formation of clergy

(س)علمی ـ پژوهشی تاریخ اسالم و ایران دانشگاه الزهرا فصلنامة 3193، بهار 99، پیاپی 31 دوم، دورة جدید، شمارةو سال بیست

مراتب روحانیت در عصر ساسانیگیری سلسلهبررسی فرایند شکل

١علی اصغر میرزایی 2/7/99 :تاریخ دریافت

33/9/93 :تاریخ تصویب

چکیده

ن و شاهی بنا شده بود، روحانیان، مروج یی که بر پایة ددر حکومت ساسانها بازوی شاهان ساسانی در گردآوری آن. و مبلغ دین زرتشت بودند

ها، اعزام روحانیان و سرکوب تأسیس آتشکدهاصالح گاهشماری، اوستا، معموالً معتقدند که دستگاه . گذاران بودندادیان غیرزرتشتی و بدعت

مند همان آغاز دارای ساختاری تشکیالتی و نظام روحانیت ساسانی، ازرسد روحانیت ساسانی فرایندی درازمدت را برای نظر میبوده؛ اما به

. سر گذاشته بوده استها و وظایف پشتتشکیالتی شدن و تمایز میان مقامنقطة آغاز این فرایند، اقدامات کرتیر بود که باعث حضور پررنگ و

ها در پادشاهی ساسانی شد و نقطة مراتب آنلسلهمقتدرانة روحانیان و س

اوج آن در زمان کواد و خسروانوشیروان بود که موجب شد تشکیالت و این . مراتب اداری روحانیت ساسانی شکل نهایی به خود بگیردسلسله

فرایند و تشکیالت و سازوکار آن، مبتنی بر الگوی قدرت پادشاهی و این مقاله با تکیه بر . نی و اجتماعی بودتابعی از رویدادهای سیاسی، دی

ها، مُهرها و متون پهلوی بازمانده از دوران ساسانی و هنوشتسنگ

�[email protected] استادیار گروه تاریخ دانشگاه اراک .3

مراتب روحانیت در عصر ساسانیگیری سلسلهبررسی فرایند شکل/ 241

های نویسندگان ایرانی و عرب، بر آن است تا به بررسی فرایند گزارش .مراتب و تشکیالت روحانیت عصر ساسانی بپردازدهگیری سلسلشکل

وحانیان، کرتیر، تشکیالت اداری، روحانیت ساسانی، ر :های کلیدیواژه

.موبدان

مقدمه

، (243 -222)میالدی سوم ة نخست سدةدر نیم سیس پادشاهی ساسانیان توسط اردشیر یکمبا تأ

در حکومت جدید، . شدهای اساسی پادشاهی ساسانی تبدیل به یکی از پایه روحانیت زرتشتی

نحوی در ر و مبلغ دین زرتشت بودند، بهدان زرتشتی گذشته از اینکه سرپرست و داعیهروحانیا

ة محققان دربار. ای داشتندهتشکیالت سیاسی، دینی، اقتصادی و اداری پادشاهی نیز حضور گسترد

های نخستین تشکیل سدهدر ویژه امور پادشاهی، به حضور و دخالت گستردة روحانیان در ادارة

اهیت و وضعیت منابع دارد؛ زیرا منابع، یااین امر، ریشه در م. نیستند عقیدهحکومت ساسانی، هم

های اردشیر یکم، هم کوتاه و فشرده نوشتهمانند سنگ ،منابع همزمان. خرهمزمان هستند یا متأ

های شاپور یکم و دیگر شاهان ساسانی نیز نوشتهسنگ. شمارهستند و هم بسیار اندک و انگشت

در این بین، . اندن اشاره کردهه حضور روحانیاد تا دینی و کمتر ببیشتر دارای ماهیت سیاسی هستن

منابع همزمان ةمنزلبه انده از قصر ابونصر و تخت سلیمان،هرهای بازمهای کرتیر و مُنوشتهسنگ

. دارندتوجهی ارزش شایان ،ن در بررسی ساختار اداری پادشاهی ساسانیة حضور روحانیادربار

های پراکنده، بیشتر مسائل سیاسی و نظامی را پوشش منابع همزمان رومی و سریانی نیز جز اشاره

اسالمی، -مانند منابع ایرانی ،خرمنابع متأ .دهند تا مسائل مرتبط با روحانیت و دستگاه اداری آنمی

و این دورهروحانیت ةاطالعات فراوانی دربار ،بااینکه همزمان با رویدادهای عصر ساسانی نیستند

هگیری از این منابع، با یک دشواری بزرگ روبدر بهره. دندهمی دستسازمان و تشکیالت آن به

بسیاری از رویدادها، مناصب، تشکیالت و سازوکارهای دستگاه روحانیت را این منابع، :رو هستیم

گذار آن نیانبویژه پادشاهی و به آغاز این، به دوران شدندپدیدار که در میانه و پایان عصر ساسانی

241( / س)فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسالم و ایران دانشگاه الزهرا

سازمان و برای پژوهشگران. احتیاط کرد گیری از این منابعد در بهرهبای ،ز این روا. دهندنبست می

این مراتب گیری مناصب و سلسلهتشکیالت اداری دستگاه روحانیت ساسانی، البته، زمان شکل

پیوند تنگاتنگ و ناگسستنی دین و پادشاهی در شاهنشاهی ساسانی، این . دستگاه اهمیت دارد

سیس پادشاهی، روحانیت زرتشتی، از همان آغاز تأ کشد که آیا دستگاهپرسش را پیش می

با دستگاه شاهی برابری می د که در سازوکار اداری و سازمانیمند بودستگاهی تشکیالتی و نظام

آن شکل گرفت؟ مرور زمان و همگام با دستگاه شاهی، ساختار اداری و تشکیالتیِیا اینکه به ،کرد

زرتشت نی ساسانی و دیسیس پادشاهتأ. 1

سیس پادشاهی تردید، تأترین رویداد برای دین زرتشت و دستگاه روحانیت زرتشتی، بیمهم

اصالح اقدام اردشیر و شاپور یکم برای گردآوری اوستا، . ساسانی توسط اردشیر یکم بود

های شن به بخشده و اعزام روحانیاگشوده های فراوان در مناطقِسیس آتشکدهتأگاهشماری،

دنبال به ،تری را به دین زرتشت، در مقایسه با گذشتهگوناگون پادشاهی، گرایش بیشتر و گسترده

ها، منابع رومی و برجستهنقش ها،نوشتهاعم از سنگ -منابع همزمان .(311: 3134بویس، )داشت

م مروجان کیش ن در مقادهند که شاهان و روحانیانشان می خرع متأهای منابگزارشنیز و -سریانی

های مرتبط با ها، آیینبرجستهها، نقشنوشتهدر فرهنگ جامعه، در سنگ این دیننفوذ به زرتشت،

اردشیر فرمان داد شاه» ،اربیل نامةبراساس وقایع. کمک کردندمردگان و ادبیات و رسوم پادشاهی

وی بسیاری از ... یزدان واالتر بودا مهر از همةمقام ایزد. های تازه برپا شودآتشکده ،پاس ایزدانتا به

؛ ویدنگرن، 223: 3172پیگولوسکایا، )« .پیروان دیگر ادیان را به ستایش مهر و پرستش آتش واداشت

مسیحی و ارمنی، به منابع ویژه هب ،منابع گوناگون .(Chaumont, 1964: 167؛ 139و 149 -3: 3173

ها در ارمنستان، افران، برپا داشتن آتشگاههای کویران کردن پرستشگاه برایشوروشوق اردشیر

،فرای)دهند در ادیان دیگر گواهی می ها و همچنین وارد کردن پرستش آتشویران کردن بتکده

های بهرام توسط زرتشت نیز با اشاره به برپا داشتن آتش ةشاپور در کعب نوشتةسنگ .(111: 3131

بویس، )کند تأکید میشده ر شهرهای گشودهزرتشت د دینشاپور، بر تالش شاهان برای گسترش


;Wiesehofer, 1987: 376 ؛293 :3173؛ ویسهوفر، 223: 3172؛ پیگولوسکایا، 111: 3131؛ فرای، 313: 3134

Choksy, 1988: 11; Yamamoto, 1981: 67 Yamauchi, 1998: 87;).

بااینکه .گرفتانجام میات و شرایط سیاسی همه، اقدامات اردشیر و شاپور بنابه مقتضیاین با

ها و گزارش کشمکش ،شاهان نخستین ساسانی مروجان دین زرتشت و پشتیبان روحانیت بودند

برداری سیاسی دهد که بهرهن زرتشتی در منابع همزمان، نشان میهای میان آنان و روحانیاتنش

ما امری که تلقی ن زرتشت و روحانیت زرتشتی بر جنبة دینی آن برتری داشت؛شاهان از قدرت دی

ویژه اینکه به .(217: 3173ویسهوفر، ) کشدبه چالش می ،دو برادر منزلةبهرا از اتحاد دین و پادشاهی

حیات ةهای امپراتوری ادامهای خاص خود، در سرزمینبا دشواری اگرچهدانیم دیگر ادیان نیز، می

. مانی گواهی بر این مدعاست بههای شاپور یکم و رواداری وی نسبتنوشتهسنگ. دادندمی

نی مانند تنسر، به ویژه اردشیر و روحانیاپیوند تنگاتنگ متون پهلوی و برخی از منابع متأخر بر

در ؛(237 -231: 3129پور، ایمان)اند تأکید کرده ،کردن دین زرتشتدر گردآوری اوستا و رسمی

ندپایگان و اعضای دربار اردشیر و بل ة کعبة زرتشت، فهرستنوشتشاپور در سنگوقتی حالی که

غیبت تنسر در منابع . بردساسانی نمی ةن بلندپایشمارد، نامی از تنسر و روحانیامیخودش را بر

اند اردشیر یکم معرفی کرده هیربدِخر که او را هیربدانة وی در منابع متأهمزمان و حضور برجست

در منابع همزمان و غیبت وی در منابع تیر کر ، حضور برجستةدرمقابل. نمایدمشکوک می ،(همان)

های کرتیر و تنسر را پژوهشگران با دیدگاه یکی بودن یا نبودنِ. برانگیز استتأملخر نیز متأ

هیربدان اولی،که ،توان تنسر و ابرسام رابرخی نیز بر این باورند که می .اندگوناگون یادآور شده

منابع همزمان به نکردن اما اشاره ؛(همان)، یکی دانست ر اردشیر پاپکان بودهوزی ،هیربد و دومی

مراتب و هیربد، قائل به وجود سلسلههیربدان خر و عنوانِبا استناد به منابع متأتنسر، ما را از اینکه

این فرض . داردهای دستگاه روحانیت ساسانی باشیم، بازمینظام تشکیالتی رسمی در آغازین سال

ای همپوشانیتنسر و ابرسام، گونهوین مشترک هیربذان هیربذ و وزیر برای ها و عنانیز که ویژگی

تواند به این معنا باشد که در زمان اردشیر نمی ،(همان)آورد ها پدید میبرای یکی دانستن آن

موبد برعهده هیربد یا موبدانمراتب دستگاه روحانیت ساسانی را هیربدانپاپکان، ریاست سلسله

اداری -مراتب دینیگیری سلسلهتوان چنین برداشت کرد که شکلبررسی منابع می از. است داشته


در فرایندی درازمدت و در پاسخ به نیازها و شرایط گوناگون فقطدستگاه روحانیت ساسانی،

الگوی اقتدار شاهی و در ةدر سای فقطفرایندی که است؛پذیر بودهسیاسی، اجتماعی و دینی امکان

.شدعملی می ،طی چند مرحله

دستگاه روحانیت زرتشتی در عصر شاپور و کرتیر. 2

ای از اعضای دربار، پاپک، اردشیر و شاپور بهزرتشت، سیاهه در کعبة شاپور یکم نوشتةسنگ

تشکیالت اداری، سیاسی و اقتصادی گام بهرشد فزاینده و گام دهندةدهد که نشاندست می

اعضای دربار شاهان نخستین فهرستبا وجود این، در . است دیمیالسوم پادشاهی ساسانی در سدة

:Skjærvø, 2012)است (zzz: 28) یکی کرتیر هیربد :خوریمبه سه مقام دینی بر می فقطساسانی،

:zzzساسان دادور در دربار شاپورسوم، و (kkz: 24) چهرگ دادور در دربار اردشیر ،دوم ؛(608

29) Frye, 1956: 325;) .پدر و نیایش به ر فهرست بلندپایگان دربار شاپور،عنوان موبد دنها تنه

پنجاهم و پس از ةمراتب درباری، در ردبلکه عنوان کرتیر هیربد نیز در سلسله ،خوردچشم نمی

نوشتة هم سنگ. (Skjærvø, 2012: 612) (kkz: 28)است هبد، دربد و دژبد قرار گرفتعنوان زندان

ترین منصب دستگاه روحانیت ترین و بلندپایهدهند که مهمکرتیر نشان می نوشتةشاپور و هم سنگ

مقام کرتیر ءارتقانوشتة کعبة زرتشت کرتیر، براساس سنگ. است در این دوره، منصب هیربد بوده

این عنوان . است از هیربدی به موبدی داللت بر این دارد که موبدی مقامی برتر از هیربدی بوده

. است رسد از اختیارات فراوانی نیز برخوردار بودهنظر میهای کرتیر آمده و بهکتیبهنخستین بار در

/ این گمان نیز وجود دارد که کرتیر در مقام هیربد. دست آورداو این مقام را پس از هیربدی به

پور، ایمان)نقش داشته است های گوناگون اوستا در زمان شاپور یکم پریستار، در گردآوری بخش

ةکند که در عهد شاپور و با همان مرتبهایش ادعا مینوشتههرچند او در سنگ .(229: 3129

,Skjærvø)است ها بودههر کردن آنها و مُنامهوقف ةها و مسئول تهیهیربدی، سرپرست آتشکده

دانیم که او در مقام موبدی به این کار ها، مینوشتهسنگ نگارش، براساس تاریخ (613 :2012

، سرپرست دیوان و خزانةیک موبد در این سده توان گفتمی از این رو،. است ام کردهاقد

داشته استهایی زمان مقامکرتیر هم دهدکه نشان میاست های سراسر شاهنشاهی بودهآتشکده


هی ساسانی، دو مقام موبد و هیربددر دوران نخست پادشا ،به هر حال. اندکه بعدها مجزا شده

. نداههده داشتعپایگاه را در دستگاه روحانیت زرتشتی برباالترین

تابعی از رویدادهای سیاسی، دینی، الت اداری دستگاه روحانیت ساسانیسازمان و تشکی

های شاهان ساسانی نیز ای از سیاستطور که پارههمان این پادشاهی بود؛اقتصادی و اجتماعی

آنچه بیش از ،در همین راستا. ه استگاه روحانیت بودتابعی از الزامات دین زرتشت و نیازهای دست

هایی بود که شاهان ثیر گذاشت، سیاستتی شدن دستگاه روحانیت زرتشتی تأهمه در تشکیال

. گرفتندهای خود و در برخورد با ادیان غیرزرتشتی درپیش میساسانی در لشکرکشی

توانیم حدس بزنیم که رتشت، میز ةهای شاپور و کرتیر در کعبنوشتهسنگ براساسبا داوری

ثیر شدند، چه تأشهر از انیران بخشیهایی که بعدها های شاپور در غرب و تصرف بخشلشکرکشی

ها و مناصب سازوکار گسترش آتشکدهو دستگاه روحانیت مراتبی شدنِسزایی در فرایند سلسلههب

گوید که برای شادی روان میاش آشکارا نوشتهشاپور در سنگ. ها برجای گذاشتمرتبط با آن

-zzz:17)کرده است ها شراب و نان نثار آن و گوسفند،پا های بهرام برخود و فرزندانش، آتش

است از شاپور دستور مستقیم گرفتهها دربارة آتشکدهچند سال بعد، کرتیر با این ادعا که .(21

(Skjærvø, 2012: 615)، شاپور و دیگر شاهان از ایرانشهر که در همان مناطقی که گویدچنین می

کامروا مغمردان شادروان و .ها برپا گردیدصرف کردند، آتشکدهشهر تدراختیار داشتند یا از انیران

هر شد و به هرمزد و ایزدان سود بزرگ رسید نامه مُها و مغان وقفبرای بسیاری از آتشکده شدند؛

در سنگکرتیر .(KKZ: 2; Skjærvø, 2012: 615 )هریمن و دیوان را گزندی بزرگ بود و ا

ها را بازسازی کرده، از زیان و غارت بازداشته و کند که آتشکدهرجب نیز ادعا مینقش ةنوشت

گوید که از آغاز تا زمان خودش، ازسوی او می. است هها بازگردانیداند به آنهآنچه را غارت کرد

هر نامه مُو موبدان را سند و پیمان( هاآتشکده) بسیاری آتشان( فرمانروایان)شهریاران و خوتایان

-KNRb: 23)است هها نوشتنامه و گزارشها بر سند و پیمانکرده، نام خویش را در بسیاری جای

24; Skjærvø, 2012: 608).

شاپور در گسترش مرزها و برپایی طلبانةازبابت سیاست توسعههم کرتیر که ،به این ترتیب

در بازسازی شویژه جانشینانو به او ازطرفدریافت اختیارات فراوان دلیل به و همها آتشکده


بنای پدید آمدن سلسلهبه قدرت فراوانی دست یافته بود، هم سنگ، ها و گماردن مغمردانآتشکده

رد آتشکده برپا بر گِ معنای واقعی، مرکزیمراتب دستگاه روحانیت زرتشتی را گذاشت و هم به

؛ ایمان114 -112: 3131؛ فرای، 394: 3131شیپمان، )ة رسمی ساسانی منتهی شد اد آتشکدکرد که به بنی

یعنی دین ،ترین بخش زندگی مردمترین و حیاتیمهم، درپی این اقدامات .(222: 3129پور،

.(343: 3171سن، کریستن) .رفتشدن مندنظام رو به ،زرتشت

مند کردن ساختار دستگاه روحانیت و نظامن برای موضوع دیگری که در تکاپوی روحانیا

ثیر گذاشت، رقابت دین سیاست و دین جامعة ساسانی تأ تیابی به جایگاهی نیرومند در عرصةدس

اینکه میان پیروان ویژه برعالوهآیین مانی . زرتشت با ساختار تشکیالتی مانویت و مسیحیت بود

پیروان برگزیده نیز قائل به بین، گذاشتیتمایز مخود ( نیوشیگان) و پیروان عام( برگزیدگان)

/ شیوخ و وزیدگان/ اسقفان، مهشتگان/ رسوالن، اسپسگان/ صورت فریستگانمراتب بهنوعی سلسله

آن گرفته بود، مراتب خود را از دین مسیحیت نیز که مانی سلسله دربارة امراین . برگزیدگان بود

: 3179پور، ؛ ایمان132 -133: 3174؛ گیرشمن، 211: 3173، ؛ ویسهوفر277: 3171سن ، کریستن) کردصدق می

491- 497).

مراتب روحانیتکرتیر و سلسله. 3

عنوان نگهبانان و سرپرستان ها بهآید که سایر مغان که او از آنهای کرتیر چنین برمیاز کتیبه

های بهرام در و برتر آتش مقامکند و همچنین مغمردانی که احتماالً نگهبانان عالیها یاد میآتشکده

.(222: 3129پور، ؛ ایمان233: 3173ویسهوفر، )اند قرار داشتهاند، همگی زیردست او ایاالت بوده

ها و آنکردن هر مُو هانامهوقفو ها، نوشتن سندهادر ساختن آتشکدهگستردگی اقدامات کرتیر

بخش دهندةگذار یا گسترشبنیاننزلة مبهفرستادن مغان به پیرامون شاهنشاهی، جایگاه باالیی

کرتیر در . دهدبه او می ،ها اطالع نداریمهایی که از آنخزانه و دیگر بخشمالی، اداری وقف،

شهر بودند، دبیر خویش، بختگ و به مغمردان، مغان ایرانشهر که در انیران فقط هایشنوشتهسنگ

˚advenpatعنوان �y�n aad (تتشریفا سرئی/ بدآیین) برده کارکه آن را برای خودش به

بد و موبد، دو عنوان عناوین هیربد، دادور، آیین برعالوهکرتیر، .(KKZ: 2 )کند است، اشاره می


hnglpy (KSM: 36) و aang aaa t ( KSM: 38; Shaki, 1984: 557- 559) نیز دارد که معانی

.(Gignoux, 1991: 43; Frye, 1956: 327) ها روشن نیستآن

عنوان تنسر بهاز موبد و عنوان موبدانفاهر به /ماهداذنام فردی بهخر اسالمی از با اینکه منابع متأ

؛ 11: 3114؛ مینوی، 21: 3122اسفندیار، ابن؛ 132/ 2: 3122طبری، ) برندهیربد اردشیر یکم نام میهیربدان

سانی و منابع همزمان، گزارشی دال بر ک از منابع رسمی سایدر هیچ ،(237 -231: 3129پور، ایمان

درواقع، . شوددیده نمیس تشکیالت روحانیت ساسانی ای در رأهای بلندپایهچنین مقام وجود

گذار پادشاهی ساسانی برای شخص ماهداذ یا تنسر وجود چنین عنوانی در دوران بنیانبه هرگاه

ان عناوین پرسروصدایی که کرتیر به بایست ردپایی از این عنوان را درمیشک می، بیشویمقائل

این نشان می .کنددر حالی که کرتیر به عناوین هیربد و موبد بسنده می ؛یافتیمدهد، میخود می

بلکه ؛هیربد متعلق به دوران نخستین پادشاهی ساسانی نیستندموبد و هیربداندهد که عناوین موبدان

.اندکار رفتههای دورة ساسانی بهاشاره به مقاماند و در شدههای بعدی الگوبرداری از دوران

روحانیت از عصر شاپور دوم تا کواد. 4

ویژه در دوران بهرام یکم و بهرام چیرگی کرتیر و کارگزارانش، به نتیجةکه در ایضعف و ناتوانی

میان شد، رقابت ایجادقدرت شاهی برای سرکوب مانویان و عیسویان و دیگر ادیان، دلیلبهدوم و

ن بهروحانیا. (224 -221: 3129پور، ایمان)ه شاهی را افزایش داد روحانیت و دستگا ةسران بلندپای

عرصه را بر ادیان هم مرور،بهبنای آن را نهاده بود، پشتیبانی تشکیالت دیوانی که کرتیر سنگ

عطفی ، نقطةاین دوران. های دینی خود کردندتغیرزرتشتی تنگ و هم پادشاهی را درگیر سیاس

ن چنان قدرت گرفتند و دارای در دوران شاپور دوم، روحانیا. ساسانی بود در تاریخ روحانیت

را ،یعنی آتروپاتن ،هاتمرکز آن ةهای عالی شدند که مرکز عمدز و ساختمانیخامالک حاصل

ةسرکرد .(372: 3171سن، ؛ کریستنAmmianus, 1939: 6, 23 & 35)دانستند کشور مغان می

برای اثبات حقانیت دین شدناچار آذربادمهرسپندان بود که ،ن در این دورهنیرومند روحانیا

بویس، ) گداخته دهد های رسمی دربرابر مخالفان و شکاکان، تن به آزمایش فلزِهزرتشت و آموز

حکمت و او روحانی بلندپایه و دارای کرامات، .(224: 3129پور، ایمان؛ 33: 3131؛ دریایی، 349: 3134


یاد شده« دینآراینده»و «پیروزبخت» ،«روانانوشه»های پهلوی با عناوین از او در نوشته .تقدس بود

موبد، با نام آذربادمهرسپندان گمان بر این است که اطالق عنوان موبدان .(221: 3129پور، ایمان)است

چهارم، به ةاز سد .(همان)شکاکان در دین زرتشت ارتباط دارد و برانداختن بدعت مخالفان و

اداری و دادرسی روحانیت های قدرت شاه، تمایز بیشتری ازلحاظ سازماندهی مقام ةپیروی از نمون

کند که در سدة چهارم میالدیتأیید می اعمال شهیدان سریانی این گمان را منبع سریانیِ .ایجاد شد

یاد کرده و آن را از موبد بزرگ ،«ای موبدانپیشو»معنای به ،«رشا ده مائوپاته»از این عنوان با لقب

این در حالی است .(Morony, 1987: 576؛ 233: 3173ویسهوفر، )است و موبد ایالتی متمایز کرده

موبد یاد از موبدان ،در زمان بهرام پنجم و در گزارش طبری ،برای نخستین بار ،باور ویکاندرکه به

موبد در این زمان، با دهد که تنظیم عنوان موبدانو احتمال میا .(221 -222/ 2: 3122طبری، )شود می

توان تالش می .(Wikander, 1946: 147)ة آذرگشنسپ ارتباط دارد دیدار بهرام گور از آتشکد

ویژه واگذاری منصب هیربدانهای عالی پادشاهی به پسرانش، بهمهرنرسه را در واگذاری مقام

های دینی و تداوم سیاست کرتیر و راتبی کردن وظایف و مقاممهیربد، اقدامی درراستای سلسله

.(233: 3173؛ ویسهوفر، 222/ 2: 3122طبری، ) مهرسپندان دانستآذرباد

دستگاه روحانیت در دوران کواد و خسروانوشیروان. 5

ن دردست است که نشا -های مادیان هزاردادستانههرهای فراوان و اشاروجود مُ -منابع همزمانی

دهند فرایند تشکیالتی شدن دستگاه روحانیت ساسانی که از زمان اقدامات کرتیر آغاز شده می

اجرای با ،رسدنظر میبه .پایان رساندنهایی خود را در زمان کواد و خسروانوشیروان به ةبود، مرحل

ن و سازوکار دستگاهمراتب روحانیاروانوشیروان، سلسلهکواد و خس طرفطرح اصالحات از

مراتب داوران، آمارگران، ن در سلسله، روحانیادستور شاهگردید و به شاملِ آنروحانیت نیز

گوبل، )شدند بندی هرهای رسمی، ردهبا مُ موبد، موبدان، ردان و اندرزبد،پشتیبان درویشان، موبدان

وان در طبری نیز با این گزارش که خسروانوشیر .(311 -313: 3173لوکونین، ؛342و 391: 3134

کند نوعی گزارش مادیان هزاردادستان را تأیید میبه ،«ها را گماشتگان نهاد آتشکده» اصالحاتش

.(249 -243/ 2: 3122طبری ، )


ای از این هوجود پار ،کواد و خسروانوشیروان ازطرفطرح اصالحات اجرای ، این حالبا

مناصبی ماننذ -که دیدیمهمچنان -زیرا ؛کندهای پیشین نفی نمیها را در زمانمناصب و عنوان

اما در این دوران، شاهان ؛های پیش نیز وجود داشتموید، دادور، آمارگر، مغان و هیربد در دوران

هرهای مُ ةن با تهیرسمی کردنِ مناصب و وظایف روحانیابیش از پیش به طلب ساسانیاصالح

که در این احتمال دادتوان یحتی م. شدند، مصمم کردها را روشن میمخصوص که وظایف آن

متناسب با منصب و مقام های روحانیان، فعالیت ، وظایف و حوزةکتابی تدوین که در آن ،دوران

ای برای رسیدگی به امور همنصب ویژ ،در زمان کوادشاید ا ی. است شده بودهمشخص ها،آن

ن در این دوران و صب روحانیارسمیت یافتن مناو با توجه به از این رو. وجود داشته استدرویشان

های ههرها و نوشتهای مناصب روحانیت براساس مُشرح وظایف و فعالیتمراتب آن، تکامل سلسله

اسانی کمک شایاندستگاه روحانیت س مراتبسلسلهزوایای تاریک کردنپهلوی، در روشن

.کندمیتوجهی

دموب. 1 -5

نمایان های کرتیر نوشتهدر سنگمیالدی، سوم ةسد نخستین بار دراین عنوان گفتیم،که همچنان

داشته اش این عنوان را برای کرتیر نگهنوشتهنرسی نیز در سنگ ،گویا .(Grenet, 1990: 94)شد

این عنوان اهمیت بیشتری ،چهارم ةدهد که در سداین نشان می .(Skjærvø, 2012: 608)است

نام براساس مادیان هزاردادستان، کتابی به .( Skjærvø, 1983: 32؛324: 3132عریان، )ه است یافت

,MHD)ه است ها را شرح داده بودوجود داشته که در آن وظایف آن نبشتنامگِ موبدانخویش

gggهرهای رسمی موبدانمُ»شود که در مادیان هزاردادستان اشاره می 3.(26 :15 ppa)))) )

هر موبد پارس کنده شدوقتی مُ. باب شد ،پسر پیروز ،نخستین بار در زمان حکومت کواذ یکم

:است هاز آوانگاری پریخانیان در کتاب زیر پیروی شد( (MHDی مادیان هزاردادستان هادر آوانگاری واژه. 3

- Anahit Perikhanian, The Book of Thousand Judgments (A Sasanian Law Book), Mazda

Publisher, 1980.


بلکه به پشتیبان درویشان پارس ،هر نقش نشددیگر مطابق گذشته، عنوان موبد بر مُ ،(بریده شد)

��ii rr iynnnn n�kkghhhhi ��))) تغییر یافت. »(MHD, 93: 4- 10; De Menasce, 1963,

4; Frye, 1973: 49- 52; Shaked, 1975: 215; ،همین عنوان جدید برای .(311 -314: 3131دریایی

آمده در قصر دستههرهای بمُ. استآن دهندة حوزة اجرایی وی و محدودةموبد پارس نشان

.(342: 3134گوبل، )کنند ن گزارش مادیان هزاردادستان را تأیید میابونصر و تخت سلیمان ای

موبدان در .دست آورداردادستان بهتوان برخی از این وظایف را از مادیان هزبه هر حال، می

MHD, 99: 3- 8)صالح بودند ذی (sturih)و ستوریه (MHD, 98: 1- 5) امور مربوط به داوری

که به شهری یا تسوک دیگری می اییا اسناد قضایی هانامهبر موبدان موظف بودند .(17-100 &

توانستند بهها همچنین میآن .(MHD, 100: 5-11)بزنند رسمی /هرهای اداریند، قبالً مُادفرست

اما اگر موبد ؛(MHD, A12: 11- 13)شرکت کنند « ور»آزمایش یا ةهمراه داوران و ردان در جلس

گرداند و واگذار نمیهر را بر نمیتا زمانی که سند مربوط به این مُ ،شدیا داوری از اداره اخراج می

معموالً اسناد بدون .(MHD, A12: 13- 17; Frye, 1973: 51)، حق استفاده از آن را نداشت کرد

موبدان در انتصاب یک ستوریه .(MHD, A18: 2 & 15-19 )ر ردان و موبدان اعتباری نداشتند همُ

یکی دیگر از وظایف . صالحیت داشتند ،و برکناری و خلع از ستوری که منصرف شده بود

ها صالحیت آن. شدها پرداخت میآتشکده هایی بود که بهعوارض دارایی /تعیین مالیات ،موبدان

.(MHD, A26: 11- 16)گونه امور را نیز داشتند وفصل اینی در حلصدور رأ

تبدیل یک بتکده به سزایی در آن داشتند، صدور رأی دربارةهها نقش بای که آنئلهمس

موبدان .(MHD, A37: 1- 15)است در مادیان هزاردادستان آمده ی از آناآتشکده بود که نمونه

,MHD) یک ازدواج چکری را ازدواج پاتخشایی قلمداد کنندصالحیت داشتند که همچنین

A40: 9- 11). هر ایالت به دوران ساسانی نیز دیوان و خزانة آتشکدةرسد در اواخر نظر میبه

دهند حوزة و چون احتمال می (312 -313: 3173لوکونین، ) شده استاداره میسرپرستی یک موبد

نظارت بر چندین آتشکده را که تسوک بوده، بعید نیست اداری وی در آتشکده در محدودة

براساس مادیان هزاردادستان، نگهداری آتشِ موبدِ گمنام یا هر موبد دیگری . است برعهده داشته


یا ایالت های موبد همان ناحیه مسئولیت بخشی ازمین نیازهای آتش نبوده، احتماالً قادر به تأ که

.(MHD, 95: 3 & 15- 96) بوده است

مغان. 2 -5

هرهای دست آمدن مُروحانیت قرار داشتند، به ترین مرتبةدر پاییناین دسته از روحانیان بااینکه

روحانیت ساالری سزای این مقام روحانی در دستگاه دیوانهها، نشان از اهمیت بفراوانی از آن

قصر ابونصر در : ندادست آمدهبه مکانهرهای مغان از دو بیشترین مُ .ها داردساسانی و آتشکده

هرها بیشتر مضمون این مُ .(Frye, 1973: 60؛ 379: 3134گوبل، )سلیمان تخت شیراز و مجموعة

مراتب دینی تعلق دستگاه دینی در سلسله ةامور دینی و طلسم است و به اعضای بلندمرتب ةدربار

ها نیز در حالی که بیشتر محل ؛کننداداره و محل را مشخص می فقطسمی ر /هرهای اداریمُ. دارند

هرهایی که نام اداره یا آتشکده توان ازطریق مُرا می روحانیاناهمیت بسیار زیاد . اندشناسایی نشده

هرهای شخصی مُ ،ازنظر فرای. نشان داد ،روحانی را بر خود دارند /هرهای شخصی که نام مگومُ و

،این .هستند روحانیانبه متعلق رسمی /اداریهرهایدر حالی که مُ ؛اال تعلق دارندبه صاحبان ک

. (Frye, 1973: 23 & 37; Idem, 1968: 118) دهدها را نشان میموقعیت اجتماعی و شغلی آن

دست هاداری مگوش شیراز در ایالت اردشیرخوره ب/ هر رسمیهرهای قصر ابونصر، مُدرمیان مُ

برای امور اداری و به این مُهرها ها آننیاز شدید نشانگر روحانیان،هرهای اد فراوان مُتعد. استآمده

mrrrمادیان هزاردادستان نیز با ذکر عنوان .استشان تجاری i ttt rrr faamnn aaaaaa ،

:MHD, 100)است هرها دراختیار مغان، موبدان، آمارکاران و داوران بودهکند که این مُیید میتأ

.(Frye, 1973: 73- 74)هرهای مغان است مُ هرها ازآنِها بر مُهترین نوشتبیشترین و طوالنی .(7 -5

هر کردن اسناد و قصد مُبه ،اند و ازنظر گوبلهر کردن کاالها بودههرها برای مُمُ ،ازنظر فرای

رسد نظر میبه .(Frye, 1973: 50؛ 327: 3131؛ شیپمان، 11: 3134 ،گوبل)شدند کار برده میمدارک به

.(312: 3131دریایی، )است نظارت بر معامالت اقتصادی بوده ،بخشی از وظایف مغان


ردان. 3 -5

ستایی ارتباط داشتند، ردان بودند؛های اداری، با شهرها و نواحی روازجمله کسانی که در حوزه

یوان دستگاه دینی میها را معموالً مسئوالن دآن. ها چندان روشن نیستولی کارکرد و نقش آن

رسد با پیچیده شدن نظر میبه. ها نیستردپایی از آن ،های آغازین ساسانینوشتهدر سنگ. پندارند

،براساس منابع اواخر ساسانی. مراتب احساس شده بودها در سلسلهوجود آنلزوم ،تشکیالت دینی

مربوط به شهر و روستا دانستهی و ردان را مسئول کارها ،معموالً موبدان را مسئول کارهای تسوک

ی اما در موارد ؛موبدان و داوران بود مانندوظایف ردان تا حدودی .(311 -312: 3173لوکونین، )اند

: 3127، روایت پهلوی)فروش برده دخالت داشتند در خریدو هاآن .کردندنیز نقش اصلی را ایفا می

42MHD, 1: 13- 15 ;).

موران ، مقرر کردند که تعداد مأن اداری در زمان خسرو انوشیروانهمراه دیگر مسئوالردان به

rrtttttقضایی در هر روستا t حضور داشته باشند باید افزایش یابد و فقط چهار منشی ((

(MHD,78: 2- 11). آذرفرنبغ ازطریق دارایی خویش، ةآتشکد ةمقرر شده بود خزان ،حکم ردانبه

توانیم از مادهاهمیت باالی ردان را می .(MHD, 103: 7- 10)د خرید کنبندگانش را از دشمنان باز

شود نشست بررسی امور در دادگاه آزمایش یا ور توسط داوران و ای دریابیم که در آن اشاره می

.(MHD, A12: 11- 13) ردان دربارة آن تصمیمی بگیرندمگر اینکه ،شودموبدان برگزار نمی

داد میاعتبار و سندیت ة تعلق شیء،به اسناد اشخاص دربار -نمانند موبدا -هرهای ردان نیزمُ

(MHD, A18: 15- 19). آوری مالیات و عوارض، در مالکیت و تصرف اشیاء، جمع ها همچنینآن

های شد، نظارت بر پرداختآتشکده پرداخت می رزیابی اشیایی که باید به خزانةدادوستد و ا

شکده آت صدور حکم و هر چیزی که به خزانةاوی، وفصل دعحاصل از بنیادهای خیریه، حل

.(MHD, A26: 4 & 17- 27; A28: 3- 5)شد، صالحیت داشتند مربوط می

داوران . 4 -5رئیسی ملقب به شهر داوران ،شدند و گویاازمیان موبدان برگزیده می (bbba��n��داوران

aarrدادور ��aaa r�)) d�daa r) ؛313: 3131دریایی، )داشتند Shaki, 1984: 557- 559


MHD, 100: 11- 15;). ها رئیس آننام در جایی نیز��aaaa�� aaaar و ��aaaasssss آمده

بوده سرپرستی موبد تحتبراساس گزارش مادیان هزاردادستان، دادور .(MHD, 3: 6- 8)است

یان و دادگاه سروکار بیشتر با شاک ،آیدچنان که از نامشان برمیآن .(MHD, 100: 11- 15)است

بدون سرپرست، وام، ةتملک دارایی، سرپرستی خانواد ةها باید برای شکایاتی دربارآن. داشتند

:MHD, 3: 3- 8; 5: 6- 11; 8 )دادند ، جلسه تشکیل میثبت ستوریه و تعیین قواعد و مقررات آن

ای بایست نسخهداوران می .(16 -9 :71 ;12 :54 ;17 -16 :49 ;15 :43 ;1 :40 ;16 -10 :14 ;10

داوران نیز همانند .(MHD, 93: 3- 4)فرستادند ة آتشکده میبه خزان کردند ومیاز اسناد را آماده

ستور خسروانوشیروان تهیه دهرهای رسمی بودند که ظاهراً نخستین بار بهدارای مُ ،ردان و موبدان

ازطرف صادرشده های یرأ هیگا .(MHD, 93: 4- 9; Shaki, 1984: 557- 559 )شده بود

این ؛فرستادندنزد موبدان می، برای بررسی مجدد بهاز آن ناراضی بوده استداوران را که شاکی

-داوران .(MHD, 93: 9- 11 )ای باالتر از داوران قرار داشتند دهد که موبدان در ردهنشان می

یا ،شدیایی که به آتشکده داده میآوری عوارض و مالیات اشتوانستند در جمعمی -انند موبدانم

.(MHD, A26: 11- 16; Shaki, 1384: 557- 559)در گماردن یک ستوریه دخالت کنند

آمارگران . 5 -5

ها را کارگزاران دولتی است که بیشتر، آن در مادیان هزاردادستان چندین بار از آمارگران یاد شده

یعنی آتش آمار عنوانی که خوارزمی آورده است،. (MacKenzie, 2011: 925- 926 )دانند می

در مادیان . نداهها نیز احتماالً آمارگران مخصوصی داشتدهد که آتشکدهنشان می ،دفیره

آوری عوارض مالیات هزاردادستان، در بندی که به صالحیت و شایستگی ردان و داوران در جمع

ة کند که در تمام موضوعات مربوط به خزانپردازد، اشاره میا میهها برای آتشکدهبر دارایی

.(MHD, A26: 4 & 17- 27)مالی نیز از شایستگی برخوردارند مورانها، آمارگران یا مأآتشکده

ها ای شاهی و آتشکدههآوری مالیات و بررسی مقدار ضرروزیان خزانهکار اصلی آمارگران، جمع

سلیمان هرهای آمارگران نیز در قصر ابونصر و تختتعدادی از مُ .(MHD, A28: 3- 5)بوده است


,Frye؛ 312: 3134گوبل، )اند هها را معموالً با نام ایالت حک کردکه نام آناست دست آمده به

1973: 53 & 62).

پشتیبان درویشان و دادور. 6 -5

((((magaaa)هرهای رسمی موبدانشود که مُدر مادیان هزاردادستان اشاره می موران مالی مأ

(aaarrr ��r�nهرهای داوران ، و مُ، نخستین بار در زمان حکومت کواد��aaaar�)) در زمان

مانند ،دیگر ،(بریده شد) هر موبد پارس کنده شدوقتی مُ. انوشیروان باب شدحکومت خسرو

ii�� بلکه به پشتیبان درویشان پارس ؛هر نقش نشدگذشته، عنوان موبد بر مُ diiynnnn)

(y�kkgiiiii ��ss تغییر یافت(Shaki, 1984: 557- 559). این مقام، ، وظیفةدباور شاکِبه

:1975)است هتهیدستان و بینوایان بود بهاحسان برایدریافت پول و دستانرسیدگی به امور تنگ

کمک به این احتمال وجود دارد که این مقام، سرپرست یا ناظر بنیادهای خیریه برای .(215

ز آنجا که این مقام در دوران ا .( Macuch, 1991: 381؛312: 3131دریایی، )است نیازمندان بوده

این احتمال وجود دارد که کواد بوده، پشتیبانی از نیازمندان و درویشان پدید آمده برای کواد،

ش و خودش، دنبال قحطی و خشکسالی دوران پیروز، بالخواسته است برای بخشی از جامعه که به

.سیس کندهادی در تشکیالت روحانیون در سراسر کشور تأدچار فقر و تهیدستی شده بود، ن

هیربدان. 7 -5

aa�rr «ائثرپئیتی» ،اوستایی هیربد ةواژ aaatt)) اش،پارسی میانه است؛ ��aaa و گجراتی آن،

ervad .( Wikander, 1946: 17; Kreyenbroek, 2012: 226). استآگاه معنای دیناین واژه به

گویا هیربد پیش .(wikander, 1946: 17)دانند یا روحانی آتش میپریستار ریشة آن رامعموالً و

a�rrدر کنار . معنی آموزگار دینی استبه ،از هر چیز aaattiخویشاوند آن ،، aerr ya (شاگرد)،

در کنار یکدیگر بارها 39،332و یشت 32، 23 و 3، 22این دو واژه در یسنای . دیدتوان را می

13Kreyenbroek, 2012: 226; wikander,1946: 18 :3131؛ نیبرگ، 22/ 3: 3172بویس، )اند هآمد

بسیار ،جایگاه هیربدان در ساختار اداری و تشکیالتی روحانیت ساسانی ةهای ما دربارآگاهی .(;


سوم و هایی است که در سدهاطالعاتی که دردست داریم، متعلق به منابع اندک است و بیشترِ

خستین عنوانی است که هیربد، ن بررسی کردیم .(711: 3173دومناش، )اند چهارم هجری تدوین شده

پادشاهی های نخستینِشاپور یکم و کرتیر، به شخص کرتیر داده شده و در سده نوشتةکه در سنگ

پس از .(Kreyenbroek, 2012: 226)است هرفتشمار میبلندپایگان روحانی به زمرةساسانی، در

ترین عنوان هیربدی را به خود هیربد، بلندپایهپسر مهرنرسه، با عنوان هیربدان ،کرتیر، زروانداد

، بهشدموبد که در این دوره پدیدار احتمال دارد این عنوان نیز همگام با موبدان .اختصاص داد

آنسزایی یافتند؛ هاخر دوران ساسانی اهمیت بهیربدان در او .(222/ 2: 3122طبری، )وجود آمده باشد

بخشودگی مالیات فهرستدر اصالحات انوشیروان، تنها رده از روحانیون هستند که نامشان در ها

حکومتش، ةاین هیربدان هستند که به هرمزد چهارم دربار .(791/ 2: 3122طبری، )بوده است سرانه

اند هتاریخ ایران بود لعانِمطّ ،مسعودی، هیربدان نظربه .(721/ 2: 3122طبری، )دهند هشدار می

.(391: 3149مسعودی، )

ستان و های دستوران، مگوهای هیربدان، آموزشدر منابع بارها از هیربدستان، آموزش

ها ها، آیینولی دقیقاً روشن نیست که هیربدستان کجا بوده و آموزش دستورهای هیربدان یاد شده؛

اما روشن است که . است هگرفتن، هیربدان و موبدان کجا صورت میو دستورهای دستورا

:Kotwal, 2012: 227-228; Wikander, 1946؛ 22/ 3: 3172بویس، ) ههایی وجود داشتآموزشگاه

، (12: 3172، روایت امیت اشوهیشتان) دینیِ خاصِ خود داشته ةاز آنجا که هر هیربد یک حوز .(44

,Kreyenbroek)است پرداختههمان حوزه به امر آموزش می ةرود که در آتشکداحتمال می

یک زرتشتی بود که برای به ةوظیف. گفتندهای هیربد را هیربدستان میمرکز آموزش .(226 :2012

؛ 23: 3132جی، ؛ جاماسب23: 3177زنر، )به هیربدستان برود و زند بیاموزد جای آوردن یشت دینی،

3.(127: 3134، روایت پهلوی

فرستاده شدم و به فرهنگ آموختن هنگام به مدرسهبه. 3بند » :یز در همین مدارس آموزش دیده بودریدگ خسرو قبادان ن .3

بند .جای نیوشیدن زند را آغاز کردمیسن و وندیداد را هیربدانه حفظ کردم و جاییشت، هادخت و بغان .9بند . نخست شتافتم

جی، جاماسب) «.سخن هستمدانش، کامکارانگشت و فرزانهنویس، تند نویس، باریکگونه است که خوبمرا دبیری آن .39

3132 :11.)


،کننده و معتبر است و دیدیم که منابع پهلویتعیین ،آموزگار منزلةبهبرداشت زرتشتی از هیربد

و (331: 3147)، مثل خوارزمی اما منابع اسالمی ؛دنکناتفاق، هیربد را در نقش آموزگار معرفی میبه

ونی، هیربدان را در در گزارش بیر. دانندمیمعنی خادم و نگهبان آتش آن را به ،(239: 3147) یعقوبی

ها در بدیهی است که نقش آن .(229: 3112)کنند بینیم که سال کبیسه را تعیین میخدمت شاه می

. دارد شان، یعنی آموزگار بودن،پیوند تنگاتنگی با کارکرد دیگر ،های دینیمقام نگهبانان روایت

و « a�aaapatti» اندوکار داشتهسر« زمزمه»ویا با روحانی مراسم یا آموزگار، گ منزلةهیربدان، به

طبری هنگام معرفی پسران .(Wikander, 1946: 28 & 33)هستند مرتبط با هم کننده زمزمه

زروانداد را به آموختن دین و فقه واداشت و توفیق بزرگ که مهرنرسه، کند گزارش می ،مهرنرسی

در .(221/ 2: 3122طبری، )بدان بود کرد که مقامی همانند مو هیربدوی را هیربدان ،یافت و بهرام گور

آمده و آن را آموزگار و مربی معنا hamipaiti «همیذپئیتی» ةهیربد درکنار واژ ةواژ ،39یشت

.(Wikander, 1946: 35- 36; Bailey, 1957: 42- 43؛ 22/ 3: 3172بویس، )کرده است

هیربدان در هر دو صالحیت داشتنمنابع پهلوی و اسالمی ،(KKZ)های کرتیر نوشتهسنگ

مادیان هزاردادستان نیز با اشاره به .کنندرا تأیید می( روحانی آتش و آموزگار بودن)مورد

( ة تنسردربار)های کرتیر و متون پهلوی های کتیبه، گزارش(MHD) های هیربداندستورها و فرمان

مسئلة آموزش و آموزگاری تمایل دارند که هیربدان را به شدتبهمنابع پهلوی . کندیید میرا تأ

ها مجزا های گوناگون، هیربدان را از آتشکدهکه منابع اسالمی در فرصت در حالی کنند؛محدود

به یعنی فقط ؛پردازدبه هیربدان میگذرا و کلی بار مادیان هزار دادستان، یک. پندارندنمی

n �� ɗ�ttt�� دستورهای هیربدان an �iynn �rr pannn gbb�dd مور داوری و در ا

.(MHD, 5: 13)کند دادگاه اشاره می

آتشکده ةبایگانی و خزان. 6

آتشکده اشاره نیز ن و ة روحانیایک از منابع عصر ساسانی و اسالمی آشکارا به دیوانی ویژدر هیچ

MHD, A; است نام برده شده (نهادهای دینی ادارة)ه بارها از دیوان کرتکان کنشده، در حالی

27: 5; KKZ: 2 FF; SKZ: 11, 68 & 19) ،در مادیان هزاردادستان از .(331 :3147خوارزمی


کوتاهی از ةاشار .(MHD, 34: 1)است نام برده شده �� rrr iصورت آتشکده به ةخزان

خوارزمی دردست است که به آتش همار دفیره یا آتش آمار دبیره اشاره و آن را خطی برای

توانیم کرتیر و مادیان هزاردادستان می ةنوشتاز سنگ. کندای آتش، ترجمه میهنوشتن حساب

نوشتةخانگ در سنگبن شاید واژة. استهای داشتحدس بزنیم که هر آتشکده بایگانی و خزانه

kkk i nnnnnn��مادیان هزاردادستان از . ای به همین مطلب باشدهزرتشت کرتیر اشار کعبة

�xxx� i xrr aam attaxaarr i aaaaxaarr xaarra (ارتخشیر روستای خرمهای آتشکدةبایگانی

;MHD, 78: 11-14; Frye, 1973: 50؛ 321: 3173لوکونین، )کند یاد می( خورهارتخشیر در کورة

De Menasce, 1963: 45 ).

گیرینتیجه

ن زرتشت بخشید و ای به دیهجان تاز آید که تأسیس پادشاهی ساسانیچنین برمی این بررسیاز

کرد؛ ن زرتشتی فراهم ترش آن و نفوذ هرچه بیشتر روحانیافرصت و فضای مناسبی را برای گس

سیس ها هرچند تأآن این سیاستِ. دانستندخود را مروج و مبلغ دین زرتشت می ،نشاهان و روحانیا

فرض دنبای ،داشت همراهشده بهبنیادها، نمادها و تشکیالت روحانیت زرتشتی را در مناطق گشوده

مثابه دولتی به ،با سازمان و تشکیالت منظم اداری دستگاه روحانیت ساسانی ،کنیم که از همان آغاز

سازمان و تشکیالت اداری دستگاه روحانیت ساسانی، تابعی . رو هستیمهروب ،در دل دولت ساسانی

مبتنی بر ت و سازوکار آناین تشکیال. این پادشاهی بوداز رویدادهای سیاسی، دینی و اجتماعی

موازات رویدادهای سیاسی، دینی و اجتماعی که در پادشاهی رخ الگوی قدرت پادشاهی بود و به

مهم از تاریخ ساسانی، قدرت و ةن در چند دورروحانیا. کردگرفت و رشد میداد، شکل میمی

ستین بار در زمان جانشینان نخها آن .دست آوردندمراتبی کردن دستگاه روحانیت را بهسلسله زمانِ

ها آنچه ابزار این کامیابی را دراختیار آن. گیری کرتیر به این مهم دست یافتندشاپور یکم، با قدرت

نی مانند کرتیر، ها، دادن اختیارات به روحانیاکدهبرپایی آتشهای شاپور، قرار داد، لشکرکشی

رقابت دین زرتشت با ،و سرانجام ،مویژه بهرام یکم و دوضعف و سستی جانشینان شاپور، به

ن برای دست یافتن به دومین بار، رهبری تالش روحانیا. دساختار تشکیالتی مانویت و مسیحیت بو


دردست گرفت و ،موبد عصر شاپور دومآذربادمهرسپندان، موبدانتشکیالت دیوانی قدرتمند را

عنوان شاهنشاه و برای تمایز از موبد موبد را با الگوگیری ازبراساس برخی منابع، عنوان موبدان

این کار، گذشته از ترین ابزار وی برای انجامرسد مهمنظرمیبه. بزرگ و موبد ایالتی پدید آورد

ن بر امور پادشاهی پس از نرسی، از یک سو، تالش برای اثبات حقانیت دین چیرگی روحانیا

زراه آزمایش فلز گداخته بود و ازسوی های رسمی دربرابر مخالفان و شکاکان، ازرتشت و آموزه

دورة دیگری که طی آن، . دوم در پیگرد و آزار مسیحیان شاهپور ، سیاست تازه و نوآورانةدیگر

مان دست آوردند، زن امکان و شرایط الزم را برای ایجاد تشکیالت اداری و دادرسی بهروحانیا

ن ر پادشاهی را به بزرگان و روحانیاار اموزمانی که هم بهرام اختی بهرام پنجم و یزدگرد دوم بود؛

مهرنرسه با . داشتس قدرت قرار ای مانند مهرنرسه در رأت برجستهواگذار کرده بود و هم شخصی

براساس . زروانداد، گام مهمی در این راستا برداشت ،هیربد به پسرشواگذاری منصب هیربدان

سانی، آخرین بار در دوران کواد یکم و نی سابازمانده از دوران پایا هرهایمتون پهلوی و مُ

مقام ةهرهای ویژمُ روحانیت به دستور شاهان و با تهیةمراتب دستگاه خسروانوشیروان بود که سلسله

. های روحانی به نظم و قاعده درآمد

منابع

.خاور پدیدة: تهران. تصحیح عباس اقبال. تاریخ طبرستان .(3122)اسفندیار ابن -

ت حکومت ساسانی و دیانت ینقش روحانیون زرتشتی در تقو». (3129)ر، محمدتقی پوایمان -

.2 ش .2س .فصلنامة مطالعات تاریخی .«زرتشتی

مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی .«رویارویی مانی با زرتشتیگری». (3179) _____ -

.2 ش .24س .مشهدفردوسی دانشگاه

مجلة دانشکدة .«ساسانی ةدور قام روحانیون زرتشتی درمبانی نفوذ و م» (.3173)_____ -

.2 -3ش .21س ، ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد

.توس :تهران .زادههمایون صنعتی ترجمة .تاریخ کیش زرتشت .(3172) مری ،بویس -


:نتهرا. ترجمة عسکر بهرامی. هادینی آن زرتشتیان؛ باورها و آداب .(3134)_____ -

.ققنوس

.سیناابن :تهران. سرشتاکبر دانا ترجمة. آثارالباقیه .(3112) بیرونی، ابوریحان -

اهلل عنایتةترجم .شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان .(3172). و .نپیگولووسکایا، -

.علمی و فرهنگی: تهران .رضا

.میراث فرهنگی :تهران. یانکوشش سعید عربه .های پهلویمتن .(3132)جی جاماسب -

.بنیاد فرهنگ ایران :تهران. جمحسین خدیو ترجمة. مفاتیح العلوم .(3147)خوارزمی، ابوعبداهلل -

.ققنوس :تهران. فرمرتضی ثاقب ترجمة. شاهنشاهی ساسانی (.3131)دریایی، تورج -

وکیان تا فروپاشی تاریخ ایران از سل .«های پهلوی زرتشتینوشته» .(3177)دومناش، ژان -

.امیرکبیر :تهران .ساسانیان

.مرکز :تهران .صفهانینزهت صفای ا ةترجم. (3172) روایت امید اشوهیشتان -

و مطالعات پژوهشگاه علوم انسانی :تهران .میرفخراییمهشید ةترجم .(3127) روایت پهلوی -

.فرهنگی

. توس :تهران. ایهفریدون بدر ةترجم .تعالیم مغان (.3177. )سی .زنر، آر -

.مطالعات و تحقیقات فرهنگیمرکز :تهران. پورکتایون مزدا ةترجم .(3129) شایست ناشایست -

میراث :تهران. ة فرامرز نجد سمیعیترجم .تاریخ شاهنشاهی ساسانی .(3131)کالوس ،شیپمان -

.فرهنگی

به .ة محسن ابوالقاسمینامجشن: یشت فرزانگی. «هیربدی و هاوشتی» .(3134)صرفی، هایده -

.هرمس :تهران. زاده و عسگر بهرامیکوشش سیروس نصراهلل

.بنیاد فرهنگ ایران :تهران .ة ابوالقاسم پایندهترجم .تاریخ طبری .(3122) طبری، محمدبن جریر -

.میراث فرهنگی :تهران. های ایرانی میانهراهنمای کتیبه .(3132)عریان، سعید -

.فرهنگیو علمی :تهران. نیاة مسعود رجبترجم .میراث باستانی ایران. (3131)فرای، ریچارد -

دنیای :تهران .ة رشید یاسمیترجم .ایران در زمان ساسانیان .(3171) آرتور سن،کریستن -

.کتاب


میراث :تهران. ة فرامرز نجد سمیعیترجم .سلیمانمهرهای تختگل .(3134)گوبل، روبرت -

.فرهنگی

.فرهنگیو علمی :تهران .د معینمحم ةترجم .ایران از آغاز تا اسالم(. 3174)رومن گیرشمن، -

و علمی :تهران .هلل رضاعنایت ا ةترجم .تمدن ایران ساسانی .(3134)لوکونین، والدیمیر -

.فرهنگی

بنگاه نشر و : تهران .ة ابوالقاسم پایندهترجم .تنبیه االشراف .(3149) بن حسینمسعودی، علی -

.کتاب ةترجم

.خوارزمی :تهران. نامة تنسر به گشنسب .(3114)مینوی، مجتبی -

:کرمان. آبادیالدین نجمسیف ةترجم .های ایران باستاندین. (3131)نیبرگ، ساموئل -

.دانشگاه باهنر

.آگاهان ایده :تهران .ة منوچهر فرهنگترجم .های ایراندین .(3173) گرن، گئوویدن -

.ققنوس :تهران .فرمرتضی ثاقب ةترجم .ایران باستان .(3173)یوزف ویسهوفر، -

بنگاه :تهران .ة محمدابراهیم آیتیترجم .تاریخ یعقوبی .(3147) یعقوباحمدبن ابی یعقوبی، -

.کتاب ةنشر و ترجم- Ammianus, Marcellinas (1939). The Surviving Books of the History.

Edited and Translated by J. C. Rolfe. Cambridge: Massachussets. - Bailey, H. W. (1957). DVĀRĀ MATINĀ BOSAS. XX.

- Chaumont, M. L. (1964). "Les Sassanides et Christtianisation de Lèmpire

Iranien au IIIe Siecle de Notre ere". RHR. VoL 165. N 2.

- Choksy, Jamsheed K. (1988). "Sacral Kingship in Sasanian Iran". Bulletin

of the Asia Institute.

- De Menasce, J. p. (1963). Feux Et Fondations Pieuses Dans Le Droit

sassanide. Paris.

- Frye, R. N. (1956). "Notes on the Early Sasanian State and Church".

Estratto Da Studi Orientalistici Onore Di Giorgio Levi Della Vida. VoL

I. Roma.


- _____ (1968). "Sasanian Clay Sealing in the Collection of Mohsen

Foroughi". Iranica Antiqua. VoL 8. - _____ (1973). Sasanian Remains From Qasr I Abu Nasr. Harvard

University Press.

- Gignoux, Philippe. (1991). Les Quatre Inscriptions du Mage Kirdir. Paris.

- rr enet, F. (1990(( OOrrrr aaiisss rrr sss iieee ee aarrrr". studia Iranica.

tome 19. Fasc 1.

- Humbach, H. & P. O. Skjærvø (1983). The sasanian Inscription of Paikuli.

- Kotwal. Firoze M. (2012.. "RRRBEEESNNN". Encyclopedia Iranica. ed.

E. Yarshater. Vol XII. Fasc 3.

- rr eyeeeeeee, Plll pp .. (2012(( "HBBBDD". Encyclopedia Iranica. ed. E.

Yarshater. Vol XII. Fasc. 3.

- ccc ee zzee, .. .. .. L. Caattttt t (2011)) "��RAAR".

Encyclopedia Iranica. ed. E. Yarshater. Vol I. Fasc 9.

- Macuch, M. (1991). "Charitable Foundations i. In the Sasanian Period".

Encyclopedia Iranica. ed. E. Yarshater. VoL 5.

- Morony, M. (1987). "Mobadh". Encyclopedia of Islam. Leiden.

- Perikhanian, Anahit. (1980). The Book of Thousand Judgments (A

Sasanian Law Book). Mazda Publisher.

- Shaked, Shaul. (1975). "Some Legal Administrative Terms". Acta Iranica.

Leiden.

- Shaki, Mansour. (1984). "DADWAR, DADWARIH" Encyclopedia

Iranica. ed. E. Yarshater. Vol VI. Fasc 5.

- Skjærvø, Prods Oktor. (2012). "KARTIR". Encyclopedia Iranica. ed. E.

Yarshater. Vol XV. Fasc. 6.

-Wiesehofer, J. (1987). "Ardashir I". Encyclopedia Iranica. ed. E.

Yarshater. VoL 2.

-Wikander, Stig. (1946). Feuerpriester in Kleinasien und Iran. Lund.

- Yamamoto, Yumiko. (1981). The Zoroastrian Temple Cult of Fire. Vol II.


- Yamauchi, Edwin M. (1998). "God and the Shah، Church and State in

Sasanid Persia". Fide ET Historia. No 30/2.

formation of clergy

Documents

Transcript of formation of clergy