Dramaty Szekspira inspiracją dla kompozytorów

Dramaty Szekspira inspiracją dla kompozytorów

Ważne daty1564‐1616 – daty życia Williama Szekspira

1692 – premiera maski The Fairy Queen Henrego Purcella

1827 – powstanie Uwertury do Snu nocy letniej Felixa Mendelssohna‐Bartholdyʼego

1842 – powstanie La Mort d’Ophelia Hectora Berlioza

1858 – powstanie Poematu Symfonicznego Hamlet Franciszka Liszta

1888 – powstanie Uwertury fantastycznej Romeo i Julia Piotra Czajkowskiego

1847 – premiera opery Macbeth Giuseppe Verdiego we Florencji

1957 – Leonard Bernstein pisze musical West Side Story

1960 – premiera opery A Midsummer Night Dream Benjamina Brittena

Źródło: Maria Majewska-Mocek, cc0.

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Dramaty Szekspira inspiracją dla kompozytorów

Nauczysz się

wymieniać tytuły utworów i nazwiska kompozytorów, którzy w swojej twórczościinspirowali się dramatami Szekspira;

klasyfikować omawiane utwory do odpowiedniego gatunku muzycznego;

przedstawiać związek między twórczością dramatyczną Szekspira, a ideologiąromantyczną;

wskazywać środki muzyczne, za pomocą których kompozytorzy tworzyli muzycznącharakterystykę postaci szekspirowskich;

na podstawie analizy słuchowej rozróżniać przykłady z literatury muzycznej powiązanejz tematem.

Muzyczność sztuk Szekspira

1. Przeglądając stronnice dramatów Williama Szekspira (1564‐1616) warto zwrócić uwagę, żepoświęca on w nich wiele miejsce na rozważania dotyczące natury sztuki, jak również na

Plik o rozmiarze 124.35 KB w języku polskim

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dziełmuzycznych;

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formywypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;

3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np.esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

1

fakt, iż muzyka pełni ważną rolę w jego poetyckiej wyobraźni. Odwołuje się zarówno doteorii muzyki, jak również do aktu społecznego jakim jest muzykowanie. Przywołuje takżeokreślone gatunki muzyki instrumentalnej – aby podkreślić ważkość okazji lub w scenachzwiązanych z magią, wprowadza też gatunki pieśniowe, które wykonują bohaterowie naprośbę innych, lub dlatego, iż śpiew bezpośrednio wynika z ich zachowania lub stanu ichducha.

Strona tytułowa Pierwszego Folio z portretem Williama Szekspira, miedzioryt autorstwa Mar�na Droeshouta(1623), wikimedia.org, domena publiczna

Sztuki Szekspira były wystawiane w specjalnie zaprojektowanym teatrze The Globe.

Prezentacja 3D pt. Dramaty Szekspira inspiracją dla kompozytorów

Źródło: Maria Majewska-Mocek.

Muzyczność sztuk Szekspira, jak również ich potencjał dramaturgiczny sprawiły, iż przykułyuwagę licznych kompozytorów i często stanowiły bezpośrednią inspirację dla ichtwórczości. Jest rzeczą powszechnie wiadomą, iż zarówno Beethoven jak i Wagner bylizafascynowani twórczością angielskiego dramaturga i bardzo wysoko ją sobie cenili. Mimo iżnie stworzyli żadnego dzieła opartego bezpośrednio na jego sztukach, to liczni badaczewskazują na szekspirowskie motywy i sceny, które najprawdopodobniej stały się inspiracjądla ich muzyki.

Sen nocy letniej: od angielskiej maskido XX-wiecznej operyJednym z pierwszych kompozytorów, który zmierzył się muzycznie z dramatami Szekspira,był jego rodak – Henry Purcell. Napisał on maskę The Fairy Queen (Królowa Wróżek), którastanowiła komentarz do Snu nocy letniej – fantastycznej, quasi‐onirycznej opowieścio królestwie Oberona, Tytanii i zabłąkanej w nim czwórce śmiertelników. W dziele Purcellanie pojawiają się szekspirowscy bohaterowie, ale liczne postaci alegoryczne, takie jak:Tajemnica, Sekret, Sen, Wiosna, Lato, Jesień i Zima. Oprócz tego są: Pijany poeta, wróżki,Chińczycy i Rzemieślnicy. Forma angielskiej maski jest gatunkiem tylko częściowoprzekomponowanym – uzależnionym od dramatu mówionego. Muzyka była traktowana jakowstawka między aktami właściwej sztuki. Kompozytor z dużym wyczuciem wybrał takiemiejsca w dramacie, które naturalnie i logicznie nadawały się do wprowadzenia muzyki. Nafragmenty muzyczne składały się głównie pieśni, bardzo często oparte na formuleopadającego basu typu chaconne i tańce, które często były łączone z partiami chóralnymi.

Do najsławniejszych fragmentów partytury należą: Hush – no more, If love sweet passion whydoes it torment, Now winter comes slowly czy też O let me weep.Lament O let me weep – jeden z najbardziej znanych lamentów Purcella – pojawia sięw V akcie. Śpiewany jest na prośbę Oberona – króla magicznego świata. Oparty na formulestałego, opadającego basu. Z głosem dialoguje instrument obligato, a towarzyszy im bassocontinuo.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plHenry Purcell, „O let me weep, The Fairy queen”, online-skills, CC BY 3.0Henry Purcell, „O let me weep, The Fairy queen”, online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Henry Purcell, O let me weep, The Fairy queen. Kompozycja posiadaumiarkowane tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem.

1. The Fairy Queen została wystawiona w Londynie w 1692 r. w Queens Theatre DorsetGarden. Z zachowanych dokumentów wiadomo, że dzieło zostało zrealizowanez niezwykłym rozmachem, na scenie prezentowane były smoki, małpy, a największy zachwytwśród publiczności wzbudziła ostatnia maska, której akcja umiejscowiona była w chińskimogrodzie.

Queens Theatre Dorset Garden, miejsce premiery maski The Fairy Queen Purcella. Rycina autorstwa Williaima Dolleʼa (1673),wikimedia.org, Domena Publiczna

Sen nocy letniej fascynował wielu kompozytorów, ale rzadko bywał opracowany w całości.Muzykę incydentalną stworzyli m. in. Felix Mendelssohn‐Bartholdy oraz Carl Orff. MuzykaMendelssohna zapisała się w pamięci melomanów za sprawą Marsza weselnego, który jestjednym z utworów najchętniej wybieranych do oprawy ceremonii ślubnych. Do słynnych

1

fragmentów należą również: Scherzo oraz Uwertura, którą kompozytor napisał już w 1826roku w wieku zaledwie 17 lat. Figuracje smyczków w wysokim rejestrze, pizzicato, częstezmiany rejestru, zastosowana instrumentacja, odwołują się niemal ilustracyjnie do treścidramatu budząc skojarzenia z światem wróżek i elfów, a niekiedy też z ryczeniem osła,w którego zmienia się jeden z bohaterów.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plFelix Mendelsohn-Bartholdy, „Uwertura do Snu Nocy Letniej” (fragm.), online-skills, CC BY 3.0Felix Mendelsohn-Bartholdy, „Uwertura do Snu Nocy Letniej” (fragm.), online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Felix Mendelsohn-Bartholdy, Uwertura do Snu Nocy Letniej (fragm.).Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Wśród dzieł operowych opartych na motywach Snu nocy letniej należy wskazać równieżutwór Carla Marii von Webera – operę Oberon. Dzieło to jednak nie zyskało w całościpopularności, być może przez fakt, że libretto zamiast angielskiego oryginału wykorzystujejęzyk niemiecki. Często wykonywana jest uwertura, która stała się samodzielnym utworemkoncertowym.

Kompletne opracowanie szekspirowskiego dramatu zawdzięczamy również BenajminowiBrittenowi, jednemu z czołowych angielskich kompozytorów XX w. Skomponował on operęA Midsummer Night's Dream, op. 64, do libretta Petera Pearsa i własnego, będącegoadaptacją dramatu Szekspira. Premiera dzieła miała miejsce 11 czerwca 1960 roku, podczasfestiwalu muzycznego w Aldeburgh.

1. Britten muzycznie wyróżnił trzy typy bohaterów: postaci o proweniencji wiejskiejcharakteryzuje muzyka quasi‐ludowa, kochanków – romantyczny idiom, a świat wróżek

1

i elfów oddany jest za pomocą ulotnej, eterycznej muzyki, którą słychać już od pierwszychtaktów opery. Taka też jest partia Oberona, która została napisana specjalnie dlakontratenora Alfreda Dellera. Jego partii towarzyszą często harfa i czelesta. To specyficznebrzmienie jest szczególnie dobrze słyszalne w kunsztownej arii Oberona I know a bank, którawzorowana jest na utworze Purcella Sweeter than roses.

Benjamin Bri�en, fot. Hans Wild, 1968, wikimedia.org, Domena Publiczna

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plBenjamin Bri�en, „Aria Oberona I know a Bank, A Midsummer Night Dream”, online-skills, CC BY 3.0Benjamin Bri�en, „Aria Oberona I know a Bank, A Midsummer Night Dream”, online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Benjamin Britten, Aria Oberona I know a Bank, A Midsummer NightDream. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.

Portrety Ofelii i duńskiego księcia przedstawionew Hamlecie

Źródło: online skills, cc0.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plHector Berlioz, „La mort d'Ophélie” (1842), online-skills, CC BY 3.0Hector Berlioz, „La mort d'Ophélie” (1842), online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Hector Berlioz, La mort d'Ophélie (1842). Kompozycja posiadaumiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plFranciszek Liszt, „Poemat Symfoniczny Hamlet”, online-skills, CC BY 3.0Franciszek Liszt, „Poemat Symfoniczny Hamlet”, online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Franciszek Liszt, Poemat Symfoniczny Hamlet. Kompozycja posiadaumiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.

Romeo i Julia: muzyczne losy najsłynniejszychkochanków świataHamlet zainspirował również twórczo Piotra Czajkowskiego, w 1888 roku napisał onUwerturę Fantazję o tym tytule, a 5 lat później muzykę incydentalną do spektaklu. W jegodorobku odnajdziemy również Fantazję Symfoniczną opartą na motywach Burzy Szekspira.Jednak to Romeo i Julia Uwertura Fantastyczna przyniosła mu największe uznanie i sławę.Geneza dzieła sięga przyjaźni kompozytora z jego starszym kolegą po fachu MilijemBałakiriewem. To on zainteresował młodego wówczas kompozytora tematemszekspirowskich kochanków, sam też zaproponował mu sposób jego opracowaniapodsuwając jako wzór swoją Uwerturę Król Lear jako model. Utwór przechodził licznerewizje i poprawki, aż w końcu w 1880 roku powstała jego trzecia i ostatnia wersja, która jestobecnie najczęściej wykonywana. Utwór ma formę formy sonatowej z powolną introdukcjąi epilogiem. Dramatyczny potencjał tej formy Czajkowski wykorzystał splatając jej głównetematy z podstawowym konfliktem sztuki na osi miłość – nienawiść. Podstawowymielementami tej struktury są trzy tematy. W introdukcji pojawia się opracowany chorałowotemat ojca Laurentego. Charakteryzuje go ciemne brzmienie fagotów i klarnetów i tonacjafis‐moll. W dalszym przebiegu dzieła – w przetworzeniu i repryzie temat ten towarzyszyćbędzie tematowi walki.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl„P. Czajkowski, Romeo i Julia, temat introdukcji”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: P. Czajkowski, „Romeo i Julia”, temat introdukcji. Kompozycja posiadaumiarkowane tempo. Cechuje się hymnicznym charakterem.

P. Czajkowski, Uwertura Fantastyczna Romeo i Julia, temat introdukcji, online-skills, CC BY 3.0

Kolejny temat, określany jako temat pierwszy, to temat konfliktu Kapuletów i Montekich,który doprowadził do tragicznego zakończenia historii kochanków. Ten poszarpany,

dynamiczny temat przykuwa uwagę charakterystycznym synkopowanym i punktowanymrytmem. W ekspozycji pojawia się w tonacji h‐moll.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl„P. Czajkowski, Romeo i Julia, temat zwaśnionych rodów”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: P. Czajkowski, „Romeo i Julia”, temat zwaśnionych rodów. Kompozycjaposiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.

P. Czajkowski, Uwertura Fantastyczna Romeo i Julia, temat konfliktu zwaśnionych rodów, online-skills, CC BY 3.0

Temat miłości Romea i Julii zostaje wprowadzony w drugiej części ekspozycji przez altówkęi rożek angielski, którym towarzyszą smyczki z tłumikami (con sordini). W trakcie przebiegudzieła jest on poddawany licznym modyfikacjom. W ekspozycji pojawia się w tonacji Des‐dur.Nie występuje w części przetworzeniowej, pojawia się dopiero w repryzie i kodzie, gdzietowarzyszą mu struktury charakterystyczne dla marsza pogrzebowego, zmianie poddanyzostaje również tryb tonacji, która zmienia się z durowej na molową. W ten symbolicznysposób Czajkowski dopowiada tragiczne zakończenie historii Romea i Julii.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl„P. Czajkowski, Romeo i Julia, temat miłości Romea i Julii”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: P. Czajkowski, „Romeo i Julia”, temat miłości Romea i Julii. Kompozycjaposiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

P. Czajkowski, Uwertura Fantastyczna Romeo i Julia, temat miłości Romea i Julii, online-skills, CC BY 3.0

W XIX wieku topos miłości dwojga kochanków z Werony pojawił się również w twórczościoperowej Gounoda i Belliniego. Charles Gounod napisał pięcioaktową operę Romeo i Julia,która zasłynęła serią czterech duetów oraz arią Julii w formie Walca. Z kolei opera VincenzoBelliniego Capuleti e Montecchi, napisana w zaledwie półtora miesiąca, zamówiona na sezonkarnawałowy 1830 przez Wenecki Teatr La Fenice, kojarzona jest głównie ze specyficznąpartią Romea, która przeznaczona jest dla głosu żeńskiego (rola in travesti).

Historia muzycznych opracowań losów Romea i Julii nie kończy się na epoce romantyzmu.W XX wieku muzykę baletową, a następnie suitę opartą na tej muzyce, stworzył radzieckikompozytor Sergiusz Prokofiew. Pascal Dusapin w swojej postmodernistycznej operzeRoméo et Juliette z 1984 uwikłał postaci protagonistów w zagadnienia o tematycerewolucyjnej, socjologicznej i kulturalnej. Topos miłości i nienawiści między dwomazwaśnionymi rodami stanowi również podstawę słynnego musicalu Leonarda BernsteinaWest Side Story z 1957 roku.

Makbet – Otello – Falstaff – szekspirowskiedramaty w interpretacji VerdiegoWielkim miłośnikiem talentu Szekspira był także Giuseppe Verdi. Potencjał dramatycznydojrzał on jednak w sztukach rzadziej opracowanych muzycznie. Jego pierwsząszekspirowską operą był Macbeth do libretta Francesco Marii Piave, wystawiony weFlorencji w 1847 roku. Mroczna atmosfera dramatu budowana jest poprzez liczne scenyz duchami i czarownicami oraz sceny majaków i wizji. Te elementy stanowią takżenajmocniejsze strony opery Verdiego. Scenom z wiedźmami, opracowanym na 3‐głosowychór żeński towarzyszą groteskowe i przeraźliwe brzmienia w orkiestrze podkreślające ichdiaboliczne pochodzenie.

1. Monologi postaci zbudowane są najczęściej w oparciu o zabarwione silnymi emocjamirecitativo accompagnato, wraz z wstawkami ariozyjnymi tworzą rozbudowane sceny.W wielkiej scenie z I aktu, w której Makbet rozważa możliwość zabicia Króla Duncana,zwraca uwagę opracowanie muzyczne, formuły i zwroty, które podążają za każdą fraząsłowną wypowiedzianą przez Makbeta, jego wzburzeniem i emocjami.

Scena spotkania Makbeta z Wiedźmami, Roberto Focosi, litografia Francesco Corbe�a, wikimedia.org, Domena Pubiczna

W akcie V na uwagę zwraca również scena obłędu Lady Makbet – wielkie arioso opatrzoneobszernym orkiestrowym wprowadzeniem i zakończeniem. Pojawiająca się w nim melodiacharakterystyczna, zapowiedziana już w uwerturze dzieła symbolicznie wskazuje na związekwiny i pokuty.

Pozostałymi dziełami w twórczości Verdiego opartymi na dramatach Szekspira są jego dwieostatnie opery – Otello z 1887 r oraz Falstaff z 1893 r. W obu przypadkach kompozytor miałszczęście współpracować ze wspaniałym librecistą Arrigo Boito. Wzbogacił on tekstoryginalnej sztuki Othello o elementy takie, jak słynne Credo Jagona, które jest wyznaniemnihilizmu i złej woli. Fragment ten, opracowany muzycznie w diabolicznej aurze trylóww niskim rejestrze, skontrastowanych z akcentowaną melodią graną przez orkiestrowe tutti,uwypukla przesycony złem charakter bohatera.

Sztuki Szekspira cieszą się niegasnącym powodzeniem wśród kompozytorów takżewspółcześnie. Do najbardziej znanych produkcji w XXI wielu należy opera brytyjskiegokompozytora Thomasa Adèsa The Tempest (Burza), która budzi podziw i uznanie wśródwielu krytyków. Na tym polu swoje zasługi mają również polscy kompozytorzy: w 2006 r.Prasqual (Tomasz Praszczałek) skomponował operę Ophelia, która miała swoją premieręw Teatrze Wielkim w Poznaniu, a Paweł Mykietyn w 2010 roku na festiwalu SacrumProfanum wystawił musical Król Lear.

1

1. Cavatina to typ prostej arii, o niewielkich rozmiarach, prostej melodyce i braku powtórzeń.

Anna Netrebko & Elina Garanca, www.last.fm, domena publiczna

ZadaniaĆwiczenie 1

Uzupełnij treść.

Falstaff, Francesco Marii Piave, Otello, Arrigo Boito, Makbet

Pierwszym dziełem Verdiego opartym na dramacie Szekspira była opera ..........................................do libre�a ........................................... Również ostatnie dwie opery włoskiego kompozytora, ..........................................i .......................................... są adaptacją dramatów angielskiego twórcy.W obu wypadkach autorem libre�a był ...........................................

1

Ćwiczenie 2

Zaznacz zdanie prawdziwe.

Piotr Czajkowski jest autorem muzyki baletowej do spektaklu Romeo i JuliaPartia Oberona w operze Brittena The Midsummer Night’s dream jest przeznaczonadla głosu basowego.Jedna z wersji Hamleta Ambroise’a Thomasa kończy się koronacją Hamleta na królaDanii.

Ćwiczenie 3

Wskaż, którzy z wymienionych kompozytorów napisali utwory inspirowane dramatemSzekspira Romeo i Julia.

Pascal DusapinHector BerliozFelix Mendelssohn- BartholdyVincenzo Bellini

Ćwiczenie 4

Przyporządkuj utwory do odpowiedniego gatunku. Przeciągnij elementy na właściwe miejsce.

maska, Balet, musical, poemat symfoniczny, symfonia dramatyczna

Hector BerliozRoméo etJulie�e

Franciszek LisztHamlet

Henry PurcellThe Fairy Queen

SergiuszProkofiewRomeo i Julia

Paweł MykietynKról Lear

Ćwiczenie 5

Podaj nazwę i autora utworu, z którego pochodzi słynne Credo.

The Fairy Queen H. PurcellaHamlet F. LisztaOtello F. VerdiThe Tempest T. Adès

Ćwiczenie 6

Przyporządkuj tematy muzyczne Uwertury Fantastycznej Piotra Czajkowskiego do ich opisu.

Tematintrodukcji –Temat ojcaLaurentego

Pierwszy temat– tematzwaśnionychrodówMontekichi Kapuletów

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Ćwiczenie 7

Słownik pojećBasso con�nuo

linia głosu basowego stanowiąca podstawę elementu harmonicznego utworu.

Cava�na

typ prostej arii, o niewielkich rozmiarach, prostej melodyce i braku powtórzeń.

Maska

angielska forma muzyczna, odpowiednik opery. Łączy elementy tańca, pantomimyi śpiewu.

Obligato

oznaczenie partii obowiązkowej podczas wykonania.

Recita�vo accompagnato

forma wokalno‐instrumentalna charakterystyczna dla gatunku opery. Cechuje jąakompaniament orkiestry, bardziej rozbudowana melodyka oraz większe nasycenieemocjami.

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

0:00 0:41

1. Romeo i Julia, temat introdukcji, Piotr Czajkowski

2. Romeo i Julia, temat zwaśnionych rodów, Piotr Czajkowski

3. Romeo i Julia, temat miłości Romea i Julii, Piotr Czajkowski

4. Sapia la mia sposa, Makbet akt I, Giuseppe Verdi

5. O let me weep, The Fairy queen, Henry Purcell

6. Uwertura do Snu Nocy Letniej (fragm.), Felix Mendelsohn-Bartholdy

7. Aria Oberona I know a Bank, A Midsummer Night Dream, Benjamin Britten

8. La mort d'Ophélie (1842), Hector Berlioz

9. Poemat Symfoniczny Hamlet, Franciszek Liszt