EEuusskkaall ZZoorr EEkkoollooggiikkooaa::oonnddoorriioo ssoozziiaall eettaa eekkoollooggiikkooaakk

HHeeggooaalldd eeaann‐ Palmondoaren eraginak Indonesian‐ Eztainuaren eraginak Bolivian‐ Atunetako euskal arrantza‐flota

Leire Urkidi eta Eneko Garmendia (ed.)LLaannttaallddeeaa:: Leire Urkidi, Eneko Garmendia, Lali Musoles,Martin Mantxo, Iñaki Arto, Iñaki Barcena, David Hoyos,Roberto Bermejo, Rosa Lago.

AURKIBIDEA

EKOPOL (Ekonomia Ekologikoa eta Ekologia Politikoa Ikerketa Taldea)(www.ekopol.org)

Ekologistak Martxan (www.ekologistakmartxan.org)

eta Euskal Herriko UnibertsitateaTxosten hau BIORES proiektuaren emaitza da, Euskal Herriko UnibertsitatekoEKOPOLek (Ekonomia Ekologiko eta Ekologia Politiko ikerketa­taldea) eta Eko­logistak Martxan Bizkaiak egindakoa, eta Eusko Jaurlaritzako Garapenerako Lan­kidetzarako Funtsak diruz lagundua (garapenerako hezkuntza proiektuak 2010 ­PRO­2010k3/0009).Honakoa, argitaratzeko eta zabaltzeko txosten laburtua da (euskaraz eta gaztela­niaz). Txosten nagusia digitalki zabalduko da (gaztelaniaz soilik).

Ikerketa eta erredakzioa: Leire Urkidi eta Eneko Garmendia.Maketazioa: Martin MantxoLantaldea: Leire Urkidi, Eneko Garmendia, Lali Musoles, Martin Mantxo, IñakiArto, Iñaki Barcena, David Hoyos, Roberto Bermejo, Rosa Lago.Euskaratzea: Kulturgintza, Leire Urkidi eta Eneko Garmendia.Kanpo ebaluazioa: Observatori del Deute en la Globalitzazió (ODG, Bartzelona),2012ko azaroan.

Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin

EEuusskkaall ZZoorr EEkkoollooggiikkooaa::oonnddoorriioo ssoozziiaall eettaa eekkoollooggiikkooaakk

HHeeggooaalldd eeaann

Sarrera­ Metodologia­ Erreferentziazko esparru teorikoak­ Gizarte eta ingurumen justizia eta zor ekologikoa­ Bioaniztasun galera­ Baliabideen amaigarritasuna eta arrisku sozial eta ekologiak­ Mundu mailako gobernantza, bioaniztasunari dagokionez

Sektoreen araberako euskal metabolismoaren azterketa­ Petrolio eta gas inportazioen ondorioak­ Nekazal erregaien inportazioen ondorioak­ EAEren mineral metalikoen inportazioen ondorioak­ Zura eta bestelako baso­produktuen inportazioen ondorioak­ EAEren arrantza jardueraren eta, arrantza zein akuikulturainportazioen ondorioak­ EAEko nekazal produktuen inportazioen eraginak­ EAEren zuzeneko kanpo inbertsioa eta galera sozio­ekolo­gikoak­ Garapenerako laguntza ofizialak bioaniztasunean izan di­tzakeen ondorioakAzterketa kasuen analisia­ Palmondoaren ondorioak Indonesian­ Kalteak­ Deforestazioa, suteak eta klima­aldaketa­ Uren gaineko eraginak­ Landa­komunitateei eta indigenei ekarritakoeraginak­ Ondorioak

Aurkibidea‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐

55

­ Eztainuaren eraginak Bolivian­ Huanuniren kasua­ Ingurumen kalteak­ Uren kutsadura­ Ur kontsumoa­ Zoruen eta airearen kutsadura­ Landarediaren, faunaren, laborantzen eta ganadua­ren kutsadura­ Komunitateen gaineko eraginak­ Ondorioak­ Atunetako euskal arrantza­flota Mendebaldeko Indiako Ozeanoan­ Atunaren arrantza: mundu mailako eta Euskal He­rriko datuak­ Ingurumen eraginak­ Eragin sozialak­ Piratak eta gatazkak­ OndorioakOndorio nagusiak eta gomendioak

BibliografiaOharrak

66

Gizakiok hil edo biziko mendekotasuna dugu bizi garen ekosistemekiko eta ho­riek ematen dizkiguten ingurumen zerbitzuekiko. Ekosistema bioanitzek egokitze­ko gaitasun handiagoa dute eta, beraz, baita denboran zehar beren burua hornitzekoeta birsortzeko gaitasun handiagoa ere (MEA, 2005). Hala ere, datuek baieztatzendute bioaniztasun galerak aurrera egiten jarraitzen duela, eta azken urteotan galerahori geldiarazteko hartutako konpromisoek ez dutela fruiturik eman (CBD, 2010).Munduko ekonomiaren metabolismo sozialak hazten jarraitzen du. Gero etagehiago kontsumitzen dugu, eta baliabide ez berriztagarri zein berriztagarriak sun­tsitzen ari gara, hauen berritze tasaren gainetik ustiatzen ari baikara. Neurri handibatean, horren arrazoia Iparraldeko herri industrializatu edo aberastuen eskaeramaterial neurrigabean datza, eta haiei garapen bidean zeuden bestelako hainbatekonomia gehitzen ari zaizkie, hala nola Txina, India edota Brasil.Historikoki, Iparraldeko herriok presio handiagoa eragin izan dugu ekosisteme­tan, gure lurraldeen barnean zein kanpoan. Kolonien garaitik, herri industrializatuedo aberastuek Hegoaldeko herrialdeetan eginiko harraparitzan oinarritu dute eurenhazkunde ekonomikoa eta ongizatea, han baliabide natural zein giza baliabideakarpilatzea Iparraldean baino “merkeagoa” dela jakinik. Euskal Herrian, adibidez,Hegoaldeko herrialdeetatik lehengaiak inportatzeaz baliatu gara, eta erauzte horrengizarte eta ingurumen ondorioen truke ez da ezer eman ordainetan. “Ekonomiarennazioartekotzea” deritzon eufemismoarekin lotuta, zor edo erantzukizun ekologikoadugu herrialde horiekiko.“Euskal Herriko Zor Ekologikoa eta Bioaniztasun Globala: Garapenarekiko Era­ginak” proiektuak euskal ekonomiaren zor ekologikoa ikertzea du helburu nagusi,ezagutza sortu eta hedatzeko; hau da, gure jarduera ekonomikoak eta garapen ere­duak planeta osoko lurraldeetan, komunitateetan eta ekosistemetan, bereziki He­goaldea deritzon horretan, duten eraginaz euskal jendartea kontzientziatu eta sent­sibilizatzeko. Horrela, euskal gizarteko eragile eta sektore ezberdinen arteko ezta­

1. Sarrera‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐

77

baida sustatu nahi da (administrazioa, enpresak, herritarrak, herri mugimenduak,GKEak, sindikatuak, mundu akademikoa...), Euskal Autonomia Erkidegoaren1,EAEren, egungo eredu ekonomikoak mundu mailan dituen gizarte eta ingurumenondorioen inguruan.Zehatzago esanda, txosten honek EAEk Hegoaldeko herrialdeekin dituen merka­taritza­harreman nagusiak (adibidez, bere inportazio, esportazio eta ekoizpen edoerauzte jardueren bitartez) eta horiek herrialde haietako bioaniztasunean zein ber­tako komunitateetan dituzten eraginak biltzeko mapa osatu nahi du. Horretarako,estatistika ofizialen azterketa eta ikerketa bibliografiko zabala egin dira sektoreekonomiko zehatzei dagokienez; azken hauek duten garrantzi bereziagatik, edo es­kuragarri dauden datuen arabera, aukeratu direlarik.Azterketa orokorra, EAErekin lotutako hiru ikerketa­kasurekin osatu da (pal­mondo­olioaren ekoizpena Indonesian, eztainuaren erauzketa Bolivian eta arrantzajarduera Indiako Ozeanoan), oso argi agerrarazten baitituzte sozialki eta ekologi­koki desorekatuak diren harreman horien eraginak. Kasuen hautaketarako, irizpideekonomikoak (inportazioen bolumena, adibidez), ondorioen larritasuna edo gaur­kotasuna (nekazal erregaien gaurkotasuna, esaterako) erabili dira adierazle gisa.Ikerketa honen abiapuntua Globalizazioko Zorraren Behatokiak (ODG, akroni­moa katalanez) eta Kataluniako Unibertsitate Politeknikako IraunkortasunarenUNESCO Katedrak, Generalitatearentzat eginiko azterketa batean datza, “KanpoErantzukizun Irizpideak txertatzea Kataluniako Etorkizuneko BioaniztasunarenLegean” deiturikoa (ODG, 2009, argitaratu gabe oraindik). Eragin handia izan dute,halaber, Ekopol gure ikerketa taldeak aurretik egindako azterketek2, hala nola do­kumentuan zehar aipatuko diren Iñaki Artoren azterketek; talde hau EHUko hainbatsailetako eta Ekologistak Martxaneko zenbait ikertzailek osatzen dute.Txostenean, lehenik, ikerketaren esparru metodologiko eta teorikoa azaltzen du­gu. Ondoren, azterketa estatistiko eta bibliografikoaren emaitza nagusiak aurkeztendira, gure inportazioen inpaktuak batik bat, baita hiru ikerketa­kasuen emaitzak ere.Ondorioetan, gizarte eta ingurumen bidegabekeriak murrizteko eta iraunkortasune­rako benetako trantsizioa ahalbidetuko duten aukera berriak bilatzeko hausnarketaegiten dugu. Planetaren muga biofisikoak kontuan hartuko dituen trantsizioa, ba­liabide naturalen bidezko banaketa sustatu eta pertsona guztien duintasuna berma­tuko duena.

88

Arestian aipatu helburuak lortzeko, euskal ekonomiarekin lotutako mekanismotransnazional ezberdinen ondorioak identifikatu, sistematizatu eta erkatu dira, gi­zarte, ekonomia eta ingurumen zientzietako ikerketa metodoak erabilita, baita dizi­plinartekoagoak diren arloetakoak ere, hala nola ekonomia ekologiko eta ekologiapolitikakoak.Prozesu horretan, lehen fasean EAEren eta bere kanpo erantzukizunaren metabo­lismo sozialari buruz dagoen literaturaren berrikusketa bibliografikoa egin da, esta­tu zein nazioarte mailan egindako erreferentziazko lanak, eta egungo eredu ekono­mikoak garapenean eta ingurumenenean izango dituen eraginei buruzko literatura(arlo akademikoak zein mundu osoko herri mugimenduek eginiko ikerketa lanak).Bigarren fasean, behin erreferentzia esparrua eraikita, euskal ekonomiaren fluxumaterial eta ekonomiko nagusiak aztertu dira, hainbat iturritako bigarren mailakodatuetatik abiatuta (Eustat, INE, DataComex, Eurostat, etab.). Hala, funtsezko in­portazioak eta merkataritza eta ekoizpen jarduerak antzeman dira, euskal ekono­miaren kanpo eragina zehazten dutenak. Kanpo ingurumen kalteak sor ditzaketenbestelako hainbat sektore (turismoa, euskal enpresaren nazioartekotzerako pizga­rriak, bestelako politika publikoak) ez dira sartu hautatutako metodologiaren ba­rruan, datu eza dela eta, edota zeharkako kalteak lausoagoak eta marrazten zaila­goak direlako.Hirugarren fasean, antzemandako jarduera ekonomiko eta inportazio horien in­gurumen eta gizarte ondorio nagusien azterketa garatu da. Gure mugez harago ger­taturiko kalteak dira eta, beraz, euskal ekonomiaren kanpo eragin sozio­ekologikoaosatzen dute. Horretarako, dagoen literaturaren azterketa xehea egin da, eta txostenhonen lehen ataleko sailetan azaltzen diren ondorioen laburpena ere bai.Argazki horretatik abiatuta, hiru azterketa kasu hautatu dira, ikerketa honen bi­garren atal handian azaltzen direnak. Hiru kasuotan, landa­lana egin da eta hona­koak aztertu dira: (i) Euskal Herriaren eztainu inportazioak Boliviatik, (ii) atuneta­rako euskal flotaren eraginak Mendebaldeko Indiako Ozeanoan, eta (iii) Euskal

Metodologia‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐

99

Herriaren nekazaritzako erregaien inportazioaren ondorioak Indonesian.Kasuetako bakoitza, ikerketa metodologia kualitatibo batean oinarri da. Hona­koak izan dira informazio iturri nagusiak:­ Bigarren mailako informazio bilketa (ikerketak, estatistikak, albisteak) EuskalHerrian eta aipatu tokietan bertan.­ Aztertutako jarduera ekonomikoei bisita. Besteak beste, Oruroko Huanuni eta Po­tosiko Cerro Rico meategiak, Seychelleetako Victoria portua eta IndonesiakoBorneo eta Sumatra uharteetako hainbat landaketa bisitatu dira.­ Ikerketa gaiarekin lotutako eguneroko jardueren, protesten, prentsaurrekoen edotabatzarren zuzeneko behaketa aipatu herrialdetan.­ Ikerketa­kasuen herrialdeetan zein Espainiako estatuan, eragile nagusi direneieginiko elkarrizketa sakonak.Ikerketa kasu bakoitza hiru ikertzaile ezberdinek egin dute. Ikerketa kasu bakoit­zeko landa­lana 2011ko uztaila eta irailaren artean egin da, eta bakoitzak hilabeteeta erdiko iraupena izan du batez beste. Elkarrizketak, grabaketak eta behaketakaztertutako herrialdetako gune desberdinetan egin dira (herriburua, estatuko hiribu­rua, tokiko eragin esparrua, etab.).Elkarrizketa sakonak elkarrizketa erdi­egituratuak izan dira, oro har. Hau da,ikerketa lerroa eta galdera gidoi egituratua jarraitzen dutenak, baina, aldi berean,arinak eta malguak direnak. Bolivia, Indonesia eta Kenya eta Seychelleetako ka­suetako bakoitzean 20­30 elkarrizketa egin ziren batez beste. Elkarrizketatuak bai­mendu zuenean, elkarrizketak grabatu egin ziren, ahotsa, gutxienez, eta ahal izanzenean, baita irudia ere, proiektu honen barruan ikus­entzunezko dokumentua ereegin baita.Elkarrizketatutako funtsezko eragile sozialen gehiengoa honako kategorietan az­pisailka genitzake: eragile komunitarioak (tokian tokiko liderrak edo arazoak kal­tetutako taldeak: nekazariak, arrantzale txikiak, emakumeak, etab.); salaketa era­kundeak (giza eskubideak, indigenak, ingurumenekoak, auzo elkarteak, komunitateantolatuak, sindikatuak); inplikatutako enpresen ordezkari edota enpresetako langi­leak (edo gremio elkarteetakoak); gobernu ordezkariak: nazionalak, herrialde/es­kualdekoak eta tokikoak; gizarte, ekonomia, ingurumen, epidemiologiaren ikus­puntutik, edo bestelakotik, adituak diren ikertzaileak/zientzialariak.Ikerketa guztian zehar, barne eztabaida taldeak garatu dira, EHUko eta Ekologis­tak Martxaneko ikertzaileen artean, eta amaierako kanpo­ebaluazioa KataluniakoGlobalizazioko Zorraren Behatokiak egin du.

1100

1.2. Erreferentziazko esparru teorikoakGizarte eta ingurumen justizia eta zor ekologikoaZor Ekologikoa kontzeptu baliagarria da oraindik, Iparraldeko herriok Hegoare­kiko daukagun erantzunkizuna ikustarazteko, merkataritza­erlazio makurrei dago­kienez. Ekosistemen osasuna ahultzen ari diren erlazioak dira, hegoalde globalekobiztanle askori bizitza duina izateko eskubidea galarazten dietenak. Joan Martinez­Alierrek (2005) deskribatzen duenez: “Hegoaldeak, inportatzen duena baino gehia­go esportatzen du; hala, Iparraldeari behar dituen materialak eta energia ematendizkio, horren metabolismo sozial neurrigabea elikatzeko. Hegoaldeak arau argibati jarraitzen dio, ezinbestean: garesti erosi eta merke saldu. Ekonomikoki etaekologikoki bidegabekoa den merkataritza hori onartzen du, protestatu gabe, gai­nera, klima­aldaketagatik, Iparraldearen erantzukizun historikoa eta egungoa dena.Hegoaldeak zintzo onartzen du, halaber, hondakin toxikoen esportazioa Iparralde­tik. Txiroek beti saldu izan dituzte merke euren lana eta osasuna, ez kontzientziafaltagatik, baizik eta beharrak hala aginduta”.Herrialde txirotuetan lehengaiak masiboki erauzteak defizit ekologiko eta ingu­rumen kalte handiak eragiten ditu, eta horien ordainik ez da jasotzen esportazioprezioetan (Prebisch, 1952; Muradian and Martínez­Alier, 2001). Gainera, baliabi­de naturalen madarikazioaren teoriak iradokitzen duen bezala, Hegoaldeko herrial­deetako lehengai erauzketak ustelkeria, gatazkak eta txirotasun tasak areagotzekojoera du (Pegg, 2006). Horregatik guztiagatik, Iparraldeak zor ekologikoa du He­goaldearekiko.

ZZoorr eekkoollooggiikkooaaZor ekologikoa deitu izan zaio lurralde bateko ordaindu gabeko gizarte eta ingu­rumen kalteen multzoari, beste lurralde bateko gizarte, erakunde edo enpresei ete­kina ekarri dienean. Halaber, Iparralde eta Hegoaren arteko erlazioak azaltzekoerabili izan da. Herrialde txirotuetako baliabide naturalen espoliazio jarraituan, he­rrialde horiekiko berdintasunik gabeko merkataritzan, eta hondakinak askatzekoingurumen globalaren erabileran datza herriade aberastuok dugun zor ekologikoa(Russi et al., 2003). Hau lau osagaitan banatzen da: karbono zorra (atmosferarengehiegizko kutsadura berotegi efektuko gasak isurtzeagatik), biolapurreta (antzina­ko ezagutza indigenen jabe intelektual egitea), ingurumen pasiboak (esportaziorakobaliabide naturalak erauzteak dakarren kostu ekologikoa edo enpresa transnaziona­lekin edota nazioarteko inbertsioarekin lotutako bestelako ingurumen ondorioak)eta hondakin toxikoen garraioa (Hoyos, 2009).

1111

Hegoaldean, halaber, Ipar­Hego harreman desorekatuari etekina ateratzen dionhainbat elite politiko­ekonomiko badago ere, Iparraldeari dagokionez bi zordun edoerantzule talde aurki ditzakegu. Alde batetik, transnazional handiak, hala nolaAEBko Chevron, Espainiako Repsol edota BBVA (egoitza Bilbon duena). Eurenzuzeneko jardueragatik edota euren inbertsioengatik, transnazionalak ingurumenpasibo handiak sortzen ari dira, euren kontuetan agertu ez eta ordaintzen ez direnak,ezta berrezartzen ere. Talde horretan leudeke, halaber, enpresa horien kanpo jar­duera babesten duten eta horien proiektuei bide legala irekitzen dieten Iparraldekogobernuak. Bigarren taldean kontsumitzaile arruntok biltzen gara, erosten ditugunproduktuen prezio baxuez aprobetxatzen garenok eta, ondorioz, hegoaldeko langi­leei egoki ez ordaintzea eta kutsatutakoagatik ordainik ez izatea eragiten dugunok.Gasa, janaria edo erosten dugun zura nondik datorren, behintzat, jakin beharko ge­nuke, baita hori erauztean eta ekoiztean sortzen ari den triskantza ere, gero kon­tzienteago joka dezagun.

EAEren kasuan, ikerketa honetan ikusiko dugun bezala, bere zor ekologikoareniturri nagusia, baina ez bakarra, erregai fosilen gehiegizko kontsumoan datza; erre­gaiok Hegoalde globaletik inportatzen ditugu nagusiki gure energia eta garraio es­kaera gero eta handiagoa asetzeko. Horren adierazle dira, halaber, Hoyosen (2009)ikerketaren emaitzak; bertan adierazten denez, EAEren karbono zorra3, CO2 isur­ketengatik pilatutako zor gisa neurtua, haziz joan da 70eko hamarkadatik. 2005ean,zor horren balio zenbatetsia 5.348 milioi eurokoa zen (BPGren %9,29), urte berekoKamerun edo Costa Ricako kanpo zorraren baliokidea, gutxi gorabehera. EAErenkarbono zorra 200 milioi € baino gehiago hazten da urtero. Mundu mailan, karboa­noren zor pilatua 3 bilioi € baino handiagoa zen urte hartan bertan, eta mundukokanpo zorra, aldiz, 8,5 bilioi € ingurukoa.Krisia eta zorra guztion ahotan dabiltza egun, Amerikako Estatu Batuei eta Euro­pari ekartzen ari zaizkien buruko minak direla eta. Hegoldeari dagokionez, herrial­de askori kanpo zorrak gogor oztopatu eta oztopatzen die egoera sozioekonomikoeta ekologiko duinagorantz aurrera egitea. Berriz ere Martinez­Alierren (2005) hit­zak geure eginda: “Hegoaldeko herriak ez dira benetan zordunak, baizik eta kanpozorra baino askoz handiagoa den zor ekologiko baten hartzekodunak. Gaia ezagunada Hegoaldeko aktibisten artean, mugimendu ekologistetan zein elizaren ingurukomugimenduetan, hala nola Jubileo Sur. Baina bertako gobernuak uzkur jokatzen aridira oraindik zor ekologikoaren aldarrikapena bere egiteko garaian, lotsagatik,errealismoagatik edota Iparraldearekiko konplizitateagatik”. Orain arte, Zor Ekolo­gikoa aldarrikatuta gobernuaren babesa jaso duen ekimen bakarra Ekuadorreko Ya­suní ITT izan da, egun bere jarraipena kinka larrian badago ere.

1122

YYaassuunníí IITTTT eekkiimmeennaa4

Proiektu iraultzaile honetan oinarrituta, Ekuadorrek 850 upel petrolio gordinerauzteari utziko lioke Yasuní parke nazionaleko lurpetik, UNESCOko BiosferarenErreserba 1989an eta borondatez bakartuta dauden herrien babesleku. Horretarako,Ekuadorreko gobernuak Ishpingo­Tambococha­Tiputini (ITT) blokeko hiru hobiakustiatzeagatik lortuko lituzkeen 6.000 milioi dolarren %50 jasotzea espero du. Ezlitzateke diru­laguntza, baizik eta Iparraldeko erakunde edo gobernuek parkea ba­besteko eta 410 milioi tona CO25 isurtzea saihesteko eginiko ordainketa. Herrialdehoriek klima­aldaketa globalari ekarpen handiagoa egin diotenez, ordainketa horiekHegoaldearekiko erantzukizuna onartzea lirateke. Yasuní ekimenak eztabaidaguneizaten jarraitzen du, ordainketa osatzeko laguntzaileak bilatzen ari diren bitartean.Ekimen honi laguntzeko prest agertu den azkena Chevron­Texaco izan da, hori bai,Ekuadorreko Amazonia 18 urtean zehar kutsatzeagatik 18 milioi dolar ordainarazi­ko dizkion epaiketa bertan behera uztearen truke (El Comercio, 2011/12/20).Iraunkortasunaren paradoxak.

Yasuni‐ITT ekimenarako iragarkia.

1133

Ingurumen Justiziaren aldeko mugimenduek eta horrekin lotutako literatura aka­demikoak antzeko zerbait esaten digute. Salatzen dute ingurumen kalte eta arazoakegoera sozial ahuleko mailetan eta herrialdeetan (klase ekonomiko, etnia edo gene­ro mailan) sarriago eta larriago gertatzen direla, egoera hori eragiten duten jardueraekonomikoen etekinik ikusten ez dutelarik. Hots, ingurumen, gizarte eta ekonomiaarloetako onura eta galera banaketa ez dela bidezkoa.Schlosberg (2007) harago doa; bere ustez, ingurumen injustiziaren patroiak ba­naketan ez ezik, erabakiak hartzeko moduan ere oinarritzen dira. Hau da, prozedu­razko eta egiturazko injustizia dago, banaketa desorekatua eraikitzen duena. Eraba­kiak hartzen dituztenek kaltetuen beharrizan eta identitateak nola hartzen dituztenkontuan, eta azken hauek parte­hartze prozesuetan dituzten ahalmenak funtsezkoauziak dira ingurumen justiziaren aldarrikapenean. Eztainu meatokia edo nekazalerregaien landaketak non eta zein baldintzatan (ingurumenari, etekinen banaketarieta abarri dagozkienak) jartzen diren ez ezik, aintzatespen mailako ingurumen in­justiziak ere garrantzitsuak dira: eragin handiko proiektuen inguruko herriak fun­tsezko solaskidetzat hartzen diren, inguruneko berezitasun ekologiko, kultural edoekonomikoak benetan kontuan hartzen diren eta erabaki horiek zein esparru legaleta politikotan hartzen diren.Ingurumen kalte eta pasiboen banaketa desorekatu eta bidegabea ez da soilikgertatzen Iparralde/Hegoalde ardatzean. Izan ere, neurri batean, bereizketa hori al­datu egin da, herrialde berriak (Txina, India, Brasil) Iparralde Globala deiturikoaosatzera igaro direlako, eta Iparralde Ekonomikoaren barruan bazterkeria muturrakzabaldu edo mantendu direlako.Hemen, Euskal Herrian bertan, badira gure jardueraren ingurumen ondorioak be­reziki pairatzen dituzten taldeak. Euskal Herrian baditugu industria astuna eta jar­duera arriskutsuak, baita hainbat azpiegitura dela­eta kaltetutako edo arriskuandauden hainbat ingurune ere. Eta ingurumen kalte horiek egoera ahulean daudensektoreetan izan ohi dute eragina. Etekinak maximizatzeagatik eta ingurumen justi­ziarako politika argirik gabe, industria horien joera toki errazen edo merkeenetankokatzea da. Hala ere, azterketa honetan ez ditugu bereziki gure lurralde barruangertatzen diren injustizia ekologikoak landuko, baizik eta EAE eta Hegoaldea de­ritzonaren artean gertatzen direnak. Kontuan hartu behar da gure kontsumo onda­sunen zatirik handienaren erauzketa eta ekoizpena atzerrian egiten dela egun, eta,ondorioz, gure jendartearen ondorio sozio­ekologikoak aztertzeko garaian, guremugez harago begiratu beharra daukagula derrigor.Bestalde, nazioarteko justizia instituzionalizatuari dagokionez, oso gutxi dira in­gurumen justizia merkataritza askearen logikaren gainetik lehenetsi duten kasuak.Gure jendartean, eskubide zibil, politiko, sozial, ekonomiko eta kulturalak “merka­tuaren beharren, merkataritza askearen eta jabetza eskubidearen mende daude”(Hernandez Zubizarreta, 2009). Hala, GATTek (Aduanako Arantzelei eta Merkata­ritzari buruzko Hitzarmen Nagusia) eta bere ondorengo MMAk (Munduko Merka­

1144

1155taritza Antolakundea) ingurumen eta osasun hitzarmen asko baliogabetu dituztepraktikan, hala nola 1997an, osasunerako kaltegarria zelako AEBko haragi hormo­natua inportatzeko erkidegoko debekuaren aurkako epaia eman zuenean, geroraerabilitako hormonetako batek minbizia sor lezakeela frogatuta ere (Bermejo,2011). Nazioarteko merkataritza zuzenbidearen indarraren beste adibideetako batda AEBko Chevron­Texaco petrolio enpresaren aurkako epaiketa, Ekuadorren eginzena. 2011ko otsailean, Ekuadorreko auzitegi batek zigortu egin zuen petrolio en­presa 8.000 US$ baino gehiagoko isuna ordaintzera, ingurumen delitu baten ondo­rioz historian izandako epairik handiena. Baina hil horretan bertan, Hagako Arbi­traje Auzitegi Iraunkorrak Chevronen aldeko auzia eman zuen, Ekuadorrek AEBe­kiko inbertsio ituna apurtu zuela iritzita.Ikuspuntu teoriko horretatik abiatzen da honako ikerketa, ingurumen justiziarantzaurrera eginez, euskal jendarteak, bere gobernuek eta enpresek Hegoaldeko gizarteeta ingurumen narriaduran duten erantzukizuna azaleratzeko helburuarekin.

Bioaniztasun galeraBioaniztasuna lurrean dagoen bizitza aniztasuna da, espezie bakoitzaren barrukoaniztasuna, espezieen arteko aniztasuna eta ekosistema aniztasuna barne. Existitzendiren bizitza modu anitzez gain, horiek betetzen dituzten funtzio ekologikoak, dau­katen aniztasun genetikoa eta osatzen dituzten konplexu ekologikoak aniztasunbiologikoa6 deritzogunaren parte dira (CBD, 2002; FAO, 1989). Bioaniztasun han­diak, etengabeko aldaketan den mundu batean bizirauteko eta egokitzeko malguta­suna emango dio ekosistema bati. Ondorioz, bioaniztasunaren galera lantzea bere­bizikoa da ekosistemen existentzia eta biziraupena ziurtatzeko, jendarteak horienmende daudelarik bizitzarako zerbitzu eta baliabideak lortzeko, hala nola klima­erregulazioa, polinizazioa, ura edo elikagaiak (MEA, 2005).Aurrekari horiekin, 2002. urtean, Aniztasun Biologikoaren Hitzarmenaren (ABH)parteek bioaniztasunaren egungo galera tasa “nabarmen jaisteko” konpromisoahartu zuten, mundu, eskualde eta nazio mailan, pobreziaren murrizketan laguntzekoeta lurrean bizitzari mesede egiteko. Helburu horiek beraiek sartu ziren MilurtekoGarapen Helburuetan, Nazio Batuen gerizpean7. 2006an, Europako Batzordeak datajarri zion helburu horien lorpenari eta 2010erako bioaniztasunaren galerari eustekokonpromisoa hartu zuen.2010 Bioaniztasunaren Urtea izan zen eta, beraz, balantzea egiteko unea. Egoeraez da batere itxaropentsua eta gero eta gehiago dira espezie askoren galera eta pla­neta osoko ekosistemen suntsipena adierazten diguten frogak (Ceballos and Ehr­lich, 2002; Dirzo and Raven, 2003; Pereira et al, 2010). ABHren sinatzaileek eurekonartzen dute, bioaniztasunaren galera geldiarazteko, munduko gobernuek 2002anhartutako 21 konpromisoetatik bat bera ere ez dela bete:“Horrek erakusten du gure planetaren aniztasun biologikoak giza jardueren on­dorioz hondatzen jarraitzen duela. Bioaniztasun galera indartzen dituzten presioek

murrizketa seinale gutxi eman dute, eta hainbat kasutan areagotzen ari dira. Egungojoeren ondorioak aurretik irudikatutakoa baino are larriagoak dira, eta arriskuanipintzen dute oinarrizko ingurumen zerbitzuen hornidura. Datozen hamarkadotan,sektore txiroenak izango dira ekosistemen aldaketa katastrofikoak modu neurriga­bean pairatuko dituztenak, baina azkenean jendarte osoak jasango ditu ondorioak”(CDB, 2010).Ildo beretik, Nature aldizkarian berriki argitaratutako artikulu batean, BerkeleykoUnibertsitateko biologo ezagunen talde batek (Barnosky et al., 2011:56) aurreikus­ten zuen egungo joerari eta egungo aldaketen abiadurari eutsiz gero, seigarrensuntsipen masiboaren atarian egon gintezkeela.8Bioaniztasun galera horri lotutako kostu ekonomikoak, Nazio Batuek, EuropakoBatasunak eta Alemaniako Ingurumen Ministerioak eskatutako txosten baten ara­bera (TEEB, 2009), hiru bilioi €koak izango lirateke urteko, Erresuma batuko bar­ne­produktu gordina baino gehiago, hain zuzen (López­Colón eta García­Cano,2010). Dena den, ez dira arrazoi ekonomikoak bioaniztasunaren aldeko jarrera ir­moa agertzeko arrazoi nagusiak. Ekosistemen eta horien aniztasun biologikoa, auzietikoen gainetik, giza bizitzaren iraupenerako oinarrizko zutabe dira.Bioaniztasunaren galeran eragiten ari diren faktoreak asko dira, eta oso konple­xuak, esaterako: baliabide naturalen gehiegizko ustiapena (Pauly et al., 2002; Ha­berl et al., 2009), kutsadura eta ingurumen zerbitzuen narriadura (MEA, 2005)edota klima­aldaketa (IPCC, 2007). Baina, zalantzarik gabe, herrialde aberastuenenneurri gabeko kontsumoa dago faktore horietako askoren jatorrian. Zentzu horretan,lagungarriak dira New Economic Foundationek 2011n argitaratutako datuak; horienarabera, Espainiako estatuak bost hilabete eskasean bere aurrekontu ekologiko osoaagortzen du. Aurrekontu ekologiko gisa ulertzen dugu urtero, ekosistemen birsortzetasak errespetatuz, lurralde batetan kontsumitu daitezken baliabide naturalak (ElPaísek argitaratutako artikulua, 2011/04/18).Baliabideen amaigarritasuna eta gizarte eta ingurumen arriskuakPlanetako kontsumo materialaren maila altua dela eta, esan daiteke baliabideenergetikoen hornidura (adib.: petrolioa, gasa) zein bestelako mineral batzuena(adib.: kobrea, fosfatoa) maila gorenera iritsi dela. Gero eta gehiago dira petrolioa­ren zenita (peak­oil) eta bestelako lehengaiena (peak­all) berehalakoak direla ohar­tarazten diguten ahotsak, baliabide horietan oinarritu delarik herrialde aberastueneta industrializatuen hazkundea (Kerschner, Arto eta Bermejo, 2010).Europako Batasuna (EB) horren guztiaren jakitun da, eta kontziente da bere mu­gen barruan bere ekonomiarako oinarrizko baliabideez hornitzeko dauzkan zailta­sunez; horregatik, ahalegin handia egiten ari da europako konpainia eta inbertitzai­leei lehengaiak garapen bidean dauden herrietatik bertatik erauzteko erraztasunakematen. Bruselatik sustatutako estrategia berri honen oinarrizko zutabeetako bat

1166

1177PPeettrroolliiooaarreenn ggaaiilluurrrraa ((PPeeaakk OOiill))Jendartearen une kritikoa ez da etorriko petrolioa edo gure bizimodurako oina­rrizkoak diren bestelako lehengaiak agortu egin direlako, baizik eta horien erauz­tearen zenita edo maximoagatik. Puntu horretatik aurrera, baliabide horien erauz­keta denbora unitateko ezin izango da handitu eskaria oso handia izanda ere, eta es­kari eta eskaintzaren arteko orekarik ezak eragindako gizarte eta ingurumenarazoak azaleratuko dira. Petrolioaren eta bestelako lehengaien ekoizpenaren zenitmaila eta unea aurreratzea izugarri konplexua da, baina aditu talde handi batekbaieztatzen du honezkero gainditua dugula petrolio, gas eta bestelako lehengaiengailurra (ikus Kerschner, Bermejo eta Arto, 2010). Energiaren Nazioarteko Agen­tziak (ENA) ere, orain arte petrolioaren gailuorra onartzeko mesfidati zenak, onartuegiten du “amaitu direla petrolio merkearen garaiak” .

Petrolio eta gasaren agortze orokorra (iturria: ASPO 2011).

Urre beltza eta bere eratorriak agortzearen ondorioak epe luzera aurreikusten zai­lak dira, baina oso litekeena da energiaren prezioen igoera handia gertatzea. Tes­tuinguru horretan, aurreikus daiteke gero eta herrialde gehiagok ezingo dutela pe­trolioaren kostua ordaindu, eta euren jarduerak eta ekonomiak uzkurtu egingo dire­la. Alboka, horrek eragina izan dezake berotegi efektuko gasen isurpenean, bainabaliabideen eskasiarekin lotutako tentsioak areagotzea eragingo du aldi berean(Bermejo, 2008). Gainera, gas naturalaren prezioen igoerak eta, batez ere, petro­lioarenak eragina izango du elikagaien prezioan, 2008 hasierako elikagai krisianeragin zuten faktore nagusietako bat, alegia.

2008an Batzordeak bultzatutako Lehengaien Ekimena da (The Raw Material Ini­tiative). Honen helburua da konpainiei EBko ekonomiaren lehiakortasuna bermat­zeko 'funtsezko' mineraletarako sarbidea ahalbidetzea. Ekimenaren ildo nagusiaHegoaldeko herrialdeekiko merkataritza askeko hitzarmenak negoziatzean datza,horien bitartez, merkataritzaren mugak ahultzeko eta atzerriko inbertsioa(des)arautuko duten neurri berriak ezartzeko (Commission of the European Com­munities, 2008).Alemaniako Oxfamen txosten berri baten arabera (2010), “neokolonialismo” es­trategia berri hau ondorio negatiboak izaten ari da herrialde txirotuetan, eta okerreraegingo dute EBren egungo proposamenek bere horretan jarraitzen badute. Bereziki,txosten horrek nabarmentzen du EBren estrategiak areagotu egingo lituzkeela Eu­ropako enpresek egun beste herrialdeetako ingurumenean eta giza eskubideetan di­tuzten ondorio negatiboak. Bestalde, politika neoliberal horrek murriztu egiten dugarapen politika eraginkorrak sustatzeko hegoaldeko herrialdeen autonomia (aurre­tik ere murritza izanik), pobreziaren sorgin­gurpila betikotuta. EBren aldetik, ai­patzekoa da munduan lehengai inportatuekiko mendekotasun handiena duen zonal­dea dela egun (Oxfam Germany, 2010).Aldi berean, espero zitekeenaren kontra, petrolioaren eta bestelako baliabideenzenitak ez ditu kutsadura eta klima­aldaketaren arazoak deuseztatzen, eta, alderant­ziz, egungo krisi ekologikoa areagotzen ari da. Erregaien eta gainerako lehengaienprezioaren igoerak piztuta, ustiapen eta erauzketa mugak, ingelesez commodityfrontiers, beste lurralde batzuetara jotzen ari dira, orain arte ustiatu gabeko gunee­tarantz. Lurralde horiek sarbide zailekoak izan ohi dira, eta sarritan bioaniztasune­rako balio handiko guneekin bat egiten dute. Egungo egoeraren aurretik, lekuhauetan erauzteak kostu ekologiko zein ekonomiko handiegia zuen.Era berean, merkataritza­interesik ez zuten guneetarantz hedatzen ari dira mugahoriek, bertako erregaien kalitate energetiko baxuagatik (Orta, 2010). Kalitate ba­xuko erreserbak ustiatzeak hainbat arrisku dakar, erauzitako unitate bakoitzeko in­gurumen eragina handiagoa baita, eta ustiapen gastu handiek segurtasun neurrienmurrizketa dakartelako. Hala, istripuak izateko arriskua areagotu egiten da, eta ho­rren adibide da Deepwater Horizon plataforman izandako istripua, Mexikoko Gol­koan, 2010eko apirilaren 20an.Michael Klarek baliabide energetikoen ustiapenerako muga berriak bilatzetikeratorritako arrisku teknologiko eta geopolitikoez ohartarazten gaitu (Sachs etaSantariusen, 2007). Petrolio gordinaren egungo eskaintzari eutsi eta berau areago­tzeko itxaropena hidrokarburo ez konbentzionalen ustiapenean datza, edota ur sa­konetako edo ingurumen baldintza muturreko guneetako ustiapenean, oro har, in­gurumen kostu handiak dituzten jarduteak (Ruiz eta al., 2010). Horixe da KanadakoAlbertako hondar bituminosoen kasua, Venezuelako Orinoko edo Alaskako izotzartikoaren azpiko petrolio erreserbetakoa. Hondar bituminosoek munduko petroliogordinaren %2a ematen dute egun eta dagoeneko ingurumen arazo ugari sortu dira

1188

(Menéndez Pérez, 2010).Frackinga da gas ez konbentzionala erauzteko beste teknika berrietako bat. Sa­koneko arroka estratuak hidraulikoki apurtzen dituen teknika honetatik abiatuta,kontzentrazio gutxiko gas naturala erauzten da, beste modu batez erauztea ezinez­koa litzatekeena. Hondar gasa erauzteko teknika honen ingurumen arriskuak han­diak dira, eta AEBan gauzatu dira dagoeneko, bertan baitago zabalduen: urpeko ureta putzuen kutsadura kimikoekin eta metanoarekin, gas isuri eta filtrazioak, lurral­dearen okupazio handia, kutsadura atmosferikoa, mikro­lurrikarak, erradiaktibita­tearen areagotzea, etab.9 (Bishop, 2012). Fracking­a Araban ezartzeko eta beste lu­rraldeetara zabaltzeko proiektua dago, baina ika­mika eta kritika handiak izan ditu.Kasu honetan, ustiapen mugak EAEraino iritsi dira.Fenomeno hauxe bera ikusi ahal izan da metal preziatuen kasuan, hala nola urrean.Muddek erakusten duenez (2007), historikoki urrearen 'muga' aurreratuz joan denheinean, hobi berrien urre­aberastasun edo kontzentrazioa murriztuz joan da. Ondo­rioz, meategi berri horietan, urre ale bat lortzeko hondakin solido gehiago sortzen da,ur kontsumoa areagotu egiten da eta zeru zabaleko ustiaketak biderkatu egiten dira;horrek guztiak dakarren ingurumen kaltearekin. Maila historikoan, urrea Hegoafri­kan, Sobietar Batasun ohian, AEBan, Australian eta Kanadan erauzi izan da. Baina,herrialde horietako erreserbak urrituz joan diren heinean, eta eskariak, aldiz, haztenjarraitzen duenez, urrearen muga zabaldu egin da, eta egun Asian eta Hego Amerikanari da urre erauzketa gehien areagotzen (Urkidi, 2010, Bridge 2004).Arrantza a priori baliabide berriztagarria den arren, ustiapen mugaren hedapena­ren eta baliabide naturalen agortzearen eredu paradigmatikoena izan daiteke. He­

1199

Hondar bituminosoak, Kanada.

rrialde aberastuetako arrantza sektorearen industrializazioaz geroztik, XX. men­dearen bigarren erdian batik bat, plataforma kontinentaletako arrantza baliabideakagortuz joan ziren, eta itsasoko erraldoi berriek (arrantza tradizionaleko 1.000 itsa­sontziren pareko ontziek) ur sakonagoetarako bidea egin zuten, Afrika, Asia etaHego Amerikako kostaldeetarantz. Emaitza: planeta osoko arrantza baliabideen%80a gehiegizko ustiapen egoeran dago, eta horrek, maila trofiko apaleko harrapa­ketekin batera, itsas ekosistemak itzulezinezko egoeran sartzea eragin dezake,izaera berriztagarria izan arren (Pauly et al., 2002; FAO, 2010d).Adibide horiek erakusten digutenez, Iparraldearen globalizazio eta kontsumo ge­ro eta handiagoek, baliabideen eskasiarekin batera, planeta osoko pertsonen ongi­zatea mehatxatzen dute. Hainbat autorek diote krisi ekologikoak eta petrolioa, uraedo metal nobleak bezalako lehengai estrategikoen inguruko gatazkek “baliabideengerra garaiaren” hasieran kokatzen gaituztela (Sachs eta Santarius, 2007:7). Zentzuberean, NBEk ohartarazten digu ingurumen arazoak izango direla XXI. mendekomigrazio eta errefuxiatuen eragile nagusia. Mehatxu hori bereziki larria da Afrika,Asia eta Hego Amerikako hainbat eremutan, klima­aldaketaren eta bioaniztasungaleraren ondorioak handiagoak baitira bertan, eta egoera ahulenean dauden komu­nitateek ingurunearekiko mendekotasun handiagoa baitaukate.Mundu mailako gobernantza, bioaniztasunari dagokionez

Testuinguru honetan, aniztasun biologikoaren etengabeko galera eta baliabidenaturalen agortzearen ardurak direla eta, hainbat erakunde hasi dira kontzientziahandiagoa exijitzen mundu mailako bioaniztasunari eta gure ekintzek horren gai­nean duten ondorioei dagokienez. 2020rako Europako Batasunaren BioaniztasunEstrategiaren baitako sei helburuetako bat “munduko bioaniztasun galeraren kon­trako borrokari ekarpen handiagoa” egitearekin lotuta dago, zenbait ekintzatanzehaztuta, esaterako, “merkataritzaren liberalizazioak bioaniztasunean sor dezakeenondorioaren” ebaluazioa edo “garapenerako lankidetzako jarduerak sistematikokiaztertzea ahalik eta gehien murrizteko bioaniztasunaren gaineko edozein ondoriokaltegarri” (Europako Batzordea, 2011). Nazio Batuen Nagoyako Protokoloak in­gurumen justizia eskatzen du bioaniztasunaren aprobetxamenduari eta etekinari da­gokienez, inplizituki legez kanpoko erabilera eta narriadura transnazionala salatuz(Nazio Batuak, 2011).Espainiako estatuari dagokionez, Ingurumen Erantzukizunari buruzko Legeak erejasotzen du kanpo erantzukizuna, honakoa xedatuta: “Lege honetan arauturiko jar­duera ekonomiko edo profesionalak, Europako Batasuneko kide ez diren Estatuetanegikaritzen dituzten eragileak behartuta egongo dira ingurumen kalteak aurreikusi,ekidin eta konpontzera” (26/2007 Legea: 43246). Araudi hauek lehen pausoa dira,nahiz eta oraindik oso sinbolikoa, gure eredu ekonomikoaren ondoriozko mundumailako bioaniztasun galeraren erantzukizuna gure gain hartzen hasteko.

2200

Sektoreen araberako euskal

metabolismoaren azterketa

==========================

EAEren zor ekologikoaren hedadura aztertzeko helburuarekin, lehenengo faseaneuskal ekonomiaren metabolismo sozialaren ezaugarri nagusiak aztertuko ditugu.“Metabolismo sozial” ikuspegiak ahalbidetu egiten du jendarte bat organismo bizibezala ulertzea, etengabe trukatzen duena materia eta energia kanpoaldearekin(lehengaiak, energia, landutako produktuak, hondakin solido, likido eta gaseosoaketa abarrak inportatuz eta esportatuz). Kasu honetan, euskal eredu sozioekonomi­koaren bereizgarri diren sarrera material eta energetikoak aztertuko ditugu.Argazki orokorrak gure mugez haragoko herrialdeetatik datozen baliabideekikodaukagun mendekotasun handia erakusten digu. Izan bedi adibide 2004an Materia­len Eskaera Osoaren (MEO) %17 baino ez zirela erauzi EAEn, eta gainerako %83kanpotik etorri zela, %35 Espainiako estatuko gainerakotik eta %48 munduko gai­nerakotik (Arto, 2009). Kanpo mendekotasun hau, neurri handi batean, sektore in­dustrialaren pisu handiak eragiten du, bereziki metalurgikoak, bere jarduerarakobeharrezkoa baita ezkutuko fluxu10 edo motxila ekologiko oso handiko mineral ko­puru handiak inportatzea. Hain zuzen, MEOaren %46, 2004an, jatorri metalikokomaterialei zegozkien, eta denak ekarri ziren EAEko mugetatik haragoko lekuetatik.Kanpo mendekotasunari dagokionez, energiaren sektorea ere nabarmentzen da,esparru horretako MEO bigarren postuan baitago, %17ko partaidetzarekin. Sektorehonek gas eta petrolio kopuru handiak inportatzen ditu, bai barne eskaria asetzeko(adibidez, kontsumo industriala, etxekoa eta garraioa), bai argindarra ekoizteko etapetrolioa fintzeko. 2009an, EAEren kanpo mendekotasun energetikoa %94 inguru­

2211

EAEko 2004ko Materialen Eskaera Osoa osagaiaren arabera (Arto, 2009tik moldatua).

Bertako ustiapena %11

Inportazioak %22

Bertako ezkutukofluxua %7 Inportatutako fluxuezkutua %60

koa zen. Esate baterako, 2010ean, fintze arloak bakarrik 8,41 milioi tona gordin eta199.000 tona bestelako lehengai mugiarazi zituen (Petronor, 2010). Energiarensektoreko MEOaren %60 ezkutuko fluxuei zegokien.Zentzu berean, Merkataritzako Balantza Fisikoak, herrialde bateko materialeninportazio eta esportazioen arteko erlazioa fisikoki alderatzea ahalbidetzen digunak,berresten du badagoela materialen kanpo defizit kroniko eta hazkorra kategoriaguztietan. Honen arrazoi nagusiak dira EAEren kanpo mendekotasun energetikohandia, energia eta materialetan oso intentsiboak diren sektoreen eskaera, hala nolasiderurgia, edo garraioaren hazkundea.Euskal zor ekologikoaren alderdiak erakusten dizkigun deskribapen orokor ho­netatik abiatuta, hainbat sektoreren azterketa xeheagoa egingo dugu, zor horrekinlotutako ondorio sozio­ekologiko nagusiak zehazteko. Jarraiki, emaitza nagusieta­riko batzuk laburbilduko ditugu.Petrolio eta gas inportazioen eraginak

Per capita terminoetan, 2009an EAEko lehen mailako kontsumoa 3,38 tep/biz­tanleko izan zen, Espainia eta Europako batez bestekoen gainetik (EAEn 1982­2009 aldian, kontsumo hori %44 handitu zen). EAEn, gas eta petrolio inportazioakgure kontsumoaren %90 baino gehiago dira (EVE, 2010). Petrolio eta gas horiErrusia, Iran, Mexiko, Nigeria, Trinidad eta Tobago edo Aljeriatik, kasu, etortzen da(Datacomex, 2011).

2222

Deforestazioa eta zoruen higadura, habitaten suntsipena, uren eta akuiferoen ku­tsadura, BEGen isuriak (gas haizatze edo erreketagatik) eta beste gas toxiko bat­zuena, euri azidoa, suteak edo itsas ekosistemen kutsadura hidrokarburoak erauz­tearekin loturiko ondorioetako batzuk baino ez dira. Gure inportazioetatik eratorri­tako kalteak hain zuzen, eta munduko ekosistema aberatsenetariko batzuei eragitendietenak. Ingurumen kalte hauek guztiek, jakina, ondorio larria dute pertsonengan.Hurting eta San Sebastianen azterketa batean (2002) ondorioztatzen da petrolioeremuetatik hurbil minbizia edukitzeko aukera askoz ere handiagoa dela urrune­koetan baino. Epstein eta Selberren arabera (2002), AEBan gas eta petrolio erauz­ketan diharduten langileen lan heriotzak gainerako lan heriotza guztiak batuta bainogehiago dira. Ahaztu barik erauzketa jarduerek ekartzen dituzten ondorio psikoso­zial eta kulturalak. 1960an, Huaoraniko (Ekuadorreko oihana) biztanleria 15.000lagunekoa zen; 2004an, ordea, 2.000 bat pertsona zeuden, petrolioa erauzteko jar­duera izan delarik biztanleria murrizketa honen arrazoi nagusia.Petrolio isurketen ondoriozko zoru eta uren kutsadura, zulaketa basak, formaziourak eta input toxikoak daude petrolioa eta gasa erauztearekin loturiko ondorio larrieta ohikoenen artean (Gavaldà, 2010; UNEP, 1997). Adibide bat jartzearren, kalku­latzen da azken mende erdian Nigerian 13 milioi upel petrolio baino gehiago isurizirela, Prestigek isuritakoa baino 30 aldiz gehiago eta ia hiru aldiz BPren platafor­mak Mexikoko golkoan isuritakoa. Nigeriatik dator EAEren gas eta petrolio inpor­tazioen zati handi bat. Aitzitik, Nigerreko deltako erreserbetatik aberastasun eko­nomikoa handia lortu beharko balute ere, bertako landa­komunitateek edateko urik

2233

2000‐2010 aldian, EAEra gas naturala esportaturiko herrialde nagusiak. Iturria: DATACOMEX, 2011.

Trinidad eta Tobago% 27Trinidad eta Tobago% 27

Besteak %1Qatar %3

Oman %2

Norbegia %8

Argelia %9Egipto %6

Nigeria %44

barik jarraitzen dute, eta euren bizi­itxaropena 40 urtera murriztu da bi belaunaldi­tan baino gutxiagoan. Paradoxikoa da herrialde horretatik Estatu Batuen petrolioinportazioen %40 baino gehiago ateratzea, gerra zibil bat izatear egotea, eta istilubortitzak gertatzea behin eta berriz erregaien prezioen igoeragatik.

Nekazal erregaien inportazioen eraginakNekazal erregaien inportazioei buruzko datuek hazkunde esponentziala erakustendute azken urteotan, Euskal Herrian hainbat “bioerregai” fabrika irekitzearen on­dorioz. Hala, 2010ean 35.000 tona palmondo­olio baino gehiago inportatu ziren,eta horietatik %96 baino gehiago Indonesiatik etorri ziren (Datacomex, 2011). Ne­kazal erregaiak bestelako aukera moduan aurkeztu dira gero eta handiagoa denmundu mailako energia eskaeraren zati bat asetzeko, baliabide fosil urriko agerto­kian (Bermejo, 2008; Keschner, Bermejo eta Arto, 2010), eta klima­aldaketa bo­rrokatzeko (IPCC, 2007). Hala ere, energia mota honek BEGen isuri handia eragi­

2244Petrolio isurketa Niger Deltan (Argazkia: Social Action)

ten dute, eta bere ingurumen bideragarritasuna oso mugatua da (ikus Indonesiariburuzko atala palmondo landaketen datuak eta kalteak ezagutzeko).Iraganean, sojaren erabilera Espainiako estatuan zein EAEn abeltzaintzara etaelikaduraren industriara bideratuta zegoen. Hala ere, espero izatekoa da EAEn ne­kazal erregaien fabriketarako inportaturiko soja kopuruak ere gora egitea. EAEknagusiki Hego Amerikatik (Brasil, Argentina eta Paraguai) inportatzen du soja. La­borantza energetikoetarako lur egokiek, sarri, ukitu gabeko baso­paisaiekin egitendute bat eta, ondorioz, haien eraldaketak bioaniztasun galera handia eragiten du.Saltako (Argentina) ipar­ekialdean, sojaren %51 (157.000 hektarea) eremu natura­letan erein zen (Altieri eta Pengue, 2006). Brasilen bakarrik, EAEra inportaturikosojaren iturri nagusia, monolaborantza hauen hedadurak jada landutako lur guztia­ren %21 hartzen du (Altieri eta Pengue, 2006). Ur kontsumo handiak, ongarrienondoriozko uren kutsadura, zoruen higadura eta eragindako suteak dira laborantzahauetatik eratorritako beste kalte batzuk.“Pueblos Fumigados” (Grupo de Reflexión Rural, 2009) txostenak erakusten duArgentinan fumigaturiko lursailetatik hurbileko komunitate, hiri eta herri ugaritanazaleko gaixotasunen, intoxikazioen eta minbizien kopuruak azkar areagotu direla.Osasun arazoez gain, soja landaketak lekualdaketa masiboak eragiten ari dira, gizaeskubideen urraketa, eskubide kultural eta ekonomikoena eta errepresio handia.Argentinan, sojaren sektorearen boomak ez die ekarri lan­egoera hobea nekazariei,nekazal biztanleria nabarmen murriztu baita: 1970ean, nekazariak biztanleria akti­boaren %24 ziren; 2001ean, berriz, %8 baino ez. Paraná eta Río Grande do Suleko(Brasil) estatuetan bakarrik, sojak 2,5 milioi eta 300.000 lagun baino gehiago le­kualdatu ditu 1970etik, hurrenez hurren. Kolonbiaren kasua era larria da. Gatazkaarmatua dela eta, nekazal erregaietarako palmondo laborantzen ezarpena eraso pa­ramilitarrekin eta komunitate osoen lekualdaketarekin bat dator.Palmondoaren zein sojaren kasuan, nekazal erregaien hedapenak Hegoaldearenelikadura burujabetza eta segurtasuna mehatxatzen ditu. Lurragatik eta ura bezalakobeste baliabide natural batzuengatik lehiatzeaz gain, Munduko Bankuak lotu egitenditu mundu mailako nekazal erregaien eskari hazkorra eta elikagaien prezioenigoera (Giampietro eta Mayumi, 2009).EAEren mineral metalikoen inportazioen ondorioak

Historikoki gure zenbait eskualderen adierazgarri izandako tradizio meatzariahandia izanda ere, egun EAEn kontsumituriko mineral metaliko guztiak beste he­rrialde batzuetatik inportatzen dira. Inportazio horien bolumen eta ondorioak kon­tuan hartuta, eztainu, nikel eta aluminioarenak nabarmentzen dira.Nikelaren kasuan, 1997tik EAEren inportazioek gorantz egin dute, goia 2006anjo zen, 10.797 tona inportatuta (ezkutuko fluxuak kontuan hartuta kopuru hori 75aldiz handiagoa da). Kopuru horiek murriztu egin dira azken urteotan, baina2010ean EAEk oraindik inportatzen zuen Espainiako estatuan inportaturiko nikela­

2255

ren %30 (Datacomex, hainbat urte). Inportazio hauek nagusiki Errusiatik zetozen,Norilsk hiritik kasu, bertan baitago munduko nikel gordetegirik handiena. Bertakoatmosferak, meatzaritzaren eta galdaketaren ondorioz, urtero 4 milioi tona kobre,berun, nikel, artseniko eta selenio jasotzen ditu. Ez dago zuhaitzik 48 kilometrokoerradioan, nikel galdategiak eragindako euri azidoa delarik kausa. 46 urtetik behe­rako bizi­itxaropenarekin, nikel erauzketatik eratorritako kalteek munduko 10 hiri­rik kutsatuenen artean jarri dute Norilsk.Aluminioaren euskal inportazioak, 2010ean, 66.000 tonara iritsi ziren, nagusikiMozambiketik (%40,34) eta Errusiatik (%37,3) etorriak, baina baita Hegoaldekobeste herrialde batzuetatik ere, esaterako, Venezuelatik (%8,27), Hegoafrikatik(%1,56) eta Brasiletik (%1,04) (Datacomex, 2011). Herrialde hauetan, aluminioatransformatzeko beharrezko energia kopuru izugarri handiak direla eta (World­watch Instituteren arabera, munduko energia kontsumoaren %2), planta hidroelek­triko handiak eraikitzen ari dira. Mozambike eta Brasilen kasuan, gure inportazioenjatorri direnetan, presa hauen eraikuntzak ondorio larriak ditu baso tropikalentzat,uholdeak jasan ditzaketen babesturiko eremuentzat eta tribu indigenen erreserben­tzat, eta milaka eta milaka familiaren nahitaezko birkokatzea eragiten ari da.EAEko MEOaren gehikuntzaren zati handi bat eztainu gordinaren inportazioengehikuntzari dagokio, dituen ezkutuko fluxuak direla eta (6.791 tona/tona 1 eztai­nuko). EAEren eztainu inportazioak Estatuko guztirakoaren %70era iritsi ziren2010ean, eta Munduko Hegoaldeko herrialde ugaritatik etorri ziren, Bolivia, Peru,Malaysia, Tailandia edo Indonesiatik, kasu. Meatzaritzak horretan jarduten duenbiztanleriari onura ekonomikoa ekar diezaiokeen arren, kideetako askok lan­bal­dintza oso arriskutsuak jasan eta oso ordainsari prekarioak jasotzen dituzte. Dibisa

2266

Eztainu gordinaren inportazioak lurraldeka. Iturria: Datacomex, 2011.

Tona

k EspainaBizkaia +GipuzkoaAraba

sarrera ere ekartzen die herrialde esportatzaileei, baina, egungo baldintzetan, eragiletransnazionaletako askok zerga urriak ordaintzen dituzte. Gainera, ekosistemensuntsipenak eta uren kutsadurak eragina daukate komunitate askotan. Horren era­kusle da Oruro departamenduko eztainu ustiategiekin gertatzen ari dena, azterketa­ko kasuetako bat berau izanda (ikus azterketako kasua xehetasun gehiago izateko).Ur eta akuiferoen azidifikatzea, metal astunek kutsaturiko zoru eta laborantzaketa metal pilaketen ondoriozko osasun arazoak abere eta pertsonengan. Hauek dirameatzaritza metalikoarekin loturiko ingurumen arrisku handienetako batzuk. AE­Ban, kalkulatzen da Montanako Golden Sunlight meatokiko drainatze azidoak mi­laka urtez iraungo duela (Montana Environmental Association Center, 2010) etaEPAk 30.000 dolar gastatzen ditu egunean Summitvilleko meatokiko drainatzeaharrapatzen eta tratatzen. AEB edo Europatik kanpoko beste leku batzuetan, pen­tsaezinezkoa da agentzia estatal batek mota honetako tratamendu baterako beha­rrezko baliabide ekonomikoak edukitzea. Izan bedi adibide Ghana; bertan, Mende­baldeko Wassa barrutiko baso tropikalen %60 jada suntsitu dute meatzaritzako era­giketek, eta lur gaineko eta lur azpiko urak ere kutsatu dituzte.Kasurik onenean, metalen metaketa edo aberaste prozesuan (flotatzea, lixibatzeaeta amalgamatzea, besteak beste) gehituriko aparteko substantzia kaltegarriek bal­tsa handietan bukatzen dute. Hala ere, horiei eusten dieten presek filtrazioak eta

2277Norilsk hiriaren argazkia, Errusian11

hausturak dituzte, Aznalcóllarrekoa bezalako ingurumen sarraski ikusgarriak sortu­ta. Meatzaritza metalikoa munduko jarduerarik arriskutsuenetako bat da, bainaegun, oraindik, jardunean dauden meatokien laurden bat baino gehiago babesturikoeremu naturaletan daude (World Conservation Monitoring Centre, 2010). Ur kon­tsumoa da meatzaritza metalikoaren beste drama handietako bat. GuatemalakoMarlin Meatokiaren Ingurumen Eraginaren Azterketak adierazten du meatokiak250.000 litro ur erabiliko dituela orduro, familia nekazari batek 22 urtean kontsu­mituko duen kopuru bera.Galdaketa prozesura itzulita, beste bi adibide. Txinan, Yunnango eremu meatza­rian, 400 lagunek baino gehiagok artseniko inorganikoaren ondoriozko pozoitzeaeta artseniko keratosia jasan dituzte eztainu galdategietan (Hricko, 1994). Oroyan,metalen galdatze eta fintzearen ondorioz, 1999­2001 artean egindako azterketenarabera, adin txikikoen %99ren odoleko berun kopurua 15 eta 80 mg/dl artean ze­goen, EPAk ezarritako gehieneko muga 10ekoa denean.Zura eta bestelako baso­produktuen inportazioen ondorioak

Zuraren eta bestelako baso­produktuen EAEren inportazioen azterketatik abiatu­ta, Hegoaldetik etorritako zur eta kautxu kopuru handien sarrera egiaztatu ahal izandugu. Esaterako, azken 10 urteotan, EAEra batez beste 50.000 tona kautxu bainogehiago inportatu dira gurpilen industriaren eskaria asetzeko. Jatorria nagusikiAsiako hego­ekialdea izan da (Tailandia eta Indonesia), eta Erdiko Afrika: BoliKosta, Gabon, Nigeria eta Kamerun (Datacomex, 2011). Inportazio hauek jatorriz­ko herrialdeetan duten eragina irudikatzeko, esan genezake 45.000 hektarea bainogehiago beharko liratekeela (egun EAEn lantzen den azaleraren erdia baino gehia­go) EAEra urtero inportaturiko kautxua ekoizteko.Era berean, zur eta zur­orezko produktuen kopuru handiak inportatu direla egiaz­tatu da, azken hauek Hegoaldean landaket handien hedapena sustatzen ari direlarik(CIFOR, 2003). Adibidez, 2011ko otsailaren 6an, tokiko hedabideek argitaratu zutenAsian Tomorrow12 Ontzia Pasaiako portura iritsi zela, 21.000 tona eukalipto bainogehiagorekin, helmuga Gipuzkoako paper­fabrika handienetako bat izanda. Hala ere,eta kopurua erraldoia bazen ere, karga hori aipatu enpresak urtero behar dituen500.000 tonen zati txiki bat baino ez da. Eukalipto hori, enpresa gipuzkoarrak Uru­guain daukan 25.000 hektarea baino gehiagoko landaketetatik dator.Adieraztekoa da inportazio hauek guztiek eragiten ari diren ondorioak nagusikikontinente amerikarreko hego konoan pilatzen direla (Uruguai, Argentina, Txile etaBrasil), eta Afrika erdiko herrialdeetan (Kamerun, Boli Kosta, Ekuadorreko Guineaeta Kongo), hain zuzen, FAOren txostenaren arabera (2010c), 2000­2010 aldianbaso galera garbi handiena jasan duten planetako eskualdeetako bitan. Hego Ame­rikak 4,0 milioi hektarea galdu zituen urtean, eta Afrikan, berriz, tasa horiek 3,4milioira iritsi ziren urtean, neurri handi batean, monolaborantzetan oinarrituriko

2288

kanpo merkatuak hornitzeko, bioaniztasun handiko baso natiboak suntsitu direlako.Conservation Internationalen sailkapenaren arabera13, EAE baso­produktuz hor­nitzen duten hainbat herrialdek bioaniztasun handiko eremuak edo hotspotak dituz­te, baso­industriak potentzialki kaltetuak. EAEra baso­produktuak inportatzen di­tuen herrialdeetako bat Txile da; bertan, landaketek ingurumenean eta Maputxeen­gan dituzten ondorioak askotan salatu dira (WRM, 2003).Plantazio industrialetan erabiltzen diren espezieetako askok (adibidez, eukaliptoaeta pinua) ur kopuru handiak behar izaten dituzte: mundu mailan, landaketek urfluxua %52 murriztu zuten urtean, eta erreken %13 lehortu zituzten gutxienez urte­betez (Jackson et al., 2005). Vía Campresinak 2006an egindako jakinarazpenenarabera, Río Grande do Sul estatuan (Brasil) proiektatzen ziren eukalipto landak­etek estatuan euriak utzitako ura baino %20 gehiago behar zuten.Espíritu Santo estatuan (Brasil), Aracruz enpresak jada kanporatu ditu herri indi­gena ugari eskualdetik, 10 mila hektarea lur baino gehiago bere eginda landaket in­dustrial bihurtzeko. Zentzu honetan, Munduko Bankuak kalkulatzen du 1.600 mi­lioi lagun baino gehiago daudela baso­baliabideen mende euren biziraupenerako,eta horietatik 1.200 milioi pertsona herrialde pobretuetakoak direla. Nigerian,2007ko abenduan, Michelinek bioaniztasun handiko 3.500 hektarea baso suntsituzituen, baita nekazal lurrak ere, elikagairik eta inolako konpentsaziorik barik utzitakalteturiko komunitateak (WRM, 2009).EAEren arrantza jardueraren eta arrantza eta akuikultura inportazioen ondorioak

Arrantza sektorearen azterketak agerian uzten du planetako arrantza baliabideakjasaten ari diren egoera larria (MEA, 2005; FAO, 2010d). Honen arrazoia, neurrihandi batean, gure moduko herrialde aberastuek garaturiko arrantza industriala da,gero eta handiagoa delarik gure mendekotasuna arrain inportazioekiko. Gogorarazibeharra dago Espainiako estatua dela arrain gehien inportatzen duten herrialdeenartean hirugarrena, eta 2010ean inportazio horien %6aren helmuga EAE izan zela.EAEko arrain kontsumo mailak oso altuak dira: urtean pertsonako 40kg bainogehiago; Europako Batasuneko batez bestekoa, berriz, 22,11koa da, mundukoa14,6koa eta Afrikakoa, aldiz, 8,5ekoa14. Izan ere, Espainiako estatuko kontsumoaasko igo da XX. mendean zehar; 1858­1917 aldian, urtean pertsonako 6,7kgkoazen, eta egun, berriz, arrain kontsumo handieneko herrialdeen artean 11. postuandago (Sea Around Us Project).Gure jendarteko etengabeko eskariei gehitu behar zaie Europako arrantza­tokienegoera larria15, izan ere, horrek eragin baitu euskal ontziak, behin Kantauri Itsasokoeta Atlantikoko beste eskualde batzuetako baliabideak agortuta, urruneko itsaso etaozeanotara joan izana hango baliabideez jabetzera.Horren erakusle da atunetarako euskal flota kongeladorak, munduko handieneta­koa denak, Mendebaldeko Indiako Ozeanoan garatzen duen jarduera. Bere harra­paketen zatirik handiena munduko merkatua elikatzera bideratzen da, eta, bertan,

2299

3300atun kontsumitzaile handienak Estatu Batuak eta Europako Batasuna dira; bitar­tean, paradoxikoki, ondoko herrialdeetako biztanleriek, baliabideak badituzte ere,munduko malnutrizio eta gose indize handienak dituzte. Kenyan eta Seychelleetangaratu dugun azterketa kasuaren emaitzek nabarmen utzi dute arrantza industrialazonaldean sortzen ari den ingurumen eragina (esaterako, gehiegizko arrantza arris­kua, bazterkinak eta marrazoen ustekabeko arrantza, teknologia berrien ondorioezezagunak eta ekosistemen ezagutza zehaztugabea), eta ondorio sozialak (adibi­dez, lehia artisau­arrantzarekin eta baliabideen agortzea), komunitate arrantzaleenelikadura burujabetza mehatxatuz. Nazioarteko arrantza akordio asimetrikoek etaerabakiak hartzeko prozesuetan arrantzaleen parte­hartze eta ordezkaritza desego­kiak betikotu egiten dute biztanleria hauen ahulezia (ikus arrantzari buruzko azter­keta kasua zehaztasun gehiago izateko).

Nekazaritzako produktuen EAEren inportazioen ondorioakOrografia menditsuak, lurraldearen artifizializazioak, ekonomiaren izaera indus­trialak eta politika komunitarioak, ustiapen txikietan kalte handiak sustatu dituenak,EAEn ustiapen familiar ugari bertan behera uztea bultzatu dute16, kanpotik inporta­turiko produktuekiko mendekotasuna areagotuta.EAEko elikagai inportazioen zatirik handiena Espainiako estatutik sartzen denez,ezin izan dira erkidegoko inportazioen inguruko datuak eskuratu Datacomexen bi­dez (gainerako ataletan erabilitako datu­basea). Hori dela eta, atal honetan, beste

1950‐1999 aldian kalkulaturiko mundu mailako harrapaketak (iturria: Pauly et al., 2002).

Milioi

Tona

Urtea

AkuakultuaHarrapaketak

adierazle eta eskala batzuk hartu ditugu kontuan gure ekonomiaren mendekotasunaeta elikadurari dagokionez mundu mailan dauzkan ingurumen ondorioak aztertzekoorduan. Lehenengo, EAEren Aztarna Ekologikoaren datuak erakutsiko ditugu, eli­kagaiekin lotuak, eta, ondoren, Espainiako estatuaren elikagai inportazioei buruzAmigos de la Tierrak (2012) egindako azterketa laburbilduko dugu.Artoren azterketen arabera (2010a), EAEren inportazioei loturiko aztarna ekolo­gikoa17 kalkulatzen duena, 2005ean “Nekazaritza, abeltzaintza eta ehizatik” erato­rritako produktuak 2.421.900 ha laborantza eta larreren baliokidea izan zen. Horie­tatik, %67,5 Espainiako estatuko beste erkidego batzuetatik inportatu ziren, eta%32,5 munduaren gainerakotik. EAEko nekazaritzarako lur­eremu erabilgarriak18apenas gainditzen du 200.000 ha, beraz, nabarmena da EAEren defizita kontsumi­tzen dituen nekazaritza eta arrantza produktuei dagokienez. Esan beharra dago az­tarna ekologikoa ez dela behin betiko adierazlea ingurumen gaietan. Begirada azkarbatean, irudi lezake ekoizpen intentsiboa hobea litzatekeela, ekologikoki, estentsi­boa baino, lurralde gutxiago hartzen duelako. Hala ere, nekazaritza intentsiboakongarri eta pestiziden moduko kanpo input ugari eskatzen du, aldi berean eraginekologiko handia dakarrena.2007an, Espainiako estatuak 29,29Mt elikagai baino gehiago inportatu zituen,1995ean baino %53 gehiago. Inportazio horien hiru laurdenak baino gehiago “ze­realak eta zerealetatik eratorriak” eta “abereentzako pentsuak” izan ziren, nabarmenutzita elikadura buruaskitasun galera eta Espainiako estatuan nagusitzen den abel­tzaintza ekoizpen ereduaren izaera. 2007an, Latinoamerika zen Espainiako estatua­ren nekazaritza hornitzaile nagusia, guztirako %39 bertatik inportatuta. Eskualdehorretatik inportaturikoak %295 hazi ziren 1995etik, nagusiki Argentina eta Brasi­letik eta bertako soja eta zereal ekoizpenaren areagotzeagatik.

3311

Palmondo olioaren inportazioak Euskal Erkidegoan (2005‐2010)

MalasiaIndonesia

Amigos de la Tierraren arabera (2010), nekazaritza eta elikadura eredu industrialada BEG isurien arduradun nagusietako bat. Nahiz eta ofizialki nekazaritzak isurien%11­15 dakarrela esaten den, prozesu industrial osoa, ekoizpenetik azken kontsumo­raino (deforestazioa, ongarri kimikoak, gehiegizko ontziratzea, hoztea, garraioa,etab.), barne hartzen duten kalkuluek %44­57ra igotzen dute kopuru hori19. Gure eli­kagaiek bidaiatzen duten distantzia izugarri handitu da 60ko hamarkadako iraultzaberdearen hastapenetatik gaur egunera arte. 2007an, Espainiako estatuak inportaturi­ko elikagaiek 5.013km bidaiatu zuten batez beste (1995ean baino 760km gehiago).“Mercosurren, areagotu egingo da lurra nekazal enpresa industrial handietan pi­latzeko egungo joera, eskulan gutxiago behar dituztenak, eta horrek, ziurrenik, ne­kazari txikiak kaleratuko ditu bertatik. Era berean, areagotu egingo da baliabidenaturalen gaineko presioa, sojaren monolaborantzaren eta abeltzantzaren zabal­tzeagatik, basoen eta zoruen emankortasunaren galera ekar dezakeena” (COAG,2010). Bidegabekeria hauek neurrigabeagoak dira Hegoaldeko herrialdeetan, bainaezin dugu ahaztu Nekazaritza Politika Bateratua bezalako politikek zein baztertutautzi dituzten euskal nekazari txikiak ere.EAEren zuzeneko kanpo inbertsioa eta bioaniztasun galera

EAEk zor ekologiko bat du Hegoaldeko herrialdeekin, bere inportazioak, beste

3322

Euskal inbertsioa atzerrian (IED) sektoreka 1993‐2009 aldian(iturria: geuk egina Datainvexten datuak kontuan hartuta).

a

herrialdetan garatzen duen erauzte jarduerak (esaterako, arrantza) edo CO2 isuriakdirela eta. Horri, euskal kapitalaren inbertsio handiek atzerrian eragindakoen ondo­riozko zorra gehitu behar zaio. 1993­2009 aldian, EAEren partaidetza Estatuak At­zerrian egindako Zuzeneko Inbertsio osoan %12,70ra iritsi zen, 60.706,53 milioi €inbertituta. Aldi horretan eginiko inbertsioen %85 baino gehiago finantzen etaenergiaren sektoreei dagokie, BBVA eta IBERDROLA enpresak buru (helbide fis­kala Bilbon). Hauek, hurrenez hurren, 66. eta 113. postuan daude planetako enpresaboteretsuenen 2011ko Forbes zerrendan.Ingurumenean eta Hegoaldeko pertsonengan kalte larriak eragin dituztenBBVAren inbertsio atzerritarren artean, honakoak nabarmentzen dira: meatzaritza­sektorekoak, nekazaritzako negozioak (esaterako, zelulosa eta nekazal erregaiaklortzeko monolaborantzak), paperindustria, petrolioaren sektorea eta hidroelektri­koa, batik bat, nahiz eta ez bakarrik, Latinoamerikako herrialdeetan (Ekuador, Peru,Bolivia, Venezuela, Argentina, Uruguai eta Txile). BBVAri honakoen erantzukizunaegozten zaio: lurren jabetze bidegabea, giza eskubideen urraketa eta baliabide

3333

OCP Oliobidearen isuria (Iturria: Acción Ecológica‐Ecuador).

naturalen agortze eta kutsatzea. Besteak beste, BBVAk OCP Oliobidea finantzatudu Ekuadorren, babesturiko 11 eremu kaltetzen dituena, ez du errespetatu kalteturi­ko komunitateen aurretiko galdeketa egiteko eskubidea eta 2009an 14.000 upelgordin isuri zituen, Amazonako ibai handiak kutsatuta20. BBVAk, era berean, behinbaino gehiagotan finantzatu ditu petrolio­enpresa handiak, TOTAL edo Repsol, ka­su, eskubideen urraketa eta kutsatze ekintza ugari egiteagatik salatuak.BBVA Kurdistaneko Ilisu presaren proiektuaren arduradunetako bat da, ibaiertzekosistema oso baliotsuaren 400 km2 hondatuko lukeen presarena hain zuzen ere.Horrez gain, uraren kalitatearen gaineko kalte larriak eragingo lituzke eta EkialdeErtaineko ur­gatazkak txartuko lirateke, inguruko herrialdeei ez baitzaie galdetumundu­mailako legediak ezartzen duen moduan. 2001.etik hainbat empresa etabanku atera dira proiektutik, ez batzituen betetzen baldintza ekologiko eta sozialak.2010.an BBVAk eta beste banku batzuk dirua jarri zuten proiektua aurreraateratzeko.IBERDROLAren21 kasuan, energia termiko eta nuklearraren ekoizpenetik erato­rritako kalteez gain, gure mugetatik kanpo nabarmentzekoa da sektore hidroelektri­koan egiten ari den inbertsio hazkorrak eragin ditzakeen ondorioak, batik bat Lati­noamerikan. Brasilen kasuan, Neoenergia subsidiarioaren bidez, euskal transnazio­nalak hiru proiektu hidroelektriko ditu martxan, eta beste hamar proiektu bidean,haien artean Belo Monte urtegi erraldoiarena. Proiektu hauek guztiek biztanleriaugariren lekualdaketa eragingo lukete, eta haien ekosistemei kalte handiak eragiteazgain, urpean utziko lituzkete baso eta oihan eremu handiak. Iberdrola planetakopresa polemikoenetako baten eraikuntzan parte hartzen ari da, Belo Monte, Xingibaian, Amazoniako ibaiadar handienetako batean. Eraikiko balitz, munduko hiru­

3344

Aurreko 10ak % 66,8Aurreko 20ak % 88,15Lehentasuneko 22ak % 87,44

Eusko Jaurlaritzaren 2008‐2010 lankidetza fondoak zuzendu zaien herrialdeen zerrenda. Iturria: 2008‐2011 Planaren Ebaluazioaren Txosten Exekutiboa, 2011ko apirila23.

garren urtegi handiena izango litzateke, eta 50.000 indigena baino gehiago lekual­datuko lituzke. Era berean, Iberdrola lur komunitarioez jabetzeagatik ere salatuaizan da, baita komunitate indigenen kontrako errepresioagatik Oaxakan (Mexiko),parke eoliko erraldoi baten proiektuan.

Garapenerako laguntza ofizialak bioaniztasunean izan ditzakeen ondorioakMarcellesi eta Palaciosek dioten bezala (2008), inkoherentziak daude Hegoal­dean ingurumena hobetzera bideraturiko lankidetza politiken eta Europako Batasu­naren zein Espainiaren merkataritzako politiken artean: “Iparraldeko herrialdeenmerkataritzako politikek, kasurik onenean, arrotzak eta koordinazio gabekoak diru­dite beren lankidetza politikekiko, eta, kasurik txarrenean, kontrakoak beren helbu­ru eta ondorio zehatzei dagokienez”.EAEn, ingurumen aldagaiek ez dute garapenerako laguntzan dagokion garrantziajasotzen, eta benetan sartzeke geratzen dira, lankidetzaren zeharkako beste gai bat­zuekin egin bezala, generoarekin edo giza eskubideekin, kasu. Garapenerako Lanki­detzaren Plan Estrategiko eta Zuzendariak 2008­2011 (Eusko Jaurlaritza, 2008) sa­kondu egiten du bere ingurumen konpromisoa aurreko araudiarekin alderatuz, bainagainerako zeharkako ildoak –giza eskubideak, genero ikuspegia, tokiko gaikuntzaeta partaidetza­ sail sektorialak ere badiren bitartean, iraunkortasun ekologikoak ezdauka izaera hori. Hau da, ez dago nagusiki iraunkortasun ekologikoan jardungoduen proiekturik, nahiz eta proiektu guztiek izan beharko lukete zeharkako gai gisa.Era berean, plan estrategiko eta zuzendari honek ingurumen iraunkortasunari bu­ruzko adierazle bakarra erakusten du proiektuen ebaluazioan, genero ikuspegiari etagiza eskubideei eskainitako hainbat adierazleren aurrean. Garapenerako Lankidet­zaren Plan Estrategiko eta Zuzendariaren 2008­2011 Ebaluazioan, 2011ko apirile­koan, egiaztatzen da irizpide ekologikoen benetako txertatze urria. “Aldian kudea­keta handieneko 15 GKEei egindako laginari ezarritako baremoen azterketan na­barmentzen da zeharkakoen txertatzea (puntuazioaren %47koa), tresna guztienartean, gehien aplikaturiko zeharkakoa genero izanik, 5,3ko batez bestekoarekin,eta gutxien aplikaturikoa, berriz, iraunkortasun ekologikoari buruzkoa, 3,3rekin”(Ebaluazioaren Txosten Exekutiboa, 2011:56).Azkenik, esan beharra dago Eusko Jaurlaritzarentzat landiketzarako lehentasu­nezkoak diren ia herrialde guztietan, edo azken urteotan aurrekontu gehiago jasodutenetan, bioaniztasun hotspot edo eremu baliotsu bat edo gehiago daudela. Ho­nek arriskuak eta aukerak sortzen dizkio euskal lankidetzari. Arriskuak lankidetzaproiektuek mehatxua ekar diezaioketelako eremu horietako bioaniztasunari, aldagaiekologikoari nahikoa lehentasun eman ezean. Aukerak iraunkortasun ekologikoaeta bioaniztasun galeraren kontrako borroka lankidetzaren funtsezko xede gisa eza­rriz gero, kontuan hartuta aniztasun biologikoaren eta giza ongizatearen arteko ai­patu lotura.

3355

AAzztteerrkkeettaa kkaassuueenn aannaalliissiiaa

‐ Palmondoaren eraginak Indonesian‐ Eztainuaren eraginak Bolivian‐ Atunetako euskal arrantza‐flota

Mendebaldeko Ozeano Indikoan

AAzztteerrkkeettaa kkaassuueenn aannaalliissiiaa

PalmondoareneraginakIndonesian

3399

­ ­3.1. Palmondoaren eraginak Indonesian24

Europan, Espainiako estatuan zein EAEn, nekazal erregaien kontsumoa sustatzenari da erregai fosilen mendekotasun energetikoa eta CO2 isurketak murrizteko neu­rri gisa, horrela klima­aldaketaren arriskuak gutxiagotzeko. 2010ean, EAEn 35.000tona palmondo­olio inportatu ziren helburu horrekin, eta horien %96 baino gehiagoIndonesiatik etorri zen.Europako Batasunak ezarri du, 2020 urterako, garraioaren kontsumo energeti­koaren %10 nekazal erregai, auto elektriko eta hidrogeno autoarekin ase beharkodela, besteak beste (2009/28/CE zuzentaraua, “20­20­20” zuzentaraua bezala ereezaguna). EAErako Ingurumen Arloko II. Programak xede ezartzen du 177tpb24bioerregairen erabilera automobilgintzan. Gure kalkuluen arabera, 177tpb horiekekoizteko, bost aldiz landatu beharko litzateke EAEko lur ureztatuen azalera, edo1,4 aldiz lehorrekoena, edo Espainiako estatuko erremolatxa ekoizpenaren erdiaeskaini EAEko nekazal erregaien ekoizpenari. Euskal lurraldean, nekazal erregaienekoizpena beste herrialde batzuetatik egiten dugun lehengai inportazioaren mendedago neurri handi batean.Palmondo­olio gordina, palmondo afrikarraren (Elais guineensis) fruitua baliatu­ta ekoizten da nagusiki. Duela gutxira arte, bere xede nagusia elikaduraren industriazen, kosmetikoen edo ganaduarentzako pentsuen ekoizpenarekin batera. Egun, sojaeta artoarekin gertatu bezala, bere ekoizpena hazten doan nekazal erregaien merka­tua asetzera ere bideratzen da.

4400

Palmondo landaketa Indonesian

Palmondo­olioaren ekoizpenak urteko %9ko hazkundea erakusten du, neurrihandi batean Europar Batasuneko biodiesel merkatuaren hedapenagatik (Commi­sion of the European Communities, 2006), eta elikagai eskaeragatik Indonesia, In­dia eta Txinan (Clay, 2004 Fitzherberten et al., 2008). Honek plantazio handien ga­rapena sustatu du Latinoamerikan, Mendebaldeko Afrikan eta, batik bat, AsiakoHego­ekialdean. Inportazio hauen zati handi batek Indonesia eta Malaysian dutejatorria, bertan ekoizten baita nazioarteko merkatuan saltzen den palmondo­oliogordinaren %80 baino gehiago (Koh and Wilcove, 2007; Colchester, 2011).Ekuadorreko lerroaren luzeran kokatuta, Asia eta Australia artean, IndonesiakoErrepublika herrialde tropikala da. Bertako biztanleria 222 milioi lagunekoa da, etakalkulatzen da horietatik 60 eta 120 milioi artean komunitate indigenetakoak direla.Brasilekin batera, Indonesia planetako bioaniztasun handiena duen herrialdea da.124. postuan dago Giza Garapenaren Indizean, tarteko GGI duten herrialdeen ba­rruan. 2010ean, biztanleriaren %46,1 egunean bi dolar baino gutxiagorekin bizizen25. Baliabide naturalek herrialde honen garapena finantzatu dute azken hamar­kadotan, nagusiki jatorrizko basoen ustiapen masiboaren bidez, zur­enpresen esku­tik, eta mineralak, petrolioa eta gas naturalaren erauzketaren eta plantazio indus­trialen bitartez. Hala ere, baliabide natural hauek, batik bat erregai fosilak, urtegutxi barru agor litezke26. Testuinguru honetan, eta nagusiki nazioarteko merkatueneskariak sustatuta, Indonesiako gobernuak nekazal erregaien ekoizpen eta garape­naren aldeko apustu argia egin du, nagusiki palmondo­olioarena.Indonesiako palmondo plantazioek, aurrekaririk gabeko goieneko unea izan duteazken hamarkadan. 2006­2011 aldian %75 baino gehiagoko gehikuntzarekin,2011ko ekainean, palmondo­olio plantazioei eskainitako azalera 11,5 milioi hekta­reakoa baino handiagoa izan zen, nagusiki Sumatra eta Borneo irletan.Finantza­erakunde multinazionalez gain, Munduko Bankua edo GarapenerakoAsiako Bankua, kasu, palmondo­olio plantazioetako enpresek kredituak lortzen di­tuzte bai Indonesiako banku nazionaletatik, bai nazioarteko beste batzuetatik, bes­teak beste, hauetatik: Citicorp International Ltd., Citibank, Shanghai Banking Cor­poration, Union Bank of Switzerland, Sumitomo Bank Ltd., Bank of Taiwan, Indo­suez Bank –France, Bank of Tokyo­Mitsubishi Ltd (White and White, 2011).Indonesian palmondo­olioan jarduten duten nazioarteko enpresa nagusien arteanCargill, Wilmar, Sinarmas eta Synergy Drive erraldoiak daude.KalteakIndonesian, palmondo­olioaren industria palmondo ekoizle diren beste herrialdebatzuetan, Malaysian, Papua Ginea Berrian, Kolonbian, Brasilen edo Guatemalan,kasu, ikusi ahal izan diren arazo berberak sortzen ari da. Arazoak hauek gizarteare­kin, legeriarekin, ingurumenarekin eta bioaniztasun galerarekin loturikoak dira etakomunitate indigenei eta landa­eremuetako gainerako biztanleei kalte handiak da­karzkie. Jarraiki, ondorio horien laburpena.

4411

­ Kalte sozio­ekologikoakDeforestazioa, suteak eta klima­aldaketaNBEren datuen arabera, bakarrik Indonesian 2,8 milioi hektarea oihan galtzendira urtero, orduko 300 futbol­zelairen baliokidea (Nellman, 2009, NBErentzat).Neurri handi batean, horren arrazoia palmondo plantazioen hedapen azkarra da(Sheil et al., 2009). 1990­2005 aldian palmondo­olio plantazioen hedaduraren %55eta %59 bitartean baso gisa sailkaturiko azaleretan gertatu zen Malaysian, eta gut­xienez %56 Indonesian (Koh et al., 2008).Egun olio­palmondoa landatzeko erabilitako hedadura Indonesian baso­erreketaprozeduraren bidez lortu da (Wetlands International, Holanda), milioika tona kar­bono dioxido isurita atmosferara (Marti, 2008), gaixotasunak sortuta kutsadura at­mosferikoaren ondorioz, eta komunitateei baliabideen eskasia, lekualdaketak, bioa­niztasun galera, galera ekonomikoak eta abarrak eraginda. 97­98ko suteetan, 5 mi­lioi hektarea baino gehiago erre ziren, atmosferara 250 milioi tona CO2 isurita.Susmagarritzat jotako 176 enpresetatik, 133 olio­palmondo landaketetan jardutenduten enpresak ziren (Kucharz, 2007).Basoen suntsipena munduko BEG isurien bosten baten erantzulea da (IPCC, 2007).Indonesian, basoak eta zohikaztegiak plantazio bihurtzea BEG isurien iturri nagusiada, munduko BEG isuri handieneko hirugarren herrialdea bihurtuta AEB eta Txinarenatzetik (WRI, 2008). Herrialde honetako BEG isurien %80k zohikaztegien suntsipenmasiboan du bere jatorria (MacKinnon, 2007). Indonesiako 22,5 milioi hektarea zohi­kaztegien erdiak dagoeneko suntsitu dira palmondo landaketei bide emateko. Zohi­

4422

Baso‐azaleraren eboluzioa (gorriz) Sumatran (Arantzazu Acharen aurkezpena, 2010).

Palmondo bihurtzeko erretako zohikaztegiak (argazkia: Karmele Llano).

kaztegiak erretzeak edo lehortzeak biderkatu egiten du klima­aldaketaren gainekoeragina, izan ere, lur hauek gaitasun handia baitute karbonoa biltegiratzeko.Ekoizpen katean zehar isuriak neurtzen dituen bizi­zikloaren azterketak adieraz­ten du nekazal erregai batzuek erregai fosilek baino are isuri gehiago eragin ditza­ketela (FAO, 2008b). “Urre faltsuaren” edo nekazal erregaien sukarrak oso ondoriolarriak izan ditzake planeta osoan, baina bereziki Asian, munduko biztanleriaren%60 bertan baitago, eta beroketa globalaren ondorio nagusiak kontinente horrekjasango baititu.Uren gaineko ondorioak

Baliabide hidrikoen gaineko ondorioei dagokienez, komunitate ugarik salatzendute tokiko errekek askoz ere ur gutxiago dutela plantazioak egon aurretiko garaia­rekin alderatuta. Palmondo­oliorako palmondo bakoitzak 8­10 litro ur behar dituegunean bizirauteko (aurkezpena Jefri Gideon ­ Sawit Watch, Bogor, Abuztua2011). Ur eskasiarekin batera, eurien garaian uholdeen gehikuntza ere egiaztatuahal izan da. Acehn (Sumatra), etengabeko uholdeak arazo bihurtu dira palmondoplantazioak iritsi zirenetik (Marti, 2008). Palmondo monolaborantzak higadurare­kin lotuta daude, izan ere, oihana desagerrarazi ostean, zoruak ekaitzen mende ge­ratzen baitira, eta zoruko mantenugaiak desagertu egiten dira.Uren kutsadurari dagokionez, plantazioak intentsiboki fumigatzen dira ihes toxi­koak eragiten dituzten pestizida eta herbizidekin. Gainera, transformazio fabriken(edo erroten) efluenteak toxikoak dira, eta biltegi berezietan biltegiratu behar dira.Hala ere, isurien tratamendu hau garestia da, eta fabrika ugarik ur kutsatuak erreke­tara isurtzen dituzte, inolako neurririk hartu barik. Testuinguru honetan, edateko ureza arau orokor bihurtu da palmondo plantazioz inguraturiko komunitate guztietan.Bioaniztasuna

Palmondo landaketen hedapena tropikoetako baso­eremuetan pilatu da gehien bateta bertan daude planetako bioaniztasun handieneko ekosistemak (MEA, 2005).Palmondo­olio plantazioetako bioaniztasuna nabarmen murritzagoa da baso natu­ralekin alderatuta, baita eraldatutako beste baso mota edo beste laborantza batzue­kin alderatuta ere (Fitzherbert et al. 2008; Danielsen et al. 2009).Sumatra irlako Jambi probintzian garaturiko azterketa batek (Maddox et al.,2007) erakusten du eremu zabalagoetan dauden ugaztun ertain eta handien espe­zieen %10 baino ez dela ohikotasunez sartzen palmondo monolaborantzetan. Esa­terako, Borneoko orangutana, elefante asiarra, Sumatrako tigrea edo errinozeronteaia inoiz ez dira sartzen landaketa hauetan. Borneon, 1997­1998ko suteen ondorioz,orangutanen (Pongo pygmaeus) populazioa %33 murriztu zen (Secretariat of theConvention on Biological Diversity, 2001). Plantazioen jabeek, gainera, gerra de­klaratu diote orangutanari, olio­palmondoaren landare gazteak jaten dituelako. Pri­mateen espezie guztiak Espezieen Kontserbazio Legeak babesten ditu Indonesian.

4433

Harrapaturiko orangutan baten erreskatea (iturria: Karmele Llanos)

Ornogabeek ere, funtsezko espezieak ekosistemen garapen funtzionalerako, mu­rriztuta ikusten dituzte beren populazioak landaketetan (Chung et al., 2000; Chey,2006; Brühl eta Eltz, 2009; Fayle et al. 2010); bitartean, espezie inbaditzaile ugarikmoldagarritasun handia erakusten dute, euren ugalketarako foku bihurtuta (Pfeifferet al., 2008). Gainera, palmondo landaketen hedapenak habitaten zatikapena area­gotzen du (Abdullah eta Nakagoshi, 2007), beste mehatxu bat ekarrita bioaniztasu­nari (Bickel et al., 2006).Berriki, Holandak erabaki du palmondo­olio “iraunkorra” baino ez erabiltzea2015etik aurrera. Dena den, orain arte, erabaki hori hartu duen Europako herrialdebakarra da (Jakarta Post 04/19/201127). Edonola ere, palmondo­olio iraunkorrarenirizpideak (Roundtable on Sustainable Palm Oil ­ RSPO)28 polemikoak ere badira,eta, egun, ziurtagiria multinazional ekoizle handien mende dago, aipatu ziurtagiria­ren fidagarritasuna kolokan jarriz.Landa­komunitateei eta indigenei ekarritako ondorioak

Palmondo­olioa ez da txertatu nekazaritzako sistema tradizionalean eta sektorepribatua da bere sustatzaile nagusia Indonesian. Gainera, bere ezaugarriak direlaeta, eskala handiko ustiapenak errentagarriagoak eta lehenetsiagoak dira. Gatazkakekiditeko, bereziki lurrak eskuratzeko prozesuan zehar, enpresek komunitateaksartzen dituzte landakettan. Adibidez, Mendebaldeko Kalimantanen, parte hartunahi duen lagun bakoitzak 7,5 hektarea lur eman behar du, horietatik enpresak 5,5hektarearen gaineko alokairu kontratua jasoko duelarik (enpresak kudeaturiko us­tiapena). Komunitateetako pertsonei gainerako 2 hektareak baino ez zaizkie ema­ten, banako lur tituluen bidez ziurtatuak.

4444

Prozesu honetan, parte hartu nahi duten komunitateetako pertsonei zuhaitz moz­ketaren kostuak ere kobratzen zaizkie, hala nola landatzeko materialenak, errepi­deen eraikuntzarenak eta lurraren ziurtapenarenak. Nekazariek diote “beren lurretanmamuak” bezala sentitzen direla, jasaten duten zorren ziklo amaigabea dela eta(Colchester eta Jiwan 2006, Colchesterren, 2011). Gainera, behin alokairu aldiairaungita, enpresari emandako 5,5 hektareak Estatuaren eskuetara igarotzen dira,eta, ondorioz, komunitateek galdu egiten dute lehen eurenak ziren lur horien gaine­ko kontrola (Sirait, 2009).Indonesian, landa­eremuak palmondo landaketa bihurtzeak ondorio larriak izanditu tokiko komunitateen biziraupenean. Lehen, landa­komunitateek beren elika­gaiak ingurunerik hurbilenean ekoitzi eta truka zitzaketen, eta horrela, neurri jakinbatean, bermatu egiten zuten euren elikadura burujabetza, horregatik ezer ordaindubehar izan gabe. Komunitateek ustiatzen dituzten txandakako laborantzek eta kaut­xu baratze mistoek elikagai eta lehengai ugari ematen dizkiete euren bizimodurako.Hala ere, palmondoaren hedapenarekin eta basoen suntsipenarekin murriztu egindira nekazaritzako lur eskuragarria eta tokiko lehengaiak. Orain, kanpoan erosibehar dituzte euren elikagaiak, eta, horretarako, diru­sarrerak lortu behar dituzte.Gainera, palmondo­olioaren ekoizpena esportaziora bideratuta dago, eta etengabefluktuatzen diren merkatuko prezioen mende dago.FAOk (2010a) ohartarazi du nekazal erregaien mundu mailako hedapena eraginaizaten ari dela herrialde askotako elikadura segurtasunean, elikadura ekoizpenerakoerabilitako baliabide natural berberekin lehiatzen baitira. Munduko Bankuaren isil­peko txosten batek29 onartzen du nekazal­erregaiek %75eko gehikuntza sortu dutelaelikagaien prezioan mundu mailan (Giampietro eta Mayumi, 2009).

4455

Jambin landaketetako zaindariek tirokatutako nekazaria, Indonesia (iturria: Walhi)

Komunitate indigenetako elite txiki batek baino ez du onurarik jasotzen palmon­do­olio landaketetan esku hartzetik. Komunitate indigenetako kide arruntek ia lu­rrik gabe bukatzen dute, eta migrazio etengabea edo aldi baterakoa dago, kasu as­kotan haurrak eta agureak herrixkan utzita (Sirait, 2009). Berriki egindako azterke­tak jabetu dira jabe txikiak dauden eremuetan gero eta desberdintasun handiagoadagoela txiroenen eta aberatsenen artean (Colchester, 2011), gatazkak eta zatiketaksortzen dituena komunitateen baitan.Sarri, monolaborantza handi hauetako langileak ia esklabotasunean aurkitzen di­ra, eta ugariak dira haur­esplotazio kasuak. Horri gehitu behar zaio hiru egun bainogehiagoko grebak kaleratzearekin zigortzen direla, gutxieneko soldatak egunerokooinarrizko gastuen azpitik daudela, hala nola bestelako lan­urraketa batzuk (Jiwan,2007). Badaude, gainera, osasunari eragiten dioten hainbat ondorio, uren kutsadu­ratik eta landaketen fumigatzetik eratorriak. Lan gogor honek, nagusiki emakumeekegiten dutena eta beharrezko segurtasun­ekipamendurik gabe, oso substantzia toxi­koak ukitzea dakar, esaterako, Paraquat eta Roundupa. Paraquata pestizida arris­kutsuen eta potentzialki minbizi eragileen zerrendan dago, eta debekatuta egonbeharko litzateke Osasunaren Mundu Erakundearen arabera. Plantazioetako aldibaterako langileek, %70 inguruk, ez dute aseguru medikorik.Emakumeak dira aldaketa sozial hauek gehien kalteturiko kolektiboetako bat.West Kalimantanen, adibidez, emakumeak ia egun batez ibili behar dira zumealortzeko, lehen, euren etxeetatik minutu gutxira eskuratzen zuten bitartean. Emaku­me askok berdondolsen (palmondoaren fruituaren ale solteak) legez kanpoko bil­ketan parte hartzera behartuta ikusi dute bere burua, gutxieneko diru­sarrera batzuk

4466

Suntsitutako basoa Kalimantan (iturria: Eneko Garmendia)

bermatzeko (White eta White, 2011:13), poliziaren edo segurtasun guardien edo­zein neurri errepresibo jasateko arriskua izanda. West Kalimatanen, tiro ere eginzioten hainbat emakumeri gau erdian errekan arrantzan ari zirenean, izan ere, se­gurtasun guardiaren arabera, orain erreka enpresarena baino ez baitzen (Djuweng,1997). Emakumeak, plantazio txikietan lan egiteaz gain, hasi dira arduratzen aurre­tik gizon eta emakumeen artean egiten ziren nekazaritzako lan komunitarioez ere,eta gizonak, bitartean, enpresek ordaindutako jardueretan aritzen dira. Horrez gain,palmondo plantazioekin, lur komunalak titulartasun pribatura igaro ohi dira, gizo­nen izenean, lurra izateko emakumeen eskubidea urratuz.Honi guztiari, palmondo plantazioekin loturiko komunitate indigenen eskubideenurraketa gehitu behar zaio, izan ere, plantazio horietan enpresak eta Estatua lur in­digenez30 jabetzen baitira, lur estatalak balira bezala. “Dayaken eta basoaren harre­mana oso estua da, haien identitatea ezin da lurretik, erreketatik, basoetatik... be­reizi” (John Bambari, Institute of Dayakologyko zuzendaria, Pontianak, 2011).Mendebaldeko Kalimantanen, Eskualdeko Garapenerako Plangintza Batzordea­ren datuek erakusten dute arbasoen lurrak ia desagertu egin direla hiru urtean,2003an 6,9 milioi hektareatik 2006an 60.000 hektareara jaitsita. Kasu gehienetan,tokiko eliteek nahi dute lur komunal gehiago palmondo plantazio bihurtzea, bainalur gutxiko edo lurrik gabeko familiek komunalen eskuragarritasunari eutsi nahidiote, horren mende baitago euren mantenua (Sirait, 2009).Lurrak eskuratzeko prozesuan sor daitezkeen gatazkak konpontzeko, tokiko go­bernuek betebeharra dute lan­taldearen irudia sortzeko, tokiko gobernuaren ordez­kariek, militarrek, poliziak eta herrixketako liderrek eta adat ordezkari indigenekosatuta. Kide horiek enpresek finantzatzen dituzte, eta tokiko gobernuek ere bai,enpresen interesen alde egin ohi dutenak. Ustelkeria Erauzteko Batzordeak dio In­donesiako baso­sektorea “mugagabeko ustelkeria iturri” dela (Carbon Trade Watch,2011). Era berean, poliziak zein militarrek, modu neutralean jokatu barik paperhertsatzailea izaten dute palmondo plantazioen eskemetan parte hartzeari uko egi­ten dioten komunitate edo taldeekin, eta ez dira errespetatzen komunitate indigeneneskubideen babes, begirune, aitorpen eta betetze printzipioak (Sirait, 2009).Egoera hau guztia gatazka gogorra ekartzen ari da. 2006tik, Sawit Watch GKErenarabera, palmondo landaketen hedapenarekin loturiko gatazkek gorantz egin dute,eta 2011eko ekainerako erakunde honek konpondu gabeko 654 gatazka zituen zen­batuta. Lurraren Agentzia Nazionalaren datuen arabera, 2009an lurrari buruzko3.500 bat ika­mika zeuden palmondoekin lotuta Indonesian (Colchester, 2011).Enpresen eta agintaritzen gehiegikeriak jasaten dituzten komunitate indigena etanekazariak ez dira pasiboak eta euren ahotsa altxatzen ari dira. Kalteturiko komuni­tateek zuzenean helarazi dizkiete euren salaketak enpresei, edo auzitegietara jo dutetokiko agintarien, hedabideen edo GKEen bidez. Manifestazioak eta lurren okupa­zioak arruntak dira, eta sarri liskar gogorrak izaten dira plantazioetako segurtasunguardien, poliziaren, militarren eta nekazarien artean. Ondorioz, hainbat manifestari

4477

4488atxilotu, tirokatu edo erail ere egin dira protesta hauetan. Esate baterako, 2011koapirilaren 21ean, palmondo­olio enpresa bateko langileen eta Mesuji barrutikoSungai Sodong udalerriko biztanleen arteko talka batek 7 hildako utzi zituen. Ko­munitatearen ordezkari baten kontakizunaren arabera, liskarrak hasi ziren PT Sum­ber Wangi Alam (SWA) enpresak 40 “gorila” kontratatu zituenean palmondo plan­tazio bat zaintzeko, baina biztanleek landaketaren jabetza aldarrikatzen dute.

OndorioakNazioartean, estatu mailan zein EAEn nekazal erregaien kontsumoa areagotzekosustatzen ari diren politikak oso ondorio negatiboak eragiten ari dira Indonesiamoduko Hegoaldeko herrialdeetan. Landaketa hauen hedapenak lekuz aldarazita­ko lagunak milioika dira, enpresek komunitate indigenei eta nekazal komunitateeieragindako erasoak etengabeak dira, komunitate askoren elikadura segurtasunaurratzen da, lan­baldintzek ia esklabotasunera daramate ­bereziki emakumeen edohaurren kasuan­ eta planetako bioaniztasun handieneko basoak suntsitzen ari dira.Orain arteko palmondo­olio ziurtagiriek multinazional ekoizleen itxurakeriahutsa dirudite (Roundtable of Sustainable Palm Oil–RSPO). Beharrezkoak dirasendotze instituzionala nazioarte mailan eta kalteturiko alde guztien ahalduntzea,normalean ez baitituzte bitarteko nahikoak ziurtagiri horrek eskaturiko irizpideenezarpen eta kontrolean parte hartzeko.Hori gutxi balitz, ebidentzia zientifikoek erakusten dute nekazal erregaiek, Eu­ropatik klima­aldaketaren ondorioak arintzeko neurri gisa sustatuek, BEG kopuruhandien isurketa dakartela, beroketa globaletik eratorritako arriskuak larriagotuz,bereziki Hegoaldeko herrialdeei dagokienez. Nekazal erregaiak ez dira irtenbidebat zentzu honetan, kontsumo energetikoaren murrizketa (batik bat garraio mailan)eta energia berriztagarrien aldeko apustua izanda egun dagoen irtenbide bakarra.

AAzztteerrkkeettaa kkaassuueenn aannaalliissiiaa

EztainuareneraginakBolivian

4499

3.2. Eztainuaren ondorioak Bolivian31

Eztainuaren inportazioak EAEn asko gehitu dira 1997tik, urte hartan 243 tonatik2007an 4.650,83 tonara igarota. Hori, 2007an EAEra inportaturiko lehengaiaren%0,016 izan zen. Hala ere, tona bat eztainuren erauzketak 6.791 tona ezkutuko flu­xu (EF) ditu, eragiten dituen lur mugimendu handiak ingurumen kalte nabarmenakdituelarika (Bringezu eta Schütz, 2001). Hori kontuan hartuta, EAEn eztainuarenguztirako Eskakizun Materialak (inportazioak gehi horien EFk) 2007an 31,6Mt li­rateke, hau da, EAEko guztirako eskakizun materialen %28.2010ean, EAEko inportazioak Espainiako estatuko guztirako eztainu inporta­zioen ia %70 ziren. Inportazioen gehikuntza hau eragin zuen arrazoia izan zen Ara­ban botila ardoak zigilatzeko kapsulak ekoizteko bi enpresa ezarri zirela. Kapsulak,tradizionalki, produktuaren kalitatearekin lotu izan dira eta, nahiz eta hori ez denbeti horrela izan, egun kapsularen funtzio nagusia estetika hutsa da (Arto, 2009).Eztainuzko tapoiak egiteko kapsulen ekoizpenak, mundu mailako eztainu erauzke­taren %1 eta %2 bitartean xurgatzen du. Gutxi gorabehera, eztainuaren %95 Indo­nesian, Txinan, Perun, Bolivian, Malaysian eta Tailandian erauzten da (Arto, 2009).2007an, EAEk inportaturiko eztainuaren zati handiena Hego Amerikatik etorri zen:%46 Perutik, %25 Boliviatik eta %20 Brasiletik (DATACOMEX, 2011).Eztainuak EAEko guztirako eskakizun materialetan duen garrantziagatik eta ho­rren parte bat Hego Amerikatik inportatzeagatik, bigarren kasu honek eztainuarenmeatzaritzak Bolivian dituen gizarte eta ingurumen ondorioak aztertzen ditu.Zehazki, eta beste proiektu eta eremu batzuk ere aipatu arren, azterketa honen ar­datza Huanuniko meatokiaren kasua da, izan ere, hori baita herrialde horretakoegungo eztainu ekoizle nagusia, eta XX. mende hasieratik ustiatzen ari den meate­gia izanik, ingurumen kalte handiak utzi ditu zonaldean.Konkista espainiarretik, Bolivia herri meatzaria izan da. XVI. mendean Potosíkozilar meategietatik hasita eta eztainuaren boomarekin jarraituta, XIX. mende bu­kaeratik. XX. mendeko lehen hamarkadetan zehar, Bolivia munduko eztainuekoizle nagusienetakoa izan zen, eta bere esportazioen %80 “eztainuaren baroiak”zeritzenen eskuetan egon zen. Horiek Simón Iturri Patiño, Carlos Aramayo etaMauricio Hochschild ziren. 1952an prozesu iraultzaileak meatokiak nazionalizatuzituen, herrialdean ziklo politiko eta meatzari berri bati ekinda. Hala ere, 1982an,eztainuaren prezioak erori egin ziren eta Bolivia krisi ekonomiko larrian sartu zen.1985ean, COMIBOL, meatzaritzako enpresa estatala, desegiten hasi zen, meatokiakitxi eta pribatizazioak gertatu ziren, hala nola meatzarien birkokatzea deiturikoa(kaleratze masiboa izan zena). Berriz kokaturiko asko, meatzaritzara kooperatibenbitartez itzuli ziren, langile kopuruari dagokionez Bolivian meatzaritzako sektorenagusia bihurtzera iritsitako meatzaritzako enpresa pribatu txikiak. 90eko hamar­kadan zehar, elkarren segidako gobernuek egonkortze ekonomiko, pribatizazio etasakontze neoliberaleko politikekin jarraitu zuten.

5500

Egun, meatzaritzaren sektoreak funtsezkoa izaten jarraitzen du Boliviarentzat.Lehenik, meatzaritzaren esportazioek guztirako esportazioen %30 baino gehiagoizaten jarraitzen dutelako, dibisen sarrerari laguntzen diona. Bigarrenik, meatzariekBoliviako indar sozial antolatu eta indartsuenetako bat izaten jarraitzen dutelako.Evo Morales gobernuan sartu ostean, eta aldaketa­prozesua hasita ere, meatzaritzaknagusiki transnazionalen eta kooperatiba pribatuen eskuetan jarraitzen du. Orainestatuaren esku dagoen meatoki bakarra Huananunikoa da, hain zuzen.Esportazioek garrantzia badute ere, meatzaritzaren pisuak BPG nazionalean ezdu gainditu %18 XX. mendearen bigarren erdian. 70eko hamarkadan, meatzaritzak%13ko ekarpena egiten zion herrialdeko BPGri, eta biztanleria aktiboaren %4riematen zion lana; 2006an, %4,3 baino ez zion ematen BPGri, eta lana, berriz, biz­tanleria aktiboaren %1,5 (Michard, 2008). Gainera, jarduera honen zergazko diru­sarrerak baxuak dira, esportazioetan duten pisua kontuan hartuta. Moralesen arau­dizko erreformei esker, meatzaritza igaro zen guztirako zergazko diru­sarreren%0,8 izatetik, 2002an, %5,5 izatera 2007an. Baina, prezioek behera eginez gero,berriz gailenduko den zerga­araubidea 97ko Meatzaritza Kodekoa da, beherapengarrantzitsua dakarrena (Collque eta Poveda, 2010). Gainera, 2008an, meatzaritzaministroak azaldu zuen transnazionalek beren kanpo salmenten %50 baino ez dute­la aitortzen.Baina Bolivia eztainua eta mineralak baino gehiago ere bada; herrialdea, nagusi­ki, nekazaria eta aniztasun oso handikoa da. Kulturalki, Latinoamerikako herrial­derik anitzenetakoa dela esan genezake, bertan 32 etnia edo herri indigena bainogehiago baitaude, eta biztanleria nazionalaren %62k indigenatzat du bere burua(INE, 2001a). Aniztasun biologiko mailan, Bolivia landaredi aberastasun handie­neko 11 herrialdeen artean dago, munduko anfibio eta narrasti aniztasun handiene­ko 15en artean, eta, gainera, hegazti, ugaztun eta ur gozoko arrain gehien dituenHego Amerikako herrialdeetako bat da. Hala ere, landaredia zein fauna gogorkimehatxatuta daude, eta desagertzeko presiopean, nagusiki habitaten narriadura etasuntsipena dela kausa (Fundación Amigos de la Naturaleza, 2011; LIDEMA, 2010).Hegoaldeko beste herrialde batzuetan bezala, Bolivian baliabideen madarikazioaderitzona betetzen da: bioaniztasun handia eta baliabide mineral ugari, pobrezia etakutsadura maila handiekin batera. Bolivian, 2007an, biztanleriaren %60 pobrezianzegoen, eta %37,7 muturreko pobrezia egoeran32 (INE, 2007).

5511

Huanuniren kasuaHuanunin eztainuzko mineralak erauzten dira, lurpeko meatzaritzaren bidez.Erauzitako minerala Santa Elenako eraldaketa plantan prozesatzen da, Huanuninbertan, edo, bestela, Machacamarca udalerrikoan. Han, funtsean, minerala txikitu,grabimetrikoki prestatu, flotatze­zirkuitu batera igaro eta, ondoren, akabera ematenzaio.Huanuniko ustiapen industriala XIX. mendearen amaieran hasi zen hainbat en­presa ingelesen eskutik, eta 1920ko hamarkadan Patiño Minesen eskuetara igarozen haren kontrola, 1952ra arte intentsiboki ustiatu zuena. Urte horretan, nazionali­zatu eta COMIBOLen eragiketa estatalen baitara igaro zen, administrazio horrenesku 1999ra arte egon zelarik. Orduan, Allied Deals enpresa ingelesari transferituzitzaion. Hala ere, 2002an, kontratuko zenbait baldintza ez betetzeagatik eta Inga­laterran jatorriko enpresak bizi zuen finantza­krisiagatik, Estatuak esku­hartze ju­diziala egin eta administratzera igaro zen. Azkenean, 2006an, Huanuni COMIBO­Len erabateko administraziora itzuli zen33 (López et al., 2010).Meatokia Huanuni herrian dago. Oruro departamentuari dagokion Boliviako goi­lautadan. Maila hidrografikoan, Huanuni Sora­Sora azpi­arroan dago, Huanuni etaSanta Fe ibaiek osatua. Santa Fe ibaiaren sorburuan beste meatoki batzuk daude,oraindik kasu bakanetan ustiatzen direnak eta ingurumen pasibo handiak dituztenakiraganeko meatzaritza jarduera biziaren ondorioz, beraz, haranak eremu honetakomeatzaritzaren ondoriozko kutsadura ere jasotzen du. Azalera hau guztia Poopóarroarena da, bertan izen bereko lakua dago, eta hori, era berean, “Titicaca, Uru­Uru, Poopó eta Desaguadero errekaren” sistema endorreikoari dagokio. Uru­Urueta Poopó lakuek osaturiko hezegunea RAMSAR itunak babestuta dago.

5522

Huanuni herria Santa Elenako eraldaketa plantatik ikusita eta honen barrualdea. Argazkiak: Urkidi, 2011.

Ingurumen kalteakUren kutsaduraHuanuni meatokitik gora, izen bereko errekak sodio eta gatz eduki baxua dauka,eta 7,9tik 8,3rako pHa, beraz, ur horiek oso gomendagarriak dira ureztatzeko(PAADO, 2005). Erreka honen urek beren kalitatea galtzen dute Huanuniko mea­tokitik igarotzean. pHa muturrera jaisten da (2,6ra ere), eta erreka mehatxu bihur­tzen da inguruan bizi diren hamabi komunitateentzat, bertako biztanleen osasuna­rentzat eta ekosistementzat. Beste adierazle batzuen artean, Huanuni errekak zinketa kadmio kontzentrazio handiak ditu, gehieneko muga onargarria baino 770 eta86 aldiz gehiago. Nikela ere 9 aldiz gehiago dago, ureztatzeko ur onargarrien mu­gari dagokionez, eta antimonioak bi aldiz gainditzen du muga. Sulfato eta solidodisolbatuen kontzentrazioak ere askoz gehiago gainditzen du muga onargarria (Za­mora et al, 2008).Oro har, Poopó lakuaren ibaiadarretan fauna bentoniko aberastasun baxua etametal astunen kutsadura altua aurkitu dira (Apaza et al., 1996). Horien artean,Huanuni errekak dauka kalitate biologiko txarrena. Hala ere, Huanuni meatokitikuretan gora, erreka honek dauka fauna aniztasun handiena, 14 taxoi desberdinekineta talde sentikor guztien presentziarekin (PPO, 1996). Meatzaritzaren ondoriozkokutsadurak eragin handia du Poopó lakuan eta bertako uretako bizitzan, eta baitaureztatzen dituen lurretan ere (Zabaleta, 1994; Apaza et al., 1996).Meatzaritza hondakinetatik eta bertan behera utzitako meatokietatik sorturikodrainatze azidoak meatze­eremuetako prozesu kaltegarrienetako bat da. Arrokarendrainatze azidoa (ADA) sulfuro eduki handiko arroketatik sortzen da, metal ugarikoarroketatik, kasu. Gero pH oso azidoekin, metal astunak disolbatu eta kate trofikodesberdinetan sartzeko prest geratzen dira. Arroken oxidazioak hamarkadak iraunditzake meatokia ustiatzen bukatu ostean.Bestetik, Santa Elenako plantak eztainuaren kontzentrazioan sorturiko prozesu­urak, hondar hondakinak eta flotazio hondakin likidoak (sulfuro ugarikoak) isur­tzen ditu Huanuni errekara, aurretiko inolako tratamendu motarik gabe: tonak etatonak sedimentu, hondakin eta metalekin kutsaturiko ura. Badago plan bat isurke­ten dikea eraikitzeko, bertan hondakin horiek pila daitezen, baina eraikuntzaren ha­siera hainbat arrazoirengatik atzeratuz joan da. Dikea, derrigorrezko gutxienekoneurri bat da. Azpi­arroaren behealdean sedimentuen pilaketa masiboak desbideratuegin du errekaren ibilbidea, zonaldeko nekazal jarduerak kaltetuta, eta lehen erre­katik nahiko urrun egoteagatik babestuta zeuden eremuak kutsatuta.Oruroren Proeiktu Pilotuaren arabera (PPO, 1996), Huanuni azpi­arroan egungoeta iraganeko meatze­jarduerek erabat kontrolatzen dute urpeko uren egoera kimi­koa. Metalen edukiak oso­oso altuak dira eta, oro har, gainazaleko uretan bainohandiagoak. Zamoraren beste azterketa batean (2008), urpeko uren pHaren murriz­keta handia egiaztatu zen meatze­eragiketetatik gertuko eremuetan.

5533

Ur kontsumoaHala ere, ondorioak ez daude uren kalitatearekin bakarrik lotuta, baita kantitatea­rekin ere. Huanuni Meatzaritza Enpresak ur kopuru handiak behar ditu bere eragi­ketetarako. 2000. urtean, enpresak urtean 2.436.156m3ko kontsumoa aitortu zuen,hau da, azpi­arro osoko gainazaleko ur eskuragarriaren ia %69. Ez dago egungodaturik, baina kalkulatzen da kopurua handitu egin dela, azken urteotan ekoizpenaareagotu egin baita (López et al, 2010). “Ur kontsumoa Huanuni meatokian etxekojardueretan baino askoz ere handiagoa da. Honek eragina du ibaiadarren bolume­nean eta baliabidearen eskuragarritasunean. Komunitate batzuk ez dute ur eskura­garririk beren nekazaritza jardueretarako” (Elkarrizketa zonaldeko komunitatekokide bati, 2011).

Zoruen eta airearen kutsaduraUren kutsadura, gainera, zuzenean lotuta dago zoruen kutsadurarekin. 2006koazterketetan, zoru horietan aurkituriko kadmio kontzentrazioak 875 aldiz gainditzenzuen arauek ezarritakoa, 70 aldiz berunari dagokionez eta 115 zinkari dagokionez(Proyecto Declaratoria Ambiental, 2009).Bestetik, meatokiek, eraldaketa plantek zein galdategiek ke eta hauts toxikoaksortzen dituzte, euri azidoa eta partikula esekiak eraginda, besteak beste. Meategie­tako hondakin solido eta arroken pilaketak ere ingurumen pasiboak dira eta kutsa­dura atmosferikoaren iturri finkoak. “Vinto galdategitik eragozpen fisikoekin ate­ratzen ziren, hainbat arazo gastriko eta hipertentsioarekin loturikoak garatzen zi­tuztelako berunarekin harremanetan egotearen ondorioz, eta hori dokumentatutadago” (Elkarrizketa ikertzaile bati, 2011).

Landarediaren, faunaren, laborantzen eta ganaduaren kutsaduraLaborantzetako metalei dagokienez, Zamorak eta bestek (2008) egiaztatu zutenkadmio kontzentrazio handiak zeudela patatetan eta garian, eta berun, artseniko,eztainu eta kadmio kontzentrazio handiak kinoa hazietan. Gariko kadmio kontzen­trazio batzuk hirukoiztu egiten zuten FAOk proposaturiko muga. PPOk (1996) az­terturiko kinoa laginen erdietan baino gehiagotan, kadmioak gainditu egiten zituenFAOk zerealetarako gomendaturiko gehienekoak. Azterketa bien arabera, litekeenada Huanuni meatokitik hurbileko laborantza gehienak desegokiak izatea giza kon­tsumorako.Zonaldeko komunitateetako kideei egindako elkarrizketetan, guztiek, salbuespe­nik barik, aipatzen zuten Poopó lakuaren eta Sora­Sora errekaren ertzeko, larre, be­lardi eta bazkalekuen narriadura. Kalteak meatzaritzaren ondoriozko kutsadurari etaaintzira­lautada lohiz betetzeari eta gazitzeari egozten zizkioten. Landaredi horifuntsezkoa da ekosistema goi­andetar hauskorrerako, hala nola basa­fauna, ganadueta ondoko komunitateen biziraupenerako.

5544

Zamora eta besteren arabera (2008), Poopó lakuaren bioaniztasuna oso urria daeta hamarkadak daramatza gazitze prozesu bat jasaten. 1990ean, 3.380 tona abixoitxiki (1956an sartua) arrantzatu ziren. Halere, 1992rako ekoizpena 550 tonara mu­rriztu zen, eta 1994an lakuko arrantzak kolapsatu zuen (PPO, 1996). Tokiko arran­tzaleek arrainen malformazioak eta neurriaren murrizketa salatu dituzte, meatzari­tzak eskualdean kutsaturiko urei egozten dizkietenak. Burdina, zink, magnesio etaeztainu maila handiak aurkitu ziren hainbat arrain espezietan (Beveridge, 1983).Ondorio hauengatik guztiengatik, haranean pilaturiko meatzaritzako pasibo his­toriko guztiengatik, eta tokiko protesta ugariren ondoren, 2009an gobernuak Ingu­rumen Larrialdiko Eremu izendatu zuen Sora­Sora arroa. Aitorpen horretatik aurre­ra, kalteak konpontzeko neurriak abiarazi beharko lirateke, baina aurrekontu eza etabestelako arrazoiak direla medio oraindik ez dira hartu.Ondorioak komunitateetan

Puntu honetara arte aipaturiko ia ingurumen arazo guztiek ondoko komunitateeiere eragiten diete, bai osasunari dagokionez, bai nekazaritza eta abeltzaintza etaelikadura burujabetzari dagokienez.Kasu askotan, meatzaritzak kutsaturiko uren kontsumoa nahitaezkoa bihurtzen dahurbileko komunitateetako biztanleentzat. Honek arazo larriak sortzen ditu pertso­nen osasunean. Ascarrunzen eta gainerakoen azterketa batean (2010), meatzaritza­

5555Ur azidoak eta meatzaritzako sedimentuak Huanuni errekan eta prozesu‐uren irteera

(argazkia: CASA Kolektiboa).

ren ondoriozko metalen biopilaketa Oruroko haur eta emakumeengan hizpide, on­dorioztatu zen amen txizan zegoen artseniko pilaketa muga onargarrien gainetikzegoela. Metalen pilaketak nahaste genetikoak eta minbizien garapena bultzatzenditu, baita muga onargarrien azpitik ere.Eskualdeko emakumeek salatzen dute beren familiengan areagotu egin direla ur­dail eta hesteetako gaixotasunak, arnas aparatuko akutuak eta azaleko gaixotasu­nak. Narriadura eta kutsadura prozesuek komunitate osoa kaltetzen badute ere, la­rriagoa da emakume, haur eta hirugarren adinekoengan, haien organismoak kutsa­tzaile hauekin zuzeneko harreman handiagoa dutelako (López, 2011).Bestetik, eskualdea funtsean meatzaria dela eta nekazaritza jarduerek garrantzigutxi dutela eman badezake ere, ez da horrela. Oruron, 2011n, meatzari bakoitzeko10 nekazari edo abeltzain zeuden (INE, 2001a). Meatokietako uretatik beherakoudalerriak nekazariak eta arrantzaleak baino ez dira, edo jarduera horiek gailentzendira, eta Huanunin ere, udalerri mailan, pertsona ugari aritzen dira nekazaritzan.Zonaldeko nekazaritza jarduerak ordea ez dira oso produktiboak, meatzaritzarenkutsaduragatik, bestelako higadura prozesuengatik eta sustapen ezagatik, pobreziaindize handiak eraginda.Eskualdeko emakumeek salatzen dute ganadua murriztu egin dela, heriotza goiz­tiarrak, malformazioak, bazkaren kalitate txarra, bazkalekuen galera eta zoruen ge­ro eta basamortutze handiagoa dela eta. “Inoiz, ganadua alde honetatik mugiaraztendugunean, abereek errekako ura edaten dute, eta odoletan hasterainoko beherakoaizaten dute. Kumeak 3 begirekin, 2 ahorekin, 6 hankarekin ere izan dituzte, hemen,Sora­Soran, eta arditxoekin berdin. Eta uste dugu kutsaduragatik dela” (Elkarrizke­ta zonaldeko emakume abeltzain eta meatzari bati, 2011).Migrazioa meatzaritzak eremuan eragindako ondorio sozial txarrenetako bat be­zala aipatzen da egindako elkarrizketa eta kontsultaturiko azterketa guztietan. Hua­nuni azpi­arroaren behealdean, kutsadurak eta meatzaritzako sedimentuen pilaketakmurriztu egin dute nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza produktibitatea, biztanleriamuturreraino gutxiagotuta. “Meatzaritza kanporatzailea da, kanporatu egiten zaitu,dagoen guztia narriatzen baitu, ezin zarelako bizi, ezinezkoa delako meatze­eremuhauetan bizitzea, joan egin behar duzu, hori da meatzaritza, hori dakar meatzari­tzak” (Elkarrizketa ikertzaile bati, 2011).Bestetik, meatzariei dagozkien ondorioak ditugu. Bolivian, meatzaritzak, batikbat lurpekoak, ia berez eragiten du: bizi­itxaropen laburra, lan­baldintza osasun­gaitzak eta istripu arriskuak, eta gaixotasun kroniko eta larriak izateko arriskua, si­likosia, kasu. Huanuni moduko meatoki estataletan eta meatoki pribatu handietan,lan­osasuneko baldintzak gehiago zaindu eta istripuak gehiago sahiesten badira ere,egunero gertatzen dira eta meatzariek oso gazte hiltzen jarraitzen dute. Nolabait, etahobekuntzak eskatzen badira ere, baldintza hauek etsipenez onartzen dituzte langi­leek. Langile horiek, kasu batzuetan, emakumeak eta haurrak izaten dira, gehien batmeatzaritza kooperatiboan.

5566

Ondorio kulturalei dagokienez, meatzaritzaren kutsaduragatik Poopó eremuanatzera gehien egin duen etnia Uru Murato da, Poopó laku inguruan bizi dena.Hauek historikoki baztertuak izan dira, ez dute lurrik eta, funtsean, arrantzatik, lan­dareak biltzetik eta ehizatik bizi dira, nagusiki hegaztiena. Beren bizimodua delaeta, talde sozial bereziki sentikorra da. Egindako inkesten arabera, 1992 eta 2002arteko hamarkada oso kaltegarria izan zen lakuko arrantzaleentzat, lehorteak etameatzaritzaren kutsaduraren areagotzeak larriki murriztu baitzuten arrantza. Mura­toek diote kutsadura horrek are gehiago gazitu duela lakua, eta Inti Raymi enpresa,arroan lan egiten duena, jotzen dute erantzule nagusitzat.Maila kultural eta psikosozialean ere badaude oro har inguruko komunitateeieragiten dieten meatzaritzaren beste kalte batzuk. Meatzaritza zonaldean sartu ze­nean, eraldaketa sozial garrantzitsua gertatu zen. “Isildu eta zure baliabideak ema­ten dituzu, zurea dena ematen duzu, lan­iturri baten ordez, zure sektore osoa, zureekosistema hondatzen duena, bizitza aldatzen dizu, pentsatzeko modua (...). Etahor, kostu kultural eta soziala oso gogorra da, meatzaria, izatez indigena eta neka­zaria dena, jada ez da nekazaria, meatzari bihurtu da. Eta meatzaria denez, gorago­ko estatusa dauka. Bera da garapena, eta nekazaria, berriz, horren kontra dagoena(...). Meatzaritzak ez gaitu pobreziatik atera, alderantziz, gehiago pobretu gaitu,beheratu, eta gure kultura gabe utzi gaitu” (Elkarrizketa ikertzaile bati, 2011). On­dorio hauek, meatzaritzako pasiboak baino ikusgaitzagoak, hala ere, funtsezkoakdira eremu batean meatzaritzaren kaltea eta leheneratzeko gaitasuna ebaluatzekoorduan.

5577

Gainera, meatzaritzak mota ezberdinetako gatazka sozialak eragin ditu. Batetik,lanarekin loturikoak. Huanuniko zonaldean, meatzarien hainbat manifestazio egondira XX. mendean zehar, eta, oro har, Estatuaren aldetiko errepresio gogorrekinbukatu dira. Baina, era berean, beste liskar batzuk ere egon dira langileen euren ar­tean. 2006ko urrian, kooperatibistak eta COMIBOLeko soldatapeko langileak au­rrez aurre jarri zituzten gertakari bortitzak izan ziren Huanunin. Lehergai eta fran­kotiratzaileen arteko su gurutzatua, senide eta auzokideen artean, 12 hildako eta 20zauriturekin bukatu zen. Konponbide gisa, COMIBOLek zonaldeko 4.000 koope­ratibistak soldatapeko langile izateko kontratatu zituen, ia 5.000 langile izatera iga­rota (Coronado, 2006).Bestetik, ingurumenarekin loturiko gatazkak daude. Meatzarien eragin politikohandiak, gobernuaren zein oro har Boliviako biztanleriaren gainean, kalteturikoeremuen aldarrikapen ekologikoak murriztu ditu. Bestetik, Huanuniko meatzaritza­ren historia luzeak baretu egin ditu kutsadurari buruzko salaketak, familia ugaritanlanbide biak egiten baitira aldi berean: meatzaritza eta abeltzaintza. Hala ere, azkenurteotan, meatzaritzaren ondoriozko kutsadurak kalteturiko komunitateak antolatuegin dira, Oruron.Talderik adierazgarriena CORIDUP (Desaguadero Errekaren eta Uru­Uru etaPoopó Lakuen Arroaren Defentsarako Koordinakundea) da. Koordinakundeak,2007an sortuak, arroko 80 komunitate baino gehiago biltzen ditu. Eragin politiko­rako lanak, martxak eta protestak egin dituzte, ikerketa txikiak egiteko funtsak bil­tzea lortu dute, eta gobernu erakundeekin lan­mahaiak antolatzea sustatu dute.Mahai horietatik aurrera, 2009an, Huanuni azpi­arroa ingurumen larrialdiko eremuizendatu zen. Hori kalteturiko komunitateen arrakasta handia bada ere, oraindik ezda ezartzen hasi, eta horrek protesta eta aldarrikapen gehiago eragin ditu.

5588

Azkenik, ondorio sozialei dagokienez, gogoratu behar da Bolivian, beste herrial­de batzuetan bezala, erlazioa dagoela eremu meatzari eta pobrezia zonaldeen ar­tean. Meatzarien soldatak nahiko altuak badira ere, 2001ean, Huanuniko udalerrikobiztanleriaren %84,5 pobrezian zegoen, eta meatokietatik errekan beherako udale­rrien muturreko pobrezia tasak %60 eta %80 bitartekoak ziren (INE, 2001b). OruroBoliviako departamenturik txiroenetako bat da, muturreko pobrezia indizeak batezbesteko nazionala baino 5 puntu altuagoak izanda beti.Ondorioak

Eztainu meatzaritza botere enpresarialaren lokus bat izan da Bolivian, baitalangileen aldarrikapenen lokusa ere. Egun, estatuak meatzaritza diru­sarreraklortzeko bide gisa sustatzen jarraitzen du, nahiz eta ez izan horren errentagarria,egungo zerga­baldintzetan behintzat. Badirudi eskualde meatzariek kutsadura,despopulatze eta pobreziazko etorkizuna izaten jarraituko dutela.Bolivian, meatzaritzak ingurumen arazo handiak eragin ditu eta, ondorioz, baitasozialak ere. Oraindik kolonia garaian sorturiko meatzaritzako kalteak daude,konpondu gabeak. Herrialde industrializatuok, meatzaritza dela kausa, Boliviarekindugun zor ekologikoa hiru arlotan oinarritzen da: kolonia, eztainuaren modukolehengaien inportazioa eta Bolivian mineralak erauzten duten Iparralde Globalekotransnazionalak. Lehen kontuari dagokionez, Espainiako Koroak zor historiko argiadauka Boliviarekin, eremu horretan egindako sarraskiengatik. Bolivian, euskalbotere ekonomiko bat ere finkatu zen, batik bat mineralen erauzketatik eratorria.Maila garaikideagoan, EAEko eztainu kontsumo handia da eztainu meatzaritzakBolivian eragindako arazo sozio­ekologikoekin gehien lotzen gaituena (proiektutransnazionaletan euskal kapitalen inbertsioez gain, BBVAk Latinoamerikakoerauzketa­proiektuetan dirua inbertitu edo uzten duenean bezala). Honen arrazoiaardo botilentzako eztainuzko kapsulen enpresa ekoizleetan datza; era bereankapsulok merkatu jakin bati erreparatuta fabrikatzen dituztenak. Edonola ere,jendarte, kontsumitzaile edo enpresa­ehun gisa, gure gain hartu beharko genukeegiten ditugun inportazioek sorturiko gizarte eta ingurumen ondorioenerantzukizuna. Batetik, ordaina egon beharko litzateke lehengai erosle moduansortzen ditugun kalte ekologikoengatik. Bestetik, berriz planteatu beharkogenizkioke gure buruari guk sorturiko beharrak, eta nola ordeztu horiek hainsuntsitzaileak ez diren ereduekin.

5599

6600

Atunetako euskalarrantza‐flotaMendebaldekoIndiako Ozeanoan

AAzztteerrkkeettaa kkaassuueenn aannaalliissiiaa

6611

3.3. Atunetako euskal arrantza­flota Mendebaldeko Indiako Ozeanoan34

Euskal ekonomiak eragin handia du itsas ekosistemetan, bi arrazoi direla eta:euskal arrantza eta arrain kontsumoa Euskal Herrian. EAEko arrain kontsumo osohandiak hemengo eta kanpoko gehiegizko arrantzaren kalteen erantzule bihurtzenbagaitu ere, kasu honen ardatza kalte horiei zuzeneanlotzen gaituen beste gai batda: arrantza jarduera.Egun, EAEko kanpo arrantza atunen sektoreagatik nabarmentzen da nagusiki,oso lotua dagoena kontserba­industriari. Izan ere, 2004an, euskal floten harrapake­ten %78 atunen populazioak izan ziren, eta horietatik %68 Indiako Ozeanotik etorriziren (Euskal Herriko Arrantzaren Plan Estrategikoa 2008­2013, IOTC, 2011). Jar­duera hau Mendebaldeko Indiako Ozeanoko arrantza­tokian pilatzen da, ondorioz,estrategiko bihurtuta euskal arrantza interesentzat.Mendebaldeko Indiako Ozeanoa atunen eta antzeko espezieen arrantza­toki ga­rrantzitsu bat da eta hainbat herrialdetako 3.200 milia nautiko ur hartzen du, na­zioarteko eta jurisdikziozko urak izanda. Indiako Ozeanoaren zati honetan, gutxigorabehera atunen harrapaketen %80 egiten da (WWF eta WIOMSA, 2011). Es­painiako estatuak funtsezko garrantzia du eremu honetan, izan ere, egiten dituenharrapaketen bolumenak nabarmen gainditzen du beste herrialde batzuek bertanegiten duten arrantza (IOTC, 2010). Nabarmentzekoa da pabilioi espainiarra izanik,eremu honetan arrantzatzen duten atun ontzi gehienek EAEn dutela beren portua.Bertan, beste flota batzuk ere egoten dira, eta horietatik itsasertzeko herrialdeetakoflota artisauak eta hainbat herrialdetako (besteak beste, Espainiako estatuko) flotatretzaontzi35 industrialak nabarmendu beharko lirateke.Pabilioi espainiarreko ontziez gain, Indiako Ozeanoan euskal kapitala edo jato­

Atuna %78

Besteespezieak% 22 %

Ozeano Indikoa %68Beste

itsasoetan% 32

6622

rria duten baina Seychelleetako bandera daramatzaten atun ontziek ere arrantzatzendute, komenentzia banderak36 deritzenen bitartez. Horregatik, euskal arrantzarenkanpo erantzukizuna ez da beti erabat islatuta geratzen, egiten dituen harrapaketakez baitira bereak bezala zenbatzen estatistiketan komenentzia banderak erabiltzendirenean.Afrikako kostaldeetan ontzi europarrak egotea (hala nola beste nazionalitate bat­zuetakoak) askotan kritikatu egin da, dela ingurumen arrazoiengatik, dela arrazoisozialengatik. Dokumentu honen emaitzak Seychelleetan, Kenyan eta Espainiakoestatuan egindako landa­lanean eta elkarrizketetan oinarritzen dira, datu askokMendebaldeko Indiako Ozeanoaz oro har hitz egiten badute ere.

Atunaren arrantza: Euskal arrantza untzien datuak

Atunen eta antzeko espezieen munduko arrantza nabarmen hazi da; 1950ean 0,6milioi tona baino gutxiagotik 6 milioi tona baino gehiagora egun37. Mundu mailan,atunen harrapaketen %60 atunetarako inguraketa­ontzietatik datoz. Europako Bata­sunak munduko harrapaketen %13 egiten du gutxi gorabehera (Oceanic Développe­ment et al, 2005). Ontzi kopuruari dagokionez, Europako Batasunak 56 inguraketa­ontzi ditu: 33 espainiarrak, 22 frantsesak eta 1 italiarra (Europako Batzordea, 2008).Egun, Euskal Herriko kanpo arrantza, nagusiki, atunean espezializatuta dago.Bizkaiak ditu Espainiar estatuko atunetarako ontzi kongeladore gehienak: jardu­nean dauden 33 ontzietatik (MARMen Arrantza Flota Operatiboaren Erroldako da­

6633

tuen arabera, 2009/12/31), 24k Bermeon izango lukete beren portu basea, eta batekBilbon38. “Egun, atunetarako flota espainiarra, ezbairik gabe, munduko onena da,eta gehien arrantzatzen duena, Bermeoko armadoreek (esan beharra dago), euskal­dunek, diru asko gastatu dute eboluzionatzeko, teknologian... ontzietarako eskatu­riko guztia eman egin zaie. Urteek aurrera egin ahala, inguraketa­ontzien flotak sa­re hobeak, bitarteko hobeak, ontzi handiagoak... eskuratu ditu” (Elkarrizketa Ber­meoko atunetarako ontzi baten patroiari, 2011).Atunetarako ontzien errentagarritasuna ere nabarmentzen da, flota espainiarrarenontzi gehienen errentagarritasun eskasarekin konparatuta (MAPA, 2007). Sektorea­ren egonkortasuna, era berean, adierazgarria da, gainerako arrantza sektoreek bainounitate ­ontzi­ gutxiago galdu izanak frogatzen duen bezala.Atunaren merkataritzaz hitz egitean, nahitaezkoa da kontuan izatea arrantzaturikoatunaren %80 inguru kontserba bihurtzen dela mundu mailan (Corrales, 2011), etaEspainiako estatua dela kontserben munduko bigarren ekoizlea (FEP, 2010, Ine­ratún). 2010ean, atun kontserbak guztirako kontserben %64 izan ziren Espainiakoestatuan (ANFACO, 2011a).Atunaren euskal industria nazioartean egotea kontserba jarduerari esker ere bada.Hala, Sálica edo Garavilla (Isabel markarekin ezagunagoa) moduko euskal kon­tserba enpresek lantegiak eta bulegoak dituzte munduko hainbat lekutan, Ekuado­rren39, Marokon edo Kolonbian, kasu. Hala, esportatzetik beste merkatu batzuetanegotera igaro dira. Izan ere, atunaren industria munduko ekonomiaren globaliza­zioaren adibide on bat da. “Atunak migratzaileak badira ere ozeanoetatik igeri egi­ten duten bitartean, sarri askoz ere distantzia handiagoak egiten dituzte kontserba­tan, hozkailuetan edo izoztuta. Zure platereko atuna baliteke Belizen erregistraturi­ko ontzi espainiar batean Filipinetako arrantzaleek Indiako Ozeanoan harrapatua,Tailandian prozesatua eta gero Europan saldua izatea” (Fair Trade Center, 2007).Izan ere, EBko herrialde kideen atun harrapaketen %10 baino ez da arrantzatzenerkidegoko uretan edo Europatik hurbileko nazioartekoetan (Dirección General dePesca, 2004).Ingurumen ondorioak

Azken SOFIA txosteneko datuen arabera, FAOk 2010ean argitaratua, gehiegizkoustiapen egoeran, agortuta edo berreskurapen fasean dauden arrain stocken pro­portzioa 1974an %10 izatetik, 2008an %32ra igaro zen. XX. mendearen lehen er­dialdeko arrantzaren industrializaziotik aurrera hasi zen ipar hemisferioko flota be­re arrantza gaitasuna aurrekaririk gabeko mailetara handitzen, eta mundu osokoozeanoak inbaditzen (Pauly et al., 2002).FAOk (2010d) dio 23 atun populazioetatik gehienak gutxi gorabehera erabat us­tiatuta daudela mundu mailan (%60ra bitartean), batzuk gehiegiz ustiatuta edoagortuta daudela (%35ra bitartean), eta gutxi batzuek baino ez diruditela azpi­us­

6644

tiatuta (nagusiki lanpo sabelmarraduna). Atunetarako euskal flotaren helburu direnespezieetatik, IUCNk moja jotzen du kalteberatzat, eta mika urdina ia mehatxatu­tzat (Collette et al, 2011). Epe luzera, atunen eskari nabarmena eta atunen arrantzafloten gehiegizko gaitasuna direla eta, atunen populazioen egoerak okerrera eginlezake, beren antolamendua hobetu ezean (FAO, 2010d).Bestetik, atunen populazioak gutxi gorabehera ondo aztertuta badaude ere, berenarrantzaren ondorio ekosistemikoak ez dira sakonki ezagutzen. Ozeanoen ezagutzamurritzagatik eta haien konplexutasunagatik, lurreko ekosistemetan baino aukeratxikiagoa dago arrantza­toki baten eboluzioaren, bere kolapsoaren edo kate trofi­koaren beste maila baten aldaketak xede espeziean izango duen eraginaren gainekoiragarpen egokia egiteko. Hori dela eta, bereziki beharrezkoa da zuhurtasun prin­tzipioa aplikatzea arrantza­tokien kudeaketan.“Porrot adibide ugari daude arrantza­tokien kudeaketan: Peruko antxobeta, (...);Ipar Itsasoko sardinzarra (...); Ternuako bakailaoaren kasua, 60ko hamarkada bu­kaeran milioi 1 tona inguru ekoiztetik 90eko hamarkada hasierako kolapsorainopixkanaka erori zena, eta oraindik ez da suspertu egoera horretatik; Kanadak zeinNAFOk ondo garaturiko jarraipen, ebaluazio eta kudeaketa prozesu zientifiko batzuten, eta, gainera, bakailaoa ez da ustiapenari dagokionez bereziki sentibera denespezietzat jotzen (...). Giza baliabide eta ekonomiko guztiak eskura, ezin izan zenaurreikusi populazio honen kolapsoa” (Cerviño, 2004).Kalkulu kontserbadore baten arabera, ziurrenik ustiatutako arrainen populazioen%10 baino ez dira ebaluatzen, ez dena beti erregulartasunez egiten. Gainera, stoc­ken egoera ebaluatzeko, ez dira kontuan hartzen baztertutako arrainak. Arrantzajarduerek ustekabeko harrapaketak eta bazterkinak eragiten dituzte, hau da, xedeespezieak ez diren harrapaketak; merkataritza­balio ezagatik edo arrazoi desberdi­nak direla medio baztertu egiten direnak, eta, ondorioz, behin harrapatuta eta orohar hilda, itsasora itzultzen direnak. Batzuetan bizirik askatzen dituzte, baina horrekez du esan nahi biziko direnik. Bazterkinen arazoa funtsezko aspektua da arrantzajarduerek merkataritza­intereseko espezieei ez ezik, oro har itsas ekosistemari era­giten diotela nabarmentzeko orduan (Losada, 2002). WWF edo Greenpeace modu­ko erakundeek adierazten dute ez dela arazo txikia: kalkulatzen da urtero kereletik20 milioi tona arrain inguru botatzen direla, gutxi gorabehera guztirako itsas harra­paketaren laurden bat (Losada, 2002).Bazterkinak eta ustekabeko harrapaketak zailak dira kalkulatzen, ia ez baita ho­rretaz informatzen (Amande et al, 2008). Datu hauek ontzian doazen behatzaileenbidez lortzen dira (Delgado de Molina et al, 2007). Batez beste, kalkulatzen daguztirako atun harrapaketaren %3,6 baztertzen dela (guztirako harrapaketak = atunharrapaketak + ustekabekoak + atun bazterkinak). Zenbaki absolutuetan, kopuruaharrigarria da: gutxi gorabehera, batez beste 9.585 tona espezie desberdin urtean(flota espainiar eta frantsesaren artean).Marrazoen ustekabeko harrapaketak (guztirako bazterkinen %10 gutxi gorabehe­

6655

ra) jotzen dira kontuzkoentzat, eta beste arrain batzuen harrapaketek baino kezkahandiagoa eragiten dute. “Marrazoek, harrapari handiak diren heinean, berebizikogarrantzia dute ozeanoen barruko kate trofikoen orekari eusteko. (...) Eta kalteberakdira gehienek [badutelako] ugaltzeko gaitasun oso mugatua” (Àlex Bartolí­ri elka­rrizketa, Submon eta Shark Alliance, 2011).Egun, komunitate zientifikoa eztabaidan ari da: 0 bazterkineko arrantza­tokiaksustatu, hau da, oso arte hautakorrekin; edo ekosistemetako espezie guztiak erabili(arrantzatu eta saldu), kalteberak izan ezik, dortokak edo marrazoak, kasu (Zhou,2010). Artisau­arrantza pauso bat aurrerago doa, artisauek espezie barietate gehiagoarrantzatu ohi dutelako, eta arrantzatzen duten ia guztia baliatzen dutelako.Herrialde bakoitzak izan dezakeen ontzi kopurua IOTCren hainbat ebazpenenbidez dago mugatuta, arrantza floten gehiegizko gaitasuna prebenitzeko helburua­rekin. Hala ere, ontzi kopuruak ez ezik, berrikuntza teknologikoek ere eragina izandezakete gaitasunean, berau areagotuta, esaterako, Arrainen Pilaketa Gailuak(APG) erabiliz.APGk, normalean GPS bidez kontrolatuak, itsasoan arrainak, adibidez, atunak,erakartzeko sarturiko objektuak dira. Atun tropikalak ur gaineko objektuek, naturaledo artifizialek, erakartzen dituzte, itsasoan noraezean doazenek. Gutxi gorabehera,egun, arrantza­toki hauetako harrapaketen %70 APGei lotzen zaizkie (Hallier etaGaertner, 2008). Halere, APGek hainbat kalte ekologiko sor ditzakete: arrainak ka­litate gutxiko habitatetara erakartzea (Marsac et al, 2000; Hallier eta Gaertner,2008); nahasteak atunen migrazio naturaletan eta jokabideetan; “mamu arrantza”40;edo elikadura oituren aldaketa. Oro har, bazterkinak gehiago izaten dira APGk era­biliz gero, eta gailu horien bidez arrantzaturiko atunak argalagoak eta gazteagoak

Milioi

toneta

n

Itsasharrapaketak Lur­barrukoharrapaketak Akuikultura Lur­barrukoak

Mundu mailko arrapaketak (Iturria: Pauly et al., 2002)

6666

izaten dira. Kalte hauetako zenbait erabat frogatuta ez badaude ere, zalantzarik ga­be zientifikoki kontrolatu beharko litzateke gailu hauen erabilera eta eragina.Gainera, atunen arrantza eta kontsumoak, beste itsas harrapari handi batzuenakbezala, eragin handia du itsas bizitzan, arrantza arteen eraginen eta kate trofikoanduen tokiaren ondorioz41 (Pauly et al, 2010). Azkenik, flota espainiarrak harrapatu­tako atunen bizi­ziklo osoko ingurumen ondorioak kontuan hartuz gero, esan beha­rra dago ia 440 litro erregai erretzen direla deskargatzen den tona atun bakoitzeko,eta 179 gramo atuneko atmosferara 600 bat gramo CO2 isurtzen direla42.Ondorio sozialak

Kenyak diru­sarrera eta giza garapen baxuak ditu, 2010eko Giza Garapen Indi­zearen arabera. Kenyan, lehorreraturiko arrantzaren zatirik handiena, hala nolaarrantzale gehienak, arantza kontinentalarekin lotuta daude (ibai eta lakuetan). In­diako Ozeanoaren itsasbazterrak Kenyan, funtsean artisaua den itsas arrantzatzeadauka, teknologia urriko 1.800 ontzitan jarduten duten 6.500 arrantzalek osatua.Askotan, arrantzaleak beren kontsumorako arrantzaren mende egoten dira, beraz,arrantza elikadura segurtasun iturri da (WIOFish, 2010).Europako Batasunaren eta Kenyaren artean ez dago Arrantza Elkarteko Akordio­rik43, eta ontzi espainiarren atun arrantza enpresa interesdunen eta Kenyako gober­nuaren arteko baimen pribatuen bidez antolatzen da. Saharaz Hegoaldeko Afrikakobeste herrialde batzuetan bezala, gobernuak ez du ez finantza baliabiderik, ez berebaliabideak kontrolatzeko gaitasunik. Horregatik, zailtasunak izaten ditu gehiegiz­ko ustiapena prebenitzeko, baliabide horien eskuragarritasunaren muga eta jasatendituzten habitaten babesa arautuz44.Seychelleak diru­sarrera altu­ertaineko herrialdea dira, baina pobrezia areagotuegin da azken urteotan. Seychelleetan hiru arrantza mota daude batera: artisau­arrantza, erdi­industriala eta industrial atzerritarra. Arrantza industriala dibisa iturrigarrantzitsua bada ere, esportazioak direla eta, artisau­arrantzak garrantzi handiadauka tokiko enpleguari eta komunitateek arraina eskuragarri izateari eta elikadurasegurtasunari dagokienez (King eta Nageon de Lestang, 2009). Seychelleek badutearrantza elkarteko akordioa Europako Batasunarekin.Herrialde aberastuetako arrantza industrialak kostaldeko komunitateengan izanditzakeen ondorioak erakunde ugarik dokumentatu dituzte. Kenyako Malindi Ma­rine elkarteak zera zioen gure landa­lanean: “Gehienek, mika urdina [atuna] jato­rrira jarraituko dute, APGk dituztelako [...] Lehen atun asko zeuden, baina jendeakatuna iturritik arrantzatuz gero, gutxi iristen da hona [Kenyako kostaldera]. Beraz,atun kopurua ez da lehengoa, eta, ondorioz, ahalegin handia egin behar dugu atunaarrantzatzeko, atzerriko ontzi handiak normalean jatorrira joan eta bertan arran­tzatzen dutelako”. Seychelleetan, eremu estrategikoa Espainia eta Euskal Herriarenarrantza interesentzat, “tokiko arrantzaleen harrapaketak ere kaltetzen ari direlakokexatzen dira” (Elkarrizketa Nancy Gitongari, SPFIF Project).

6677

Gai honen inguruan desadostasun handiak badaude ere, egia da gobernuen etaarrantza kontroleko erakundeen aldetik sustapen handiagoa egon beharko litzate­keela ontzi industrial handien arrantzak kostaldeetako artisau arrantzan eta eremuhauetako elikadura burujabetzan dituen ondorioak monitorizatzeko orduan. Gaine­ra, horrek funtsezko pisua izan beharko luke arrantza akordioetan. “Artisau­arran­tzaleak apenas daude ordezkatuta [akordioetan], eta oso laguntza txikia jasotzendute gobernuaren eta beste agentzia batzuen aldetik. Arrantzak jasotzen duen la­guntzarik handiena merkataritzako arrantzara bideratzen da, horrela aberatsak abe­rastu eta pobreak pobretu egiten dira” (2011ko elkarrizketa Malindi Marine Asso­ciationean, Kenya).Mendebaldeko Indiako Ozeanoan urtean harrapatzen den atunaren balioa bi etahiru mila milioi dolar artekoa dela kalkulatu da (WWF eta WIOMSA, 2011). Es­painiako estatuan bakarrik, kalkulatzen da Indiako Ozeanoan arrantzatzen duenflotak urtean eragiten duen negozioa 180 milioi € ingurukoa dela, eta 450 milioi €baino gehiagokoa transformazio jarduerak45 kontuan hartuz gero. Atunaren nego­zioa, egiaz, irabazizkoa da, nahiz eta ez horrenbeste Afrikako kostaldeko herrial­

Piratak eta gatazkakAfrikako adarrean, legez kanpoko arrantza jo da pirateriaren sorrera eta hedatzea sustatu dituen arrazoi nagusietarikotzat. Zentzu honetan, herrialde industriali­zatuetako arrantza floten legez kanpoko arrantza masiboak pobretu egiten ditu ko­munitate arrantzaleak, eta gatazka sozialak eragiten ditu, horren ondoriorik ikus­garriena pirateria izanda.Pirateria oso konplexuada eta badaude Somalia­ko piraten ekintzetan era­gina duten eta horiekbaldintzatzen dituzten bes­te arrazoi batzuk, esate­rako, pobrezia. Gainera,hainbat pirata talde dau­denez, motibazioak, ontzibat erasotzeko orduan,desberdinak izan daitez­ke. Dena den, badagonolabaiteko harremanalegez kanpoko atzerrikoarrantza industrialareneta pirateriaren artean.

Alakrana itsasontzia Somaliako uretan

6688

deentzat. “Orain, baimenen ordainsarien onurak baino ez ditugu jasotzen, esan nuenbezala. Berriz negoziatu beharko litzateke negozio hau egiteko modua, etekingehiago ekartzeko. Eta, era berean, hasi beharko ginateke pentsatzen pixkanakagure atun flota sortzea, horrela gu ere atuna arrantzatzen eta herrialdera diru gehia­go ekartzen hasiko ginateke” (Albert Napier, AOS ­ Apostleship of the Sea, Sey­chelles).Europako Batasunetik eta Espainiako enpresa­erakundeetatik behin eta berrizbaieztatzen da hegoaldeko herrialdeetako uretan egidako arrantzak garapen eta lan­kidetza osagai garrantzitsua duela, horrela esaten baita Arrantza Elkarteko Akor­dioetan. Aitzitik, Erkidegoko Arrantza Politikaren erreformaren Liburu Berdeakonartzen du arrantzaren sektoreari akordio hauen esparruan emandako laguntzak“ez duela lortu modu esanguratsuan eragitea pobreziaren kontrako borrokan etaMilurteko Garapen Helburuen lorpenean. Kanpo arrantza politikak egokiago hartubeharko lituzke kontuan hirugarren herrialdeetako elikadura segurtasuneko estrate­giak” (Europako Batzordea, 2009).Arrantza elkarteko akordioen kostuak, neurri handi batean, Europako Batasunakfinantzatzen ditu, etekin handiak ekarrita bere arrantza industriari, eta desabantailanjarrita garapen bidean dauden herrialde ugari (OCEANA, 2011). Diru­laguntzen,gehiegizko arrantza­gaitasunaren eta gehiegizko arrantzaren arteko erlazioa sarritanerrepikatu da (Sumaila et al, 2010). Hala, ontzi berriak eraikitzeko, daudenak mo­dernizatzeko eta hirugarren herrialdeetara sartzeko diru­laguntzak “okertzat” jotzendira (Sumaila et al, 2010), arrantza gaitasuna eta gehiegizko arrantza arriskua area­gotzen dutelako.“Nik luzaroan borrokatu dut honen alde, arrantza akordioetan, EBren eta Seyche­lleen artean. Esaterako, negoziatzen dutenean, inoiz ez dute hitz egiten langileenlan­baldintzez. Hori kontatu nahi diegu, arrainaz ez ezik, honetaz ere kontziente izanbehar dutela. Era berean, lanean ari den jendearen berri izan behar dute, zu bezalakogizakiak baitira”. (Albert Napier, AOS ­ Apostleship of the Sea, Seychelleak).Ondorioak

Atunaren arrantza, transformazioa eta merkataritza mundu mailako arrantza jar­duerarik garrantzitsuenetako bat da. Arrain honen kontsumo handiak, batik bat he­rrialde garatuetan, mundu mailako jarduera hazkorra eragin du, kalteak eta desore­kak sortuz. EAE, planetako flota atunketari modernoenetako batekin, bere kostatikoso urruneko eremuetako itsas ekosistemen kalitatean eragitearen edo marrazoenmoduko espezie kalteberen gaineko presioa egitearen erantzule da. Bere jarduera­rekin kalteak eragiten dituen flota bakarra izan ez arren, eta ziurrenik kalte gehiendakartzana ez bada ere (esaterako, arraste­arrantzarekin alderatuta), zor ekologikogarrantzitsua dauka bere arrantzaren ondorioz.Kalte ekologiko gehiago prebenitzeko zenbait gako legoke. Batetik, arrainenstocken egoerari, APGen eta beste teknologia batzuen eraginei buruzko ikerketa

6699

sustatzea. Bestetik, zuhurtasun printzipioa eta ikuspegi ekosistemikoa aplikatzeaberez ezezagunak diren itsas habitatak kudeatzeko orduan. Honek, flota bakoitzarenguztirako harrapaketen mugatzea ekarri beharko luke, irizpide zientifikoetan oina­rrituta. Europa mailan, beharrezkoa da ur europarren kudeaketa arduratsuagoa etastocken berreskurapena. Hala, murriztu egingo litzateke kanpo mendekotasuna,beste herrialde batzuetan baliabideen gehiegizko ustiapena ekidingo litzateke etaetorkizun duina ziurtatuko litzateke Europako artisau­arrantzarentzat eta itsasbaz­terrekoarentzat. Bestetik, arrantza kontsumo eredu iraunkorra ere sustatu beharkolitzateke, ekosistemen birsorkuntza ahalmenean oinarrituta.Azkenik, beharrezkoa litzateke Europako Batasunarekin egindako arrantza akor­dioetan ez egotea botere gehiegikeriarik, batetik inguraketa ontzi atzerritarren on­dorio sozialak murrizteko, eta bestetik Indiako Ozeanoko herrialdeek atunenarrantza­tokietara iritsi eta horietatik etekinak atera ahal izateko. Kostaldeko he­rrialdeek, gainera, beren papera sendotu beharko lukete negoziaketetan: eskualdemailako negoziaketa esparru bat eta ikuspegi bateratu bat lortuz, artisau­arrantza­leen moduko kalteturiko hainbat eragileren parte­hartzea ahalbidetuz, eta baliabi­deak eta informazioa partekatuta eskualde mailan elkarlanean jardunez.

7700

OOnnddoorriioo nnaagguussiiaakkeettaa ggoommeennddiiooaakk

OOnnddoorriioo nnaagguussiiaakk eettaa ggoommeennddiiooaakk

Ikerketa honen lehen zatian egindako azterketa orokorrak gure mugez kanpotikdatozen baliabideekiko daukagun mendekotasun handia erakusten digu. 2004an,MEOen (Material Eskaera Osoa) %17 baino ez zen erauzi EAEn, eta gainerako%83 kanpotik etorri zen, %35 Espainiako estatutik eta %48 munduko gainerakotik,hain zuzen (Arto, 2009). Kanpo mendekotasun hau, neurri handi batean, sektoreindustrialaren pisuagatik gertatzen da, bereziki metalurgikoarenagatik, horren jar­duerarako beharrezkoa baita ezkutuko fluxu oso handiak dituzten mineralak inpor­tatzea. Hain zuzen, MEOen %46 jatorri metalikoko materialei zegozkien.Kanpo mendekotasunari dagokionez, energiaren sektorea ere nabarmentzen da,bertako MEOek bigarren postua baitute, %17ko partaidetzarekin. Sektore honekgas eta petrolio kopuru handiak inportatzen ditu, barne eskaria asetzeko (kontsumoindustriala, etxekoa eta garraioa, esaterako) zein elektrizitatea ekoizteko eta petro­lioaren finketarako. Gure energia kontsumoarekin lotuta, EAEren karbono zorra erenabarmentzen da, CO2 isurien ondorioz pilaturiko zorraren arabera neurtuta. Hau70eko hamarkadatik handituz joan da, 2005ean gutxi gorabehera 5.348 milioi eu­rora iritsita, BPGren %9,29 (Hoyos, 2009).Izan ere, esan genezake, EAE mailan, erregai fosilen eta metalen inportazioakdirela kalte gehien eragin dituztenak kanpoan (asko Hegoaldeko herrialdeetan), baiinportazioen guztirako bolumenagatik, bai tona bakoitzaren eraginagatik. Halere, ezditugu ahaztu behar planetako ekosistema aberatsenetan eta landa­komunitate etakomunitate indigena ugarirengan oso presio gogorra eragiten ari diren beste jar­duera batzuk: baso­plantazioak, nekazaritza industriala eta plantazio energetikoak,esaterako.Txosten honetan deskribatutako kalte ekologiko eta sozialek irmotasunez irudi­katzen dute baliabideen madarikazioa edo ‘resource curse’ deritzona (Pegg 2006,Sachs eta Warner 1995). A priori, baliabide naturalen erauzketak osasun ekonomi­koaren hobekuntza ekarri beharko lieke hegoaldeko herrialdeei, baina sarritan guz­tiz kontrakoa gertatzen da nazioarteko trukerako egungo baldintzengatik, transna­zional askoren jokabidearen zigorgabetasunagatik eta agintarien konplizitatea etainteresengatik. Aberastasun naturalaren ustiapenak okerragoak bihurtzen ohi dituHegoaldeko biztanleen bizi­baldintzak, areagotu egiten du ustelkeria, eta bioaniz­tasun eta ingurumen zerbitzuen kontrolik gabeko galera eragiten du.Euskal jendarteak ere badu egoera honen gaineko erantzukizuna, eta Hegoaldekokomunitateekin eta bertako ekosistema anitzekin duen zorra egunetik egunera haz­ten da. Zordunak gara, konpontzen ari ez diren kalte guztiengatik, baita gure kon­tsumo ereduarekin kalteak sustatzen jarraitzen ari garelako ere. Gainera, kontsumohori, sarri, Europa, Espainia edo EAEko gobernuen erabakiek bultzatzen dute.

7722

Indonesiako palmondoaren kasuan, kontua argi dago. Izan ere, gobernu eskalahoriek guztiek zuzenean sustatu baitute nekazal erregaien ekoizpena erregai fosilenordezko gisa, laborantza energetikoen zeharkako kalteak kontuan hartu barik. Gau­za bera gertatzen da Europako Batasunaren eta Afrikako hirugarren herrialdeen ar­teko arrantza akordioekien, Europako hurbileko itsasoak xahutuak izan diren garaihonetan. Desorekaturiko botere harremanetan oinarrituta, Europako ontzien ekoiz­penari eustea bilatzen dute akordioek eta baztertu egiten dituzte zuhurtasun printzi­pioa eta Afrikako ekosistemetan eta biztanleriengan izan ditzaketen ondorioak. Mi­neralen kasuan, Europako Batasunaren Lehengaien Ekimenak (Commission of theEuropean Communities, 2008) lehengaien hornidura bermatzea besterik ez du bi­latzen eta ez ditu herrialde esportatzaileekiko harreman asimetrikoak zuzendu nahi.Izan ere, Europar Batasunak herrialde esportatzaile batzuen garapen tresnak izandaitezkeenak “merkataritza askearentzako oztopoak” bezala identifikatzen ditu etahoriek desagertarazten saiatzen da. Eta hori guztia agortze prozesu nabarmenakkontuan hartu gabe.Beraz, badago Iparraldeko, Europako eta EAEko agintaritzen erantzukizun argiaHegoaldean lehengaiak erauzi eta lan egiteko dauden baldintza txarrei dagokienez.Beste kasu batzuetan, zor honen erantzuleak euskal enpresak dira (adibidez, BBVA edoIberdrola), euren politika espantsionistak eta Hegoaldeko herrialdeetan egiten dituzteninbertsioek sarri ekosistemen, ekonomien eta kulturen sarraskia eragiten baitituzte.Norantz abiatu?

Proiektuen araberako lanari loturiko hainbat baldintza direla eta, ikerketa hauEAEren kanpo ingurumen erantzukizunaren diagnostikoa erakustera mugatu da,azterturiko hainbat sektore eta kasutatik aurrera. Etorkizuneko proiektuek proposa­tuko dituzte gomendio zehatzak politika publikoen esparruan, diagnostiko horreta­tik abiatuta. Hori dela eta, azken atal honetan, gizarte iraunkor eta bidezkoagoakeraikitzeko gure ustez ibili beharreko bide horren inguruko hainbat proposamenazaltzera mugatuko gara.Nazio Batuek (2002) zein Europako Batasuneko Batzordeak (2006) onartu duteiraunkortasunerako trantsizioak beharrezko duela jarduera ekonomikoaren eta ba­liabide naturalen kontsumoa “desakoplatzea”, alegia, garapen sozialaren hazkuntzaezin dela baliabideen kontsumoaren hazkuntzan oinarritu. Zentzu horretan, azpi­marratzeko modukoak dira gizarte zibileko kolektibo ugaritik eginiko ekarpenak(Acción Ecológica Ecuador, Ceiba Guatemala, Desazkundea, Xarxa pel Decreixe­ment, etab.), hala nola zenbait gobernuzko estamentutatik eta esparru akademikotiketorritakoak (Latouch, 2008; Bermejo, 2008; Martínez­Alier et al., 2010b; Kallis,2011 Research & Degrowth). “Desazkundea”, “bizitze ona”, desmaterializazioa,ekonomia biomimetikoak eta antzeko esloganen pean ekonomia eta gizarte ereduberri baten inguruan hausnartzen eta berau aldarrikatzen ari dira; zuzentasunean,justizia sozialean eta naturaren mugekiko errespetuan oinarrituko den eredua.

7733

Klase eta eskualde aberastuek erdietsitako hazkunde ekonomiko maila, hauenbaliabide naturalekiko menpekotasunarekin eta kutsadura tasa handiekin batera,egun bizi ditugun ingurumen arazo gehienen gakoa da. Planetako ekonomiarik bo­teretsuenen uzkurtzea beharrezkoa dugu, gizaki guztion oinarrizko beharrak aseahal izateko46. Beharrezkoa dugu ingurumena xahutu barik lortu behar dugu, etor­kizuneko belaunaldien garapen aukerak errespetatu ahal izateko (Bermejo et al.,2010).Azterketa honetan ikusi dugu mundu globalizatuan eta peak­all edo baliabideengero eta urritasun handiagoko testuinguruan, kapitalismo industriala nahitaez egitenari dela aurrera ustiapen muga berrietarantz (comodity frontier). Hazkunde ekono­miko mugagabeak etengabe behar ditu materialak eta energia bere biziraupenerako,biztanleria periferiko ugariren bizi­baldintzak sarraskituta. Maiz, biztanleria horiekmatxinatu egiten dira egoera horren aurrean (Hornborg, 1998; Martínez­Alier,2002; Bunker eta Ciccantell, 2005; Gerber et al., 2009). Sarri, komunitate hauekdira eredu aldaketa exijitzen diotenak Iparraldeko herrialdeei.Eredu aldaketa honek kontsumo ohituren aldaketa eskatzen du, bai kopuruari da­gokionez, bai jatorriari eta kalitateari dagokienez: behar­beharrezkoak ez direnproduktu askoren kontsumoa murriztea, kontsumo energetikoa txikitzea47 edo hur­bileko eta ekologikoki adeitsuak diren nekazaritza eta arrantzako produktuen alde­ko apustua egitea. Hauek dira eguneroko bizimoduaren kanpo ingurumen eraginamurrizteko eta bestelako albo­ondorio positiboak eragiteko lehen urratsak (lehen

Uzkurtze eta bateratze eredua. Iturria: Sachs y Santarius (2007: 194).

7744

mailako sektore iraunkor eta duina aktibatzea Euskal Herrian, kanpo mendekotasu­na murriztea, etab.).Baina gure metabolismo sozialaren transformazio horrek ere araudizko aldaketagarrantzitsuetan oinarritu behar du. Laburbilduta, esan behar da, batetik, transna­zionalen jarduerak kontrolatuko dituen legeria bat egin eta abiarazi beharko litzate­keela, ahalmena emanda zigortzeko, jatorrizko herrialdean, beste herrialde batzue­tan egindako giza­, lan­, ingurumen, edo parte­hartze eskubideen urraketak.Lehengaien enpresa ekoizle edo erauzleak derrigortuta egon behar dira beren jar­duerek eragiten dituzten kalte sozio­ekologikoak ekiditera, eta, bestela, konpontze­ra edo ordaintzera.Bestetik, inportazio mailan, interesgarria litzateke adierazle sintetikoak egitea in­portaturiko gaiek pilaturiko eraginaren gainean, eta legezko mugak ezartzea EAEnonartuko ez genituzkeen gizarte eta ingurumen kalteak atzerrian eragin dituztengaien inportazioari. Adierazle horien lanketa produktuen trazabilitatearen hobe­kuntzarekin lotuta dago, ikerketa gehiago dakarrena, eta, batik bat, enpresa­intereshandiekin harremanik ez duten ikerketa independente gehiago.Azkenik, kontuan hartu behar dugu nazioarteko lankidetza ez dela bakarrik gara­penerako laguntza ofiziala, baizik eta beste herrialde eta ekosistema batzuekin lo­tzen gaituzten hainbat politika eta akordio. Garapenerako laguntza ofizialak aintzathartu beharko luke bioaniztasunak eta ingurumenak duten garrantzia hegoaldekojendarteen bizi­kalitatean eta eraldaketarako aukeretan. Dena den, atzerriarekin lo­tzen gaituzten gainerako politikek, era berean, ingurumen eta gizartearen aldagaiaere jaso behar dute. Llistarrek (2007) dioen bezala, Iparraldetik Hegoaldeari la­guntzeko daukagun estrategiarik onena ez suntsitzea da. Bere “lankidetzaren kon­tra” kontzeptuan (anti­cooperación), nabarmendu egiten du zein kaltegarriak direnoro har Hegoaldearekin ditugun harremanak.“Iparralde­Hegoalde laguntza deritzoguna (edo “garapenerako lankidetza”), He­goalde Globalak Iparralde Globaletik jasotzen dituen ekarpen negatiboak baino as­koz ere ekarpen positibo txikiagoa da” (Llistar, 2007). Ekarpen masibo horiek diraanti­kooperazioa dakartenak. “Lankidetzan aritzea izan behar da, elkartasun fluxuhori sortzeaz gain, indarrez uko egitea askoz ere fluxu indartsuagoei. Azken hauekHegoaldeko ekonomia kaltetuen gainean zabalduta daude, eta Afrika, Latinoameri­ka edo Asiako gure anaia­arreben moralik gabeko egoera iraunarazten dute. Hau da,arrazoiak ikertu, hedatu eta gure artean lankidetzaren kontra diharduten eragileakpresionatzea” (Llistar, 2007).Pilota gure teilatuan dago. Baliabide naturalen kudeaketa iraunkorraren eta bioa­niztasunaren kontserbazioaren alde lan egitea, eta aldi berean onartzea “Hegoalde­ko biztanlerien arrazionaltasun eta jardunbide kultural, ekologiko eta ekonomikoak(Escobar, 2004:171), planetako justizia eta bakearen alde lan egitea ere bada”(Marcellesi eta Palacios 2009:8).

7755

Bibliografía‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐­ Abdullah, S. A. and Nakagoshi, N. (2007). Forest fragmentation and its correla­tion to humanland use change in the state of Selangor, peninsular Malaysia. Fo­rest Ecology and Management 241: 39­48.­ Altieri, Miguel A. y Pengue, Walter A. 2006. La soja transgénica en América La­tina: una maquinaria de hambre, deforestación y devastación socio ecológica.Biodiversidad 47. GRAIN.­ Amande, J., Ariz, J., Chassot, E., Chavance, P., Delgado de Molina, A., Gaertner,D., Murua, H., Pianet, R., Ruiz, J. (2008) By­catch and discards of the Europeanpurse seine tuna fishery in the Indian ocean. Estimation and characteristics forthe 2003­2007 period. IOTC­2008­WPEB­12.­ Amigos de Tierra, 2012. Alimentos kilométricos. Las emisiones de CO2 por laimportación de alimentos al Estado español. Amigos de la Tierra España, Madrid.­ ANFACO (2011a). El sector industrial transformador, conservero y semicon­servero de productos del mar y de la acuicultura. ANFACO­CECOPESCA, Vigo.Disponible en: http://www.anfaco.es/webs/webAnfaco/portales/anfaco/files/DA­TOS%20SECTOR%202010.pdf­ Apaza, R., M. Franken, F. Osorio, J. Pinto, R. Marin (1996). Estudio de la conta­minación del lago Poopó con relación a metales pesados en la cadena trófica, in­cluido el hombre. Instituto de Ecología, UMSA, La Paz, Bolivia.­ Arto, Iñaki (2009). Capítulo II: análisis de flujos de materiales a escala regionalpara la solución de problemas ambientales globales: el caso del estaño. En: Con­tabilidad y análisis de flujos de materiales para la solución de problemas econó­mico­Ambientales. Tesis doctoral. UPV/EHU.­ Arto, Iñaki (2010a). Impactos ambientales del consumo en el País Vasco: Huellaecológica y huella de carbono. Documento de trabajo.­ Ascarrunz, María Eugenia, Jacques Gardon, Flavia Barbieri, María EugeniaGarcía, Noemí Tirado, Marina Cuti, Pamela Paco, Cristina Mejia, María Ruiz,Mauricio Ormaechea, Maritza Mercado (2010). Daño genotoxico por contami­nación minera en Oruro. PIEB – Programa de Investigación Estratégica en Boli­via, La Paz, Bolivia.­ Barcena, I., Lago, R., Villalba, U. (2009) Energía y deuda ecológica.Transnacionales, cambio climático y alternativas. Icaria.­ Barcena, I., Lago, R. (2008) La deuda ecológica vasca: Análisis y crítica denuestro modelo energético. Forum de la Sostenibilidad­ Barnosky et al., 2011. Has the Earth’s sixth mass extinction already arrived? Na­ture 51, vol 471.­ Beberidge, M. (1983). A surey of heavy metals in the lake Poopó basin, Bolivia.Institue of Agriculture, University of Stirling, Escocia. ­ Bermejo, Roberto

7766

(2008). Un futuro sin petróleo, ed. Los Libros de la Catarata.­ Bermejo, Roberto (2011). Manual para una economía sostenible, Los Libros de laCatarata.­ Bermejo, R., Arto, I., Hoyos, D., Garmendia, E. (2010). Menos es más: del desa­rrollo sostenible al decrecimiento sostenible. HEGOA, Cuadernos de Trabajo, 52.­ Bickel, T. O., Bruehl, C. A., et al. (2006). "Influence of habitat fragmentation onthe genetic variability in leaf litter ant populations in tropical rainforests of Sa­bah, Borneo." Biodiversity and Conservation 15(1): 157­175.­ Bishop, Ronald, 2012. History of Oil and Gas Abandonment in New York. SUNYCollege.­ Bringezu, S., Schütz, H. (2001). Total Material Requirement of the EuropeanUnion. Technical part. European Environment Agency, Copenhagen.­ Bridge, G., 2004. Mapping the Bonanza: geographies of mining investment in anera of neo­liberal reform. Professional Geographer 56 (3), 406­21­ Brühl, C. A. and Eltz, T. (2009). "Fuelling the crisis: Species loss of ground­dwe­lling forest ants in oil palm plantations in Sabah, Malaysia (Borneo)." Biodiver­sity & Conservation.­ Bunker, S., Ciccantell, P., 2005. Globalization and the Race for Resources. JohnsHopkins University Press, Baltimore.­ Carbon Trade Watch (2010). No Redd!­ Una Lectura Crítica. Una colección deartículos escritos por REDD Monitor, Global Justice Ecology Project, CensatAgua Viva, Amazon Watch, Acción Ecológica, OFRANEH, Movimiento Mun­dial por los Bosques Tropicales, COECOCEIBA­AT, Carbon Trade Watch, Ma­rea Creciente, Grupo ETC y la Red Indígena Ambientalista.www.wrm.org.uy/publicaciones/REDDreaderES.pdf­ Collque, Juan y Pablo Poveda (2010). Hegemonía transnacional en la minería bo­liviana. Le Monde diplomatique. El Dipló 28 (edición boliviana): 5­7.­ CBD Convention on Biological Diversity (2002). Global Biodiversity Outlook.Montréal.­ CBD Convention on Biological Diversity (2010). Global Biodiversity Outlook 3.Montréal, 94 pages.­ CE (2008). Study on the European external fleet. Final report. Contract FISH/2006/02. Comisión Europea.­ CE (2009). Libro verde de la reforma de la Política Pesquera Comunitaria. Comi­sión Europea.­ Ceballos, G. & Ehrlich, P. R. 2002. Mammal population losses and the extinctioncrisis. Science 296, 904–907.­ Cerviño, Santiago (2004). Estudio de la incertidumbre asociada a los métodos deevaluación de las poblaciones de peces. Tesis doctoral. Universidad de Vigo.­ Chey, V. (2006). "Impacts of Forest Conversion on Biodiversity as Indicated byMoths." Malayan Nature Journal 57(4): 383­418. ­ Chung, A. Y. C., Eggleton, P.,

7777

et al. (2000). "The diversity of beetle assemblages in different habitat types inSabah, Malaysia." Bulletin of Entomological Research 90(6): 475­496.­ CIFOR (2003). Fast­wood Forestry. Center for International Forestry Research,Jakarta.­ COAG (2010). Impacto de los acuerdos de libre comercio entre la ComunidadEuropea y el Mercosur en el sector agrícola. Coordinadora de Agricultores y Ga­naderos. www.coag.org/rep_ficheros_web/f2e3c7f5c5bd22fded6e3e7b2f74c2f8.pdf­ Colchester, Marcus and Norman Jiwan (2006). Ghosts on our own land: oil palmsmallholders in Indonesia and the Roundtable on Sustainable Palm Oil. ForestPeoples Programme and SawitWatch, Bogor.­ Colchester, M., 2011. Palm oil and indigenous peoples in South East Asia. ForestPeoples Program and International Land Coalition.­ Collette, B.B. et al, (2011) High value and long life­double jeopardy for tunas andbillfishes. Sciencexpress. Science DOI: 10.1126/science.1208730. Publicado on­line: 7 de Julio del 2011.­ Consejo de la Unión Europea (2006). Estrategia revisada de la UE para un desa­rrollo sostenible. DOC 10917/06.­ Commission of the European Communities (2006b). An EU Strategy for Biofuels.Bruselas.­ Commission of the European Communities (2008). The Raw Materials Initiative ­Meeting our critical needs for growth and obs in Europe. Communication fromthe Commission to the European Parliament and the Council. Bruselas.­ Coronado, Felipe (2006). Estudio de caso Conflicto Huanuni, Octubre 2006. De­fensoría del Pueblo de Bolivia, La Paz, Bolivia.­ Corrales, J. (2011). Situación actual y perspectivas futuras del mercado de atún enconserva y sus marcas en la Unión Europea. Presentación de power point. Vigo,13 de septiembre de 2011. Disponible en: http://www.anfaco.es/webs/webAnfa­co/portales/anfaco/files/Vatun2011/Juan­Corrales.pdf­ Danielsen F, Beukema H, Burgess Parish F, Brühl CA, Donald, PF, Murdiyarso D,Phalan B, Reijnders L, Struebig M & Fitzherbert EM (2009). Biofuel plantationson forested lands: double jeopardy for biodiversity and climate. ConservationBiology 23(2): 348–358.­ DATACOMEX (2011). Estadísticas del Comercio exterior. Datos mensuales ofi­ciales y actualizados desde 1995 por países, mercancías, flujo, comunidades,transporte y entrega. Ministerio de Industria, Turismo y Comercio. http://dataco­mex.comercio.es/­ Delgado de Molina, A., Ariz, J., Santana, J.C., Sarralde, R. (2007). Catch and dis­tribution of bycatch species and discards from Spanish tropical purse­seine fis­hery. IOTC 2007­WPEB­05.­ Djuweng, S. (1997). Indigenous Peoples and Land­Use Policy in Indonesia: A Da­yak Showcase, Pontianak: Institute of Dayakology Research and Development.

7788

­ Dirección General de Pesca de la Comisión Europea (2004). El carácter mundialde la pesca de túnidos. La pesca europea, 23.­ Dirzo, R. & Raven, P. H. 2003 Global state of biodiversity and loss. Annu. Rev.Environ. Resour. 28, 137–167.­ Ekologistak Martxan y Euskal Begia (2005). La Deuda Ecológica de Euskadi¿quien debe a quien?. Bilbao.­ Ekologistak Martxan (2006). Guía didáctica ­ La Deuda Ecológica y nuestromodelo energético / Zor ekologikoa eta gure energia eredua. Bilbao.­ Ekologistak Martxan (2008). Deuda ecológica y modelo energético: los casos deEcuador, Nigeria y Bolivia. Bilbao.­ Ekologistak Martxan, Komite Internazionalistak y CGT­LKN (2007). Informe finalde la audiencia preliminar del Tribunal Permanente de los Pueblos sobre el BBVA­ Epstein, P., Selber, J. (2002). Oil a life cycle analysis of its health and environ­mental impacts. The Center for Health and the Global Environment Harvard Me­dical School, Boston.­ Escobar, Arturo (2004). El lugar de la naturaleza y la naturaleza del lugar: globa­lización o postdesarrollo, en A. Viola (comp.): Antropología del desarrollo.Teorías y estudios etnográficos en América Latina, Barcelona, Paidós: 170­216.­ EVE (2010). Datos energéticos del País Vasco, Energía 2009. Ente Vasco de laEnergía EVE. www.eve.es­ Fair Trade Center, (2007) Report on Canned Tuna. The working conditions in aglobal industry) Disponible en: http://www.fairtradecenter.se/sites/default/fi­les/FTC_Tuna_1.pdf­ FAO. 1989. Recursos fitogenéticos: su conservación in situ para el uso humano. Ela­borado en colaboración con la Organización de las Naciones Unidas para la Educa­ción, la Ciencia y la Cultura (UNESCO), el PNUMA y la IUCN. Roma, Italia.­ FAO (2008b). High­level conference on world food security: the challenges ofclimate change and bioenergy. Bioenergy, food security and sustainability ­to­wards an International framework. Food and Agriculture Organisation of theUnited Nations. Roma. www.fao.org/fileadmin/user_upload/foodclimate/HLC­docs/HLC08­inf­3­E.pdf y en castellano: http://www.fao.org/bioenergy/52178/es/­ FAO (2010a). Bioenergy and Food Security. The BEFS analytical framework.Food and Agriculture Organisation of the United Nations.www.fao.org/docrep/013/i1968e/i1968e.pdf­ FAO (2010c). La evaluación de los recursos forestales mundiales 2010. Food andAgriculture Organisation of the United Nations.­ FAO (2010d). El estado mundial de la pesca y la acuicultura 2010, SOFIA. Foodand Agriculture Organization FAO, Roma.­ Fayle, T. M., Turner, E. C., et al. (2010). Oil palm expansion into rain forestgreatly reduces ant biodiversity in canopy, epiphytes and leaf­litter. Basic andApplied Ecology.

7799

­ FEP (2010). Revista informativa Fondo Europeo de la Pesca en España. Nº 82010. Fondo Europeo de la pesca.­ Fitzherbert, E. B., Struebig, M. J., et al. (2008). How will oil palm expansion af­fect biodiversity? Trends in Ecology and Evolution 23: 538­45.­ Fundación Amigos de la Naturaleza (2011). Atlas de Diversidad de Flora y Faunade Bolivia. http://www.biodiversidadbolivia.com/­ Gavaldà, M. (2003). La recolonización. Repsol en América Latina: invasión yresistencias. Icaria.­ Gavaldà, M. (2010). Bloque petróleo. Introducció a las indústries extractives.Elements d'economia, medi ambient i drets humans per la acció ciutadana, ma­terial didáctico del curso on­line sobre industrias extractivas. Intermon Oxfam yEnginyeria sense Fronteres.­ Gerber, J.F., Veuthey, S., Martínez­Alier, J., 2009. Linking political ecology withecological economics in tree plantation conflicts in Cameroon and Ecuador.Ecol. Econ. 68 (12), 2885–2889.­ Giampietro, M., Mayumi, K., 2009. The Biofuel Delusion: The Fallacy of LargeScale Agro­Biofuels Production.­ Gobierno Vasco (2008a). Plan Estratégico y Director Cooperación para el Desa­rrollo 2008­2011. Departamento de Vivienda y Asuntos Sociales.­ Informe ejecutivo de la Evaluación (2011). Evaluación Participativa del Plan Es­tratégico y Director Cooperación para el Desarrollo 2008­2011. Agencia Vascade Cooperación al Desarrollo, Gobierno Vasco, Kalidadea.­ Grupo de Reflexión Rural (GRR), 2009. Pueblos Fumigados Informe sobre laproblemática del uso de plaguicidas en las principales provincias sojeras de laArgentina. www.grr.org.ar/trabajos/Pueblos_Fumigados__GRR_.pdf­ Haberl, H., Erb, K.H., Krausmann, F., Berecz, S., Ludwiczek, N., Martínez­Alier,J., Musel, A., Schaffartzik, A., 2009. Using embodied HANPP to analyze tele­connections in the global land system: conceptual considerations. Danish J.Geogr. 109(2), 119–130.­ Hallier, J­P., Gaertner, D. (2008). Drifting fish aggregation devices could act asan ecological trap for tropical tuna species. Marine ecology progress series. 353.255­264.­ Hernández Zubizarreta, Juan (2009). Las empresas transnacionales frente a los de­rechos humanos: historia de una asimetría normativa. De la responsabilidad socialcorporative a las redes contrahegemónicas transnacionales. Hegoa y OMAL.­ Hornborg, A., 1998. Toward an ecological theory of unequal exchange. Ecologi­cal Economics 25 (1), 127–136.­ Hoyos, D. (2009). Cambio climático y deuda ecológica. La deuda del carbono enla Comunidad Autónoma del País Vasco. En: Barcena, Lago y Villalba (eds):“Energía y deuda ecológica. Transnacionales, cambio climático y alternativas”,Icaria, Barcelona.

8800

­ Hricko, A. (1994). Environmental problems behind the Great Wall. EnvironmentalHealth Perspectives 102, 154­159.­ Hurting, AK., San Sebastian, M. (2002). Geographical differences in cancer inci­dence in the Amazon basin of Ecuador in relation to residence near oil fields. In­ternational Journal of Epidemiology 31:1021–1027.­ IEA (2010). World Energy Outlook. International Energy Agency ­ IEA, 2010.www.worldenergyoutlook.org­ INE (2001a). Censo 2001, estadísticas poblacionales. Instituto Nacional de Es­tadística de Bolivia. www.ine.gob.bo­ INE (2001b). Estadísticas e Indicadores Sociodemográficos, Productivos y Finan­cieros por Municipio. Instituto Nacional de Estadística de Bolivia.www.ine.gob.bo­ INE (2007). Estadísticas Sociales. Instituto Nacional de Estadística de Bolivia.http://www.ine.gob.bo/­ IOTC (2010). Report of the Thirteenth Session of the Scientific Committee.IOTC­2010­SC­R[E]. Indian Ocean Tuna Commission.­ IOTC (2011) Archivo de capturas. Indian Ocean Tuna Commission. Disponible en:https://www.iotc.org/files/proceedings/2011/wptt/NC_TROP.zip­ IPCC ­ Intergovernmental Panel on Climate Change, 2007. Climate Change 2007:Mitigation of Climate Change. Contributing of Working Group III to the FourthAssessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cam­bridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA.­ Jackson et al., 2005 Trading Water for Carbon with Biological Carbon Sequestra­tion. Science 310, 1944­ Jiwan, N. 2007. La situación de los agrocombustibles en Indonesia. El aceite depalma para el mercado de biodiesel y sus efectos sobre la degradación social yambiental. Ecologia Politica 34, 81­83.­ Kallis, G. (2011). In defence of degrowth. Ecological Economics 70 (5): 873­880.­ Kerschner, C., Bermejo, R., Arto, I. (2010). Petróleo y carbón: del cenit del petró­leo al cenit del carbón. Ecología Política, 39­ King, M, Nageon de Lestang, J (2009). The co­management of handline and trapfisheries in the Republic of Seychelles. UNDP­GEF Mainstreaming BiodiversityProject. Seychelles Fishing Authority. Disponible en: http://www.pcu­sey.sc/Mainstreaming%20Biodiversity%20into%20Production%20Sec­tor%20Activities/Outcome%202%20­%20Artisanal%20Fisheries/Fishe­ries%20co­management%20Final%20report_February%202009.pdf­ Koh, L.P. and Wilcove, D.S. (2007). Cashing in palm oil for conservation. Nature448, 993–994.­ Koh, L.P. and Wilcove, D.S. (2008). Is oil palm agriculture really destroying tro­pical biodiversity? Conserv. Lett. 1, 60–64.­ Kucharz, Tom, 2007. Agroenergia en Asia: el gran suicidio. Ecologia Política, 84­85.

8811

­ Latouche, Serge (2008). La apuesta por el decrecimiento. Icaria.­ LIDEMA (2010). Áreas protegidas. LIDEMA – Liga de Defensa del Medio Am­biente, La Paz, Bolivia.www.lidema.org.bo/portal/index.php?option=com_docman&Itemid=329­ López, Elizabeth (2011). Aproximaciones a los impactos de la minería en la vidade las mujeres casos de Huanuni y Coro Coro Bolivia. Red Latinoamericana deMujeres Defensoras de Derechos Sociales y Ambientales. http://www.redlatinoa­mericanademujeres.org/2011/04/aproximaciones­los­impactos­de­la.html­ López, Elizabeth, Ángela Cuenca, Silvana Lafuente, Emilio Madrid, Patricia Mo­lina (2010). El costo ecológico de la política minera en Huanuni y Bolívar. PIEB– Programa de Investigación Estratégica en Bolivia, La Paz, Bolivia.­ López­Colón, José Ignacio y José Luis García Cano, 2010. Dos nuevas especies deinsectos en Sierra Morena. El Ecologista 67.­ Losada, S. (2002). Descartes en la industria pesquera: una perspectiva desde lasONGs. Presentación para el taller: Descartes en aguas comunitarias de especiescomerciales de pesca. Bruselas, mayo de 2002.­ Llistar Bosch, David (2007). La anticooperación: Los problemas del Sur no se re­suelven con ayuda internacional. Revista Pueblos, 29.­ MacKinnon, Ian (2007). Palm oil: the biofuel of the future driving an ecologicaldisaster now. The Guardian.­ Maddox, T., Priatna, D., et al. (2007). "The conservation of tigers and other wild­life in oil palm plantations, Jambi Province, Sumatra, Indonesia (October 2007)."ZSL Conservation Report 7: i­ii, 1­62.­ Mantxo, Martin (2011). Impactos en la Selva Indonesia de la Producción deAgrocombustibles vasca. Bosques del Mundo, Cambio Climático & Amazonía.Catedra Unesco / Unesco Katedra­ MAPA (2007). Libro Blanco de la Pesca. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimen­tación. Disponible en: http://www.mapa.es/pesca/pags/libropes/libro_blanco.pdf­ Marcellesi, Florent, Igone Palacios (2008). Integración de consideraciones de sos­tenibilidad en la cooperación para el desarrollo. Cuadernos Bakeaz 88.­ Marsac, F., Fonteneau, A., and Menard, F. (2000). Drifting FADs used in tuna fis­heries: An ecological trap? Disponible en: http://www.brest.ird.fr/ur109/publica­tions/pub_menard/drifting_fads.pdf­ Marti, S. 2008. Losing Ground: The human rights impacts of oil palm plantationexpansion in Indonesia. United Kingdom: FoE, Life Mosaic and Sawit Watch.­ Martínez­Alier, J., (2002). The environmentalism of the poor: a study of ecologicalconflicts and valuation. Edward Elgar, Cheltenham. Oxford University Press, Delhi.­ Martínez­Alier, Joan (2005). Preámbulo, en Miquel Ortega Cerdá (c) “La deudaecológica española”. Universidad de Sevilla Secretariado de Publicaciones, Sevilla.­ Martínez­Alier, J., Pascual, U., Vivien, F., Zaccai, E. (2010b). Sustainable de­growth: Mapping the context, criticisms and future prospects of an emergent pa­

8822

radigm. Ecological Economics 69 (9): 1741­1747.­ MEA Millennium Ecosystem Assessment (2005). Ecosystems and Human Well­Being: Biodiversity Synthesis, World Resources Institute.­ Menéndez Pérez, Emilio, 2010. ¿Podemos consumir más petróleo? El Ecologista 66­ Michard, Jocelyn (2008). Cooperativas mineras en Bolivia, formas de organiza­ción, producción y comercialización. Centro de Documentación e InformaciónBolivia CEDIB, Cochabamba, Bolivia.­ Montana Environmental Association Center. 2010. Disponible en:www.meic.org/mining/cyanide_mining/golden_sunlightMine­ WRM (2003). Las plantaciones no son bosques. World Rainforest Movement­Mo­vimiento Mundial por los Bosques Tropicales, Uruguay.www.wrm.org.uy/plantaciones/material/texto.pdf­ Mudd, Gavin (2007). Global trends in gold mining: Towards quantifying environ­mental and resource sustainability? Resources Policy 32: 42–56­ Muradian R., Martínez­Alier, J. 2001. Trade and the environment: from a “Sout­hern” perspective. Ecological Economics, 36 2 281–297.­ Naciones Unidas (2002). Plan of Implementation of the World Summit on Sustai­nable Development.­ Nellman, Christian, et al. (2009). The Last Stand of the Orangutan – State ofEmergency: Illegal Logging, Fire and Palm Oil in Indonesia’s National Parks.United Nations Environment Program and United Nations Economic, Social andCultural Office.­ OCEANA (2011). The European Union and fishing subsidies. Report. Disponibleen: http://eu.oceana.org/sites/default/files/reports/OCEANA_EU_Subsidies_Re­port_sept2011.pdf­ Oceanic Développement, Poseidon Aquatic Resource Management Ltd y Mega­Pesca Lda (2005). Estudio de la rama atunera europea. Informe final. Referenciasinforme: FPA 12/ TUN/05. Publicado 6/02/2006­ ODG (2009). Introducción de Criterios de Responsabilidad Exterior en la Futuraley de Biodiversidad de Cataluña. Sin publicar.­ Orta, M. (2010). Oil frontiers in the Peruvian Amazon. Impacts of oil extractionfor the Achuar of Río Corrientes. Tesis doctoral, Universidad Autónoma de Bar­celona, Barcelona.­ Ortega, Miquel (c) (2005) La deuda ecológica española: impactos ecológicos ysociales de la economía española en el extranjero. Universidad de Sevilla.­ Oxfam Germany (2010). The New Resource Grab: How EU Trade Policy on RawMaterials is Undermining Development. Traidcraft Exchange, Oxfam Germany,WEED, AITEC, and Comhlámh.­ PAADO (2005). Plan de Acción Ambiental del Departamento de Oruro PAA­DO.Prefectura de Oruro, Oruro, Bolivia.­ Pauly, D., Christensen, V., Guénette, S., Pitcher, T.J., Sumaila, U.R., Walters, C.J.,

8833

Waltson, R., Zeller, D. (2002). Toward sustainability in world fisheries. Nature418: 689–695.­ Pauly, D., Swartz, W., Sala, E., Tracey, S., Watson, R. (2010). The special expan­sion and and ecological footprint of fisheries (1950 to present). Plos One. Vol 5Issue 12 Diciembre 2010.­ Pegg, S. (2006). Mining and poverty reduction: Transforming rhetoric into reality.Journal of Cleaner Production 14 (3­4), 376­387.­ Petronor (2010). Informe anual 2009. Petronor, Muskiz.­ Pfeiffer, M., Tuck, H. C., et al. (2008). "Exploring arboreal ant community com­position and co­occurrence patterns in plantations of oil palm Elaeis guineensis inBorneo and Peninsular Malaysia." Ecography 31(1): 21­32.­ Proyecto Declaratoria Ambiental (2009). Proyecto: Declaratoria de Zona deEmergencia Ambiental Sub Cuenca Huanuni. CEPA, Centro de Ecología y Pue­blos Andinos, Oruro, Bolivia.­ PPO (1996). Proyecto Piloto Oruro. Ministerio de Desarrollo Sostenible y MedioAmbiente / Secretaría Nacional de Minería, La Paz, Bolivia.­ Prebisch, R. 1952. Theoretical and Practical Problems of Economic Growth(E/CN.12/221), D.F. CEPAL, México.­ Ruiz, Manuel, Emilio Menendez, Luis Rico, 2010. El vertido del Golfo de Méxi­co. El Ecologista 66, otoño 2010.­ Russi, D., Puig, I, Ramos, J., Ortega, M. y Ungar, P. (2003). Deuda ecológica.¿Quién debe a quién? Icaria, Barcelona.­ Sachs JD, AM. Warner (1995). Natural resource abundance and economic growth. Har­vard Institute for International Development Discussion Paper 517a, Cambridge, MA.­ Sachs, W., y T. Santarius (dirs.) (2007): Un futuro justo. Recursos limitados y jus­ticia global, Barcelona, Icaria.­ Schlosberg, D. (2007). Defining Environmental Justice: Theories, Movements, andNature. Oxford University Press, New York.­ Secretariat of the Convention on Biological Diversity, 2001. Impacts of human­causedfires on biodiversity and ecosystems functioning, and their causes in tropical, tempe­rate and boreal forest biomes, CBD Techinical series nº5. SCBD, Montreal.­ Sheil, D., Casson, A., et al. (2009). The impacts and opportunities of oil palm inSoutheast Asia: What do we know and what do we need to know? Occasional pa­per. Bogor, Indonesia, CIFOR.­ Sirait, Martua, 2009. Indigenous peoples and oil palm plantation expansión inWest Kalimantan, Indonesia. Report commissioned by the Amsterdam UniversityLaw Faculty.­ Sumaila R., Khan A., Dyck A., Watson R., Munro G., Tydemers P., Pauly D.(2010). A Bottom­Up Re­Estimation of Global Fisheries Subsidies (Working pa­per # 2009­11). University of British Columbia, Canada. Fisheries Centre, Re­search Report.

8844

­ TEEB (2009). The Economics of Ecosystems and Biodiversity. http://www.teeb­web.org/­ UNEP (1997). Environmental management in oil and gas exploration and production.United Nations Environment Programme. UNEP Industry and Environment. Paris.­ Urkidi, Leire (2010). Minería de Oro y Movimientos de Oposición. El caso dePascua­Lama en Chile. En G.C. Delgado Ramos (ed.): Aspectos socioeconómi­cos, legales y ambientales de la minería en América Latina. Ciudad de México:Centro de Investigaciones Interdisciplinarias en Ciencias y Humanidades de laUniversidad Nacional Autónoma de México.­ White, Julia, Ben White, 2011. “The gendered politics of dispossession: oil palmexpansion in a Dayak Hibun community in West Kalimantan, Indonesia”. Paperpresented on the International Conference on Global Land Grabbing. Institute ofDevelopment Studies, University of Sussex, 6­8 April 2011.­ WIOFish (2010). WIOFish Database. A catalogue of the small­scale fisheries ofthe Western Indian Ocean. Annual Report 2010.­ World Conservation Monitoring Centre (2010). "World Heritage Sites” Disponi­ble en: http://www.unep­wcmc.org/­ WRI (2008). Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) Version 6.0. Washington,DC: World Resources Institute. http://cait.wri.org­ WRM (2009). La voz de las mujeres sobre las plantaciones. Boletín Nº 140 delWRM, World Rainforest Movement, marzo de 2009. http://www.wrm.org.uy/bo­letin/140/opinion.html­ WWF y WIOMSA ­ Western Indian Ocean Marine Science Association (2011).Special call for concept notes. WWF/WIOMSA Western Indian Ocean Tuna Cha­llenge.http://sancor.nrf.ac.za/funding/31%20jul%20Concept%20Notes_­WIO%20Tuna%20Challenge_Final.pdf­ Zabaleta, Víctor Luis (1994). Análisis situacional de la pesca en el lago Poopó y laincidencia de los cambios ambientales en las comunidades influenciadas”. Traba­jo de tesis para grado de ingeniero agrónomo. Universidad Técnica de Oruro,Oruro, Bolivia.­ Zamora, Gerardo y colaboradores (2008). Evaluación ambiental del lago poopó ysus ríos tributarios. Universidad Técnica de Oruro, INCO S.R.L, Worley ParsosnsKomex, Laboratorio de LImnología de La Paz, Oruro, Bolivia.­ Zhou, S., et al. (2010). Ecosystem­based fisheries management requires a changeto the selective fishing philosophy. PNAS. Vol. 107, No.21. 25 de mayo de 2010.

8855

1 ­ Nahiz eta momentu askotan Euskal Herriaz hitz egin, hori baita gure ohiko lanesparrua, honetan lortutako eta landutako datuak EAEari dagozkie gehien bat.2 ­ Adibidez, “Deuda Ecológica Vasca: análisis y crítica de nuestro modelo energé­tico” (2006­2008) eta “Sensibilización y vinculación de experiencias del norte ydel sur en la búsqueda de estrategias frente a la deuda ecológica y el modeloenergético” (2008­2010).3 ­ Karbono zorra zera da: munduko batez bestekoaren gainetik isurtzen duten he­rriek duten zorra, batez bestekoaren azpitik isurtzen dutenekiko. Berotegi efek­tuko gasen isurketaren eraginak globalak eta mugez gaindikoak dira eta, beraz,batzuen kontsumoak eta jarduerak proportzio handiagoan egiten diote kaltemunduko klimaren egoerari. Bestela esanda, karbono zorra honen emaitza da:karbonoren gehiegizko isurketak, bider CO2 tona bakoitzaren kostu sozio­eko­logikoak, eurotan neurtuta adibidez.4 ­ http://yasuni­itt.gob.ec/5 ­ EAE, Yasuní parkearen neurri berdintsukoa da, eta 2009an 22,6 milioi tona CO2isuri zituen; Espainiako estatuak, aldiz, 370,4 milioi tona.6 ­ Bioaniztasunaren definizioak askotarikoak dira, eta testuinguruaren arabera al­datzen dira. Bioaniztasunaren definizioen buruzko eztabaidarako, ikus Nuñez etal., 2003.7 ­ Nazio Batuek sustatuta, 190 herrialdek baino gehiagok 2010erako bioaniztasungalera tasaren murrizketa nabarmena lortzeko konpromisoa hartu zuten 2002an.8 ­ Komunitate zientifikoan, paleontologoek suntsipen masiboa espezieen hiru laur­dena baino gehiago galtzeari deitzen diote, tarte geologiko laburretan gertatzendenean; halaxe bost aldiz baino ez da gertatu azken 540 milioi urtean, gutxi go­rabehera.9 ­ Ikus, halaber: http://fracturahidraulicano.wordpress.com; http://frackingezaraba.org10 ­ Prozesu ekonomiko jakin batzuen ondorioz mugitu edo kutsatutako materialak,baina ez direnak ez erabiltzen, ez zenbatzen inportazio/esportazioetan, ezta eko­nomian ere: esaterako, mugituriko arroka meatoki batera iristeko edo erabili ga­beko ganga edo zatia minerala bereizten denean. 2004an, EAEko MEOaren bai­tako ezkutuko fluxuen partaidetza %68ra iritsi zen.11 ­ Argazkiaren iturria: http://tardecilla.blogspot.com/2011/01/la­peor­ciudad­pa­ra­vivir.html12 ­ Bere historian zehar Pasaiako Portuan sarturiko handienetako bat, PasaiakoPortu Agintaritzaren hitzetan.13 ­ www.biodiversityhotspots.org/xp/Hotspots/hotspots_by_region/Pages/default.aspx14 ­ Munduko batez bestekoak ez du kontuan hartzen Txinako kontsumoa. Datuak2006ko kontsumoari buruzkoak dira, edo 2005­2007ko batez bestekoaren ingu­

8866

rukoak. Iturriak, MARM, Arrantzaren Plan Estrategikoa 2009­2013 eta FAO(2010d).www.biodiversityhotspots.org/xp/Hotspots/hotspots_by_region/Pa­ges/default.aspx15 ­ 2010ean, ebaluaturiko guztirako stocketatik, kalkulatu zen erkidegoko uretakoarrain populazioen %72 Gehieneko Errendimendu Iraunkorraren gainetik ustia­tzen ari zirela, eta %59 segurtasun muga biologikoen azpitik zeuden. Gainera,zientzialariek aholkatu zuten arrantza gelditzea stocken %14rentzat (Iturria: ECcommunication on fishing opportunities for 2010. 2010eko ekaina).16 ­ Kalkulatzen da EAEn lehen sektoreak hiru lanetik bat galdu duela 2003 eta2011 artean. Landutako lurren azalera %18 murriztu zen 1992 eta 2002 artean­%65 patataren kasuan, %59 bazka­laborantzetan eta %43 baratzekoetan (EHNE,2006)­, eta 2003 eta 2011 artean landutako lurrak, bazkalekuak edo baso­guneak%23 eta %45 artean murriztu ziren.www.elcorreo.com/especiales/elecciones/vizcaya/2011/noticias/aires­cambio­cam­po­vasco­20110511.html17 ­ Aztarna Ekologikoa: “Ekologikoki produktiboa den lurraldeko eremua (labo­rantzak, larreak, basoak edo ekosistema akuatikoak), bizi­maila zehatzeko biz­tanleria batek modu mugagabean erabilitako baliabideak ekoizteko eta sorturikohondakinak barneratzeko beharrezkoa, edonon dagoela ere eremu hori” (Wac­kernagel eta Rees, 1996).18 ­ Nekazaritzako lur­eremu erabilgarria (NLE): lur landu eta larre iraunkorreneremuak dira. Lur landuen baitan laborantza belarkarak, lugorriak, baratze fami­liarrak eta laborantza zurkarei eskainitakoak daude.19 ­ GRAIN, 2011, “Alimentos y Cambio Climático: El eslabón olvidado”,www.grain.org/es/article/entries/4364­alimentos­y­cambio­climatico­el­eslabon­olvidado.pdf20 ­ Informazio gehiago izateko, “Informe final de la Audiencia Preliminar delTribunal Permanente de los Pueblos sobre BBVA” (Bilbo, 2007ko urria) ikusdaiteke (www.bbvagh.org). Ikus, era berean, “Violaciones de los derechos huma­nos en la construcción del OCP (Oleoducto de Crudo Pesado)” (Alerta Verde,Boletín de Acción Ecológica, 2003ko maiatza, 126. alea)21 ­ http://ibertrola.blogspot.com.es22 ­ datos.bancomundial.org23 ­ Urdinez, lehentasunezko herrialdeak; ordenak herrialdeko emandako behin be­tiko aurrekontu ehunekoari egiten dio erreferentzia.24 ­ Ikerketa kasu hau Eneko Garmendiak garatu du.25 ­ datos.bancomundial.org26 Indonesiako Energia eta Baliabide Naturalen Ministerioak 2005ean kalkulatuzuen Indonesiako petrolio erreserbak hamaika urteren buruan agor litezkeela, gasnaturalarenak hogeita hamar urte barru eta ikatzarenak, berriz, berrogeita hamarurte barru (Republika, 20/01/05).

8877

27 ­ http://www.thejakartapost.com/news/2011/04/19/green­palm­oil­and­indonesia­inc­2015.html28 ­ Ekoizpen irizpideez gain, palmondo­olio eta beste produktu askoren iraunkor­tasun ziurtagirian garraio irizpideak ere txertatu beharko lirateke. Ez dirudi osoiraunkorra masiboki kontsumitzeak planetako beste puntan ekoizturiko olioa.Eta, jakina, iraunkortasunaren definizioaren barruan kontuan hartu beharko lira­teke iraunkortasun soziala eta justizia, langileei, komunitateei eta erauzketandiharduten eskualdeei dagokienez.29 ­ Munduko Bankuaren 2008ko apirileko isilpeko txosten hau geroago berrikusieta argitaratu da, eta hemen ikus daiteke:www­wds.wordbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/2008/07/28/000020439_20080728103002/Rendered/PDF/WP4682.pdf30 ­ Munduko Bankuaren azterketek erakusten dute lur jabetzen %40k baino gut­xiagok dutela titulu formal bat, eta gainerakoa antzinako jabetza edo jabetza in­formalaren mende dagoela.31 ­ Ikerketa kasu hau Leire Urkidik garatu du.32 ­ Muturreko pobrezia pobrezia datuen barne hartzen da, hau da, biztanleriaren%23 pobrea da, baina ez dago muturreko pobrezian.33 ­ Eremuan, oraindik daude zenbait meatzaritza kooperatiba, nahiz eta garrantzigutxikoak.34 ­ Ikerketa kasu hau Lali Musolek garatu du.35 ­ Tretzaontziak tretza bidez arrantzatzen duten ontziak dira, hau da, amu kopurubat lerro nagusi bati lotuta, itsasora jauritzen dena.36 ­ Komenentzia banderak, FOC´s (Flags of Convenience), eramaten dituzten ont­ziak erregistro, mantentze kostuak, zergak, beren tripulazioaren kontratuzko bal­dintzak eta abarrak murrizteko paradisu fiskaletan edo zerga­salbuespen handiakdituzten herrialdeetan erregistratzen diren ontziak dira (Zamora Terrés J. etaLeón Arias, A. CELSEM­UPC (2003): http://www.upc.edu/celsem/down/presti­ge_banderas.pdf37 ­ www.fao.org/fishery/statistics/tuna­catches/es38 ­ Espainiako estatuko egungo arrantza legearen arabera, martxoaren 26ko 3/2001Legea, Estatuko itsas arrantzari buruzkoa, portu base kontzeptua honela definit­zen da: “Arrantza­toki nazionaletik kanpo arrantzatzen duten ontzientzat, portubasea izango da ontziarekin lotura sozioekonomiko egonkorra duen hori, arau­dian ezartzen denaren arabera”. 65. artikulua. Portu basearen kontzeptua.39 ­ Kontserba enpresa espainiar edo euskaldun batzuek, Garavilla Ecuadorrek,esaterako, beren nazioartekotzerako laguntza publikoa jaso dute COFIDES SA(Garapenaren Finantzaketako Espainiako Konpainia) merkataritzako sozietateestatalaren aldetik. Horri dagokionez, beste ahots batzuek kooperazioaren kon­trako adibide argi bat dela adierazi dute (Garcia, F. http://www.odg.cat/docu­ments/formacio/piratas_ACoop.pdf). Hau da, Hegoaldeko herrialdeetan egindako

8888

kanpo enpresa­ekintza hauek, azkenean, benetako etekinak eragin beharreanmendekotasun ekonomiko, ingurumen eta gizarte ondorio handiagoak eragitendituzte; ez dira garapen iturri, garapenerako kooperazioaren kontrako ekintzakbaizik.40 ­ “Arrainak arrantzatzen jarraitzen duten arrantza arte galduak edo bertan beherautziak” (FAO, 2005). APGek kalte mota hori eragin dezakete, inguratzen dituztensareak baitituzte.41 ­ Libra bat atunen aztarna ehun bat aldiz handiagoa da libra bat sardinarena bai­no, neurri handiko atun batek urtean, bizirauteko, agian 15.000 arrain txiki janbehar ditu eta. Beraz, bere ingurumen eragina sardina batena baino askoz erehandiagoa da. Arraina kontsumitzeagatiko aztarna ekologikoaren sailkapeneanEspainiako estatuaren goiko postua (6. dago) elikadura katearen goialdeko arrai­nak jateko tradizioak dakar, esaterako, atuna, legatza, lupia edo bakailaoa.42 ­ Gumersindo Feijoo Santiagoko Unibertsitateko Ingeniaritza Eskolako irakas­learen arabera. http://blogs.elpais.com/eco­lab/2010/04/historia­de­una­lata­de­atun.html43 ­ Halere, hainbatetan elkarrizketak izan dira horiek negoaziatzeko.44 ­ Nancy Gitongak landa­lana egin bitartean emandako dokumentaziotik aterata.45 ­ http://escuela.elpais.com/pdf/2009/periodico/02.pdf ; http://www.elcorreogalle­go.es/galicia/ecg/oceano­indico­gran­mina­atun­flota­espanola/idEdicion­2010­01­11/idNoticia­504506/46 ­ Herrialdeen artean lehengaien kontsumoa banatzeko modua dela eta, badagoBaliabideen Gaineko Kuotaren Aldeko Koalizio bat, baliabideei kontsumo­kuotabat esleitzeko presio egitea duena, justizia soziala bermatzeko eta ekonomia lu­rraren maila iraunkorraren azpitik (earth’s carrying capacity) manentzeko. Kuotahori lehengai mota orori esleituko litzaioke, kontsumoaren murrizketa absolutualortzeko, pertsona baztertuenek eta ahulenek ere izan ditzaten gutxieneko lehen­gai horiek, eta ekozipen ziklo laburragoekin, buruaskitasun handiagoarekin, ba­liabideen toki hornidurako egokitzapen handiagoarekin eta garraio premia gu­txiagorekin ekonomia birkokatzeko, besteak beste.47 ­ Energia kontuetan kontsumo ekintza positiboei dagokienez, interesgarria daSom Energia­Energia Gara edo Goiener moduko energia kooperatibak sortzea,euren kooperatibistengandik funtsak jasotzen dituztenak energia berriztagarrikoproiektuak sustatzeko, eta kooperatibaren energia berriztagarriaren bezero kon­tsumitzaile gisa harpidetzea eskaintzen dutenak.

8899

9900

9911

9911