22/2014

Zwierzę

Kraków, czerwiec 2014

2

NR ISSN: 1898-5947 NAKŁAD: 70 egzemplarzy EGZEMPLARZ BEZPŁATNY REDAKTOR NACZELNA: Katarzyna Kleczkowska ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Teresa Barańska Marta Błaszkowska Anna Kuchta Agnieszka Lakner Gabriela Matusiak Klaudia Mazurek Paweł Pawlak Piotr Waczyński Kama Wodyńska REDAKCJA JĘZYKOWA: Marta Błaszkowska Tomasz P. Bocheński Maciej M. Kuster Izabela Pisarek Magdalena Stonawska REDAKCJA TECHNICZNA: Izabela Pisarek OKŁADKA: Paweł Kalina ADRES REDAKCJI: ul. Grodzka 52 II piętro, s. 102 31-044 Kraków redakcja.maska@gmail.com www.maska.psc.uj.edu.pl

DRUK: AT Wydawnictwo Ul. G. Zapolskiej 38/405 30-126 Kraków tel./fax: 012 446 42 94 www.atgroup.pl RECENZENCI ARTYKUŁÓW: dr Magdalena Budzyńska, UMCS prof. dr hab. Anna Czabanowska-Wróbel, UJ prof. dr hab. Aleksander Fiut, UJ dr Mateusz Kłagisz, UJ dr Agnieszka Kowalska, UJ prof. dr hab. Piotr Krasny, UJ dr Robert Kusek, UJ dr hab. Maria Maślanka-Soro, prof. UJ prof. dr hab. Jan Miodek, UWr dr hab. Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, prof. UMCS dr Anna Niedźwiedź, UJ dr hab. Krystyna Pietrzyka-Bohosiewicz, prof. UJ dr Maciej Rak, UJ dr hab. Judyta Rodzińska-Nowak, UJ prof. dr hab. Grażyna Stachówna, UJ dr Justyna Straczuk, PAN dr Paulina Tendera, UJ dr Marek Tracz, UJ dr Izabela Will, UW dr hab. Krzysztof Zajas, UJ Redakcja oświadcza, że wersją pierwotną (referencyjną) pisma jest wersja elektronicz-na, dostępna pod adresem www.maska.org.pl

3

Spis treści

Wstęp 7

Marta Raczyńska Germański zwierzyniec z opisu autorstwa Cezara. Słów parę o osobliwych mieszkańcach Lasu Hercyńskiego 8

Anna Cichy Ludzkie, nieludzkie, nie-ludzkie. Spojrzenie na Myszy i ludzi Johna Steinbecka 19

Adrian D. Kowalski

Retoryka zwierzęca w twórczości Virginii Woolf 29

Maria Jasińska Psie Serce i Wierny Rusłan, czyli kiedy zwierzę jest lepsze od człowieka. Próba zestawienia 41

Ewelina Twardoch

Zwierzę jako figura Innego w twórczości J. M. Coetzeego

50

Małgorzata Zwiefka

Empathy and metaphysics - approaching the animal, approaching the Other 62

Dariusz Piechota Bezdomne ciała zwierząt w bezdusznym ludzkim świecie. O małpach człekokształtnych w nowelistyce przełomu XIX i XX wieku

71

Urszula Łosiowska

Postacie zwierzęce a klątwa w Kruku Giambattisty Basilego i Kruku Carla Gozziego

82

Katarzyna Bolęba, Tomasz P. Bocheński

„Z ciebie łania jak z kozich cycków kastaniety”. Animalizmy w socjolekcie młodzieżowym na przykładzie Miejskiego słownika slangu i mowy potocznej

95

Magdalena Bańka-Kowalczyk, Karolina Traczyk

Językowy obraz jeża w polszczyźnie 111

Małgorzata Potent -Ambroziewicz

A cultural- linguistic image of the cock 123

Zuzanna Błajet Kilka uwag o symbolice psa w kulturze Badachszanu 134

4

Kamil Gołdowski Ryba – trofeum, potwór z głębin czy równorzędny przeciwnik? O językowym obrazie ryb w wędkarskich opowieściach

143

Julia Czapla Rosomak wśród zwierzęcych emblematów Joachima Camerariusa i jego źródła w historii naturalnej 154

Agnieszka Baczewska

Wół w teatrze, czyli brazylijski spektakl Bumba-meu-Boi: zarys historyczny, struktura widowiska, postaci oraz techniki aktorskie

165

Patrycja Kozieł „Święte zwierzę ukryte w masce” – wizerunki zwierząt w widowisku Gelede u Jorubów z Nigerii. Zjawisko widowisk w kulturze jorubskiej

178

Olga Kielak „Gdy we swięty Wojciech dys, krowy będą duzo mleka dawały”. Wokół ilości krowiego mleka 190

Joanna Mroczkowska

Transformacja życia w śmierć, a śmierci w pokarm. Społeczny wymiar świniobicia w podlaskiej wsi 204

Alicja Baczyńska Symbolika zwierzęca w ludowej pieśni miłosnej 214

5

Table of contents

Introduction 7

Marta Raczyńska Animals in the Caesar’s description of ancient Germania. A few words about curious inhabitants of the Hercynian Forest

8

Anna Cichy Human, inhuman, non-human. About Of mice and men by John Steinbeck 19

Adrian D. Kowalski

Animal rhetoric in the works of Virginia Woolf 29

Maria Jasińska Heart of a dog and Faithful Ruslan – when animal is better than human 41

Ewelina Twardoch

The Animal as a figure of the Other in the works of J. M. Coetzee 50

Małgorzata Zwiefka

Empathy and metaphysics - approaching the animal, approaching the Other 62

Dariusz Piechota Homeless animals’ body in soulless humans’world. About apes in the short stories in the turn of XIXth and XXth century

71

Urszula Łosiowska

Animals’ characters and the curse in The Raven of Giambattista Basile and in The Raven of Carlo Gozzi

82

Katarzyna Bolęba, Tomasz P. Bocheński

“Z ciebie łania jak z kozich cycków kastaniety”. Animalisms in youth’s sociolect based on Miejski słownik slangu i mowy potocznej

95

Magdalena Bańka-Kowalczyk, Karolina Traczyk

The image of the hedgehog in Polish language 111

Małgorzata Potent -Ambroziewicz

A cultural- linguistic image of the cock 123

Zuzanna Błajet A few remarks about the symbolism of the dog in the culture of Badakhshan 134

6

Kamil Gołdowski The fish – trophy, monster from the depths or equivalent opponent? The linguistic worldview of fishes in angling stories

143

Julia Czapla Wolverine in Joachim Camerarius’s Emblemata and its origins in natural history treatises 154

Agnieszka Baczewska

The ox in the theatre – brasilian spectacle Bumba-meu-Boi: the origins, structure, characters and acting techniques

165

Patrycja Kozieł 'The sacred animal hidden in the mask' – representation of animals in the Gelede spectacles among the Yoruba in Nigeria

178

Olga Kielak ‘Gdy we swięty Wojciech dys, krowy będą duzo mleka dawały’. Around the amount of cow's milk 190

Joanna Mroczkowska

Transformation of life into death and death into nourishment. The social dimensions of pigslaughtering in a Podlachia village

204

Alicja Baczyńska Animal symbolism in folk love songs 214

8

Marta Raczyńska

Germański zwierzyniec z opisu autorstwa Cezara. Słów parę o osobliwych mieszkańcach Lasu Hercyńskiego Instytut Archeologii oraz Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uni-wersytetu Jagiellońskiego

[…] for he loves to hear That unicorns may be betray'd with trees, And bears with glasses, elephants with holes, Lions with toils and men with flatterers; [...] W. Shakespeare, Juliusz Cezar (akt II, scena I)

Historiograficzne opisy innych światów, przestrzeni zamieszkiwanych przez ludy i stworzenia zgoła odmienne od tych, które autorzy postrzegali jako swego rodzaju normę, umiejscawiają się w szeregu zagadnień nie mniej frapujących dla antropologa, niż treści mitologiczne czy fantastyczne. Charakterystyka barbarzyńskiej rzeczywistości, wyjęta zwłaszcza spod piór rzymskich twórców, zakładała nacechowany wartościowa-niem podział na swoich i obcych, który w literaturze etnograficznej przypisywany jest społeczeństwom tradycyjnym wraz z ich ludową wizją świata1. Kusząca wydaje się być zatem konstatacja, jakoby klasyczna dychotomia ładu i chaosu bądź też kultury i natury (nie-kultury) znajdowała ujście w rzymskich deskrypcjach oraz wyobraże-niach starożytnej Germanii. Rzecz jasna niekoniecznie połączone one były z jedno-znacznie negatywną bądź pozytywną oceną; cechowały się ambiwalencją lub były wy-razem zdziwienia innością, jaka wyłaniała się zza granic państwa rzymskiego. A przecież

1 Pojęcie barbarzyńcy (gr. βάρβαρος) ukształtowane zostało na gruncie kultury greckiej jako wyraz opozycji wobec ludów posługujących się odmienną mową. Starożytni Rzymianie wzbogacili je o nową treść, odsyłającą bezpośrednio do antytezy cywilizacji oraz obrazu barbarzyńcy jako obcego, który za-mieszkiwał przestrzeń znajdującą się poza granicami świata rzymskiego; por. L. Trzcionkowski, Polis: społeczeństwo i polityka, Wstęp, [w:] Antropologia antyku greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów, red. W. Lengauer, P. Majewski, L. Trzcionkowski, Warszawa 2011, ss. 92–93; K. Modzelewski, Barba-rzyńska Europa. Wstęp, Warszawa 2004, ss. 8−9.

9

owa inność nie mogła sprowadzać się wyłącznie do obrazu człowieka-barbarzyńcy i jego kulturowych praktyk, co doskonale widoczne jest na przykładzie opisu Germanii poczynionego przez Cezara w dziele O wojnie galijskiej (łac. Commentarii de Bello Gal-lico). Zainteresowanie wzbudzał również fenomen obcości tamtejszej natury: fauny i flory wypełniających przestrzeń niekiedy na poły mityczną.

JULIUSZA CEZARA „GEOGRAFIA WYOBRAŻONA”

Obraz Europy północnej przedstawiony w słynnych Pamiętnikach jest obrazem nierze-czywistym i pełnym deformacji2. To konstrukcja symboliczna, „wyobrażona geografia”, wedle której zasad Cezar nanosi na mapę nieznane i na wpół poznane terytoria. Czyni tak z Galią i Germanią, dwoma światami, z których pierwszy – w tym ujarzmiona Gallia togata3 – jest mu z oczywistych względów zdecydowanie bliższy, drugi zaś pozo-staje poza jakąkolwiek możliwością pojęcia i zrozumienia. O ile wszystkie rozdziały poświęcone Galom obejmują zagadnienia związane ze strukturą społeczną, wierzeniami i obyczajowością, o tyle charakterystyka Germanii zamyka się w rozdziałach ośmiu, spośród których aż połowę stanowią opisy świata zwierzęcego. Jako zwieńczenie stricte etnograficznego opisu są one komplementarne wobec – co podkreślają liczni komenta-torzy – symbolicznej kreacji przestrzeni Lasu Hercyńskiego4. Miejsca, które „[…] roz-ciąga się na szerokość dziewięciu dni drogi dla nie obciążonego piechura; nie można bowiem tego inaczej określi, bo Germanie nie znają miar dróg” (B. Gal. VI, 25)5. Obszar ten obejmuje w przybliżeniu całą północną część regionu naddunajskiego,

od źródeł Renu i Dunaju na zachodzie, po łuk Karpat na wschodzie – formując w ten sposób granice świata obcego względem cywilizacji basenu Morza Śródziemnego6. Co jednak ciekawsze, akcentowana w tekście głębia i niezmierzoność Lasu Hercyńskiego kontrastują z charakterem wzmiankowania o lasach galijskich. Wszak Las Ardueński, największy w całej Galii (B. Gal. VI, 29, 31), a mimo to dający się okiełznać przez cezariańskie pióro, okazuje się być najzupełniej mierzalny i mogący służyć człowiekowi za schronienie7. Obszar Lasu Hercyńskiego jest niemożliwy do zdefiniowania pod

2 Por. H. Schadee, Caesar’s Construction of Northern Europe: Inquiry, Contact and Corruption in „De Bello Galico”, „The Classical Quarterly” 2008, Vol. 58, No. 1, s. 159.

3 Gallia togata – ‘przystrojona w togę’ – jako inna nazwa Galii Przedalpejskiej. 4 Por. H. Schadee, op. cit., s. 179. 5 Por. Gajusz Juliusz Cezar, O wojnie galijskiej, tłum. E. Konik, Wrocław 2004. Wszystkie cytaty ozna-czone w niniejszym tekście jako „B. Gal.” pochodzą z tego wydania; cyfrą rzymską oznaczono numer księgi, cyfrą arabską – numer akapitu.

6 Por. W. W. Hyde, The Curious Animals of the Hercynian Forest, “The Classical Journey” 1918, Vol. 13, No. 4, , s. 231.

7 Por. Gajusz Juliusz Cezar, op. cit., s. 230; C. B. Krebs, „Imaginary Geography” in Caesar’s „Bellum Gallicum”, „The American Journal of Philology” 2006, Vol. 127, No. 1, ss. 122–123.

10

kątem geografii; już samo zwrócenie uwagi na żyjące tam niesamowite zwierzęta zdaje się sygnalizować jego pozycję na krawędzi znanego Rzymianom świata8. „Wiadomo – pisze Cezar – że żyją tu liczne rodzaje dzikich zwierząt, których nie spotyka się gdzie indziej” (B. Gal. VI, 25). Po czym obrazuje w trzech następnych rozdziałach: jednoro-giego byka, który z wyglądu przywodzi na myśl jelenia, łosia – będącego niemniejszą osobliwością z racji braku stawów kolanowych oraz tura, stworzenia rozmiarem przy-pominającego słonia, o równie znacznej sile i szybkości9. W istocie nie są to zwierzęta legendarne, których figury przeniesione byłyby na kanwę Pamiętników z innych prze-kazów i tekstów kultury antycznej. Niemniej w sposobie ich przedstawienia możemy doszukać się pewnej wskazówki co do kontekstu, w jakim należałoby wspomniane fragmenty odczytywać. Juliusz Cezar kontynuuje w pewnym sensie tradycję pisarską starożytnych Greków. Otóż sam Herodot i jego następcy opisywali krańce świata jako siedziby mitycznych bestii oraz innych stworzeń, których istnienie trudno było uza-sadniać w porządku historii naturalnej10. Z punktu widzenia gramatyki kulturowej spostrzeżenie powyższe może uchodzić za jak najbardziej słuszne; problem pojawia się w momencie, gdy zadajemy pytanie o miarodajność opisu. Na przestrzeni lat wielu badaczy usiłowało dopatrzyć się w nim rzeczywistych zjawisk natury, snując choćby odniesienia do tekstu Pliniusza Starszego oraz innych przekazów autorów antycznych, które traktowały o zwierzętach spoza znanego starożytnym świata. Zagadnienie wiary-godności źródła poruszały w większości opracowania stosunkowo wczesne, bo sięgające początku XX wieku. Kłopotliwe rozdziały uznawano wówczas nierzadko za deskrypcje pełne błędów i niesamowitości, które uważny czytelnik powinien podać w wątpli-wość11. Padły ponadto podejrzenia, iż opisy dziwacznych stworzeń mogą być wstaw-kami poczynionymi na przykład przez naiwnego skrybę12. Problematyka ta jest jednak nieco odmiennej natury, niż zakłada to niniejszy tekst; ani bowiem kwestia autorstwa i przedstawiania informacji z drugiej ręki, ani też ich zgodności z danymi na temat rzeczywistej fauny starożytnej Germanii nie odbierają prawa do formułowania pytań o źródła i sposoby takiej konstrukcji rzeczywistości. Na początku chciałabym zwrócić uwagę na jeszcze jedną ważką kwestię. Podczas ze-

stawiania ze sobą różnych tekstów autorstwa rzymskich pisarzy i historyków należy mieć świadomość tego, iż spojrzenie na okalające państwo rzymskie terytoria zmieniało się na przestrzeni wieków wraz z jego ekspansją. Z tego też powodu, podobnie jak

8 Por. H. Schadee, op. cit., s. 179. 9 Por. Gajusz Juliusz Cezar, op. cit., ss. 228-229; G. G. Begle, Caesar's Account of the Animals in the Hercynian Forest (De Bello Galico, VI, 25-28), „The School Review” 1900, Vol. 8, No. 8, s. 457.

10 Por. H. Schadee, op. cit., s. 178. 11 Por. W. W. Hyde, op. cit., s. 232. 12 Por. G. G. Begle, op. cit., s. 457.

11

w przypadku rozbieżności w opisach Germanii autorstwa Cezara oraz Tacyta, wyczulo-nym trzeba być także na poczynione w różnym czasie opisy świata zwierzęcego. W artykule niniejszym odwoływać się będę do licznych przekazów antycznych kom-plementarnych wobec charakterystyki dokonanej przez Cezara, lecz nie identycznych – nie tylko pod kątem treści. Dzieło O wojnie galijskiej opisuje wydarzenia mające miej-sce w latach 58–50 p.n.e., dlatego też nie może być traktowane jako źródło równo-rzędne na przykład wobec dorobku Pliniusza Starszego żyjącego w I w. n.e.

ŁOŚ – JAKI JEST, KAŻDY WIDZI. CZY NA PEWNO?

Przyjrzyjmy się zatem z bliska zamieszkującym Las Hercyński stworzeniom. Strategia narracyjna, jaką w szczególny sposób posłużył się Cezar, potęguje poczucie kontaktu z curiosum – zakłada pominięcie tego, co zwyczajne, gdyż typowe dla świata śródziem-nomorskiego, celem wyszczególnienia elementów niepasujących i wywołujących am-biwalentne odczucia13. Tak, jak w Dziejach Herodota odnaleźć możemy wzmianki o zwierzęcych fenomenach Egiptu w postaci latających węży czy kopiących złoto mró-wek, których to istot na próżno było szukać w Helladzie, tak i Cezar tworzy osobliwe realia zoologicznej fantastyki:

Występuje tu byk podobny z wyglądu do jelenia, któremu pośrodku czoła mię-dzy uszami wystaje jeden róg, okazalszy i bardziej prosty niż inne znane nam rogi: od jego wierzchołka rozchodzą się szeroko rozgałęzienia przypominające dłonie. Samica i samiec mają jednakowy wygląd oraz taki sam kształt i rozmiary rogów. (B. Gal. VI, 26)

Podług opinii części badaczy opis ten współgra z charakterystyką pliniuszowego ta-randrus – żyjącego w Scytii renifera14. Jak twierdzi Grace Griffith Begle, ekumena tego gatunku w czasach starożytnych rozciągać się mogła na rozległe obszary środkowej Europy, aż po terytorium dzisiejszej Szwajcarii15. W ujęciu Pliniusza było to zwierzę wielkości wołu16; istotnie, charakterystyka przedstawiona przez Cezara oraz fragment Historii naturalnej w dość wyraźny sposób ze sobą korespondują. Kluczową wydaje się być tutaj kategoria wielkości zwierzęcia. Literatura rzymska dostarcza bowiem wielu przykładów na formułowanie charakterystyk stworzeń o stosunkowo dużych

13 Por. H. Schadee, op. cit., s. 178; G. Malinowski, Słoń jaki jest, każdy widzi. Zwierzęta egzotyczne w antyku, [w:] Bestie, żywy inwentarz i bracia mniejsi. Motywy zwierzęce w mitologiach, sztuce i życiu codziennym, red. P. Kowalski, K. Łeńska-Bąk, M. Sztandara, Opole 2007, s. 75.

14 Por. W. W. Hyde, op. cit., s. 235; G. G. Begle, op. cit., s. 460. 15 Por. G. G. Beagle, s. 460. 16 Por. K. Pliniusza Starszego Historyi Naturalnej ksiąg XXXVII przełożonej na język polski przez Józefa Łukaszewicza. t. 3, Poznań 1845, ss. 260–261.

12

gabarytach poprzez zastosowanie porównania do byka bądź wołu (łac. bos); stało się tak choćby w przypadku opisu pierwszego ujrzanego przez Rzymian słonia (Luca bos) czy nosorożca określonego przez Pliniusza słowami bos Aegyptius17. Można pokusić się o stwierdzenie, iż tekst XXVI rozdziału Pamiętników jest wyrazem tej właśnie tendencji i być może właśnie w taki sposób powinniśmy go odczytywać. Nie ulega natomiast żadnej wątpliwości, iż nie mamy tutaj do czynienia z klasycznym „uprawianiem” zoo-logii, jak robił to choćby Arystoteles, uwieczniwszy następnie swe obserwacje w zbiorze pism Historia animalium. To raczej literacka reprezentacja, wysnuta na zasadzie po-równań czy skojarzeń –owszem, mogących stanowić jeden z punktów odbicia dla do-ciekań na temat ówczesnej fauny, w istocie jednak stanowiących raczej próbę ukazania czegoś w sposób, w jaki jawiło się ono antycznemu światu w całej swojej obcości i nie-tuzinkowości. Znamienne, iż opis germańskiego zwierzyńca nie wydaje się być wcale bardziej fantasmagoryczny od pewnych fragmentów Historii naturalnej (na przykład tego, który dotyczy zmieniającego kolor skóry renifera). Na tle poczynionych wyżej refleksji nie wydaje się być wielce zdumiewającym fakt

podkreślenia w opisie autorstwa Cezara cechy, jaką było posiadanie przez zwierzę to jednego rogu. Odmienna budowa anatomiczna bądź obecność cech nietypowych były istotnymi czynnikami, które skłaniały starożytnych do sporządzania wizerunków zwie-rząt18. Paląca potrzeba opisu wiązała się nierzadko z wyolbrzymianiem pewnych przy-miotów, a co za tym idzie – z kreowaniem istot fikcyjnych, bliskich mitologicznym hybrydom czy też stworzeniom bi- oraz triformicznym, łączeniem cech fizycznych właściwych odrębnym od siebie gatunkom zwierząt, a równie często nawet ich antro-pomorfizowaniem19. Niekiedy jednak schematy te okazywały się niewystarczające. W tradycji literackiej antyku znalazło się miejsce dla motywu, który rozciągnięty został od Ktezjasza z Knidos20 i jego opowieści o niemogących zginać kolan słoniach aż po wyobrażenie łosia z Lasu Hercyńskiego21:

Żyją tu również zwierzęta zwane łosiami. Kształtem i różnobarwną maścią po-dobne są one do kóz, ale przewyższają je nieco rozmiarami. Rogi są u nich tępo zakończone, a nogi mają bez stawów kolanowych, tak że do snu nie kładą się, a jeżeli przypadkiem przewrócą się, nie mogą ani powstać, ani podnieść się. Drzewa służą im za legowiska: opierają się o nie i lekko przechylone śpią. A gdy myśliwi dzięki śladom odkryją miejsce, gdzie one zazwyczaj się chronią, to tutaj

17 Por. W. W. Hyde, op. cit., s. 234. 18 Por. G. Malinowski, op. cit., s. 74. 19 Por. ibidem, s. 77; L. Rotter, Mitologiczne oraz legendarne stwory i bestie, [w:] Symbol – znak – przesła-nie. Symbolika zwierząt, Kraków 2009, s. 165.

20 Tj. przełom V/IV w. p.n.e. 21 Por. A. S. Pease, Analogues of the Hercynian Elks, „Classical Philology” 1939, Vol. 34, No. 4, s. 372.

13

albo wszystkie drzewa podkopują u korzeni, albo podcinają, ale tyle jedynie, by pozostało ogólne wrażenie, że one stoją. Gdy łosie, tutaj – jak zwykle – oprą się, nadwerężone drzewa obalają swoim ciężarem i razem z nimi same padają. (B. Gal. VI, 27)

Akapit ten jest bodaj najsłynniejszym spośród wszystkich opisujących germański zwierzyniec fragmentów, wszak odwoływali się doń nie tylko filolodzy i inni badacze starożytności. Tej krótkiej impresji nie zdołał oprzeć się sam William Szekspir, zdecy-dowawszy się na wplecenie w tekst dramatu Juliusz Cezar wersu o drzewie zdradzają-cym obecność jednorożca. J. Merle Rife w swoim tekście z roku 1935 stwierdza, iż po dość przekonjącym opisie Galii i Germanii, następują oto słowa dziwne lub nawet pełne potworności, nieharmonijne i niepokojące niczym opowieść Klemensa Rzymskiego o Fe-niksie22; inni autorzy z kolei skłonni są raczej określać ów fragment mianem zwyczajnie zabawnego23. Chciałoby się powiedzieć: czyste kuriozum. A może to właśnie tutaj drze-mie pragnienie metafizycznej dziwności, chęć doświadczenia sacrum przestrzeni dzikiej i nieokiełznanej, swoiste misterium tremendum et fascinans świata barbarzyńskiego? Wedle Cezara łoś (alces) przypominać ma... kozę. Jest jednak od niej nieco większy

i posiada przytępione rogi, zaś przymiotem jego najbardziej zdumiewającym jest nie-możność zginania nóg wynikająca z braku stawów. Stworzenie to wydaje się być dla starożytnych swoistym fenomenem świata zwierzęcego – próby jego charakterystyki podjął się wszak nie tylko Juliusz Cezar. Fragment ten przywodzi od razu na myśl dwa gatunki łosia opisane w VIII rozdziale Historii Naturalnej: alces – którego Pliniusz sko-jarzył, pomimo posiadania przezeń długiej szyi oraz równie długich uszu, z jałówką bądź bydlęciem, oraz achlis – gatunku zamieszkującego Skandynawię24. Jak wynika z treści dzieła, to nie alces, a właśnie achlis nie posiadał stawów kolanowych i z tego też powodu – niczym hercyński łoś – zmuszony był podczas snu opierać się o drzewo. Wyróżniał się on w przekonaniu rzymskiego historyka jeszcze jedną cechę charaktery-styczną, mianowicie wydłużoną górną wargą, która utrudniała mu poruszanie się. Ów barwny przekaz przywołany został przez przyrodnika i germanistę Eugeniusza Janotę w roku 1870: „Bajką atoli jest, jakoby łoś pasąc się, dla tejto długiej wargi górnej nie mógł postępować naprzód, lecz musiał kroczyć w tył”25. Sądzić należy, iż łosiem mogło być również stworzenie opisane przez Polibiusza, na słowa którego powołuje się Strabon w rozdziale Geografii poświęconym Galii Przedalpejskiej26. Miało ono przy-pominać jelenia, ale i dzika (zwłaszcza z racji kształtu szyi oraz rodzaju futra) oraz

22 Por. J. M. Rife, The „Moose” of the Hercynian Forest, „ The Classical Journal” 1935, Vol. 30, No. 7, s. 430. 23 Por. W. W. Hyde, op. cit., s. 239. 24 Por. K. Pliniusza Starszego Historyi..., s. 195. 25 E. Janota, Obrazki z życia zwierząt: łoś, wilk, Kraków 1870, s. 2. 26 Por. W. W. Hyde, op. cit., s. 240.

14

posiadać „pęczek sierści” pod brodą. O zamieszkującym obszary Celtyki łosiu pisze także Pauzaniasz, stawiając go w swej charakterystyce między jeleniem a wielbłądem27. Punkty odniesienia dla opisów tego zwierzęcia były zatem, jak widać, bardzo różne. Był on przez autorów antycznych ujmowany jako istota fascynująca, lecz mimo wszystko niepokojąco dziwna:

Trzeci rodzaj to zwierzęta zwane turami. Co do wielkości, są nieco mniejsze od sło-ni, a z wyglądu, maści i kształtu przypominają byki. Są one bardzo silne i szybkie i nie oszczędzają – jak dojrzą – ani człowieka, ani zwierzęcia. (B. Gal., VI, 28)

Cytowany fragment odnosi się najpewniej do tura – gatunku, który w Europie do-trwał do XVII wieku28. Według opisu było to zwierzę siejące grozę wśród innych stwo-rzeń oraz miejscowej ludności, zaś dzikość jego graniczyła z szaleństwem czy nawet obłędem. Jak twierdzi Piotr Kowalski, zwierzęta dzikie (a więc lokujące się w transgre-sywnym porządku natury) postrzegano zawsze wedle określonych kryteriów oraz łą-czono z nimi określone praktyki i zwyczaje, jak na przykład obwarowane licznymi regułami polowania29. Hercyński tur wydaje się zwierzęciem, które za przyczyną swojej siły, szybkości i wytrzymałości jako kolejna figura znaczeniowa reprezentuje obszar będący antytezą ładu. Oswoić nie pozwalają się nawet najmłodsze osobniki, o czym wspominał sam Pliniusz. Z tekstu Pamiętników wynika ponadto, iż kontakt z turem poprzez uczestnictwo w łowach, a następnie zdobycie turzego rogu, stanowiły dla ger-mańskiej młodzieży swego rodzaju inicjację30. Było to oczywiście – jak poświadcza Cezar – zadanie niebezpieczne, zakładające konieczność wkroczenia do świata o od-miennej organizacji i własnościach przestrzeni; do świata, w którym człowiek dokonać musiał wyboru między rychłą śmiercią a wieczną sławą. W szerszym ujęciu figury tych zwierząt odpowiadają charakterystyce Lasu Hercyń-

skiego i Germanii w ogóle, to znaczy obszaru, który dla rzymskiego obywatela posiadał znamię obcości. Zakładała to perspektywa zarówno człowieka, któremu dane było doświadczyć tej przestrzeni bezpośrednio, jak i tego, który świat rozciągający się poza limesem znał wyłącznie z przekazów. Jaką zatem kategorię należałoby uznać za najsto-sowniejszą na potrzeby antropologicznej refleksji nad tytułowym „germańskim zwierzyńcem”? Cóż może być kluczem? Czy mamy prawo traktować tekst antyczny jako źródło pozwalające wysnuwać ustalenia na temat uniwersaliów kulturowych?

27 Por. ibidem, s. 240. 28 Por. Gajusz Juliusz Cezar, op. cit., s. 229, przypis tłumacza. 29 Por. P. Kowalski, Bestie, bydlątka i inny zwierzyniec, [w:] Bestie, żywy inwentarz..., s. 177. 30 Por. G. G. Begle, op. cit., s. 464.

15

ŚWIATY OBCE, ŚWIATY DALEKIE

Spróbujmy więc spojrzeć na problem w sposób, w jaki spoglądamy na mapę Europy przełomu er. I tak, kolejny już raz, choć może tym razem nieco przewrotnie i na pierw-szy rzut oka niezauważalnie, ukazuje się przed nami moc rzymskiej obsesji granic; ob-sesji, która jednakowoż ma korzenie w myśleniu człowieka jako uczestnika kultury. Granice te, w pierwszej kolejności przestrzenne, przekładały się od wieków na postrze-ganie tego, co rzeczywiście obecne było po drugiej stronie bądź też roiło się jako owoc ludzkich fantazji i wyobrażeń. Niech zatem zwierzęta z Lasu Hercyńskiego staną się przyczynkiem do głębszej refleksji nad antropologicznym wymiarem granicy oraz sze-regiem innych ważkich kategorii będących jego konsekwencją. Niech opozycja dwóch światów: rzymskiego i barbarzyńskiego zobrazuje nam klasyczną opozycję centrum – peryferie, której drugi człon – swoiste kresy kultury – stanowić będzie punkt zaczepie-nia i źródło pojęć pozwalających zinterpretować cezariański opis. Elementy w nim zawarte mogą być rzecz jasna figurami ówczesnych dyskursów tożsamościowych czy etycznych, ale równie dobrze mogą też stanowić odzwierciedlenie praw rządzących kulturą. Naturalnie nikt nie twierdzi, iż nie jest to wyraz tradycji literackiej starożytno-ści i kontynuacja pewnych zaszczepionych już wcześniej motywów. Tekst niniejszy ma jednak za zadanie ukazać fragmenty antycznego dzieła jako materiału pretendującego do miana etnograficznego opisu, który dostarczyć może danych na temat pewnej wizji rzeczywistości. W bardzo trafny sposób obrazuje to Piotr Kowalski:

[…] Egzotyka w wyobraźni wieków dawnych spełniała niekiedy funkcje ozna-czania krain o porządku radykalnie odmiennym od tego, jaki znany był z codziennego doświadczenia. Zwierzęta nieobecne w oswojonym świecie ex de-finitione reprezentowały obcość jako taką; traktowane więc być mogły jako repre-zentacje orbis exterior, niepewnego, zaświatowego obszaru, w którym dokonują się wszelkie przemiany – te, jakie wymagają przejścia rites de passage31.

Pojęcie granicy ustala struktury binarnych opozycji składających się na relacje swój – obcy. Przeciwstawienie to, jak pisze Zbigniew Benedyktowicz, funkcjonować może na różnych poziomach; z tego też powodu antropolog właściwie na każdym kroku staje wobec pokusy czytania kultury jako ujętego w ramy dychotomii tekstu32. „Wystarczy więc sięgnąć do opisów, jakie znajdujemy w starożytnych relacjach z podróży, w śre-dniowiecznych i nowożytnych kronikach i opisach świata, poczynając od Megistenesa, poprzez Pliniusza, a na naszym Benedykcie Chmielowskim kończąc, by śledzić dalsze opozycje binarne i wspomnianą już zasadę odwrócenia, wokół których organizują się

31 P. Kowalski, op. cit., s. 190. 32 Por. Z. Benedyktowicz, Portrety obcego. Od stereotypu do symbolu, Kraków 2000, s. 77.

16

wyobrażenia o obcych”33, zauważa badacz. Dychotomia swój – obcy posiada charakter typu idealnego, jest formą, logicznie zdeterminowaną strukturą. Wskazuje na nią rów-nież Bernhard Waldenfels, postulując, iż wysłowienie obcego dokonać się może jako topografia, opis przestrzeni – w tym konkretnym przypadku przestrzeni innej, odległej, niekiedy również wyobrażonej34. Przestrzeń dopuszcza istnienie miejsc wła-snych i obcych. Obce natomiast jest to, co wymyka się stałej lokalizacji i przyporząd-kowaniu – to, co znajduje się gdzieś indziej35. Cytując Cezara: „[…] nie ma w tej części Germanii człowieka, który by mówił, że doszedł do skraju tego Lasu po przejściu sześćdziesięciu dni drogi albo że wywiedział się, w którym miejscu on się zaczyna”36. Topografia Germanii jest zatem Waldenfelsowską topografią obcego – czy będzie nim barbarzyńca, czy osobliwe zwierzę.

KLUCZ

Obcość jawi się. Aby to zjawianie się w możliwie prosty sposób opisać, Benedykto-wicz tworzy termin analogiczny wobec hierofanii, sam w sobie będący odpowiedzią na pytanie o sposób doznawania tego, co obce. Pojęciem tym jest ksenofania37. Do-świadczenie obcości to doświadczenie tego, co dane bezpośrednio; tego, co przejawia się człowiekowi w całej swej istocie. Kluczem do poznania tychże relacji wydaje się zatem fenomenologia. Uznanie ciągłości między przeżyciem a rzeczywistością pozwala bowiem na zrekonstruowanie aktu przeżywania jako organicznej całości, której sens częściowo należy do samej rzeczywistości, a częściowo do człowieka przeżywającego38. Obcy jest fenomenem, zjawiskiem, czymś, co zawiera pewną jakość, która wpisuje je w porządek codziennej ludzkiej egzystencji. Zwierzęta z Lasu Hercyńskiego jawią się jako obce i takimi Cezar je przedstawia –

z tego punktu widzenia nie jest wcale istotne, jak naprawdę wyglądały zamieszkujące Germanię renifery, łosie i tury. Tym bardziej nie jest ważne to, jak na poziomie literal-nym wyglądają ich reprezentacje w treści dzieła O wojnie galijskiej. Liczy się jedynie sposób, w jaki słowa opisu obnażają fenomen ich obcości i obcości przestrzeni, w któ-rej są obecne.

33 Ibidem. 34 Por. B. Waldenfels, Topografia obcego, tłum. J. Sidorek,Warszawa 2002, s. 6. 35 Por. ibidem. 36 Gajusz Juliusz Cezar, op. cit., s. 228. 37 Z. Benedyktowicz, op. cit., s. 115. 38 Por. ibidem, ss. 116−117.

17

BIBLIOGRAFIA

Literatura podmiotu

Gajusz Juliusz Cezar, O wojnie galijskiej, tłum. E. Konik, Wrocław 2004.

Literatura przedmiotu

K. Pliniusza Starszego Historyi Naturalnej ksiąg XXXVII przełożonej na język polski przez Józefa Łukaszewicza, t. 3, Poznań 1845. Benedyktowicz Z., Portrety obcego. Od stereotypu do symbolu, Kraków 2000 Begle G. G., Caesar’s Account of the Animals in the Hercynian Forest (De Bello Galico, VI, 25-28), „ The School Review” 1900, Vol. 8, No. 8.

Hyde W. W., The Curious Animals of the Hercynian Forest, „ The Classical Journey” 1918, Vol. 13, No. 4.

Janota E., Obrazki z życia zwierząt: łoś, wilk, Kraków 1870. Kolendo J., Publiusz Korneliusz Tacyt. Germania. Wstęp i komentarz, Poznań 2008. Kowalski P., Bestie, bydlątka i inny zwierzyniec, [w:] Bestie, żywy inwentarz i bracia mniejsi. Motywy zwierzęce w mitologiach, sztuce i życiu codziennym, red. P. Kowalski, K. Łeńska-Bąk, M. Sztandara, Opole 2007.

Krebs C. B., „Imaginary Geography” in Caesar’s „Bellum Gallicum”, „The American Journal of Philology” 2006, Vol. 127, No. 1.

Malinowski G., Słoń jaki jest, każdy widzi. Zwierzęta egzotyczne w antyku, [w:] Bestie, żywy inwentarz i bracia mniejsi. Motywy zwierzęce w mitologiach, sztuce i życiu codziennym, red. P. Kowalski, K. Łeńska-Bąk, M. Sztandara, Opole 2007.

Modzelewski K., Barbarzyńska Europa. Wstęp, Warszawa 2004. Pease A. S., Analogues of the Hercynian Elks, „Classical Philology” 1939, Vol. 34, No. 4. Rife J. M., The „Moose” of the Hercynian Forest, „The Classical Journal” 1935, Vol. 30, No. 7. Rotter L., Mitologiczne oraz legendarne stwory i bestie, [w:] Symbol – znak – przesłanie. Symbolika zwierząt, Kraków 2009.

Schadee H., Caesar’s Construction of Northern Europe: Inquiry, Contact and Corruption in „De Bello Galico”, „The Classical Quarterly” 2008, Vol. 58, No. 1.

Trzcionkowski L., Polis: społeczeństwo i polityka. Wstęp, [w:] Antropologia antyku grec-kiego. Zagadnienia i wybór tekstów, red. W. Lengauer, P. Majewski, L. Trzcionkowski, Warszawa 2011.

Waldenfels B., Topografia obcego, tłum. J. Sidorek, Warszawa 2002.

18

SUMMARY Animals in the Caesar’s description of ancient Germania. A few words about curi-ous inhabitants of the Hercynian Forest

The issue of the 'otherness' in cultural studies might be one of many different starting points of afterthought of wildlife descriptions. Caesar’s work titled Commentari de Bello Gallico contains both chapters about his military campaigns in Gaul (or account of the local culture) and paragrahps that characterise space and inhabitants of the an-cient Germania. That's not only narration about customs of the germanic people, but also a bit curiosal description of animals living in the weird space of the Hercynian Forest. In this paper I would like to confrontate Caesar's account with other ancient sources describing wildlife in the external world and show them – which appears as a main purpose of the text – in the light of the anthropological category of 'other/otherness' and the phenomenon of this.

229

ORGANIZACJE WSPÓŁPRACUJĄCE

Koło Naukowe PSC jest interdyscyplinarnym kołem naukowym działają-cym przy Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji Uniwersytetu Jagiel-lońskiego. Działalność Koła koncentruje się m.in. na rozwijaniu i poszerzaniu wiedzy o różnych kręgach kulturowych (zwłaszcza o zjawi-skach występujących na styku kultur), prowadzeniu interdyscyplinarnych oraz monograficznych badań naukowych (głównie o charakterze porów-nawczym) oraz współpracy międzywydziałowej, międzyuczelnianej i międzynarodowej.

„Barbarzyńca” publikuje głównie artykuły naukowe o nachyleniu antropo-logicznym z dziedzin szeroko rozumianej humanistyki, takich jak etnologia, antropologia kulturowa, religioznawstwo, socjologia, kulturoznawstwo, filozofia, filologia, historia sztuki, teatrologia itp. Przyjmuje teksty od autorów, którzy nie otrzymali jeszcze stopnia doktora.

Głównym celem „Indigeny” jest popularyzacja wiedzy o tubylczej ludno-ści amerykańskiej oraz dostarczenie rzetelnej i dokładnej wie-dzy akademickiej w tej dziedzinie. Organizatorzy łączą różne dziedziny nauki, umożliwiają rozwój młodym badaczom, nawiązują kontakty z róż-nymi ośrodkami akademickimi i organizacjami z kraju i ze świata, zwracają uwagę na dokonania polskich naukowców w krajach obu Ameryk.

Periodyk "Ex Nihilo" publikuje artykuły naukowe, recenzje, eseje, wywiady, sprawozdania z badań i relacje z wypraw badawczych. Autorami tekstów są studenci, doktoranci i absolwenci Instytutu Religioznawstwa, a także stu-denci i doktoranci z innych instytutów oraz uczelni, zainteresowani tematy-ką religioznawczą.

“Interlinie” to recenzowany periodyk założony przez studentów Międzykie-runkowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Publikuje prace z różnych dyscyplin naukowych, reprezentujące rozliczne punkty widzenia i metodologie, zogni-skowane wokół przewodniego tematu czy hasła, a także eseje i recenzje.

230

MASKA (Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturowy) to czasopismo naukowe wydawane przez Katedrę Porównawczych Studiów Cywilizacji UJ i zrzeszające studen-tów oraz doktorantów szeroko rozumianych nauk humanistycznych, z naciskiem na badania kulturowe i społeczne w obrębie m.in. antropologii, socjologii, filozofii i orientalistyki. MASKA to kwartalnik ukazujący się nie tylko w wersji papierowej, ale także elektro-

nicznej. Artykuły przyjmowane do czasopisma muszą być powiązane z tematem numeru (podanym każdorazowo z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem) i opatrzone recenzją pra-cownika naukowego ze stopniem co najmniej doktora. Artykuły, recenzje, reportaże i felietony przeznaczone na stronę internetową przyjmowane są na bieżąco, a ich recenzja naukowa nie jest konieczna. O zamieszczeniu tekstu w czasopiśmie bądź na stronie zaw-sze decyduje Redakcja MASKI.

Zachęcamy do nadsyłania artykułów do kolejnych numerów „Maski”:

Numer XXIV: „The Other/Alien/Stranger” (w całości w języku angielskim) – nabór tekstów do 15 października 2014 roku; Numer XXV: „Wojna – Przemoc” – nabór teksów do 15 stycznia 2015 roku; Numer XXVI: „Roślina” – nabór teksów do 15 kwietnia 2015 roku; Numer XXVII: „Kosmos – Ciała niebieskie – Astronomia” – nabór tekstów do 15 lipca 2014.

Szczegóły dotyczące naboru znajdują się na stronie internetowej.

strona internetowa: www.maska.psc.uj.edu.pl e-mail: redakcja.maska@gmail.com

WYDAWCA : PUBLIKACJA FINANSOWANA PRZEZ :