, R. : Tradizione medievale ed edizione critica del Somnium

Scipionis. Firenze 2002. Capdeville, G. : « Les dieux de Martianus Capella. » RHR 213 (1996) 251-300. Casevitz - Babut ® Plutarque. Castelletti ® Porphyre. Champeaux, J. : « Arnobe lecteur de Varron (Adu. nat. III). » REA 40 (1994) 327-352. Champeaux, Arnobe ® Arnobe. Chase, M. : « Porphyrios. » DNP X (2001) 174-180. Chase, M. : « Porphyre de Tyr. Commentaires à Platon et à Aristote. » In : Goulet, R.

(éd.) : Dictionnaire des philosophes antiques. Vb Paris 2012. 1349-1376. Comparetti, D. : Virgilio nel Medio Evo, nuova edizione a cura di G. Pasquali.

Firenze 1943-1946 (11872). Courcelle, P. : Les lettres grecques en Occident. De Macrobe à Cassiodore. Paris

21948. (Bibliothèque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome 159).

Bibliographie 307

Courcelle, P. : « Les Sages de Porphyre et les viri novi d’Arnobe. » REL 31 (1953) 257-271.

Courcelle, P. : « Interprétations néo-platonisantes du livre VI de l’Enéide. » In : Recherches sur la tradition platonicienne : sept exposés. Vandœuvres-Genève 1955. (Entretiens Hardt 3). 95-136.

Courcelle, P. : « Les Pères de l’Église devant les enfers virgiliens. » AHMA 22 (1955) 5-70.

Courcelle, P. : « La postérité chrétienne du Songe de Scipion. » REL 36 (1958) 205-234. Cracco Ruggini, L. : « Il paganesimo romano tra religione e politica (384-394 d.C.):

per una reinterpretazione del Carmen contra paganos. » Atti della Accademia Nazionale dei Lincei, Classe di Scienze morali, storiche e filosofiche. Memo-rie 23 (1979) 3-141.

Cremer, F. W. : Die Chaldäischen Orakel und Jamblich de mysteriis. Meisenheim am Glan 1969. (Beiträge zur klassischen Philologie 26).

Criscuolo ® Psellos. Cristante et al. ® Martianus Capella. Culianu, I. P. : « Magia spirituale e magia demonica nel Rinascimento. » RSLR 17

(1981) 360-408. Cumont, F. : Les religions orientales dans le paganisme romain. Paris 1906. Cumont, F. : La théologie solaire du paganisme romain. Paris 1909. (Extraits des

mémoires présentés par divers savants à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres XII, 2).

Cumont, F. : « Les enfers selon l’Axiochos. » CRAI 64 (1920) 272-285. Cumont, F. : Lux Perpetua. Volume édité par B. Rochette et A. Motte avec la colla-

boration de B. Toune. Torino 2010 (Paris 11949). (Bibliotheca Cumontiana. Opera maiora 2).

Dain, A. : Traité de métrique grecque. Paris 1965. Dannenfeldt, K. H. : « Oracula Chaldaica. » CTC I (1960) 157-164. De Ley, H. : Macrobius and Numenius. A study of Macrobius, In Somn., I, c. 12.

Bruxelles 1972. De Vita, M. C. : Giuliano imperatore filosofo neoplatonico. Milano 2011. (Temi

metafisici e problemi del pensiero antico. Studi e testi 121). De Vita, M. C. : « Il Bene/Sole nell’esegesi neoplatonica: Giamblico, Giuliano e

l’inno A Helios re. » RFN 2 (2013) 275-295. Delli E. : « Entre compilation et originalité. Le corps pneumatique dans l’oeuvre de

Michel Psellos. » In : D’Ancona, C. (éd.) : The Libraries of the Neoplatonists. Leiden – Boston 2007. 211-229.

Delsedime, P. : « Uno strumento astronomico descritto nel Corpus archimedeo, la dioptra di Archimede. » Physis 12 (1970) 173-196.

Deuse, W. : Untersuchungen zur mittelplatonischen und neuplatonischen Seelen-lehre. Mainz – Wiesbaden 1983.

Di Pasquale Barbanti, M. : Ochema-pneuma e phantasia nel neoplatonismo. Aspetti psicologici prospettive religiose. Catania 1998.

Dieterich, A. : Nekyia. Beiträge zur Erklärung der neuentdeckten Petrusapokalypse. Leipzig – Berlin 1893 (21913).

Dillon, J. : « The concept of two intellects: a footnote to the history of Platonism. » Phronesis 18 (1973) 176-185. [= Dillon, The golden chain XVI].

308 Bibliographie

Dillon, J. M. : « Female principles in Platonism. » Ithaca 1 (1986) 107-123. [= Dillon, The golden chain IV].

Dillon, J. : The golden chain. Studies in the development of Platonism and Christianity. Aldershot 1990. (Collected Studies 333).

Dodds, E. R. : « Numenius and Ammonius. » In : Les sources de Plotin. Vandœuvres-Genève 1960. (Entretiens Hardt 5). 3-61.

Dodds, E. R. : The Greeks and the irrational. Berkeley – Los Angeles 1951. (trad. fr. Les Grecs et l’irrationnel. Paris 1977).

Dörrie, H. (éd.) : Porphyre. Vandœuvres-Genève 1966. (Entretiens Hardt 12). Drijvers, H. J. W : « The cult of Azizos and Monimos at Edessa. » In : Ex orbe

religionum. Studia G. Widengren. Leiden 1972. (Numen Suppl. 21). 355-371. Duffy J. : « Hellenic Philosophy and the Lonely Mission of Michael Psellos. »

In : Ierodiakonou (éd.) 139-156. Duhem, P. : Le système du Monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon à

Copernic. I Paris 1913. Eitrem, S. : « La Théurgie chez les Néo-platoniciens et dans les papyrus magiques. »

SO 22 (1942) 49-79. Elferink, M. A. : La descente de l’âme d’après Macrobe. Leiden 1968. (PhA 16). Étienne, R. - Salles J.-F. (éd.) : Guide historique et archéologique du domaine des

Tobiades. Damas 2010. Fauth, W. : Helios Megistos. Zur synkretistischen Theologie der Spätantike. Leiden –

New York – Köln 1995. (Religions in the Graeco-Roman World 125). Fauth, W. : Hekate Polymorphos – Wesensvarianten einer antiken Gottheit.

Zwischen frühgriechischer Theogonie und spätantikem Synkretismus. Ham-burg 2006. (Altsprachliche Forschungsergebnisse 4).

Feraboli ® Ptolémée. Festugière, A.-J. : « La doctrine des Uiri noui sur l’origine et le sort des âmes,

d’après Arnobe, II, 11-66. » In : Mémorial Lagrange. Paris 1940. 97-132. [= Festugière, A.-J. : Hermétisme et mystique païenne. Paris 1967. 261-312].

Festugière, A.-J. : « Un vers méconnu des Oracles Chaldaïques dans Simplicius, In de caelo II, 1, 284 a 14 (p. 375. 9 ss. Heiberg). » SO 26 (1948) 75-77.

Festugière, A.-J. : La révélation d’Hermès Trismégiste. I-IV Paris 1949-1954 (21981).

Festugière, A.-J. : « Arnobiana. » VigChr 6 (1952) 208-254. Festugière, Proclus. Commentaire sur la République ® Proclus. Festugière, A.-J. : Les trois « Protreptiques » de Platon. Paris 1973. Filip, I. : « L’inno a Pallade di Marziano Capella con un saggio di commento »

Paideia 65 (2010) 393-423. Finamore, J. F. : « Iamblichus on Light and the Transparent. » In : Blumenthal H. J. -

Clark, E. G. : The Divine Iamblichus. Philosopher and Man of Gods. Bristol – London 1993. 55-64.

Finamore, J. - Johnston, S. I. : « The Chaldaean Oracles. » In : Gerson, L. P. (éd.) : The Cambridge History of Philosophy in Late Antiquity. I Cambridge 2010. 161-173.

Flamant, J. : Macrobe et le néoplatonisme latin à la fin du IVe siècle. Leiden 1977. (EPROER 58).

Fortin, E. L. : « The Viri novi of Arnobius and the Conflict between Faith and Rea-

Bibliographie 309

son in the early Christian Centuries. » In : Fortin, E. L. : The birth of philo-sophic Christianity. Lanham (Md.) – Boulder – New York 1996. 169-197.

Fränkel, H. : Wege und Formen frühgriechischen Denkens. Munich 1955. (21960). Freudenberger, Th. : Augustinus Steuchus aus Gubbio, Augustinerchorherr und

päpstlicher Bibliothekar (1497-1548) und sein literarisches Lebenswerk. Münster 1935. (Reformationsgeschichtliche Studien und Texte 64.65).

Geffcken, J. : Der Ausgang des griechisch-römischen Heidentums. Heidelberg 1929. (réimpr. Darmstadt 1963).

Gentelle, P. : « Un “paradis” hellénistique en Jordanie : étude de géo-archéologie. » Hérodote 20 (1981) 70-101.

Gersh, S. : KINHSIS AKINHTOS. A Study of spiritual Motion in the Philosophy of Proclus. Leiden 1973. (PhA 26).

Gersh, S. : Middle Platonism and Neoplatonism. The Latin Tradition. Notre Dame (Ind.) 1986.

Girgenti, G. : « Bibliografia selezionata ragionata sul Commentario al Parmenide. » In : Porfirio, Commentario al “Parmenide” di Platone. Saggio introduttivo, testo con apparati critici e note di P. Hadot. Presentazione di G. Reale. Tradu-zione e bibliografia di G. Girgenti. Milano 1993. 149-154.

Golitsis, P. - Hoffmann, Ph. : « Simplicius et le ‘lieu’. À propos d’une nouvelle édition du Corollarium de loco. » REG 127 (2014) 119-175.

Goulet, R. : « Mais qui était donc le gendre de la sœur de Priscus ? Enquête sur les philosophes d’Athènes au IVe siècle après J.-C. » Studia graeco-arabica 2 (2012) 34-77.

Griffin, M. : « Proclus on Place as the Luminous Vehicle of the Soul. » Dionysius N.S. XXX (2012) 161-186.

Gruber - Strohm ® Synésios de Cyrène. Guillaumin, J.-B. : « Néoplatonisme et encyclopédisme dans l’œuvre de Martianus

Capella. » REL 8 (2008) 167-190. Guillaumin, Martianus Capella ® Martianus Capella. Habert, F. : Les divins oracles de Zoroastre, ancien Philosophe Grec, Interpretez en

Rime Françoise par François Habert, de Berry, avec un commentaire moral sur ledit Zoroastre, en Poésie Françoise et Latine, plus la Comédie du Monarque et autres petits œuvres [...]. Paris 1558.

I. Hadot, Simplicius. Commentaire sur les Catégories ® Simplicius. I. Hadot, Simplicius. Commentaire sur le Manuel d’Épictète ® Simplicius. Hadot, I. : « Die Stellung des Neuplatonikers Simplikios zum Verhältnis der

Philosophie zu Religion und Theurgie. » In : Kobusch, Th. - Erler, M. (et I. Männlein-Robert) (éd.) : Metaphysik und Religion. Zur Signatur des spät-antiken Denkens. Akten des internationalen Kongresses vom 13.-17. März 2001 in Würzburg. München – Leipzig 2002. (BzA 160). 323-342.

Hadot, I. : Arts libéraux et philosophie dans la pensée antique. Paris 2005. (Paris 11984). (Textes et traditions 11).

P. Hadot, Traités théologiques ® Marius Victorinus. Hadot, P. : « Fragments d’un commentaire de Porphyre sur le Parménide. » REG 74

(1961) 410-438. Hadot, P. : « L’image de la Trinité dans l’âme chez Victorinus et chez saint

Augustin. » Studia Patristica VI (1962) 411-442.

310 Bibliographie

Hadot, P. : « La métaphysique de Porphyre. » In : Dörrie (éd.) 127-157. [= « Die Metaphysik des Porphyrios. » Aus dem Französischen übersetzt von R. Eisenhut. In : Zintzen 208-237].

Hadot, P. : Porphyre et Victorinus. I-II Paris 1968. Hadot, P. : Marius Victorinus. Recherches sur sa vie et ses oeuvres. Paris 1971. Hadot, P. : « Bilan et perspectives sur les Oracles chaldaïques. » In : Lewy,

Chaldean Oracles (Paris 21978). 703-720. Hadot, P. : « “Porphyre et Victorinus”. Questions et hypothèses. » In : Tardieu,

Recherches. 115-125. Halsberghe, G. H. : The Cult of Sol Invictus. Leiden 1972. (EPROER 23). Hardie, W. R. : Res Metrica. An Introduction to the Study of Greek and Roman

Versification. Oxford – London 1920. (réimpr. 1934). Hartog ® Plutarque. Henrichs, A. : « Zur Perhorreszierung des Wassers der Styx bei Aischylos und

Vergil. » ZPE 78 (1989) 1-29. Heuten, G. : « Le “Soleil” de Porphyre. » AIPhO 4 [= Mélanges Cumont I] (1936)

253-259. Hoffmann, Ph. : « Simplicius : Corollarium de loco. » In : Aujac, G. - Soubiran J.

(éd.) : L’Astronomie dans l’Antiquité classique. Paris 1979. 143-161. Hoffmann, Ph. : « Damascius (D 3). » In : Goulet, R. (éd.) : Dictionnaire des

philosophes antiques. II Paris 1994. 541-593. Hoffmann, Ph. : « La fonction des prologues exégétiques dans la pensée pédagogique

néoplatonicienne. » In : Dubois, J.-D. - Roussel, B. (éd.) : Entrer en matière.

Les prologues. Paris 1998. (Patrimoines. Religions du Livre). 209-245. Hoffmann, Ph. : « Sur quelques aspects de la polémique de Simplicius contre Jean

Philopon : de l’invective à la réaffirmation de la transcendance du Ciel. » In : Hadot, I. (éd.) : Simplicius : sa vie, son œuvre, sa survie (Actes du Colloque international “Simplicius”. Paris, Fondation Hugot du Collège de France, 28 septembre-1er octobre 1985). Berlin – New York 1987. (Peripatoi 15). 183-221.

Hoffmann, Ph. : « Erôs, Alètheia, Pistis ... et Elpis. Tétrade chaldaïque, triade néoplatonicienne (Fr. 46 des Places, p. 26 Kroll). » In : Seng - Tardieu (éd.) 255-324.

Hoffmann, Ph. : « Science théologique et foi selon le Commentaire de Simplicius au De caelo d’Aristote. » In : Coda, E. - Martini Bonadeo, C. (éd.) : Études de logique et de cosmologie offertes à Henri Hugonnard-Roche. Paris 2014. (Études musulmanes). 277-363.

Hoffmann, Ph. : « Dialectical Strategies and the Construction of Truth: Simplicius and his Neoplatonic Predecessors on the Topic of “place” (topos). » À paraî-tre dans les Actes du colloque « Strategies of Polemics in Greek and Roman Philosophy » (org. Thaler, N. - Weisser, S.), The Van Leer Jerusalem Institute (Jérusalem, 14-16 janvier 2014).

Horn, G. : Historiae philosophicae libri VII. Leyde 1655. Hultsch, F. : « Dioptra. » RE V 1 (1905) 1073-1079. Ierodiakonou, K. : « The Greek Concept of Sympatheia and Its Byzantine

Appropriation in Michael Psellos. » In : Magdalino - Mavroudi (éd.) 97-117. Ierodiakonou, K. (éd.) : Byzantine Philosophy and its Ancient Sources. Oxford 2002. Jeunet-Mancy ® Servius.

Bibliographie 311

Johnston, S. I. : Hekate Soteira. A study of Hekate’s roles in the Chaldean Oracles

and related literature. Atlanta 1990. (American Classical Studies 21). Johnston, S. I. : « Riders in the Sky: Cavalier Gods and Theurgic Salvation in the

Second Century A.D. » CPh 87/4 (1992) 303-321. Jurieu, P. : Histoire critique des dogmes et des cultes. Amsterdam 1704. Kahlos, M. : Vettius Agorius Praetextatus: a senatorial life in between. Roma 2002.

(Acta Instituti Romani Finlandiae 26). Kaldellis A. : Hellenism in Byzantium. The Transformation of Greek Identity and the

Reception of the Classical Tradition. Cambridge 2007. Kerényi, K. : « Zum Verständnis von Vergilius Aeneis B. VI. » Hermes 66 (1931)

413-441. Klibansky - Labowski ® Proclus. Klutstein, I. : « Oracula Chaldaica. Addenda et corrigenda. » CTC VII (1992) 326-329. Korzeniewski, D. : Griechische Metrik. Darmstadt 1968. [trad. ital. Metrica greca.

Palermo 1998. (Bibliotheca philologica. Strumenti 3)]. Koster, W. J. W. : Traité de métrique grecque. Leyde 21953. Krafft, P. : « Zum Monadenkapitel des Favonius Eulogius. » VChr 21 (1967) 96-127. Krämer, H. : Der Ursprung der Geistmetaphysik. Untersuchungen zur Geschichte

des Platonismus zwischen Platon und Plotin. Amsterdam 1964. Kroll, W. : De oraculis Chaldaicis. Breslau 1894. (réimpr. Hildesheim 1962). (BphA

VII 1). Kroll, W. : « Iulianus 9. » RE X 1 (1917) 15-17. Lamacchia, R. : « Ciceros Somnium Scipionis und das 6. Buch der Aeneis. » RhM

107 (1964) 261-278. Lamoureux - Aujoulat ® Synésios de Cyrène. Lancellotti, M. G. : The Naassenes. A Gnostic Identity Among Judaism, Christianity,

Classical and Ancient Near Eastern Traditions. Münster 2000. (Forschungen zur Anthropologie und Religionsgeschichte 35).

Lancellotti, M. G. : Attis, Between Myth and History. King, Priest and God. Leiden – New York – Köln 2002. (Religions in the Graeco-Roman World 149).

Laplanche, F. : La Bible en France entre mythe et critique, XVIe-XIXe siècles. Paris 1994. Lausberg, H. : Handbook of Literary Rhetoric: a Foundation for Literary Study.

Leiden – Boston – Köln 1998. (trad. ang. de Handbuch der literarischen Rhetorik: eine Grundlegung der Literaturwissenschaft. München 11960).

Le Bonniec ® Arnobe. Le Clerc, J. (éd.) : Bibliothèque Universelle et Historique de l’année 1687. Tome

VII. Amsterdam 1688. (première édition corrigée). Le Clerc, J. : Compendium historiae universalis, ab initio mundi ad tempora Caroli

Magni. Amsterdam 1698. (= Abrégé de l’histoire universelle depuis le commencement du monde jusques à l’Empire de Charlemagne. Trad. Mortier. Amsterdam 1730).

Lecerf, A. : « Iamblichus and Julian’s “Third Demiurge”: A Proposition. » In : Afonasin, E. - Dillon, J. - Finamore, J. F. (éd.) : Iamblichus and the Founda-tions of Late Platonism. Leiden – Boston 2012. (Studies in Platonism, Neo-platonism, and the Platonic Tradition 13). 177-201.

Lefort ® Vies coptes. Lenaz ® Martianus Capella.

312 Bibliographie

Léonas, A. : L’aube des traducteurs. Paris 2007. Lewy, H. : Chaldaean Oracles and Theurgy. Mysticism Magic and Platonism in the

Later Roman Empire. Le Caire 1956. Nouvelle édition par M. Tardieu, Paris 1978. Troisième édition par M. Tardieu avec un supplément, « Les Oracles chaldaïques 1891-2011 ». Paris 2011. (Antiquité 77).

Liebeschuetz, W. : « The Significance of the Speech of Praetextatus. » In : Athanassiadi - Frede (éd.) 185-205.

Liebeschuetz, W. : « Julian’s Hymn to the Mother of the Gods: The Revival and Justification of Traditional Religion. » In : Baker-Brian, N. - Tougher, S. (éd.) : Emperor and Author, The Writings of Julian the Apostate. Swansea 2012. 213-227.

Lloyd-Jones, H. - Parsons, P. J. : « Iterum de Catabasi Orphica. » In : Beck, H. G. - Kambylis, A. - Moraux, P. (éd.) : Kyklos. Griechisches und byzantinisches R. Keydell zum 90. Geburtstag. Berlin – New York 1978. 88-100.

Lucarini, C. M. : « Questioni arnobiane. » MD 54 (2005) 123-164. Luna, C. - Segonds, A.-Ph. : « Proclus de Lycie (P 292). » In : Goulet, R. (éd.) :

Dictionnaire des philosophes antiques. Vb Paris 2012. 1546-1674. Maas, P. : Greek Metre, translated by H. Lloyd-Jones. Oxford 1962. (21966). Magdalino, P. - Mavroudi, M. : « Introduction. » In : Magdalino - Mavroudi (éd.) 11-37. Magdalino, P. - Mavroudi, M. (éd.) : The Occult Sciences in Byzantium. Geneva 2006. Majercik, Chaldean Oracles ® Oracles chaldaïques. Majercik, R. : « A Reminiscence of the Chaldaean Oracles at Gregory of Nazianzus,

Or. 29,2: o�on kratër tiß �pererrúh. » VChr 52 (1998) 286-292. Majercik, R. : « Chaldean triads in neoplatonic exegesis: some reconsiderations. »

CQ 51 (2001) 265-296. Maltese E. V. : « L’esordio degli Oracula Chaldaica in ambiente umanistico. » In :

Leonardi, C. (éd.) : Gli umanesimi medievali. Firenze 1998. 355-373. Maltomini, F. : « P.Bon 3+4: una nota codicologica. » ZPE 85 (1991) 239-243. Malusa, L. : « Le prime storie generali della filosofia in Inghilterra e nei Paesi

Bassi. » In : Santinello, G. (éd.) : Storia delle storie generali di filosofia, I. Dalle origini rinascimentali alla « historia philosophica ». Brescia 1979. 165-402.

Männlein-Robert ® Longin. Mansfeld, J. : Heresiography in Context. Hippolytus’ Elenchos as a Source for Greek

Philosophy. Leiden – New York – Köln 1992. (PhA 56). Marcotte, D. : « Aviénus, témoin de Julien : pour une réinterprétation et une datation

nouvelles de la Descriptio orbis terrae. » In : REL 78 (2000) 195-211. Marsilio Ficino : De vita libri tres. Three Books on Life. A Critical Edition and

Translation with Introduction and Notes. Edited by C. Kaske and J. Clark. Tempe 1989.

Marsilius Ficinus, Opera omnia. Bâle 1576. (réimpr. Torino 1962). Mastandrea ® Cornélius Labéo. Mastrocinque, A. : « Cosmologia e impero in Giuliano l’Apostata. » Klio 87 (2005)

154-176. Masullo, R. : « Ascendenze omeriche e caldaiche negli Inni di Proclo. » Vichiana 16

(1987) 151-168.

Bibliographie 313

Mazza, M. : « Studi Arnobiani I: La dottrina dei Viri novi nel secondo libro dell’Adversus Nationes di Arnobio. » Helikon 3 (1963) 111-169.

Meister, K. : Die homerische Kunstsprache. Leipzig 1921. Merkelbach, R. : « Eine orphische Unterweltsbeschreibung auf Papyrus. » MH 8

(1951) 1-11. Merling, D. - Geraty, L. T. (éd.) : Hesban After 25 Years. Berrien Springs 1994. Mettinger, T. N. D. : The Eden Narrative. A Literary and Religio-Historical Study of

Genesis 2-3. Winona Lake 2007. Millar, F. : « Porphyry: Ethnicity, language, and alien wisdom. » In : Barnes, J. -

Griffin, M. (éd.) : Philosophia togata II. Oxford 1997. 241-262. Miller, J. L. : Measures of Wisdom. The Cosmic Dance in Classical and Christian

Antiquity. Toronto – Buffalo – London 1986. (Visio 1). Mora, F. : Arnobio e i culti di mistero: analisi storico-religiosa del V libro

dell’Adversus nationes. Roma 1994. (Storia delle religioni 10). Moreschini, Calcidio ® Calcidius. Moreschini, C. : « Paganus pervicacissimus: religione e “filosofia” in Claudiano. »

In : Ehlers, W.-W. - Felgentreu, F. - Wheeler, S. M. (éd.) : Aetas Claudianea. Eine Tagung an der Freien Universität Berlin vom 28. bis 30. Juni 2002. München – Leipzig 2004. 57-87.

Moreschini C. : « Alla scuola di Siriano: Ermia nella storia del neoplatonismo. » In : Longo, A. (éd.) : Syrianus et la Métaphysique de l’antiquité tardive : Actes du Colloque International, Université de Genève, 29 Septembre – 1er Octobre 2006. Napoli 2009. (Elenchos. Collana di testi e studi sul pensiero antico 51). 515-578.

Moreschini C. : « Ermia Alessandrino nel Medioevo e nel Rinascimento: alcune note. » SCO 55 (2009) 285-302.

Moreschini C. : « Gli Oracula Chaldaica nel Rinascimento italiano: alcune osservazioni. » Koinonia 33 (2009) 143-169.

Moreschini C. : « Cristo centro dell’universo nel De harmonia mundi di Francesco Zorzi. » Bruniana et Campanelliana 17.1 (2011) 27-47.

Moreschini C. : Hermes Christianus. Turnhout 2011. Moreschini, C. : « La dottrina del pneuma in Sinesio e la sua ripresa in Marsilio

Ficino. » In : Sinesio di Cirene nella cultura tardoantica. Convegno interna-zionale Napoli 19-20 giugno 2014. Napoli 2015. (à paraître).

Mras, K. : « Macrobius’ Kommentar zu Ciceros Somnium. Ein Beitrag zur Geistes-geschichte des 5. Jahrhunderts n. Chr. » Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Berlin 1933. 232-286.

Muscolino ® Porphyre. Narbonne, J.-M. : « The origin, significance and bearing of the �pékeina motif in

Plotinus and the neoplatonic tradition. » In : Cleary, J. J. - Gurtler, G. M. (éd.) : Proceedings of the Boston area colloquium in ancient philosophy VIII, 2001. Leiden 2002. 185-197.

Näsström, B.-M. : O mother of the gods and men. Some aspects of the religious thoughts in Emperor Julian’s Discourse on the mother of the gods. Lund 1990. (Lund studies in African and Asian religions 6).

Neugebauer, O. - Van Hoesen, H. B. : Greek Horoscopes. Philadelphia 1959. Nock, A. D. : CR de Klibansky - Labowski (® Proclus). Speculum 34 (1959) 472-474.

314 Bibliographie

Norden ® Virgile. Nougayrol, J. : « Les rapports des haruspicines étrusque et assyro-babylonienne et le

foie d’argile de Falerii Veteres (Villa Giulia 3786). » CRAI (1955) 509-519. O’Meara, Opuscula philosophica ® Psellos. O’Meara, D. J. : « Psellos’ Commentary on the Chaldaean Oracles and Proclus’ lost

Commentary. » In : Seng (éd.) 45-58. Onians, R. B. : Le origini del pensiero europeo. Trad. it. Milano 1998. [= The

Origins of European Thought. Cambridge 21954]. Pabst, B. : Prosimetrum. Tradition und Wandel einer Literaturform zwischen

Spätantike und Spätmittelalter. I Köln – Weimar – Wien 1994. Pagani, F. : « Damnata verba: censure di Pletone in alcuni codici platonici. » ByzZ

102.1 (2009) 167-202. Parent, A. : Oracles sententieux des mages, traduits du grec en vers françois, avec

une préface touchant la magie, son origine, ses espéces et ceux qui en ont escript. Ensemble une version latine de mot à mot, œuvre auquel est contenue la science et doctrine [...] des mages, anciens sages et sectateurs de Zoroastre. Paris 1597.

Pease ® Cicéron. Pelliccia, H. : « Aischylean �mégartoß and Virgilian inamabilis. » ZPE 84 (1990)

187-194. Penati, A. : « L’influenza del sistema caldaico sul pensiero teologico dell’imperatore

Giuliano. » RFN 75 (1983) 543-562. Penati, A. : « Le seduzioni della “potenza delle tenebre” nella polemica anticristiana

di Giuliano. » VetChr 20 (1983) 329-40. Pépin, J. : « Merikôteron - Epoptikôteron (Proclus, In Tim. I, 204, 24-27). » In :

Lévy, P. - Wolff, É. (éd.) : Mélanges d’histoire des religions offerts à Henri-Charles Puech. Paris 1974.

Pépin, J. : « Réactions du christianisme latin à la sotériologie métroaque – Firmicus, Ambrosiaster et Saint Augustin. » In : Bianchi, U. - Vermaseren, M. J. (éd.) : La soteriologia dei culti orientali nell’impero romano. Atti del Colloquio internazionale, Roma, 24-28 settembre 1979. Leiden, 1982. (EPROER 92). 256-275.

Pezron, P. : L’Antiquité des Tems, rétablie et défendue contre les Juifs et les Nouveaux chronologistes. Paris 1687.

Pitassi, M. C. : Entre croire et savoir. Le problème de la méthode critique chez Jean Le Clerc. Leiden 1987.

des Places, É. : « Jamblique et les Oracles Chaldaïques. » CRAI (1964) 178-185. [= « Jamblich und die Chaldäischen Orakel. » Aus dem Französischen übersetzt von H. Froesch. In : Zintzen (éd.) 295-303].

des Places, Oracles ® Oracles chaldaïques. des Places, É. : « Les Oracles Chaldaïques dans la tradition patristique africaine. »

Studia Patristica IX (1967) 27-41. des Places, Numénius ® Numénius. des Places, É. : « La matière dans le platonisme moyen, surtout chez Numénius et

dans les Oracles chaldaïques. » In : des Places, É. : Études platoniciennes 1929-1979. Leiden 1981. 285-293.

des Places, É. : « Les Oracles Chaldaïques. » ANRW II.17.4 (1984) 2299-2335.

Bibliographie 315

Popkin, R. H. : Isaac la Peyrère (1596-1676). His Life, Work and Influence. Leiden 1987. Préaux, C. : La lune dans la pensée grecque. Bruxelles 1973. Préaux, J. : « Pallas, tertia lunae. » In : Bingen, J. - Cambier, G. - Nachtergael, G.

(éd.) : Hommages à Claire Préaux. Bruxelles 1975. 343-352. Ramelli ® Martianus Capella. Riedweg, Ch. : Jüdisch-hellenistische Imitation eines orphischen Hieros Logos.

Beobachtungen zu OF 245 und 247 (sog. Testament des Orpheus). Tübingen 1993. (Classica Monacensia 7).

Ronconi ® Cicéron. Ross, Aristotle’s Physics ® Aristote. Saffrey, H. D. : « Nouveaux Oracles chaldaïques dans les scholies du Paris. Gr.

1853. » RPh 43 (1969) 59-72. [= Saffrey, Recherches 81-94]. Saffrey, H. D. : « Les Néoplatoniciens et les Oracles Chaldaïques. » REAug 27

(1981) 209-225. [= Saffrey, Recherches 63-79]. Saffrey, H. D. : « L’Hymne IV de Proclus, prière aux dieux des Oracles

Chaldaïques. » In : Bonnamour, J. (éd.) : Néoplatonisme. Mélanges offerts à Jean Trouillard. Fontenay aux Roses 1981. (Cahiers de Fontenay 19.20.21.22). 297-312. [= Saffrey, Le néoplatonisme 193-206].

Saffrey, H. D. : « La dévotion de Proclus au Soleil. » In : AIPh (1984) 73-86. [= Saffrey, Le néoplatonisme 179-91].

Saffrey, H. D. : Recherches sur le néoplatonisme après Plotin. Paris 1990. (Histoire des doctrines de l’Antiquité classique 14).

Saffrey, H. D. : « Accorder entre elles les traditions théologiques : une caracté-ristique du néoplatonisme athénien. » In : Bos, E. P. - Meijer, P. A. (éd.) : On Proclus and his influence in medieval philosophy. Leiden – New York – Köln 1992. (PhA 53). 35-50. [= Saffrey, Le néoplatonisme 143-158].

Saffrey, H. D. : Le néoplatonisme après Plotin. Paris 2000. (Histoire des doctrines de l’Antiquité classique 24).

Saffrey - Segonds - Luna ® Marinus. Saffrey - Westerink ® Proclus. Sambursky, S. : « Place and Space in Late Neoplatonism. » SHPS 8.3 (1977) 173-187. Sambursky, S. : The Concept of Place in Late Neoplatonism. Jérusalem 1982. Saudelli, L. - Lecerf, A. : « “Sources” et “principes” : universalité et particularité

dans les Oracles chaldaïques ». In : Seng, H. (éd.) : Theologische Orakel in der Spätantike. Heidelberg 2015. (Bibliotheca Chaldaica 5). (à paraître).

Schievenin, R. : Nugis ignosce lectitans. Studi su Marziano Capella. Trieste 2009. Schilling, R. : « Romanité et ésotérisme dans le chant VI de l’ “Énéide”. » RHR 199

(1982) 363-380. Schneider, M. : « Die Hymnen des Proklos in ihrem Verhältnis zu Nonnos. »

Philologus 51 (1892) 593-601. Schrenk, L. P. : « Proclus on Space as Light. » AncPhil 9 (1989) 87-94. Schrenk, L. P. : « Proclus on Corporeal Space. » AGPh 76.2 (1994) 151-167. Segonds - Luna ® Proclus. Seng, H. : Untersuchungen zum Vokabular und zur Metrik in den Hymnen des

Synesios. Frankfurt 1996. (Patrologia 4). Seng, H. : « I frammenti Caldaici 33 e 5 des Places. » In : Lanata, G. (éd.) : Il tardo-

antico alle soglie del duemila. Diritto religione società. Pisa 2000. 99-103.

316 Bibliographie

Seng, H. : « Der Körper des Theurgen. » In : Pagani e cristiani alla ricerca della

salvezza, secoli I-III, XXXIV Incontro di studiosi dell’antichità cristiana. Roma 2006. (Studia Ephemeridis Augustinianum 96). 849-860.

Seng, H. : KOSMAGOI, AZWNOI, ZWNAIOI. Drei Begriffe chaldaeischer Kosmologie und ihr Fortleben. Heidelberg 2009. (Bibliotheca Chaldaica 1).

Seng, H. : « $Amfifaëß: Facetten einer chaldaeischen Vokabel. » In : Seng - Tardieu (éd.) 235-254.

Seng, H. : « Der Kommentar des Psellos zu den Chaldaeischen Orakeln in lateini-scher Übersetzung (Vat. lat. 3122 f. 44r - 57r. » In : Seng (éd.) 59-74.

Seng, H. : Un livre sacré de l’Antiquité tardive : les Oracles Chaldaïques. Paris 2015. (Bibliothèque de l’École des Hautes Études. Sciences religieuses). (à paraître).

Seng, H. (éd.) : Platonismus und Esoterik in byzantinischem Mittelalter und italienischer Renaissance. Heidelberg 2013. (Bibliotheca Chaldaica 3).

Seng, H. - Tardieu, M. (éd.), Die Chaldaeischen Orakel: Kontext, Interpretation, Rezeption. Heidelberg 2010. (Bibliotheca Chaldaica 2).

Setaioli, A. : « Noviens Styx interfusa (Aen. VI, 439 e Georg. IV, 480). » A&R XIV (1969) 9-21.

Setaioli, A. : « Nuove osservazioni sulla “descrizione dell’oltretomba” nel papiro di Bologna. » SIFC 42 (1970) 179-224.

Setaioli, A. : La vicenda dell’anima nel commento di Servio a Virgilio. Frankfurt 1995. Sfameni Gasparro, G. : « Interpretazioni gnostiche e misteriosofiche del mito di

Attis. » In : van den Broek, R. - Vermaseren, M. J. (éd.) : Studies in gnosticism and Hellenistic religions presented to Gilles Quispel on the occasion of his 65th birthday. Leiden 1981. (EPROER 91). 376-411.

Shanzer ® Martianus Capella. Sharples ® Théophraste d’Érèse. Shaw, G. : Theurgy and the soul. The neoplatonism of Iamblichus. University Park

(Pa.) 1995. Sicherl, M. : Beiträge zur Kritik und Erklärung des Favonius Eulogius. Wiesbaden

1959. (Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse (Mainz) 10).

Simmons, M. B. : Arnobius of Sicca: religious conflict and competition in the age of

Diocletian. Oxford 1995. (Oxford early Christian studies). Smith, R. B. : Julian’s Gods. Religion and Philosophy in the Thought and Action of

Julian the Apostate. London 1995. Snell, B. : Griechische Metrik. Göttingen 1955. Soares Santoprete, L. G. : « L’emploi du terme ‘�mfístomoß’ dans le grand traité

antignostique de Plotin et dans les Oracles Chaldaïques. » In : Seng - Tardieu (éd.) 163-178.

Sorabji, R. K. K. : Matter, Space and Motion. Theories in Antiquity and Their

Sequel. London 1988. Spinelli ® Sextus Empiricus. Stahl - Burge - Johnson ® Martianus Capella. Stanley, Th. : The History of Philosophy. I-IV London 21687. (11655-1662. 31701.

41743). Contient en appendice : « The History of the Chaldaïck Philosophy ». [trad. latine Thomae Stanleii Historia Philosophiae Orientalis cum notis. Amsterdam 11690. (21700)}.

Bibliographie 317

Stausberg M. : Faszination Zarathustra. Zoroaster und die Europäische Religions-geschichte der frühen Neuzeit. Berlin – New York 1998. (RVV 42).

Steel, Procli ® Proclus. Steel - Rumbach - MacIsaac ® Proclus. Steuco, A. : De perenni philosophia. Lyon 1540. (réimpr. New York – London 1972). Steuco, A. : Opera omnia. Venise 1591. Stolper, M. : « The Babylonian Enterprise of Belesys. » Pallas 43 (1995) 217-238. Susanetti ® Synésios de Cyrène. Szidat, J. : « Der Neuplatonismus und die Gebildeten im Westen des Reiches.

Gedanken zu seiner Verbreitung und Kenntnis ausserhalb der Schultradi-tion. » MH 39 (1982) 132-145.

Tambrun, B. : « Marsile Ficin et le “Commentaire” de Pléthon sur les “Oracles chal-daïques”. » et « Un exemple d’utilisation du Commentaire de Pléthon par Fi-cin : Le véhicule de l’âme, le pneuma et l’idole. » Accademia 1 (1999) 9-48.

Tambrun, B. : Pléthon. Le retour de Platon. Paris 2006. Tambrun, B. : « Pourquoi Cosme de Médicis a fait traduire Platon. » In : Amir-

Moezzi, M. A. - Dubois, J.-D. - Jullien, C. - Jullien, F. (éd.) : Pensée grecque et sagesse d’Orient. Hommage à Michel Tardieu. Turnhout 2009. (Biblio-thèque de l’École des Hautes Études, Sciences Religieuses 142). 653-667.

Tambrun-Krasker, B. : « Jean Le Clerc lecteur des Oracles de Zoroastre : enjeux philosophiques et théologiques. » In : Seng (éd.) 303-338.

Tambrun-Krasker, Magika logia ® Pléthon. Tardieu, M. : Trois mythes gnostiques. Adam, Éros et les animaux d’Égypte dans un

écrit de Nag Hammadi. Paris 1974. Tardieu, M. : « La Gnose valentinienne et les Oracles chaldaïques. » In : Layton, B.

(éd.) : The Rediscovery of Gnosticism. I The School of Valentinus. Leiden 1980. (Studies in the History of Religions 41/1). 194-237.

Tardieu, M. : « Un texte négligé de Psellus sur les Oracles Chaldaïques. » ByzZ 73 (1980) 12 sq.

Tardieu, M. : « Pléthon lecteur des Oracles. » Mètis 2/1 (1987) 141-164. Tardieu, M. : Recherches sur la formation de l’Apocalypse de Zostrien et les sources

de Marius Victorinus. 9-114. Hadot, P. : « Porphyre et Victorinus ». Ques-tions et hypothèses. Bures-sur-Yvette 1996. 115-125. (Res orientales 9).

Tardieu, M. : « Les civilisations de l’Éden. Entre possession du monde et pouvoir de choisir. » In : Ossola, C. - Ralite, J. (éd.) : Les grandes civilisations. Paris 2011. 23-45.

Theiler, W. : Die chaldäischen Orakel und die Hymnen des Synesios. Halle 1942. (Schriften der Königsberger Gelehrten Gesellschaft, 18. Jahr, Heft 1 18, 1). [= Forschungen zum Neuplatonismus. Berlin 1966. 252-301].

Thesleff, H. : An Introduction to the Pythagorean Writings of the Hellenistic Period. Åbo 1961. (Acta Academie Aboensis, Humaniora 24, 3).

Thillet ® Alexandre d’Aphrodise. Thomassen, E. : The spiritual seed, the church of the “Valentinians”. Leiden –

Boston 2006. (Nag Hammadi and Manichaean studies 60). Tommasi, Ch. O. : « L’androginia divina e i suoi presupposti filosofici: il mediatore

celeste. » SCO 46/3 (1998) 973-998.

318 Bibliographie

Tommasi, Ch. O. : « Ascension. » In : Jones, L. (éd.) : Encyclopedia of Religion. I Detroit 22005. 618-625.

Tommasi, Ch. O. (2008) : « Il De Nuptiis di Marziano Capella: da manuale ‘privato’

a testo canonico. » In : Bellandi, F. - Ferri, R. (éd.), Aspetti della scuola nel

mondo romano: atti del convegno (Pisa, 5-6 dicembre 2006). Amsterdam 2008. (Supplementi di Lexis 51). 199-219.

Tommasi, Ch. O. : « Aspekte des Nachlebens der Chaldaeischen Orakel in der römi-schen Literatur: Martianus Capellas De nuptiis. » In : Seng - Tardieu (éd.) 325-346.

Tommasi, Ch. O. : The Bee-Orchid. Religione e cultura in Marziano Capella. Napoli 2012.

Tommasi, Ch. O. : « L’ “incerto Dio” degli Ebrei, ovvero i limiti dell’interpretatio. » Chaos e Kosmos 14 (2013) 1-54. http://www.chaosekosmos.it/pdf/2013_23.pdf.

Tonelli ® Oracles chaldaïques. Traina, A. : « “Sposa del gran Giove e suora”. Una formula omerica in latino. » In :

Filologia e forme letterarie. Studi offerti a Francesco Della Corte II. Urbino 1987. 399-409. [= Traina, A. : Poeti latini (e neolatini) III. Bologna 1989. 153-170].

Treu, M. : « Die Neue “Orphische” Unterweltsbeschreibung und Vergil. » Hermes 82 (1954) 24-51.

Trouillard, J. : « Le merveilleux dans la vie et la pensée de Proclos. » RPhilos 173 (1973) 439-452. [= Trouillard, J. : La Mystagogie de Proclos. Paris 1982. 33-52].

Turcan, R. : « La catabase orphique du papyrus de Bologne. » RHR 150 (1956) 149-155. Turcan, R. : « Martianus Capella et Jamblique. » REL 36 (1958) 235-254. Turcan, R. : « Janus à l’époque impériale. » ANRW II, 17.1 (1981) 374-402. Turcan, R. : « Attis Platonicus. » In : Lane, E. N. (éd.), Cybele, Attis and related

cults. Essays in memory of M. J. Vermaseren. Leiden – New York – Köln 1996. (Religions in the Graeco-Roman World 131). 387-403.

Turcan, Firmicus ® Firmicus Maternus. Turner, J. D. : « The figure of Hecate and dynamic emanationism in the Chaldean

Oracles, Sethian Gnosticism, and Neoplatonism. » The Second Century Journal 7 (1991) 221-232.

Turner, J. D. : « The Chaldean Oracles and the metaphysics of the Sethian Platoni-zing treatises. » ZAC 12 (2008) 39-58.

Van den Berg, Proclus’ Hymns ® Proclus. Van den Berg, R. M. : « ‘Becoming like God’ according to Proclus’ interpretations

of the Timaeus, the Eleusinian mysteries, and the Chaldaean Oracles. » In : Sharples, R. W. - Sheppard, A. (éd.) : Ancient Approaches to Plato’s

Timaeus. London 2003. (BICS. Supplement 78). 189-202. Van der Sluijs, M. A. : « Who Are the “Attendants of Helios”? » JAOS 129.2 (2009)

169-177. Van Liefferinge, C. : La Théurgie. Des Oracles Chaldaïques à Proclus. Liège 1999.

(Kernos Suppl. 9). Van Weddingen ® Favonius Eulogius. Vasoli C. : Profezia e ragione. Studi sulla cultura del Cinquecento e del Seicento.

Napoli 1974.

Bibliographie 319

Verbeke, G. : L’évolution de la doctrine du pneuma du stoïcisme à Saint Augustin. Paris 1945.

Verbrugghe - Wickersham ® Bérose. Versnel, H. S. : Inconsistencies in Greek and Roman religion. I Ter unus. Isis,

Dionysos, Hermes. Three studies in henotheism. Leiden 1990. (Studies in Greek and Roman Religion 6).

Vimercati, E. : « La materia e il male in Numenio di Apamea. » Filosofia e Teologia XXVI.1 (2012) 77-92.

Vogt ® Proclus. Walker, D. P. : Spiritual and Demonic Magic: From Ficino to Campanella. London

1958. Walter, N. : « Die Anfänge jüdisch-alexandrinischer Bibelauslegung bei Aristo-

bulos. » Helikon 3 (1963) 353-372. Walter, N. : Der Thoraausleger Aristobulos. Untersuchungen zu seinen Fragmenten

und zu pseudepigraphischen Resten der jüdisch-hellenistischen Literatur. Berlin 1964. (Texte und Untersuchungen 86).

Walter, N. : « Fragmente jüdisch-hellenistischer Exegeten: Aristobulos, Demetrios, Aristeas. » In : Kümmel, W. G. (éd.) : Jüdische Schriften aus hellenistisch-römischer Zeit, III/2. Gütersloh 1975. 257-296.

Waszink, J. H. : « Porphyrios und Numenios. » In : Dörrie (éd.) 35-83. West, M. L. : « A pseudo-fragment of Heraclitus. » CR NS 18 (1968) 257 sq. Westerink, L. G. : « Proclus, Procopius, Psellus. » Mnemosyne 10 (1942) 275-280.

[= Westerink, L. G. : Texts and studies in neoplatonism and Byzantine

literature. Collected papers. Amsterdam 1980. 1-6]. Westerink - Combès ® Damascius. Westerink - Combès - Segonds ® Damascius. Whittaker, J. : « $Epékeina noû kaì o�síaß. » VigChr 23 (1969) 91-104. [= Whitta-

ker, J. : Studies in Platonism and Patristic thought. London 1984. (Collected Studies 201). XIII].

Whittaker, J. : « Proclus, Procopius, Psellus and the scholia on Gregory Nazianzen. » VigChr 29 (1975) 309-313.

Williams, M. A. : The immovable Race. Leiden 1985. Wolff, G. : Porphyrii De philosophia ex oraculis haurienda librorum reliquiae.

Berlin 1856. (réimpr. Hildesheim 1962). Zakythinos, D. : Le despotat grec de Morée. I Histoire politique. Paris 1932. II Vie et

institutions. Paris 1953. (Collection de l’Institut néo-hellénique de l’Univer-sité de Paris, 1). (rééd. revue et augmentée par Maltézou, Ch. Londres 1975).

Zambon, M. : Porphyre et le moyen-platonisme. Paris 2002. (Histoire des doctrines de l’antiquité classique 27).

Zambon, M. : « Il significato filosofico della dottrina dell’OXHMA dell’anima. » In : Chiaradonna, R. (éd.) : Studi sull’anima in Plotino. Napoli 2005. 305-335.

Zintzen, C. (éd.) : Die Philosophie des Neuplatonismus. Darmstadt 1977. (Wege der Forschung 436).

Zorzi, F. : Francisci Georgii Veneti Minoritani, in scripturam sacram problemata ... Paris 1575.

Zorzi, F. : L’armonia del mondo. Testo latino a fronte. Saggio introduttivo, traduzione, note e apparati di S. Campanini. Milano 2010.