1

Stairway to heathen: religiositeit in de pagan metal subcultuur

Tegenover mij in de trein zitten vier mannen van een jaar of 30. Bandshirts, piercings, tatoeages en

dreadlocks vormen mijn uitzicht. We hebben zonder twijfel dezelfde bestemming: Paganfest in

Eindhoven. Daar treden vanavond vijf zogenoemde pagan metal bands op en mijn overburen zijn een

voorbode van het publiek dat er aanwezig zal zijn. Onderweg praten ze over de songteksten van één

van de bands, Thyrfing. Deze band zingt over Noordse mythologie en mijn overbuurmannen lijken hier

ook in geïnteresseerd te zijn. Goden als Odin en Thor komen langs en ik vraag me af hoe zij tegen deze

verhalen aankijken. Zien zij de Noordse mythologie waar Thyrfing over zingt enkel en alleen als een

verzameling verhalen en zijn ze er gewoon in geïnteresseerd? Of gaat het verder dan dat? Erkennen zij

misschien een zekere waarheid die verborgen ligt in deze oude mythen? Naarmate ik er langer over

nadenk, begint het steeds meer te kriebelen. Want hoe zou het dan zijn voor de bandleden die de

muziek maken? Zingen zij zo maar over hoe het christendom hun land innam en hun oude tradities

verloren gingen om een soort imago op te werpen en daar populariteit mee te verzamelen? Of zien zij

zichzelf echt als een onderdeel van de Noordse tradities? Geloven zij in de goden waar zij over zingen?

Is er iets religieus aan deze muziek? Anders gezegd: kunnen we religiositeit vinden in de pagan metal

subcultuur?

Heavy metal: het muziekgenre

Laten we eerst het fenomeen “metal” wat van dichterbij bekijken. Metal is een muziekgenre dat op de

eerste plaats hard is. Hard, krachtig, luid, hoe je het ook noemt, metal zet het volume op 11. Daarnaast

wordt het gekenmerkt door complex, scheurend gitaarspel, snelle ritmes op een uitgebreid drumstel

en een zanger(es) die even krachtig kan zingen.1 Wat wij nu metal noemen heeft haar oorsprong in het

einde van de jaren zestig van de vorige eeuw. Toen begonnen bands zoals Black Sabbath, Led Zeppelin

en Deep Purple onder invloed van de blues rock en psychedelische rock te experimenteren met een

nieuw geluid.2 Kenmerkend voor dit geluid, in het bijzonder bij Black Sabbath, was dat het harder,

duisterder en zwaarder werd.

Zoals met alle muziekgenres gingen artiesten en bands zelf aan de haal met het oorspronkelijke

geluid. Zo fragmenteerde het genre al snel en in de jaren tachtig ontstond er een subgenre dat in het

bijzonder interessant is voor mijn zoektocht naar religiositeit: de black metal. Het kenmerkende aan

black metal was namelijk een uitgesproken loyaliteit aan de duivel, aan Satan, in plaats van aan de

christelijke god.3 Black metal was niet enkel antichristelijk. Het was een beweging binnen de metal die

wilde vechten tegen de gevestigde orde en deze werd grotendeels bepaald door het christendom.

Zanger Kristian Eivind “Gaahl” Espedal van black metal band Gorgoroth vatte dit mooi samen in een

interview:

We live in a Christian world and we have to speak their language. When I use the word

'Satan' it means the natural order, the will of a man, the will to grow, the will to become

the superman and not to be oppressed by any law such as the church, which is only a

way to control the masses.4

Een voorbeeld van een antichristelijke songtekst is het nummer In Conspiracy With Satan van de band

Bathory uit 1984:

The lies of Christ will lose

the ways of hell I chose

2

I drink the floating blood

defy the fury of God5

Op de black metal ga ik in dit artikel niet diep in, al is dit genre overduidelijk ook erg interessant

wanneer het gaat om religiositeit en muziek/subcultuur. Wel is de black metal voor mijn artikel van

belang omdat het een start maakte met een antichristelijke tendens binnen de heavy metal. Uit de

black metal ontstond rond 1990 namelijk een alternatief antichristelijk genre: de Viking metal.

Bovengenoemde band Bathory heeft een cruciale rol gespeeld bij het ontstaan hiervan, en het heeft

de basis gelegd voor wat we nu “pagan metal” noemen. De oprichter van Bathory schreef in het boekje

van hun album Blood On Ice (1996) het volgende over hun verandering van black naar Viking metal:

I came to the personal conclusion that this whole satanic bit was a fake: a hoax created

by another hoax - the Christian church, the very institution they were attempting to

attack using satanic lyrics in the first place. Since I am an avid fan of history, the natural

step would be to find something in history that could replace a thing like the dark side

of life. And what could be more simple and natural than to pick up on the Viking era?

Great era and great for metal lyrics. Being Swedish and all... I sensed I might have

something.6

Zo kreeg de heavy metal naast een Satanische dus ook een heidense/pagaanse variant. In

sommige Viking metal songteksten kwam ook het antichristelijke element terug. Bijvoorbeeld in

Rekindling An Old Flame van de Britse band Ragnarok:

Out of the South from the deserts of Muspell they came,

on their banners the cross of their lord,

to bring a new wisdom to green land of plenty,

to bring us salvation with fire and sword.

They came here to tell us the nature of God,

but if their god knew Nature as well as does Wod

then would they have still piled our priests high on the pyre

and polluted our green land with blood and with fire?

Het is dus duidelijk dat de black metal en de Viking metal muziekgenres waren die zich wilden

distantiëren van de christelijke traditie. De black metal deed dit door volledig de aandacht te richten

op Satan en de Viking metal door inspiratie te putten uit thema’s die expliciet niet-christelijk waren en

in de ogen van christenen als heidens bestempeld werden. Tegenwoordig spreekt men over het

algemeen van pagan metal, een meer overkoepelende term die gebruikt wordt om alle metal bands

mee aan te duiden, die zich uitdrukkelijk laten inspireren door niet-christelijke thema’s en mythen. Nu

we een goed beeld hebben van de relevante muziekgenres binnen de metal, wordt het tijd dat we ons

gaan richten op de mensen achter de muziek.

Heavy metal: de subcultuur

Voordat ik specifiek in ga op de heavy metal subcultuur, is het eerst nodig om vast te stellen wat een

subcultuur nu eigenlijk precies is. Een subcultuur is, zoals het woord al impliceert, bestaat alleen bij de

3

gratie van een cultuur. De vader van de culturele antropologie, Edward Burnett Tylor, was in 1871 de

eerste die een expliciete definitie gaf van het woord “cultuur”:

Culture or Civilization, taken in its wide ethnographic sense, is that complex whole

which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom, and any other capabilities

and habits acquired by man as a member of society.7

De kern van deze omschrijving van cultuur – een “complex whole”: een soort pakketje van allerlei

dimensies van het menselijke leven – komt in de meeste cultuurdefinities die sindsdien zijn

geformuleerd terug. Zo ook in de definitie van Stuart Hall en Tony Jefferson meer dan 100 jaar later:

The ‘culture’ of a group or class is the peculiar and distinctive ‘way of life’ of the group

or class, the meanings, values and ideas embodied in institutions, in social relations, in

systems of beliefs, in mores and customs, in the uses of objects and material life.8

Oftewel: de cultuur van een groep mensen is hun pakketje van betekenissen, waarden en ideeën, die

zich in instituties, sociale relaties, geloofssystemen enzovoorts concretiseren. Zo’n idee van een mooi

afgebakend pakketje is natuurlijk een heel statisch en homogeen beeld van culturen, maar het is wel

een bruikbaar model om collectieve bewegingen in een samenleving op het spoor te komen.9

Bovendien geven Hall en Jefferson ook al aan dat een maatschappij niet samenvalt met een cultuur en

dat er in een maatschappij verschillende lagen van cultuur bestaan.10 Hier komt de subcultuur om de

hoek kijken. Wanneer mensen in een samenleving namelijk afwijken van het dominante cultuur-pakket

– de parent culture – en op basis van deze afwijkingen een coherente groep vormen met een eigen

geheel van ideeën, gebruiken enzovoorts, kunnen we spreken van een subcultuur.11 Wanneer deze

groep vervolgens ook nog leeftijdsgebonden is en de leden van de groep behoren tot de jeugd, spreken

we van een jeugdcultuur of jeugdsubcultuur.12

Zich voegen bij een subcultuur kan voor mensen een manier zijn om zich ergens tegen te

verzetten. In de geschiedenis vinden we tal van jeugdculturen die sterk demonstratief van aard waren,

denk bijvoorbeeld aan de nozems, de provo’s, de beatniks en de hippies. De heavy metal is vanaf het

begin voor veel jeugd zo’n tegencultuur. Het harde geluid van deze muziek was over het algemeen niet

populair onder volwassenen, dus was het aantrekkelijk voor jeugd om zich ermee te verzetten tegen

de wereld van de volwassenen, de parent culture.13 De black metal breidde dit verzet uit en legde de

focus van het protest op het christelijke aspect van de gevestigde orde. De Noorse black metal artiest

Varg Vikernes beschreef het verzet van de black metal subcultuur als volgt:

We want to create the most possible fear, chaos and agony so that the idiotic and

friendly Christian society can break down. We are overall not interested in that the

truth comes through. When we spread lies we cause confusion and confusion leads to

chaos and at last breaks down. People shall be oppressed and we support everything

that oppresses man and takes from him his feelings as free individuals ... [We spread

chaos and evil] through our music. It tears apart the soul of the listener, and through it

we spread death and devastation. We like that.14

Viking metal artiesten zagen het christendom ook als een onderdrukkende godsdienst en vonden ook

dat deze aan macht ingeperkt moest worden. Waar de black metal actief kerken afbrandde, probeerde

4

de Viking metal echter vooral een alternatief creëren met behulp van muziek maken over pre-

christelijke tijden en zo fans te inspireren. De pagan metal die we nu kennen staat in deze traditie van

onvrede over het christendom en een behoefte aan een alternatieve levenswijze. In hoeverre die

religieus genoemd kan worden, zullen we nu gaan ontdekken.

Heavy metal: de religie?

Net als bij “subcultuur”, is het allereerst van belang stil te staan bij het begrip “religie”. Er bestaan

honderden definities van, met elk haar eigen voor- en nadelen. Enerzijds zijn er substantiële definities

die pogen één gemeenschappelijke kern te beschrijven die alle religies hebben en daarmee dus een

beschrijving te geven van wat religie is. Een klassiek voorbeeld hiervan is de definitie van de reeds

genoemde antropoloog Edward Burnett Tylor: “It seems best to fall back at once on this essential

source, and simply to claim, as a minimum definition of Religion, the belief in Spiritual Beings.”15

Anderzijds zijn er functionele definities die puur kijken naar de functie die religie vervult voor religieuze

mensen, zoals het bevorderen van de sociale cohesie in een gemeenschap of het geven van betekenis

aan contingente gebeurtenissen in het leven van de mens.

Deze laatste manier van religie definiëren is voor onze zoektocht naar religiositeit in subculturen

interessant, omdat hier de subcultuur zelf een nieuwe religie zou kunnen worden, mits het dezelfde

functies vervult. De heavy metal subcultuur kenmerkt zich bijvoorbeeld door veel solidariteit binnen

de eigen groep en zo is er een sterke sociale cohesie.16 De concerten kunnen functioneren als een soort

rituelen, waarbij fans zichzelf verliezen in hun ervaring van de muziek.17 Bovendien kunnen de muziek

en de subcultuur een ongeschreven set van eigen waarden aanbieden als alternatieven of

supplementen voor de christelijke waarden. Als we dus een sterk functioneel getinte religiedefinitie

hanteren, zouden we heavy metal als een religie kunnen zien. De vraag die je hier snel geneigd bent te

stellen, is natuurlijk in hoeverre je dit nu echt “religieus” kunt noemen. Is het niet meer een soort

levenswijze? En aangezien religie ook een soort levenswijze is, wordt de grens tussen de twee al snel

vaag. Mijn vraag naar religiositeit in de pagan metal subcultuur, is eigenlijk een zoektocht naar die

grens tussen levenswijze en religie.

In deze zoektocht naar wat een levenswijze – in dit geval een subcultuur – religieus maakt, is het

nodig om nog een derde soort religiedefinitie te behandelen. Tussen de substantiële en de functionele

omschrijvingen van religie in zitten de polythetische definities.18 Bij deze benadering worden er een

aantal kenmerken onderscheiden waar een fenomeen aan moet voldoen, om religieus genoemd te

kunnen worden. Een bekend voorbeeld van zo’n religiebegrip is dat van religiewetenschapper Ninian

Smart, die zeven dimensies van religie onderscheidde:19

- Ritueel: een religie kent gestructureerde activiteiten als aanbidding, meditatie, pelgrimage,

offer, genezing, etc.

- Doctrine: een religie heeft een systeem van doctrines die een mens- en wereldbeeld vormen

- Mythe: een religie kent verhalen waar tradities uit voortkomen, rituelen aan ontleend worden,

doctrines uit gehaald worden, etc.

- Ervaring: een religie kent de ervaring van iets heiligs (Rudolf Otto’s mysterium tremendum et

fascinans uit zijn boek “Das Heilige”) en/of een meer contemplatieve, mystieke ervaring

- Ethiek: een religie postuleert ethische en indien mogelijk ook wettelijke voorschriften

- Sociaal: een religie manifesteert zich in de maatschappij door middel van organisaties

- Materieel: een religie manifesteert zich ook in de maatschappij door middel van concrete,

fysieke objecten, zoals kerken, beelden en boeken

5

Een verschijnsel hoeft niet aan alle zeven kenmerken te voldoen om een religie genoemd te kunnen

worden, ook al doen veel van de religies die men doorgaans beschouwt als religie dat wel. Zo ontstaat

er dus een situatie waarin er allerlei fenomenen die veel gelijkenissen met elkaar vertonen, maar niet

per se één gemeenschappelijke kern hebben en niet allemaal een bepaalde functie hebben, religieus

genoemd kunnen worden. Smart sprak zelf liever over worldviews in plaats van religies, daarmee ook

ideologieën omvattend die veel van deze kenmerken vertonen maar over het algemeen niet als

religieus gezien worden, zoals politieke ideologieën.20

Dit standpunt van Smart laat in mijn ogen goed zien wat een fenomeen nu eigenlijk religieus

maakt, wat het substantieel religieus maakt. Wanneer een ideologie als het communisme een religie

wordt genoemd, zullen veel mensen meteen wijzen op het ontbreken van een god of een ander

bovennatuurlijk wezen. Hierin ligt voor mij dan ook precies het verschil tussen iets wat lijkt op religie

en iets wat substantiële religie is. Dat bovennatuurlijke maakt een ideologie namelijk echt religieus.

Dit is in mijn ogen dan ook een essentieel kenmerk dat ten grondslag ligt aan alles wat wij in de

westerse wereld religieus noemen. Met andere woorden, een verschijnsel is pas een religieus

verschijnsel wanneer er iets expliciet transcendents in het spel is. Dit betekent dat het antwoord op

mijn vraag of we religiositeit kunnen vinden in een subcultuur in alle gevallen neer zal komen op het

wel of niet aanwezig zijn van iets transcendents. Desalniettemin is de typologie van Smart heel nuttig

om religiositeit op het spoor te komen, omdat het inderdaad algemeen geaccepteerde kenmerken van

het fenomeen religie beschrijft. Wanneer je met behulp ervan een verschijnsel tegenkomt, dat in ieder

geval de kenmerken vertoont van religie, kun je vervolgens gaan kijken of het dan ook echt substantieel

religieus is door op zoek te gaan naar de aanwezigheid van iets transcendents in dat verschijnsel. Dat

is dan ook precies wat ik heb gedaan bij de pagan metal subcultuur.

Veel heavy metal bands gebruiken (anti)religieuze symboliek. Een belangrijke reden hiervoor

was dat deze subcultuur zich wilde verzetten tegen machtsstructuren en heavy metal bands zagen

religies (met name het christendom) vaak als instituties die deze machtsstructuren creëerden en/of in

stand hielden. De black metal ging in het gebruik van religieuze symboliek heel ver en deed dit ook

veel explicieter. Het albumhoesje van de demo “Fuck Me Jesus” (1991) van de band Marduk laat

bijvoorbeeld weinig aan de verbeelding over.21 In hoeverre de black metal bands zelf religieus worden

in hun antireligiositeit is overigens een interessante vraag, maar één die ik hier niet zal proberen te

beantwoorden. De vraag die ik hier wel wil beantwoorden is in hoeverre er sprake is van religiositeit

in de pagan metal subcultuur. Zoals ik al zei, wilde de Viking metal een antichristelijk alternatief bieden

voor de black metal, met de nadruk op de pre-christelijke periode en de mythen die daarbij horen. De

pagan metal van vandaag is in principe niet anders.

Een eerste hint van iets religieus in de pagan metal subcultuur vinden we tijdens de concerten.

Zo’n concert kan namelijk rituele trekken krijgen, omdat de artiesten en fans zich in een liminoïde

ruimte begeven. Deze term is gemunt door de antropoloog Victor Turner, die onder andere

geïnteresseerd was in rituelen. Rituelen kennen vaak drie stadia: scheiding met het oude,

transformatie, en integratie met het nieuwe.22 Een ander woord voor de transformatiefase is de

liminele fase.23 Een voorbeeld van deze fase is de afzondering die meisjes in sommige stammen

moeten doorstaan na de eerste menstruatie. Ze worden weggehaald bij de groep (de scheiding) en

moeten drie dagen alleen leven. Deze tijd zijn ze nog niet geïntegreerd met hun nieuwe status. Dat is

precies de liminele fase: ze zijn het oude niet meer, maar ook nog niet het nieuwe. In Turners woorden

bevinden ze zich in een anti-structuur. Deze liminaliteit en anti-structuur kunnen artiesten en fans

tijdens een concert ook ervaren. Ze doen hun kruisjes af en verliezen zich in de tegendraadsheid van

het concert. Ze zijn eventjes niet meer de christelijke accountant die elke dag netjes naar zijn werk

6

gaat, maar headbangen zo hard mogelijk op het ritme van de pagan metal band. Omdat er in deze

situatie niet zo scherp een integratie met iets nieuws is en de ervaring zelf over het algemeen ook wat

minder sterk is dan bij een traditioneel overgangsritueel, kunnen we niet echt spreken van een liminele

fase, maar wel van iets wat er op lijkt: liminoïde dus.24

Om verder te komen in mijn zoektocht naar religiositeit, heb ik twee pagan metal bands

geïnterviewd en hun songteksten bekeken. Dit heb ik gedaan met behulp van de religiedefinitie van

Smart. Zo heb ik zeven interviewvragen opgesteld gebaseerd op de zeven dimensies van religie. De

twee bands die ik heb onderzocht zijn Ex Deo uit Canada en de Bornholm uit Hongarije. Ex Deo baseert

hun muziek en songteksten op de geschiedenis van het Romeinse rijk en Bornholm laat zich inspireren

door een persoonlijk, pagaans geloof van de tekstschrijver. Op basis van mijn analyse van deze twee

bands heb ik een inschatting kunnen maken van de mate van religiositeit van pagan metal artiesten.

Ik ben me ervan bewust dat het onderzoeken van twee bands weinig zegt over de subcultuur in haar

geheel en dat ik in die zin meer had gehad aan een grotere analyse van de songteksten van heel veel

bands. Ik denk echter dat als ik dit had gedaan, ik helemaal niets had kunnen zeggen over de

religiositeit, omdat het heel moeilijk te achterhalen is in hoeverre bandleden in hun privéleven achter

de inhoud van de songteksten staan. De enige manier om hier achter te komen is door ze het te vragen

en dat is dan ook wat ik wilde doen. Het was alleen onmogelijk voor mij om zo veel bands te

interviewen, dat mijn onderzoek generaliseerbaar is voor de gehele pagan metal subcultuur. En door

er in ieder geval twee te interviewen, heb ik wel de achtergrond bij de songteksten van díé bands

gekregen en kan ik daar wel een juist oordeel over vormen. Het is met andere woorden niet mijn

intentie om de resultaten van mijn kwalitatieve onderzoek op de hele pagan metal subcultuur te

plakken, maar om een inkijkje te bieden in de mate van religiositeit bij de mensen achter de muziek.

Het feit dat ik me hier ook beperkt heb tot de artiesten en niets zeg over de fans, is omdat de pagan

metal subcultuur heel gefragmenteerd en moeilijk op het spoor te komen is. De fans die ik heb

gesproken bij concerten antwoordden bovendien zo verschillend op mijn vragen, dat daar geen

eenduidige lijn in terug te vinden was.

“Insults to the pagan gods means punishment by death”

Uit mijn interview met de zanger van Ex Deo, Maurizio Iacono, bleek dat het onder de aandacht

brengen van de Romeinse geschiedenis het voornaamste doel was van de band en dus ook van de

songteksten. Iacono is van mening dat de huidige westerse wereld veel te danken heeft aan het

Romeinse rijk, dus dat het van belang is deze geschiedenis te onthouden. Een religieus doel heeft de

band dus niet. Wel zijn er binnen de Romeinse levenswijze een aantal niet te onderschatten religieuze

geloofsvoorstellingen, die volgens Iacono zeker een kern van waarheid bevatten.

As far as what I do with Ex Deo, is bringing back Roman History. It’s not about praying

to the gods of Mars and Jupiter. But in a way I believe in that a lot more than what is

currently being taught to our kids and I think it’s almost sets of control and fear in some

ways.

Hieruit blijkt ook het antichristelijke aspect van de subcultuur, ondanks (of misschien wel dankzij) de

katholieke opvoeding van de Italiaanse Iacono. Daarnaast zien we al een voorzichtige erkenning van

iets bovennatuurlijks en pagaans.

7

When I look more into direct contact with the thing that gives us the most energy and

for me that’s the sun. And if you look at the reality of what happens when the sun goes

down: total darkness everywhere and everybody goes to sleep. So for me it’s a very

important thing to notice that what they worshipped was the sun, which is the full

energy of what makes this world work. The other stuff is pretty much stories and it’s

whatever somebody else said. That other aspect for me is more of a reality-based thing.

More logical.

Het aanbidden van de zon is voor Iacono logischer dan het aanbidden van een god die je alleen kent

uit verhalen. Nu is natuurlijk de vraag in hoeverre hij écht gelooft in pagaanse goden. Hier bleef hij een

beetje vaag over, maar het werd wel duidelijk dat hij iets tegen heeft op het christelijke geloof.

I came to my own conclusions and my soul tells me that the message is right, like being

good to each other, but the whole form of control behind it isn’t. The fact that the same

god that tells you “everything’s cool”, if you make a mistake he tells you “you’re gonna

burn in hell”. That’s not a cool dude, man, just the way I see it. He punishes you, then

he cannot be so good right?

Iacono heeft dus wel degelijk een geloof in iets bovennatuurlijks, maar wat dat precies is kwam uit het

interview niet naar voren. Wat zijn persoonlijke geloof dan ook is, religie moet niet worden onderschat:

“The internet will change this world dramatically and religion will always have a place in it. Man needs

it to survive, I think.”

Het buiten de structuur van de maatschappij stappen, de liminoïde ruimte, kwam ook aan bod,

namelijk toen ik Iacono vroeg of het concert ook een ritueel kan worden:

My parents gave it (a cross) to me as a kid and I would wear it, but when I went to a

metal concert I would take it off cause I don’t want to be associated with that. I think

that to be honest 80% of the crowd you see… some of them are Catholics and they’re

normal in their life, they come here and they’re different, for the show. But then they

go home and they’re with their families and they go to maybe some church and all that

and it’s fine.

De songteksten van Ex Deo zijn heel duidelijk gebaseerd op gebeurtenissen uit het Romeinse Rijk. Dit

kunnen zowel legendarische als historische gebeurtenissen zijn en daarmee vinden we vooral de

mythische dimensie van Smart terug in de songteksten. Zo gaat het nummer Romulus over het

ontstaan van Rome en de strijd die er bestond tussen Remus en Romulus.

Romulus, from the wolf's mouth I feed eternity

Romulus, with my brother's blood I opened wide the gates of time

Standing at the hill cliff

A flock of birds crown me

I am fathered by the god of war, I am the king of Rome

Er wordt in de teksten ook regelmatig verwezen naar de Romeinse goden.

8

Loyal to the god of Mars

Oh...how the gods have spoken

Oh...how they whisper guidance

In the name of Jupiter and the people of the Republic

We bleed the blood of the Gods

The sun calls upon us

“Walk on pagan ways”

Uit mijn interview met gitarist en tekstschrijver Péter Sallai van Bornholm bleek dat hij een sterk

persoonlijk, paganistisch geloof heeft. Zijn Engels was niet al te goed, dus ik heb het vertaald naar

kloppend Nederlands voor de leesbaarheid. Péter kan voor zover ik weet geen Nederlands, dus als ik

hem hier aan het woord laat, parafraseer ik hem. Hij was net als Iacono niet een groot fan van het

christelijke geloof en hij maakte in het interview steeds het onderscheid tussen geloven, wat meer iets

is van de abrahamitische godsdiensten, en weten, wat bij het paganisme hoort.

De verhalen die er bestaan binnen religies komen allemaal op hetzelfde neer. Alle

religies hebben dezelfde soort verhalen, dezelfde soort tegenstellingen zoals mannelijk

en vrouwelijk: de zon en de maan, Jezus en Maria, Wodan en Freya, enzovoorts. Alle

religies zijn hetzelfde. Het is allemaal geloof, terwijl paganisme gebaseerd is op kennis.

Het belangrijkste is de natuur, zowel de natuur om ons heen als de menselijke natuur.

Hiermee bedoel ik de oude, oorspronkelijke gevoelens waar elke mens mee geboren is

en dus niet de dingen die we aangeleerd krijgen. Het zijn gevoelens die bij ons zijn tot

het moment dat we geboren worden. Hier vallen dus niet dingen onder als geloof in

een god, omdat we dat aangeleerd krijgen van onze ouders hier op aarde.

Op de vraag of hij dan ook rituelen had, antwoordde hij dit.

Nee, ik heb geen rituelen. In mijn ogen zijn alle rituelen hetzelfde. Er is geen God en

geen Satan. Enkel één kracht boven de wereld die leeft. Lucifer heeft bijvoorbeeld twee

gezichten: een witte en een zwarte. Het witte is God en het zwarte is Satan. Maar

achter die twee gezichten bevindt zich iets dat lacht om al die zaken. Mensen vinden

het nu eenmaal leuk om in van alles te geloven, terwijl paganisme een kwestie van

weten is.

De songteksten van Bornholm zijn heel paganistisch van aard. Hun recentste album, Inexorable

Defiance, gaat naar eigen zeggen over de transformatie die een man doormaakt van geloven (religie)

naar weten (paganisme). Een aantal passages van dit album om een indruk te krijgen van de teksten

van Bornholm:

I greet the gods of heathen soul

The sons of day

I greet the night and her daugthers

Pagan's my pray

9

Abraham's god does not command me

I don't kneel before the cross

I fly towards the halls

The gods waiting for me

I hail all the idols

I'm rough. I'm pagan

Pagan nature wake up now

Grey spirits of highland

Stay here forever and more

Old kingdom's old guardians

Het is interessant om te zien dat ondanks dat Péters paganistische geloof heel persoonlijk lijkt te zijn,

hij wel dicht blijft bij meer “traditioneel” pagaanse geloofsvoorstellingen. De belangrijkheid van de

natuur en de erkenning van een veelgodendom komen regelmatig terug in de teksten, ondanks dat

Péter zelf spreekt over één kracht boven alles. Ik denk dat hij heel erg beïnvloed is door pagaanse

ideeën die al bestonden en daar zijn eigen draai aan heeft gegeven.

Conclusie

Wat kunnen we nu uit dit alles concluderen? Zoals ik al heb aangegeven, pretendeer ik niet dat ik nu

precies weet hoe religieus de pagan metal subcultuur is. Wel denk ik te hebben laten zien dat er wel

degelijk substantiële religiositeit aanwezig is in deze subcultuur.

We hebben aan de hand van de theorie van Victor Turner over liminaliteit gezien dat dit al tot

uiting zou kunnen komen in het tegendraadse, rituele karakter van de concerten, wanneer artiesten

en fans buiten de structuur van de maatschappij stappen en een liminoïde ruimte betreden. De

frontman van Ex Deo leek dit idee te bevestigen. Verder kwam er uit mijn gevalstudie naar voren, dat

de tekstschrijvers van Ex Deo en Bornholm er allebei een persoonlijk geloof op na houden en dit

verwerken in hun muziek. Daar kunnen we dus zeker religiositeit terugvinden.

Of de subcultuur zelf een eigen, nieuwe religie vormt? Dat denk ik niet. De subcultuur vertoont

door de versplintering ervan te weinig overeenkomsten met wat wij over het algemeen zien als een

traditionele religie. Met andere woorden, de dimensies van Smart zijn niet duidelijk genoeg aanwezig.

Péter Sallai kwam hier ook over te spreken tijdens het interview:

Ik denk dat de pagan metal subcultuur een groep mensen is die er heel verschillende

opvattingen op na houden. Elke band heeft een andere ideologie en geen enkele past

dan ook in die van mij. Ik heb mijn eigen voorstelling van de wereld en ik volg alleen

die, niet die van anderen. Wij, Bornholm, maken dus wel onderdeel uit van de

subcultuur als geheel, maar we zijn niet hetzelfde als anderen uit de subcultuur.

Het is denk ik wel zo dat zowel artiesten als fans veel bezig zijn met de thematiek van de muziek. Ik

speculeer dat dit onder fans bij interesse blijft, waar het onder artiesten ook vorm kan krijgen in een

geloof. Als we ons nu nog eens afvragen wat mijn overburen in de trein ervan vinden, dan denk ik dat

zij de thematiek van de muziek in ieder geval heel erg cool vinden. Het substantieel religieuze van de

band wordt voor hen wellicht niet meer dan een feestje. Victor Turner beschreef dit laatste idee in

termen van een spontane communitas. Communitas is een intens gevoel van gemeenschap en van

10

erbij horen tussen mensen, zonder dat zij hun individualiteit verliezen.25 Communitas kent drie

vormen:26

- Spontaan: individuen vormen op een directe en onbemiddelde manier een gemeenschap

waarin ze allen hetzelfde gemeenschapsgevoel delen en totaal op één lijn zitten

- Ideologisch: individuen vormen na de gemeenschappelijke ervaring, op een retrospectieve

manier dus, ook een gemeenschap op ideologisch niveau

- Normatief: individuen houden hun ideologische communitas in stand door regelmatig bij

elkaar te komen, zo vormt de communitas een richtlijn voor hun leven

Als mijn medetreinreizigers uit hun dak gaan bij een concert, vormen zij ten minste een spontane

communitas. Wat betreft de andere twee soorten communitas, is het in ieder geval interessant om te

bedenken dat concerten wel gebruikt zouden kunnen worden om de communitas bij elkaar te laten

komen. Iacono had het hier ook over:

“Concerts are the rally point for all the rebels in metal. In a normal society, nobody

really understands what they listen to and they know that at a concert they’ll see other

people like them and they connect and they make friends, so it’s a social thing.”

Of we hiermee echt kunnen zeggen dat er sprake is van een normatieve communitas, weet ik niet.

Maar het geeft in ieder geval te denken.

1 Deena Weinstein, Heavy metal: the music and its culture (Cambridge, MA: Da Capo Press, 2000), 23-27. 2 Ibid., 16. 3 Aaron Patrick Mulvany, Reawakening pride once lost: Indigeneity and European folk metal (Middletown, CT:

Wesleyan University, 2000), 25. 4 http://www.tartareandesire.com/interviews/gorgoroth.html. 5 Alle lyrics komen van de website www.darklyrics.com. 6 Mulvany, 30. 7 Edward Burnett Tylor, Primitive Culture (London: John Murray, Albemarle Street, 1871), Volume 1, 1. 8 Stuart Hall & Tony Jefferson, Resistance Through Rituals, Youth subcultures in post-war Britain (London:

Hutchinson & Co. (Publishers), 1993), 10. 9 Jacques Janssen, Jeugdcultuur: een actuele geschiedenis (Utrecht: De Tijdstroom, 1994), 21. 10 Hall & Jefferson, 12. 11 Ibid., 13. 12 Ibid., 14. 13 Weinstein, 106-111. 14 Mulvany, 29. 15 Edward Burnett Tylor, 383. 16 Weinstein, 135-141. 17 Thomas Quartier, “Geraakt door het tegendraadse? Over jongerencultuur en spiritualiteit”, in Speling.

Tijdschrift voor Bezinning, vol. 3, iss. 2009, 31-38. 18 Malcolm Hamilton, The Sociology of Religion (New York, NY: Routledge, 2001), 21. 19 Ninian Smart, Dimensions of the Sacred: An Anatomy of the World’s Beliefs (London: Fontana Press, 1997), 10-

11. 20 Ibid., 2. 21 http://en.wikipedia.org/wiki/Fuck_Me_Jesus. 22 Victor Turner, The Ritual Process (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1977), 94. 23 Ibid.

11

24 Victor Turner, From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play (New York, NY: PAJ Publications, 1982),

53-55. 25 Ibid., 45. 26 Ibid., 47-49.