Die Sosio-kulturele Lewenswyse van Bantoes op plase (met besondere verwysing na die Landdrosdistrik van Coligny)

LODI \X' IKL '.THI ODOR L'S VA 7.YL

Proc.lsl..ril 111gul11..ll tlr \" 1.. rl..r~ ,l!lt\,l! \ ,111 l lll l!r.ud Orn. ll•r

Philmnrliw 111 d" l.<il<r< rn \X'l·'h' ~" n' "''' V111k,~ 1111d, .l\ l:i1ud1c.ri,g t 111g .1.111 die. P1Hlhc.l-..tr11e111ht l 1111,c.r'lll1f \1r

< hns1< lik, Hnl"r 011.I, rn '"

Pr111rn11or· Prt1I .Ir .J.H . ( '"'""

Pn: 111r1.1

l ;ll l ll.trl l (!)-.!

VOORWOORD

Die skrywer wat vir jareonder die plaasbantoe gelewe en gewerk het,

beskou die voltooiing van hierdie proefskrif as die bekroning van sy loop­

baan as sendeling en glo dat hierd ie beskeie bydrae tot bevordering van

die geestelike en materiele heil s a l dien van die miljoene wat onafske id­

baar aan die boereplaa s verbonde is.

Langs hierdie weg wil ek my opregte dank betuig teenoor:

Prof. dr . J. H. Coetzee, my promo tor, deur wie se onvermoeide ywer ,

wetenskaplike bekwaamheid, stimulerende kritiek , geduld, le iding e n

raad, hierdie proefskrif voltooi kon word

Die Blanke- en Bantoegemeenskappe van Co ligny onder wie ek die ge luk ­

kigste jare van my bediening deurgebring het en waar ek oop deure ont ­

vang het in belang van hierdie navorsing

my lewensmaa t en kinders wat oor ba ie jare veel om my ontwil ontbeer

het en sonder wie se aanmoediging, ondersteuning, gebede, gecluld e n

opoffering, hierdie ideaa l nie vir my verwesenlik kon word nie .

J:?IE SOSIO-KULTURELE LEWENSWYSE VAN BANTOES OP PLASE (MET BESONDERE VERWYSING NA DIE LANDDROSDISTRIK VAN COLIGNY)

I Die doel van die proefskrif

(a) Algemeen 1 (b) Motivering 4 (c) Doe ls telling 6 (d) Metode en probleme 8

II Die gebied en bewoners

(a) 'n Oorsigtelike beeld van die vroegste aanraking tussen Blankes en Ba n toes

(i) Algemeen 20 (ii) Aanraking op ekonomiese gebied 21 (iii) Aanraking op .l:;odsdi enstige gebied 21

(b) Die historiese agtergrond van die ontwikkeling van 'n bepaalde kleur­gesindheid tussen Blank en Nie-b lank en ctie invloed daarvan op menslike verhoudinge 22

(c) Persoonlike verhoudinge tusse n Blankeplaasbewoners en Bantoe-arbeiders 26

(d) Huidige wetgewing met betrekking tot Ban toes op die plase van Blankes 32

(e) Die landdrosdistrikvan Coligny 35

(f) Die vroegste inwoners van die distrik 37

(g) Huidige verteenwoordiging van verskillende bevolkingsgroepe 39

(h) Getalleverhouding tussen Blankes en Bantoes op boereplase 40

III Die sosiale aspek

(a) Algemeen 47

(b) Geboorte en kinderdae 48

(i) Vooregtelike periode 48 (ii) Bevalling 50

(fii) Afsonderingsperiode 52 (iv) Die suigelingsperiode 54 (v) Naamgewing van kinders 55 (vi) Kinderlewe en ontspanning 57

(c) Oorgang tot volwassenheid 59

(d) Huweliksluiting en huwelikslewe

(i) Vooregtelike geslagsverhoudinge 60 (ii) Voorvereistes vir die sluiting van 'n huwelik 65 (iii) Keusereels in verband met die huwelik 66 (iv) Verlowing 69 (v) ~eeling ten opsigte van bogadi 70 (vi) Die aard van die huwelikseremonie 75 (vii) Onderlinge verlx>udinge in die huwelikslewe 79

(e) Dood en begrafnis 84

(f) Slotopmerkings ten opsigte van Blankebeiiivloeding met betrekking t.ot begrafnisgebruike by die plaasbant.oe 90

(g) Slotopmerkings ten opsigte van die sosiale aspek in die algemeen 92

IV Die opvoedkundige aspek

(i) Inleidende opmerkings ten opsigte van die tradisionele opvoedings­proses by die Bantoe met besondere verwysing na die Batswana 99

(a) Opvoeding 99 (b) Die doel van die opvoeding 100 (c) Die duur van die opvoeding 102 (d) Die subjekte van die opvoeding 103 (e) Die inhoud van die opvoeding 104 (f) Die opvoedingsmetode 105 (g) Spesiale opvoeding 108

(ii) Die ontwikkeling van 'n andersoortige waardesisteem ~n opsigte van die opvoeding by die plaasbantoe sedert indienstreding y Blankes llO

(a) Die doelverandering in die opvoedingsproses (b) Die duurverandering in die opvoedingsproses (c) Die verandering van subjekte van die opvoeding

lll l14

l15

(d) Die vera nder ing van inhoud in die opvoedings proses 11 (e) Die metodeverandering in die opvoedingsp r oses 121 (f) Verande ring ten opsigte va n spesia le opvoeding 125

(iii) Die Bantoe-plaasskoo l

(a) Die eer ste sendings ko le in Bantoe-o nderwys 129 (b) 'n Oorsigtelike bee ld van die Depar teme ntele beheer Len ops igte vnn Ban toe -p laassko le 129 (c) Beleid en voorwaardes van die Departement ten opsigLe van die stig-ting van plaasskole 131 (d) Sillabusse vir Laer Primere e n Hoer Pr imere skole 133 (e) Verspreiding van Bantoesko le in die lancldrosd istrik va n Colign y 137 (f) Klagtes en besware ten opsigte va n Bantoe-p laassko le l ..J.O (g) Die eindproduk van die plaasskool as resu ltaat van botscnde onderwysideale 146

V Die ekonom iese aspek

(a) 'n Beknopte oorsig van die ontstaan en ontwikkeling van boerclery in uid-Afrika 155

0J) 'n Beknopte oorsig van die vraag na, die beskikbaarheicl en inclien;; -neming van arbciders op plase van B lankes 15G

(c) Opmerkings oor die tradisionele ekonomie van die Bantoe in die algemeen 161

(cl) Die omvang van plaasarbeid op 'n moderne boerclery-eenheicl in Coligny 165

(e) Die huiclige verleenwoordiging van BanLoemans, -vrouc en -kincll' l' ·, in diens van Blankeplaasbewoners 169

(f) Nie-werkende plaasbantoe 173

(g) Die vraag na en beskikbaarheid van Bantoe-:irbeiders op plasc in cl ic gebied 174

(h) Die iudiensneming van seisoenswerknemers 176

(i) Die arbeidsgeskiklheid van Bantoe-arbeiders op plase 17"

{j) Heersende lone van plaasarbeidcrs 1 3

(k) Bykomende voorregte van Bantoe-a rbe idcrs l '7

(p Evaluering van bykomende begunstiginge ten opsigte van gesins-hoofde 187

(m) Slotopmerkings met betrekking tot die verandering in die ekono-miese stelsel van die plaasbantoe 211

VI Die godsdienstige aspek

(a) Inleiding 221

(b) Die inslag van die Christelike godsdiens onder die Bantoebevolkings-groepe van Suid-Afrika 221

(c) Die Bantoe- en Blanke-Christendom

(i) Die Bantoe in die algemeen 230 (i i ) Die Bantoe op boereplase 233

(d) Sinkretisme en die voorkoms daarvan in die verskillende fasette van die religiositeit van die plaasbantoe 241

(i) Algemeen 241 (ii) Religieuse opvattings en praktyke 244

Die begrip van Modimo 244 Die begrip van Jesus Christus Die begrip van die Heilige Gees Die begrip van die Woord van God Die begrip van gebedsgemeenskap Die begrip van die kerk 25 8 Die begrip van die sakramente

247 249

251 254

262

(e) Die rol van profete as verskaffers van sekuriteit 267

(f) Die rol van uiterlike tekens in kerklik differensiasie en identifi-kasie 273

VII Samevatting en konklusie

(a) Algemeen 291 (b) Die sosiale aspek 294 (c) Die opvoedkundige aspek 312 (d) Die ekonomiese aspek 320 (e) Die godsdienstige aspek 328

Bylaes A 345 B 349 c 351

Bronnelys 353

DIE OOEL VAN HIERDIE PROEFSKRIF

(a) Algemeen

Elke kultuur is onderhewigaan 'n proses van akkulturasie waartydens s e ­

kere kultuurtrekke deur 'n betrokke oordraende groep afgedwing, tocge­

laatofverbied word en waaruitdieoornemende grocp in 'n proses van s e­

leksie oorneem en aanvaar. In hierdie proses word sekere vreemde kul­

tuurtrekke in die kulturele patroon van die oornemende groep geihtegreer

en dan weer tot 'n funksionele patroon heraangepas.

Akkulturasie le i gevolglik tot 'n proses van aanvaa rding waarin di e

oornemende groep s y eie kulture le e rfgoed kan ver loor en s e lfs nuwe

inner like waardes kan aanneem . in 'n proses van akkulturasie kan 'n

betrokke kultuur dus 'n wesenlike verandering onde rgaan en selfs tot

'n proses van assimilasie gcvoer word .

In die volgende woorde y.,rys Coertze1

) onder andere daarop hoe die

draers van die Westerse kultuur deur we r eldwyc kontaksituas ies

voo rtdurende akkultu ratiewc proscssc aan di e gan g gesi t hot wat vera l

in Suid-Afrika met sy ve rskeidei1heid inboorlingkulture sy in vlocd laat

geld he t: 11

Die a lle rbelangriks te proscss e van akkulturas ie wat die

geskiedenis nog geken het en wat wercldwyd is, is die langsamc oo r­

stroming van die wcreld deur draers van di e Westerse h.-i.1ltuur in vc1·­

skillende lewensvor me. Die inboorlingevolke van die wereld is op

verskillende tye en in verskillende werelddele ondc rhewig gestcl aan

be1nv loecling deur verskillende bclewenisvorme van die Westcrsc kul ­

tuur: Franse, Duitse , Amerikaanse , Italiaa nse , Hollandse, Bl'lgicse,

Engelse, Spaanse , Portuges e en selfs die jong A[l'ikaanse be le we ni s

2

daarvan. In Suid-Afrika het die Afrikaanse belewenisvorm saam met

verskillende ander belewenisvorme van die Westerse kultuur en ook

ander vreemde kulture naas die inboorlingkulture te staan gekom,

terwyl die draers daarvan, die betrokke mense, ook in noue en lang­

durige aanraking met mekaar gekom "het".

In die Republiek van Suid-Afrika het besondere akkulturatiewe situa­

sies wat sedert die vroegste aanraking tussen Blankes en Bantoes ont­

staan het, steeds nou saamgehang met sy eie historiese agtergrond en

verloop en met die aard van die komponente wat in elke geval aanwe­

sig was. Elke besondere kultuur wat in so 'n akkulturatiewe situasie

betrokke was, was op sigself weer die resultaat van historiese pro­

sesse en van besondere geografiese omstandighede wat 'n rol in die

vorming daarvan gespeel het.

Die huidige situasie ten opsigte van die Bantoes in die Republiek van

Suid-Afrika dui daarop dat, na 'n akkulturatiewe proses oor jare,

daar tans, net soos voor die aanraking met die Blankes, nie sprake

is van een Bantoekultuur nie maar dat 'n steeds groter verskeidenheid

kultuurpatrone besig is om uit te kristaliseer, afhangende van die aan­

of afwesigheid van die r eeds vermelde faktore in elke akkulturasie­

proses.

Malinowski2

) sien die situasie as volg: 11A glance at any part of

British East or South Africa shows that we have to do, not with one

culture, unified or mixed, but with a patchwork of culture areas.

These can be classed into three categories, each containing a special

type of human life, a special phase of the cultura l process. There

are districts predominantly European and controlled by Western

modes of life and thought. There exist tribal reserves almost purely

African. But besides these there are also districts and institutions in

which Africans and Europeans collaborate and depend on each other

in the most direct and specific manner". Hy kom later tot 'n nog dui­

deliker gevolgtrekkinghieroor en verklaar: 3

) )t wouid almost be

possible to take a piece of chalk and on the face of the continent to

map out spatially the areas of each type: predominantly European,

genuinely African, and those covered by the processes of change".

In die lig van bovermelde sien die navorser een van die belangrike

take van die moderne Volkekunde in die Republiek van Suid-Afrika

daarin dat dit sigself veral moet bepaal by 'n studie van: ,,those

covered by the processes of change". Verskeie navorsers het dan ook

reeds aandag gewy aan akkulturasieprosesse onder Bantoes in stede­

like gebiede, stamlande en r e servate.

Aan die Bantoes op die platteland, in die besonder Bantoes op die

plase van Blankes, is in die verlede weinig aandag gegee. Tog dui

historiese feite daarop dat die vroegste intensiewe en voortdurende

kontak tussen Blankes en Bantoes juis op hierdie terrein sy aanvang

gehad het. Daarbenewens was hierdie kontak van 'n meer persoonlike

en intieme aard terwyl die getalsomvang van Bantoes op plase van

Blankes oor die jare steeds 'n aansienlike persentasie van die Bantoc-

bevolkingsgroepe van die Republiek van Suid-Afrika uitgemaak het.

Van hierdie Bant.oes verklaar Marquard4

) in 1948 alrceds:

,.According to the Census of 1936 the re are about 21;4

million Bantu

on European farms throughout the Union. Of these almost ha lf arc in

the Transvaal, and the remainder are fairly equally divided between

the other three Provinces".

3

4

In die lig van die proses van akkulturasie waaraan die Bantoes op

plase van Blankes onderwerp was en met die oog op die gebrek aan

gegewens met betrekking tot die huidige staat van kultuurverandering,

het die navorser getrag om die sosio-kulturele leefwyse van hierdie

groep te betrag, na te vors en te beskryf en sodoende volkekundige

gegewens beskikbaar te stel wat as prikkel kan dien vir verdere na­

vorsing wat weer onontbeerlik is wanneer 'n basis vir vreedsame

naas- en voortbestaan vir alle bevolkingsgroepe in Suid-Afrika gevind

mo et word. 5

)

(b) Motivering

Eiselen wys daarop dat dit nie net die Departement se taak is om na­

vorsingswerk te doen nie, aangesien die meeste van ons Universiteite

tans beskik oor leerstoele in Afrikanistiek, Sos iologie en aanver­

wante vakke. Hy waarsku daarteen dat hierdie arbeids - en studieveld

nie ligtelik deur navorsers betree mag word nie en dat daar deurge­

dring moet word tot by die organies-samehangende van elke kultuur-

stelsel.

Met betrekking tot die waarde en betekenis van en behoefte aan volke­

kundige studies, vermeld hy die volgende: B) ,,Die Volkekundige onder­

soek tot op datum het 'n gesaghebbende literatuur oor die Bantoestam­

lewe van vervloe dae opgelewer. Hierdie onmisbare uitgangspunt vir

verdere opleiding van die Ban toe, besit ons, en leemtes wat in

spesifike gevalle bestaan ten opsigte van stamgebruike en kapteinsop­

volging, word van geval tot geval op bekwame wyse deur ons Depar­

tementele etnoloog aangevul. Ons het nou 'n dringende behoefte aan

ewe betroubare gegewens aangaande die naturellebevolking wat uit die

ou betreklik-statiese stadium uitgetree het en in kleurvolle skakering

in Westerse rigting beweeg".

Ten opsigte van die gebrek en behoefte aan betroubare gegewens en

die huidige bes kikba re literatuur oor die veranderde Bantoe, kom hy

tot die volgende algemene gevolgtrekkings: 7

)

1 dat die Departement van Naturellesake nog geen betroubare hulp en

le iding van buite af gekry het nie in hulle opvoedkundige taak ten op­

sigte van die groot meerderheid van Na turelle wat a lma! in sekcrc

stadia van ontstamming en verwesterliking verkeer;

2 dat die Universiteitsvakmanne tot nou toe nog min neiging gctoon

he t om saam met hull e studente klein afgebakende spesiaalproblem e

op eksak-obj ektiewe wyse t e ondersoek om sodende 'n tee,vig tc skcp

teen die groot stroom van pseudowetenskaplike li teratuu r oor ons

ontstamde Naturelle". S)

Op grond hiervan doen hy aan die hand dat di e Uni vers ite itc hullc in

'n stygende mate behoort toe te le op di e onclersock van spesifiekc

probleme wat nog nie wetenskap likc aandag gen iet he t nie .

In ooreenstemming hiermee is dit voor die hand liggend dat 'n oncl ct·­

soek na die huidige staat van ontstamming en die akkulturatiewe situa­

sie waarin meer as 3 miljoen Bantoes op pla sc van Blankes hull c ta ns

bevind, 'n waardevolle bydrae behoort te wees. Bantoes op bocrcplasc

het baie dekades ge lede a l uit die ou statiese stadium van die tr:-idi­

sionele stamlewe getree en het reeds ve r op die pad na die Westc rsc

rigting beweeg.

Hie rdi e groep uit di e Bantoe v:-in die n epublick van Suid-Aft·ik:i iJ L' \'ind

hulle in 'n gans ander akkulturaticwc siiuas ie as Bantocs in sil'cle 1Jf

-6

tuislande, oor wie alreeds veel gegewens op grond van indringende

navorsing beskikbaar gestel is. In die lig hiervan behoort 'n ondersoek

na die sosio-kulturele leefwyse van die plaasbantoe, wat nog slegs

sporadies die aandag van Volkekundiges geniet het, 'n betekenisvolle

aanvangsbydrae te wees ten einde hierdie groep in die kring van aan­

dag te bring maar ook as prikkel te dien om van hulle die objekte van

verdere intensiewer navorsing te maak.

(c) Doelstelling

Die doel van hierdie proefskrif is om 'n ondersoek te doen ten opsigte

van: ,.Die sosio-kulturele leefwyse van Bantoes op plase van Blankes

met besondere verwysingna die .landdrosdistrik van Coligny "·

Bantoes op plase van Blankes word aangetref oor 'n uitgestrekte gebied

in die Republiek van Suid-Afrika, 'n gebied waarvan die omvang van so

'n aard is dat daar met betrekking tot die beoogde navorsing geen sprake

van 'n grondige en diepgaande ondersoek kan wees nie.

Deur die veld van ondersoek te beperk tot 'n enkele distrik wat vanwee

die tipe boerdery 'n konsentrasie van Bantoebewoners omgrens, was

dit moontlik om 'n indringende ondersoek te doen. Daarbenewens be­

hoort bevindinge wat ten opsigte van hierdie gebied aan die lig kom,

as 'n weerspieeling te dien van die situasie in die algemeen.

In die lig van die feit dat daar reeds genoegsaam literatuur beskik­

baar is oor die tradisionele stamlewe van die verskeidenheid Bantoe­

bevolkingsgroepe wat in die gebied van ondersoek ve rteenwoordig

word, is getrag om slegs 'n beskrywing te gee van die kultuur soos

dit tans daar uitsien.

Die studie wat uiteraard beperk van ops et is, bring probleme aan die

lig wat roep om verdere omvattende navorsing. Sodanige probleme

vloei a lgaande voort uit gegewens en bevindinge wat onder die volgende

boofde verstrek word:

(i) Die gebied van bewoners

(ii) Die sosiale aspek

(iii) Die opvoedkundige aspek

(iv) Die ekonomiese aspek

(v) Die godsdienstige aspek

(vi) 'n Waardering van bevindinge

Onder (i) was die doelstelling om 'n be lmopte en algemene oors ig t c

gee van die vroegste kontak tussen Blankes en Bantoes op boe r eplase,

die aard van persoonlike verhoudings wat tussen di e twee grocp(' ont­

wikkel het , te skets , waarna 'n beskrywing van die tans gc ldendc wct­

like bepalings ten opsigte van Bantoewe r knemers gegee is. Voorts is

getrag 0111 die gebied van ondersoek te 0111lyn, die bewoners te idcnti­

fiseer en die huidige getalleverhouding tussen die onderskc ie bcvol­

kingsgroe pe in die gebied te skets.

Onde r (ii) was die doel 0111 die sosiale lc wc van die plaasbantoe 11:1 tc

vors en te beskrywe. Die ind ivid u word betrag van die voorgcboortc­

like stadium , s y geboorte , kinde rjare , die oorgang tot vol wassenhcid,

die hu welik, gesins lcwe tot en met die dood en begrafnis.

Onder (iii) word di e huidige opvoedingsproses besien in die li g van

beskikbare geleenthede wat gebied word ondcr die huidiµ;c bc lc id va n

die Depa rtem ent van Bantoe -Onderwys ten opsigtc van die B:1ntoc­

plaasskool , die doelstc llings van genoe mclc onderwvs , die bcskikba l'L'

8

fasiliteite, die probleme daaraan verbonde, sowel as die eindprodruk

van die plaasskool.

Onder (iv) word die kulturele arbeidspatroon van die plaasarbeider

geskets, waaronder aspekte soos werksgeleenthede, die vraag na ar­

heiders in die verskillende arbeidsvertakkinge en die doeltreffendheid

en produktiwiteit van arbeiders op 'n rooderne boereplaas onder die

soeklig kom. Deur 'n evaluering te maak van hykomende voorregte

wat die boerplaas sy Bantoehewoners hied, word getrag om aan te

toon wat die bruto inkomste van die werkende individu is, of hy en sy

afhanklikes in staat is om 'n menswaardige bestaan te kan voer, of

daar aan die opkomende geslag 'n toekoms verseker kan word, wat

die moontlikhede is om in die toekoms op meer voorregte aanspraak

te kan maak in die lig van die huidige arbeidsprestasie, en of die hoer

teen die huidige winsgrense dit wel vir sy werknemer sal kan hied.

Onder (v) word aandag gewy aan die aard van die Christelike religie,

die wyse van heihvloeding van die Bantoereligie, algemene bevin­

dinge ten opsigte van die Blankes se opvattings en evaluering van die

Ban toe - Christendom en kerklike lewe en die Ban toe se helewing daar­

van, die evaluering van die Bantoes ten opsigte van die Blankes se

religieuse le we, die rol van profete as verskaffers van sekuriteit en

magiese kragseienskappe van die kleed en antler uiterlike tekens.

In die slothoofstuk word 'n samevatting van hevindinge verstrek op

grond waarvan sekere gevolgtrekkings voor die hand liggend is.

(d) Metode en prohleme

Die Bantoes op boereplase is een van die mees onbeskrewe groepe

wat hulle tans nog in die Republiek van Suid-Afrika bcvind. Sl egs

enkele navorsers het hierdie veld betree, onder andere Monica

Hunter9

) wat in 'n beknopte bydrae van een hoofstuk gegewens verstrek

na aanleiding van 'n ondersoek na die sosiale lewe van Bantoes op

plase van Blankes. Sy verklaar in 'n inleidende paragraaf: 110f the

social life of the Bantu living on farms (approximately 35 per cent of

the Native population of the Union) \·e r y little is known. Since other

material is not available, this account has been based sole ly on

material collec tcrl by the writer in the Adelaide, Bedford, and Albany

districts of the Eastern Province, and therefore applies only to a

small area".

Voorts het Philip MayerlO) in 'n enkele hoofstuk aandag gcwy aan

Bantoe-arbeiders op boereplase wat in 'n proses van vc rstede liking

betrokke geraak het. Sy ondersoek geld slegs Bantoc - arbeidcrs in

die Oos-Londen- en King William's To\\~1-distriktc .

Hierbenewens het Marquard11

) 'n oorsigtelikc beskr~'wing gcgcc \'an

die omstandighede waaronder Bantoes op die plase van Blankt'S k\\'L'

en werk.

Aangesien die navorser by gebrek aan skriftelike getuienis hoofsaaldik

op onmiddellike getuienis aangewcse was, moc s in 001·L·cnste111111 ing

met die metodologiese beginscl betrcffcndc die bron1wkl'ilil'k, \·uo1·t-

durend gewaak word teen subjc ktiewe e le mcnte wal 'n rul in die

ondersoek kon spee l.

Ten eindc dus die akkulturasieproses tc dcurgrond, di e indocd \·an

die Blankcs in hierdie proses te bepaal, dit• wce rstancl wai dit'

Bantoe s teen s ekerc k'llltuurkomponente bicd en die gTetighL'id m.wr-

!l

10

mee andere aanvaar word, waar te neem en te omskryf, moes daar

effektie we empiriese metodes van veldwerk gevind word. Met die oog

op genoegsame onmiddellike getuienis het die navorsers die volgende

metodes gevolg:

(i) Vraelyste aan Blankesplaasbewoners

Aan elke boer in die gebied is 'n persoonlike., vertroulike vraelys

gestuur. lZ) Die vraelyste is voorafgegaan deur 'n persoonlike brief

waarin 'n beroep om samewerking gedoen en 'n versoek gerig is om

'n eerlike , getroue en objektiewe antwoord op elke vraag te gee ten

einde 'n bydrae te lewer tot 'n baie aktuele saak.

Deur midde l van hierdie vraelyste wat bestaan het uit 169 vrae is

beoog om direkte en indirekte getuienis te bekom ten opsigte van 'n

groot verskeidenheid aspekte rakende die sosio-kulturele leefwyse

van Bantoewerknemers. Aangesien die navorser vir 'n geruime tyd

onder die betrokke plaasbantoe as sendeling werksaam was en ge­

volglik kon staat maak op die goeie gesindheid en samewerking van

Blankewerkgewers, is genoemde poging met 'n gunstige reaksie

bekroon vanwee die feit dat 180 voltooide vraelyste terug ontvang is.

Langs hierdie weg kon 'n verteenwoordigende beeld ten opsigte van

die verskillende aspekte van die veld van ondersoek verkry word.

(ii) Die gebruikmaking van informante

Gedagtig daaraan dat segspe rsone nie altyd aan die waarheid gebonde

hoef te wees nie , is getrag om mondelinge getuienis kr itie s te bena-

der.

By die keuse van segsmanne is hulle agtergrond betrag en in aanmer-

king genee m en is doelgerig getrag om objektief teenoor alle monde­

linge materiaal te staan.

Nadat die vraelyste ontvang en die gegewens gerangskik en verwerk

is, het die navorser dit noodsaaklik geag om, ter wille van twyfelagtige

materiaal enter verkryging van aanvullende gegewens, 'n verskeiden­

heid informante te kies onder wie die volgende die belangrikste was:

(a) Blankes

Boere op 'n verskeidenheid groot, gemiddelde en klein boerdery-een­

hede.

Boere uit aangrensende distrikte.

Huisvroue.

lnspekteurs van Bantoeskole.

Dosente aan die plaaslike opleidingskollege vir onderwysers en

onderwyseresse.

Sendelinge.

Predikante en kerkraadslede.

Geneeshere.

Polisieamptenare.

Winkeleienaars. (Dorps- en plaaswinke ls)

Bantocsakekommissaris en personeellede.

Personee l van die landdroskantoor.

Personeellede van die plaaslike nHmisipalite it.

Personeellede van die Noordwes-Koopcrasie.

1 l

12

(b) Bantoes

Ten opsigte van die keuse van informante behorende tot vreemde be­

volkingsgroepe , wys Williams13

) op die probleem van taal as gevolg

waarvan die navorser van tolke afhanklik is. Ten opsigte hiervan

verklaar hy: ,,It will usually be necessary to train an interpreter to

your definitions of the tasks of interviewing. An interpreter must be

reliable in his rendition of your inquieries into the native language

and in giving replies of informants. Until your command of ordinary

conversational Language is gained, you will be dependant on the

interpreters sense of integrity , responsibility, and honesty in his

tasks".

Die gebruik van tolke kon in hierdie ondersoek uitgeskakel word waar

daar van Tswanasprekende inforrnante gebruik gernaak is, aangesien

die navorser die taal magtig is. In gevalle waar die Zulu- en Xhosa­

sprekende informante gebruik gcmaak is, het die keuse van die navor­

ser geval op twee evangeliste wat aan horn goed be kend is en vanwee

hulle akademiese agtergrond begrip aan die dag kon le ten opsigte

van die wese van die ondersoek.

Informante is uit 'n verskeidenheid van 80 Bantoc-woonkomplekse

gekies, onder wie die volgende persone die belangrikste was:

Ges ins hoof de.

Huisvroue.

Arbeiders, onder andere trekkerbestuurders , arbeiders verbondc

aan die me lkery , die tuin, asook vroulike huisbediendes.

Seisoenswer kn em ers.

Nie-skoolgaande s euns en dogters.

Studente aan die plaa s like onderwyskollege .

Skoolgaande kinders.

Onden vysers aan dorps - en plaasskole .

Opsieners van s kole.

Kapteins van die verskillende bevolkingsgr oepe op trustpla s e binne

die gebied van ondersoek.

Bantoeleraars , evan~eliste en pr ofete behor ende tot 'n ver s ke iden-

he id ke rke en s epa ra tistebewe gings .

(e) Ander instansie s

Die onde rsoek he t dit ook nodig gemaak 0 111 mondelinge sowel as s krif-

te like ma teriaa l te be kom van die volgende irn tansies:

Die Suid- Afrikaanse Landbou-unie.

Die Transvaals e Landbou- uni .

Die Departc ment van Landbou- t egnicsc Diens tc .

Die De pa r te ment van Bantoe-Administrnsie en - Ont wikkcling.

Boer e verenigings.

Departemcnteic e tnoloc.

Langs hierdie weg is die materiaa l gevincl op gToncl 11·aan·an div

oncle rsoek voltooi kon wor d.

Tydens die ondersoek het claar egt c1· vc1·skci e pr ob ll'me opgl'duik 11·:1t

die hoof gebied en tc bowe gckom moes word , problcmt' waa r van die

volgende die belnng-rikste was:

(a) Die gebrck aan gcpublisccrcle en objekticwc 111;1tc r iaa l

Daar is reeds gewys op die gcb1·ek aan gcpubli scL·rdc 111alL'1·iaa l.

! ., "

14

Waar skriftelike getuienis oor die plaasbantoe van Landbou-unies,

Boerevereniginga en ander instansies bekom kon word, is telkens voor

die probleem te staan gekom dat die Bantoes as arbeiders in belang

van die landaekonomie en nie as kultuurwesens benader word nie. Na-

dat gegewena uit genoemde bronne krities benader en ontleed is, het

dit tot weinig waarde en betekenis in belang van die onderaoek geblyk

te wees.

(b) Die aubjektiewe benadering van Blankewerkgewers ten opsigte van die plaaabantoe

Dit het' geblyk dat Blankewerkgewers van wee eiebelang nie die Bantoes

op plase sien as kultuurwesens nie maar slegs as arbeidskragte

waarsonder die boerdery nie suksesvol beoefen kan word nie. Die

meeste werkgewers aanvaar dat die plaasbantoe l4

) altyd bereid sal

wees om in ruil vir die versorging wat hulle op boereplase geniet,

plaaaarbeiders te bly.

Ten opsigte van die gretige en oordrewe nabootsing van die Blanke­

werkgewer, gepaard met die prysgawe van eie behoudende positiewe

en kultiverende elemente van die kant van Bantoewerknemers en die

gevaar dat hulle geleidelik op 'n toestand van kultuurloosheid kan af­

stuur, openbaar die meeste Blankea weinig insig.

(c) Geheimsinnigbeid vanwee die feit dat die navorser se identiteit as predikant van 'n betrokke kerk aan die meeste Bantoe-infor­mante bekend was

Williams wys daarop dat 'n valse gevolgtrekking ten opsigte van die

identiteit van die navorser, mondelinge getuienis nadelig kan beib-15)

vloed. Hy verklaar onder andere: ,,It is to be expected that the

varied activities of the anthropologist will be talked about in the

community , as an effort is made to find a status for him tha t will fit

his many and diffe r ent roles. In the course of such discussions, a

number of statuses will be proposed for the stranger which seem to

fit his actions. Depending upon the degree of a community 's contact

with an hostility to other cultures, the anthropologist may be fa lsely

assigned initial statuses of government informer, tax agent, polict' ­

man or missionary".

Die navorser he t in 'n groot mate hie rmee te kamJ)C gchad en rn oes

te lkens besef dat daar 'n gebrck aan eerlikheid en spontanei"tcit was

weens die fe it dat hy as spioen van die 11baas" s e kerk , wat ook baie

informante s e moederkcrk was , geidentifiseer is. Die vcr skansing

van inligting is veral 01)gcrncrk waar aspcktc soos buitl•-cgtc likl·

kindergcboortcs , die intie me huwcliks lewe , d ie opvoccling- ,·an kin­

ders, die r ol van pr ofcte , ngakas, toordokters en magicsc prakt~·kt•

in die rcligieuse le we , die aandag geniet he t.

(d) Teensin van informante om oor sekcrc aspekte getuicn i::; ll' ll' \\'l' I'

Die navorscr h et gewaak teen mondc ling0 111a teriaal wat deu 1· s c gs­

manne beskikbaar gestc l is en uit lojal itci t aan die gr oep \\·at hul le

verteenwoordig, opsetlik sekcre gcgewens \"l~rskans or vc rclraa i het.

Daar is getrag om SC'g-smamw positicf tl' oor tui g dat gcgC'\\'ens ni c

versame l word vir die kultuurgToep van die navo1·sc r, naamlik, ,·ir

die 11boer e" nie , en dat gegewens ni c aan hul k beskikbaar gcstc l :;al

word nic .

Desonclanks het s ek0r e informantc b_,. \\/\'SC van vral' t c lk0ns laat

deurskemer dat hullc onclcr die intlruk vcrkeC'r dat die navo1·sl·1· in op-

] ;j

16

drag van hulle werkgewers besig is om sekere onbekende dinge te

ondersoek en bloot te le. Navrae ten opsigte van buite-egte like kin­

ders wat nie wesenlik tot 'n betrokke gesin behoort nie, is ontwykend

benader en het soms die versoek uitgelok dat die ,,baas" nie hiervan

moet weet nie.

ln belang van sekere aspekte van die ondersoek soos lone vir plaas­

arbeiders, onderlinge verhoudinge, beleidsrigtings van die Departe­

ment t en opsigte van die Onderwys , die vestiging van Bantoes in Tuis­

lande, die wet op burgerskap en wette in verband met die verbod op

vestiging van die plaasbantoe in stads- en dorpslokasies, moes tel­

kens nuwe informante gevind word vanwee die onwilligheid om hier­

oor kommentaar te lewer.

(e) Teenstrydige standpunte van verskillende generasies

Ten opsigte van sekere komponente wat tradisioneel nog 'n inherente

deel van die betrokke kultuur uitgemaak het, soos verlowing, die

oordrag van bogadi, die betekenis van die huwelik, die inwoning na

die hu welik, die opvoeding van kinders, begrafnisgebruike, kerk en

religie, was getuienisse wat deur die verskillende ouderdomsgroepe

gelewer is, botsend.

Getuienisse ten opsigte van die verknogtheid aan die boereplaas,

plaasarbeid, loonstrukture en ideale tm opsigte van 'n toekomstige

loopbaan, het verskil van die een ouderdomsgroep na die ander. Dit

het spoedig aan die lig gekom dat die ouer geslag wat oor die alge­

meen baie meer geheg aan die boereplaas is en nog 'n cpregte ver­

troue koester ten opsigte van die baas, wanneer daar oor die toekoms

van die jonger geslag getuienis gelewer moes word, hulle eie ideale

in plaas van die van hulle kirrlers vertolk het.

Die jeug aan die anderkant het deur getuienisse laat blyk dat hulle die

eise van hulle ouers as onregverdig beskou aangesien van hulle verwag

word om plaasarbeiders te bly terwyl daar by hullc 'n hunkering bc­

staan om va n die boer en van sy plaas af weg te kom.

(f) Onder linge groepsverhoudinge

Ten e inde data t e vergelyk en tot sekere gevolgtrekkings tc kom, was die

navorser aangewese op mond elinge getu ienisse van Blankes sowel as

Ban toes .

Te r wille van die bepaling van loonstrnkturc , die jaar liksc inkomslc

van die werkgewer, die produktiwiteit van arbe ider s , verlie s e ge l_,.

weens die onhandighe id en onprodukti witei t van arbc ide rs, \\insgrl'nsc

van die werlrnemer in die lig van die arbe idsprob lecm, asook byko­

mende voorTegt e van plaasarbeidc r s in belang van uie verso r g ing van

'n groat aantal onproduktiewe afhanklikcs , moes bc ide werkgewers

en werknemers as informante gebruik word .

Data is grootliks beihvloed en bepaal cleu r onder linge verho uclingc wal

tussen werkgewers en werknem ers tot opcnbar ing ge kom het. Waar

wanverhoudin gc aa n die orde van die dag was , was p;etui enisse va n

albei kante so subj ektief dat clit sonde r mee r as onbctroubaa r ,·c1·­

werp moes word.

Waar sekcrc aspekte soos die opbrengs van 'n boerclc r y - ecnheid, clit'

loon van 'n arbeiclcr en die waarde van bykomencl e voorrcgte van ar­

bciders bereken moes word , is dit uitsl uitlik met cli6 opsct gccloen,

naamlik, om te bepaal of daar vir di e Bantoe massas 'n toe koms op

J 7

18

die boereplaas is en of die boer met sy huidige winsgrens aan hulle 'n

toekoms kan verseker.

VERWYSINGS

1) Coertze, P. J. : Kultuurbeihvloeding tussen Blankes en Ban toe in Suid- Afrika, J . L. van Schaik Beperk, Pretoria, 1968 , p. 8.

2) Malinowski, Bronislaw: The Dynamics of Culture Change, New Haven Yale University Press, 1965, p. 9.

3) Malinowski, B. : op. cit. , p. 11.

Opmerking: Ten spyte daarvan dat sy siening gekritiseer kan word as t e beskawingsmatig en te min etno-kultureel gebaseerd, ly dit geen twyfel nie dat die boereplase 'n gebied is waar

11Africans and

Europeans collaborate and depend on each other in the most direct and specific manner", maar die plaasbantoe ook aangedui kan word as

11those covered by the processes of change".

4) Marquard, L. The Native in South Africa, Witwatersrand University Press, Johannesburg, 1948, p. 23.

5) Vergelyk: Die Naturellevraagstuk, SABRA, Februarie 1950, p. 59: Referaat gelewer deur Eiselen, W. W. M. , oor: Noodsaaklik­heid van navorsing vir die Departement van Naturellesake.

Opmerking Eiselen vestig die aandag op die taak van die Departe­ment om Bantoes na 'n hoer peil van ontwikkeling te lei en gevolglik op ononderbroke navorsing aangewese is. Hy wys daarop dat daar op verskillende gebiede baie min betroubare gegewens oor Bantoes be­skikbaar is. Sy opmerking sluit met die volgende woorde: 11Wat hier ten opsigte van die reservate gese is, geld in 'n nog hoer mate vir die naturelle wat op plase en in stede gevestig is".

6) Die Naturellevraagstuk: op. cit. , p. 62.

7) Die Naturellevraagstuk: op. cit. , p. 62.

8) Hierdie oproep van 20 jaar gelede h et weerklank gevind in vrugbare bydraes wat gedurende die afgelope dekades deur universiteits­vakmanne, studente en ander navorsers gelewcr is. Langs hier­die weg is onder ande re waardevolle feite ten opsigte van ont­stamde Bantoes in stede , r eservate en tuislande aan die lig ge­bring, op grond waarvan daar tans oor m eer kennis beskik word met betrekking tot die volkslewe en volksbeskouinge van die be­trokke Bantoe -volksgemeenskappe .

Dat daar egt er nog braak velde le wat s t eeds tot spoedige aandag met betrekking tot navorsing roep , kan nie ontken word nie en kan die plaasbantoe wat bykans 4 miljoen van die Bantoe van die Rcpubliek uitrnaak en vir soveel jare intiem met die Blankes in aanraking was, steeds as

11vreemdelinge" best011 pel word.

9) Schapera , I. The Bantu Speaking Tribes of South Africa, Ma skew Miller Limited, Cape Town, 19li6, p. 389- 40-J-.

10) Mayer, Philip. Xhosa in Town , Oxford Uni versity Press , Cape Town , 1962 , p. 166-177.

11) Marquard, L. op. cit. , p. 22-29.

12) Vergelyk Bylae D.

13 ) Williams , Thoma s Rhys. Field Methods in the Study or Cu ltu re, Holt, Rinehart anu Winston, New York , Chicago , San Francisco, Atlanta, Dallas, Montreal, To r onto , London, 1967' p. 31 - 34.

14 ) Die term 11plaasbantoe " word hi c r, so we I as in die r es va n die

proefskrif kortheidshalwe gebruik en verwy s ni l' 11: J3antocs O!l

plase in die a lgcm ecn nie , maar s legs na die groep wat deur die na vorser onde rsock is.

l G) Williams, Thomas Rhys. op. c il. , p. -J-~L

l!J

II DIE GEBIED EN BEWONERS

20

(a) 'n Oorsigtelike beeld van die vroegste aanraking tussen Blankes en Bantoes

(i) Algemeen

Die Bantoes het vanaf hulle oorspronklike woongebied in Ekwatoriaal­

Afrika, (vgl • . bls. 19) op hulle noordwaartse trek ontmoet.

Kontak is van Blankekant gemaak eers deur jagters, toe deur veeboere

en eindelik deur die Groot Trek in 1838. Bantoestamme het onder tra-

disionele omstandighede gereeld roof- en plundertogte op mekaar uit­

gevoer en het , sodra akkerbougrond uitgeput was en weivelde skraal

geword het, eenvoudig nuwe gebiede betrek en ontgin, ongeag wie

daardeur bedreig en geraak word. Dit is ook teenoor die Blankes ge­

doen en h et aanla ding gegee tot voortdurende botsings wat uitgeloop

het op oorloe en militere strafekspedisies van Blankekant ten einde

die onreg te vergeld.

Die grootste gedeeltes van Transvaal, Vrystaat en Natal is deur die

Blanke s onbewoond en ver late aangetref vanwee die onderlinge plun­

dertogte en volksuitdelging tussen die verskeidenheid Bantoebevol­

kingsgroepe.

Die beskermende tussenkoms van die Blankes tydens die Groot Trek

het baie Bantoestamme van algehele uitdelging gered en het 'n groot

bydrae gelewer om blywende vrede te bewerkstellig. Teen die middel

van die negentiende eeu was die Blankes, alhoewel op geringe skaal ,

reeds in kontak met a l die Bantoebevolkingsgroepe waarrnee hull e

vandag nog in aanraking verkeer.

(ii) Aanraking op ekonomiese gebied

Die burgers langs die Oosgrens van Kaapland he t reeds teen 1812 begin

om sporadies van Bantoe-arbeid gebruik te maak. Teen 1828 is die

Xhosa's toegelaat om die Kolonie onder dienskontrak binne te kom,

terwyl daar sedert 1855 doelgerigte pogings aangewend is om hull e

aan te moedig om by Blankes te gaan werk met die doe l om hullc te

beskaaf , asook vriendskaplike verhoudinge met hulle aan te bveek en

te bevorder. l)

Alhoewel die Bant.oes aanvanklik op geringe skaal in Natal en die

Republieke Transvaal en die Vrystaat as arbe iders betrek is, het daar

in die s estiger- en tagtigerjare en veral gedurende die eerste hc lftc

van die twintigste eeu met die ontwikke ling van die Blanke nywerhedc,

tersiere bedrywe en landbou, 'n groot ommeswaai gekom toe Bantoes

in groot getalle as arbeiders in Blankegebi ede kom werk he t.

(iii) Aanraking op godsdienstige gebied

Die Blanke het met sy koms na Suid-Afrika sy e ie ku ltuur- en beska-

wingsgoedere , waarvan sy godsdiens een van di e bclangi:ikstc kom­

ponente was, saamgebring.

In die kontaksituasie het kultuuroordrag s cdcrt die v roegstc aa111·aking

vcral op godsdi enstigc gebied plaasgcvind. Daar he t sc Hs 111 gcb n1ik

onder die burgers bcstaan om slawe en bedicndcs toe tc laaL en 801118

te verplig om die huisgodsd icns b.v te woon. Met die noonlwaa l"tsc

vcrspreiding van boere na die binncland he t hierdic gebruik voorLI JL' -

21

22

staan en is die Christelike godsdiens deur werkgewers na werknemers

oorgedra. Die Blankes van Suid- Afrika, van wie die oorgrote meer­

derheid protestantse Christene was, was met weinig uitsonderinge

die sendingaksie van die Kerk goedgesind, met die gevolg dat die

tradisionele religieuse stelsel van die Bantoes deur voortdurende kon­

tak in 'n proses van spontane, gedwonge en geihstitueerde beihvloe­

ding 'n gedaanteverwisseling ondergaan het.

(b) Die historiese agtergrond van die ontwikkeling van 'n bepaalde kleurgesindheid tussen Blank en Nie-blank en die invloed daarvan op menslike verhoudinge

Waar verskillende volke met mekaar in aanraking kom en waar die

aanraking blywend van aard is, volg daar noodwendig vraagstukke en

kom persoonlike verhoudinge ter sprake.

1n Suid-Afrika het die verhoudinge sedert die vroegste kontak daarop

neergekom dat die immigrante van Europese herkoms die heersende

groep was , terwyl die Bantoes en inboorlinge hulle met betrekking tot

die Blankes in 'n ondergeskiktheidsposisie bevind het. Die meerder­

waardige pos isie van die Blankes het met hulle hoere bes kawingsont­

wikkeling verband gehou, soos dit tans nog is, terwyl die Ban toes se

ondergeskikthe id die gevolg was van hulle geringere ontwikkeling.

Hierdie aanvanklike kontak wat as 'n etno-kulturele kontak omskryf

kan word , rs ge leidelik al meer op kleur geprojekteer sodat kleur

mettertyd die basis geword het vir die verklaring en ontleding van

elke sweem van disharmonie wat tussen die betrokke bevolkingsgroepe

ontstaan het.

So verklaar Schapera2) dat: 11 ••• the Voortrckkcrs left the Cape

Colony and trekked into the interior , where they would be free to put

into practice their own ideas as to the proper relations between

'master and servant', or, in other words, White and Black. Those

ideas, which took shape during slave-holding days in the old Colony ,

had as their point of departure the permanent inferiority of the black

man".

Hy gaan voort deur t e verklaar dat Blankes in die Transvaal, omda t

hulle hul ver van die beskawing bevind het , die te ue ls in e ie hande ge­

neem het. Die Blankes word daarvan beskuldig dat hulle nie die Ban­

toe se besittings gerespekteer hd nic , hulle gedv.1ng he t om teen ge ­

ringe lone dienste te lewer en s elfs so ver gcgaan het om deur micldcl

van boerekommando's, stamkapteins te dwing om jaarliks 'n sckcre

aantal arbeiders aan die boer e beskikbaar te ste l. Daa r word voorts

deur horn melding gemaak van 'n gebruik wat ontstaan he t waardcur

Bantoe kinders as geskenke aan Blankes oorhandig is . Gcdurcnde 1 G5

sou die Staatspresident self drie Bantoe-weeskinders bekom hct in

ruil vir twee komberse.

Die geski edenis !ewer egter die be wys dat die vcrhoud ing van die

Blankes t eenoor die Bantoes nie sonder meer toc g;cskryf Iran word

aan die Blankes se rneerderwaardigheidsgevoel en hull e minderw::wr­

digheidsiening van die Swartrnan ni e . Daar moet in gcdagt c gehou

word dat daar by die Blankes op hie rdie stadium nog gccn sprake van

'n geformuleerde be le id met betre kking tot die Bantocs was nil'. Met

die oog op hull e c r va ring van die verlede en op cl ie behocftes \':tn cli c

hccle , he t daar by hullc 'n reeks prakticsc r ee ls ml't l;drekk in µ: lo t

hulle optrede teenoor die Bantoes sy bes lag gekry. Di e stryd \'an di e

daaglikse lewc , die geclurige beclre iging van die gctalstcrkcr I3anlol'-

24

groep, het hulle selfbehoudsdrang na die bewussynsdrempel gedwing

as gevolg waarvan daar mettertyd nog 'n realistiese kleurgesindheid

sou uitkristalliseer.

Met die aankoms van Jan van Riebeeck aan die Kaap word die diep

innerlike gesindheid van die Blanke Christen teenoor antler rasse ver­

tolk as hy bid dat die Blankes se koms onder die 11

wilde brutale

menschen uwe ware Christelijke Leere, met der tijd mogte voortge­

plant en verspreid worden ". 3

)

In ooreenstemming met hierdie versugting lewer die geskiedenis die

getuienis dat die vestiging, uitbreiding en verspreiding van die Blanke

nasie in Suid-Afrika tot gevolg gehad het dat groot bydraes op indivi­

duele en geihstitueerde wyse gelewer is om die Christelike leer onder

die verskillende Bantoebevolkingsgroepe te laat posvat.

Alhoewel daar langs die trekpad van die Blankes voorvalle was as

gevolg waarvan gesindhede tussen Blankes en Bantoes vertroebel is

en waarvoor die Blankes hoofsaaklik verantwoordelik gehou kan word ,

is daar genoegsaam historiese bewyse wat as bevestiging kan dien

dat dit nie die doel van die Blankes in Suid-Afrika was om die Bantoes

menseregte te ontse of om hulle te vers laaf nie.

Uit Piet Retief se Manifes 4

) word die !<lag verneem van euwels ,

bedreiginge, oneerlike gedrag, plundertogte, verwoesting en dood as

gevolg waarvan hy te kenne gee dat daar geen toekoms vir 'n Blanke

nageslag in hierdie land kan wees nie. 5

)

Ten spyte hiervan vermeld hy dat die Blankes sal sorg dra dat nie­

mand in 'n toestand van slawerny gehou sal word nie, dat behoorlike

verhoudinge tussen heer en diensbodes deur behoorlike wetgewing be­

waar en bevorder sal word, dat dit nie die oogmerk is om enige volk

t e molesteer nie en dat niemand die geringste eiendom ontneem sal

word nie. Voorts word dit in die Manifes duidelik g stel dat die Trek­

kers by hulle aankoms in die land van hull e bestemming hulle bedoe­

lings aan die inboorlingstamme bekend sal maak en dat die begeerte

om in vrede en vriendskap methulle te lewe, deur woord en daad aan

hulle bewys sal word.

In hierdie jaar skryf dieselfde Trekkerleier aan Andries

Stockenstroom: G) 11ik zal sorg dra nie met onnodige hardvo~tigheid

te hand el nie , zal ek ook oppas om ni e deur beslui te looshe id kwaad

erger t e laat word nie. lk het te vee l van die onhe il gcsien wat in di e

Kaapkolonie voorgeval is, weens 'n gemis aan prompte optree ... "

In ooreenstemming met die beginsels wat uit Piet n etief sc Manifcs

straal, !ewer die geskiedenis die b e wys dat wanneer Blankcs grond­

gebiede wat aan Bantoes behoort het , wou bekom, dit nie op ge we ld­

dadige en onregve rdige wyse in besit geneem is nie, •maar dat cl it by

wyse van ooreenkomste en kontraktc aangekoop en geruil is . In na-'

volging van Piet Retief wat die landstreek tussen die Tugela - en

Umzimvuburivier van die Zoeloes gckoop het, het ander Tre kkc 1· s tel­

kens grondgebiede wat aan Bantoes be hoort het , bckom .

Hierbenewens het die koms van die Blankes 'n he ilsame gcvolg vir

die Bantoebevolkings gToepe gehad, aangesicn daa r spoedig 111 eindc

gekom het aan die uitwissingsoorloe wat nooclwcndig die uitwis s ing

van die een Bantoes tam na die ande r tot gcvolg sou he.

Dat die koms van die Blankes tot s een was vi r die B:rntoes , is 'n feit

25

26

wat by herhaling deur verskillende opmerksame en eerlike navorsers

beklemtoon word.

Neame stel dit as volfr. 7

) ,.South Africa as it exists today is the pro­

duct of the energy and skill and direction of Europeans. Without them

it would have remained a land of savages in which the weaker tribes

would have to choose between slavery and extinction. Withdraw them,

and it would fall back into massacre and rapine".

Steward het tot dieselfde gevolgtrekking gekom en verklaar: S) ,,Where

a hundred years ago there was brutal warfare, there is today peace

and order; corn waves today where there were bloody massacres only

yesterday , and where there was famine and ignorance among the

Black people there is now food and fast-spreading enlightment.

Perhaps nowhere in the world has so sma ll a group of men brought

into being so progressive a state".

(c) Persoonlike verhoudinge tuss en Blankeplaasbe woners en Bantoe­a rbeiders

Dit het geblyk dat sekere elemente wat kenmerkend was van die

Voortrekkerbeleid van skeiding, nog steeds 'n integrerende deel van

die huidige verhoudingspatroon uitmaak. Met enkele uitsonderings

verklaar Blanke- sowel as Bantoe-informante dat elemente soos be­

slistheid, eerlikheid , billikheid en onderlinge respek nog steeds aan

die baas-bediende-verhouding ten grondslag le.

Die huidige plaasbantoe is hoofsaaklik die nageslag van Bantoes wat

reeds 'n leeftyd in diens van die boere was. Aangesien hull e op di e

boereplaas gebore is, daar groot geword het en daagliks met die

Blankes kontak gehad het, word hier 'n verknogtheid aan die verledc

en 'n hoe gebondenheid aan die plaas en sy mense aangetref wat in

vergelyking met die res van die Bantoes in Suid -Afrika as uniek be­

stempel kan word.

Die Bantoes op boereplase het uit di e aard van hulle werk oor die jare

nie in isolasie nie maar in noue kontak met hulle Blankewerkgewe rs

gelewe. Die Blanke en s y kultuurpatroon was vir die plaasbantoe 'n

omgewingsfaktor wat, vanwee die noue aanraking, 'n invloed op laas ­

genoemde s e denke en gedrag gehad het.

Hierdie buurskap het in die proses van noue aanraking 'n ste rk bepa­

lende faktor vir die gedrag en optrede van beide groepe geword, met

die gevolg dat 'n besondere verhoudingspatroon oor die jare sy be­

slag gekry het. Genoemde verhoudingspatroon kom ve ral tot 01w nba­

ring in aanspreekvorme , aanspreekwyse en die handhawing van 111

bepaalde kleurgesindheid wat nerens elders tussen Blankes en B::rntocs

aangetref word nie en kan as 'n sosiale en kulturele kontak bcstempel

word waarin daar nie ruimte vir sosio-biologiese integrasic of

assimilas ie was nie .

(i) Aanspreekvorme

Die Blanke werkgewer en s y gesin ken elke Bantoe op die plaas op

die persoonsnaam en spreek ham aan op daarclie naam . Anders as wat

die geval is met die r es van die Bantoes , word hier nic aanstoot gc ­

neem wanneer die Blanke na sy 11plaaskaffe rs " of

11plaasvolk" vcrwys

nie. Woorde soos 11aia" , ,.outa" en ,,skepsel" wat e lde rs al uitge­

sterf het , is op die plaas nog a lgemecn gc:;.·Ltil'1ikc tcrme.

Daar kleef egter geen stigma aan dergelike te rme nie aangcsien dit

in hierdie kring ingewortelde aanspreckvorme geword het wat nic uit

27

28

minagting nie maar juis uit eerbied gebesig word. Blankes waarsku

gereeld hulle kinders om nie die ouer Bantoes sonder meer op die

voornaam aan te spreek nie. Kinders spreek dus die ouer Bantoes aan

as: ,,outa Klaas" en ,,aia Mina" sonder dat hulle dit as 'n belediging

beskou. Sonder dat die Blankes daarop aanspraak maak, word Blanke­

kinders weer deur die ouer Bantoes aangespreek as ,,kleinbaas " ,

11kleinnooi" of ,,nonnie", terwyl volwassenes aangespreek word as

,,baas", ,,oubaas", ,,nooi" , 11ounooi" of ,,miesies".

Dit gebeur egter dikwels dat ouer Bantoes wat in diens is van die nage­

slag van hulle aanvanklike werkgewers, met vrymoedigheid hulle

werkgewer op die persoonsnaam sal noem, horn selfs sal teregwys,

sonder dat laasgenoemde daaroor aanstoot sal neem.

Terwyl daar ter wille van goeie verhoudinge tussen Blankes en Ban­

toes aan die hand gedoen is dat terme soos ,,kaffers", ,,meide", 11vol­

kies", ,,swartmense", ,.naturelle"~ nie meer deur Blankes gebesig

behoort te word nie , verwys die plaasbantoe self nog steeds na die

11kaffers" op die lande ,

11dorpskaffers",

11skoolkaffertjies", die

,,meide" by die stroois, ons 11kafferkerk", ,,kafferpredikant" en

11kaf­

feronderwyser" . Ouer informante het selfs spottend verklaar dat die

term ,,Bantoe" bedoel is vir die inwoners van die stadslokasies terwyl

,,naturelle" in die reservate en, tuislande woon. ,,Op die plaas", so

het menige segsman getuig, 11praat ons van witmense, boere en kaf­

fers".

Uit inligting van Bantoe-informante uit die jonger geslag blyk egter

dat daar tans sporadies gevalle is waar daar nie genoee geneem

word met die tradisionele gebruiklike aanspreekvorme van Blankes

sowel as Bantoes nie. Sommige is selfs van oortuiging dat dit niks

anders is as vloek- en skelwoorde waarmee arbeiders verneder en

beledig word nie. Hierdie gestadige proses van verandering in die per­

soonlike verhoudingspatroon word alreeds in 1948 deur Marquard ver­

meld. Hy verklaar: ,,When the Bantu first began to work on European

farms the early Boer farmers treated them patriarchally •. • that is , in

a stern but kindly fashion. The workers were very often brought into

family prayers. But this tradition has almost entirely died out, and

though the relations between the farmer and his workers is very often

friendly and leisurely, as befits life on a farm , it is much more a

business relation than it used to be". S)

(ii) Aanspreekwyse

Verhoudinge tussen Blankes en Bantoes word dikwels vertroebel van­

wee 'n onbehoorlike aanspreekwyse waarin selfs die stemtoon dui op

'n gesindheid van minagting en meerderwaardigheid.

Dit sal egter uit sekere aspekte van hierdie ondersoek aan die lig kom

dat daar op die boereplase, met slegs enkele uitsonderings, nog sprake

is van beleefdheid en onderlinge respek. Woorde soos 11asseblief" en

11dankie" ontbreek nie wanneer opdragte gegee of uitgevoer word nie .

Hierbenewens getuig Blankes dat respek wat wedersyds betoon word

by wyse van 'n beleefde en behoorlike aanspreekwyse, aan alle gesonde

verhoudinge en gesindhede tussen 'n boer en sy Bantoeplaasbewoners

ten grondslag le. Dit blyk ook dat Blankes tot die besef gekom het dat

die aanspreekwyse een van die deurslaggewende faktore is by die be­

houd van voldoende en geskikte arbeiders.

Wat Steward verklaar ten opsigte van die wyse waarop Blankes op

plase hulle arbeiders aanspreek, kan ook ten opsigte van die gebied

29

30

van ondersoek getuig word. Hy verklaar onder andere: 11In a press

interview in Pretoria, Lord Noel Buxton said South Africa contained

a more genuine liberalism than other parts of the sub-continent. When

I use the word genuine, I mean this: A South African farmer will talk

in the most reactionary terms about other races over lunch or a drink ,

but when he goes out to speak to his African labourers he will adopt a

friendly man to man approach which would astonish me if I found it

between farmers and labourers on a big farm in England". lO)

(iii) Kleurgesindheid

Die geskeidenheidspatroon word op boereplase gekenmerk aan 'n be­

houd van identiteit, 'n redelike mate van afgesonderdheid tussen die

betrokke groepe aan die eenkant, terwyl daar tog van 'n intieme en

intense aanr aking aan die anderkant sprake is. ll) Hierdie geskeiden­

heid word oor die algemeen ongeforseerd deur Blankes en Bantoes op

plase gehandhaaf en aanvaar.

Die bestaande kleurgesindheid word nie gehandhaaf deur 'n reeks voor­

skrifte wat van Blankekant op die Bantoe afgedwing word nie, maar

bestaan daarin dat sekere beginsels en gedragsreels in die opvc..edings­

proses op spontane wyse deel word van 'n benaderingspatroon van die

een jeens die ander.

Blankewerkgewers word voortdurend tussen Bantoearbeiders op die

lande, in die groentetuin of in die koeistal aangetref. Blankekinders

kies hulle maatjies uit een van die Bantoegesinne en raak soms so

aan mekaar verknog dat daar met Bantoeouers reelings getref moet

word om die betrokke seuntjies daagliks toe te laat om met hulle

Blankespeelmaatjies te kom speel. In die gebiea van ondersoek getuig

alle ouers van voorskoolse kinders dat hulle geen beswaar het teen

gemelde kameraadskap nie.

Ten spyte hiervan sal dit nooit vir ouers aan beide kante nodig word

om aan die kinders 'n reeks voorskrifte op te le van hoe en waar om

met mekaar te verkeer nie. Na die dag se spel keer die kinders na

hulle onderskeie huise terug sonder om ooit navraag te doen waarom

die een nie in die antler se huis mag vertoef nie.

Hierteenoor staan dit Bantoes vry om enige deel van die Blankewoning

te betree indien die uitvoering van hulle pligte dit vereis . In krisjstye

soos tydens, siekte en dood, neem Blankes die vrymoedigheid om die

betrokke Bantoehut te betree. Op dieselfde wyse word 'n besoek van

Bantoearbeiders in die Blanke se siekekamer verwelkom.

Ondanks hierdie kleurgesindheid wat op boereplase die handhawing

van 'n bepaalde vorm van skeiding ten gevolg het_, moet verklaar word

dat nie slegs beide groepe 'n bydrae tot hierdie patroon van geskei­

denheid gelewer het nie, maar dat dit vandag nog steeds ter bevredi­

ging van beide groepe gehandhaaf en uitgeleef word.

Daar is egter nog die gevalle waar Blankes hulle die reg aanmatig

om in die openbaring van gesindhede sekere godsdienstige en etiese

wette te ignoreer en deur onhandige en onverskillige optrede 'n gevoel

van haat by hulle Bantoewerknemers te ontketen.

Scholtz12

) verwys na hierdie Blankes as: ,,Afrikaners wat so dwaas

was dat hulle deur hul verkeerde en aweregse manier van optrede

gehelp het om die verhouding tussen blank en nie-blank te vergiftig".

31

32

Die oorgrote meerderbeid Bantoewerknemers komplimenteer bulle

Blankewerkgewers egter deur na bulle te verwys as bulle 11pa". Soos

uit sekere boofstukke van bierdie ondersoek sal blyk, trag die meeste

Blankes om bierdie eer waardig te wees.

In vergelyking met Bantoes in stamlande wat selde met Blankes in

aanraking kom en die stadsbantoe wat baie meer van die Blankes

gedistansieer is vanwee sy woon- en werksomstandighede, kan die

boereplaas en sy mense wat in so 'n noue kontak met mekaar verkeer,

bestempel word as 'n model ten opsigte van die handhawing van ge­

skeidenheid op grond van 'n bepaalde kleurgesindheid. 13)

(d) Huidige wetgewing met betrekking tot Bantoes op die plase van Blankes

Piet Retief bet in sy Manifes14

) reeds vermeld dat deur middel van

wetgewing sorg gedra sal word dat niemand in 'n toestand van sla­

werny gehou sal word nie en dat behoorlike verboudinge tussen beer

en diensbode bewaar sal word.

Sedertdien was die owerbeid dikwels genoodsaak om deur middel van

wetgewing orde te herstel en dreigende chaos met betrekking tot

Bantoes op plase van Blankes aft~ weer. Voor die totstandkoming

van die Unie bet daar alreeds 'n lang reeks plakkerwette bestaan ten

einde te verseker dat slegs Bantoes wat werklik as arbeiders op

plase van Blankes vertoef bet, die reg sou he om daar te woon.

Na die totstandkoming van die Unie is die plakkerw~tte bekragtig en

bet die ,,Naturellen Grond Wet" van 1913 bepaal dat grond in Blanke

gebiede nie deur die Bantoes gebuur of gekoop kan word nie en dat

in ruil vir die reg om op 'n Blanke se plaas te woon, slegs arbeid

aangebied kan word.

In 1936 is deur die 11Naturelle Trust- en Grond Wet" bepaal dat geen

plakkerdiensbode binne sekere geproklameerde gebiede op 'n plaas

mag woon nie, tensy hy minstens 122 dae per jaar aan die eienaar van

die plaas diens !ewer. Boere is verbied om meer as 5 Bantoegesinne

as plakkers op 'n plaas te hou, tensy deur horn bewys gelewer kon

word dat hy meer arbeiders nodig het.

Ten einde goeie verhoudings tussen wergewer en werknemer te verse­

ker, het daar voor 1910 in die onderskeie provinsies 'n verskeiden­

heid ,,Here en Diensbodewette" bestaan. Genoemde wette het van krag

gebly tot 1926 waarna dit gewysig of vervang is deur die ,,Meester en

Diensbodewet" van 1926 en die 11Naturelle-Dienskontrakwet11 van 1932.

Hierdie wette isverafingestel met die oog op die aangaan van diens­

kontrakte, die tydsduur en beeindiging daarvan, die posisie van be­

diendes tydens siekte, strafbare oortredings en die beskerming van

werkgewer en werknemer in elke denkbare situasie.

Die vestiging van Bantoes op plase van Blankes word vandag hoofsaak­

lik gereel en bepaal deur die wette van 1913 , 1936 en 1956, waardeur

die volgende belangrikste aspekte ter wille van die werkgewer en werk­

nem1;ff duidelik omskryf word en ten opsigte waarvan pertinente wette

l~ . 15) neerge e is:

i Bantoes wat as afhanklikes beskou word.

ii Bantoes wat geregtig is om op plase te woon.

iii Bantoes wat in diens geneem mag word.

iv Opstel van dienskontrakte.

v Plakkerdiensbodes, plakkers en vreemde Bantoes.

33

34

vi Huisvesting, verlof, diensure en lone.

Ten spyte van die huidige wetgewing_ op grond waarvan gepoog word

om orde en harmonie tussen werkgewer en werknemer te verseker,

het uit die ondersoek geblyk dat daar tog sekere aspekte van die wet

is wat deur albei partye gefgnoreer en verontagsaam word.

Die meeste werkgewers het byvoorbeeld verklaar dat arbeiders by

wyse van mondelinge ooreenkomste in dielis geneem word aan_gesien

dit in beide partye se belang is om nie skriftelike dienskontrakte aan

te gaan soos deur die wEt vereis word nie. Daar word melding gemaak

van bediendes wat oornag verdwyn en nooit weer opgespoor kan word

nie, terwyl sommige se arbeidsprestasie rut indiensneming van so 'n

aard is dat dienste onmiddellik beeindig moet word. Om redes soos

hierdie word die bestaande wet as onprakties bestempel. Vanwee

die feit dat daar nog nooit in die verlede drastiese stappe gedoen is om

die nakoming van hierdie wet te verseker nie, aanvaar werkgewers dat

die owerheid ook die onuitvoerbaarheid van di~ wet ingesien het.

Vanwee die feit dat daar geen wetgewing bestaan ten opsigte van lone,

diensvoorwaardes, behuising en verlof nie, word daar van plaas tot

plaas 'n verskeidenheid loonstrukture en diensvoorwaardes aangetref,

terwyl Bantoewoonhuise varieer van skuilings tot moderne woonhuise.

Hierdie verskille is nie slegs die oorsaak van ontevredenheid en

frustrasie nie maar werk ook koers- en rigtingloosheid in die hand

sodat talle arbeiders met hulle gesinne van jaar tot jaar van die een

plaas swerwe na die antler op soek na beter werk- en woningomstan­

dighede.

(e) Die landdrosdistrik van Coligny

Coligny , wat aanvanklik deel uitgemaak het van die Lichtenburgse

distrik, is in 1964 tot landdrosdistrik verklaar met 'n oppervlakte

van 142 452,50 hektaar.

Die distrik is gelee in Wes-Transvaal 26° 26' oos en 26° 32' noord,

'n gebied waarvan die hoogte tussen 1 371 en 1 676 meter wissel en

waarvan die grootste kenmerk die voorkoms van uitgestrekte vlaktes

is wat afgewissel word deur bulte en hoogtes van geringe hoogte en

verskille.

Die dorp is ·gelee aan die spoorwegknooppunt tussen Welverdiend,

Pudimoe en Lichtenburg en is sodoende in verbinding gestel met die

spoorweghoofroetes.

Die volgende Bantoetrustplase word deur die distrik omgrens:

Putfontein, Sterkfontein, Wildfontein, Omega en Vogelstruisknop.

Genoemde plase word bewoon deur 'n verskeidenheid familiegroepe

van die Batswana.

Die distrik het oorspronklik uit 48 groot plase bestaan wat met die

loop van jare in 332 boerderyeenhede16

) onderverdeel is en waarop

Blankes vandag 'n bestaan vind uit die verbouing van mielies. Die

mielieopbrengs van die distrik het die afgelope jare die 11;4

miljoen­

kerf oorskry , wat daarop dui dat hie rdie gebied 'n belangrike rol

speel in die mielieopbrengs van die mielievierkant. 17

)

Benewens gewasse soos sonneblom , kafferkoring , grondbone en

kafferbone wat verbou word, word hier ook 'n vers keidenheid vorme

van veeteelt aangetref, met die gevplg dat die distrik ook as 'n ge-

35

36

·--­' ./.'._

mengdeboerdery-gebied bestempel kan wor d.

(f) Die vroegste inwoners van die dist rik

Nog voor die agtiende eeu en die tyd van die Matabele-aanvalle van

Mzilikazi, was die westelike deel van die Lichtenburgse distrik die

woonplek van Barolong-stamme, 18

) hoofsaaklik die boo Rapulana- en

boo Ratlouseksies asook die boo-Seleka wat meer in die rigting van

Klerksdorp gewoon het.

Die suidoostelike deel van die distrik was nog die gebied van die

Bakwena ba More wa PhOgole Wa.t toe hulle stat in die suidweste van

die Klerksdorpse gebied gehad het.

In die tyd van die groot Bantoe-oorloe wat die bevolking van byna die

h~le Suid-Afrika in beweging gebring het, is ook hierdie distrik ampe r

skoon gevee. Veroweringsrooftogte is deur Tsjaka in Zoeloeland be ­

gin en is deur die Mantatees van Basoetoland, die Bataung van

Moletsane, die gemengde krygsvolk van Sebetwane en die Ma tabele

voortgesit, wat almal die Westelike Transvaal en aangrensende ge ­

biede in die Kaapprovinsie verwoes het. 19

)

Die meeste Bantoestamme uit die huidige distr ikte van Rustenburg ,

Marico , Ventersdorp en Mafeking het toe na die distr ikte van

Klerksdorp, P otchefstroom, Taung, Thaba ' Nchu en na Basoetoland

asook Betsjoeanaland gevlug. Breutz verklaar dat dit voorkom a sof

net die Bataung (1823 / 4) en die Matabele (1832) na hierdie distrik ge­

kom het. 20)

Nadat die Boere met die ondersteuning van Hottentotte, Baro long en

Bahurutsi in 1837 die Matabele uit Mosega, Sendelingspost, s uid van

37

'n Gedeelte van 28 werknemers op 'n boerderyeenheid van 1 456,104 hektaar, waarvan 1 113,492 hektare vir die ver­bouing van mielies aangewend word. Op genoemde plaas woon 28 mans, 22 vroue, 68 kinders bo 12 jaar en 22 kinders onder 12 jaar, 'n totaal van 140 siele.

Die volgende be ·olkings- en .,,erwantskapsgroepe van die Batswana word op bovermeldr plaas aangetref v·u1 links na regs: Morolong, Griekwa, Fingu, Mokgatl::i, Mosot.ho, l\J, tl"pinr c1 A.n

Zeerust en uit Silkaatskop verdryf het, het die eerste Voortrekkers in

die ontvolkte streke van die huidige distrik van Lichtenburg hulle in­

trek geneem en die ontvolkte grond oorgeneem.

Later het die stamme. asook enkele Bantoefamilies, weer na die dis­

trik gEkom. Die Bakolobeng het tussen 1850 en 1870 op Doornhoek

nedersettings gehad, daarna na Kafferskraal in Coligny en uiteindelik

in 1871 na Rooijantj esfontein getrek. Die Bataung het tussen 1850 en

1870 op Gruisfontein gewoon en later na Putfontein gekom. 'n Groot

persentasie mans uit hierdie stamme was genoodsaak om ter wille

van 'n lewensbestaan op boereplase in die omgewing te gaan werk

waar hulle ook mettertyd gevestig geraak het en waar hulle nageslagte

vandag nog in diens van die Blankes is.

F. Lion-Cachet doen in 'n verslag wat in die argief in Pretoria be­

waar word, in 1898 die volgende mededeling; 11Lichtenburg dat vroeger

tot Marico behoorde, is een afsonderlik district geworden, aan

Potchefstroom grenzende ten Oosten en Zuiden, aan Bloemhof ten

Zuiden, aan Marico ten Noorden, en ten Westen aan Brits Bechuana­

land. Het heeft een uitgestrektheid van 1 500 000 morgen, en een be­

volking van bijna 7 000 Blanken en even zoo veel kaffers. Het dorp

heeft thans 700 inwoners". 21

)

(g) Huidige verteenwoordiging van verskillende bevolkingsgroepe

Op die 332 boerdery-eenhede in die distrik word 10 verskillende

Bantoebevolkingsgroepe verteenwoordig. Uit die jongste statistiese

gegewens22

) ten opsigte van hierdie distrik, blyk dat 83, 6'1% van

alle Bantoes van Tswana-afkoms is en die volgende verwantskaps­

groepe verteenwoordi~ Barolong, Batloung, Bakolobeng,

39

40

Bakgatla , Bahurutsi, Bakwena, Banogeng, Balete, Bangwaketse en

Bathlhaping.

Die orige 16,33% wat volgens huistaal23

) gegroepeer is, bestaan uit

die volgende: Xhosa, Zoeloe, Swazi. Noord-Sotho, Shangaan en Venda.

Die getalle vir bovermelde groepe is as volg:

Batswana

Xhosa

Suid-Sotho

Zoeloe

Noord-Sotho

Swazi

Noord-Ndebele

Shangaan

Venda

Suid-Ndebele

OngeiC:lentifiseer

Griekwas en Kleurlinge

15 876

1 694

341

242

159

38

27

20

12

6

28

18 443

. 25

18 468

Uit hierdie totaal woon slegs 2 285 Bantoes in die lokasie terwyl

16 179 op die plase van Blankes woonagtig is. Hierteenoor woon

daar tans 2- 722 Blankes in die hele gebied, 1 333 op die dorp en

1 389 op plase.

(h) Die getalleverhouding tussen Blankes en Bantoes op boereplase

Ten einde die tendens ten opsigte van die toename van Bantoewerkne-

mers, asook die getalleverhouding van Blankes tot Bantoes, te bepaal,

moet gelet word op die volgende statistieke s oos deur Bruwer24

) ver­

strek.

Tabel I Getal vaste nie - blanke werknemers op plase van Blanke s

Kleurlinge , Asiate en Manlike

Alle Manlike J aa r

Ban toes Ban toes ander (Man- Nie- blan- Totaal liken vrou- ke s lik

1952 801 211 592 488 116 976 91 146 929 275 1962 747 920 630 992 110 295 101 334 872 784

Tabel II Getal los Blanke- en Nie- blankewerknemers op plase van Blankes

Alle Alle Alle Nie- Alle Nie-

Blanke Blanke Nie: blankes blankes

Ja a r Blanke s blankes (manlik) (vroulik)

m ans vroue T otaal

1958 2 340 786 890 484 518 302 372 2 137 203 789 1962 1 356 786 433 430 31 0 338 123 1 106 250 769

Uit tabel I en II blyk dat die getal vaste werknemers gedurend e 1952

tot 1962 afgeneem het van 929 275 tot 872 '784 , t erwyl los werknemers

gedurende die tydper k 1958-1962 afgeneem het van 789 230 tot 769 789.

Oor 'n tydperk van 10 jaar van 1952 tot 1962 het die permanente man­

like arbeiders egter toegeneem van 592 000 tot 630 000. dit wil se.

met 38 000.

Hieruit kan afgelei word dat al hoe meer Nie-blankes by die landbou­

sektor betrokke raak. Gedurende 1946 was die verhouding tussen

41

230 789

42

Blank en Nie-blank, volgens Bruwer, 1: 8, 21; in 1951 1: 9 , 37 en in 1960

1: 13, 46 , terwyl dit tans· 1: 15 , 7 is. Dit kom dus daarop neer dat al hoe

minder Blankeboere voedsel vir die skerp stygende bevolking moet pro-

duseer .

Met betrekking tot die gebied van ondersoek het dieselfde tendens aan

die lig gekom, soos blyk uit die volgende:

Tabel ill Getal Blankes en Bantoes in die gebied van ondersoek

Jaar

1960 1970

Blankes op plase

1 250 1 389

Bantoes op plase van Blankes

12 025 16 179

Blankes in die hele gebied

2 519 2 722

Bantoes in die hele gebied (Trust­plase uitgesluit)

13 945 18 468

Uit tabel III kan afgelei word dat die verhouding tussen Blankes en

Bantoes wat in 1960 op 1:9 te staan gekom het, oor 'n tydperk van 10

jaar tot 1:11 aangegroei het. Voorts blyk dit dat, terwyl die getal

Blankes oor tien jaar met 11,12% toegeneem het, daar oor dieselfde

tydperk 'n toename van 34, 54% ten opsigte van die Bantoes was. Ver­

de r blyk dit dat daar 'n intensiewer toename onder die Bantoes op

boereplase was as in die dorpslokasie aangesien die toename ten op­

sigte van Bkntoes in die hele gebied op 32, 43% te staan kom.

Die toename vir hierdie gebied, sowel as die verhouding van Blankes

tot Bantoes, skyn dus aansienlik laer te wees in vergelyking met ge­

gewens wat deur Bruwer verstrek is ten opsigte van die Republiek.

Indien egter in aanmerking geneem word dat daar oor die afgelope tien

jaar 'n intensiewe meganisasieproses in hierdie mielieproduserende

gebied aan die gang was, soos die oorskakeling na die massa-hantering

van mielies, wat weer aanleiding gegee het tot die aankoop van stro­

pers en ander swaarder implemente, bly die persentasie toename van

Bantoes op plase nogtans baie hoog.

Ten einde te bepaal wat die toedrag van sake is ten opsigte van suiwer

mielieproduserende eenhede, is 74 boerdery-eenhede,uitgesonder

waaruit die volgende aan die lig gekom het.:

Tabel IV Blanke- en Bantoebewoners soos aangetref op suiwer mielieproduse­rende eenhede

Aantal Alle Alle eenhede Blankes Bantoes

74 257 4 801

Mans in di ens

925

Vroue in di ens

170

Kinders in Totaal Bau-di ens tops in diens

73

Die verhouding Blankes tot Bantoes, soos blyk uit tabel IV, kom te

staan op 1:18,68. Dit dui daarop dat die verhouding op suiwer mielie­

produserende eenhede baie hoer is as vir die gebied van ondersoek oor

die algemeen, sowel as vir alle plase oor die res van die Republiek.

Dit dui dus daarop dat die mieliebedryf, ten spyte van moderne meg-a­

nisasie, steeds 'n konsentrasie van Bantoes tot gevolg het van wee

die hoeveelheid arbeiders wat benodig word.

Uit bovermelde aantal Bantoes staan s legs 24, 32% aktief in diens

van 7 4 boere, terwyl 75, 68% as onproduktiewe Bantoe-plaasbewoners

bestempel kan word.

43

VERWYSINGS

1) Du Preez, A. B. Eiesoortige ontwikkeling tot Volksdiens, H. A. U. M. , Kaapstad-Pretoria, 1959. p. 37.

2) Schapera, I. The Bantu Speaking Tribes of South Africa, p. 349.

3) Van Jaarsveld, F. A. Nuwe geillustreerde Geskiedenis, Voortrekker­pers , 1968, p. 18, 19.

4) Van Jaarsveld, F . A. op. cit. , p. 75.

5) Vir die bedreiging van gei"soleerde boere deur die getalsterker Bantoes, vergelyk: Muller, C. F. J. 500 Jaar, Suid-Afrikaanse Geskiedenis, Academica, Pretoria en Kaapstad, 1968, p. 75.

6) Rhoodie, N. J . en Venter, H. J. Die Apartheidsgedagte, H.A. U. M., Kaapstad-Pretoria, 1959, p. 86.

7) Neame, L. E. White Man's Africa, Stewart Publishers, Cape Town, 1952' p. 87.

8) Steward, Alexander. You are wrong Father Huddleston, John Lane the Badley Head, London, 1956, p. 41, 42.

9) Marquard, L. op. cit. , p. 27.

10) Steward, Alexander. op. cit. , p. 93.

11) 'n Gesindheid wat reeds bestempel is as voortvloeiend uit 'n sosiale en kulturele kontak waarin daar nie sprake van sosio-biologiese in­tegrasie of as imilasie was nie.

12) Scholtz, G.D. Die ontwikkeling van die politi eke denke van die Afrikaner, Ded I, 1652-1806 , Voortrekkerpers, Johannesburg, 1967' p. 219.

13) Opmerkin~ Ten einde vertroebeling van reeds bestaande goeie ver­houdinge tussen Blankes en Bantoes op boereplase te voorkom, be­dien die Departement van Inligting van tyd tot tyd werkgewers van raad en advies.

44

In een van die jongste brosjures word die volgende wenke aan die hand gedoen: a. Onthou om aan andere te doen wat u verwag dat hulle aan u moet doen. b. Alle lede van die werkgewer se huishouding moet hul Bantoe­bediende(s) met agting en erkenning van hul menslike waardigheid behandel.

c. Moel nooit veront\\a, nlir;i.nr, or 1 1 unwaal'dige w:yse te kenne gee ni.e ell moet 1 ic dil' kind 1 s to.._ l t.it um op 'n onhotlikc w:i se met die herliende te praat nie. d. Spreek die bediende op Sj naam aan. l'. G bruik 111 taal \\nt hv 1 cdl'lik gncd v •rstaan of, verkic::,Jik, leer om sy taal te praat. f. Gee u opdragte duidelik, bondig en positief en een op 'n keer. g. Maak seker dat u bediende begryp wat van horn verwag word. 'n Blote ,,i' " is nie genoeg nie. h. Proheer om die werk volgens 'n roetine te reel en doen so min as moontli.k om die roetine te verslcur. i. Ve:rduidelik aan die bediende so gou as moonllik na sy indiens­neming wat alles van horn vcrwag word.

14) Van Jaarsveld, F. A. op. cit. , p. 75.

l:i) Vergcl_\k Bybe A vir voll0dige besondcrhcde.

16) \'erg<'l) k By!ae B.

17) Die n11tl ic\ierkant:.: Ve;rgelyk Figuur 5, 29, Hugo-Botha-Craig­Slabbt rt: 'n Nu we Kursus in Aardrykskund , Nasionalc Handcls­drukl ery Bpk., Elsiesrivier. p. 91.

Genocmde miE'lievierkant word aangedui mel Zecrust, Ermclo, Lau brand er Christiana as die: \kr hockpunte. llierd1c gl'hi<'d 1.

Vl'rantwoordeli!c vir drick\\art van die mielieopbrengs \'Un Suh.I­A r1ka.

1 'i\ Up111l r ;iug: Die Barolong worcl IJeskou a:; die ouclstc Ts\\'an:1-st.a 111 in Suirl-Al1 iL1. Die stam ontlt-t.:n ::;y naam aan 'n ::;tnmkaptem, Ma1 olong, \\ ;J.t vol gens oorlcwt>ring gedurendc die ja:u· 1 100 sy volgL•linge vanaf die Groot Mere in 'n suiclw•o.artsc rigtmg gele1 liet.

Na v1t-1· geslagte het die stam 'n permnnente woonplck gcv ind nan dit· 1.oloporivier in die omgewing vnn Mafcking. Hier lwt di< • ::;Lam 'ri perioc.Je \ d' groci en bloei belewe en baie jare van vrede genict onricr verskillcnde l'.arteins. ndc1 die kaptcinskap van Tau, die Vl·ertiende opvolger, het die st.am die toppunt van sy glorie berc:ik.

Na s~ d•·od m 1760 hd die Barolong cgtcr die prooi !!:L'\\'Ord van opst:1nm, 01 ro"r en oorlog, n · g..:volg wanrvan daa1 'n proses van opsplitsmc: en \'Ct s1 lint1. nng ondcr vcrski llend" leicrp( rsoun Ii k­hr>dt' .wn die g:rng g;t·sit is. Stammc soos d1 • Bahurutsi, Bathlaping, Datlaro, • ant\,'lillC htt langs hierdie wcg hulle oorsprong gchad LC'l'­Wj , in n soortgelykc µroses, stamme soos die Bakwena, Bakgatb, B:T•"I•, Malaboch, Baphil'ing L'n anderc \\'ccr van die Bahurulsi :11'-

gesplinter het.

Die stamme wat tans in die gebied van ondersoek verteenwoordig word, kan dus hoofsaaklik as nasate van die Barolong beskou word. Vergelyk: Transvaal Native Affairs Department, Short History of the Native Tribes of the Transvaal, Government Printing and Stationery office, Pretoria, 1905, p. 8-13.

19) Vergelyk: Breutz, P. L. Die stamme van die distrikte Lichtenburg en Delareyville, Die Staatsdrukker, Pretoria. 1957. p. 12.

20) Breutz, P. L. op. cit. , p. 12.

21) Breutz, P. L. op. cit. , p. 12, 13.

22) Gegewens is verkry van die landdroskantoor waar statistieke geba­seer is op die jongste sensusopname in die distrik, waarvan ge­noemde kantoor vir eie doeleindes 'n voorlopige uittreksel gemaak het voordat gegewens na die Departement vir finale verwerking ge­stuur is.

23) Onder groepering volgens huistaal, moet verstaan word moedertaal. Dus nie die taal wat tans in die huis gebesig word nie.

24) Bruwer, J . J. Ongepubliseerde referaat, gelewer voor die Bolandse Landbou-unie tydens 'n konferensie oor die opleiding van plaas­werker s, 17 September 1968, Departement Landbou-tegniese Dienste, leer nommer 20/8 , p. 4.

46

III DIE SOSIALE ASPEK

(a) Algemeen

In hierdie hoofstuk word die mate van ontwrigting en verandering van

die sosiale struktuur . van die plaasbantoe, asook die verandering van

bindende waardes, etiese norme en kodes vir sosiale gedrag, beskryf

en word aangedui op welke wyse sekere gedragsbepalende faktore

hulle krag en invloed vanwee aanraking met die Blankes in die proses

van akkulturasie verloor het.

Tradisioneel het die Bantoe-individu gele we en beweeg binne tli ge­

bondenheid van die bepaalde organiese groep waarvan hy deel uitge­

maak het. Verwantskapsverband met ander. individue was vir elkeen

van die grootste waarde en betekenis terwyl verwantskapsbeginsel s t en

gronds lag gele het aan sosiale eenhede soos die gesin, die groot

familiegroep , die sibbegroep, die totemgroep en die ouderdomsgroepe.

Laasgenoemde sosiale eenhede het die segmente van 'n allesomvat­

tende stameenheid of volksgeheel uitgemaak.

Die verwahtskapsbegrip van die individu het met skerp omlynde ge­

dragsreels gepaard gegaan. Van kleins af is elke kind onderrig hoe

om horn te gedra teenoor mense wat in 'n bepaalde verwantskapsver­

houding tot horn gestaan het. Die gevolg was dat daar 'n bepaalde wyse

van optrede was teenoor persone behorende tot 'n s ekere ouderdoms­

groep, 'n vader, 'n moeder, die grootouers , broers, suste rs en aan­

verwante.

Elke individu het as gemeenskapswese dus nie individualisties of wil-

47

48

lekeurig gehandel nie, maar volgens tradisionele noukeurig vasge­

s telde en voorgeskrewe gedragsreels. Die stam was dus 'n hegte

geihtegreerde eenheid van wie die kaptein die beligga ming was. Binne

die stam waar alles volgens vasgestelde reels geskied het en met

groot nougesetheid nagekom is, het daar orde geheers.

Die jarelange proses van intieme aanraking met Blankes op boereplase,

nuwe ekonomiese eise, die verspreiding van individue uit die verskil­

lende bevolkingsgroepe, asook die invloed van die staat, die kerk en

die skool, het 'n onmiskenbare invloed uitgeoefen op die onderlinge

gebondenheid van gemeenskapslewe en verwantskapsgroepe, op die

huwelikspatroon, die ontwikkeling van die individu en op haas elke denk­

bare faset van die sosiale s truktuur.

In welke mate veranderinge ingetree het, sal blyk uit die volgende

aspekte van die ondersoek wat onder die soeklig gebring word:

(b) Geboorte en kinderdae

(i) Voorgeboortelike periode

Waar in die verlede alles in werking gestel is om swangerskap te laat

ontstaan , terwyl die s wanger vrou ook hoer status as die onvrugbare

geniet het en die aankoms van elke nuweling beskou i s as 'n vergoeding

vir die bogadi wat vi!' haar gelewer moes word, blyk dit dat daar on­

der die pla?s bantoe nuwe waardebegi.·ippe en nor me ten opsigte hie r ­

van oorgeneem is.

Die vTugbare vrou , wat ook 'n sim bool van rykdom v.-as , se produkti

witeit is tans nie mee r gelee in die baar van kindt.n' Pie maar daario

dat sy deur haar arbeid 'n bydrae tot 'n aod1siont'le iul om,,;te lam l ew.?r.

Om hierdie r ede word swangerskap eerder as 'n ramp beskou en is dit

selfs nie vreemd dat Blanke- huisvroi.e genader word om raad ten

einde dit te voorkom of met die versoek om met 'n geneesheer t e on­

derhande l ten e inde haar te s teriliseer nie.

Ten opsigte van voorskrifte, taboebepaling,s en gedragsreels wat in

belang van die behoud van die foetus vir die verwagtende vrou nood­

saaklik was, het daar ook groot veranderinge ingetree. Dit blyk dat

sekere uiter like handelinge en gebruike van Blankes, soos die gebruik

van sekere pille en ander medisyne en roetine-ondersoeke deur ge ­

neeshere, as noodsaaklik beskou word.

Daar is egter nog nie spr ake van 'n werklike aanvaarding en verinner­

liking van die nu we opvattings, gebruike en rigsnoere nie . 'n Ver­

skanste voortsetting van die tradisie wor d nog or a l aangetref en ver a l

opgemerk in die vermyding van kossoorte soos 3tampmielies , hoende r ­

eiers, die binnegoed van di er e en taa i vleis in belang van 'n normale

en maklike bevalling.

Soos in die verlede , word die beeskraa l nog deur haar vermy , tans

egter , soos beweer word, slegs uit bedagsaamheid teenoor die we r k­

gewer wie-se vee- aanteel nie benadee l mag word nie.

Naas haar man , word die Blankehuisvrou die eer ste ve rwitt i g van die

swangerskap. Laasgenoemde speel tans 'n groot rol in die le we van

elke s wanger Bantoevrou op die boer eplaas . Benewens haa r b_,·clrae

met betrekking tot boer erate , medisyne uit die apteek, skake ling me t

geneeshe r e en voorbe r eidings ten opsigte van babakle r e , nee m sy

tans die plek in van die moeder as skoonmoede r wat tradisioneel haa r

dogter in hierdie dae byges taan het.

49

50

Indien 'n Bantoeman onbedagsaam sou wees in sy optrede , onredelik

sou wees in seksuele eise, word dit spoedig vertroulik aan die

Blankehuisvrou meegedeel. Langs hierdie weg neem selfs die werk­

gewer kennis van wat in die besondere Bantoehut aangaan en kan daar

deur sy invloed verligting gebring word.

(ii) Bevalling

Vanwee faktore soos die uitgestrektheid van die boereplaas, lang af­

stande, die gebrek aan vervoermiddels, die werkende vroue, asook

by gebrek aan huisvesting, gebeur dit baie selde dat 'n vrou tydens be­

valling nog op die aanwesigheid en bystand van haar moeder of skoon ­

moeder aanspraak kan maak.

Op elke plaas is daar egter sekere seniorvroue wat tydens 'n beval­

ling bereid is om hulp te verleen. Die Blankevrou bly egter weer die

sleutelfiguur wat enige tyd van die dag of nag ontbied kan word. Indien

sy haar nie bekwaam voel om bystand te verleen nie, word daa r in elk

geval deur haar sorg gedra dat 'n bekwame buurvrou beskikbaar sal

wees.

Sodra die bevalling 'n aanvang neem, verlaat alle manspersone en kin­

ders die huis , terwyl die deure oopstaan vir alle s eniorvroue wat by­

stand wil verleen. 'n Vrou in kraam le nooit op 'n bed nie maar wel

op 'n kombers op die vloer. Haar omstanders staan haar moreel by,

daar word aan haar meegedeel dat alles binne enkele oomblikke verby

sal wees, waarna and er weer die vrymoedigheid neem om in gebed

voor te gaan.

Onmiddellik na die bevalling word die nageboorte deur een van die

ouer vroue in die ashoop naaste aan die huis begrawe. Nadat die baba

afgespons is, word die nuus na die res van die hutte gedra en keer die

vader en die kinders onmiddellik terug. In alle erns deel die vader,

op voetspoor van 'n ou gebruik onder die Blankes, die kinders plegtig

mee dat daar nou net vir hulle 'n nuwe boetie of sussie gekoop is.

In gevalle waar 'n kind dood gebore word , word die kind, soos tradi­

sioneel gebruiklik was, binne die slaapvertrek van die huis begra we.

In die moderne hutte met sementvloere word die kind direk agter die

huis begrawe. Indien die kind egter 'n rukkie gelewe het, bly die

vroue daar waak soos by 'n normale sterfgeval. Die Blanke huisvrou

word dadelik in kennis gestel, sy tref deur bemiddeling van haar man

reelings vir die begrafnis en staan die vrou so ver as rnoontlik by in

hierdie krisis.

Na aanleiding van die voortgang van die tradis ionele gebruik om 'n

doodgebore kind in of agter die huis te begra we, asoo k die gebruiklike

doktering van die huis wat tans nog aan die orde van die dag is, blyk

dit dat die plaasbantoe , ten spyte van die aanvaarding van die Christc­

like godsdiens, steeds glo aan sekere persone met Invade bedoe lings

wat babalykies opgrawe ten einde m edisyne te vervaardig om rnense

mee te benadeel.

Ten opsigte hiervan blyk dus dat die plaasbantoe te midde van al die

jare van noue kontak met Blankes op plase , nog nie in hulleseU 'n

versoening gevind het ten opsigte van die nu we lewenshoudinge, opvat­

tinge en waardebepalinge van die Blankes ni e. Daar lewe nog steeds

'n eie opvatting in die hart voort ten opsigte van wat reg en verkee rd

en van wat goed en sleg is . Dit kom voor asof die proses van inner-

51

52

like verandering ten opsigte van die magiese 'n Jangsame proses is,

die invloed van die Blankes met wie hulle nou in aanraking is , ten

spyt.

Op grond vau ekonomiese oorwegings word die aankoms van 'n seun

van groter bE-tekenis beskou as di~ van 'n dogter. Ouers verklaar dat

'n seun langer in die ouerhuis vertoef, beter loon ontvang en dus

beter vir sy ouers kan sorg, terwyl 'n dogter met die waardeverande­

ring van bogadi slegs 'n uitgawe is.

Na die bevalling bly die moeder 10 dae in die bed. Gedurende hierdie

tyd geniet sy die versorging van haar buurvroue sowel as van haar

man en kinders. Die Blankevrou lewer egter steeds 'n bydrae deur

besoeke en moedig ander Bantoevroue aan om 'n wakende ogie oor die

betrokke huis te hou.

(iii) Afsonderingsperiode

Die tradisionele gebruik om 'n huis waar 'n bevalling plaasgevind

het, vir 'n bepaalde tyd geslote te hou, het verval. In teenstelling

hiermee word die aankoms van 'n nuweling wyd en syd bekendgemaak,

op grand waarvan 'n groot verskeidenheid besoekers by die huis op­

daag. As hoflikheidsgebare word geskenkies soos babaklere, kos en

speelgoed deur vroue behorende tot dieselfde Bantoewoonkompleks

aan die babe oorgedra.

Gedurende die eerste drie maande slaap die man op 'n aparte bed in

dieselfdevertrek as sy vrou, die res van die kinders word wel toege­

laat om die vertrek te betree maar word onder geen omstandighede

toegelaat om daar te slaap nie. In hierdie tyd word van die man ver-

wag om horn van seksuele gemeenskap met sy vrou te onthou ten einclc

te voorkom dat sy binne 'n jaar weer geboorte aan 'n baba mag skenk.

Van die tradisionele gebruik om ni e met 'n vrou omgang t e he tcrwyl

sy laat soog nie, kon geen spore meer gevind word nie . Gedurcnde

die tydperk van onthouding vind daar tans soveel buite-cgtelike ver­

houdings plaas tussen die man en ongetroude dogters van dieselfde of

naburige plase dat Blankes nie kan voorbly om a s regtcrs op te tr ee

ten einde weer versoening te bewerkstellig nie .

Vanwee die verbrokkeling van die tradisionele maatskaplike orde en

primere maatskaplike beheermaatreels, tcsam c met die ve rdwyning

van ouderdomsgroepe en seniorverwante wat eertycls 'n nooclsaaklikc

funksie ter bestraffing van die man en ter beskerming van di e vrou

vervu l het, is die Blankewoning, uie predikant of die po lisie , haar

enigste toevlugsoorde .

Die plaasbantoe glo tans dat 'n suige ling ni e na WL'HSe groei l 'll ont\1ik-

kel alvorens die s akramcnt van die cloop aan horn bcclien is n i l' . Waar

magiese ritusse en kra gmedisyne ecrtyds 'n ki nd 1·an ingcborc irn·:tl l'

genees en as waarborg van 'n lewe van voorspoecl gcdicn hl'L, s tvl die

doopsbediening tans ouers volkome tevredc. Die waa rcl c en bL'te keni s

van die doop le vi r hull e nie soseer in die bc lofte van gees lL' likl•

heilsgoeder e ni e , maar we! daarin dat dit vir hullc die waarborg ii:; Yan

talryke mate riel c sccninge wat aan die kind tocgesc word.

Waar ouers vanwcc die een or anclcr slruikclblok ni c onmicldd lik op

die becliening van die sak t·ament aanspraak k:rn maak nic, 11·ord gc -

woonlik profcte ontbiecl 0 111 teen vet·goecling die betrokkc kind c 1·tjies

tydelik te kom seen. Die Blankc-invlocd he l hier clus ni c aanlciding

- .. ·")

54

tot die funksionele verval van 'n tradisie gegee nie maar wel tot die

verandering van die vorm daarvan.

(iv) Die suigelingsperiode

Daar bestaan geen voorskrifte ten opsigte van 'n daaglikse dieet vir

'n moeder terwyl sy laat soog nie. Om ekonomiese redes trag elke

moeder egter om 'n kind so lank as moontlik te laat soog. Aan die

anderkant is dit vir die werkende moeder geriefliker om die suigeling

so spoedig moontlik te speen sodat die daaglikse voeding deur middel

van 'n bababottel aan ouer kinders toevertrou kan word.

Van wee die veelvuldige aktiwiteite op die boereplaas, die versorging

van mans wat soms lang en moeilike ure moet werk en vir wie die kos

stiptelik en op gesette tye voorberei en gestuur moet word, kan 'n

vrou met kleiner kinders nie meer aanspraak maak op die hulp, ver­

sorging en bystand van ander vroue in die opvoeding van haar eie kin­

ders nie.

Die moeder e-1 haar ouer !cinders staan tans alleen in die huishouding

en kan geen hdp verwag van die gesinshoof nie. Wanneer hy saans

tuiskom, maa~- hy daarop aanspraak om bedien te word en sal hy selde

indien ooit die 3uigeling in sy arms neem of enige bydrae tot die ver­

sorging daarvan lewer.

Daar is reeds in 'n vorige hoofstuk gewys op die verskillende bevol­

kingsgroepe wat in hierdie gebied verteenwoordig word. Die spreek­

taal in die gebied is di~ van die oorheersende groep , naamlik,

Setswana. Vanwee die verwagting wat die meeste ouers koester ten

opsigte van skoolonderrig vir hulle kinders en die wete dat die me-

dium van skoolonderrig in die gebied Setswana is, le ouers uit alle

bevolkingsgroepe hulle daarop toe om hulle kinders daarmee te l aat

opgroei.

Met die verwagting dat Bantoekinders mettertyd, net soos hulle ouers ,

in diens van die boere moet tree , word daar veel moeite gedoen om

kinders van kleinsaf Afrikaans te leer praat. Die ouer · skoolgaande

kinders vervul hier 'n belangrike funksie en sal wanneer daar met

die kleintjies gepraat word, tel kens woorde in Afrikaans herhaal soos:

robala- slaap, dijo- kos, mmetsi- water. Langs hie rdie weg groei

die meerderheid Bantoekinders tweetalig op en word Bla nkes , wan­

neer 'n besoek by Bantoehutte afgele word , selfs deur die kle intj ies in

Afrikaans begroet.

(v) Naamgewing van kinders

Die Blankes spreek nooit hulle werknemers op die Bantoenaam aan

nie; daarbenewens word by registrasie van geboortes, huwelike en

sterfgevalle, met die uitreiking van bestuurderslisensies en die op­

stel van dienskontrakte, a ltyd na 'n Afrikaanse naam gevra.

Dit het gevolglik gebruiklik geword om, bene wens die Bantoenaa m,

aan elke kind ook 'n Afrikaanse naam te gee. Op skrif staan die

Afrikaanse naam a ltyd eerste , soos: P aul Matsie Kgumalo. Die

naamkeuse van !cinders berus tans slegs by die betrokke ouers , tcr­

wyl senior verwante nie meer , soos dit gebruiklik was , ten opsigte

hiervan geraadpleeg word nie. Voor die koms van 'n s eun of dogter

word daar op twee name besluit. Die kind word tans onmiddellik nn

die geboorte op die naam genoem.

55

56

Daar is egter 'n geringe persentasie wat van mening is dat 'n kind

geen naam dra voordat die geboorte geregistreer is nie.

Die grootste persentasie ouers is, soos baie Blankes, nog onder die

indruk dat die offisiele naamgewing van 'n kind met die doopsbedie­

ning gepaard gaan. l) By die geleentheid word die kind se volle naam

deur die ouers verstrek. N:i die plegtigheid vra die doopouers ge­

woonlik onmiddellik die doopsertifikaat aan, wat hierna sorgvuldig in

die huis weggebere word.

Die plaasbantoe vernoem slegs die grootouers aan vaders- en moe­

derskant, en wel soos volg: die eerste seun en dogter na die groot­

vader en grootmoeder aan vaderskant respektiewelik en die tweede

seun en dogter na die grootouers aan moederskant. Ten opsigte van

die res van die kinders bestaan daar geen vaste patroon van naamge­

wing nie.

Indienouer verwante egter nie gelukkig voel met die naamkeuse van

ouers vir die volgende kinders nie, word daar op grand van hulle

aandrang aan kinders 'n tweede Bantoenaam gegee. Dit gebeur dus

dat 'n persoon onder 'n Afrikaanse naam bekend staan onder die

Blanke s, op die eerste Bantoenaam genoem word deur sy ouers en

vriende en op 'n tweede Bantoenaam deur sy familie.

Vir die keuse van 'n Afrikaanse naam bestaan daar geen vaste reels

nie. Dit gebeur dikwels dat 'n 11

goeie baas" vereer word met 'n ver­

noeming of dat die betrokke ouers ten opsigte van 'n Afrikaanse naam­

keuse hulle laat lei deur die baas of die nooi.

Daar het dus 'n groat verandering ten opsigte van naamkeuse by die

plaasbautoe ontstaan. Alhoewel nie presies volgens die patroon van

die Blankes nie, kan die Blanke invloed duidelik opgemerk word. Die

ouer geslag is nie hiermee gediend nie en verklaar dat die jonger

geslag van wee hierdie vreemde naamgewing besig is om van hulle

familie-ankers los te ruk. Eertyds i s die 11grootmense" met sterk

sentimentele en familiebande aan hulle nasate verbind, as gevolg

waarvan daar met nougesetheid oor die kinders gewaak is. Vandag

steur die oumense hulle nie meer aan die kinders nie want hulle dra

•vreemde name. Die moderne naamgewing is dus een van die faktore

wat 'n versteuring in die gesonde maatskaplike samesyn gebring het.

Dit het tot gevolg dat die ouer geslag selfs met wre wel na die jong­

mense verwys as die ,,vr eemdes".

(vi) Kinderlewe en ontspanning

Die hele tradisionele patroon van die opvoeding van kinders tot voI­

wasse ekonomiese deelname deurdat dogters bepaalde huislike take

onder toesig van vrouens verrig het en seuns ook geleidelik take ge ­

kry het wat met die man se ekonomiese rol verband gehou het , het

opgehou om te bestaan op die boer eplase. So het die hele verhou­

dingsisteem wat om hierdie struktuur opgebou was , 'n gedaantever­

andering ondergaan.

Seuns word tans, net soos meisies, van kleins af geleer om die huis

uit te vee, skottelgoed te was, komberse op te vou, koffie en pap te

maak en hulle e ie klere te was en te stryk. Behalwe in gevalle waar

seuns gebruik word om s tuurwerkies te verrig soos boodskappe te

dra, water of melk te gaan haal en die werf te versorg, het kinders

vandag in en rondom die huis 'n gemeenskaplike taak, naamlik om

hulle m oeder met die huishouding by te staan.

57

58

Tydens die ondersoek is klein seuntjies dikwels aangetref wat selfs

verantwoordelik was vir die versorging van 'n baba. Ouers gee open­

lik te kenne dat daar niks anders as vrouewerk is waarmee seuns

hulle by die hutte kan besig hou nie. Waar kinders buite loopafstand

van 'n skool is en nie toegelaat word om die omheinde terrein waar

die Bantoehutte gelee is, te verlaat nie, word talle kinders in hulle

ledigheid in en rondom die hutte aangetref.

Sodra die huiswerkies afgehandel is, kom die kinders in groepies

byeen en bring die res van die dag deur met popspeel, die bou van

draadkarre, riemspring, sokker en talle antler speletjies wat eie is

aan die hedendaagse kinders. Van kleiosse maak, kleilat speel en

voeltjies vang is daar nie meer sprake nie , aangesien slegs die paar

maatjies van Blankekinders nog toegelaat word om vryelik op die

plaas rond te beweeg.

Tot en met die ouderdom van tien jaar word daar geen probleme met

kinders van beide geslagte ondervind nie. Seuns en dogters tussen

die ouderdomme van tien tot sestien jaar lewer vir menige ouerpaar

egter groot probleme. Die feit dat werkgewers nog nie in hulle arbeid

belangstel nie, die daaglikse ledigheid, 'n beeindigde skoolloopbaan

en die reg wat hulle ontneem is om selfs oor 'n toekomstige loopbaan

te kan besluit, het 'n frustrerende uitwerking op jongmense van hier­

die ouderdomsgroep.

Die ouers wat in die meeste gevalle hulle kinders ten opsigte van

plaasarbeid wil motiveer en sodoende terug wil hou van die stadsat­

mosfeer, skryf die voorkoms van buite-egtelikheid en antler vorms

van afwykende gedrag toe aan die ledigheid waarvan hulle kinders die

prooi geword het.

(c) Oorgang tot volwassenheid

Gegewens bring aan die lig dat die maatstaf vir volwassenheid onder

die plaasbantoe van huis tot huis verskil. Op vrae ten opsigte van die

norm vir. volwassenheid, soos aan die lig kom uit 'n verskeidenheid

van vyftig verskillende woonkomplekse , blyk die volgende:

Antwoorde op vrae na aanleiding van die norm vir vol wassenheid:

i By die uitreking van 'n bewysboek (16 jaar)

ii Die stadium van indiensneming deur die boer (~ 18 jaar)

iii Harde baard ·Of vol ontwikkelde borste

iv Troubaarheid

'; Na 'n voltooide skoollo9pbaan (Standerd VI)

vi Belydenisapegging

Persentasie

72%

8%

9o/o

6o/o

3%

2%

Ouers toon weinig begrip ten opsigte van die puberteitstadium van

kinders. Dit blyk egter dat die meeste ouers hulle kinders nog voor

die huweliksdag met groot vrymoedigheid onderrig en inlig ten

opsigte van die teenoorgestelde geslag, die betekenis van seksuele om­

gang, die verwekking van kinders en die wese en aard van die huwe­

likslewe.

Na aanleiding van vrae ten opsigte van die verdwying van die stam­

skool, is informante dit eens dat hulle op grond van hulle Christen­

skap nie meer veronderstel is om te glo en te hunker na die Bantoe­

gebruike tydens die dae van 11kaffergeloof" nie.

59

60

Ten spyf'.e van al bovermelde norme vir volwassenheid is die plaas­

bantoe, in ooreenstemming met die tradisionele opvatting, dit nog

eens dat geen kind werklik volwassenheid kan bereik terwyl h)i of s)i

nog ongetroud is nie. Voor hierdie stadium kan ouers nog aanspraak

maak op hulle maandelikse loon en word daar van kinders verwag om

altyd die ouers te raadpleeg wanneer 'n beslissing gemaak moet

word.

(d) Huweliksluiting en huwelikslewe

(i) Vooregtelike geslagsverhoudinge

Onder invloed van die Blankes, asook die uitspraak van die kerk in

verband met vooregtelike swangerskap, word getuienis gelewtr dat

vooregtelike swangerskap nie deur die gemeenskap goedgekeur word

nie en dat dit vir elke ouer 'n oorsaak is van groot smart en ver­

leentheid. Z)

Ten spyte van bovermelde getuienis word daar volgens die ouers nooit

'n ongewensde kind gebore nie. Jnteendeel, elke buite-egtelike kind

word gewoonlik met oop arms deur hulle ontvang en na hulle beste ver-

moe versorg.

Ter stawing van hierdie feit dien die getuienis dat daar nie van een

geval kennis geneem is waar ouers bereid was om so 'n kind a,an

hulle ongehude dogter toe te vertrou of af te .staan nie. Al sou sy

selfs op 'n later stadium met die vader van haar kind in die huwelik

tree, word die kind slegs aan hulle afgestaan nadat albei bewys ge­

lewer bet dat die kind werklik deur hulle begeer word en dat hulle

'n kind waardig sal wees.

Dit het voorts geblyk dat die aankoms van 'n buite-egtelike kind nooit

as 'n ramp beskou word nie en dat daar 'n groter afkeuring geheg

word aan die diefstal van 'n dosie voorhoutjies as aan gemelde gebeur -

tenis.

Ter beklemtoning hiervan dien die feit dat uit die jong ongehude vroue­

lidmate van die Coligny-gemeente van die Nederduits G€reformeerde

Kerk in Afrika, jaarliks 'n groot persentasie voor die kerkraad ver ­

skyn om buite-egtelike kindertjies .ten doop te bring. 3

)

Sedert 1963 tot 1969 bet 266 jongdogters voor die kerkraad verskyn,

soos blyk u.it die volgende:

Sensuur toegepas op ongehude dogters met buite - egtelike kinders

Jaar Aantal

1963 18

1964 27

1965 40

1966 43

1967 41

196 8 48

1969 49

266

Evangeliste van die betrokke gemeente getuig dat Bantoekerkraads­

lede altyd simpatiek staan teenoor buite-egtelikheid in die geval van

ongehude dogters en dat niemand ooit met 'n ernstige vermaning

voor die dag sal kom nie.

61

62

'n Ander faktor wat vir hierdie onverskillige houding van ouers ver­

antwoordelik is, is die finansiele voordeel wat uit die jongman en sy

ouers te haal is. Onmiddellik nadat die dogter haar ouers meegedeel

het dat sy 'n kind verwag, tree hulle in verbinding met die ouers van

die jongman wat daarvoor verantwoo:rdelik is om sorg te dra dat

hulle seun 'n skadevergoeding van R20 of 'n jong bees aan die huis

betaal oor wie hy 'n skande gebring het. Benewens hierdie eenma­

lige boete word hy daarvoor verantwoordelik gehou om 'n maandelikse

onderhoud van R4 tot R6 te betaal totdat die kind groot genoeg is om

self geld te verdien.

Wanneer 'n ongehude dogter alreeds haar ouerhuis verlaat het en

haar elders in b stads- of dorpslokasie bevind, lewer 'n buite-egte­

like kind vir die ouers veel groter prol:)leme q:i. Om te bepaal watter

persentasie buite-egtelike kinders uit ongehude moeders wat elders

woonagtig is, gebore is, is 'n besoek aan een huis uit elk van 60

Bantoewoonkomplekse gebring. In hierdie komplekse is daar 354 kin­

ders aangetref waarvan 125 buite-egtelik was, dit wil se, 35,31%. 4

)

Uit 'n totaal van 125 ongehude moeders was daar slegs 18 wat nog

die kindertjies in hulle sorg gehad het, terwyl 107 elders woonagtig

was en hulle kindertjies aan die sorg van hulle ouers toevertrou het.

Dit kom dus daarop neer dat 85, 6% van genoemde jong moeders geen

bydrae lewer tot die versorging van hulle kindertjies nie. Aangesien

daar geen sprake is van die opsporing van mans wat vir die verwek­

king van di~ kindertjies verantwoordelik was nie, het ouers geen

antler keuse as om die gebruiklike boete en onderhoud te ontbeer en

af te skryf nie. Daar kon bepaal word dat die moeders van 125 kin­

dertjies wat hulle nou op boereplase in Coligny bevind, as volg oor

die land versprei is:

Verspreiding van 125 jong moeders wie se buite-egtelike kindertjies op plase agtergebly het

Lokaliteit Aantal

Nog op die plaas 18

Bantoe-trustplase 24

Johannesburg 33

Klerksdorp 11

Coligny-lokasie 29

Lichtenburg 7

Makokskraal 1

Odendaalsrus 2

125

Blankewerkgewers dra nie kennis van wat in die hutte van hulle werk­

nemers aangaan nie. 5

) Om hierdie rede staan die weg van jongdog­

ters wat elders werksaam is en wie se ouers by die boe re in diens is,

oop om 'n buite-egtelike kind permanent aan haar ouers toe te ver­

trou sonder dat dit onder die aandag van haar vader se werkgewer

kom.

Soos later uit hierdie ondersoek sal blyk, is dit vir die broodwinner

bykans onmoontlik om aan elke afhanklike 'n menswaardige bestaan

te verseker. Die gevolg is dat daar voortdurend by Blankewerkge­

wers aangeklop moet word om hoer rantsoene. Dit het tot gevolg dat

baie werknemers so 'n agterstand ondervind dat daar niks oorbly

van die mielies wat na die oesseisoen as deel van sy jaarlikse loon

vir horn aangebied word nie.

63

64

Volgens Steyn rus die ekonomiese las ten opsigte van die grootmaak

van 'n buite-egtelike kind in stedelike gebiede , hoofsaaklik op die jong­

vrou se skouers. Op die boereplaas rus die las egter op die skouers

van haar ouers. In albei gevalle blyk dit egter dat die mans wat hier­

voor verantwoordelik is, baie maklik daarin slaag om hulle verant­

woordelikheid te ontduik. Die uitspraak waartoe Longmore kom ten

opsigte van hierdie mans, kan ook ten opsigte van die platteland on­

derstreep word: 11Nevertheless, the ever increasing irresponsibility of

Bantu men in the urban areas is a factor that merits the attention of

the authorities". 6

)

Vanwee die werks- en woningsomstandighede van Bantoegesinne op

plase, is dit vir die ouers bykans onmoontlik om seksuele gemeenskap

tussen kinders van jeugdige leeftyd te bekamp. Inteendeel blyk uit

getuienis dat ouers, indien hulle die moontlikheid sien om 'n dogter

aan 'n goeie jongman in die huwelik af te staan, selfs so ver gaan

om doelbewus vir die kinders geleentheid te skep om seksuele omgang

te he.

In die lig van 'n oorbevolkte huis en by gebrek aan gmoegsame le­

wensmiddele, tesame met die vrees dat hulle dogter ook weldra na

die stadslokasie mag begin hunker en wegdros om later mat 'n buite ­

egtelike kind na haar ouerhuis terug te keer, is ouers van oortuiging

dat hulle optrede heeltemal te regverdig is.

Wat die buite-egtelike kinders self betref, maak die gemeenskap

geen onderskeid tussen buite-egtelike en binne-egtelike kinders nie,

word hulle net soos die binne-egtelike kinders behandel en het hulle

dieselfde sosiale status.

(ii) Voorvereistes· vir die sluiting van 'n huwelik

Onder invloed van die Blankes en in besonder die invloed van die

Christelike godsdiens, is stamskole op plase van Blankes vir baiejare

alreeds iets van die verlede.

Met die verdwyningvandie stamskole, betree Bantoeseuns en -dog-

ters die onbekende huwelikspad sonder die tradisionele onderrig

w:iaraan die stamskool gekenmerk is. Soos reeds vermeld, staan

ouers onsimpatiek teenoor kinders gedurende die puberteitstadium en

aanvaar hulle dat die kennis wat langs die weg van persoonlike erva­

ring opgedoen is, genoegsaam is om 'n sukses van die hu welik te maak.

Die enigste geldende voorvereistes tot die sluiting van 'n huwelik is

tans 'n mondelinge toestemming en ooreenkoms wat tussen die ouers

van beide partye aangegaan word. Genoernde toestemming word van­

dag verleen op grond van die bewyse wat 'n jongman kan l ewer ten

opsigte van sy vermoe om volwaardige plaasarbeid te verrig. Die in­

komste , en nie ouderdom, geestelike volwassenheid of liggaamlike

ontwikkeling nie, is tans die bepalende faktore tot huweliksbevoegd­

heid.

'n Jongman wat bewys lewer van 'n goeie en nuttige plaasarbeider te

wees en as sodanig deur die Blankes aanvaar word, is die ideaal van

menige gevestigde plaasbantoe vir sy ongehude dogter. Indien 'n per­

soon uit 'n dorps- of stadslokasie om haar hand vra, gee geleerdheid,

benewens die maandelikse inkomste, die deurslag.

Die belangrikste voorvereistes waaraan jongmense vandag rnoet vol­

doen, is om deur arbeidsvermoe of -prestasie en -geskiktheid in staat

65

66

te wees om 'n vrou te versorg, of vir 'n jongdogter om 'n eie huishou­

ding te kan waarneem. Uit getuienisse blyk dit dat die vermoe van 'n

vrou om !tinders in die lewe te bring, sy tradisionele betekenis en

waarde verloor het, terwyl praktiese aauleg en arbeidsgeskik:theid

haar huweliksbevoegdheid bepaal.

Daar het onder die plaasbantoe dus 'n waardeverandering en wysiging

plaasgevind ten opsigte van eertyds geldende volwassenheidsideale

en -vereistes. Tradisioneel kon die toetreding van 'n jongmens tot

die geledere van vol wassenes slegs by wyse van besondere seremo­

niele instellings , wat gewoonlik aangedui is deur 'n inisiasie of stam ­

skool, plaasvind.

Rypwording deur die natuur, bereiking van puberteit, was alles aan­

duidings dat die individu gereed is om sy plek in die sosiale groep

van volgroeide mense in te neem. Slegs op grond van die voldoening

aan hierdie vereistes het 'n jongmens die reg ontvang om deur die

huwelik sy volk te vermeerder. Hierdie wesensverandering ten opsigte

van vereistes tot huweliksbevoegdheid was, soos later duidelik uit die

ondersoek sal blyk, verantwoordelik vir verdere afwykings van die

tradisionele gesinstruktuur.

(iii) Keusereels in verband met die huwelik

Getuienisse wat bekom is uit 'n verskeidenheid familiegroepe van die

Batswana, a:sook van verskeie ander Bantoebevolkingsgroepe, dui

daarop dat daar tans geen beswaar in te bring is teen 'n huwelik tus­

sen persone uit die verskeidenheid familie- en bevolkingsgroepe wat

onder die plaasbantoe verteenwoordig word nie.

Die ouer geslag wat vir byna 'n leeftyd die sekuriteit wat die boere­

plaas hulle bied, gesmaak het, maak geen geheim daarvan nie dat hulle

voorkeur gee aan plaasseuns en -dogters as toekomstige huweliks­

maats vir hulle kinders.

Plaasarbeiders wat bedeeld is met deugde soos eerlikheid, betrou­

baarheid, handvaardigheid, hardwerkendheid en bestendigheid, geniet

hoer agting en status in die oe van die ouer mense en ondervind ge­

woonlik geen probleme wanneer daar om die hand van 'n dogter gevra

word nie.

Aan die and.er kant word dogters deur hulle ouers ontmoedig om met

leegleers te assosieer. Onbestendige werkers wat nie met die Blankes

oor die weg kan kom nie en voortdurend van die een na die ander

werkgewer rondswerwe, word beskou as persone 'Nat in die huweliks ­

lewe dieselfde onbestendigheid sal openbaar. Aanges ien dieselfde

opvatting ten opsigte van jongdogters gehuldig word, word enige dog­

ter wat 'n teesin in die plaas ·en sy mense openbaar, bestempel as 'n

ongewenste huweliksmaat vir iemand wat vir die boere werk.

Lidmaatskap van die een of antler Kerk is 'n vol gende belangrike fak­

tor wat in keusereels 'n rol speel. Ouers is bewus daarvan dat lid­

maatskap 'n voorvereiste tot die bediening van die doop is en gee nie

graag hulle toestemming tot 'n huwelik alvorens albei partye aan

hierdie vereiste voldoen nie.

Die moderne ouers beskik egter nie meer, soos tradisionee l die ge ­

va l was, oor finale en deurslaggewende gesag ten opsigte van die

keuse van hulle kind nie. Ouers probeer dikwels om in 'n laaste wan­

hoopspoging 'n huwelik van 'n kind te verhoed deur beswaar te maak

G7

68

n:1 die afkondiging van huweliksgebooie. Dergelike besware is ge­

woonlik so ongegrond dat dit wetlik sonder betekenis is. Ander maat­

reels, naamlik, om 'n kind die huis te belet of geen bydrae tot

bogadi-verpligtinge te lewer nie, het in die meeste gevalle ook geen

gunstige uitwerking nie.

Die algemene neiging onder die jongmense is tans om die advies van

hulle ouers en verwante te negeer. Jongmans b:lskou dit al meer as

hulle onbetwiste reg om hulle eie keuse ten opsigte van huweliks­

maats te maak.

Soos gebruiklik onder die Blankes, maak 'n jongman eenvoudig 'n

huweliksvoorstel aan 'n meisie wat sy dan, na gelang van haar per­

soonlike keuse, kan verwerp of aanvaar. Indien twee ooreengekom

het om te trou, verwys die jongman die saak na sy ouers wat dan met

die meisie se ouers onderhandel om toestemming tot die huwelik te

verkry. Verwante en vriende kan wel in die onderhandelings betrek

word, maar het weinig invloed om die jongmense in hulle keuse by te

staan.

Die keusereels ten opsigte van voorkeurhuwelike is dus Of vervang Of

het heeltemal verdwyn., Hoewel nuwe reels soos arbeidsstatus, kerk­

lidmaatskap en gesindheid teenoor die omgewing, 'n rol speel by die

moderne keuse van huweliksmaats, is die rol daarvan nie konse­

kwent nie ep kan daar geen definitiewe reelmatighede ten opsigte van

Bantoes op die plase van Blankes se keusereels aangetoon word nie.

So word gevind dat die gesindheid van die jonger geslag ten opsigte

van plaasarbeid dermate verander het dat daar by die meeste 'n

hunkering ontstaan het na die stadsomgewing, na nuwe geleenthede en

antler werksomstandighede.

(iv) Verlowing

Sodra 'n jongman en jongdogter aan 'n huwelik begin dink, word die

saak tussen seun en moeder bespreek. Wanneer die vader hiervan

kennis geneem het en dit s y goedkeuring wegdra, tree hy met die

meisie se ouers in verbinding en reel 'n afspraak wat onder die

plaasbantoe as 11patlo 11 bekend staan. By hierdie geleentheid word

reelings getref vir die 11mokwele 11 wat dui op 'n tweede ontmoeting

waartydens finaliteit bereik word ten opsigte van -die-hoeveelhcid

bogadi wat gelewer moet word.

Die jongman le gereelde besoeke by sy verloofde af en het selfs die

vrymoedigheid om haar na die huis van sy ouers te nooi. Gedurende

hierdie dae gee albei uiting aan hulle liefde vir mekaar by wyse van

die oorhandiging van klein geskenkies soos sakdoekies, poeier , krale,

reukwater , sigarette of tabak.

lndien die ouers aan beide kante geen beswaar het teen die vcrhouding

nie, word jongmense toegelaat om vryelik te kom en te gaan. Nie­

mand is meer oor hulle doen en late bekommerd nie en daa r word

selfs doelbewus vir hulle geleenthede geskep om in mekaar se teen­

woordigheid te wees en selfs met mekaar seksuele omgang te he.

Wanneer die voorafbepaalde dag waarop die mokwele moet plaas­

vind, aanbreek, neem die seun se ouers 'n slagskaap na die dogter

se mense. Hulle word daarheen vergesel cleur 'n sekere vrou wat

deur die jongman versoek is om namens horn 'n geskenk wat bcstaan

uit 'n kopdoek, skoene en 'n kombers aan sy verloofde te oorhandig.

( j!)

70

Wanneer die skaapvleis genuttig word en die bier vryelik vloei, word

daar besin oor die hoeveelheid bogadi. Die jongmense in wie se belang

die mokwele plaasvind, maar nie toegelaat word om hier teenwoordig

te wees nie ,raakby hierdie geleentheid offisieel aan mekaar verloof.

Onder invloEd van die Blankes het bovermelde gebruik egter reeds

verval en vel'klaar jonger informante dat dit die wyse is waarop die

oumense verloo~ geraak het. Tans nader die scun en meisie die ouers

aan beide kante met die versoek om verloof te raak. Indien toestem­

ming verleen ·liord, word daar oor 'n partytjie besluit wat gewoonlik

aan die huis %n die meisie se ouers plaasvind. Tydens die partytjie

waar baie geeet en gedrink word, die jongmense ,jive" terwyl die

ouers toekyk, steek die jongman die verloofring, gewoonlik 'n goed­

koop seelring, aan sy verloofde se vinger.

Op hierdie stadium is daar nog nie oor die hoeveelheid bogadi besin

nie. Sodra die verloofdes trouplanne begin kry, word die ouers aan

beide k:ante daarvan verwittig en besluit die ouers van die bruid welke

bogadi vir 'n dogter gelewer moet word.

(v) Reeling ten opsigte van bogadi

Daar bestaan 'n groot verskeidenheid faktore wat die bepaling van

bogadi kan beihvloed. Die goeie gesindheid, status en voortreflike

deugde van 'n jongman, k:an selfs so 'n gunstige indruk maak op die

vrou se mense dat sy sonder die oordrag van enige bogadi aan horn

as vrou gegee kan word.

Dit geskied egter altyd onder 'n onuitgesproke voorwaarde , naamlik,

dat sy vrou op sy lojaliteit aanspraak kan maak en die beste behan-

deling van horn mag verwag. Indien hy nie aan hierdie verwagting vol­

doen nie, kom dit neer op kontrakbreuk as gevolg waarvan hy tot ver­

antwoording geroep kan word.

Ouer informante verklaar dat dit baie gewaagd is om 'n dogtcr op

hierdie wyse aan 'n man toe te vertrou. Volgens hull e kom baie van

hierdie vroue later n.a hulle ouers terug met die woorde: 11

My man

mishandel my omdat hy nie vir my ge werk het nie; as e k loop, verloor

hy niks nie".

Ten spyte van hierdie nuwe verskynsel, blyk uit die ondersoe k dat in

die geval van 71Jfo van alle huwelike wat oor 'n tydperk van twee jaar

in hierdie distrik onder die aandag gekom het , bogad i we l oorgcdra

is of nog oorgedra moet word. 7

) Dit stem ooreen met die verklaring

van Steyn 8

) ten opsigte van dieselfde verskynsel in die stad, naam lik,

dat in die meeste gevalle bogadi nog wel oorgedra word . Hierdie

bewering word gestaaf deur die volgende persentasies met be trekking

tot die voorkoms van oordrag van bogadi in stadsgebiede soos, vol­

gens haar, deur Krige se bevinding in 1936 aan die lig kom: in 59o/0

van sy geva lle in Pretoria het oordrag van bogadi plaasgevind; in 41%

van Janish se geva lle in 1941 in Johannesburg; in 86 , 3% van Levin se

gevalle in 1946 in Kaapstad; in 77% van He llman se gevalle in 19 48 in

Rooyard en 68% van Schmidt s e gevalle in 1957 in Kle rksdo rp.

Onder die plaasbantoe het daar 'n groot verskeidenheid afwykings van

die tradisionele gebruike tm ops igte van die lewering van bogadi ont­

staan. 'n Verskeidenheid faktore bepaal tans die hoeveeU1cid bogud i

wat vir 'n vrou gelewer word.

lndien 'n vrou reeds geboorte aan een of meer kinders geskenk het

71

72

waarvan die bruidegom nie die vader is nie, is die bogadi uiters ge­

ring. As die bruidegom egter die vader is van een of meer kinders,

verhoog die bogadi aansienlik. Die vader van die bruid staan nooit

onder verpligting om sy dogter se buite-egtelike kinders aan haar af

te staan wanneer sy in die huwelik tree nie. Hy sal egter ter gele­

gener tyd self besluit of hy hulle aan haar gaan afstaan al dan nie.

Die vermoens, talente, kwalifikasies en agtergrond van 'n bruid is

almal bepalende faktore en leidrade waarvolgens bogadi bepaal word.

Waar die bogadi vir 'n gewone vrou gewoonlik R80 of 4 beeste is,

word tot 'n bedrag vm R200 of 10 beeste gevra vir 'n 11geleerde" dog­

ter , gewoonlik 'n verpleegster of 'n onderwyseres. Dit dui daarop

dat dit nie soseer die talente of persoonlikheidseienskappe van 'n per­

soon is wat haar waardevol maak nie, maar wel die som geld wat

haar ouers bestee het om aa11 haar 'n geleerdheid te gee.

'n Ander nuwe verskynsel ten opsigte van die lewering van bogadi is

die metode waarvolgens bogadi gelewer kan word teen die betaling

van 'n baie geringe, of selfs geen deposito nie, en jaarlikse paaie­

mente. Sekere ouers gee voorkeur aan hierdie stelsel aangesien

hierdeur 'n soort houvas op die skoon::ieun verkry word. Vanwee 'n

gebrek aan kontant tree die meeste jongmanne tans volgens hierdie

stelse l in die huwelik.

Ten e inde die geldigheid van 'n kontrak te verseker , word die be­

trokke huweliksbevestiger versoek om as getuie op te tree wanneer

die ooreenkoms deur die Bantoesakekommissaris opgestel word.

Deur lojaliteit aan sy skoonouers en bedagsaamheid teenoor sy egge­

note en kinders is dit selfs moontlik vir enige skoonseun om van

bogadi-verantwoordelikheid onthef te word. Deur die teenoorgestelde

optrede loop hy egter gevaar om voor die Bantoesakekommissaris

gedaag te word en opdrag te ontvang om die hele bedrag onmiddellik

te betaal.

By verdere versuim kan 'n vrou deur haar ouers gebied word om na

hulle terug te keer. Onder dergelike omstandighede kan s y aanspraak

maak op onderhoud vir haarself en vir haar kinders te rwyl haar man

alle aansprake op sy kinders verloor.

Die lewering van bogadi is nie meer, soos gebruiklik was, die verant­

woordelikheid van die vader van die bruidegom nie. Laasgenoemde

mag, indie~ hy oor die vermoe beskik, finansiele ondersteuning aan

sy seun verleen. Gewoonlik sal hy s y invloed gebruik om 'n voorskot -

van die Blankewerkgewer te verkry; die jongman bly egter verant­

woordelik vir die delging van hie rdie skuld.

Uit bovermelde kan afgelei word dat nie net die vorm waarin bogadi

gelewer word nie maar ook die betekenis daarvan 'n groat verande­

ring ondergaan het. Geld is nie 'n stabiele eenheid nie en aangesien

dit goo uitgegee en bestee word, het dit nie so 'n standhoudende be­

tekenis as die oordrag van bogadi in die vorm van beeste nie .

Geld het voorts nie die religieuse \vaarde en betekenis soos wat die

bees vir die Bantoe gehad het nie. Om genoemde rede stel ouers aan

beide kante ook nie meer in dieselfde mate belang in die sukses van

die huwelik nie. Vanwee die feit dat die vader nou die hele bedrag

wat ten opsigte van bogadi gelewer word, vir homself hou, ste l die

breere verwantskapsgroep nie soveel belang in die sukses van die

huwelik as wat die geval in tradisionele verband was nie.

73

74

Die hele bedrag wat vir bogadi ontvang is, word soms aangewend om

die huweliksfees te vier. Bogadi het tans 'n kommersiele kleur, die

klem val op die materialistiese aspek, terwyl die huwelik in 'n koop­

huwelik ontaard het. Waar bogadi tradisioneel van groat seremoniele

waarde was, het dit tans slegs materiele waarde. Die sosiale funksie,

naamlik die uitruil van voortplantingsvermoe, affiliasie van kinders

met 'n bepaalde linie, en stabilisering van die huwelik vanwee die be ­

lang wat die verwantskapsgroepe daarby het, le reeds op die pad van

die verlede. Vir sommige het die hoeveelheid bogadi 'n statusmaat­

staf geword in die lig daarvan dat die dogters met geleerdheid 'n hoer

11prys" het, terwyl die bogadi as vergoeding moet dien vir die uitga­

wes wat met 'n dogter se opvoeding in verband staan, asook vir by­

draes wat in verband staan met die huwelikseremonie.

Die enigste stabiliserende uitwerking wat die bogadi nog op die ge­

sinslewe het, is dat dit as behoudende faktor mag dien waar die man,

uit vrees dat hy die bogadi kan verloor, alles in s y vermoe sal doen

om in alle opsigte sy verpligtinge t eenoor sy vrou en kinders na te

kom.

Die feit dat jongmans tans self verantwoordelik is vir bogadi en in die

meeste gevalle nie oor die middele beskik wanneer hulle in die huwe­

lik wil tree nie, is een van die belangrikste aanleidende faktore tot

losse verhoudings, wat weer lei tot buite-egtelike geboortes en tot

ondermynirig van die stabiliteit van die huisgesin.

Wat Eloff ten opsigte van die stadsbantoe verklaar, is ewe beskry-

wend van Bantoes op plase van Blankes: 9

) ,,Die vroeere bindende

familie -ooreenkoms het verval en in die plek daarvan het 'n indivi-

1 dualisties- en kommersieel georienteerde transaksie gekom wat geen

besondere verpligtinge op enige van die twee partye plaas nie. Die

mate van stabiliteit wat dit nog meebring, word oorskadu deur die

vooregtelike geslagsverhoudinge en ontwettige saam wonery wat deur

die lobolo-gebruik aangehelp word".

Hierdie suiwer materialistiese benadering het tot gevolg dat die jong

geslag nie skroom om hulle ouers van oneerlikheid te beskuldig nie.

Jongmans kan nie aanvaar dat van hulle verwag word om 'n bydrae tot

die huishouding van hulle ouerhuis te lewer en dat daar op hulle lone

beslag gele word solank as wat hulle in die huis is tenvyl hulle self

verantwoordelik is vir die lewering van bogadi nie.

(vi) Die aard van die huwelikseremonie

'.I'en spyte van die heterogene herkoms van Bantoeplaasbewoners kan

daar tans van 'n vaste patroon gepraat word ten opsigte van huweliks­

gebruike. Faktore wat van buite prikkelend op die Bantoe ingcwerk

het, was verantwoordelik vir baie veranderinge en nuwe skeppinge

waarvan kennis geneem word in die volgende paragrawe. West rse

gebruike soos die gebruik van strooimeisies, strooijonkers, die

trourok, -foto's, -geskenke , he ildronke, seremoniemeesters en hu­

weliksonthale , is tans ingeburgerde elemente van die ,,moderne" hu­

welikseremonie.

Na die afkondiging van die gebooie word van die bruid©gom verwag

om sorg te dra dat daar middele i s om die strooimeisies te kl ee , R2

vir die persoonlike gebruik van die bruid, asook om te voorsicn in

die 11change" van die bruid. Laasgenoemde is 'n netjiese modieuse

rok wat deur die bruid aangetrek word na afloop van die huwelikse r e-

75

76

monie.

Die werkgewer van die bruid se mense voorsien die sleepwa of vrag­

motor waarmee die bruidegom , bruid en belangrike familieverteen­

woordigers na die dorp vertrek. Voordat die wa die plaas verlaat,

word dit in die geheim of in die openbaar deur 'n 11profeet 11 gedokter.

Die wyse wa lrop die doktering plaasvind, word gewoonlik bepaal deur

die kerkverb md van die betrokke familie .

Die profete w.tt gewoonlik in diens van h verskeidenheid separatiste­

bewegings staan , vervul tans die rol van die eertydse ngaka, met di~

verskil dat elk ~ handeling of doktering met gebed gepaard gaan. ln 'n

volgende hoofstuk volg 'n volledige beskrywing van die doktering van

die bruidegom 1 n bruid wat net na afloop van die huwelikseremonie in

die kerk , die p1 Jfeet se huis besoek waar hulle in afsonderlike medi­

syne-baddens ge')laas word ten einde hulle te vrywaar van rampe en

onheile op die huwelikspad.

Aan die wa en karre wat dit vergesel , word klein wit vlaggies gebind

om as tekens van vreugde, vrede en blydskap te dien. Voorts dien dit

ook as uitnodiging aan a lle bekendes wat met die pad verbygaan, om

te kom deel in die feestelikhede wat met die huwelik gepaard gaan.

Die plegtigheid in die kerk is oor die algemeen op Westerse lees ge ­

skoei. Die insteek van trouringe is gewoonlik die hoogtepunt van die -

seremonie en dien as 'n simbool van 'n stewige huweliksband. Wan-

neer die bruidspaar en gevolg die kerk verlaat, word hulle deur die

bruilofsgangers omring en met feesliedere toegesing. Af en toe weer­

galm 'n skerp runnikgeluid uit die mond van een van die vro ue om

aan te kondig dat daar 'n fees is .

Die eerste deel van die huweliksonthaal vind aan die huis van die bruid

se ouers plaas. Slegs die naaste familielede ontvang 'n mondelinge

uitnodiging. As blyk van vriendskap en goeie betrekkinge woon die

mede-plaasarbeiders die fees ongenooid by, terwyl bekendes wat die

wa met die witvlag sien verbygaan het , ook die een na die ander by

die fees opdaag.

Tydens die fees word die gaste getrakteer op vleis, stampmielies,

mieliepap, koffie, koek, tee en kafferbier. 'n Paar bottels wyn word

gewoonlik dieper weggebere om as 'n verrassing te dien vir sekere

senior eregaste. Die profeet wat aanvanldik verantwoordelik was vir

die doktering van die wa en intussen ook die slagskaap en -bees ge­

dok'ter het, vertoef gewoonlik tussen die gaste en word vanwee sy

indrukwekkende ampswerk en - gewaad deur alma! geeer en gerespek­

teer. Waar hy tydens die huweliksbevestiging nie geiaentifiseer kon

word nie, staan hy tydens die fees prominent op die voorgTond.

In hoofsaak bestaan die fees uit eet, drink, sing en dans. Alle fees­

gangers neem deel aan danse wat neerkom op 'n voetgestamp, hande­

geklap en lyfgeswaai op die maat van feesliedere. 'n Grammofoon en

klankversterker is tans algemeen in gebruik aangesien alle dansc min

of meer ooreenkom met die Westerse ,,Jive".

In opdrag van die Blankes word alle feesverrigtinge gewoonlik teen

sononder gestaak. Hierna lei die moeder van die bruid die jong paartjic

na 'n vertrek waar hulle die nag in privaatheid kan deurbring.

Die volgende oggend word die feestlikhede hervat aan die huis van die

bruidegom se ouers. Teen sononder daardie aand vertrek alle fees ­

gangers en gaan die bruid a lleen terug na haar ouerhuis terwyl die

77

78

bruidegom by sy ouerhuis agterbly.

Na verloop van 'n week gaan die vader van die bruidegom, vergesel

van 'n senior vrou, om die bruid te gaan haal. Sy verlaat haar ouers

se huis somler enige verdere seremonie en neem haar intrek in haar

manse huis of kamer.

Daar dien op gelet te word dat bovermelde seremonies slegs betrek­

king het op puartjies wat nie voorheen saamgewoon het nie. In gevalle

waar 'n man en vrou reeds saamgewoon het en later tot die oortui­

ging kom dat , ter wille van lidmaatskap van 'n kerk sowel as die doop

van kinders, dit nodig is om die huwelik wettig in h kerk te laat be­

vest ig , vind geen onthaal plaas nie. lO)

(vii) Inwoning na die huwelik

Daar bestaan nie meer vaste reels wat bepaal by wie 'n pasgetroude

paartjie moet inwoon nie. Die tradisionele patrilokale inwoning het

dus iets van die verlede geword.

Elke jong egpaar begin in die reel 'n nuwe en afsonderlike huishouding.

Indien die jongman tot die werknemers van die plaas van sy skoon­

ouers behoort, kan dit gebeur dat hulle selfs in die huis van die skoon­

ouers hulle intrek neem tot tyd en wyl daar vir hulle 'n woning be­

ski,kbaar is.

Aangesien baie boere tans woonhuise vir hulle plaasarbeiders beskik­

baar stel, gebeur dit dikwels dat dit vir 'n jong paartjie moontlik is

om onmiddellik na die troue hulle intrek in 'n eie huis te neem. In-

dien 'n huis wat voorheen bewoon was, betrek word, word die hulp

van 'n profeet weer eens ingeroep ten einde enige moontlike onheil uit

die huis te weer. In a lle hutte wat met die oog hierop besoek is, is

die een of antler teken van doktering waargeneem. 'n Kruis met verf

teen 'n muur aangebring, 'n horinkie agter die deur of 'n kierie tussen

'n balk en die sinkplaat van die dak het elke keer die werk van 'n pro­

feet verraai.

'n Jonggetroude paa;rtjie woon nooit permanent saam met hulle ouers

in dieselfde huis nie. Informante verklaar openlik dat twee vroue nie

saam in dieselfde huis kan woon nie. Om hierdie rede word daar on­

middellik, indien daar nie 'n aparte vertrek beskikbaar is nie, h tyde­

like afdak langs die huis opgerig totdat daar vir hulle 'n eie hut be­

skikbaar is. Blankes moedig hulle arbeiders hierin aan aangesien '1:

oorbevolkte huis telkens aanleiding gee tot familietwis en -onenighcid.

,(viii) Onderlinge verhouding van die huwe likslewe

(a) Verhouding tussen man en vrou

Die status van die man in die gesin en in die gemeenskap het drastics

verminder in vergelyking met die tradisionele stamlewe. Hy beskik

nie meer oor dieselfde mate van outoriteit nie en tree nie meer op as

enigste en eerste verteenwoordiger en bemiddelaar van sy gesin in

godsdienstige en regsaangeleenthede nie.

Terwyl die status van die man afgeneem het, het die status van die

vrou toegeneem. In die Christelike godsdiens word sy as haar man

se gelyke aanvaar, terwyl kinders van kleins af gelyke opvoeding in

huis en skool geniet. Voorts is sy as vrou nie meer , soos tradisio­

neel aanvaar is, 'n minderwaardige in die oe van die reg nie en kan

s y te eniger tyd sonder die bystand van 'n familielid 'n saak teen haa 1·

79

80

man aanhangig maak.

Van wee die feit dat die huisgesin · se,- finansies hoofsaaklik aan haar

toevertrou word en sy in baie gevalle self 'n aansienlike deel daarvan

verdien, verleen dit aan haar 'n toenemende mate van selfstandigheid.

Genoemde verandering in die status van man en vrou het 'n uitwerking

op hulle persoonlike verhoudings tot mekaar binne die gesinslewe.

Die verhouding is oor die algemeen vryer en meer informeel, terwyl

sy nie meer aan haar vroulike beskeidenheid en onderdanigheid ge­

kenmerk word nie.

Vroue wat verklaar dat hulle mans weinig of geen bogadi voor die hu­

welik gelewer het nie, verklaar openlik dat daar by hulle mans 'n

gebrek is aan waardering en dat hulle dus nie genee voel om sy meer­

dere gesag en dominerende houding te duld nie.

Uiterlik blyk dit egter dat die man steeds as gesinshoof en as meer­

dere deur sy vrou aanvaar word. Hy deel nog in die voorreg om op 'n

stoel te sit terwyl sy vrou op die vloer sit, hy eet uit die beste bord,

word altyd eerste bedien en lewer vanwee sy vermoeiende dagtaak

nie 'n bydrae tot die voorbereiding van kos en die versorging van kin­

ders nie.

Die gebeur baie selde dat die gesin as 'n ·eenheid sosiaal verkeer en

beweeg. Gesinslede Yergesel mekaar hoogstens na die kerk wanneer

dit van beide ouers verwag word om teenwoordig te wees, soos met

die doop van 'n kind.

Indien 'n sleepwa beskikbaar gestel word vir die bywoning van kerk-

dienste, verkies 'n man om nie saam met die wa nie maar met sy

fiets of op enige ander wyse by die kerk te kom. Origens gaan mans

van die standpunt uit dat 'n vrou in die huis en by haar !cinders moet

wees en nie alleen op die paaie gesien behoort t e word nie. Wanncer

sy na die dorp of plaaswinkel vir inkopies gaan , word van haa r vcr­

wag om vergesel te wees van 'n antler vrou of van een of meer van

haar seuns.

Ill teenstelling hiermee eien mans hulle die reg toe om vryelik te be­

weeg sonder om deur 'n vrou tot verantwoording geroep te word of

sonder om aan haar verslag van s y bewegings te doen. Hy rnoet egter

sorg dra om nie na sononder sonder die rnedewete van sy vrou nog

buitenshuis te wees nie.

Van wee die omstandighede waaronder kinders op plase opgroci, word

die rneeste geletterdes onder die vroue aangetref. Aan~csie11 da::ir 'n

groter vraag na manlike arbeiders bestaan, word seuns vroeer in

diens geneem. Meisies, daarenteen, maak meer van die geleentheid

gebruik om die plaasskool byte woon , met die gcvolg dat mee r mei­

sies as seuns oor 11geleerdheid" beskik. In huise waar die vrou die

geletterde is, neem sy die leidende aandeel in die opvoeding van kin­

ders en is sy ook die een na wie kinders opsien om hulp ten opsigte

van hulle skoolwerk.

Hierdie toedrag van sake werk nadelig in op die verhouding tussen

man en vrou. Die feit dat hy as gesinshoof nie in staat is om diesclfde

rol in die le we van sy kinders te vervul nie , lei dikwels tot 'n min­

derwaardigheidsgevoel as gevolg waarvan kompensasie gevind word

in onbehoorlike gedrag en optrede.

81

82

Langs hierdie weg het die statussisteem van die plaasbantoe geleide­

lik nader begin beweeg aan die Blanke Westerse gemeenskap waar

ekonomie, opvoedkundige kwalifikasies en beroepsfaktore 'n rol in

statusbepaling speel.

(b) Die ouer-kind-verhouding

Tradisioneel het die senioriteitsbeginsel asook die formele gedrags­

reels wat daarmee gepaard gegaan het, 'n belangrike rol gespeel in

die opvoeding van kinders. In die lig daarvan dat hierdie beginsels en

gedragsreels grootliks in verval geraak het, kan begryp word waarom

ouers verklaar dat hulle geen gesag meer oor hulle kinders kan hand­

haaf nie.

Anders as in die stamlewe, kan die breer verwantskapsgroep , waar­

van op die plase geen sprake meer is nie , geen bydrae lewer met

betrekking tot die dissiplinering van kinders nie. Daarenteen is dit

vir die ouers, van wee woning- en werksomstandighede , onmoontlik

om hulle ouerlike verantwoordelikheid ten opsigte van die opvoeding

van kinders na te kom.

Die vader verlaat sy huis vroeg in die more en keer nie daarheen te­

rug voor die aand nie, terwyl die moeder wat alleen staan in die op­

voedingstaak, nie opgewasse is om te voldoen aan die eise wat aan

haar gestel word nie, naamlik, om die gesagspersoon in die huis te

wees. In baie gevalle is sy self gedurende die·dag afwesig en word

kinders aan die sorg van 'n ouer kind of aan 'n ouvrou behorende tot

een van die antler gesinne toevertrou.

Bantoekinders ui t 'n verskeidenheid gesinne drentel bedags ledig by

die hutte rond. In baie gevalle is hulle geheel en al aan hullesclf oor­

gelaat en kan die oues van dae wat by die statte agterbly , geen antler

bydrae lewer as om slegs s org te dra dat daar vir elkeen 'n skeppie

pap by die middagmaal is nie.

Die dogters hou hulleself besig met sekere huishoudelike takies ter­

wyl daar vir die se~s geen geleentheid is om kennis te maak met die

verskeidenheid vertakkinge van die plaaswerk nie. Dit is vir hulle

vernederend om in opdrag van hulle ouers met vrouewerk belas te

wees.

Wanneer vader en moeder aan die einde van 'n werksdag by die huis

aankom, is daar nie tyd om aan die kinders te bestee nie. Terwyl

vader en moeder na bed gaan, word die kinders wat met verlange na

hulle tuiskoms uitgesien het, weer eens aan hulleself oorgelaat.

Vir plaaskinders wat onder dergelike omstandighede moet opgroei ,

weinig aandag van ouers geniet , ledig rondle en in beperkte ruimtes

afgehok word, is die ki.nderjare uiters vervelig en frustrerend. Die

gebrek aan tug en beheersing in hierdie belangrike fase van die lewe

vorm noodwendig die boustene vir latere mislukki.ng deur gebrek

aan selfbeheersing , wat weer die ondergrond is van karakterloos­

heid, ontug en misdadigheid.

Hierdie vertroebelde verhoudings kan dus grootliks toegeskryf word

aan 'n posisie wat geskep is waarin die gesag van die man oor die

vrou en van die ouers oor die kinders, van wee omgewings- en ar­

beidsfaktore , afgewerp is en daar nog geen nu we statusbepaling of

gedragsverhouding vir die plaasbantoe uitgekristalliseer is nie.

83

84

(e) Dood en begrafnis

Informante wou nie erken dat die ou tradisionele opvatting waarby ge­

glo word dat die dood aan die bedrywighede van 'n kwade gees toege­

skryf is, nog voortlewe nie.

In ooreensternming met die Christelike godsdiens, word God beskou

as die enigste wese wat beskikkingsreg oor die mens se lewe het en

dat slegs H9 die lewe van die mens op aarde kan afsluit. Ten spyte

van hierdie mondelinge verklaring dui sekere gebruike en gedrags­

kodes by die dood en begrafnis egter op die teendeel.

By 'n sterfgeval maak alle Bantoes staat op die ondersteuning van die

werkgewer ter verkryging van 'n doodkis, rouklere , vervoermid­

dels, •n slagbees of wat ook al tydens die begrafnis benodig mag word.

Vanwee die werksomstandighede as gevolg waarvan die meeste Ban­

toes die Saterdagmiddag vry het , het dit vir die Bantoes gebruiklik

geword om begrafnisse tot hierdie middag uit te stel. Dit bring mee

dat 'n begrafnisondernemer ontbied moet word om die lyk te kom

haal, dit in die 11yskas11 te here en nie later as Vrydagoggend aan die

familie terug te besorg nie. Dit maak dit dus vir die naasbestaandes

moontlik om nog die normale rou te bedryf en eer aan die afge­

storwene te bewys.

Onmiddell* nadat 'n persoon te sterwe gekom het of 'n lyk van die

lykshuis terug ontvang is, word dit op 'n kombers op die vloer van

die dodekamer neergele teen die muur, die verste van die deur af.

Ouer vroue in swart geklee, kom die een na die antler by die huis

aan, wend hulle na die kamer waar die dooie le en skaar hulle by die

antler wat in 'n halfmaan om die lyk stelling ingeneem het.

Die dooie word met 'n wit laken afgeskort terwyl brandende kerse by

die voete en kop geplaas word. In die res van die huis gaan die huisge­

note normaalweg voort behalwe dat geen kos voorberei mag word nie.

Besoekers word die een na die antler in die vertrek toegelaat en in­

dien 'n predikant, sekteleraar of ouderling 'n besoek afle , word hy

versoek om die vertrek te betree, tussen die vroue te kom staan en

in gebed voor te gaan.

Alle portrette t een die mure word omgekeer terwyl die spieels toe­

gesmeer word. Die wakendes gesels in fluisterstemme en wanneer

een van hulle 111 gebed npstuur, h et die inhoud daarvan selde betrek­

king op die agterp;eblewenes. Daar word egter in erns by God gepleit

vir die dooie , dat hy vrede met God mag he en dat sy sondes vergewe

mag wees.

fn gevalle waar 'n gesinshoof oorlede is, neem sy vrou plek in die

naaste aan die kop van die lyk. 'n Gesinshoof laat dit egter aan die

vroue oor om by die lyk van sy vrou te waak en rnaak selde sy opwag­

ting in die dodekamer. Sodra die kis opdaag, word die lyk onmiddellik

daarin geplaas en op dieselfde plek as v,iaar die lyk gele het , geplaas .

Die deksel word nie vasgeskroef nie maar word skuins oor die kis

geplaas.

Geen graf word op die vooraand van 'n begrafnis in gereedheid ge­

bring nie . Nog lank voor dagbreek da::.g die grafgra wers by die be­

graafplaas op met die nodige gereedskap, asook met 'n lyn waarin

twee knope gemaak is, waarvan die een die breedte van die graf en

die ander die lengte aandui. Die graf word gewoonlik breer as die

norrnale gegrawe , die diepte van die boonste ruimte ongeveer

1, 3714 meter (4 voet 6 duim), en dan word daar begin met <lie J;:a111e1"'

85

86

waarmee die gedeelte waarin die kis rus, gei"mpliseer word.

By die huis sorg die vroue vir die voorbereiding van kos, sitplekke

vir die begrafnisgangers en water vir die baddens waarin alle begraf­

nisgangers die hande nil. die begrafnis was ten einde hulleself te rei­

nig.

Sodra die leraar op:i aag vir die begrafnis, begin die koster die klok

lui. (Ge~oonlik 'n ploegskaar wat aan 'n boomtak of paal gehang word)

Die klok word op 'n langsaam-eentonige wyse gelui naamlik, 'n enkel­

slag met 'n pose van ongeveer dertig sekondes, waarop die volgende

slag volg. Hierdie gelui duur voort totdat die stoet na die graf ver­

trek.

Sodra die mans van die gra wery terugkeer, betree die leraar , verge­

sel van 'n paar mans, die dodekamer. Nadat hy in gebed voorgegaan

het, word die laken verwyder, die kerse doodgeblaas en aan die naaste

familielede die geleentheid gegee om die lyk vir die laaste maal te

sien. Dit het gewoonlik 'n hartstogtelike gehuil tot gevolg waartydens

gewoonlik 'n vrou uit die omstanders flou val en na buite gedra word.

Mans toon selde enige tekens van emosie. Die navorser wat 13 jaar

lank begrafnisse onder plaasbantoes waargeneem het , dra van geen

geval kennis waar 'n manspersoon by die graf ooit enige tekens van

emosie getoon het nie.

Nadat die deksel opgeskroef is, word die kis na buite gedra en voor

die deur op 'n bankie geplaas. Sekere persoonlike besittings, veral

di~ wat as statussimbole gereken word, soos kerklike sertifikate,

wapens en ampsgewade , word nou bo op die kis geplaas.

Terwyl die begrafnisrede gehou word , sit die vroue plat op die grond,

die vrou van die oorledene in swart geklee met 'n swartsluier wat

haar hoof bedek, saam met haar dogters , die naaste aan die kis.

Mans bly egter altyd staan of nee m sitplekke in op di e besldkbare

stoele en banke.

Na afloop van die begrafnisrede vertrek die begrafnisgangers na die

graf. Die liturg, om ring van 'n verskeidenheid kollegas, ouder linge

en kerklike amptenare, loop aan die spits en word gevolg deur die

draers met die kis, daarna volg die mans, dan die faJnili c in rouge­

waad en dan die r es van die vroue.

By die graf word die Ids op die grond geplaas terwyl die mans in 111

sirkel rondom die graf stelling inneem en die vroue op 'n afstand bly

staan. Die lyn met die knope word op die bodem van die graf geplaas,

waarna die kis onder samesang in die graf neergelaat word . 'n P aar

mans klim binne in die graf , vat die kis met hulle hande en plaas dit

versigting in die 11kamer".

Die persone bly in die graf ter wyl dwarsbalkies vir hulle aangegee

word om oor die kis te p laas . Bo-oor die balkies word nou 'n sink­

plaat geplaas wat vooraf reeds gepas en gemeet is. Hierna word van

die groot sooie wat uit die boonste oppervlakte van die grond gespit

is, aangegee , en die buitenste rand van die sinkplaat daarmee toegepak

ten einde te voorkom dat enige l os grond en gruis direk op die kis val.

Sodra die leraar die formulier uitgespreek het, word di e cerste

grawe grond versigtig op die plaat neergelaat , op so 111 wysc dat dit

geen oneerbiedige geraas maak nie. Terwyl die eerste mans met di e

gra we besig is, staan die een na die ander man nader, tik die persoon

87

88

met die graaf op die skouer, neem dit sonder om 'n woord te se by

horn oor en gaan voort tot die volgende persoon die graaf oorneem.

Onderwyl die mans die graf toegooi, sing die vroue onophoudelik. Die

hoop grond bo die graf word hierna versigtig met die hande gelyk ge­

stoot totdat dit 'n behoorlike vorm aangeneem het. Hierna verlaat die

mans die graf, stap in verskillende rigtings die veld in en keer terug

met arms vol klippe waarmee die hele hoop grond versigtig bedek

word. Aan die koppenent van die graf word nou 'n groot klip in die

grond geplant waarna almal 'n paar tree terugstaan.

Die vroue volg nou die vrou in rou wat 'n kransie, takkie of bossie

blomme bo- op die graf plaas. Almal loop in gelid rondom die graf en

neem weer hulle aanvanklike staanplekke in. Hierna neem die

Blankewerkgewer vir wie dit gebruiklik is om langs di~ weg 'n laaste

eer te bewys, die geleentheid te baat om 'n paar woorde van meege­

voel teenoor die familie uit te spreek. Een van die ouer familielede

tree hierna na vore en !ewer 'n kort toespraak waarin die herkoms van

die oorledene, sy mooiste karaktertrekke en die diens wat hy gele­

wer het, vermeld word. Die aanwesiges word nou plegtig uitgenooi

om die begrafnismaaltyd te kom nuttig, waarna die leraar die seen

uitspreek.

Ongeveer vyftien meter van die huis af spoel alle begrafnisgangers

hande af in ,die baddens en beweeg dan na die kospotte waar vroue

gereed staan om hulle te bedien.

'n Paar dae na die begrafnis word die baie persooniike besittings van

die oorledene uit die huis verwyder; in baie gevalle word dit ver­

brand. Uit bedagsaamheid, so beweer informante, word sekere arti-

kels soos 'n kierie , pyp en tabak , 'n glas , 'n teelepel en medisyne op

die graf geplaas.

Leraars, evangeliste en ouderlinge van verskillende kerkgenootskappe

is dit eens dat bovermelde prosedure , met slegs enkele uitsonderings,

die algemeen geldende vir alle plaasbantoe is, ongeag aan watter be­

volkingsgroep hulle behoort.

By nadere ondersoek na sekere gebruike en gedragskodes wat steeds

op 'n geloof in gevaarlike bose geeste dui, het informante die navor­

ser probeer oortuig dat daar nie meer in derglike onheile geglo word

nie. Tog het dit aan die lig gekom dat hulle begrip van die dood gToot­

liks verskil van die van die Blankes. So word byvoorbeeld getuienis

gelewer dat die dooie beledig sal voel indien sy naasbestaandes nie by

horn waak nie, dat hy nie die gebed van die leraar sal hoor indien die

kis voor die tyd toegeskroef word nie en hy van sy mense verwag om

horn nie in die donker in die kamer te laat nie.

Ten opsigte van die omgekeerde portrette word beweer dat dit die

boodskap van die dood verkondig sodat mense onder die besef moe t

verkeer dat uitbundige stemme en gelag nie in die huis tuishoort nie.

Voorts trag elke begrafnisganger om die guns van die oorledene te be­

hou deur die respekvolle wyse waarop die kis gehanteer word, die

wyse waarop die graf toegegooi word en selfs die y.rys e waarop daar

hulp aan die familie verleen word. Dit blyk voorts dat daar aan die

oorledene gedink word in die sin dat hy horn baie nader aan God be­

vind en dus by magte is om mense wat in disrespek teenoor horn en

sy mense met s y dood en begrafnis opgetree het, by God aan tc Ida .

Die geloof en opvatting dat die oorledene nog behoefte het aan medi-

89

90

syne, sy kierie, pyp, tabak en snuifblik, bestaan steeds voort, terwyl

die bedekki.!1g van die graf met klippe as voorsorgmaatreel dien teen

vyandige persone wat van s ekere liggaamsdele van lyke gebruik maak

vir medisyne om andere daarmee te benadeel.

Oor die slag van 'n bees en die maaltyd na die begrafnis, lewer som­

mige informimte getuienis dat dit slegs in navolging van 'n gebruik

van die oumense gedoen word, terwyl ander beweer dat dit die wyse

is waarop die oorledene sy waardering betuig teenoor diegene wat 'n

laaste eer aan horn kom betoon het.

In die meeste gevalle wat onder die aandag gekom het, is dit gebruiklik

om twee dae na die begrafnis 'n profeet te ontbied om die huis met hei­

lige water te kom reinig. Hierdie reiniging verseker die agtergeble­

wenes weer van voorspoed en geluk en hou ook 'n verdere belofte in dat

die huis nie spoedig weer deur die dood getref sal word ni e.

(f) Slotopmerkings ten opsigte van Blankebeihvloeding met betrekking tot begrafnisgebruike by die plaasbantoe

Indien die pasbeskrewe gebruike van die plaasbantoe ten opsigte van

die dood en begrafnis van nader beskou word, kan beihvloeding deur

die Blankes met wie hierdie mense oor die jare intiem in aanr aking

was, nie uit die oog verloor word nie.

Daar is vee)vuldige tekens van beihvloeding waar die voorbeeld van

die Blankes eenvoudig spontaan nagevolg is. Dit blyk onder andere uit

die rougewaad, die doodkis, die wyse waarop die graf gegrawe word,

gebede in die dodekamer, blomme op die graf, toesprake en bedankings

by die graf, asook die wyse waarop gaste m1 die begrafnis onthaal

word. Imme rs, die he le uiter like patroon waarop die seremonie ge-

skoei is, stem byna in alle opsigte ooreen met die van die Blankes.

Daar is egter ook merkbare spore van gedwonge beinvloeding wat tot

openbaring kom in die gebruik om 'n lyk na die lykshuis te laat ver­

voer ter wille van begrafnisgangers wat slegs op 'n Saterdagmiddag

die seremonie kan bywoon. Sekere handelinge dui weer op 'n weer­

stand teen verandering soos die geheime gebruikmaking van profete

vir die doktering van 'n huis, die onopsigtelike wyse waarop die tou

met knope in die graf gegooi word , die uiterlik onskuldige bedekking

van die graf met klippe, die reiniging na die begrafnis , die geheime

verbranding van persoonlike besittings van die oorledene en die pla­

sing van sekere persoonlike besittings op die graf, wat alles daarop

dui dat daar, te midde van die nabootsing van uiterlike handelinge,

nog geen werj<like aanvaarding en verinnerliking van die nuwe rig­

~noere gekom het nie.

Aangesien daar nog geen harmonieuse versoening kon kom tussen die

twee lewensbeskouinge wat drasties van mekaar verskil nie, voe! die

Bantoe horn gedwonge om uiterlik volgcns die patroon van die Blankes

te handel, terwyl innerlike waardebepalinge hulle noodsaak om ge­

paard hiermee , die tradisionele nie heeltemal na te laat nie . Om

hierdie rede word dit op geheimsinnige en verskanste wyse beoefen.

'n Totale innerlike verandering skyn 'n langsame proses te wees wat

oor baie generasies strek en hier nog veel langer sal duur.

Beihvloeding wat op geihstitueerde wyse deur sendingwerk plaasge­

vind het, het waarskynlik verreweg die grootste bepaalbare rol ge­

speel. Die benadering tot die dood, die eindbestemming van die oor­

ledene, die \vaarde van gebed, die houding van God teenoor die agter­

geblewenes, die wantroue in die almag van God soos geopenbaar uit

91

92

vrees vir kwaadwillige persone, die bmoefte aan 'n profeet en die

doktering van 'n huis om onheile af te weer, dui daarop dat die tradi­

sionele voorvaderdiens en t?wery deur die meeste sogenaamd ge­

kerstende plaasbantoe bf dualisties naas die Christelike godsdiens be­

oefen Of sinkretisties daarmee saamgeflans word.

(g) Slotopmerkings ten opsigte van die sosiale aspek in die algemeen

Uit die voorafgaande gegewens ten opsigte van die sosiale aspek met

betrekking tot Bantoes op plase van Blankes, blyk dat die tradisionele

stabiele sosiale struktuur waarbinne gesinslede elk 'n duidelik om­

lynde rol vervul het, onder invloed van die Blankes 'n groot verande­

ring ondergaan het. Hierdie verandering blyk egter nie so ontwrig­

tend vir die Bantoegesin op die platteland te wees soos in stedelike ge­

biede waar die invloede intenser was en waar 'n meer heterogene

Bantoegemeenskap waarvan die lede met 'n uiteenlopende kultuurher­

koms aan 'n proses van akkulturasie onderwerp was nie.

Waar die behoudende tradisionele invloede in die stad plotseling on­

derbreek en met dinamiese stedelike invloede van Westerse oorsprong

vervang is, was daa r slegs in beperkte mate 'n voortsetting van die

tradisionele sosiale organisasie. Hierteenoor was daar op die boere­

plase meer sprake van konserwatisme, as gevolg waarvan die gege­

we)'.ls ook dui op 'n groter behoud van sekere waardevolle tradisionele

ins tellings~

Hierdie verskil tussen kultuurverandering in die stad en die platte­

land kan grootliks toegeskryf word aan die feit dat ons op die platte­

land in die loop van 'n baie langer tydperk te make gehad het met die

verskuiwing en aanwesigheid van gesinne as maatskaplike eenhede,

terwyl daar in die stad baie meer sprake was van individue van uiteen-11)

lopende kulturele herkoms.

Steyn kom na aanleiding van verskeie ondersoeke in stedelike gebiede

tot die gevolgtrekking dat die huidige Bantoegesin in die stad min oor­

eenkoms toon met Of die tradisionele gesin Of die moderne Westerse

gesin ten opsigte van s truktuur , norme en gebruike , maar ook ten opsigte

van sy funksionele verb and met die breere samelewing.

In teenstelling met die Bantoegesin in die stad waar individuele ge­

sinslede selde indien ooit kennis neem van die Blankegesin , sy struk­

tuur, norme en gebruike, kom die onderskeie Bantoegesinslede op

boereplase byna daagliks met die Blanke\\erkgewer en sy gesin in aan-·

raking. V:rnwee die intiemer en meer persoonlik onderlinge verkeer,

asook 'n intenser wedersydse afhanklikheid tussen werkgewer en werk-

nemer, wat weer tot 'n intiemer kommunikasie aanleiding gee , word

die plaasbantoe baie meer in die geleentheid gestel om begrip ten op­

sigte van die struktuur, leefwyse , nor me, gebruil e en standaarde van

die Blankegesin te verkry.

Indien die rol van die Blankevrou in die lcwe van die verwagtendc

Bantoevrou, haar morele en fisiese bystand in krisistye soos tydens

die bcvalling, die suigelingstadium, dood en begrafnissowd as die

Blankeman se ondersteuning op materiele gebied in die lewcring van

bogadi, huwelikserernonies, dood en bcgrafnis,asook die rol van

Blankekinders wat hulle speelmaatjies uit Bantoestatte kies, in aan­

merking geneem word, kan beg-ryp word waarom die Bantoegesin

tans 'n groter ooreenkoms met die Blankegesin toon as 111et die trn­

disionele Bantoegesin.

94

In teenstelling met die Bantoegesin in die stad waar 'n groot mate van

disintegrasie reeds ingetree het, kan die Bantoegesin op die plaas ,

soos uit die gegewens blyk, as meer stabiel bestempel word. Ten

spyte van 'n groter mate van konserwatisme wat veral onder die ouer

geslag aanwesig is en tot openbaring kom in sekere opvattings en

gedragsreels wat nog die kleur van tradisie dra, toon die huidige Ban­

toegesin groot ooreenkoms met die Westerse. Hierdie ooreenkoms

word duidelik geopenbaar in gebruike, opvattings en gedragspatrone

wat in die hoofstuk beskryf is, soos nor me vir vol wassenheid, voor­

vereistes en keusereels met betrekking tot die huwelik, verlowing,

huwelikseremonies, in woning na die huwelik, verhouding tussen man

en vrou en tussen ouers en kinders, gebruike tydens swangerskap en

bevalling en by dood en begrafnis.

Die geweldige voorkoms van buite-egtelike kindergeboortes, oppervlak­

kige en onverantwoordelike verhoudings in die stad, as gevolg waarvan

ongehude moeders aan hulleself oorgelaat word in die opvoeding en

versorging van kinders, kom persentasiegewys baie minder op boere­

plase voor.

Vanwee die openbare mening wat gerugsteun word deur die aanwesig­

heid van Blankes en vanwee die afkeur wat laasgenoemde nog heg aan

enige vorm van buite-egtelike verkeer en die houvas wat die Blankes

op hulle Bantoe-plaasbewoners het, dra werkgewers sorg dat jong­

mans in hulle diens nie hulle verantwoordelikheid ten opsigte van ver­

wagtende plaasdogters ontduik nie. Die gevolg is <lat die meeste

jongmans tot 'n huwelik aangespoor word en in die huwelik tree nog

voordat die kind gebore word.

Dit blyk ook dat die grootste persentasie buite-egte like kinders wat op

die plase aangetref word juis deur Bantoes in stede en dorpe verwek

is toe plaasdogters vir 'n korter of !anger tyd daar vertoef het. Van­

daar ook die doelbewuste pogings by die ouer ges lag om die op­

groeiende geslag ten opsigte van plaasarbeid te motiveer en hulle

sodoende van die verderflike atmosfeer van die stede en dorpe weg

te hou.

Die Bantoegesin dra nie in dieselfde mate as die gesin in die stad te­

kens van maatskaplike disorganisasie nie . Dit kan as baie meer sta­

biel bestempel word aangesien wetteloosheid, misdaad en wangedrag

hier nog tot 'n minimum beperk is, terwyl ouerlike gesag in 111 groter

mate gehandhaaf kan word as wat in die stad die geval is .

Die Bantoegesin het nie so intens as die stedelike Bantoes met ander

Bantoekulture in aanraking gekom nie. Ten spyte daarvan dat claar

wel 'n groot verskeidenheid bevolkingsgroepe in die onderskeie plat­

telandse gebiede aangetref word, is die kultuurkomponente van die

groter bevolkingsgroep (die Batswana in hierdie geval) spoedig deur

die kleiner groepe by hulle lewenswyse gei'ntigreer.

Waar hierdie heterogene groep te midde van die aan>1e sigheicl van 'n

sterk meerderheidsgroep oor 'n lang tydperk onderwerp was aan beih­

vloeding van dieselfde Blankekultuur, het dit tot gevolg gehad dat

daar, te midde van aanvanklike verskeidenheid, eenvormige kulturele

riglyne en gedragspatrone ontwikkel het wat tans eie is aan die p laas­

bantoe sodat daar tans sprake is van 'n plaasbantoekultuur. G" vc r­

melde word bevestig uit gegewens wat aan die lig kom uit die ve rskil­

lende onderafdelings wat onder die sosiale aspek aandag geniet hct.

!)5

Ten slotte moet opgemerk word dat die plaasbantoe die uiterlike van

die Blankekultuur vinniger oorgeneem het as die innerlike beginsels

wat noodsaaklik is vir die onderskraging van die uiterlike. Om hier­

die rede blyk dit dat daar in baie gevalle nog nie 'n harmonieuse

versoening kon kom tussen twee lewensbeskouinge nie en bestaan dit

nog langs mekaar voort.

In vergelyking met die res van di~ Bantoe in die Republiek van Suid­

Afrika wat almal weens aanraking met die Blankes aan 'n proses van

akkulturasie onderwerpis, is die plaasbantoe waarskynlik daardie

groep wat met die nodige positiewe leiding en hulp nog tot 'n model

van 'n nuwe sosiale orde kan ontwikkel waarin daar groter stabiliteit

vir die individu sowel as die huisgesin kan wees.

VERWYSINGS

1) Opmerking: Schapera wys daarop dat ditvir die Bakgatla - Christene in stamverband gebruiklik geword het om tydens die doopplegtigheid aan 'n kind sy Afrikaanse naam te gee. Vergelyk: Schapera, I. Married life in an African Tribe, Faber and Faber limited, London, 1939, p. 237.

2) Opmerking: 'n Ondersoek van Steyn oor dieselfde aangeleentheid onder die stadsbantoe bring ooreenstemmende feite aan die lig. Sy verklaar dat ouers wel hulle bekommernis oor vooregtelike ge­slagsgemeenskap uitspreek en soms die feit dat 'n ongehude dogter 'n buite-egtelike kind het, geheim probe er hou. Voorts gaan ouers, volgens haar, van die stadnpunt uit dat hulle dogter verlei

96

is en verskoon behoort te word. Die optrede is dus nie van so 'n aard dat dit die kinders vrees inboesem of weerhou van buite-egtelike verhoudings nie.

Die houding van ouers op die platteland stem hiermee ooreen soos

blyk uit die verdere beskrywing. Vergelyk: Steyn , Anna, F . Die Bantoe in die stad, SABRA, Pretoria . 1966 , p. 31.

3) Notuleboek van Kerkraadsvergaderinge van die Nederduits Gerefor­meerde Kerk in Afrika, Colignygemeente , 1963-1969.

4) Opm erking-: Uit syfers vir buite- egtelike geboortes na aanleiding van ondersoeke in stedelike gebiede , blyk dat die voorkoms van buite­egtelikheid op plase van Blankes aansienlik laer is.

Eloff het byvoorbeeld in Atteridgeville gevind dat in die vyf jaar van 1945 tot 1950 binne - egtelike geboortes slegs 43 , 9% van di e totale aantal geboortes uitgemaak het en buite-egtelike geboortes 4 7, 3o/0 , t e rwyl 8 , 8% ongespesifiseer was . Longmore het in 1951 in Bloemfonte in gevind dat 591 geboortes ui t 'n totaal van 808 , dit wil se, meer as 70%, buite- egtelik was.

Indien in aanmerking geneern word dat 'n groot persentasie van di e 35 , 31% buite-egtelike geboortes op plase hulle oorsprong in stede­like gebiede gehad het , kan die voorkoms van buite- egtelikhe id onde r die plaasbantoe as baie laag besternpel word. Hierdie verskil kan toegeskryf word aan die feit dat baie meer kinders buite die eg ge­bore sou word indien daar nie op aandrang van die ouers aan be icl e kante, asook di e invloecl van Blankewerkgewers, sorg geclra word dat die paartjie voor die geboorte van 'n kind in die huwelik tree nie. Vergelyk: Steyn, Anna F . op. cit., p. 31.

5) Opmerking: By 'n rnicldagmaa l is 16 kinders tussen die ouderdom van 1 en 15 jaar by een van die Bantoehutte aang tref , besig om 'n maal­tyd van droe pap tc nuttig. Daar is vasgeste l dat 4 van hierd ie kin­ders buite-egtelik is, die kinde rs van twee moeclers wat in verskil­lende lokasies woonagtig is en gean bys tand verleen tot hulle kin­ders se versorging nie. Die verantwoordelike mans kon nooit opge­spoor word ten einde enige skadevoergoedin g of onderhoucl van hulle te eis nie.

Nege van hierdie kinders is deur hull e weduweemoeder wat in Klerksdorp woonagtig is, aan die sorg van haar ouers toevertrou, terwyl s legs clrie kind ers wesenlik tot die betrokke gesin behoort het. Dit het spoedig duidelik geword clat die Blankewerkgcwer nic kennis dra van die werklike toedrag van sake in hierdie !mis nie.

97

6) Longmore, Laura. The Disposessed: A Study of the Sex-life of Bantu Women in urban areas in and around Johannesburg , Jonathan Cape, London, 1959, p. 51.

7) Opmerking: Aangesien daar van alle huwelike wat deur die verskei­denheid h~weliksbevestigers bevestig word, afskrifte in die plaas­like Landdroskantoor gehou word , kon vasgestel word dat daar in 1968 en 1969, 64 en 59 huwelike respektiewelik geregistreer is. Slegs 3~ van genoemde huwelike het nie gepaard gegaan met die oordrag van bogadi nie. Uit hierdie geringe getal huwelike kan afge­lei word welke groot getal Bantoehuwelike nog volgens Bantoege­bruik plaasvind.

8) steyn, Anna F. op. cit. , p. 22.

9) Eloff, J. F. 11Die verandering en verval van die Gesinslewe van die

Stedelike Bantoe", Tydskrif vir Rasse-Aangeleenthede, Volume 4 , nommer 3. (April 1953) p. 33.

10) Die saamwoon van 'n man en vrou, slegs op grond van die oordrag van bogadi word deur die plaasbantoe as onwettig beskou en dra nie die goedkeuring van die gemeenskap weg nie. lndien dit wel ge­beur, word dit as 'n skande bestempel en vind dit in die geheim en sonder seremonie plaas. Spoedig na <lit bekend geword het, word die geval onder die aandag van die betrokke kerke gebring met die volgende woorde: 11ons kinders het weggeloop".

11} Opmerking: Vergelyk slotopmerkings van Steyn in verband met die stadsbantoe. steyn, Anna F. op. cit. , p. 36- 38.

98

lV DIE OPVOEDKUNDIGE ASPEK

(i) Inleidende opmerkings ten opsigte van die tradisionele opvoe­dingsproses by die Bantoe m et besondere verwysing na die Batswana

(a) Opvoeding

Die verande1ing wat vanwee die kontaksituasie tussen Bantoes en

Blankes in die aard, omvang en wes e van die informe lc , t'o rm ele

opvoedingsproses ingetree het, kan moeilik in perspektief gesien

word sonder om kennis t e neem van die tradisione le opvoed ingsproscs .

Alhoewel aanvaar word dat die groeiproses wat die mens van gcboorte

tot die dood in primitiewe sowe l as beskaafde !culture deurmaak, ba ­

sies dieselfde is , is daar sekere verskille wat ge lee is in die ekste rne

besonderhede van die groeiproses , naamlik, idea le , die m etodes om

dit te bereik, die instansies wat daarvoor verantwoordelik is en di e

besondere leerinhoud. In elke gemeenskap is die opvoeding die stu­

krag waardeur die individu in die groeiproses aangche lp en gerig word .

Onderrig in die opvoeding geskieddoe lbewus deur die optredc van and er

maar ook by vvyse van 'n spontane ass imilasie van kennis wat sondcr

enige sodanige bewuste optrede verwcrf word dcur e ie vermoe van

denke, waarneming en nabootsing. In prim iti ewe gemeenskappc het

die skoolse onderwys ontbreek terwyl jeugdiges in 'n opvocdingspro-·

ses wat in elke gemeenskap aanwesig was, die geleenthe id gehacl hot

om te leer. Deur sekere opvoedingstegnieke waa r onder c lemente

soos aanmoediging , clissiplinering , straf en wedywering die belang­

r ikste was, is getrag om kennis aan individue oor te dra en hulle a l-

9!l

dus voor te berei om mettertyd volwaardige volwasse eu aktiewe lede

van die gemeenskap te wees.

Daar is egter ook 'n engere begrip van die opvoeding waar doelbe­

wuste onderrig en opleiding op bepaalde tye, op vasgestelde plekke

vir 'n vasgelegde tydsduur deur persone of instansies wat spesiaal

vir die taak voorberei en aangewys is, gegee word. Coetzee1

) wys

daarop dat daar moeilik 'n onderskeiding tussen onderwys en opvoe­

ding te maak is en dat die onderskeibare aspekte van formele skoling

in instellinge en die informele aanleer wat uitloop op verwerwing van

die groepskultuur deur die groepslid in die vorming van sy persoon­

likheid, sy sosialisering of die aankweek van die vermoe om te akko­

modeer as lid van die samelewing, deeglik in ag geneem behoort te

word.

Waar formele skoolstelsels onder die Bantoes swak ontwikkel was,

was die taak en funksie van die opvoeding aangewese op individue en

groepe wat nie professionele onderwysers was nie en het die belang­

rikste deel van die opvoedingsproses geskied deur die gesin, familie,

ander verwante, vriende, kennisse, oudstes en leeftydsgenote.

(b) Die doel van die opvoeding

Elke individu in 'n gemeenskap word in 'n besondere kultuur gebore.

In die opvoedingsproses word getrag om sy persoonlikheid vir daardie

besondere 'kultuur te vorm, om horn te sosialiseer ten einde in die ge­

meenskap te kan inpas met integrasie van die individuele en persoon­

like begeertes en wense in die stelsel soos aanvaar deur die groep

waarvan hy 'n deel uitmaak.

100

Die opvoeding is dus een van die belangrikste prosesse waardeur die

kultuuroordrag vanaf die ouere op die jongere generasies geskied. In

die lewe van die Bantoe veral, het die opvoeding die funksie verkry

om te dien as faktor van kultuuroordraging ten einde elke individu in

gelid te bring met die vereistes van sy omgewing.

Die Bantoekind is tradisioneel deur middel van vele seremonies opge­

neem as lid van sy verwantskapsgroep waarna hy die voorwerp van 'n

wye kring van belangstelling geword het om sodoende geleidelik stap

vir stap ingelyf te word in die reels en orde van die samelewing.

Kinders het deur ondervinding die gedragsreels van samelewing aan­

geleer en het spoedig, in die woorde van Bru wer, Z) miniatuur-groot­

mense geword. Die opvoeding van die dogter is regstreeks in ver ­

band gebring met die status en verpligtinge van die volwasse vrou. 'n

Algemene informele opleiding het dus geskied hoofsaaklik uit wat ge­

leer is deur prakties die ouers behulpsaam te wees. Dogters het by­

voorbeeld van kleins af 'n potjie gekry om saam met die moeder en

groter dogters te gaan water haal en het selfs klein draggies vuur-

maakhout na die huis gedra. Die armpies is geoefen deur mielies en

kafferkoring te help stamp, saad na die lande te help dra en selfs

die skoffelpik te hanteer. Op dieselfde wyse het die seuns weer hulle

vader of ouer broers na die beeskraal vergesel om te help melk, die

koei vas te hou, kalwers weg te hou, vee in die veld op te pas en

alle ander verantwoordelikhede na te kom wat by hulle manlikheid ge­

pas het.

Deur die rykdom en ervaring van genot en verantwoordelikheid is

elke kind dus ingelyf in die alledaagse gebruike en bedryfsvorme van

] 01

van sy mense, in so 'n mate dat hy kennis kon dra van die gedrags­

reels wat teenoor syverwante en meerderes gehandhaaf moes word,

maar ook om sy hande nuttig te kon gebruik.

Van die onderrig wat die Bakgatla-kinders van hulle ouers ontvang,

verklaar Schapera: 3

) 11 ••• its training is primarily the duty of its

parents, and parents are often judged by the conduct of their children.

What is a habit c,:omes from the be~ing, says the proverb, i.e. a

child's behaviour originates from its parents, either from what it

sees them doing or from what they teach it. And just as some parents

are well mannered, and other ill-bred, so will the conduct of their

children vary".

(c) Die duur van die opvoeding

Een van die belangrikste skeidslyne in die tradisionele Bantoesame­

lewing was die tussen kinders en vol wassenes. Terwyl die Bantoekind

stap vir stap by die samelewing ingelyf is, het hy kind gebly en geen

deel gehad in die regte en voorregte van volwassenes nie.

Psigiese adolessensie is onder hulle geassosieer met die fisieke pu­

berteit wat weer 'n belangrike fase in die opvoeding van elke jongman

en -dogter was. Hierdie rypverklaring deur die natuur het as aandui­

ding gedien vir die gereedheid van die individu om sy vol waardige plek

in te neem in die sosiale groep van volgroeide mense.

Aangesien die proses van volgroeiing 'n geleidelike is, was die op­

name nie altyd aan 'n presiese tyd gebonde nie. By die dogters was

die veranderinge in liggaamlike voorkoms en die aanvang van men­

struasie egter 'n duidelike teken, terwyl dit in die geval van seuns nie

102

in alle gevalle fisiek waarneembaar was nie.

By die aanbreek van puberteit was die jeugdiges egter reeds gereed

vir die eise van die lewe van volwassenes; die seuns het op hierdie

stadium reeds oor die kennis van die belangrikste tegnieke beskik ten

einde 'n ekonomies e bestaan te kan voer, terwyl die dogter toegerus

was vir die rol wat sy moes speel na die eise van haar geslag.

(d) Die subjekte van die opvoeding

Van wee die afwesigheid v.an professionele opvoedh.ctndiges in die tra­

disionele Bantoesamelewing was kinders vir hulle opvoeding aihanklik

van hulle ouers , broers en susters en and er verwante, asook hulle

spel- en leeftydsgroepe.

In oorcenstemming hie rmee wys Dittmcr4

) daarop dat by die afwesig­

heid van 'n vaste program van onderwys en µrofessionele opvocdktm­

diges in primitiewe gemeenskappe , die opvoedingsproses op jeugdige

leeftyd alreeds 'n aanvang geneem het en dat die inhoud daarvan be­

paal is deur die kultuurpatroon van die besondere groep waarin die

voorwerp van die opvoeding hom bevind. Hy kom tot die konklusie <lat:

,,De opvoeding begint reeds op jeugdige l eeftyd , minder door onder­

wijs volgens een vast program dan wel door het luisteren naar en het

gadeslaan van volwassenen , wier bezigheden het kind in zijn spel na­

boost of die heit bij hum bezigheden helpt. Doel van de opvoeding is

de training voor de strijd om het bestaan as volwaardig lid van de ge­

rneenschap. Hierbij begint al een nimmer a flatende zifting en sclectic,

die overeenkomstig het cultuurpatroon ideate eigenschappen of

gedragsli jden bevordert of bijbrengt, en karaktertrekken wc lkc nict

aan het ideaal beantwoorden onderdrukt of uitroeit, respckticwelijkclc

103

dragers ervan niet tot sociaal aanzien laat komen of daarin laat op-

klimmen".

Die proses van opvoeding het dus binne die gesin 'n aanvang geneem waar

die moeder veral gedurende die eerste lewensjare die belangrikste opvoed­

ster was maar die vader ook mettertyd sy bydrae gelewer het. Die bydrae

wat deur laasgenoemde persone in die opvoedingvan 'n kind gelewer is,

word duidelik weerspieel in 'n spreekwoord van die Bakgatla, soos deur

Schapera aangehaal: ,,A boy takes his law from the council-place (i. e. from

his father), a girl takes her law from the compound". (i. e. from her mother) 5)

Die opvoeding en versorging van elke kind het geleidelik ook die ver­

antwoordelikheid van sy of haar ouer susters geword terwyl ouer

broers nooit versuim het om ook hulle bydrae tot die dissiplinering

van die jongeres te lewer nie.

Namate die Bantoekind opgegroei het, was daar ook buitenshuis ge­

leentheid om 'n verdere vorming te ondergaan tussen spel- en leef­

tydsgenote. Daar was voorts geleentheid om van ouer mense te leer

deur voorbeeld of deur regstreekse onderrig.

(e) Die inhoud van die opvoeding

In die lig van die voorafgaande, is dit duidelik dat deur die opvoe­

dingsinstansies getrag is om die inhoud van die betrokke stam se

kultuur in sy materiele, sosiale en geestelike elemente aan die op­

groeiende kind oor te dra. Die presiese inhoud van die opvoeding is

dus bepaal deur die hele kultuurinhoud van elke betrokke gemeen­

skap.

Deur aan elk-e opgroeiende individu 'n kulturele toerusting oor te dra,

104

is aan horn 'n rol toegeken in die gemeenskapslewe , terwyl daar met

die onderrig wat aan horn gegee is , beoog is om horn in ooreenstem­

ming met die kulturele standaarde wat deur horn geerf is, t e vorm.

Deur middel van die oordrag van so 'n opvoedingsinhoud is die indivi­

du geleidelik in gelid gebring met die vereistes van sy omgewing en

is dit vir horn moontlik gemaak om tot 'n gelukkige, vol waardige, nut­

tige en produktiewe lid van sy volk te ontwikkel.

Schapera G) som die inhoud van die opvoeding wat die Kgatlakind ont­

vang op in die volg;ende woorde: 11Finally , children are expected to

conform to many rules to etiquette and correct social behaviour im­

pressed upon them at home. They are taught to respect and submit to

the authority of all their elders and tribal superiors, and to g-reet

them with the conventional terms of politeness; to distinguish between

their different classes of relatives, and to behave towards each in the

suitable manner; to be sympathetic and generous with their compa­

nions, and to treat their juniors with consideration; to take a pride in

personal appearance and bodily cleanliness; and to refrain from

greediness, helping themselves to food without permission or begging

it from neighbours, swearing, telling lies, interrupting older people,

stealing, or being cheeky".

(f) Die opvoedingsmetode

In die tradisionele Bantoegemeenskap het kinders hoofsaaklik geleer

deur spel, nabootsing en voorbeeld. Soos reeds vermeld, het hulle

deur toenemende deelname aan die aktiwiteite van volwassenes gelei­

delik toegetree tot die gemeenskap van vol wassenes .

Die metode van opvoeding waarmee beoog is om die jong ges lag vir

die lewe voor te berei, het hoofsaaklik neergekom op navolging van

die voorbeeld en deur selfaktiwiteit en nie deur formele onderwys nie.

Die formele en informele opvoedingsmetodes was aan verandering

onderhewig namate kinders die een lewensfase na die ander betree

het. Hoe nader die puberteitsjare gekom het, des te groter het die

intensiteit in die aanleer van die volwassenes se tegnieke en aktiwi­

teite geword.

Tradisioneel het kinders hoe agting en respek vir hulle ouers gekoes­

ter. 'n Spreekwoord van die Bakgatla lui selfs: 11

'n kind se ouer is sy

god". Dit was dus vir ouers moontlik om veel sukses in die opvoe­

dingsproses te behaal deur opvoedingsmetodes waarvolgens kinders

geprys, gespot, aangemoedig, beskaam of gestraf is , om hulle tot 'n

sekere gedragskode aan te moedig of te ontmoedig.

Hierbenewens is jongmense tot gehoorsaamheid en onderdanigheid aan­

gespoor deur by hulle vrees in te boesem. 'n Ernstige siekte onder die

Bakgatla is dikwels deur 'n waarseer gediagnoseer as 11dikgaba 11 en

ontleed as 'n kwaal wat uit familietwis voortspruit, 'n siekte wat deur

die voorvadergeeste as strafmiddel aangewend word om diegene wat

hulle seniors met disrespek behandel, te straf en andere teen die­

selfde oortreding te waarsku.

'n Ander metode in die opvoeding was die gebruik waarvolgens per­

sone van die ou geslag saans die jongspan om die vure besig gehou

het met volksvertellings wat bestaan het uit geskiedkundige verhale ,

legendes, fabels en mites. Hierdie verhale het hoo~saaklik as inhoud

gehad die lotgevalle van die volk en die heldedade van die verlede. So

vertel die Barolong nog die verhaal van hulle oorsprong in •n water-

106

ryke gebied ver in die noorde en die lang en moeisame trek suid­

waarts. By gebrek aan geskrewe literatuur was hierdie mondelinge

oorlewerings vir die jongeres die bron van geskiedenis.

Alhoewel dergelike oorlewerings nie primer as opvoedingsdoeleindes

gedien het nie, het dit tog groot opvoedkundige waarde vir die op­

groeiende geslag gehad. Die dade en oorwinningsoorloe van groot

leiers is somtyds met soveel realisme vertel dat hulle legendariese

figure geword het aan wie 'n misticke en onsterflike karakter verleen

is.

Daar was egter ook 'n rykdom van vertellings waarin die verbeelding

vrye teuels gegee is. Baie legendes het vertel van die ontstaan van

volkstradisies, van wondermense en wonderdiere. Feitlik elke dier

het 'n verhaal gehad wat om horn geweef was en in die verhale het

'hulle gewoonlik soos mense gepraat en opgetree. Vertellers het hier­

die verhale sterk gedramatiseer en het selfs die vertelling afgewisse l

met sang waaraan die gehoor ook soms deelgeneem het.

Mitologiese verhale het weer vertel van gode en natuurverskynsels

wat sekere geheime soos die skepping van die aarde en die hemell1g­

game, die ontstaan van die mens en die oorsaak van die dood verklaar

het.

Gemelde vertellings het dus as opvoedingsmetodes gedien waarvol­

gens noodsaaklike kennis deur die ouer ges lag aan die kinders en aan

die opgroeiende jeug oorgedra is. Sang, danse en kunsuitinge het ook

as opvoedingsmiddele gedien. Liedere en wysies wat gesing is, het

by besondere geleenthede waarvoor dit gebruik is, aangepas . 'n

Moeder het byvoorbeeld vir haar kindjie 'n slaapliedjie gekomponeer;

107

dieselfde liedjie kon weer later geudrende die bruid se huwelikspleg­

tigheid gesing word. Met gesamentlike sang waaraan kinders ook 'n

aandeel kon he, is soms liedere gesing wat as erfenisse uit die ver­

lede aan die kinders geleer is.

Volksdanse het meesal plaasgevind by sosiale geleenthede, terwyl

antler weer suiwer rituele danse was. Die ritme en voetbeweging

waaraan die danse gekenmerk is, is van kleins af deur die kinders na­

geboots sodat dit op spontane wyse aangeleer is sonder enige doelge­

rigte onderrig van die kant van vol wassenes.

Die kunsuitinge en -skeppinge het ten nouste saamgehang met die

daaglikse gebruiksartikels sodat die kuns vasgele is in die artikels wat

vir alledaagse doeleindes aangewend is. Dekorasiekuns wat op die

voorgrond getree het in die versiering van huise, kleipotte, houtsnee­

werk en patrone wat soms ingeweef is in vlegwerk, is deur monde­

linge oorlewering, sowel as die beoefening daarvan, van die een geslag

na die antler oorgedra.

(g) Spesiale opvoeding

Onderrig en skoling aan jeugdiges deur spesiaal daarvoor opgeleide

en aangewese persone, het 1n · minder belangrike plek in die tradi­

sionele Bantoegemeenskap ingeneem.

Die meer formele onderrig was gekoppel aan die puberteitsleeftyd en

oorgangsfase na die volwasse lewe, 'n fase wat gekenmerk was deur

'n intensiewe opvoeding. Sodra 'n kind fisiese rypheid bereik het, is

hy saam met dieselfde. ouderdomsgroep deur middel van 'n inlywing­

ser'3monie die geleentheid gebied om lid te word van die groep van

108

vol wassenes .

Na voltooiing van sekere seremonies is hulle deur die samelewing as

grootmense aanvaar met die regte en pligte aan daardie status ver­

bonde. Hierna kon hulle in die huweliktree, kinders voortbring en

deelneem aan die bedrywighede van volwassenes.

Die inlywingseremonies is gewoonlik gekenmerk deur 'n aantal duide­

like stadia soos verpligte dienslewering vir die kaptein, 'n afsonde­

ringsperiode wat neerkom op 'n skeiding van die res van die gemeen­

skap, die verwydering van ou kl ere, die afskeer van hare , waarop die

besnydenis gevolg het. Hierna het 'n periode van intensiewe onderrig

gevolg waar die klem op tradisionele stamgebruike en seksonderrig

geval het.

Van die onderrig wat hier gegee is, verklaar Coetzee: 7

) 11Die belang­

rikheid le dan ook nie soseer in die inhoud van die onderrig wat by die

geleentheid gegee word nie ,maar eerder in die indrukwekkende om­

standighede waaronder dit gegee word. Veel daarvan is aan die jeug­

diges bekend, is blote formules of van geen nuttigheidswaarde nie.

Die afsondering, gehardheidstoetse en gepaardgaande ontbering, for­

mules en liedere, . seksonderrig, seremoniele en gemaskerde danse,

geheime taal en geheimhouding, ongemak en besnydenis, subinsisie,

hanger en harde werk, het afgesien van die kennis van die seremoniele

en rituele ook en veral die opvoedkundige betekenis van strenge dissi­

plinering".

Wat die opleiding vir 'n verskeidenheid professies aanbetref, het die

Batswana geen besondere voorsiening gemaak nie. Kennis van 'n

besondere bedryf bet gewoonlik oorgegaan van die vader op die seun

109

en van die moeder op die dogter. Die vroedvrou het geen spesiale op­

leiding ontvang nie; so ook nie diegene wat as spesialiste beskou is in

die vervaardiging van ystervoorwerpe, ornamente soos koperbande en

ringe, krale en kleipotte, die bou van hutte en dekorasies wat daarop

aangebring is nie.

Daar is wel onderrig gegee aan persone wat hulle geroepe gevoel het

tot gespesialiseerde diens as magies-religieuse eksperte soos waar­

seers en dokters (ngakas). Laasgenoemdes was bekend vir hulle be­

sondere kennis van en beheer oor siekte en onheil, en het hulleself be­

skikbaar gestel om onderrig te gee aan diegene wat hulle tot dieselfde

professie geroepe gevoel het.

(ii) Die ontwikkeling van 'n andersoortige waardesisteem ten opsigte van die opvoeding by die plaasbantoe sedert indienstreding by Blankes

Sedert die vroegste kontak tussen Bantoes en Blankes, maar veral se­

dert Bantoes hulleself as arbeiders aan Blankeboere beskikbaar ge­

stel het en mettertyd op die boereplase gevestig geraak het, is hulle

op intensiewe wyse aan die veranderde invloede van Blankes blootge­

stel.

In 'n proses van spontane akkulturasie was dit vir Bantoes moontlik

om self te kies ten opsigte van toevoeginge wat uit die vreemde aan­

biedinge tot die bestaande opvoedingsproses toegevoeg en ingeweef

sou word en welke aanbiedinge sander meer as onaanvaarbaar verwerp

sou word. Aan die antler kant was die Blankeinvloed so oordonderend

sterk dat Bantoes in 'n toestand van gedwonge akkulturasie genood­

saak was om hulle opvoedingspatroon in die rigting van die nu we aan­

bod te buig.

110

Die aanraking tussen Blankegesaghebbers en Bantoeonderhoriges op

boereplase was intensief en strek oor 'n baie lang tyd. Gepaard hier­

mee het veranderde werks- en omgewingsfaktore, asook die doelge-

rigte onderrigdeur onderwys wat op Westerse lees geskoei was, die plaasban­

toe gelei tot 'n veranderde opvoedingsproses waarvan die resultate

grootliks verskil van die tradisionele maar ook van die van die Blankes

met wie hulle steeds in noue aanraking verkeer.

(a) Die doelverandering in die opvoedingsproses

Die basiese doel van die opvoeding is nog, soos dit tradisioneel was ,

om die opgroeiende kind in gelid te bring met die vereistes vap sy

omgewing. Die nu we omgewing waarin die jell!: hulle op boereplase be­

vind, verskil egter so radikaal van die tradisionele dat dit noodwendig

'n doelverandering in die opvoedingsproses tot gevolg gehad het.

Waar vader, moeder en kind in die tradisionele bestaansekonomie 'n

aktiewe gemeenskaplike bydrae moes lewer om in eie behoeftes te

voorsien maar ook alle verpligtinge teenoor die gemeenskap te kon

nakom, het die Blankewerkgewer gele idelik die sekuriteitspersoon ge­

word wat nie slegs bereid was om vir dienste wat vir horn gelewer

word, te betaal nie , maar ook die 11pa 11 te wees wat in alle ande r be­

hoeftes van sy werknemers en hulle afhanklikes voorsien.

Bantoegesinne behorende tot 'n verskeidenheid bevolkingsgroepe van

verskillende kultuurherkomste, is r eeds vir baie jare op dies e lfde

boereplase woonagting. Die nuwe omgev.ring, die gebrek aan voortdu­

rende kontak m et kultuurgenote, die bindende invloed van die kaptcin

en sy raadsmanne , stam wette en -reels, die invloed van verwantc

en s enior stamlede enersyds en die intieme en langdurige kontak met

111

Blankes en Bantoearbeiders behorende tot antler bevolkingsgroepe

andersyds, het by die plaasbantoe 'n nu we kultuurwending tot gevolg

gehad. 'n Geleidelike proses van verandering in opvattings het inge­

tree, wat weer tot 'n verandering van gedrag gelei en eindelik 'n ver­

andering in die opvoedingsproses veroorsaak het.

Die plaasbantoe bevind hulle alreeds vir baie jare op boereplase

waar Blankewerkgewers vir hulle die .. pa" geword het sander wie hulle

geen hoop op lewensekuriteit het nie. Ten einde aan hulle kinders die­

selfde sekuriteitsposisie te verseker , trag hulle om in die opvoe­

dingsproses die jeug te orienteer om dieselfde liefde vir die boere­

plaas en sy werksgeleentheid te koester.

In dieselfde proses word die stad vir die jeug geskilder as 'n oord

van eu wels en onheile , terwyl die reservate en tuislande geteken

word as gevaarlike en gewaagde tuistes waar daar in afwesigheid van

die Blankes geen sekuriteit ten opsigte van ·brood en daaglikse werk

is nie. Die jonger geslag staan egter afkerig teenoor die nu we lering

van die ouer geslag. Hulle is bewus daarvan dat die Blankes s e

meerderwaardigheid gelee is in grater geleerdheid en ekonomiese

status.

Aangesien die moderne jeug opgroei in 'n tyd waar sekere tradisionele

gebruike wat nog altyd deur sekere Blankes as heidens bestempel is,

iets van die ver lede geword het en daar nou vir hulle geleentheid is om

grater geleerdheid te bekom, ontstaan daar 'n hunkering om deur mid­

del van 'n beter toerusting, meer geld te verdien en hoer status te

geniet as hulle ouers wat nog altyd van die Blankeboer afhanklik is.

Waar kinders tradisioneel deur ondervinding die gedragsreels van die

112

samelewing aangeleer het en deur ervaring van genot en verantwoor­

delikheid ingelyf is in die alledaagse gebruike en bedryfsvorme van

sy eie mense, langs die weg geleer het om sy hande te gebruik,

liefde vir die werk van pa en ma aan te kweek en soos 'n miniatuur­

grootmens 'n plek in die gemeenskap vol te staan, is dit nie die

moderne plaaskind beskore nie.

Vanwee veranderde werksomstandighede en die afwesigheid van gesins­

hoofde wat van vroeg tot laat in diens van die boere staan , word kin­

ders hoofsaaklik aan die sorg van die moeders , wat tans ook die ge­

sagspersone in die meeste Bantoehuise geword het , oorgelaat. Ban­

toeseuns word nie toegelaat om hulle vader na sy werk te vergesel en

horn daar behulpsaam te wees nie. Die gevolg hiervan is dat daar ge­

durende die jeugjare geen prikkel deur ervaring is wat tot aansporing

.en motivering kan dien tot die loopbaan waartoe die ouers trag om

horn te inspireer nie.

Dieselfde geld vir jongdogters wat vanwee die afwesigheid van die

moeder, laasgenoemde se verantwoordelikhede op die skouers moet

neem en nie toegelaat word om kennis te maak met die werk van 'n

boereplaas waarvoor sy haarself op 'n later stadium kan aanbied nie .

Die mondelinge aansporing van ouers om hulle opgroeiende kinders

vir die plaaslewe voor te berei en te motiveer , val dus op dowe ore

en word in baie gevalle met veragting bejeen.

In die lig van bestaande wetgewing ten opsigte van die plaasbantoe

waarin in woning en werksgeleentheid in dor ps- en stadsgebiede hulle

ontse word, tesame met 'n opvoedingsproses waarin ouers trag om

kinders tot toekomstige plaasbewoners te motiveer ten einde hulle

ll:J

onder die versorgende hand van 'n Blanke 11pa" te hou, groei baie

kinders op met 'n gevoel van onvergenoegdheid, bitterheid en haat

teenoor die plaas en sy bewoners.

(b) Die duurverandering in die opvoedingsproses

Tradisioneel het die opvoedingsproses sy afrondingsfase. bereik met

psigiese adolessensie wat saamgeval het met die bereiking van puber­

teit. Jeugdiges is by bereiking hiervan in stamskole opgeneem waar­

na hulle deur die gemeenskap aanvaar is as gereed vir die eise van

die lewe van volwassenes. Seuns sou dan reeds beskik het oor die

kennis van die belangrikste tegnieke om 'n ekonomiese bestaan te kan

voer, terwyl die dogter toegerus was vir die rol wat sy as vrou en

moeder moes speel.

Uit 'n vorige hoofstuk het egter geblyk dat daar onder die plaasbantoe

nuwe norme ten opsigte van die begrip volwassenheid s y beslag ge­

kry het. By die uitreiking van 'n bewysboek wat op die ouderdom van

sestien jaar geskied, word kinders tans as volwassenes aanvaar en

maak hulle van wee hulle fisiese geskiktheid om vir plaaswerk in aan­

merking te kom, aanspraak op die voorregte van volwassenes. Dit

blyk dus dat die duur van die opvoeding tans nie meer saamval met

psigiese adolessensie , of deur die mate van toerusting ten einde 'n

ekonomiese bestaan t e kan voer nie, maar wel met fisiese geskikt­

heid vir volwaardige plaasarbeid wat volgens wet nie bereik kan word

voor die ouderdom van sestien jaar nie.

Baie Blankewerkgewers is nie bereid om seuns van hierdie ouderdom

in diens te neem nie. Die gevolg hiervan is dat ouers dit vir hulle

kinders moontlik maak om op hierdie stadium die ouerhuis te verlaat

114

en hulle op ander plase te gaan vestig waar hulle dienste wel benodig

word en waar hulle ekonomies produktief kan wees.

Alhoewel die opvoedingsproses in die ouerhuis nou ten einde gekom

het, betree die jong arbeiders nou 'n nuwe fase van opvoeding waar

hulle daagliks tussen ander volwasse arbeiders vertoef en in 'n nuwe

verhouding tot hdlle sowel as die Blankes te staan kom.

Die jong, onervare, onhandige en onkundige arbeiders ontvang nou

die eerste maal die geleentheid om deur ervaring te leer. Die feit

dat hulle as leerlinge nog nie op 'n volwaardige loon aanspraak kan

maak nie en soms vir jare 'n ekonomiese agterstand moet ondervind ,

werk 'n toestand van disharmonie in die hand waarin 'n wrok teenoor

die plaas, plaasarbeid, die ouer gevestigde Bantoebewoners, sowel

as teen die Blankes gekoester word.

(c) Die verandering van subjekte van die opvoeding

Die verandering van subjekte in die opvoedingsproses onder die

plaasbantoe moet gesien word teen die agtergrond van sekere veran­

deringe in die Bantoegesin op die boereplaas. S)

Die Bantoegesin vorm nie meer so 'n hegte eenheid en speel nie meer

so 'n belangrike rol in die gemeenskapslewe soos die tradisionele

gesin binne stamverband nie. Die veelvuldige eise wat die boereplaas

aan 'n vader en moeder stel, juis die belangrikste opvoedingspersone

in die huisgesin, het 'n versteuring in die onderlinge verhouding tus­

sen gesinslede tot gevolg gehad.

Waar vader en moeder tradisioneel van mekaar afhanklik was vir die

verrigting van spesifieke funksies in belang van die opvoeding van kin-

115

ders, het die nu we ekonomiese bestaanstryd ontwrigtende gevolge ge­

had op die eertydse verhouding van onderlinge samewerking.

Die moeder wat altyd onder die beheer van haar man gestaan het en

horn met respek en onderdanigheid behandel het, het uit die aard van

haar man se voortdurende afwesigheid as gevolg van sy werksomstan­

dighede, geleidelik die gesagspersoon in die gesin geword wat sonder

sy steun en bystand verantwoordelik is vir die opvoeding van kinders.

Hierbenewens word baie moeders genoodsaak om 'n aanvullende by­

drae tot die lewensonderhoud van haar gesin te lewer, met die gevolg

dat ook hulle voltyds of periodiek van die geleentheid gebruik maak

om in diens van die boer te tree en daar geen ander keuse is as om

hulle kinders van vroeg tot laat aan hulleself oor te laat nie.

Van wee materialistiese motiewe word jong seuns en dogters deur hulle

ouers toegelaat en selfs aangemoedig om die ouerhuis te verlaat so­

dra daar 'n moontlikheid bestaan om elders geld te kan verdien. Dit

bring mee dat die kleinspan wat alreeds die sorg en leiding van hulle

ouers moet ontbeer, ook nie meer aanspraak kan maak op die leiding

van 'n ouer broer of suster nie.

Voorts is daar by die Bantoewoonkomplekse op die onderskeie plase

waar 'n heterogene gemeenskap saamgehok is, nie meer sprake van

die handha~g van eenvormige, voorgeskrewe gedragsverhoudinge en

pligspleginge wat eie is aan 'n spesifieke bevolkingsgroc:p nie.

Alhoewel onderlinge verhoudinge kultureel bepaal word en van volk tot

volk verskil, het daar onder die plaasbantoe in 'n proses oor jare 'n

nuwe verhoudingspatroon sy beslag gekry wat fundamenteel 'n ooreen-

116

stemmende karakter dra maar heeltemal van die tradisionele verskil.

In die nuwe verhoudingspatroon neem familieverwante sowel as ouer

persone geen noemenswaardige plek in die opvoedingsproses in nie.

In die enkele gevalle waar ouer familieverwante nog op dieselfde

plaas aanwesig is, beskik hulle nie meer oor die gesag om aan die op­

groeiende geslag leiding te gee nie. Terwyl laasgenoemde hulleself

as 11geleerd11 en ,,modern" beskou, voel die ouer persone hulle nog ge­

bonde aan die ou tradisies wat tans in onbruik geraak het, met die ge­

volg dat ook hierdie eertyds belangrike opvoedingspersone vir die

opvoedingsfunksie verlore is.

Die huidige Bantoe-plaasskool het vir die meeste Bantoes die ideale

opvoedingsinstansie geword. Volgens die getuienis van ouers blyk dit

dat die 11geleerdheid11 wat hulle kinders daar gebied word, nie alleen

die ideaal van elke kind is nie maar ook die beste toerusting wat die

moderne ouers vir hulle kind kan begeer.

Ten slotte moet die rol van die Blankegesin in die opvoedingsproses

van die plaasbantoe vermeld word. Vanwee die daaglikse kontak tus­

sen die Blankewerkgewer en sy werknemers en hulle huisgesinne,

die Blankehuisvrou en haar vrouebediendes, asook die Blankekinders

en hulle uitgesoekte speelmaatjies, is vreemde en nuwe waarde­

norme aan die Bantoes oorgedra. Sonder dat die Blankes oor die ken­

nis en begrip van die Bantoes se eie sisteem van waardes en lewens­

beskouings beskik het, het elke Blanke dit as 'n roeping beskou om 'n

bydrae te !ewer om die ,,kaffers" te beskaaf.

Indien die rol van die Blankehuisvrou in die lewe van die Bantoegesin

in aanmerking geneem word, haar bystand ten opsigte van kleding vir

117

die kinders, haar houding en hulpvaardigheid tydens kris~stye soos

siekte, bevalling en dood, die feit dat sy selfs die raadgeefster ge­

word het wat funksioneel die plek van die eie moeder vir die jong Ban­

toevrou inneem, kan haar rol as opvoedingspersoon nie gering geskat

word nie.

Die personeelverandering in die opvoedingsproses van die plaasban­

toe blyk dus nie 'n verandering te wees wat vanuit die bodem van eie

kultuurtradisie gespruit het nie, maar 'n verandering wat toegeskryf

kan word aan 'n nuwe milieu waar 'n verskeidenheid faktore hulle

laat losskeur het van eie tradisies en weggevoer het tot 'n nuwe

waardesisteem.

(d) Die verandering van inhoud in die opvoedingsproses

Die inhoud van die opvoeding word deur die hele kultuurinhoud van 'n

betrokke gemeenskap bepaal, terwyl deur die oordra van hierdie in­

houd, in die opvoedingsproses getrag word om die opgroeiende indivi­

du in ooreenstemming te bring met die kulturele standaarde wat deur

horn geerf is. Deur die oordrag van die betrokke opvoedingsinhoud

word elke individu in 'n groot mate gevorm tot 'n produk van sy eie

omgewing.

Die plaasbantoe wat bestaan uit 'n heterogene groep waarin 'n verskei­

denheid bevolkingsgroepe verteenwoordig word, elk met 'n eie kul­

tuurtradisie en waardesisteem, 'n eie dogma van afkoms, verwant­

skapstelsel, huweliksvorme, sedeleer, religieus.e en magiese op­

vattings, regspraak, staatkunde en struktuur van nienslike instellinge

en gebruike, was oor die jare in noue kontak met mekaar sowel as

met die Blankes met hulle totale andersoortigheid.

118

So het daar in 'n samevloeiingsproses oor jare 'n eiesoortige en an­

derswaardige kultuurtradisie onder die plaasbantoe ontwikkel, sodat

daar tans van 'n besondere eenheidsgemeenskap sprake is wat as 'n

andersoortige Bantoekultuurgroep bestempel kan word in vergelyking

met Bantoes in stede, reservate en tuislande.

Die andersoortigheid word veral weerspieel in die inhoud van die hui­

dige opvoedingsproses wat nie meer, soos tradisioneel die geva l was,

bestaan uit waardes wat wortel in die bodem van 'n deurleefde kultuur

nie en nie meer onderskraag word deur 'n stelsel van behoudende

idees en 'n logies gebonde sisteem nie, en dus nie meer togespits is ' op die instandhouding en handhawing van tradisionele waardes nie.

Op ekonomiese terrein het die plaasbantoe plek gekry in die Blankes se

ekonomiese stelsel, terwyl daar op godsdienstige terrein, wat die

uiterlike beoefening van die godsdiens aanbetref , geen merkbare on­

derskeid tussen di~ van werkgewer en werknemer getref kan word

nie.

Op sosiale terrein is die ontmoetingspunt tussen die pole van Wes­

terse en Bantoekulture spoediger op die boereplase as in stede en re­

servate bereik vanwee 'n meer intieme en langduriger kontak. Van­

wee die strewende verlange van die plaasbantoe om die kultuurgoedere

van die Blankewerkgewers te verwerf, het hulle die distansie na die

Westerse pool alleen 'afgele en le die ontmoetingspunt baie na aan die

Westerse kultuur .

As gevolg van die groter beskikbaarheid van die Westerse voorbeeld

was die verwesteringsproses veel intenser en word daar steeds getrag

om in die opvoedingsproses die jeug nog nader aan die Westerse pool

119

te skuif.

So het sekere tradisionele gebruike en instellings soos stamskole,

seremoniele en magiese handelinge en verrigtinge met betrekking tot

natuurrampe en plase, siekte, dood en onheile; die rol van die toor­

dokter, waarseer, ngaka en moloi wat in stadsgebiede en reservate

nog sporadies sekere funksies verwl en soms weer tot herlewing kom,

spoediger op di~ boereplase verdwyn. Waar sekere tradisionele kul­

tuurreste met betrekking tot govermelde nog onder die ouer geslag

aangetref word, word dit doelbewus vir die Blanke-oog verskans of

op so 'n wyse beoefen en vertolk dat dit nie meer verband hou met die

stamtr adis ie n ie.

Jn die opvoedingsproses word daar met opset geen ruimte gelaat vir

dergelike tradisionele opvattings nie , met die gevolg dat die jong ge­

slag nie net onkundig en oningelig is ten opsigte hiervan nie, maar

selfs die spot dryf met die dinge wat vir die oumense nog van waarde

is. Selfs Blankewerkgewers beskou die Bantoes wat op boereplase op­

gegroei het en nog steeds by die Blankes in diens is, as 'n anders­

soortige groep met 'n anderswaardige kultuur, en verleen by indiens­

neming voorkeur aan diegene wat hulleself as 11plaaskaffers" kwalifi­

seer.

Om hierdie rede het dit die ideaal van Bantoe-ouers geword om deur

die opvoedingsproses die opgroeiende geslag te vorm tot produkte

van hulle omgewing ten einde vir die Blanke 11pa 's" aa11vaarbaar te

wees. Langs di€l weg, so word deur ouers geglo, word kinders van 'n

lewens- en voortbestaan verseker. So getuig 'n informant: ,,Ons

maak ons kinders groot vir die plaas want as hulle op die plaas bly,

sal die baas sorg dat hulle lewe".

120

. 'n Ondersoek na die gerigtheid van die ouderdomsgroep 13-16 jaar tot

die boer eplaas , stad of tuisland, bring aan die lig dat 58% hunker na

'n toekoms in stedelike gebiede, 30% begerig is om op die plase van

Blankes t e bly, terwyl 12% in die tuis land belangstel. 9

)

Hierteenoor blyk dat die keuse van skoolgaande kinders van die oude r­

domsgroep 7-13 jaar meer in ooreenstemming staan met h toekoms

wat ouers in die opvoedingsproses vir hulle kinders idealiseer.

In die volgende tabel word die resultate van 'n ondersoek van ses Laer

Primere plaasskole weerspieel:

Die gerigthe id van 788 piaasskoolkinders van die ouderdomsgroep 7-13 jaar tot die boereplaas, stad of tuisland

Plaasskool Boereplaas Stad Tuisland Tota al

1. 165 11 21 197 2 86 28 30 144 3 66 28 8 102 4 46 42 16 104 5 50 24 22 96 6 88 30 27 145

Dit dui daarop dat 64% van die skoolgaande kinders van gemelde leef­

tydsgroep nog die boereplaas bo die stad en die tuisland verkies , ter ­

wyl die 15% wat aan di e tuisland voorkeur gee, ook 'n plaaslewe in

gedagte het. Dit blyk dus dat 79% afkerig staan teenoor die stad en

dus verkies om in die milieu te vertoef waarin hulle opgegroei het.

(e) Die metodeverandering in die opvoedingsproses

Om die opgroeiende j eug op die plase van Blankes gemeenskapsbewus

te maak, het daar weens die verandercie milieu v,1aarin die plaasbantoe

121

horn bevind het, veranderde metodes ontwikkel ten einde kennis en

kragte op so 'n wyse te organiseer dat dit vir die jong individu en vir

sy gemeenskap bevredigend moes wees.

Die tradisionele metode waarvolgens die opgroeiende jeug opgevoed

is om die beste karakter- en persoonlikheidseienskappe_ tot ontluiking

te bring en die individu aldus in staat te stel om oor die vaardigheid

en gesindheid te beskik om sy eie gemeenskap na sy beste vermoe te

dien, het vanwee verskeie faktore 'n groat verandering ond,ergaan.

Op die boereplaas is dit vir kinders nie meer moontlik om, soos dit

tradisioneel die geval was, deur nabootsing en deur geleidelike deel­

name aan akthviteite, die tegnieke van volwassenes aan te leer ten

einde met die bereiking van puberteit as volwaardige plaasarbeiders

'n ekonomiese bestaan te kan voer nie.·

Ouers is ook nie meer met dieselfde gesag beklee soos in die dae toe

die spreekwoord gegeld het dat 'n kind se ouer s y god is nie. By ge­

brek aan gesag, skuil die ouers as opvoedingspersone dikwels agter

die gesag van die 11baas 11 om sanksie te verleen aan die ou beproefde

metodes van prys, spot, aanmoediging of straf, ten einde hulle kin­

ders tot 'n sekere gedragskode aan te moedig. Die ,,baas" en sy gesin,

hulle sosiale, kulturele en ekonomiese status, hulle leefwyse en ge­

dragskodes word gewoonlik vir die opgroeiende jeug as model voorge­

hou.

'n Ander faktor wat in die metodeverandering van die opvoedingspro­

ses van die plaasbantoe vermelding verdien, is die· rol van die

Blankewerkgewer en -werkgeefster wat as waardevolle gesagsper­

sone op versoek van Bantoe-ouers bydraes lewer tot die dissipline-

122

ring va.n kinders. Die Blankewerkgewer word gewoonlik tydens ern-­

stige gedragsafwykings deur ouers versoek om hulp te verleen en

selfs die roede te gebruik. lO)

Die metode waarvolgens die jongspan aan die einde van die dag deur

hulle ouers of ander seniors onderrig is deur verhale, legendes en

fabels uit die verlede aan hulle oor te dra, het heeltemal in verval

geraak. Aan die einde van die werksdag geniet kinders weinig aandag

van hulle liggaamlik afgematte ouers. Op voetspoor van die Blankes

word die opvatting dat 'n kind gesien en nie gehoor mag word ni e ,

vandag deur die meeste Bantoe-ouers gehuldig. Wanneer die groot­

mense saans in gesprek verkeer, word kinders gebied om opsy te

staan.

Die kinders verwelkom hierdie houding aangesien daar in elk geval

·weinig aansluiting tussen die belangewereld van ouer en kind op die

boereplaas bestaan. Gewoonlik skaar die kinders hulle rondom 'n

platespeler of 'n radiostel by een van die hutte om hulle in die

moderne Westerse musiek te verlustig.

Die afwesigheid van die breer verwantskapsgroep wat tradisioneel net

eenvoudig tyd gevind het om 'n aanvullende bydrae tot die vorming en

opvoeding van kinders te lewer, het tot gevolg dat die opgroeiende ge­

slag nie meer kennis. maak met die waardevolle eertydse verhale,

fabels, l egendes en ool'lewerings wat tradisioneel op nougesette wyse

aan hulle oorgedra is met die doel om hulle aan hulle volksverlede te

veranker en 'n nasietrots by hulle in te boesem nie.

Selfs die tradisionele liedere, wysies en volksdanse wat aan 'n sekere

ritme en voetbeweging gekenmerk en op spontane wyse deur die gruot-

123

mense beoefen en deur die kinders nageboots en aangeleer is, word

nie meer tydens sosiale geleenthede deur die ouer geslag in beo_efening

gebring nie. Die jong geslag sing en dans soos die hedendaagse Wes­

terse jeug, terwyl hulle ouers hulleself tevrede stel met die feit dat

dit in navolging van Blankevoorbeeld gedoen word.

In hierdie maalstroom van nuwe aanpassing in h vreemde kultuur­

milieu, buite di~ tradisionele kultuurkring, is die Bantoejeug op

plase besig om vanwee hierdie veranderde opvoedingsproses geleide­

lik hulle eie volkserfenis te verloor. Eertyds waardevolle kultuur­

skatte word tans deur die grootste persentasie van die jeug as min­

derwaardig beskou en skep by hulle 'n inferioriteitshouding wat weer

'n skadelike uitwerking op die persoonlikheidsontwikkeling van die

individu het.

Die huidige metode van opvoeding lewer dus 'n bydrae om die jeug

daartoe te bring om die gemeenskap waaruit hulle stam, as die min­

derwaardige te beskou.

In die lig hiervan kan begryp word waarom ouers nie meer deur

woord en daad hulle opgroeiende kinders bind aan tradisionele kodes

en waardes nie, maar daar inteendeel 'n opmerklike verskansing van

die tradisionele en 'n aanmoediging tot die Westerse in die opvoe­

dingsproses tot openbaring kom.

Om hierdie rede het dit vir ouers en kinders die hoogste ideaal ge­

word om ten volle gebruik te maak van die onderrig en vorming wat

deur die Departement van Bantoe-Onderwys gebied word in die hui­

dige plaasskool. Die skool word gesien as die belangrikste middel

ter opheffing van die beskawin~speil van die Bantoe ten einde die ver-

124

skille van beskawing en kultuur tussen Blankes en Bantoes uit te wis .11

)

Die tradisionele metode van stamopvoeding waar sedelike begrippe en

insig op 'n merkwaardige wyse die kind ingeskerp is ten einde horn in

sy eie kultuur te laat wortel skiet en sy gedragskode so te beihvloed

om horn te laat meewerk aan die opbou van 'n eie wereldbeskouing,

het tans plek gemaak vir 'n metode waarvolgens o uers daarna strewe

om aan hulle kinders die maksimum kennis deur die skool te bicd en

hulle des te spoediger in staat te stel om dieselfde plek as die

Blankes op a lle lewensterreine in te neem.

Wat Schapera van hierdie tendens verklaar, is ewe waar van Bantoes

op plase: 12

(a) 11

Through the action of the Administration and th e

European economic s ystem, through the teachings of missionaries and

educators, and through contact with Europeans in many other ways,

·the customs of the natives are daily being altered. Some e lements of

culture succumb more readily than others, but none r c1nains

entirely uneffected. What pattern native life in the reserves wi ll

ultimately take s eems impossible to predict. in econom ic life , reli­

gion, and education they are apparently tending to assimilate towards

Western civilization they may in som e areas develop along somewhat

different lines. But there can be no doubt that even in the most back-

ward reserves Ba ntu life is changing and deve loping, and that direct

administrative control can do little now to s et back this tendency".

(f) Verandering t en opsigt e van spesiale opvoeding

Behalwe die spesiale opvoeding wat kinders aan die plaasskool geniet

en die opvoeding wat 'n plaasarbeider aan di e begin van sy loopbaan

van sy werkgewer en van sy seniors ontvang, is daar geen sprake van

1 ~5

spesiale opleiding deur spesiaal daarvoor afgesonderde persone nie.

Soos reeds vermeld, word kinders vir hulle opvoeding en toerusting

hoofsaaklik aan die hedendaagse plaasskool toevertrou, 'n onderrig

wat strek oor 'n tydperk van vier jaar. Hierbenewens het die belang­

rike formele onderrig wat tydens en na die puberteitstadium die jeug

in inisiasieskole te beurt geval het, heeltemal verdwyn. 12(b)

Waar daar tradisioneel nog vir die jeug geleentheid was om die een of

antler professie, soos die vervaardiging van ystervoorwerpe, orna­

mente, krale, kleipotte, die bou van hutte en dekoratiewe werk , van

hulle seniors aan te leer om sodoende in die behoeftes van die ge­

meenskap te kon voorsien, het die Westerse beskawing met sy teg­

nieke alles goedkoper en beter kom aanbied. Die gevolg hiervan was

dat al dergelike 11ambagte11 spoedig verdwyn het.

13)

Magies-religieuse eksperte is in elke gemeenskap tot die minimum

beperk. Hulle professies word vanwee die houding van die Blankes

hoofsaaklik in die geheim beoefen, terwyl die hedendaagse separatis­

teleraars besig is om die waarseers, toordokters en ngakas te ver­

dring deur beter in die behoeftes van die kliente te voorsien weens

die godsdienstige karakter waaraan hulle werk gekenmerk word.

Ten spyte daarvan dat daar vir die Bantoejeug buite die grense van

die boereplaas baie geleenthede is om verdere en spesiale onderrig

te ontvang, as onderwysers opgelei te word, mediese, tegniese, ny­

werheids- en landbouskole.<by te woon, verpleegsters- en polisieoplei­

ding te ontvang, 14

) is die deure vir die plaaskind toegesluit. 15

)

Indien ouers egter oor die vermoe beskik en die kind daartoe begerig

126

is, kan verdere opleiding in 'n tuisland geniet word, met dien ver­

stande dat, na voltooiing van die studies, die betrokke beroep in die

tuisland beoefen moet word.

Die moderne boereplaas bied egter aan elke a.rbeider na indienstre­

ding die geleentheid om in die een of antler vertakking van die boer­

dery te 11spesialiseer 11

• Hierdie opleiding en skoling geskied gewoonlik

in 'n proses van leer deur ervaring en hang grootliks af van die be­

langstelling, toewyding en deursettingsvermoe van elke werknemer.

Menige plaasarbeider het langs hierdie weg tot 'n bekwame en vir die

boer byna onmisbare motorwerktuigkundige, bouer, sweiser, grof­

smid , skrynwerker, landboukundige, kok, vragmotor-, motor- en

trekkerbestuurder ontwikkel. lG)

Die plaasbantoe staan nie onkundig met betrekking tot die doodloop­

·straat waarin hulle kinders hulle bevind nie. Om hierdie rede het

plaasarbeiders, ter wille van hulle opgroeiende kinders, die pl,aas

vir dorpe en stede verruil en was die Regering genoodsaak om die

toestroming na die dorpe en stede deur wetgewing, te stuit.

In 1944 h et Marquard alreeds die situasie as volg opgesom: 11The

Bantu, and especially those who have been in contact with the

Europeans for some time, are beginning to realize the value of edu­

cation for their children, and this is one of the reasons why they

move into towns to look for work. Farmers are realizing this, too,

and the Education Departments are receiving an increasing number

of applica tions from farmers for the establishment of farm schools.

Some Bantu parents send their cliildren to stay with relatives or

friends in town so that they can go to school". l 7)

127

128

Leerlinge van die Slypsteense Bant.oeskool. In hierdie klaskamer van sink moet 30 leerlinge op die grond sit weens 'n gebrek aan meublement.

Die onderwyswoning, eiehandig opgerig en ver van die naa-sre bant.oestat. Let op die studeerkamer regs. Water word metdiekar na sy huis aangery.

(iii) Die Bantoe-plaasskool

(a) Die eerste sendingskole en Bantoe-onderwys

Die vroegste geskiedenis van Bantoe-onderwys in Suid-Afrika i.s on­

afskeidbaar gekoppel aan die Sending. 18

) Vanwee die feit dat sende­

linge besef bet dat daar geen Sprake kan wees van di.e kerstening van

die Bantoes sonder 'n skryf- en leeskennis nie, bet 'n elementere

onderrig in lees en skryf spoedig deel uitgemaak van alle sendingak­

tiwiteite.

Sedert die eerste Bantoeskool in 1789 in die Ciskei deur sendelinge

opgerig is, bet 'n tydperk van vyftig jaar gevolg waarin 'n verskeiden­

heid sendinggenootskappe al die verantwoordelikhede ten opsigte van

Bantoe-onderwys gedra bet.

'Sedertdien bet Bantoe-onderwys 'n lang ontwikkelingspad geloop sodat

daar vandag 'n Departement van Bantoe-Onderwys bestaan, met 'n

Minister van Bantoe-Onderwys, wat al die skole en onderwyss~ke vir

die Ban toe beheer en bestuur.

Te midde van die groot verskeidenheid Bantoebevolkingsgroepe, stel

die Departement horn dit ten doel om die Bantoe as aparte bevol­

kingsgroep met sy eie agtergrond, gebruike en behoeftes, raak te

sien en horn so op te lei om vir sy eie gemeenskap en volk 'n aan­

wins te wees.

(b) 'n O<_>rsigtelike beeld van die Departementele beheer ten opsigte van Bantoe-plaasskole

Die Republiek is verdeel in verskillende streke, elk met 'n streek-

129

direkteur aan die hoof wat dien as skakel tussen die onderwys in die

betrokke streek en die hoofkantoor van die Departement.

Op hie_rdie stadium ressorteer alle Departementele plaasskole in

Blankegebiede onder streeksdirekteui:e te Kaapstad, Bloemfontein,

Pietermaritzburg en Pretoria. Elke streek is onderverdeenn 'n ver­

skeidenheid kringe in belang van vakkundige leiding, inspeksie, plaas­

like organisasi~ en beheer.

Aan die hoof van elke inspeksiekring staan 'n Blanke-kringinspek­

teur van Bantoe--Onderwys wat min of meer 150 skole rp.oet beheer.

Onder die kringinspekteur dien ook 'n Bantoe-onderinspekteur wat as

vakkundige beampte moet sorg dra dat die onderwys vir die Bantoe­

kind aan die vereistes van die Departement voldoen. Laasgenoemde

word weer bygestaan deur twee tot vier Bantoe-opsieners, na gelang

van die behoefte.

Die plaasskole van Coligny ressorteer onder die Lichtenburgse

kringkantoor wat vir Bantoe:..onderwysaangeleenthede verantwoordelik

is in die distrikte Thabazimbi, Rustenburg, Swartruggens, Groot

Marico, Lichtenburg, Delareyville, Schweizer-Reneke, Christiana,

Vryburg en Kuruman. In hierdie kring is daar 180 skole met 'n

leerlingtal van 23 548.

Uit die jongste ongepubliseerde gegewens van die Departement blyk

dat daar op hierdie stadium 2 968 Laer en Hoer Primere plaasskole

in Blankegebied in die Republiek is met 'n leerlingtal van 275 070.

Genoemde skole word bedien deur 4 850 leerkragte waarvan 1 828

beskik oor 'n Juniorsertifikaat of mindere kwalifikasie, 21 oor 'n

Seniorsertifikaat en 3 001 oor 'n Onderwyssertifikaat. 19)

130

(c) Beleid en voorwaardes van die Departement ten opsigte van die stigting van plaasskole

Die Departement moedig alle plaashewoners aan tot die stigting en

oprigting van plaasskole in helang van die kinders van Bantoewerkne-

me rs.

Indien daar twintig of meer kinders van skoolgaande ouderdom op 'n

plaas woonagtig is, staan dit enige hoer vry om in ooreenstemming

met die voorskrifte van die Departement, 'n skoolgehou op te rig,

aansoek te doen om registrasie daarvan, waarna 'n onderwyspos

deur die Departement gesuhsidieer word.

Ten einde plaaseienaars tot die oprigting van skoolgehoue aan te moe­

dig, word 'n suhsidie van R160,00 vir een klaskamer en R240,00 vir

twee klaskamers deur die Departement heskikhaar gestel. 20

>

In gevalle waar die getal Bantoekinders op 'n hetrokke plaas minder

as twintig is, kan 'n hoer aansoek doen deur middel van 'n skrifte-

like verklaring aan die Sekretaris van Bantoe-Onderwys, waarin die

nodige toesternming van nahurige plaaseienaars vir die toelatirig van

Bantoekinders tot die hetrokke skool verstrek word, op grond waar­

van toestemming tot die oprigting van 'n skool verkry kan word. Langs

hierdie weg maak die Departernent dit vir alle Blankeplaashewoners

moontlik om deur eie inisiatief die kinders van hulle werknemers

skoolonderrig te laat geniet.

Alvorens die Departernent 'n skoolgehou vir registrasie aanvaar,

moet hewys gelewer word dat die gehou in die korrekte verhouding

van vloerruirnte en leerkragte tot leerlinge voorsien, nie nader as

200 meter van die grens van 'n nahurige plaas of 'n puhlieke pad

131

gelee is nie, dat daar voorsiening is vir water in die nabye omgewing

en dat leerlinge van naburige plase per pad die skool kan bereik.

By die registrasie van 'n plaasskool ·word verwag dat die eienaar van

die skool bestuurderskap daarvan moet aanvaar. Indien hy nie daartoe

bereid is nie, kan 'n gesk.ikte persoon as bestuurder deur horn benoem

word.

Die.bestuurder Van 'n plaasskool onderneem om, ooreenkomstig die

Wet op Bantoe-onderwys, Wet nommer 4 7 /1953 ,_ en regulasies daar­

onder uitgevaardig, beheer te aanvaar. Benewens skakel te wees tus­

sen die betrokke skoal en die Departement, wat behels die toelating

van k:inders. die aanvra van benedigdhede, die toesig oor geboue en

die aanstelling van onde;rwysers, WPrd van horn verwag .om aan alle

staatserkende kerke wat godsdienstige · onderrig aan hulle aanhanger.s

wil verskaf, toes tern.ming te verleen om sodanige onderrig gedurende

skooltye volgens Departementele voorskrif te gee.

Aangesien daar gewoonlik 'n tekort aan geskikte gekwalifiseerde

leerlf;ragte is, ma.ak die Departement tans voorsiening vir die aan­

stelling van privaat-besoldigde onderwysers wat uit bydraes deur

die ouers wie se kinders onderrtg geniet, besoldig moet word.

Vanwee die tekort aan leerkragte en die gevaar dat 'n onderwyser met

te veel leerlinge oorlaai word, het die Departement deur regulasies

bepaal dat 'een onderwyser in die Laer Primere klasse vir hoogstens

55 leerlinge verantwoordelik sal wees en in die Hoer Primere klasse

. . 50 l i· . 21) v1r me meer as eer mge me.

Om egter vir soveel kinders as moontlik skoolonderrig te voorsien,

132

is daar van Departementswee die toegewing gemaak dat dubbelsessies

aan plaasskole ingestel kan word, wat daarop neerkom dat een onder­

wyser vir 100 leerlinge, 50 per sessie, in die substanderds onderrig

kan gee.

(d) Sillabusse vir Laer Primere en Hoer Primere skole

Aan die Laer Primere skole waar onderrig gegee word vau Sub A tot 22)

Standerd II, behels die voorgeskrewe sillabus die volgende: Gods-

diensonderwys, Huistaal, Afrikaans, Rekenkunde, Omgewingsleer,

Gesondheidsleer en Liggaamlike Opvoeding, Skrif , Musiek, Kuns en

Kunsvlyt, Tuinbou en Engels.

Vir die Hoer Primere skole waar die onderrig s t r ck van Substande rd

A tot Standerd VI , word die vol gende vakke voorgeskryf: Algemene

Wetenskap, Naaldwerk, Hout- en Metaalwerk, terwyl die vak Sosiale

Studi e , Omgewingsleer vervang. 23

)

Om as ideaal vir die onderwystaak te dien , word aan alle ondenvysers

die volgende opgedra in belang van die voorwerp van die onderwys:

Doelstellings

(i) Fisies

Die ontvvikkeling van 'n ges onde liggaam; die aanlecr van hanclvaa r­

digheid en waarnemingsvermoe en van waardering vir die positiewc

waarde van prah.1:iese werk.

(ii) Maatskaplik

Die ontwikkeling van 'n gesonde standaard van pcrsoonlike gcdrap;_en

lewenshouding; 'n begrip van die gemeenskap en die plek van die incli -

vidu in die gemeenskap.

(iii) Verstandelik

Die afrigting in verstandelike vaardighede soos lees, skryf, spel en

reken; 'n praktiese kennis van die amptelike tale; 'n mate van kennis

van die wereld verder as die onmiddellike omgewing.

(iv) Geestelik

Afrigting in die beginsels en uitlewing van die Christelike leer. L. W.

Die leerling moet sodanige kennis, vaardighede en karakterontwikke­

ling opdoen as wat vir homself, sowel as vir die gemeenskap, nuttig

en waardevol sal wees. Hy moet voorberei word om op 'n later sta­

dium 'n lewensbestaan te maak; hiervoor sal hy nie slegs 'n grondige

kennis van sy moedertaal nodig he nie, maar hy sal ook in staat

moet wees om albei amptelike tale te praat en te verstaan, om te

reken, om gesondheidsreels te ken en toe te pas, en om horn ooreen­

komstig die fundamentele beginsels van die Christelike leer te gedra.

Algemene opmerkings

(i) Die leerstof moet vir die kind op so 'n manier aangebied word dat

hy daarin belangstel, dat hy in staat sal wees om dit maklik te ver­

staan en te bemeester en dit sodoende sy eie te maak. Dit moet der­

hal we deur 'n medium aangebied word wat hy maklik sal verstaan,

naamlik, sy eie huistaal.

Die metode van aanbieding moet by die kind aangepas wees met inag­

neming van sy taal sowel as sy algem ene kulturele agtergrond. Alle

vakke, behal we die twee amptelike tale, moet deur medium van die

kind se huistaal onderrig word.

134

(ii) Onderwysers moet leerlinge aanmoedig om deel te neem aan vr,\·­

willige gemeenskapsorganisasies s oos aangebied deur die kerk en goed­

gekeurde jeugbewegings.

Vakke en tydsinde ling

(i) Periodes vir Substanderd A en Substande rd B behoort nie lange r

as 25 minute te wees nie. P eriodes vir Standerd I en lI word be r eken

op 'n basis van 30 minute elk, maar hulle mag onderve rdeel of aan­

eengeskakel word, waar nodig, byvoorbeeld in die geval van praktiese

vakke.

(ii) Die tydsindeling vir die prakties e va kke moet 'n ma te van r ek­

baarheid toelaat en die tyd wat vir elke va k aangegee wor d , moct as

die gemiddelde beskou word. Gedurende die gr oeise isoene moet meer

tyd aan tuinbou en minder aan handwe r k bestee word , t erwyl daar

later meer tyd aan handwer k bestee kan wor d .

(iii) Wat die praktiese vakke betref, rn oet seuns en dogte rs s aam

onderrig word.

Toelatingsouderdom

Geen kind onder die ouderuom van 7 jaar (volle 84 maande) •nag in cl il'

skool opgeneem wort! nic. Wanneer 'n kind clic skool die cerstc keer

besoek, moet hy aansoek om toelating tot enige Staats- of Staats­

ondersteunde primere skool doen. Die hoof moet eerstens die ouder­

dom van die kind vasstel. So 'n leerling mag dan tot Substanclerd A

toegelaat word slegs as sy ouderdom onder 13 jaar is op die

31ste Maart van die jaar van toelating. 24

)

I

\ ,

I

136

BANTOESKOLE IN DIE LANDDROSDISTRIK VAN COLIGNY.

LTCHTENlllTRG.

+

• PT.AASSKOLE

+ GEKOMBINEERDE SKOLE

<&> HOER PRIMt:liE SKOLE

+

KLERXSDORP .

'#= SEKONDt:RE SKOLE. ( VORM I - III

Cl S EKONDt:liE SKOOL ( VORM I - V

a OPLEIDINGSKOLLEGE ( P.O.S. II )

\ '/C:N TERSDORP .

\e ) Die verspreiding van Bantoeskole in die landdrosdistrik van Coligny

Die volgende Bantoeskole word in hierdie gebied aangetref:

(i) 4 Plaasskole (Laer Primer e , Sub A tot Sta nde rd 11)

(ii) 2 Gekombineerde plaasskole (Hoe r Primer, Sub A tot Stande rd VI)

(iii) 1 Laer Primere dorpskool

iv) 1 Hoer Primere dorpskool

(v) 3 Lae r Primere skole in Bantoetrustgebied

(vi) 2 Hoer Primere skole in Bantoetrustgebied

(vii) 1 Sekondere Skool in Bantoetrustgebied. (Standerd VII tot Stan­

derd VIII)

(viii) 1 Sekondere skool op Lutherse sendingplaas (Stande rcl Vlll-X)

.ix) 'n Opleidingskollege vir onderwysers en ondcrwyseress e op

Lutherse sendi.l1f!"'J laas . (Primer e Onderwyssertifiknat, P . 0 . S. 11)

Besonderhede oor skole , leerkr agte en leer lin ge

Laer Primere en Gekombmeerde plaasskole

Skool Tipe skool Lee rkragte Lcerlin g-c

(i) Kgatlano

(i i) Malgas­fonte in

(iii ) Oppas­laagtc

(iv) Pha ts\\'e

(v) Slypstecn

(vi) Hakbos­laagtc

Gesubsidiee rd Pri vaa t

Lae r Prim er 1

Gekombineerd 1

Geko mbineerd 1

Lae r P rimer 1

Laer P r ime r 1 1

Laer Prime r " " ti

G7

:J l

107

129

l !) ;)

GOO

l ::'

Laer Primere en Hoer Primere dorpskole

Skool Tipe skool

(i) Mofathusi Laer Primer

(ii) Matlape Hoer Primer

Leerkragte Gesbusidieerd Privaat

4

.3

7

1

1

2

Leerlinge Dorp Plaas

330

220

550

29

15

Laer Primere, Hoer Primere en Sekondere skole op trustplase

Skool Tipe skool Leerkragte Leerlinge Gesubsidieerd Privaat Trust- Plase

plase Blanke!

(i) Rankudu Laer Primer 8 1 600 55

(ii) Omega Laer Primer 2· 1 130 25

(iii) Mangela Laer Primer 1 1 90 15

(iv) Vogel-struisknop Hoer Primer 4 1 290 30

(v) Melorane Hoer Primer 7 2 380 12

(vi) Batloung Sekonder 8 1 271 10

30 7 1 761 147

Sekondere Skool en Opleidingskollege op Lutherse sendingplaas

Skool

(i) Betel­Staatsbantoe­skool

(ii) Betel­Opleidings­kollege

138

Tipe skool

Sekonder

P.O. S. II

Leerkragte

15 Blanke- en

Leerlinge Trust- Plase plase Blanke~

10 Bantoeleerkragte 316 4

138 2

25 454 G

Uit bostaande gegewens kan afgelei word dat slegs 797 kinders afkom­

stig van plase van Blankes tans die geleentheid het om skoolonderrig

te ontvang.

Die betrokke leerlinge is as volg aan die verskillende skole verteen­

woordig:

Laer Primere plaasskole 496

Hoer Prime re plaasskole 104

Laer Primere dorpskool 29

Hoer Primere dorpskool 15

Laer Primere skool (Trustgebied) 95

Hoer Primere skool (Trustgebied) 42

Sekondere skool (Trustgebied) 10

Sekondere skool (Sendingplaas) 4

.Opleidingskollege (Sendingplaas) 2

797

Met die oog op hierdie geringe getal Bantoeleerlinge, is ondersoek

ingestel na onderwysaangeleenthede op 84 verteenwoordigende

boerderyeenhede in die gebied. Dit het aan die lig gekom dat 34,52%

van die betrokke plase buite loopafstand van enige skool is, met die

gevolg dat Bantoekinders op gemelde plase nie skoolonderrig kan ont­

vang nie.

Op hierdie 84 uit 'n totaal van 332 plase wat die hele gebied van

ondersoek uitmaak, woon 3 106 kinders van skoolgaande ouderdom.

Indien in aanmerking geneem word dat daar slegs skoolfasiliteite vir

797 kinders uit die hele gebied is, kom dit daarop neer dat verhou­

dingsgewys slegs 201 uit 2 086 kinders wat binne loopafstand van be-

1:.w

staande skole is' skoolonderrig ontvang, dit wil se' 9 '63%. Dit dui

daarop dat 90,37% van die kinders wat wel binne loopafstand van die

een of antler skool is, ook nie skoolonderrig kan ontvang nie. Die

situasie moet toegeskryf word aan 'n verskeidenheid faktore waarvan

'n gebrek aan voldoende fasiliteite en die negatiewe houding van

Blankeplaasbewoners ten opsigte van skoolonderrig aan Bantoekin­

ders die belangrikste is.

(f) Klagtes en besware ten opsigte van Bantoeplaasskole

ln 'n brie:r26

) aan alle streeksdirekteure en inspekteurs in Blankege­

biede word daar melding gemaak van die belangrikheid van die plaas­

skool en word ai:nptenare aangespoor om hulle volgehoue, noukeu­

rige en ernstige aandag aan plaasskole te gee.

In die brief word verskillende feite beklemtoon. Onder andere word

die aandag gevestig op 'n totaal van 3 000 000 Bantoes wat op die

plase van Blankes werksaam is en wie se kinders, net soos alle and er

Bantoekinders, op formele onderwys geregtig is en gevolglik ook

aanspraak kan maak op die geriewe van Staatsondersteunde plaasskole

en dat 20 GOO plase tans bedien word deur bykans 3 000 plaasskole

met 'n leerlingtal van 253 527.

Die belangrikheid van plaasskole word veral geskets in die lig van

die feit dat die plaaswerkers hierdeur verhoed word om na stede en

dorpe te hunker ten einde skoolgeriewe vir hulle kinders te bekom.

Langs die weg van voorsiening in skoolgeriewe vir plaaskinders , lui­

dens die brief, word 'n di ens aan die Blankeboeregemeenskap gel e­

wer sowel as aan die Bantoeplaaswerkers wat deur die boerderybedryf

benodig word.

140

Dit blyk dat die Departement langs hie rdie weg trag om die Departe ­

mentele plaasskole in stand te hou en te bevorder, ten spyte van kri­

tiek en teenstand van Blankes wat nog nie wil aanvaar dat Bantoes ook

op skoolonderrig geregtig is nie.

Klagtes en besware van Blankes teen plaasskole word in die omsend­

brief as volg vermeld:

(i) Die skoolgeboue is swak en ondoelmatig.

(ii) Daar is gewoonlik een ongekwalifiseerde onderwyser wat uiters

onbevredigende werk lewer.

(iii) Daar is verreweg te veel leerlinge vir een onderwyser om te be­

hartig.

(iv) Die meublement is swak en ontoereikend.

(v) Die kinders het nie die nodige boeke en skrytbehoeftes nie.

(vi) Die skool begin soggens selde betyds en die standaard is laag.

(vii) Die kinders word soms gedurende skoolure uitgeroep om met

plaaswerk te help.

(viii) Die onderwyser verdwyn soms sander kennisgewing en dan sit

die kinders sander enige toesig. Dit gebeur ook ns die ondcrwyser

siek is.

(ix) Die skool word 'n broeiplek van allerlei onreelmatighede.

(x) Onderwysers se aanstellingsvorms word nie ingestuur nie met

die gevolg dat hul salaris soms vir maande nie beta.al word nie tot

groot erRernis van die boer by \vie die onderwyser dan altyd 'n voor­

skot gaan vra.

1-11

(xi) Regis ters word nie behoorlik gehou nie en kwartaalstate sowel as

antler opgawes word nie gereeld voltooi en ingestuur nie.

(xii) Die kinders kan net tot standerd II leer en wat help dit?

(xiii) Die plaaseienaars kla by die Minister oor die 11haglike" toe­

stande.

Bovermelde be~ware en klagtes toon welke stryd die Depirtement

moet voer ten einde voorsiening te maak in die groot behoefte aan

skole op boereplase.

Uit hierdie ondersoek, asook uit eie ervaring opgedoen as s endeling

en bestuurder van 'n verskeidenheid Bantoeskole , : kan verklaar word

dat bostaande kritiek nie van die waarheid ontbloot is nie.

Tydens die ondersoek was daar aan die Slypsteense Laer Primere

skool vir 129 leerlinge slegs die gerief van twee klaskamers, 'n

sink- en 'n steengebou, beide sonder plafonne. In een klaskamer was

daar slegs vir 13 leerlinge banke om op te sit; die antler 30 moes plat

op die vloer sit. Slegs een onderwyser het op hierdie stadium die

verantwoordelikheid van al die kinders op sy skouers gehad. Hy het

getuienis gelewer dat hy selfs tydens die twee sessies per dag nie

reg aan sy taak kan laat geskied nie.

By etlike skole is leerkragte aangetref met 'n Standerd VI-sertifikaat

en het alles daarop gedui dat dergel ike leerkragte , vanwee hulle

geringe kwalifikasie , nie oor die vermoe beskik om uitvoer ing aan d ie

voorgeskrewe leer plan te gee nie. Aangesien baie leerlinge vyf tot

agt myl ver moet s tap om die skool te bereik en gevolglik nie op die

gesette tye by die skool opdaag nie , onder moeilike omstandighede

142

moet skoolgaan en onderrig moet word deur persone wat nie as onder ­

wysers opgelei en vir hulle taak opgewasse is nie, Iran begryp ord

dat die skoolprestasie veel te wense oorlaat.

Dit gebeur soma dat die voor geskrewe leerplan nie aan sekere skole

gevolg kan word n ie. Sekere Blankes is van mening dat daar in ruil

vir die skoolgebou op sy plaas, 'n teenprestasie van die kant van on­

derwyser en kinders gelewer behoort te word. So gebeur dit soms dat

kinders onder toesig van 'n onderwyser 'n periode of meer bestee

aan bestryding van onkr uid in die lande of die skoonmaak van 'n koei­

stal ten einde aan die verwagting van 'n plaaseienaar te voldoen. 27

)

Aangesien die onder wyser gewoonlik die goeie guns van die boer wil

behou, word alles vir die Departement verswyg en moet die kinders

noodwendig daaronder ly.

·Onderwysers getuig dat vanwee die nalatigheid van s ekere s koolbe­

stuurders, personeellede so ms vi r 'n tydperk van 6 maande en !anger

sonder enige inkomste moet lewe en werk. Daar bestaan ook veelvul­

dige probleme in verband met wonings vir plaasonderwysers. Die

boer verleen gewoonlik toestemming aan 'n onderwyser om vir hom­

self 'n huis op te rig by die statte van sy arbeiders. Jn baie gevalle

moet die onderwyser egter self die mas opkom en is dit horn nie be­

skore om in die voorregte van die res van die plaasarbeiders, soos

gratis vuurmaakgoed, vars melk en ander plaasprodukte te deel nie.

Hierdie faktore werk gewoonlik 'n personeeltekort in die hand en gee

daartoe aanleiding dat slegs ongekwalifiseerde werkkragte in onder­

wysposte aan plaasskole belang stel. ZS)

Benewens bovermelde, i s daa r sekere dieperliggende besware van

143

die kant van baie Blankes ten ops igte van onderwys aan Bantoekinders .

Uit die ondersoek het geblyk dat 32, 14% van die Blankeplaasbewoners

suspis ieus is oor die werk wat aan plaa sskole gedoen word. Op 'n

vraag-: ,,Wat dink u van die Bantoeplaasskool? " , is onder andere die

volgende antwoorde ontvang: ,,Plaasskole is ongewens; dit dien geen

doel nie; dit is 'n broeiplek van kommunisme; dit skep 'n weersin by

die Bantoekind teen enige vorm van handearbeid; dit wek 'n behoefte by

die kind om na die stede te gaan vir verdere onderrig; dit werk frus­

trasie by Bantoe-ouers in die hand aangesien hulle kinders die geleent­

heid van die stadskind om verdere onderrigte geniet., ontse word; dit

ondermyn die gesag van die ongeleerde ouers; dit maak van die Bantoe­

kind 'n potensiele konkurrent van die Blankekind ".

Blankes met dergelike besware dring ernstig daarop aan dat plaas­

skole gesluit behoort te word en dat geen onderrig aan Bantoekinders

op plase gebied behoort te word nie. Hulle voer aan dat die ervaring

geleer het dat die ongele tterde arbeider meer bereid is om horn aan

gesag te onderwerp as die ,)lalfgeleerde ".

Blankes wat wel hulle goedkeuring aan die plaasskool heg, neem eg­

ter ook nie genoe met die huidige leerplan wat vir plaasskole geld

nie. Hulle beswaar is dat dit geen bydrae lewer ter bevordering van

die arbeidspotensiaal van die toekomstige plaasarbeider nie.

Aan die a~der kant verklaar Blankes hulle ber eid om die plaasskool

te ondersteun, dit selfs vir Bantoekinders moontlik te maak om die

s kool tot Stander d VI by te woon , op voorwaarde dat die leerplan so

gewysig word dat die onderwysmateriaal 'n bydrae kan lewer tot die

toerusting en vorming van kinders as toekomstige plaasarbeiders. Dit

144

word betreur dat kinders wat 'n ouderdom van 14-16 jaar bereik het,

geen kennis dra van moderne plaasgereedskap en die hantering daar­. 29)

van n1e.

Ten spyte van 'n skoolloopbaan is dit nog die boer se taak om elke jong

arbeider na indiensneming te skool met betrekking tot die bewerking en

bemesting van grond, die melkery, veeboerdery, of enige ander vorm

van handvaardigheid soos bouwerk in die geval van seuns en huiswerk

en koskook in die geval van dogters. 30

>

Oor die algemeen huldig Blankes die mening dat die plaasskool wat dit

vir die kind moontlik maak om Standerd II te slaag, slegs as 'n prikkel

dien om horn na verdere onderrig te laat hunker. Vanwee die fei t dat

die weg tot verdere onderrig vir horn gesluit is, 31

) is hy genoodsaak

om op 'n ouderdom van 13-14 jaar na die stat op die plaas terug te

keer tot tyd en wyl die hoer bereid is om horn in <liens te neem.

Soos reeds vermeld, word die geringe kwalifikasie wat deur die plaas­

bantoe as 11

geleerdheid11 bestempel word , nie deur die werkgewers in

aanmerking geneem wanneer dienskontrakte gesluit word nie.

Hierdie toedrag van sake, tesame met die feit dat alle ander deure

tot verdere skoolonderrig en 'n loopbaan volgens eie keuse vir plaas­

kinders in Blankegebied gesluit is, wek by baie Bantoe-ouers 'n

gevoel van bitterheid en frustrasie. Om hierdie rede word die Blankes

geblameer vir die ongemotiveerde, wanaangepaste, ontaarde en selfs

vyandiggesinde, leegleer-naskoolse kinders by die strooise.

Bantoe-ouers en -kinders word egter nie deur hierdie toestande in

hulle hunkering na die minimum geleerdheid gedemp nie. Die onder-

145

soek het aan die lig gebring dat boere wie se plase binne loopafstand

van plaasskole gelee is, van 'n veel groter arbeider saanbod kan ge­

tuig as diegene wat nie in 'n omgewing woonagtig is waarin dergelike

fasiliteite vir Bantoes gebied word nie.

Die Bantoeplaasskool het vir die Blankewerkgewer dus 'n bestendi­

gende arbeidsfaktor geword, met die gevolg dat al meer ·Blankes hulle

bereid verklaar, om tot die oprigting van plaasskole oor te gaan of die

oprigting daarvan op 'n naburige plaas te ondersteun.

(g) Die eindproduk van die plaasskool as resultaat van botsende onderwysideale

Uit die voorafgaande gegewens blyk dat die onderwysideale wat in be­

lang van die vorming en toerusting va~ Bantoekinders deur die Depar­

tement van Bantoe-Onderwys, die·Blankewerkgewer en Bantoe-ouers

gekoester word, nie as 'n eerlik-gemeenskaplike ideaal bestempel

kan word nie.

Uit die inhoud van die doelstellings van die onderwys, blyk dat die

Bantoe- ouerhuis as die wieg van die kultuurbou van die betrokke

Bantoevolk beskou word en slegs trag om deur middel van die skool,

as kultuurproduk, aan elke kind meer kennis en vaardigheid by te

bring ten einde die sluimerende kragte na liggaam en gees op stelsel­

matige wyse in belang van die betrokke volk uit t e bou , te ontwikkel

en te vol voer.

Die Blankewerkgewer en - skooleienaar, aan die ander kant, huisves

groot getalle Bantoes ter wille van die voorsiening in sy arbeids-

vraag en in belang van eie ekonomiese voordeel. Vir die meeste

Blankes is die Bantoe-plaasskool dus niks meer as net 'n bestendigende

146

arbeidsfaktor wat as waarborg dien dat sy arbeidsaanbod nie die

arbeidsaanvraag sal oorskry nie. Hierdie opvatting word verder ge­

r ugsteun deur die wete dat die opgroeiende Bantoejeug, a s gevolg van

die geslote deure na buite, nie 'n ander keuse het as om plaasarbei­

der te bly nie.

Vanwee hierdie benadering is daar nie slegs 'n gebrek aan waardering

by die Blankes vir die basiese toerusting wat die Departement trag om

aan die voorwerp van die onderwys te hied nie, · maar ook 'n gebrek

aan begrip ten opsigte van die onvergenoegdheid en frustrasie van die

ledige, naskoolse kind, by die stroois.

Hierteenoor is daar die Bantoe-ouers wat alle hoop en vertroue op

die skool gevestig het as die enigste medium om hulle kinders so

spoedig moontlik in staat te stel om 'n volwaardige plek langs die

·Blankes te kan inneem. Aangesien hulle in hulle verwagtinge teleurge­

steld is, mo et hulle op hierdie stadium van hulle kind se lewe alles

in die stryd werp om horn tot die enigste loopbaan, naamlik, die van

plaasarbeider te motiveer.

Die naskoolse kind wat, as gevolg van 'n doelgerigte veranderde op­

voedingsproses, in s y ouerhuis geleer het om nie in die spore van

sy ouers nie maar wel in die van die Blankes te volg en reeds die

eerste tree in daardie rigting aan die skool afgele het, kom nou tot

die ontdekking dat hulle, ten spyte van 'n beter toerusting, swakker

daaraan toe is as hulle ouers. Op hierdie stadium moet hulle tot die

ontdekking kom dat die opvoeding van die ')' tc r lrnis. en onderrig aan

d ie skool, hulle nie gevoe r het tot die b eskawingspeil waar daar geen

verskil tussen hulle en die Blankes is nie.

14i

Die feit dat die meeste ouers nie skoolopleiding geniet het nie, het

tot gevolg dat daar geen gemeenskaplike denke, insigte en belangstel­

lings tussen hulle en hul geleerde naskoolse kinders op hierdie sta­

dium meer kan ontwikkel nie, dat daar ook geen aan&luiting .is tussen

die belangewerelde van beide partye-nie en dat kinders nie veel

waarde heg aan die teregwysings van hulle ongeleerde ouers nie.

Hierdie eindproduk van die pla~sskool is dus gans anders as wat die

Departement, die Bantoe-ouers en die Bantoekind self in die vooruit­

sig gestel en geiCiealiseer het en kan tereg bes tan pel word as die

eindproduk van botsende onderWYBideale.

VERWYSINGS

1) Coertze, P. J . Op. cit. , p. 125-126.

2) Bruwer, J.P. Die Bantoe van Suid-Afrika, Afrikaanse Pers-Boek handel, Johannesburg, 1963, p. 88.

3) Schapera, I. Married Life in an African Tribe, p. 251.

4) Dittmer, ,Kunz. Algemene Volkekunde, Aula-Boeken, Utrecht, Antwerpen, 1962, p. 79.

5) Schapera, I. Married Life in an African Tribe, p. 252.

6) Ibid. Married Life in an African Tribe, p. 250-251.

7) Coertze, P. J. Op. cit. , p. 137.

8) Vergelyk: Hoofstuk III, p. 76-79.

148

9 1 Opmerking: Gegewens is verb ·y deur 150 naskoolse kinders van die betrokke ouderdomsgroep wat ledig by 'n verskeidenhe td Bantoe­woonkomplekse aangetref is, t e onde rvra.

10) Opmerkin~ T en opsigte van ouerlike gesag m stedelike gebiedc wys Steyn daarop dat ouers alleen verantwoordelik is vir die dissipli­nering van kinder s en dat hulle nie meer op di e ondersteuning van die verwantskaps t r uktuur aanspraak kan maak nie. Sy wys daarop dat ouers om hierdie rede al m eer kontrole oor hulle kinde rs ver­loor.

Op die plase van Blankes waar die wyer verwantskapsgroep ook ontbeer word, vervul die Blanker;criq~ewer en sy gesin egter 'n plaasvervangende funksie in di~ ops ig uat Bantoe-ouers, deur M.lle gesag, in staat gestel word om in sekere krisistye ouerlike gesag te kan afdwing en te handhaaf, 'n voorreg wat die Bantoe­ouer in die stad nic beskore is nie. Vergelyk: Steyn, Ann;-, F. op. cit., p. 27-28.

11) Opm~rldng: Bantoe -ouers as opvoedingsinstansies openbaar weinig insig ten opsigte van die feit dat opvoeding en onderwys as kul­tuurprodukte mekaar aanvul en dat deur die onderwystaak getrag word om die ouers se opvoedingstaak te volbring en te volvoer.

Uit gesprekke oor die aangeleentl\" itl het dit duidelik geblyk da t alle vertroue op die Onderwys gevestig is ten einde die kennis en verstand van Bantoekinders in so 'n mate te ontwikkel dat hulle mettertyd 'n volwaardige plek langs die Blankes sal kan inneem.

Vanwee hierdie siening is dit die ouers se grootste ideaal om hulle kinders in die onderwys te laat dee!. Die opvoedingsproses in di e ouerhuis het as gevolg van hierdie opvatting 'n radikale verande­ring ondergaan en in vergelyking met die ver lede byna ten einde gekom. Menige ouer ontduik doelbewus s y verantwoordelikheid en voer as verskoning aan dat kinder s met die uitgediende tradisionele kodes en gebruike verwar word, omdat die s kool n ie diese lfde dinge leer en onder skryf nie. 'n Vader het dit in die volgende woordc gc­stel: ,,As ek antler dinge leer as wat die s kool leer, sal die kind net so dom wees soos sy pa "·

Die trad isionele opvoedingsmetode en - inhoud word dus a s 'n s trui­kelblok gesien in di e beskawingsproses , wat ouer s glo , by die skool aan die gang is om die Bantoes te br ing na wa a r die Blankes reeds is. Vergt:lvk: Founc, .J. J . Die kultuurtaak van uie sk· ol, Handha:if, J<tnua_·ie 1971, Jaargang 8, ::ior::mer 5, p. 19, 20.

12(a) Schapera, I. Western Civilization and the Natives of South Africa, George Routledge and Sops, Ltd., London. 1934, p. 61-62.

12(b) Opmerking: Uit verslae van die Ring van Lichtenburg van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Afrika wat bestaan uit die gemeentes: Lichtenburg, Lichtenburg-Reservaat, Coligny, Bospoort, Sannieshof, Ottosdal, Biesiesvlei en Delareyville, blyk dat daar gedurende die afgelope 5 jaar nie een geval van inisiasie­skool onder die aandag gekom het nie.

13) Uit 'n ondersoek van Van Zyl na die ekonomiese lewe van die Bakgatla va~ Mosetlha, blyk dat daar in die betrokke stamgebied nie een huisgesin teegekom is >vat onderhou word uit verdienstes van 'n gesinshoof wat nog die een of antler ambag beoefen nie.

Hy maak melding van slegs een alleenlopende jong man wat fietse herstel, soldeerwerk doen en skoene versool. Op 'n uithangbordjie voor sy werksplek staan geskrywe: ,,Jack of all trades". Vergelyk: Van Zyl, H.J. Die Bakgatla vanMosethla_, Voortrekker­pers Beperk, Johannesburg, 1958, p. 203.

14) Vergelyk 3 ylae C. Van As, B. S.; Becker, P. L. W. en Strydom, F. W. Volkere van Suid-Afrika, Afrikaans Pers-Boekhandel, Johannesburg, 1964, p. 172-177,

15) Kinders woonagtig op plase word slegs tot dorpskole toegelaat indien daar klaskamerruimte en werkkragte beskikbaar is. Geen uitbrei­ding word ter wille van plaaskinders aan dorpskole onderneem nie. Plaaskinders kan slegs 'n dorpskool bywoon as hulle binne loopaf­stand van die skool is en nie in die lokasie oornag nie.

16) Raubenheimer wys daarop dat onder Bantoe-arbeid tot onlangs onge­skoolde arbeid verstaan is, soos kombuisbediende, tuinj ong, plaasarbeider , slootgrawer en kruiwastoter, maar dat onder lei­ding van en skoling deur die Blankes, hulle tans bekwaam is om die werk van motorwerktuigkundiges, elektrisiens, loodgieters, masjiensetters, skrynwerkers, ystersmede en meulenaars te doen. Raubenheimer, J. Boer, Brit en Bantoe, Pro Rege -Pers Beperk, Potchefstroom, 1968, p. 75.

17) Marquard, L. Op. cit. , p. 25, 26.

18) Vergelyk:

150

Marquard, L. & Standing, T. G. The Southern Bantu, Oxford University P ress , London-New York-Toronto, 1939, p. 166-169. Thwaite , Daniel. The Seething African P ot , Constable & Co. Ltd. London, 1936, p. 12 , 13.

Ashton, Hugh. The Basuto, International African Institute , Oxford University Press, London-New York-Toronto, 1967, p. 58-61.

19) Opmerking: Dr. P. G. J . Koornhof, Adjunk-minister van Bantoe­Administrasie en -Onderwys, het op 21 Mei 1971 in die Volksraad die volgende gegewens ten opsigte van Bantoe-onderwys in Suid­Afrika beskikbaar gestel:

Totale aantal Bantoekinders (insluitende tuislande) op skool 2 841 000 Aantal skole in tuislande 5 712 Aantal skole in Blankegebied 4 836 Bantoeleerkragte in diens van die Departement 48 083 Geld vir Bantoe-onderwys gedurende 1971 bewillig 17 856 000 Totaal aan Bantoe-onderwys bestee (bydraes deur plaaslike besture en antler instansies ingesluit) 75 000 000 Aantal leerlinge (standerd VI geslaag, 19'10) 91 000 Aantal leerlinge (standerd VI geslaag, 1948) 12 900 Aantal leerlinge (standerd VII geslaag, 1970) 17 891 Aantal leerlinge (standerd VII geslaag, 1948) 1 748 Aantal Bantoes , grade verwerf, 1970 247

Uit die totale aantal skole blyk dus dat daar 5 712 skole in die tuis­lande , 2 968 skole op plase en 1 868 skole in dorpe en stede is, terwyl daar vir elke leer ling , aan 111 plaasskool minstens 10 leer­linge hulle aan skole in dorpi::. , stede en tuislande bevind. Verhou­dingsgewys is die plaaskind dus die swakste daaraan toe. Vergelyk: Berig in Die Burger:

112 841 000 Swart Leerlinge Nou op Skool

in S. A."· 22 Mei 1971.

20} Departementele omsendbrief nommer 31 van 69, gerig aan alle Streeksdirekteure en inspekteurs in Blankegebiede, p. 3.

21} Departementele omsendbrief nommer 54 van 1960 (Leer nommer 9 / 1/ 1) p. 2.

22) Sillabus vir die Laer Primere skoolkursus. Hersien 1967, Depar­tement van Bantoe-Onderwys, Die Staatsdrukker, Pretoria, 1967' p. 1, 2.

23) Sillabus vir die Hoer Primere skoolkursus. Hersien 1967. Departe­ment van Bantoe-Onderwys, Die Staatsdrukker, Pretoria, 1967, p. 1, 2.

l Gl

24) Opmerking: Hoe prysenswaardig die doelstellings ten opsigte van die Bantoekind ookal mag wees, lewer die praktyk die bewys dat in die plaasskool nie veel meer bereik kan word as om die kind met 'n elementere lees- en skryfkennis toe te rus nie.

Vir die grootste persentasie plaaskinders is dit slegs moontlik om vir 4 jaar (Substanderd A tot Standerd II) onderrig te ontvang, waar­na hulle tot geen antler skool toegang het nie, behal we in .die tuis­land.

Bantoekinders wat van boereplase afkomstig is en gewoonlik 'n ge­brekkige hui:;ilike agtergrond het en in 'n tydperk van 4 jaar voor­berei en toegerus moet word om 'n lewensbestaan te maak, in staat gestel moet word om 'n grondige kennis van hulle moedertaal te he en albei landstale te praat en te verstaan , om ooreenkomstig die fundamentele beginsels van die Christelike leer te lewe, blyk 'n on­moontlike en bomenslike eis en verwagting te wees.

Vanwee 'n·tekort aan geskikte personeel, moet dikwels van leer­kragte gebruik gemaak word wat weinig of geen kennis het van die kulturele agtergrond van die Batswana nie. Dergelike lee:rkragte kan nie aan die verwagting voldoen, naamlik, om die metode van aanbieding by die algemene kulturele agtergrond van die leerling te laat aanpas nie.

25) Opmerking: Leerlinge van plase afkomstig, word slegs aan 'n dorp­skool toegelaat mits: a Daar genoeg klaskamerruimte aan die betrokke skool is. b Die skoolkomitee, op aanbeveling van die hoof, goedkeuring daar­toe verleen het. c Daar genoeg leerkragte is. d Plaaskinders binne loopafstand van die skool woon en nie in die lokasie loseer nie.

Volgens mondelinge inligting van die kringinspekteur sal in opdrag van die Departement geen uitbreiding aan enige dorpskool in belang van kinders afkomstig van boereplase, aangebring word nie. Deure $al binnekort vir plaaskinders gesluit wees.

26) Vergelyk: Depart emente omsendbrief, nommer 31 van 1969, 18 November 1969, Pretoria. p. 1, 2.

27) Ten opsigte hiervan het Mair dieselfde tendens Waargeneem. Hy verklaar:

11The permission of European landowners is required

before schools can be opened on their land, and while a few have actually built schools for natives, this consent is frequently refused,

152

a factor of some significance where such a large native population is living on European land. Some farmers object even to children crossing their land on the way to school; others, while they allow schools, demand labour from the pupils". Vergelyk: Mair, L. P. Native Policies in Africa, George Routledge & Sons Ltd. , London. 1936, p. 53.

28) Mair skryf die tekort aan geskikte onderwysers aan plaasskole tereg ook toe aan ontoereikende salarisse: .. It has meant not only a far lower proportion of schools for the total native population, but perpetual difficulty in securing teachers of sufficiently high- standard, since the wages which can be offered them are lower than those ruling in towns even in the occupations from which natives are not bared". Vergelyk: Mair, L. P . Op. cit. , p. 54.

29) Opmerking: Bruwer stem hiermee saam en is van mening dat veel meer gedoen kan word in belang van die skoling en opleiding van toekomstige plaasarbeiders. Hy maak onder andere melding daar­van dat slegs 10 000 uit 'n potensiele 180 000 trekkeroperateurs die een of ander opleiding ten opsigte van operateursvernuf en be­ginsels van instandhouding en veiligheidsaspekte ontvang het. Hy klassifiseer 17 uit elke 18 trekkeroperateurs in Suid-Afrika as onbedrewe om meganiese toerusting te hanteer.

Hy wys daarop dat, ten spyte van 'n hoer kapitaalbelegging van R138 000 000 aan plaasmasjinerie gedurende 1952-1962, 38 000 meer permanente manlike Bantoe-arbeiders op plase aangewend moes word vir produksiedoeleindes. Vergelyk: Bruwer, J. J. Op. cit. , p. 5, 16.

30) Hierdie benadering van Blankes om onderwys van die Bantoe te weerhou maar horn slegs 'n toerusting te bied ten einde van horn 'n beter arbeider te maak, is ook deur Mair opgemerk. Hy kom tot die volgende gevolgtrekking: .. The generally expressed desire of the European population in the Orange Free State and Transvaal is that the native should be educated enough to make him industrious but not enough to enable him to compete for skilled employment; and the fact being that he is to be as far as possible debarred from entering such employment , an intelligent s ystem of education must aim at enabling him to make the best use of that life which is to be open to him". Vergelyk: Mair, L.P. Op.cit., p. 53.

l " '' ;:i ••

31) Na aanleiding van hierdie en ander lmelpunte ten opsigte van plaas­skole, het 'n kommissie in ooreenstemming met 'n opdrag van die Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Afrika, tydens 'n sitting van die daaropvolgende Streeksinode van Suid-Transvaal te Potchefstroom, as volg verslag gedoen: " ••• u 'kommissie het hieraan voldoen en tydens 'n onderhoud met mnr.A. Clark van die Departement van Bantoe-Onderwys, het die volgende feite aan die lig gekom: ,Die Departement se beleid moedig nie kinders aan om van die plase af dorpskole te besoek nie. Indien hulle egter daagliks inry of instap dorp toe en weer saans op die plaas slaap, is daar geen beswaar nie '.

154

Verder het die Departement oorgegaan om Hoer Primere skole wat van Standerd III tot Standerd VI gaan, op sentrale plekke op die platteland tussen plase goed te keur. By hierdie skole moet daar egter uiters 3 of 4 onderwysers wees en die kindertal moet nie oor die 200 gaan nie. Hierdie skool sal dan sentraal gelee moet wees sodat 'n paar Laer Primere skole rondom as voedingsbron kan dien. Sodra 'n skool te groot word, word dan verderaan op 'n antler sen­trale plek weer 'n.ander Hoer Primere skool goedgekeur. Boere kan ook vir die aanbou van so 'n skool 'n subsidie van R160,00 vir 1 klas­kamer en R240, 00 vir 2 klaskamers kry. U kommissie het gepleit vir beter salarisse en subsidies vir plaas­skole en -onderwysers, maar die Depar.tement kan blykbaar nie sy weg oopsien om aan ons versoek te voldoen nie". Vergelyk: Agenda, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Afrika, Potchefstroom, Mei 1968, .P• 151, 152.

V DIE EKONOMIESE ASPEK

(a) 'n Beknopte oorsig van die ontstaan en ontwikkeling van boerdery in Suid-Afrika

Boerdery in Suid-Afrika dateer vanaf 1652 met die stigting van 'n klein

nedersetting aan die Kaap deur die Nederlandse-Oos-Indiese

Kompanjie.

In 1657 besluit die Kompanjie om 'n aantal burgers van <liens vry te stel

en word plase aan die 11vryburgers" in verskillende dele van die Kaapse

Skiereiland toegeken. Dit was die eerste stadium van oorgang van 'n

blote verversingstasie tot 'n permanente landbou-nedersetting en van

die ontwikkeling van 'n onafhanklike boeregemeenskap. l)

Hiervandaan het die Blankenedersetting in die loop van jare oor die

hele Suid-Afrika uitgebrei, en hieruit het die land se huidigc boerede­

rybedryf met sy verskeidenheid van produkte ontwikkel.

Bykans 200 jaar lank was boerdery vir die grootste gedeelte van die

bevolking slegs 'n }ewenswyse", dit was van 'n pastorale aard en dit

was slegs daarop toegespits om in die eenvoudige behoeftes van die

hoer en sy gesin te voorsien. Gedurende hierdie fase was dit niks

meer as net 'n suiwer landelike selfversorgingsekonomie waarin die

produksie van klein surplusse beoog is om kleding en handelsartikels

te bekom nie.

Met die ontdekking van goud en diamante in die laaste helfte van die

negentiende eeu is egter 'n tydperk ingelui wat verreikende gevolge

op die boerderybedryf gehad het. Vanwee die ontwikkeling van die

155

mynbedryf , die nywerheidswese en die opkoms van stede het die vraag

na voedsel en landbouprodukte so toegeneem dat 'n binnelandse mark

geskep is, as gevolg waarvan die moderne era van ,,kommersiele"

boerdery ingelui is met produksie vir die mark as die belangrikste

oogmerk.

In die groei en ontwikkeling van die landboubedr yf in Suid- Afrika het

die beskikbaarheid van goedkoop Bantoe-arbeid wat in die woorde

van Cronje , 2

) op 'n grootskeepse wyse in die ekonomiese stelsel inge­

skakel kon word en volgens Beukes, 3

> die faktor geword het waarvan

die landbouproduksie geheel en al afhanklik is, 'n groot rol gespeel.

(b) Beknopte oorsig van die vraag na, die beskikbaarheid en indiens­neming van arbeiders op plase van Blankes

Jan van Riebeeck was sedert sy aankoms in April 1652 op Blanke­

arbeid aangewese vir die bewerking van tuine en landerye ten einde

die verversingstasie in sy doel te laat beantwoord. Hy het onomwonde

verklaar dat hy die inboorlinge, vanwee hulle brutaliteit en onbetrou­

baarheid, onbevoeg geag het om diensbaar vir die Blankes te wees.

Die Boesmans sowel as die Hottentotte is as onbevoeg bestempel om

as arbeiders in die landbou gebruik te word aangesien eersgenoemde

nooit bokant die jagterstadium sou uitgestyg bet nie terwyl laasge­

noemde as 'n herdersvolk bestempel was van wie die reisiger

Mentzel4

) selfs verklaar het, onbevoeg te wees vir enige nuttige werk,

behal we om skape op te pas en sodoende die geleentheid te kan he om

vir ure op die grond te ~~ -en slaap.

Van die minderwaardige rol wat Blankes as plaasarbeiders in die

156

aanvangs- en daaropvolgende jare in die landbou gespeel het, verklaar

Van der Merwe: 5> ,,No record exist of European labour being em­

ployed during the latter part of the Company's rule and the years

following it. It is clear however, that, despite continual labour

shortages during the initial stages of the establishment of European

c ivilization in South Africa and afterwards, European labour played

a very insignificant role in the development of agriculture".

Ten spyte daarvan dat grand vryelik beskikbaar was en al meer bur­

gers in die landboubedryf begin belangstel het, het geblyk dat die

ernstige behoefte aan arbeiders tot gevolg gehad het dat die vraag na

landbouprodukte die aanbod al meer oorskry het.

Na verskeie vertoe tot die Here XVII ten einde slawe te bekom om in

die ernstige behoefte aan arbeiders te voorsien , het die eerste skip

op 28 Maart 1658 met 170 slawe uit Angola in Kaapstad aan wal ge­

kom. Sedert hierdie datum bet die vraag na meer slawe vir die land­

bousektor steeds aangegroei en was daar in 1695 , 451 sla wearbeiders

op plase werksaam teenoor 33 in 1658.

Gedurende die sewentiende eeu het die getalle so drasties toegcneem

dat daar in 1754, 6 200 slawe teenoor 6 000 koloniste in die Kaap­

provinsie woonagtig was. Met die vry.:; telling van die slawe in 1834

het die getal tot 39 000 aangegroei van wie die meeste in diens van

die boere was en op wie se arbeid die ganse boerderybedryf berus het.

Die Hottentotte wat as nomadiese groepe deur die Blankes in hulle

ooswaartse uitbreiding teegekom is, het aanvanklik min belangstelling

in plaasarbeid getoon. Namate hulle kuddes in die proses van ruilhan­

del met die BlankeG uitgedun geraak het, he t sommige , veral s edert

157

1688, hulleself as seisoenarbeiders op die boereplase kom aanbied.

Dit ly geen twyfel nie dat die Blankes in die boerderybedryf, behalwe

die arbeid wat in die eerste fase deur Blanke-arbeiders wat van die

Kompanjie geleen is, sedert 1652 tot 1836 hoofsaaklik op die arbeid

van slawe en Hottentotte moes staatmaak. Sommige van hierdie ar­

beiders het die Voortrekkers op hulle noordwaartse trek vergesel.

Namate die Blankes verder ooswaarts getrek het , is groepe Bantoes

teegekom wat deur groter stamme verjaag is en hulleself as arbei­

ders aan die grensboere beskikbaar gestel het in ruil vir die be ­

skerming wat die Blankes bereid was om aan hulle te verleen.

Ten noorde van die Oranjerivier het die Blankes ook verjaagde en ge­

plunderde Bantoestamme ontmoet. Laasgenoemde het die koms van

die Blankes met sy beskawing, wet en orde verwelkom. Toe die

Blankes hulle bereid verklaar het om groepe Bantoes toe te laat om

op hulle plase te woon en aan hulle beskerming te bied in ruil vir

hulle arbeid, het baie Bantoes van hierdie geleentheid gebruik ge­

maak. Aanvanklik is die Bantoes toegelaat om hulle eie vee aan te

hou en hulle eie lande te bewerk in ruil vir deeltydse arbeid. Hierdie

gebruik het later tot die plakkerdiensbodestelsel aanleiding gegee.

Aangesien daar geen binnelandse mark was nie en daar geen moont­

likheid bestaan het om vars produkte by die naaste hawe te besorg

nie, was die boerdery beperk en van so 'n aard dat dit slegs in eie

behoeftes voorsien het. Bantoes is nie in die vorm van geld vir

hulle beperkte dienste betaal nie maar het 'n aantal vee uit die aan­

teel, plaasprodukte, gebruiksartikels, die reg om self vee aan te

hou, eie lande te bewerk en die beskerming wat die Blankes hulle kon

158

!Jied, as vergoeding vir hulle dienste ontvang.

Weens die gebrek aan 'n afsetgebied vir die vraag na landbouprodukte

is die boerdery tot 'n eenvoudige selfversorgingsekonomie gedwing

en het die arbeidsprobleem waarmee die vryburgers in die omgewing

van die Kaap te kampe gehad het, gedurende hierdie jare nie meer

bestaan nie. Daar was selfs meer Bantoe-arbeiders beskikbaar as

wat die plase kon absorbeer.

Met die ontdekking van diamante en goud aan die einde van die negen­

tiende eeu het daar egter 'n nu we era in die boerderybedryf aange­

breek. As gevolg van spoorwegverbindings, die ontstaan en opkoms

van stede en ha wens en die snelle ontwikkeling van industriee, is

daar meteens h bloeiende binnelandse mark geskep, as gevolg waar­

van groot eise aan die landbousektor van die land gestel is.

Weens die skielike styging in die vraag na groter hoeveelhede en 'n

groter verskeidenheid landbouprodukte is daar vir die boere die ge­

leentheid geskep om deur die uitbreiding en ontwikkeling van hulle

boerderye , in die steeds stygende vraag na landbouprodukte te voor­

sien en terselfdertyd te dee! in die nuwe fase van 'n geldekonomie.

Ten einde op hierdie uitdaging te re;!geer, het daar weer eens 'n

dringende vraag na genoegsame en geskikte plaasarbeiders ontstaan.

Aangesien die Bantoes egter nog oor genoegsame weiding vir hulle

vee beskik het, het hulle verkies om liewer rustig voort te gaan met

hulle eenvuudige bestaansekonomie sonder om in die sldelik veran­

derde ekonomiese toestande betrokke te raak. Om hierdie rede was

daar min belangstelling van hull e kant in die kontantlone wat deur die

vinniggroeiende stede en industriee, asook op die uitbreidende plase,

159

vir hulle aangebied is.

Hierdie gebrek aan belangstelling en onwilligheid om as arbeiders te

werk, het die uitbreiding op landbougebied, sowel as die ontwikkeling

van die mynbedryf en industriee, so beihvloed en vertraag dat Jndier­

arbeiders vir die suikerplase in Natal en Chinese-arbeider:o vir die

goudmyne ingevoer moes word.

Aangesien die intensiewer benutting van grand en die steeds stygende

vraag daarna geleidelik tot 'n grater bevolkingsdigtheid en -druk aan­

leiding gegee het en die Bantoes weens intiemer aanraking met die

Blankes na •n hoer lewensstandaard begin hunker het, het laasge­

noemde geleidelik meer belangstelling begin toon en was hulle selfs

genoodsaak om na die Blanke plattelandse en stedelike gebiede te

verskuif ten einde 'n deelname in die nuwe geldekonomie te verkry.

Weens die intensiewer benutting van grand, kon boere dit nie meer soos

in die verlede bekostig om aan Bantoefamilies weidingsregte te ver­

leen en ploeggrond beskikbaar te stel in ruil vir deeltydse arbeid van

slegs 6 maande per jaar nie. Die voorregte om vee aan te hou, is

ingeperk terwyl, in plaas van ploeggrond, 'n hoeveelheid graan na die

oes as deel van die loon aangebied is. Die Blankes het geleidelik

. daartoe oorgegaan om kontantlone aan te hied terwyl die omvang van

plaasarbeid van so 'n aard geword het dat van alle arbeiders verwag

is om permanent in diens te wees.

Die toestroming van Bantoes na Blankeplase en die beskikbaarheid

van goedkoop Bantoearbeid het daartoe aanleiding ·gegee dat daar van

Blankekant geen oorweging meer gegee word aan die aanwending van

duurder Blanke-arbeid nie. Die eertydse gebruik om aan Blankebywo -

160

ners, in ruil vir deeltydse toesig en arbeid, die reg te verleen om 'n

huis op die plaas te bewoon , vee aan te hou en 'n gedeelte van die

lande vir homself te bewerk, het in die proses van onderverdeling van

boerdery-eenhede, die behoefte aan meer grond, die meganis11s ie­

proses in die landbou en die beskikbaarheid van goedkoop Bantoearbeid,

bykans iets van die verlede geword.

In hierdie pros es het arbeidstoestande s o 'n verandering onde r gaan

dat boere tans nie soseer probleme onder vind met die kwantite it t en

opsigte van plaasarbeiders nie maar we l met die kwalite it.

Nel en Retief6

) kom t ereg tot die gevolgtrekkin~ ,, It ha s always been

a problem, not of too fe w natives, but actually of natives who wer e

under no necessity to work and who furthermore had neither the

intelligence nor the inclination to work".

Volgens Beukes 7

> het die Bantoebevolking op die platteland vanaf 1936

tot 1946 van 2 492 650 tot 2 905 380 aangegroei. Onlangs het die

Minister van statistiek8

) in die Volksraad vermeld dat daar tans

6 998 234 Bantoes in hul tuislande en 8 060 773 buite die tuis lande

is. Van die getal buite die tuislande , woon 4 410 429 tans in s tede like

gebiede , terwyl 3 650 344 hulle in plattelandse gebiede bevind. Oor

'n tydperk van 34 jaar bet die getal Bantoes op die platteland dus met

1 157 694 toegeneem.

(c) Opmerkings oor die tradisionele ekonomie van die Bantoe in die algemeen

Ten einde die lig op die plaasbantoe in die algemeen en die Bantoe­

arbeider in die besonder binne die raamwerk van 'n Westerse kapita­

listiese stelsel te laat val, is dit nodig om horn in sy tradisioneel een-

lGl

voudige bestaans- en trekekonomie te betrag.

Tradisioneel was die Bantoegesin selfonderhoudend en is daarin nage­

noeg al die behoeftes self voorsien. Die behoeftes van die gesin was

hoofsaaklik beperk tot die lewensnoodsaaklike voedsel, skamele en

eenvoudige kleding en primitiewe huisvesting.

Geld as betaalmiddel was onbekend en gevolglik kon niemand daarna

strewe om rykdom in hierdie vorm op te bou nie. Gesinne het as wer­

kende eenhede gefunksioneer om sodoende in eie behoeftes te voor­

sien. Aangesien die winsmotief geen rol gespeel het nie, het niemand

daarna gestrewe om hoer lewenstandaarde as andere te handhaaf nie

en was die enigste ·r ykdom bereken in die vorm van beeste wat aan

die besitter sosiale status verleen het.

Die vernaamste dryfvere tot produksie was slegs om te voorsien in

die noodsaaklike persoonlike en gesinsbehoeftes, asook ter wille van

die sosiale status wat daarmee gepaard gegaan het. Die volgende aan­

haling is beskrywend van die tradisionele ekonomie van die Bantoe in

die algemeen.: 9

) 11

In vroeere tye was elke Bantoestam of miskien 'n

groep verwante stamme 'n afsonderlike ekonomiese eenheid. Inter­

stamverkeer was tot 'n minimum beperk en elke stam was binne sy

eie gebied selfversorgend. So het elke stam 'n bodem gehad waaruit

hy 'n bestaan gemaak het en wat hy hardnekkig teen antler stamme ver­

dedig het. Ons het dus soveel stamme met soveel vaderlande gehad

en hierdie vaderlande was die bron van hulle bestaan. Hierdie grond

was volgens Naturellereg stameiendom. Individuele eiendomsreg

t. o. v. grond is in die Bantoereg onbekend: grond as sodanig vorm dus

nie 'n deel van 'n persoon se kapitale bates nie. • • Die ekonomie van

162

die verskillende Bantoestamme was 'n eenvoudige bestaansekonomie.

Elke gesin het vir sy eie onderhoud gesorg. Geld was vroeer totaal

onbekend en die grondtoon van die Bantoe-ekonomie was kooperatief

en nie onderling konkurerend nie. As sodanig is dit eerder familiaal­

sosialisties en nie individualisties-kapitalisties nie. Die winsmotief

speel in die suiwer Bantoe-ekonomie geen rol nie. Die strewe na ryk­

dom by die Bantoe is eerder 'n strewe na verbetering van sosiale

status as 'n strewe na groter winste. Die lewe was vroeer baie een­

voudig en die geringe behoeftes is maklik bevredig".

Dit is in bree trekke die inhoud van die ekonomiese struktuur waaruit

die Bantoe getree het toe hy vanwee sy onvermoe om tydens veran­

derde omstandighede sy bestaans- en trekekonom ie langer te beoefen

en te handhaaf, genoodsaak was om die stamgronde te verlaat en op

boereplase 'n heenkome te vind.

Aanvanklik was die Blankes op uitgebreide woonplase gevestig en kon

hulle weens 'n gebrek aan transport en die algehele afwesigheid van

marke vir hulle produkte, net voldoende vir eie gebruik produseer.

Op daardie stadium het die lewe op die boereplase nog grootliks oor­

eengekom met die waaraan die Bantoe dwarsdeur hulle geskiedenis

gewoond was aangesien die Blankes hoofsaaklik ook net op kuddes

groot- en kleinvee gekonsentreer het.

Bantoes wat gedurende hierdie jare hulle toevlug na boereplase ge­

neem het, het in ruil vir hulle dienste van die boere dieselfde vergun­

ning verkry as waaraan hulle in stamgebiede gewoond was, naamlik,

die nodige bougrond en weiding vir hulle vee. Op hierdie stadium het

die veranderde omstandighede dus nog geen noemenswaardige en in-

163

grypende verandering in hulle ekonomiese leefwyse tot gevolg gehad

nie, en is hulle, indien addisionele vergoeding vir dienste nodig was,

met vee en graan vergoed.

Sedert die ontdekking van diamante en goud, met die daarmee gepaard­

gaande opkoms van stede en industriee en die opbloei van marke, is

meteens hoer eise aan die landboubedryf gestel. Weens -die intensie­

wer bewerking van grond in belang van 'n groter verskeidenheid land­

bouprodukte het die vraag na grond al hoer geword. Eertydse begun­

stiginge ten opsigte van weiding en lande aan Bantoewerknemers moes

opgehef word terwyl lone hoofsaaklik in die vorm van kontant aange­

bied is. Die Bantoe het hiermee noodwendig in die maalstroom van

die Westerse geldekonomie beland , 'n maalstroom waarin hy horn nog

steeds bevind, waarin hy reeds sy tradisioneel kosbare waardes ver­

loor het en 'n maalstroom waaruit hy homself nie meer kan en wil red

nie.

Die Blanke- en Bantoegroepe het oor die jare mekaar nodig gehad.

Dit was 'n proses waarin 'n merkwaardige wederkerige afhanklikheid

van mekaar ontstaan het en waarin daar 'n toenemende samewer king

tussen die ondergeskikte arbeiders en hulle werkgewers ontwikkel het.

Op di~ wyse is die plaasbantoe geleidelik opgeneem in die Blankege­

meenskap. selfs in so 'n mate dat werknemers ten opsigte van die

materiele voorsiening in hulle behoeftes, in die persoon van die

werkgewer 'n ,,Pa" sien en dat die werkgewer in baie opsigte trag om

daardie vertroue waardig te wees.

164

(d) Die omvang van plaasarbeid op 'n moderne boerdery-eenheid in Coligny

Uit 'n toaal van 80 boerdery-eenhede wat vir die doel van die onder­

soek uitgesonder is en waarvan die ~pervlakte 54 099, 418 hekta~r

beslaan, word 35 796,185 hektaar vir die verbouing_'' van mielies aan­

gewend en 'n baie geringe persentasie hiervan vir gewasse soos

grondbone, kafferbone, kafferkoring, groenvoer en ertappels.

Hier kan dus nie op groot skaal op veeboerdery gekonsentreer word

nie aangesien 67% van die oppervlakte reeds in landerye omskep is.

Slegs 2, 4~ van die betrokke boerdery-eenhede is nie vir die ver­

bouing 1 van mielies geskik nie en word aangewend vir vee- en sui wel­

boerdery.

In volgorde van belangrikheid kan die vraag na Bantoe-arbeiders op 'n

gemiddelde boerdery-eenheid aan die volgende vertakkinge van die

boerderybedryf verbind word:

(i) Die landerye

(ii) Die melkery

(iii) Die versorging van beeste, skape, varke en pluimvee

(iv) Die werf en die tuin

(v) Die Blankewoning en -huishoudirg

(i) Die landerye

Ploegbare grond word intensief bewerk met die oog op die hoogste

moontlike opbrengs. Indien die voggehalte dit toelaat, word alle

lande onmiddellik na die insameling van die oes omgeploeg. Waar

daar tydens ploegtyd slegs een arbeider per ploeg benodig word, word

daar tydens planttyd twee arbeiders per trekker en planter gebruik.

""" a> a>

J

Op Coligny, oppaslaagte en Bodenstein word mielies geberg wat in hierdie gebied verbou word. Dit is die vrug van Ban­toearbeid waarsonder geen boer kan klaarkom nie.

Na planttyrJ "erg die mielielande baie aandag en arbeid en wor sek re

lande tot vier maal per seisoen met masj inerie en net soveel maal

met die hande geskoffel. Tydens sekere seisuene is dit selfs nodig om

vier arbeiders per implement gereed te he om die saad s o spoedig

moontlik in die grond te kry. In dergelike geva lle gaan die arbeid dag

en nag voort en word arbe iders na elke twaalf uur vervang.

Op 80 boerdery- eenhede word 561 trekkerbestuurders gebruik om

35 796 , 185 hektaar te bewerk. Dit is egter 144 meer as wat normaal­

weg benodig word aangesien een trekker maklik 85 , 653 hektaa~ per

s eisoen kan bewerk. Hierdie surplusarbeiders word egte r as noodsaak­

lik beskou op 'n mielieproduserende eenheid.

Tydens oestyd ve:::cis d ie modernste eenry- stroper 'n m inimum van

24 arbeiders om docltrcffend te funks ioneer; 3 arbeiders op. d ie lrek­

ker en stroper, 2 trekkers en sleepwaens met 3 a rbeiders per een­

heid, terwyl 15 arbeiders benodig word om blaar koppe op te t el. Met

hie rdie implement kan 17, 131 hektaar per dag gestroop word·, wat

meebring dat van die grootste boere nie sonder twee of drie werk­

spanne van 24 arbeiders elk die oes binne die seisoen kan insamel nie.

Meganisasie het in hierdie opsig weinig verandering in arbeidersaan­

vraag gebring. Nie minder nie as 75% van die stropereienaars getuig

dat hulle steeds op seisoenswerlme111ers aangewese is vir die insamc­

ling van die mielie-oes. Dit he t aan die lig gekom dat , benewen s a ll e

beskikbare vaste plaasarbeiders , nog 'n gemiddeldc van 30 seisoens­

werknemers per boerdery-eenheid tydens die oesscisoen in diens ge­

neem word.

Hi7

(ii) Die melkery

Aan arbeiders wat vir hierdie vertakking van die boer dery in diens

geneem word, word hoe eise gestel. Die werk hieraan verbonde, ver­

eis eienskappe soos stiptelikheid, getrouheid, netheid en waaksaa !­

heid. Hierbenewens duur die werksure van vroeg tot laat, terwyl elke

Saterdag en Sondag as 'n gewone werksdag gereken word.

Werknemers getuig dat daar selde geskikte arbeiders vir hierdie ver­

takking van die boerdery bekom word en dat tweemaal soveel arbei­

ders aangewend moet word as wat die werk regverdig. Ter wille van

eie gebruik, asook om in die behoeftes van Bantoegesinne voorsiening

te maak, bestaan daar op elke plaas 'n melkboerdery. Uit die onder­

soek blyk dat minstens drie arbeiders benodig word vir 'n melkery

van 30 koeie.

(iii) Die versorging van beeste, skape, varke en pluimvee

Aangesien eertydse weivelde in ploeggrond omskep is, was boer e ge­

noodsaak om die veestapel te verminder. Hierdie ver mindering het

gepaard gegaan met 'n verbetering van kwaliteit wat weer 'n meer in­

tensiewe versorging, meer aandag en arbeid tot gevolg gehad het .

As gevolg van gebrek aan wetding mo'3t daar tans gewasse gelnveei:.

geberg, gekerf, gemeng en na die die re gedra word. Die eertydse

veewagter is dus vandag vervang met meer en bedrewener arbei­

ders aan wie 'n voltydse dagtaak ten opsigte van die versorging van

vermelde diere opgele word.

(iv) Die werf en die tuin

In die plek van die certydse ornbeinde plaashuis het groat modcrne

168

woonhuise verrys, om ring van groot grasperke, beplant met bome,

blon1n1e en struike.

Waar die melkjongvan ouds , benewens die melkery , ook die werf en

die tuin versorg het, word daar tans op elke werf een tot drie man­

like arbeiders aangetref met die uitsluitlike taak om grasperke,

blomtuine en struike te versorg.

(v) Die Blankewoning en -huishouding

Ten spyte van m eer moderne geriewe, vereis die plaaswonings nie

minder arbeid as die van 'n paar dekades gelede nie.

In sommige wonings word a fsonderlike bediendes aangehou vir die

kook van kos , die skoonmaak van die huis , die behartiging ·an was­

goed en vir die versorging van kinders.

(e) Di e huidige verteenwoordiging van Bantoemans, - vroue en kin­ders, in diens van Blankeplaasbewoners

Die aantal arbeiders per boerdery-eenheicl word bepaal deu r faktore

soos die grootte van die eenh id, die tipe boerdery, die mate van

meganisasie, sowel as die benadering van die bocr tot sy boerdur '·

So het dit aan die lig gekom dat die gToter boerdery-eenl1eid minder

arbeidcrs per hektaar beuoclig as die kleinet· eenheid waarop dieselfcle

vertakkings van die landbou aanget1·ef word. Dit blyk uit die vol­

gende tabelle:

Tabel I

Oppervlakte per volwasse arbeider op 80 boerdery-eenhede (hektaar)

To tale Opperv. van Manlike Tota le Opperv. opperv. van lande arbeiders opperv. van lande per eenhede arbeider arbeider

54 099 , 418 35 796,1 85 1 069 50 , 607 33 ,921

Tabel II

Oppervlakte per volwasse arbeider op 4 groter boerdery- eenhede

Tota le Opperv. van Manlike Tota le Opperv. opperv. van lande arbeiders opperv. van lande per eenhede arbeider a rbeider

856 ,532 599,572 18 47 ,585 33,309 1 134 ,049 338 , 331 12 94,504 28,194 1 713 ,064 428 ,266 15 11 4 ,204 28,551 2 479,660 856 , 532 25 99,146 34 , 261

Tabel III

Oppervlakte per volwasse arbeider op 4 kleiner boerder~-eenhede

Tota le Opperv. van Manlike Totale Opperv. opperv. van lande arbeiders opperv. van lande per eenhede arbeider arbeider

90,892 68,523 6 15,148 11,420 158 , 468 102,784 8 19,933 12, 848 186 , 723 119,914 4 46 , 680 29 ,97 8 313,491 137,045 7 44 ,784 19,563

170

Tabel IV

Vergelyking van groepe boerdery-eenhede SOOS in mbelle I, II, III

Opperv.

Totale Operv.van Manlike van groep

Groep oppervl. lande arbeiders

eenhede per ar-beider

80 Eenhede 54 099,418 35 ;i9G ,185 1 069 50,607

4 Groter eenhede 6 183,305 2 222,701 70 88 , 332

4 Kleiner eenhede '749,574 428,266 25 29,982

Uit tabel I is dit duidelik dat die voorkoms van vol wasse arbeiders

oor 80 boerdery-eenhede , 1 per 33 , 921 hektaar lande en 1 per

50, 607 hektaar is ten opsigte van die hele boerdery.

Opperv. lande per arbeider

33,921

31,752

17,130

Indien die gegewens ten opsigte van 80 plase as kontrolegegewens ge­

neem word, blyk uit tabel IV waar die gem idde lcle van die gegewens

in tabel II ten opsigte van 4 van die grootste eenhede in die gebied

verstrek word, dat daar nie meer arbeiders vir die bewC'rking van

lande benodig word nie terwyl veel minder vir alle vertakkinge van

die boerclery benodig word.

Hierteenoor blyk uit tabel IV waar die gemiddelde van gegewens ten

opsigte van 4 van die kleinste eenhede verstrek word (vergelyk tabel

III) dat die kleiner boerdery tweemaal soveel arbeiclers benodig vir

die bewerking van lande en bykans dricmaal soveel vir die beharti­

ging van die he le boerdery.

Dit dui daarop dat die grootboer wat ekonomies alreeds beter daaraar;.

lil

172

'nAlgemene toneeltjie by die Bantoestatte. Hierdie kinders verteenwoordig 4 huisgesinne. Ult hierdie groep woon slegs 3 'n plaasskool by' die antler re ledig by die statte.

Boere maak baie selde van die arbeid van kinders gebruik. Kinders word soms as wagtertjies in diens geneem.

daaraan toe is, minder aan arbeid bestee van wee faktore soos inten­

siewer meganisasie en doeltreffender aanwending van Bantoearbeid.

Die kleinboer, daarenteen, dra 'n groter las aan Bantoe-arbeid en

mo et , ten spyte van 'n la er wins gr ens, aan hulle dieselfde lone en

voorregte probeer bied ten einde sy arbeiders te behou.

Die kleinboer is nie in staat om met die grootboer mee te ding te_n

opsigte van die aanbieding van voorregte soos skole, behuising,

bonusse , lenings, verlof, kleding, gratis vervoer en ander materiele

voorregte nie. Hierbenewens is die boerdery op die kleiner plaas nie .

so gespesialiseerd en gemeganiseerd , die arbe ider se taak nie so af­

gebaken en omlyn nie, met die gevolg dat arbeiders, nieteenstaande

die kle iner arbeidsomvang van die kle iner plaas , verkies om by die

grootboer in diens te tree .

(f) Nie-werkende plaasbantoes

Die volgende tabelle bevat gegewens t en opsigte van werkende en nie ­

werkende Bantoes op boereplase

Tabet I

Aile Bantoes op 80 boerdery-eenhede

Mans Vroue Kinders Tota a l

1 129 1 050 3 043 5 222

Tabel II

Alle werkende Bantoes op 80 boerdery-eenhede

Mans Vroue Kinde rs Totaal

1 069 193 90 1 352

Gemiddelde per eenheid

65

Gemiddelde per eenheid

17

173

Tabel III

Alie nie-werkende Bantoes op 80 boerdery-eenhede

Mans Vroue Kinde rs Totaal

60 857 2 953 3 870

Gemiddelde per eenheid

48

Hieruit blyk dat 65% van die gevestigde Bantoes op die plase van

Blankes nie in diens van die boere is nie. Onder hierdie persentasie

is daar 196 vol wasse onproduktiewes onder wie daar blindes, kreu­

peles, verstandelik vertraagdes, bejaardes en sielsiekes is wat nie

meer in staat is om diens te lewer nie maar van die boere vergunning

ontvang om by hulle familiebetrekkinge in te woon. Onder laasge­

noemde is daar 60 volwasse mans en 136 vroue.

Bovermelde afhanklikes (65%) is vir hulle lewensbestaan en -behoef­

tes afhanklik van 35% werkendes aan wie die werkgewers 'n lewens­

tog moet verseker in ruil vir arbeid wat deur hulle gelewer word.

(g) Die vraag na en beskikbaarheid van Bantoe-arbeiders op plase in die gebied

Na aanleiding van navrae na die hoeveelheid arbeiders wat benodig

word vir die doeltreffende bEh artiging van 'n spesifieke boerdery op

'n verskeidenheid van 80 boerdery-eenhede, het geblyk dat 'n gemid­

delde van 1 vol wasse manlike arbeider benodig word per 42, 034 hek­

taar.

Uit gegewens wat verstrek is onder (e), tabel IV, blyk egter dat daar

tans 1 volwasse arbeider vir elke 50, 607 hektaar in diens is, wat

daarop dui dat, in die lig van die ideaal van die werkgewers, daar nog

174

behoefte aan 15 8 vol wasse manlike arbeiders bestaan, dit wil se, onge­

veer 'n gemiddelde van 2 arbeiders meer per boerdery-eenheid.

Op 'n vraag of daar tans 'n tekort aan vol wasse manlike arbeiders

ondervind word , beweer 89% van die werkgewers dat daar geen pro­

bleme ondervind word om voldoende arbeiders te bekom nie , terwyl

11% beweer dat daar wel 'n behoefte bestaan aan geskikte en goeie ar­

beiders.

Daarbenewens verklaar 62% van die werkgewer s dat daar nie slegs

voldoende arbeiders is nie, maar dat plase reeds oorbevolk geraak

het van onbruikbares wat weens 'n gebrekkige arbeidsvermoe en

- pote:is iaal as onstabiele arbeiders bestempel kan word wat periodiek

van die een werkgewer na die antler r ond swerwe.

:ren opsigte van vrouearbeiders blyk dit dat daar tans meer as 2

Bantoevroue per boerdery-eenheid in diens is, wat neerkom op 196

permanent werkende vroue nit 'n totaai van 1 050. Die r es stel

hulle soms periodiek beskikbaar wanneer daar 'n vraag na vrouear­

beid ontstaan.

Op die moderne plaas bestaan daar bykans nie meer 'n vraag na kin­

derarbeid nie. Ten spyte daarvan dat 85% van die Blanke werkge­

wers getuig dat Bantoekinders voortdurend hulle dienstc kom aanbied,

is daar tans slegs 90 uit 'n toaal van 2 953 teen 'n geringe loon in

diens geneem en met uiters minderwaardige takies be las. Die ouder­

dom van indiensname van kinders en jongmense blyk uit die volgende

tabel:

175

176

Indiensname van Bantoekinders en -jongmense

Vroegste ouderdom van indiensname

10 jaar 12 jaar 14 jaar 16 jaar 18 jaar

Persentasie boere

7% 17% 13% 48% 15%

Slegs 10% van die boere lewer getuienis dat kinders .soms_gratis

diens in belang van die boerdery lewer. Getuienis met betrekk:ing tot

die arbeid wat deur kinders gelewer word, is oor die algemeen nega-

tief.

(h) Die indiensname van seisoenwerknemers

Soos reeds vermeld, vereis hierdie m1elieproduserende gebied, ten

spyte van moderne meganisasie, tydens die oesseisoen veel meer

arbeidskragte as wat op die plase of in die gebied beskikbaar is.

Die gebied is egter geografies so gelee dat seisoenswerknemers uit

die volgende nabygelee oorde hulleself in die vorm van oesspanne

kom aanbied, 'n aanbod waarvan 75% van die boere nog genoodsaak is

om gebruik te maak:

(i) Omliggende plase

(ii) Coligny-lokasie

(iii) Lich~enburgse Reservaat

(iv) Botswana

(v) Mafeking

(vi) Rustenburg

(vii) Pella

(viii) Sil werkrans

(ix) Zeerust

(x) Swartruggens

(xi) Omliggende trustplase

Tydens die afgelope seisoen het 1 848 mans en vroue afkomstig uit

bovermelde oorde minstens 1 tot 2 maande op 80 boereplase in belang

van die insameling van die mielie-oes vertoef, dit wil se, 'n gemid­

delde van 30 seisoenswerknemers per boerder y-eenheid.

Die oesspanne staan gewoonlik onder leiding en beheer van 'n leier

wat nie slegs verantwoordelik is vir die werwing van sy spanlede nie

maar ook hulle mondstuk en medium is om met die werkgewer te

onderhandel.

Elke boer is verantwoordelik vir die vervoer, huisvesting en voedsel

van sy oesspan. Die lone word gewoonlik bepaal deur die heersende

voorwaardes wat in die streek geld en wat vir Wes-Transvaal te staan

kom op 4-5% van die bruto opbrengs van die deel van die oes wat deur

die span ingesamel word.

Vir spanne wat by stropers behulpsaam is, geld 'n antler loonstruk­

tuur, naamlik 30-60 sent per dag, plus alle antler bykomende voor­

regte.

Ten einde in die vraag na seisoensarbeiders te voorsien sonder om

van arbeiders buite die gebied gebruik te maak, is daar reeds ver­

skeie tevergeefse pogings deur boere aangewend. 'n Poging om aan

Bantoevroue en groter kinders van die nie-mielieproduserende plase

gebruik te maak, aan hulle die geleentheid te bied om 'n tydelik by-

177

178

komende verdienste te he, het misluk. Blank:es getuig dat baie Ban­

toevroue van die standpunt uitgaan dat die werk op die lande manswerk

is en dus nie daarin belangstel nie.

In 'n paar gevalle het boere selfs pogings aangewend om van Blanke­

seuns afkomstig van hoerskole van die Witwatersr and gebruik te

maak. Die gehalte van wer k deur hulle gelewer, was egter van so 'n

aard dat hulle teruggestuur en Bantoe-oesspanne gevind n10es word

om die werk te kom voltooi .

(i) Die arbeidsgeskiktheid van Bantoe-arbeiders op plase

Ten spyte van die feit dat die meeste plaasbantoes die nageslag is

van ou plaasbantoes wat op boereplase gebore is en in daardie milieu

opgegroei het, openbaar die meeste Blankes min waardering vir

hulle arbeidspotensiaal en -vermoe en word hulle arbeidsprestasie as

s wak bestempel.

Uit antwoorde op vrae aan Blanke- informante blyk dat slegs 4, 5%

die mening huldig dat die plaasbantoe wel oor die sluimerende poten­

siaal beskik om n:1 intensiewe opleiding en skoling die verantwoorde­

likheid van 'n moderne boerdery op die skouers te neem. Die res is

egter van mening dat die Bantoes nooit sonder 'n Blanke- brein in

staat sal wees om winsgewend te kan hoer nie.

Ondanks hierdie negatiewe getuienis , blyk dit dat geen Blanlce s~ weg

oopsien om sonder Bantoe -arbeid met die boerdery voort te gaan nie.

Ten opsigte van lone is 72% van die werkgewers van mening dat werk­

nemers, in die lig van die huidige arbeidsprestasie , reeds die mak­

simum loonskaal gebied word, terwyl 28% van oortuiging is dat die

maksimum alreeds oorskry word.

Verliese wat gely word deur skade aan duur implemente word deur

95% van die werkgewers toegeskryf aan moedswilligheid,onbedrewen­

heid en onkundigheid van werknemers en as een van die belangrikste

faktore bestempel waarom 'n beter loonskaal vir Bantoe-arbeiders

nie onder die huidige omstandighede oorweging kan geniet nie. lO)

Blankewerkgewers skryf die boere se onvermoe om 'n hoe peil van

doeltreffendheid in die boerdery te handhaaf sonder meer toe aan die

groot getalle ongeskoolde Bantoewerkers wat vir hulle onoorkome­

like vraagstukke van organisasie en toesig skep. Aangesien boerde­

rye gemeng sowel as gespesialiseerd is, het die behoefte aan arbei­

ders nie kleiner geword nie en moet daar steeds op groot skaal van

Bantoe-arbeid gebruik gemaak word. Daarenteen is Blankes nie on­

bewus van stern me wat opgaan in belang van 'n verbetering van die

ekonomiese posisie van die plaasbantoe nie.

Aangesien bedrewenheid en lone egter a lbei op 'n lae peil staan, is

Blankewerkgewers nog finansieel in staat om groot getalle arbeiders

in diens t e neem en selfs die finansiele laste te dra in belang van

die algemene welsyn van hulle afhanklikes.

Dit blyk egter dat, indien daar van die boer verwag word om deur mid­

del van hoer lone 'n bydrae te lewer tot 'n verbetering van die ekono­

miese posisie van die plaasbantoe, hy nie sy weg daartoe oopsien in

die lig van verliese en laste as gevolg van die a rbeidsondoeltreffend­

heid van die huidige plaasarbeider nie .

Bruwer wys daarop dat daar in gedagte gehou moet word dat die mega-

179

nisasieproses tot gevolg gehad het dat a l hoer eise aan Bantoearbei­

ders gestel is, eise waaraan hulle nie kan voldoen nie , tensy aan

hulle die geleentheid gebied word om ter wi.lle van hulle ekonomiese

voordeel , maar ook tot voordeel van die landbouer , 'n intensiewe op­

leiding te ondcrg!lan. Hy stel dit as volg: ll) 11Die oorweldigende

meerderheid Bantoes wat op plase aangetref wor d, is ongeletterd en

is veral onbedrewe met die werking van meganiese toerusting. Dit is

dus moeilik te begryp hoe so 'n Bantoe, met sy karige agtergrond, 111

aanvoeling vir masjiene moet he en, wat meer is, ook nog veiligheids­

bewus moet wees.

As die werking van 'n sekere plaasmasjien vir 'n Blanke boer soms

nie duidelik is nie , hoeveel te meer sal dit nie die geval met die

Bantoe wees nie, wat twintig jaar gelede nog met osse gewerk het en

nou homself moet aanpas by die funksioncring van die trekker, g12-

monteerde toerusting, selfaangedrewe stropers en dies meer?

As die meganisasierewolusie wat op ons plase voorgekom het, vir

die Blanke boer 'n aanpassingsomwenieling meegebring het, dan het

dit beslis vir die Bantoe 'n verandering te weeg gebring wat selfs sy

hele lewensuitkyk en daagliks optrede radi.kaal verander het. Sy aan­

passing moes dus nog grater gewees het".

Die bydrae wat die boerderysektor tot dusver kon lewer ten opsigte

van die p_r:ogressiewe en gebalanseerde ontwikkeling van die boenle­

rybedryf en die verwagting dat dit 'n al grater en voller bydrae moet

lewer tot die steeds uitbreidendc ekonom ie van die land, was in die

verlede en sal in die toekoms steeds van Bantoe-arbeid afhanklik

wees.

180

Vanwee 'n gebrek aan weiding word hoofsaaklik met 'n beperkte hoeveelheid stoetbeeste geboer .

-····

Implemente word aan B:mtoewerknemers toe ·ertrou . Hierdie trekker en ploeg kos die boer R5 000.

181

Boere is egter nie onbewus daarvan dat die Bantoes op plase, soos

hulle volksgenote elders, al meer aanspraak sal maak op groter en

beter ekonomiese bestaansmoontlikhede vir hulleself en vir hulle ;i­

groeiende kinders nie.

Die huidige loonskale vir onopgeleide Bantoe-arbeiders, die steeds·

stygende pryse van implemente en die huidige pryse van landboupro­

dukte, wat volgens die landbouprodusente 'n skrale winsgrens laat,

het daartoe aanleiding gegee dat boere deur middel van plaaslike

Boereverenigings tot besinning oorgegaan het met die oog op die pr o­

bleem van Bantoe-arbeid.

Een van die belangrikste uitvloeisels hiervan was dat daar tans deur

middel van die Suid- Afrikaanse Landbou-unie12

) beoog word om van

owerheidswee 'n opleidingsentrum vir plaasarbeiders daargestel te

kry.

Aanges ien die Departement van Bantoe -Administrasie en -Ontwikkeling

en die Departement van Bantoe-Onder wys egter nog nie die weg oop­

ges ien het om aan die versoeke van die boere te voldoen nie, het die

Landbou- Adviesraad aanbeveel dat die Suid-Afrikaane Landbou-unie

die leiding moet neem om in samewerking met die twee landboude­

partemente en in oorleg met die Departement Bantoe-Administr.asie

en -Ontwikkeling, Bantoe-Onderwys, Kleurlingsake en Indiersake,

'n studiegroep aan te stel om in te gaan op die hele kwessie van die

opleiding van Nie-blanke-plaasarbeiders.

Genoemde aanbeveling is deur die Minister van Landbou goedge­

keur waarna 'n vergadering bele is waartydens aspekte soos die

soort opleiding wat nodig geag word, waar die opleiding moet geskied,

182

deur wie dit verskaf moet word en wie daarvoor moet betaal, bespreek

is.

By die geleentheid is vasgestel dat die opleiding kragtens regerings­

beleid in 'n Bantoetuisland sal moet geskied en dat dit onder die be­

heer van die Departement van Bantoe-Onderwys sal moet ressorteer.

Bovermelde besluite sal deur die Suid-Afrikaanse Laridbou -unie aan

die Minister van Landbou voorgele word.

Die verwesenliking van hierdie ideaal sal volgens Blanke-informante

die eerste tree wees in die rigting van 'n nu we fase in die arbeidsi­

tuasie waarin beoog word om oortollige, onproduktiewe en onopge­

leide arbeiders te laat plek maak vir veel minder maar geskoolde en

opgeleide werkers aan wie hoer lone verskuldig sal wees.

In 'n vorige hoofstuk is reeds beklemtoon dat Blankes selfs van me­

ning is dat die huidige plaasskool reeds voorsiening moet maak vir

diegene wat in die loopbaan van plaasarbeider be langstel.

(j) Heersende lone van plaasarbeiders

Die eertyds basiese loonstruktuur waarvolgens 100 of 200 tree land

en 'n paar beeste uit die aanteel as jaarlikse loon vir 'n arbeider

aangebied is, het verval.

Die huidige loonstruktuur omvat die volgende elemente:

(i) 'n Maandelikse kontantloon.

(ii) 'n Jaarlikse loon in die vorm van 'n hoeveelheid mfelies na die

oesseisoen.

(iii) 'n Maandeliks rantsoen mieliemeel.

183

(iv) 'n Daaglikse rantsoen melk.

(v) Daaglikse maaltye.

(vi) Nie-berekenbare basiese voorregte met betrekking tot die voor­

siening in die lewensbehoeftes van 'n werknemer en sy afhanklikes.

Loonstrukture verskil van plaas tot plaas en word hoofsaaklik beih­

vloed deur faktore soos:

(i) Die gesindheid van werkgewers teenoor die Bantoe in die alge­

meen.

(ii) Die tipe boerdery.

(iii) Die finansiele vermoe van die werkgewer.

(iv) Die aard en omvang van die we:rk waarvoor 'n werknemer benodig

word.

(v) Die arbeidsgeskiktheid en produktiwiteit van die arbeider.

(vi) Die aantal afhanklikes van die arbeider.

(vii) Die algemene gesindheid van die arbeider en sy afhanklikes met

betrekking tot die Blankegesin, hulle bedagsaamheid, hulpvaardigheid

en lojaliteit.

Daar het aan die lig gekom dat, ten einde beter in die daaglikse en

maandeliks behoeftes van arbeiders te voorsien, reeds 21% van die

boere afgesien het van die gebruik om jaarliks 'n hoeveelheid mie­

lies as deel van die loon aan te bied. Dit blyk dat arbeiders 'n maan­

delikse kontantloop. verkies om in die daaglikse _behoeftes te voor­

sien en nie voortdurend by die werkgewer om voorskotte aan te klop

nie.

184

Soos reeds vermeld, is daar verskeie faktore wat loonskale beih­

vloed. In die volgende tabel word die minimum en maksimum loon­

skale, asook die gemiddelde loon per arbeider oor 80 boerdery-een-

hede verstrek:

Variasie in basie~~oonskale vir volwasse arbeiders soos 02 80 boerder~-eenhede

Maande- Sakke Sakke Gellings Totale Maan-likse kon- mielies mieliemeel melk jaar- delikse tantloon na oes per maand daagliks likse inkom-

in- ste kom-ste

1 Gemid-delde vir hele ge- R 8,00p.m. 25. 1 1. bied R 96,00p.j. R 83,25 R48, 72 R72,00 R299,97 R24,99

2 Laag-ste loon R 10,00p.m. 0 1. 1.

R120,00p.j. 0 R48, 72 R72 , 00 R240, 72 R20,0 G

3 Hoog- R 30,00p.m. 35 1 1 ste loon R360, OOp. j. R116,55 R48, 72 R72 ,00 R597 ,27 R719, ~7,

Hieruit blyk dat daar 'n groot variasie in basiese loonstrukture in

die gebied voorkom maar dat die gemiddelde vir die gebied heelwat

hoer is as die laagste loon wat aangebied word.

Wanneer hierdie gegewens ten opsigte van loonskale vergelyk word

met die bevindinge van Van Zyl14

) met betrekking tot die verdienste

van Kgatla-werkers in Pretoria, blyk dit dat die gemiddelde jaar­

likse verdienste van sy 50 werkers, R221, 20 per arbeider is, dit wil

se , R19, 52 minder per jaar as die heel laagste loon van 'n plaasar­

beider, R78 , 77 minder as die gemiddelde loon per plaasarbeider en

R367, 07 minder as die hoogste loon per plaasarbeider in Coligny.

185

Voorts blyk dit dat 4% van die Kgatla-arbeiders in die stad moontlik

meer verdien as die gemiddelde van die gebied. Nie minder nie as 760/0

van die Kgatla-arbeiders verdien selfs minder as die heel laagsbe­

taalde plaasarbeider in die gebied van ondersoek.

Hierbenewens moet in aanmerking geneem word dat die stedelike ar­

beiders met betrekking tot hulle bestaanst ryd self die mas moet op­

kom en dat die werkgewer, n:1 besoldiging van sy arbeiders, geen ver­

dere verantwoordelikheid ten opsigte van hulle aanvaar nie.

Die plaasbantoe, daarenteen, bevind hulle in 'n groter sekuriteits­

posisie deur in die Blankewerkgewer 'n 11pa" te besit van wie verwag

word om na die materiele behoeftes van sy 11kinders" om te sien.

Die loonskaal van vrouebediendes wissel van R2,50 tot R12,00 per

maand, terwyl die gemiddelde loon vir vrouebediendes neerkom op

R6, 00 per maand. Soos in die geval van manlike arbeiders word lone

van vrouebediendes ook deur 'n verskeidenheid faktore beihvloed en

bepaal.

Die aard en omvang van haar verantwoordelikheid, haar arbeidsge­

skiktheid, betroubaarheid, lojaliteit en persoonlike verhouding tot

die Blankegesin, is nie slegs bepalende faktore ten opsigte van haar

loonskaal nie, maar ook ten opsigte van ander voorregte en begun­

stiginge rakende haarself en haar gesin. Die ondersoek het aan die

lig gebring dat sekere vrouebediendes 'n hoer loon as hulle mans ont­

vang en vanwee hulle arbeidsgeskiktheid so onmisbaar vir die

Blankehuishouding geword het dat onproduktiewe manlike arbeiders

ter wille van hulle vroue op die plaas geduld word.

186

Die loonskaal vir vroue wat periodiek in diens geneem word, wissel

gewoonlik van 30-50 sent per dag, plus drie maaltye. Die lone vir

!tinders wissel van 10-25 sent per dag, plus gratis maaltye.

(k) Bykomende voorregte van Bantoe-arbeiders

Daar is reeds melding gemaak van sekere basiese voorregte waarin

die plaasbantoe deel en ten opsigte waarvan die Blankewerkgewers as

11pa" beskou word.

Wanneer hierdie voorregte in terme van geld bereken word, kom dit

op 'n aansienl.ike bedrag te staan. Dit blyk egter dat Blankes nog nie

daartoe gekom het om 'n realistiese berekening van sodanige voor­

regte en begunstiginge te maak nie.

Pit vraelyste het aan die lig gekom dat die skatting van Blankes ten

opsigte van bykomende voorregte wissel van R 3 , 00 tot R300, 00 per

arbeider per jaar, terwyl die gemiddelde neerkom op R62, 00 pe r

b "d . 15) ar e1 er per Jaar.

In die volgende paragrawe word die aard en omvang van sodanige

voorregte betrag ten einde 'n beeld te verkry van die aanvullende

ekonomiese voordele waarmee die plaasarbeider begunstig word.

(i) Behuising

In die gebied maak 62% van die boere reeds voorsiening vir behuising

vir Bantoe-arbeiders. Die oorblywende 38% laat dit nog aan hulle

arbeiders oor om na eie smaak en vermoe huise op te rig. Die tipe

huise wat deur hulle opgerig word, blyk uit die volgende:

1 87

188

• k '

" ,, .

Bantoestatte, soos opgerig deur die werknemers, elkeen na eie smaak en vermoe.

Bantoewoonhuise, opgerig en beskikbaar gestel aan werknemers deur die boer self.

Tabel I

Grootte van strooise deur Bantoes opgerig

Tipe huis

Eenvertrek Tweevertrek Drievertrek Viervertrek

Persentasie gesinne

7% 34%

35% 24%

Slegs 1~ van alle Bantoes wat vir werk kom aanklop , is in die ver­

moe om 'n eie huis op te rig. Om te voorkom dat arbeiders in krotte

en skuilings woon, stel die meeste werkgewers boumateriaal beskik­

baar in die vorm van sinkplate, balke en grondstene.

Sedert daar van owerheidswee finansiele hulp aan boere verleen word

ten einde werkgewers aan te moedig om behuisingstoestande van plaas­

arbeiders te verbeter, gaan al meer Blankes oor tot die oprigting van

permanente woonhuise vir arbeiders. lG)

Aangesien die Ban toes, soos dit gebruiklik was, verkies om nu we

hutte so na as moontlik aan bestaande hutte te bou, het die Blankes

wat reeds ten opsigte van behuising voorsiening gemaak het, die

hutte in komplekse gebou sodat water- , was - en s'anitere geriewe

by sentrale punte voorsien word en binne die bereik van almal kan

wees. Ruise word volgens die Westerse boustyl opgerig, die mure

van siersteen om onderhoudskoste te bespaar en die deure en ven­

sters van staal om die gevaar van brand uit te skakel.

Vanwee die steeds heimlike opvatting onder die Bantoes ten opsigte

van sekere gevare wat hulle op verskillende stadiums en plekke mag

bedreig en die aanwending van sekere medisynes ten einde bedrei-

1 89

190

Drievertrekwonings van hierdie kaliber word alreeds op baie plase opgemerk. Let op die mot.orhuis langsaan.

'n V?orbeeld ~an die tipe huis wat eiehandig deur memge gevestige plaasarbeider opgerig word.

gings uit te skakel en persone op magiese wyse. teen onheile te immu­

niseer, het die ondervinding geleer dat wonings liefs sonder plafonne

gelaat behoort te. word, aangesien nuwe plafonne by herhaling deur

latere intrekkers beskadig word om ,,medisynes" in die dak te plaas.

Alhoewel grondvloere meer ekonomies is, moes daar egter weer na

sementvloere oorgeskakel word ter wille van diegene wat met huiwe­

ring huise betrek waar die moontlik bestaan dat sekere voorwerpe as

draers van onheil in die grondvloere begrawe kan wees.

Woonhuise wat tot dusver deur Blankes opgerig is, verskil in grootte,

styl en kwaliteit van plaas tot plaas, soos blyk uit die volgende:

Tabel II

Bantoehuise deur werkgewers opgerig

Tipe huis

Eenvertrek Tweevertrek Drievertrek Viervertrek

Persentasie

2% 25% 29% 44%

Die huise vergelyk dus gunstig met huise wat in dorps- en stadsge­

biede aan Bantoes beskikbaar gestel word. In die lig daarvan dat

Boereverenigings voortdurend boere aanmoedig om beter voorsie­

ning ten opsigte van behuising vir Bantoes te maak, tesame met

positiewe getuienisse met betrekking tot die gunstige invloed daar­

van op die arbeidsprest asie van arbeiders, blyk dit dat alle strooise

in die gebied binne afsienbare tyd deur goeie wonings vervang sal

wees.

Met die oprigting van huise deur Blankes en die beskikbaarstelling

Ell

'n Moderne Bantoewoning.

'n Moderne boerewoning.

192

van groter huise (vergelyk tabel Il) word veral gekonsentreer op drie-'

en viervertrekwonings. Bantoegesinne skuif dus geleidelik oor na be-

ter en groter huise soos blyk uit die verskil tussen tabelle I en Il.

Die proses waarin Blankewerkgewers trag om hulle Bantoearbeiders

die koste verbonde aan die oprigting en instandhouding van woonhuise

te bespaar, kan as die grootste ekonomiese begunstiging van die kant

van boere in belang van hulle arbeiders bestempel word.

(ii) Vuurmaakgoed

Oor die loop van jare was <lit die gebruik <lat Blankes vir hulle arbei­

ders voorsiening gemaak het ten opsigte van genoegsame vuurmaak­

goed. Mielies is op 'n sentrale plek gedors , met die gevolg dat daar

genoeg stronke beskikbaar was om tot die volgende seisoen in die be­

I:ioeftes van almal te voorsien. Daar was ook genoeg beesmis in die

veld aangesien elke boer, benewens melkbeeste, ook 'n paar spanne

osse moes aanhou vir die bewerking van landerye.

Met die koms van die trekker en die stroper het die eertydse bronne

van vuurmaakgoed verdwyn, terwyl die aanvraag en verbruik vanwee

die groter aantal Bantoeplaasbewoners drasties toegeneem het.

Aangesien arbeiders steeds op die begunstiging aanspraak gemaak

het, was boere genoodsaak om ander wee te vind om in die behoeftes

van hulle arbeiders te voorsien. In teenstelling met die verlede gaan

die voorsiening in hierdie behoeftes tans gepaard met uitgawes en

arbeid. Waar geen hout op 'n plaas beskikbaar is nie, word brand­

hout en steenkool periodiek aangekoop en na die plaas vervoer.

193

(iii) Water

Aanvanklik het Bantoemans, -vroue en -kinders na die damme,

spruite en fonteine gegaan om te bad, wasgoed te was en water te

haal. Bantoes was nie toegelaat om uit dieselfde bron as Blankes

water te gebruik nie, met die gevolg.dat hulle op eersgenoemde

bronne aangewese was en geen beswaar gehad het om op di~ wyse oor

die weg te kom nie.

Toe die Bantoes egter nie meer genoee wou neem met die gebruik van

,,vuilwater" nie, het watervoorsiening die verantwoordelikheid van

die werkgewers geword. Tans maak baie boere teen hoe koste in die ·

behoefte voorsiening deur water na die Bantoe-woonkomplekse aan te

le.

Bantoes is groot verbruikers van water. Aangesien hulle huise nie oor

badgeriewe beskik nie, maak groot en klein van die waterkraan ge­

bruik sodat baie water in die proses vermors word.

(iv) Melk

Aanvanklik kon boere voldoen aan die eise van Bantocwerknemers,

naamlik, om aan hulle vergunning te verleen vir die aanhou van 'n

hoeveelheid melkbeeste. Toe daar genoegsame weiding was, het

werkgewers selfs 'n paar beeste ui t die aanteel as · vergoeding vir

hulle dienste aangebied.

Sedert die koms van die trekker en die omskepping van weivelde in

mielielande, is veestapels uitgedun en vervang me.t minder vee van

beter kwaliteit. Die pruldiere van Bantoes kon nie langer geduld word

nie en kon ook nie saam met die hoer se diere gevoer word nie , tensy

194

Na die ·room afgeskei is, ontvang elke huisgesin 'n kwota melk.

. :.,

· 1 ..

~·:,,..., ",;;'.···J*

··--

By die statte wag kindertjies in groepies op die aankoms van die melk. Mieliepap en melk is vir die Bantoes op plase die daaglikse hoofdis.

JU5

die Bantoes bereid was om bydraes tot die aankoop van voer te lewer.

Hierdie pros es het daartoe aanleiding gegee dat 85% van die Bantoe­

werknemers aan wie wel toestemming vir die aanhou van een of meer

goeie melkbeeste verleen word, om ekonomiese redes nie van die

vergunning gebruik maak nie.

Uit die volgende tabel kan afgelei word dat hierdie eertydse vergun­

ning besig is om iets van die verlede te word:

Vergunning vir die aanhou van beeste, soos blyk op 80 boerdery-een­hede

Getal beeste toegelaat

0 1 2 4 5 10 onbeperk

Persentasie boere

42% 12% 26%

9o/o 5% 1% 5%

Die Blankes is ten volle bewus daarvan dat, weens die inperking met

betrekking tot die aanhou van vee, die ~ntoe~ van die belangrikste

item op die daaglikse spyskaart 0ntne.em is. Werknemers moes spoe­

dig daartoe oorgaan om self in die behoefte te·voorsien, met die ge­

volg dat die daaglikse aanbod van· melk aan die onderskeie gesinne

deel geword het van die dagloon van arbeiders.

Op 80 boerdery- eenhede word daar tans aan 790 Bantoegesinne melk

voorsien. Die daagliks kwota per gesin wissel van 'n 1;4

tot 2! gel­

lings per huisgesin sodat daar elke oggencl 1 200 gellings melk vir

Bantoes afgesonder word, dit wil .se, 15 gellings per boerdery-een-

196

he id.

(v) Groente

Blankes getuig dat Bantoes nie liefhebbers van groente is nie. Hierdie

getuienis word bevestig deur die feit dat 71% van die boere wel 'n

stukkie grand vir die kweek van groente aan hulle arbeiders beskik­

baar stel, terwyl slegs 2% die geleentheid benut.

Ten spyte van hierdie houding van di:e Bantoes, sander baie boere 'n

stuk grand vir aartappels en pampoene af ten einde Bantoes tot 'n

meer gebalanseerde dieet aan te moedig. Blankes kweek gewoonlik

meer groente as wat vir eie gebruik nodig is en aangesien dit nie lo­

nend geag word om groente te bemark nie, word porsies groente ·

periodiek aan Bantoegesinne beskikbaar gestel.

Hierbenewens bied sekere boere van tyd tot tyd droe bone saam met

die rantsoen mieliemeel by wyse van 'n guns vir die arbeiders aan.

Uit die getuienis van Bantoes blyk dat hierdie gawes uit die hande van

werkgewers nie meer as 'n voorreg nie maar as 'n reg en aanspraak

beskou word. 'n Informant het dit so gestel: ,.Ons plant nie groente nie

want die baas sorg daarvoor".

(vi) Vleis

Baie boere bied periodiek, by wyse van 'n guns of spesiale ve rgoe ­

ding , 'n slagding vir arbeiders aan, veral wanneer by sekere geleent­

hede veel van hulle geverg word soos tydens ploeg-, plant- en oestye.

Wanneer daar vir eie gebruik geslag word , word die binnegoed ge­

woonlik as vergoeding aangebied vir diegene wat met die slagtery be-

197

hulpsaam was. In gevalle waar vee vrek, is die vleis tot beskikking

van diegene wat nog bereid is om dit te eet .

Bantoes kom egter van tyd tot tyd by w~rkgewers om 'n slagding aan­

klop. Dit word gewoonlik teen 'n verminderde prys en teen uitstel tot

na die insameling van die oes aan hulle beskikbaar gestel.

Om ekonomiese redes maak vleis nie deel van die gesin se daaglikse

dieet uit nie. By spesiale geleenthede, soos huweliksfeeste, begraf­

nisse en bierpartye, is vleis egter altyd die hoofgereg en word dit in

groot hoeveelhede aan besoekers voorgesit.

Teen die einde van die maand wanneer arbeiders hulle loon ontvang, is

vleis die eerste en belangrikste item waarvoor geld afgesonder word.

Die geld word gewoonlik aan die Blankehuisvrou oorhandig met die

versoek om 'n beeskop en binnegoed van die slaghuis saam te bring.

Deur die loop van die maand is vleis vir die gesin 'n seldsaamheid.

(vii) Groenmielies en vrugte

Ter bekamping van diefstal tydens groenmielietyd, sonder boere vir

elke Bantoegesin 'n paar rye groenmielies af. Die gene wat .nie daar­

van gebruik maak nie, ontvang na die oes die opbrengs van die afge­

sonderde plante. Tydens vrugtetyd ontvang gesinne gereeld vrugte

wat tot vermorsens toe op die meeste plase beskikbaar is.

(viii) Mieliemeel

Mieliepap is die stapelvoedsel van elke Bantoegesin. Alhoewel die

rantsoen van een sak mieliemeel per maand as deel van 'n arbeider

se maandelikse loon beskou word, is dit gewoonlik nie voldoende om

in die behoefte van die gemiddelde Bantoegesin te voorsien nie.

198

Boere maak dus maandeliks voorsiening vir 'n surplus mieliemeel

om in die behoeftes van die gesinne te voorsien en vorder hierdie

voorskotte na die oes in deur dit van die betrokke arbeiders se jaar­

likse mielierantsoene af te trek.

Die meeste Blankes vorder nie maalkoste vir addisionele rantsoene

wat aangebied word nie, met die gevolg dat arbeiders vroegtydig ree­

lings tref vir 'n voldoende maandelikse kwota en op die wyse veel

bespaar ten opsigte van maalkoste en vervoer.

(ix) Dnmk en tabak

Waar dit vroeer gebruiklik was om weekliks aan alle arbeiders 'n

sopie wyn en 'n sakkie tabak aan te bied, getuig slegs 70% van die werk­

gewers dat, alhoewel dit nie meer as 'n vaste instelling geld nie, daa r

.tog periodiek in hierdie opsig na arbeiders omgesien word.

(x) Oorpakke, ou klere en skoene

Alhoewel die voorsiening van oorpakke aan arbeiders nie as deel van

hulle loon beskou word nie, voorsien 92o/0 van die werkgewers in

hierdie behoefte. Ten einde te voorkom dat arbeiders in voddc ge­

kleed gaan, kom hierdie begunstiging neer op twee stelle oorpakke

per jaar.

Bantoes wat oor die algemeen oor baie min goeie klere beskik, be­

skou dit as essensieel om by sekere sosiale ge leenthede , soos huwe ­

likseremonies, kerklike samekomste , feeste en begrafnisse , goed

gekleed te gaan. Hulle neem die vrymoedighe id om met hull e be ­

hoeftes na die Blankes te vlug. Laasgenoemde maak som s voorsienin g

by wyse van die aanbieding van ou ld ere en skoene of deur r eelings

199

vu· kredlet b} aie een of ander handelaar te tref. Handelaars hou die

Blankewerkgewer daarvoor verantwoordelik om sorg te dra dat sk:ulde

op die bepaalde tyd gedelg word en om voile verant woordelikheid vir

die skulde van sy ar beiders te aanvaar.

(xi) Kersgeskenke

Kersfees is vir die plaasbantoes die belangrikste feesdag van die jaar

aangesien dit een van die min dae is waarop alle werksaamhede tot

stilstand kom. Die genot van die feesdag berus egter hoofsaaklik op

die mate van voorsiening wat die werkgewer bereid is om ten opsigte

van die behoeftes van sy arbeiders en hulle afhanklikes te maak.

Benewens geskenke wat bestaan uit kledingstukke vir groot en klein,

maak die meeste Blankes ook voorsiening vir vleis en beperkte hoe­

veelhede drank, terwyl Blankehuisvroue vir die Bantoekinders ge­

skenkies in die vorm van koek, gernmerbier en lekkers aanbied.

(xii) Jaarlikse bonusse

Die grootte van jaarlikse bonusse word deur faktore soos die omvang

van die mielieopbrengs, die tipe arbeid en die arbeidsprestasie van

arbeiders bepaal.

Waar boere aanvanklik geen bonusse vir arbeiders aangebied het

nie, blyk dit dat in 61% van die gevalle bonusse wat wissel van R5

tot R20 per jaar of 2 tot 10 sakke mielies per jaar tans Yir arbei­

ders aangebied word.

(xiii) Jaarlikse verlof

Ja'l.rlikse verl of wcrd gewoonlik nie in ilienskonrrah.'te tot die voor-

200

deel van arbeiders vermeld nie. Verlof wat wel toegestaan word, be­

rus op die gesindheid van werkgewers en kan as buitengewone begun­

stiginge van hUlle kant bestempel wor d.

In 7<:P/o van die gevalle word reeds verlof tot 'n maksimum van twee

weke aan sekere arbeiders toegestaan. Hierdie verlof word nooit

vooraf bepaal nie maar berus op die aard van die boerdery en die aan­

breek van 'n )edige" seisoen waartydens dit moontlik is om die ar­

beid van die betrokke arbeiders te ontbeer.

(xiv) Jaarlikse lenings

Aangesien die meeste Bantoegesinne nie in staat is om met die be­

perkte kontantinkomste in eie behoeftes te voorsien nie, word hulle

genoodsaak om, soos hulle dit stel, die toevlug na hulle 11pa" te neem.

Om menslikheidsredes en in belang van die handhawing van goeie ge­

sindhede, doen Blankewerkgewers alles in hulle vermoe om by wyse

van kontantvoorskotte in die tydelike behoeftes van hulle arbeiders en

hulle atbanklikes 'loorsiening te maak.

Met die uitsondering van slegs 1%, word deur alle werkgewer s le­

nings aan arbeiders toegestaan. Die Blankes het in so 'n mate die

uitdaging om vir die plaasbantoes 'n pa te wees, aanvaar dat daar op

die stadium van die ondersoek R36 346 , 00 aan arbeiders uitgeleen 17)

was, dit wil se, 'n gemiddelde van R34, 00 per manlike arbeider.

Daar het geen gevalle aan die lig gekom waar enige rente op lenings

gehef is nie. Ten opsigte van die terugbetaling van lenings het 71%

getuig van verliese wat van tyd tot tyd gely word as gevolg van arbei­

ders wat in gebreke bly om vol gens ooreenkoms skulde te delg,

201

ander e wat kontrakbreuk pleeg en die plaas verlaat en sommige wat

so 'n ekonomiese agtersta;nd ondervind dat die skuldeisers ten einde

r aad die skulde afskryf.

(xvi) Vervoer

Die hoofvervoermiddel van die Bantoegewin is die perde- of donkiekar.

Aangesien slegs 'n geringe persentasie hieroor beskik, gebeur dit selde

dat vroue en kinders, wat nie soos die mans met fietse hulle bestem­

ming kan bereik nie, verder kan beweeg as die naburige plase.

Daar duik egter voortdurend situasies op waarin gesinne genoodsaak

is om na die dorp te gaan, soos met doop- en nagmaalsgeleenthede,

begrafnisse, besoeke aan geneeshere, huweliksplegtighede of die

jaarlikse gesinsinkope.

Aangesien sommige plase tot 30 myl van die naaste dorp gelee is,

word boere dikwels lastig geval met versoeke om 'n vragmotor,

· bakkie of sleepwa tot hulle beskikking te stel.

202

Die mees algemene en moder ne vervoermiddel vir die Bantoes op boereplase is die donkie- of perdekar.

Blankes kom oor die algemeen hulle arbeiders tegemoet en stel ver­

al vervoer beskikbaar in die volgende gevalle:

(a) Kerklike verrigtinge

Die nagmaalsgeleenthede waarby Bantoes OP.. plase die geleentheid het

om kerklike voorregte te geniet of hulle verpligtinge na te kom, vind

een maal per kwartaal op die dorp plaas.

Aangesien 'n verskeidenheid kerklike denominasies onder die plaas­

bantoe verteenwoordig word, bring dit mee dat 'n vervoermiddel tot

vier maal per kwartaal deur dieselfde werkgewer tot die beskikking

van kerkgangers gestel moet word.

(b) Huweliksplegtighede

Die wet op Bantoehuwelike vereis dat, alvorens 'n kerklike huweliks­

bevestiger 'n huwelik mag bevestig, sekere dokumente by 'n land­

droskantoor of die kantoor van die Bantoesakekommissaris deur die be­

trokke partye onderteken moet word.

Dit bring mee dat die bruidegom moet sorg dra om by twee agtereen­

volgende geleenthede die betrokke families na die dorp te vervoer. lS)

Vir 'n vervoermiddel word daar by die werkgewer aangeklop.

(c) Ernstige siekte

Weens die feit dat dit onmoontlik is vir die distriksgeneesheer om

stiptelike mediese dienste aan die plaasbantoes wat oor 'n groot ge­

bied versprei is, te bied, word siekes dikwels genoodsaak om na die

spreekkamer of naaste hospitaal vir behandeling te gaan.

Blankewerkgewers kom gewoonlik die Bantoes tegemoet deur sorg to

203

dra dat siekes na hospitale en spreekkamers vervoer word of om

medisyne van apteke af te verkry,

(d) Begrafnisse

Tydens stergevalle maak Blankewerkgewers voorsiening ten opsigte

van vervoer om doodkiste te haal, die nodige klere vir die familie te

verkry en om die naaste familie na die begraafplaas te vervoer.

(xvii) Ander begunstiginge tydens huwelikseremonies, begrafnisse, siektes en krisistye

Eertydse begunstiginge van die kant van Blankewerkgewer s het oor

die jare nie slegs tot vaste instellings ontwikkel waarvan werkgewers

hulle tans nie meer kan distansieer nie, maar het vir die Bantoes

aansprake geword waarmee hulle in oomblikke van krisisse voor die

Blankes kom staan.

Dit het selfs vir die werksoekende Bantoes tot 'n maatstaf ontwikkel

waarvolgens werkgewers in kategoriee van goeie en slegte base ge­

klassifiseer word. Aangesien dit in die we:ik gewers se materiele be­

lang is om as ,,goeie base" bestempel te word, trag die meeste van

hulle om in die volgende gevalle aan arbeiders en hulle afhanklikes 'n

helpende hand te hied:

(a) Huwelike

Soos in 'n vorige hoofstuk vermeld, geskied bogadi-oordrag, weens

die verbod op die aangou van beeste, hoofsaaklik in kontant. Die jong

bruidegom, as arbeider, wat vol gens die huidige gebruik nie meer

deur sy vader ten opsigte van bogadiverpligtinge bygestaan word nie,

wend horn gewoonlik tot sy werkgewer om 'n kontantvoorskot.

204

Blankes lewer getuienis dat hulpverlening voor en tydens huweliks­

plegtighede op groot bedrae geld te staan kom waarvan 'n gedeelte ,

weens die onberekenbaarheid daarvan, nooit verhaal kan word nie.

Die hedendaagse huwelikseremonie verg van die bruidegom en sy ouers

ook uitga wes ten opsigte van kleding, 'n slagbees, voedsel, vervoer en

sakgeld. Indien Blankes nie hulle werknemers hierin tegemoet kom nie

en hulle nie finansieel bystaan nie, sou volgens die getuienis van die

Bantoes, min jongmense in staat wees om tot die stap van 'n huwelik

oor te gaan.

(b) Sterftes

Die plaasbantoe het nog nie soos die Bantoes in stede en reservate

daartoe gekom om vir die dood voorsiening te maak by wyse van be­

~afnispolisse nie.

Uit getuienisse blyk dat hierdie verskynsel nie toe te skryf is aan 'n

gebrek van verantwoordelikheidssin nie maar dat hulle deur ervaring

geleer het dat die aanwesigheid van Blankewerkgewers dieselfde se­

kuriteit bied as enige begrafnisgenootskap, naamlik, dat hulle dooies

nie onbegrawe gelaat sal word nie.

Met sterfgevalle word by die werkgewers aangeklop om materiele

ondersteuning. Dit kom gewoonlik neer op die verskaffing van 'n dood ­

kis, rouklere vir die bedroefde gesinslede, voedsel vir die begrafnis­

maaltyd en vervoer na die begraafplaas.

Dit het geblyk dat in 42% van die gevalle, doodkiste gratis beskikbaar

gestel is deur werkgewers, 26% van staatshulp gebruik gemaak het,

terwyl 32% self verantwoordelikheid vir die uitgawes aanvaar het.

205

(c) Siekte

Die Blankewoning is vir die plaasbantoe 'n toevlugsoorde ten t'fde

van ongelukke en siektes. Die Blankehuisvrou is gewoonlik daarvoor

ver ant woordelik om beslissings te maak ten ops igte van vroue- en~­

dersiektes. Sy en haar man beraadslaag of 'n geneesheer ontbied moet

v.ord, of die pasiE!nt na die hospitaal of spreekkamer geneem moet

word of watter medisyne voorgeskryf en aangebied moet word.

In elke boerewoning word gewoonlik 'n verskeidenheid patentemedisy­

nes aangehou om voortdurende ritte na die dorp uit te skakel. Alhoe­

wel die gebied deur 'n distriksgeneesheer bedien word , blyk dit dat 'n

aansienlike persentasie Bantoes nie genee is om van die beskikbare

dienste gebruik te maak nie.

Die houding van Bantoes ten opsigte van gratis mediese dienste blyk

uit die volgende tabelle:

Tabel I

Benutting van distriksgeneesheerdienste

Nooit Seide Gereeld

38% 15% 47%

Tabel II Reaks ie ten opsigte van keuse om vir beter mediese dienste te betaal

Positief Negatief Geen kommentaar

73% 12% 15%

Uit tabel I blyk dat 38% van die plaasbantoes geen vertroue in die be­

skikbare mediese dienste openbaar nie , terwyl gegegewens uit tabel II

206

daarop dui dat slegs 12% te kenne gee dat hulle wel met die dienste te ­

vrede is.

Die keuse van 7 3% om self vir beter m ediese dienste te beta al, berus

nie op groter ekonomiese vermoe nie maar op die vertroue dat werk­

gewers dit vir hulle finansieel moontlik sal maak. Die algemene op­

vatting is dat die gratis medisyne kragteloos en minderwaardig is en

dat sterker en beter medisyne slegs verkry kan word deur kontant daar­

voor te betaal.

Die stilswye van 15% kan toegeskryf word aan die vrees dat die me­

diese dienste hulle ontneem mag word en op grond van die wete dat

hulle werkgewer s nie bereid is om aan hulle enige finansiele onder­

steuning te hied solank daar gratis dienste beskikbaar is nie.

Die wantroue van die plaasbantoes ten opsigte van die beskikbare gra­

tis mediese dienste bet tot gevolg dat werkgewers dikwels finansiele

ondersteuning moet verleen aan werknemers wat wel gratis mediese

dienste tot hulle beskikking het maar weier om daarvan gebruik te

maak.

Distriksgeneeshere verklaar dat Bantoes baie selde medisyne volgens

voorskrif gebruik en dat 'n voorraad medisyne wat vir een maand ge­

noegsaam behoort te wees, soms na drie dae deur pasiente opgebruik

is. Dit dui daarop dat groter hoeveelhede van die gratis medisyne ge­

neem word om die werking daarvan te bespoedig en te verhaas.

(d) Ander krisistye

Wanneer 'n werknemer weens 'n wetsoortreding gear resteer word ,

boetes opge1e word of in die tronk beland, is dit vir werkgewers be -

207

langrik om in belang van die betrokke se afhanklikes, maar veral

weens die onmisbaarheid van 'n werkkrag in die boerdery, so spoedig

moontlik aan die vereistes vir ontslag te voldoen. Op hierdie wyse

word jaarliks groot bedrae aan boetes ten opsigte van verkeersoor­

tredings deur trekkerbestuurders betaal. Aangesien die oortredings

in dien s van die werkgewers en tydens die ui tvoering van hulle op­

dragte plaasvind, word dergelike laste deur die boere self gedra en

as onverhaalbare uitgawes aanvaar.

Die heterogeneiteit van Bantoes op plase, die afwesigheid van fami­

liebande en senior verwante wat tradisioneel 'n groot bydrae tot ge­

sonde onder linge sosiale verhoudinge gel ewer het, die afgehoktheid

binne 'n beperkte ruimte en die groot getal kinders onder wie dik­

wels rusies en onenigheid ontstaan, gee veral oor naweke wanneer

die grootmense rondom die bierpotte ontspan , aanleiding tot onenig­

heid en twis wat dikwels uitloop op rusies, bakleiery en messtekery.

Ten opsigte hiervan verklaar 'n Blanke informant: 11Ek is op my

plaas die polisieman, landdros, regter, geneesheer en predikant".

Die nagevolge van rusies en twis onder Bantoes gaan gewoonlik ge­

paard met uitgawes wat voorlopig of permanent op die rekening van

die werkgewer geplaas word.

(1) 'n Evaluering van bykomende begunstiginge ten opsigte van ge­sinshoofd~

Bykomende voorregte het veral betrekking op 700 gesinshoofde uit 'n

totaal van 1 069 volwasse arbeiders, dit wil se, 73,90% van alle

manlike arbeiders in die gebied van ondersoek.

208

Ten einde die ekonomiese betekenis van voorregte en begunstiginge

waarin die plaasbantoe deel , te bepaal, word in die volgende tabel ge-

trag om 'n evaluasie van bykomende voor r egte te maak.

Evaluering van b,ykomende voorre~e van gehude Bantoe-arbeide rs soos 02 80 boerde r,y-eenhede

Geldwaarde

Aange-van voor-

Voorreg hied regte SOOS Konserwatiewe evaluering

deur deur boere van voorregte R. s. geskat ·aarliks

1 Behuising 100% 48,00 R5,00 per maand 60,00

2 Vuurmaakgoed 100% NUL 2 sakke hout per week, 50 sent per sak 48 ,00

3 Water 100% NUL R2, 00 per maand 24 ,00

4 Groente 45% NUL R. 30 per week 14,40

5 Vleis 65% 6,00 2 skape per jaar 16,00

6 Groenmielies en vrugte 100% NUL R5, 00 per seisoen 5,00

7 Drank 70% NUL R2, 00 per jaar 2,00

8 Tabak 46% NUL R2, 00 per jaar 2,00

9 Oorpakke, ou klere en skoene 94% 3,00 2 oorpakke @ R4

stuk , plus ou klere @R4,00 12,00

10 Kersgeskenke 95% NUL R3, 00 per jaar 3,00

11 Jaarlikse bonusse 61% NUL RlO, 00 per jaar 10,00

12 Rentevrye lenings 99% NUL Rente op R35, 00 2 , 45

13 Gratis vervoer 100% NUL 200 myl @ 10 sent per myl 20, 00

14 Afslag op slagvee 100% NU L Afslag op 1 bees 20,00

209

15 Vergunning om beeste aan te hou 58% NUL Weiding vir 1 bees

per jaar 3 , 0(

16 Begunstiginge soos beskryf onder xvii 100% NUL Geska.tte waarde 50,0(

57,00

Uit die gegewens kan afgelei word dat Blankewerkgewers nog nooit

daartoe gekom het om 'n realistiese evaluering van begunstiginge

wat hulle arbeiders gebied word, te maak nie.

291,8~

Hierbenewens is daar sekere voorregte waarvan die waarde onbe­

paa.lbaar is. Uitgawes in verband met leerling- en bestuurdersli­

sensies, assuransiepolisse vir ongevalleversekering, die gunste,

gawes en versorging ten opsigte van onproduktiewe bejaardes en talle

buite-egtelike kinders wat nie wesenlik tot die plaasbantoes behoort

nie, is onberekenbaar.

Die finansiele implikasies verbonde aan die morele verantwoordelik­

heid om vir honderd of meer siele in alle opsigte 'n sekuriteitsper­

soon te wees , is onbepaalbaar. In die lig hiervan ka.n begryp word

waarom die skatting van boere op slegs R57, 00 te staan kom teenoor

R291, 95, soos blyk uit 'n uiters konserwatiewe berekening van addi­

sionele begunstiginge, benewens die basiese loonskaal.

Gegewens 'wat reeds in verband met lone verstrek is, plus bykomstige

voorregte, het dus 'n aansienlike verandering_in loonstruktuur tot ge­

volg, soos blyk uit die volgende:

210

(a) Laagste loon

Jaarlikse loon Bykomende voorregte

R38,38 per maand

(b) Gemiddelde loon

Jaarlikse loon Bykomende voorregte

R43, 32 per maand

(c) Hoogste loon

Jaarlikse loon Bykomende voorregte

R68, 01 per maand

R168, 72 R291,85

R460,57

R227 ,97 R291,85

R519,82

R525,27 R291,85

R817 ,12

(m) Slotopmerkings met betrekking tot die verandering in die eko­nomiese stelsel van die plaasbantoes

Deur die gegewens ten opsigte van die huidige ekonomiese !ewe van

die plaasbantoes teen die agtergrond van hulle tradisionele bestaans­

en trekekonomie te betrag, kan die aard en omvang van ekonorniese

veranderinge wat in 'n akkulturasieproses ingetree het, duide like r

bepaal en omlyn word .

Die nuwe lewensomstandighede op die boereplaas het veel meer be ­

hoeftes m eegebring as slegs die lewensnoodsaaklike dinge waarin

daar in stamve rband voorsiening gemaak moe s word, ITT! t die gevolg

dat daa r vandag veel mee r ve rdien moe t word om 'n menswaardige

bestaan te kan maak.

~ l l

212

Waar geld as betaalmiddel in die tradisionele samelewing onbekenc

was, speel dit vandag 'n belangrike rol en vorm dit die basis van die

huidige ekonomiese stelsel van die plaasbantoe. Elkeen strewe daar­

na om soveel as moontlik van hierdie betaalmiddel te bekom, oor be­

sittings te beskik, maar veral soveel voorregte as moontlik uit die

hand van werkgewers te geniet waarvan die waarde in terme van geld

bereken kan word.

Die Bantoegesin op die boereplaas is nog 'n belangrike produserende

eenheid, maar in di~ sin dat individuele lede trag om soveel geld as

moontlik te verdien ten einde in eie behoeftes te voorsien. Om geld

te bekom en om in voorregte wat indirekte geldwaarde het, te deel,

is daar vir die individu slegs een weg oop., naamlik, om sy arbeid

aan die Blankes beskikbaar te stel.

Die vader en moeder werk nog, soos dit tradisioneel die geval was,

saam in belang van die huishouding. Ouer kinders lewer egter selde

indien ooit bydraes om hulle ouers finansieel byte staan, terwyl

jonger kinders slegs 'n bydrae kan lewer deur met allerlei werkies

in belang van die gesin behulpsaam te wees. Die eertydse gesament­

like belange van gesinslede het dus plek gemaak vir individuele be­

lange en vir die eg Westerse individualisme.

Hierdie inaividualistiese le wensbeskouing is nie net 'n gesinsve r skyn­

sel nie maa r ook 'n gemeenskapsverskynsel. So r edeneer die vader

wat eert~1ds die s ekur iteitsfiguur vir sy s euns t en opsigte van die

lewering van oogacfi was, sowel a s di e gemeenskapslid wat eens be­

r eid was om 'n medemens in nood by te stam, vandag as volg: 11J y

ver dien jou eie geld, jy het self 'n baas , hy sal jou help ".

In teenstelling met die verklaring van Van Zyl19

} dat werkende kin­

ders van die Bakgatla van Mosetlha nie. onverskillig staan ten opsigte

van 'n ouerhuis wat in nood verkeer nie en van tyd tot tyd bydraes !e­

wer in die vorm van voedselware en klere, staan werkende kinders

van die plaasbantoe koud en onverskillig ten opsigte van die nood en

behoeftes van 'n ouerhuis.

Hierdie houding blyk egter nie 'n gebrek aan pligs- en verantwoorde­

likheidsbesef te wees nie, maar wel 'n houding wat toegeskryf kan

word aan die feit dat Blankewerkgewers, van wee die veelvuldige be­

gunstiginge in belang van Bantoe-arbeiders en hulle gesinne, deur

werkende kinders beskou word as sekuriteitspersone wat te alle tye

na die welsyn van hulle mense sal omsien. 20

>

Uit die bevindings van Mayer, 21

) na aanleiding van die verhuising van

plaasbantoes na Oos-Londen, blyk duidelik dat die sekuriteitsposisie

wat die arbeider se afhanklikes op die boereplaas geniet, en nie aan­

treklike lone of geroepenheid tot plaasarbeid nie horn nog aan die

boereplaas bind. Hy kom tot die volgende gevolgtrekkin~ ,,To say that

the farm servant wants to keep the farm as his home, is not to say

that he likes it. While retiring home is the cherished desire of Red

peasant migrants, to the farm servant it may well assume the guise

of a sacrifice: the work in town is often described as better paid and

more congenial. The willingness to make this sacrifice is the acid

test of one's devotion to the kin. It is the price that has to be paid

for keeping their accommodation on the farm. 'If my hut and my

dependants were not on the farm, I would stay her in East London all

the time'. 'There is no man who would not rather work in town than

stay on the farm. The only trouble is that every man wants to have

213

214

his home in the country' . Though we do not like to remain on the

farms we are forced to do so because our families are there'. 'If one

could only settle here in town,<?ne could be a better man than on the

farm, where one 's whole life depends on another man 111•

Uit 'n ekonomiese oogpunt gesien, is dit ook te betwyfel of die skyn­

bare verknogtheid van Bantoe-arbeiders aan die boereplaas in die ge­

bied van ondersoek toegeskryf kan word aan 'n basiese loon van

R18, 99 per maand.

Uit gegewens na aanleiding van 'n poging om bykomende gunste en

ga wes ten behoewe van 'n arbeider se afhanklikes te evalueer •. blyk die

kontantverdienste, in die taal van Raubenheimer, sakgeld t e wees in

vergelyking met R24 , 32 per ma and, wat maar slegs 'n deel uitmaak

van die totale s ekuriteitsaanbod uit die hand van die werkgewer.

Elke Bantoegesinshoof is terdei:! daarvan bewus dat hy met sy arbeids ­

vermoe en -potensiaal nie in 'n stedelike gebied vir hornwelf en vir sy

afhanklikes kan verkry wat die boereplaas bied nie.

Arbeiders wat egter nog nie die verantwoordelikheid van 'n gesin h~t

nie en gevolglik nie in dieselfde mate as hulle mede-arbeiders in die

voordele van materiele begunstiginge deel nie, openbaar nie dieselfde

liefde en toegeneentheid tot plaasarbeid nie. Inteendeel is dit juis

hulle wat, indien die weg na die stad oopgestaan het, die plaaslewe sou

wou verruil vir die hoer kontantlone van die stad.

Alhoewel die bevindinge ten opsigte van die ekonomiese aspek min

suiwer volkekundige gegewens beskikbaar stel en oorwegend sosio­

logies en ekonomies van aard is, is dit belangrik om te let op die ver -

andering in die arbeidst ruktuur, asook in die m eegaande sosia le struk­

tuur, waaruit blyk dat die boer vir die plaasbantoe die nu we gesags -

en sekuriteitsfiguur geword het wat funksioneel die plek van die eer­

tydse stamhoof in die lewe van sy Bantoeplaasbewoners inneem.

Tradisioneel is die produksiegeleentheid vir die lede van die stam

deur die kaptein eweredig verdeel; hy het die reg besit om arbeid vir

openbare en pr ivate doeleindes te gebied en was geregtig om bepaal­

de aandele in die opbrengs en produksie van s y geb ied.

Die materiele vermoe wat die kaptein op hierdie wyse kon byeenbring,

het vir horn egter 'n hele aantal verpligtinge teenoor s y stam meege­

bring. Van horn is verwag om vrygewig en gasvry te wees en bereid

en in staat om die behoeftiges van lewensmiddele t e voorsien. Sy

materiele vermoe moes dus vir die lede van die stam in tyd van nood

as 'n reserwe dien. Om hierdie rede was hy voortdurend besig om

geskenke en belonings vir dienste aan stam lede te gee, om mense tc

versorg en te voed.

Van die boer as nu we gesags- en sekuriteitsfiguur, wat in die oe van

s y arbeiders in 'n groter mate as die stamhoof in di e a rbeidspres ­

tasie van s y werknemers dee! en die voorreg het om hull e dienste na

goeddunke aan t e wend , word tans diese lfde vcrwagtinge gekoestcr.

Die aanwending van s y materiele vermoe in belang van sy Bantoe­

plaasbewoners wat in die ondersoek as bykom ende begunsti ginge

beskryf is, word deur die plaasbantoe, in ooreenstemming met die

eis wat tradisioneel aan die stamhoof gestel is, nie as 'n voorreg ni e

maar as 'n reg beskou.

21 5

Hierdie vreemde gesags- en sekuriteitsfiguur word nog deur die ouer

garde aanvaar maar in toenemende mate deur die jonger geslag ver­

werp.

Die jong geslag kom al meer in opstand teen die verknogtheid aan 'n

11pa" wie se swart ldnders, weens ontoereikende lone en weens ge­

brek aan werksgeleentheid buite die grense van die boereplaas, ge­

dwing word om vir 'n lewensbestaan op sy begunstiginge aangewese

te wees.

VERWYSINGS

1) Vergelyk: Ross, J.C. Grondbewaring in Suid-Afrika, Departement ·van Landbou-tegniese Dienste, die Staatsdrukker, Pretoria, 1963, p. 5 , 6, 7.

2) Cronje , G. Regverdige rasse-apartheid, DieChristenstudente-ver­. enigingsmaatskappy van Suid-Afrika, Stellenbosch, 1947, p. 162.

3) Beukes, W. T. H. Die arbeidsvraagstuk in Suid-Afrika, referaat gelewer op jaarvergadering, SABRA, Die Na~urellevraagstu.k,

p. 100.

216

4) Van der Merwe, W. H. 11Farm Labour", Farming in South Africa,

Department of Agriculture , Pretoria, Special van Riebeeck number, March 1952, Volume 27, Number 312, p. 139.

5) Van der Merwe, W. H. Op. cit. , p. 139.

6) Nel, A. B. C. and Hetief, J. le R. The Aborigines as Help on the Farm, Department of Agriculture, Pretoria, Special van Riebeeck number, March 1952, Volume 27, Number 312, p. 154.

7) 'Beukes, W. T. H. Referaat gelewa- oo.r: 11Die arbeidsvraagstuk in die

Suid-Afrikaanse landbou", Die Naturellevraagstuk, SABRA 1950, p. 99.

8) Vergelyk: Berig oor: 11Tuislandsyfers te berde" Die Transvaler,

5 Mei 1971, p. 5.

9) Van Zyl, H.J. Op. cit., p. 132, 133.

10). Bruwer skryf die verliese van boere toe aan die benarde toestand waarin die landbousektor van die ·land hom bevind vanwee 'n ge­brek aan opgeleide werkers.

Hy wys onder andere daarop dat slegs 1.0 000 uit 180 000 trek­keroperateurs een of ander.ople-iding ten opsigte van operateurs­vernuf, eerste beginsels van instandhouding en veiligheidsaspekte ontvang het. Hy konstateer dat die onderhoud en herstelwerk aan trekkers wat in 1959/1960 aangekoop is, oor dieselfde tydperk 31,2 miljoen rand beloop het, terwyl die skade aan implemente en trekkers wat in 1967 vir 95 miljoen rand aangekoop is, op nie min­der as 80 miljoen rand beraam word nie. Ten einde aan te toon welke .persentasie van boere se lopende uitgawes aan die onderhoud van implemente bestee word, word vermeld dat uit R253 miljoen, RBS, 6 miljoen slegs vir reparasies en brandstof aangewend moes word, dit wil se, 35% van alle uitgawes.

Ten opsigte van ongelukke op paaie, blyk dat in vergelyking met 301 ongelukke in 1958, daar in 1966, 968 was, wat neerkom op 'n toe­name van 221%. In ongelukke wat in 1962 uit werksaamhede op plase voortgevloei het, was daar nie minder as 5 868 plaasbantoes betrokke nie. Vergelyk: Bruwer, J. J. Op. cit. , p. 18-30.

217

11) Bruwer, J. J. Op. cit. , p. 23.

12) Vergelyk: 11Die Suid-Afrikaanse Landbou-unie", Verslag van die

Algemene Raad vir voorlegging aan die Jaarkongres, 14, 15 en 16 Oktober 1969, Kaapstad, p. 43.

13) Die berekening is gebaseer op die minimum basiese loon, .alle byko­mende voorregte wat later bespreek word, is buite rekening gelaat. Die kontantwaarde van mielies en mieliemeel volgens pryse van 1969 was R3,33 en R4,06 respek.tiewelik, terwyl die prys van af­geroomde melk beraam is op 20 sent per gelling.

14) Van Zyl, H.J. Op. cit., p. 166. Opmerkµlg: · _Jn die lig daarvan dat die ondersoek na die verdienste yan Kgatla-arbeiders in die stad 'ndekade gelede plaasgevind het, kan aanvaar word dat die loonskale van die stedelike arbeiders tans veel hoer sal wees.

Met betrekking tot die boerderysektor, het lone oor di~ tydperk redelik konstant gebly. Volgens informante is die plaasbantoe op daardie stadium alreeds volgens die huidige loonskale in diens ge­neem. Hierbenewens het die pryse van mielies, mieliemeel en melk ewe konstant gebly en kan aanvaar word dat die plaasbantoe op daardie stadium in elk geval beter daaraan toe was met betrekking tot lone. Jn die loop van di~ tydperk het die loonskale van die plaas­bantoe nie verbeter nie maar het daar 'n merkbare verbetering gekom ten opsigte van voordele soos behuising, onderwysfasili­teite, jaarlikse bonusse en ander begunstiginge wat later in die hoofstuk volledig bespreek word.

-15) Beukes wys daarop dat, vanwee die feit dat die lone van arbeiders

218

laag is, daar min aandag aan boekhouding en kosteberekening in die landboubedryf gegee word. Om hierdie rede kan die verliese wat ontstaan as gevolg van arbeidsondoeltreffendheid nooit werklik deur boere bepaal word nie. Volgens horn is dit een van die redes waarom die meeste boere in die land onder die wanbegrip verkeer dat die Bantoes vir alle vertakkings van die landboubedryf 'n goed-

koop en onvervangbare arbeider is. Vergelyk: Referaat gelewer deur Beukes, W. T. H. , oor: ,.Die ar­beidsvraags.tuk in die Suid-Afrikaanse Landbou". Die Natilrelle­vraagstuk, SABRA, Februarie 1950, p. 1-01, 102.

16) Opmerking: Ten einde boere aan te moedig om tot die stap oor te gaan, word in die jongste verslag van die ,,Algemene Raad", vir voorlegging aan die Jaarkongres van die Suid-Afrikaanse Landbou­unie, verslag gedoen dat die Regering die ins telling van 'n lening­skema vir die oprigting van wonings vir Nie-blanke-plaasarbei­ders goedgekeur het.

Gemelde leningskema word deur die Landboukredietraad geadmi­nistreer en aansoek om die lenings kan deur boere by die plaas -like kredietkomitees gedoen word. Lenings word toegestaan tot 'n bedrag van hoogstens R500,00 elk vir die oprigting van driever­trekwonings en hoogstens R600, 00 elk vir die oprigting van vierver­trekwonings. Lenings van hoogstens R40, 00 per eenheid vir die aanleg van water word ook beskikbaar gestel. 'n Applikant is ge­regtig om 'n lening aan te vra vir die oprigting van hoogstens 10 won in gs. Vergelyk: Die Suid-Afrikaanse Landbou-unie, Verslag van die Algemene Raad, p. 64.

17) Opmerking: Volgens wet mag geen werkgewer lenings wat meer as RlO, 00 aan 'n arbeider toestaan nie. Na verstryking of verbreking van dienskontrak kan skuldeisers dus geen geregtelike stappe doen ten opsigte van lenings wat genoemde bedrag oorskry nie.

Tydens die ondersoek was hierdie maksimum dus reeds met R24, 00 per arbeider oorskry. Hieruit blyk dat werkgewers dus grootliks · op die integriteit van arbeiders moet staat maak ten opsigte van die delging van uitstaande lenings.

18) Die plaasbantoe verkies om op Saterdae te trou, die enigste dag waarop hulle nie by die landdroskantoor bedien word nie.

19) Van Zyl, H.J. Op. cit., p. 200.

219

20) Raubenheimer wys daarop dat die absolute afhanklikheid van Bantoe­arbeiders aim die Blankes toegeskryf kan word. Hy verklaar dat Bantoe-arbeiders nie, soos enige ander werker, 'n salaris ont­vang Die, maar hoofsaaklik deel in velerlei begunstigings soos vry kos, klere, inwoning, mediese dienste, •n ouhempenbroek, plu.s nog 'n kontantloon om as sakgled te dien. Hy bestempel die loon as sakgeld aangesien dit nie aangewend word om in huidige of toekom­stige lewensbehoeftes voorsiening te maak nie. Volgens ·hom ag die Bantoe-arbeider dit nie n~~ nie omdat werkgewers afhanklik is van sogenaamde

11goedkoop arbeid" maar intussen bereid is om

swaar laste ,te dra ten einde arbeiders en hulle gesinne so 'n seku­riteitsposisie te bied dat hulle altyd van hulle goedkoop arbeid ver­seker mag wees. Rautenheimer, J. Op. cit., p. 131.

21) Mayer, Philip. Op. cit. , p. 172.

220

VI DIE GODSDIENSTIGE ASPEK

(a) Inleiding

In die lig van genoegsame beskikbare gegewens na aanleiding van na­

vorsing ten opsigte van die tradisionele religie van die verskillende

bevolkingsgroepe wat in die gebied van ondersoek verteenwoordig

word, is dit in hierdie ondersoek nie nodig geag om 'n rekonstruksie

van die tradisionele r e ligieuse begrip van die Bantoe in die algemeen,

of die Batswana in die besonder, te maak nie. l)

Die wyse waarop nuwe religieuse kultuurwaardes in die milieu van

die boereplaas aanvaar, ervaar en uitgeleef word, het nog nie van te

vore die indringende aandag van enige navorser geniet nie. Dit word

in hierdie hoofstuk onder die soeklig geplaas en onder die volgende

opskrifte bespreek:

(b) Die inslag van die Christelike godsdiens onder die Bantoe-bevol­kingsgroepe van Suid-Afrika

Badenhorst vermeld dat die sendinggeskiedenis afdoende bewys lewer

dat, van alle bevolkingsgroepe in die were_d, die vatbaarheid vir die

Christelike religie in die geval van animiste onder wie die Bantoes

tel, van die hoogste was. 2

)

Hy wys daarop dat daar aan die einde van 1951 nie minder nie as 78

staatserkende kerke en -genootskappe onder die Bantoes bestaan het,

terwyl 1 286 aansoeke van separatiste- en sektekerke op hierdie sta­

dium op die waglys van die Departement van Bantoesake was ten

einde staatserkenning te verkry.

221

Uit die volgende gegewens blyk watt& inslag die Christelike gods­

diens tot en met 1960 alreeds onder die Bantoebevolkingsgroepe van

Suid-Afrika gehad het:

Kerklike denominasie

Nederduits Gereformeerd Gereformeerd Nederduits Hervormd Anglikaans Presbeteriaans Methodis Rooms-Katoliek Apostoliese Geloofsending Congregational Luthers Baptiste Volle Evangelie Sewende Dag- Adventiste Bantoe-Christelike Kerk

(Bantoe-Separatiste) Ander Christene

Aantal siele

524 706 18 112 21 565

752 095 203 929

1 320 566 755 073 119 960 136 330 542 668 103 700

33 326 22 604

2 313 365 552 060

7 420 059

Op hierdie stadium was daar volgens berekening slegs 3 501 572

Bantoes wat nominee! nie by die Christendom aangesluit het nie.

Hierdie groot getal Christene het egter nie onvoorwaardelik hulle

tradisionele godsdiens vaarwel gese in ruil vir die Christelike religie

nie. Navorsers beklemtoon juis die feit dat tradisionele godsdiens­

elemente ,' naas die nuutaanvaarde, kenmerkend is van kerke onder

die Bantoe, dat die tradisionele beoefen word omdat dit nog in 'n

wesenlike behoefte voorsien met die nuwe daarnaas ten einde aan-

sien by en aanvaarding deur die Blankes te verkry.

222

Die sameflansing van tradisionele en Christelike godsdiensvorme

word weerspieel in die groat getal separatistiese bewegings waarvan

Ethiopiese, Sionistiese en Messiaanse bewegings nuwe skeppinge ver­

teenwoordig. 3

)

Die aantreklikheid van hierdie 11nuwe " godsdiens vir die Bantoe word

bevestig deur die feit dat hierdie bewegings gedurende die tydperk

1946-1960 die grootste groei belewe het,naamlik 304, 0%, wat daarop

neerkom dat daar 'n drievoudige toename in getalsterkte was, soos

blyk uit die volgende:

1946 761 341

1951 1 593 939

1960 2 313 365

Schapera 4

) bestempel die gretige, spoedige en spontane wyse waarop

die leringe van die Christendom deur die Suid-Afrikaanse Bant~e

aanvaar is, as die merkwaardigste van alle prosesse wat in di e akkul ­

turatiewe situasie waarin die Bantoe hom sedert aanraking met die

Blankes bevind het, tot openbaring gekom het.

Ten opsigte van die inslag wat die Christelike religie onder die

Basoeto gevind het, kom Ashton5

) tot die slotsom dat 11 ••• nowadays ,

a fairly definite belief in God is widespread owing to missionary

influence and teaching over the past hundred years ". Hy beweer dat,

11practically everyone has some knowledge, no matter ho w garbled,

of Christian doctrines ••. "

Navorsers is dit eens dat die inslag wat die Christelike religie onder

223

die Suid-Afrikaanse Bantoe gevind het, intenser was waar daar 'n vol ­

gehoue en intieme kontak tussen die draers van die Christelike en

nie-Christelike kulture was.

Op boereplase en in stedelike gebiede het die Bantoes oor 'n lang tyd

reeds die geleentheid gehad om daagliks met die uiterlike en maklik

waarneembare van die godsdiens van die Blankes in aanraking te

wees. Dit het veranderinge in hulle godsdienspatroon ten gevolg gehad

wat alreeds van een generasie na die ander oorgedra is en gevolglik

al werklik dee! van hulle nuwe kultuurpatroon geword het.

Onder hulle volksgenote wat steeds binne stamverband vertoef het,

kon die proses nie so intens en so spoedig plaasvind nie, want soos

Schapera dit stel: G) ,,many aspects of Western civilization do not thus

directly reach the native at home".

Dat daar 'n verskil in die intensiteit van beihvloeding op godsdien­

stige gebied was tussen Bantoes op boereplase, Bantoes in dorps- of

stadsgebiede en Bantoes wat hulle nog steeds in stamgebiede bevind,

ly geen twyfel nie en word veral deur die volgende woorde van

Schapera bevestig: 11 ••• the traits of Western civilization not brought

into the reserves are most fully presented only to the Native working

in the towns. On the mines and elsewhere he encounters the white

man's technical achievements in their most developed form; as a

houseboy he observes fiarly intimately the functioning of European

domestic and social life; while in the streets he observes other ele­

ments of material culture, social intercourse, and the regulation of

public life. Here also he meets members of many other Native tribes,

drawn from all parts of South Africa and even from territories

further north. But all this he must leave behind him when he returns.

224

It does not as yet exist in his home, and can only indirectly through

him affect those remaining there".

Terwyl Bantoes binne stamverband hoofsaaklik met die blote feite­

inhoud van die Christelike religie kennis gemaak het, het die plaas­

en stedelike Bantoes die geleentheid gehad om daagliks met die

draers en aanhangers daarvan te assosieer.

Deur die aanskoue van die praktiese beoefening en uitlewi.ng van die

Christelike godsdiens deur die Blankes, tesame met die kritiese hou­

ding wat hulle ingeneem het ten opsigte van die Bantoes se tradisio­

nele religieuse opvattings, funksies, seremonies en ritusse, het laas-

genoemde spoediger op die plase en stede verdwyn as in die tuisge­

biede.

In die lig hiervan kan die antwoord van een van Mayer se informante ,

op 'n vraag na aanleiding van die verskil tussen 'n Rooi-Xhosa van die

stad en h Skool-Xhosa van die stamgebied, begryp word: ,,A Red

person does not pray as I do, I attend church, I serve God, a Red

person serve the ancestors". 7

)

Die invloed van die stad was egter van so 'n aard dat die uiters kon­

serwatiewe Rooi-Xhosa selfs in so 'n mate alreeds die Christelike

godsdiens aanvaar het dat Pauw bevind het dat slegs lOo/0 geen of wei­

nig belangstelling in kerkelik aktiwiteite openbaar nie . Van hierdie

l Oo/0 verklaar hy egter: S) 11The content of their religious beliefs still

appears to be largely pagan , though it is often mixed with elements

of Christian belief".

Ten spyte van die weerstand wat hierdie groep teen elemente uit die

225

Christelike godsdiens bied, het sekere elemente nogtans in so 'n mate

in hulle huidige godsdienspatroon geihtegreer geraak dat Mayer van

dieselfde groep verklaar: 9

) 11 •• • when occasion arises at the house

of a christian neighbour, well disposed Red people may be found

happily taking part in hymn singing or even prayer".

Dit kom dus daarop neer dat die geringe persentasie van die stads­

bantoe wat nog p.ie aan die een of antler Christelike kerk behoort nie,

alreeds sekere elemente uit die Christelike religie oorgeneem het

en dit dualisties naas die tradisionele beoefen.

Wat die Ban toes op boereplase aanbetref, blyk die inslag van die

Christelike religie nog intenser te wees as in stedelike gebiede.

MacmillanlO) wys daarop dat die verspreiding van Bantoes op boere­

plase, die verbreking van stambande en die gunstige sosiale betrek­

kinge tussen Blankewerkgewer en Bantoearbeider, die beskawings­

proses verhaas en geihtensifiseer het. Hy verklaar: 11For natives

thus scattered about on farms, moreover, tribal ties were weakened

or destroyed. It is true that on most European farms they may be

kindly and humanely treated ••• race hatred, mercifully, is usually

reserved for a race obstruction, and does not interfere with the.

most kindly relations between individuals. Most of them are happy

enough in their ignorance, and with many good employers individuals

are well cared for and make some progress in civilization".

Uit 'n ondersoek van Monica Hunter11) na die plaasbantoe (Rooi­

Xhosa) in drie distrikte van die Oostelike Provinsie, blyk dat op

twaalf van die agt en twintig plase wat deur haar besoek is, die oor­

grote meerderheid van die arbeiders aan die een of ander Christelike

kerk behoort het. Op die betrokke plase waar die Bantoebewoners

226

hoofsaaklik Christene was , was daar binne e lke ses myl reeds 'n be­

staande kerkgebou waar dienste bygewoon kon word.

Sy beskou die plaasbantoe van hierdie gebied as uiters konserwatief

en toon dat, soos by die Rooi-Xhosa in die stad, die meeste tradisio­

nele godsdienstige gebruike nog steeds in volle swang is. Tog bevind

sy dat, ,, ••• in spite of conservatism there is a strong desire for edu­

cation and a willingness to organize to ensure improvement of

economic condition".

Hierdie strewe en hunkering na 11geleerdheid11 in belang van die verbe­

tering van 'n ekonomiese bestaan, het 'n groot bydrae gelewer, tot

die inslag wat die Christelike religie onder die Bantoe gevind het.

Die godsdiens van die skool het vir die skoolgaande jeug die gods­

diens van die 11geleerdes" geword. Die Bygel het deur die toedoen van

skoolgaande kinders 'n plek in ouerhuise gevind en die boodskap daar­

van het deur die leesgierigheid van kinders ook die ongeletterdes uit

die monde van hulle kinders bereik.

Ten opsigte van Christenskap en lone bevind Monica Hunter, ,,It is

noticeable that on all farms where slightly higher wages are given

practically all the servants are Christian, and that Christian families

are upon the whole cleaner and better housed than pagans". 12)

Uit die ondersoek in die Coligny-gebied kom dieselfde aan die lig en

blyk dat Blankewerkgewers ter wille van die deugde wat aan Chris­

tenskap verbonde is en die voordele wat dit vir die boerdery inhou,

voorkeur gee aan arbeiders wat nie meer ,,heidene" is nie.

227

Die plaasbantoe is nie onbewus van hierdie potensiele ekonomiese

voordele nie. So kon daar in hierdie digbewoonde mielieproduserende

gebied waar die landbou grootliks verskil van die Oostelike Provinsie

en baie meer arbeiders per boerdery-eenheid benodig word, in teen­

stelling met Monica Hunter se bevinding, nie een Bantoe aangetref

word wat homself nie as 'n Christen bestempel het nie. Dit bly 'n

vraag welke persentasie van die Bantoes wat in hierdie gebied aan die

volgende kerklike denominasies behoort of hulleself onder die sorg

daarvan skaar, daartoe genoodsaak is weens die houding van hulle

werkgewers:

1 Hermannsburgse Lutherse kerk (Kereke ea Luther)

2 Nederduitse Gereformeerde kerk in Afrika (Kereke ea N. G. )

3 Zion Christian Church (Kereke ea, Zion)

4 Morians Episcopal Apostolic Church in Zion (Kereke ea Moria)

5 Apostoliese Geloofsending (Apostolo)

6 Bantu Apostolic Faith Mission of South Africa

7 Church of England (Church)

8 Wesleyan Church (Kereke ea Wesele)

9 Bantu Methodist Church (ook genoem die ,,Donkie-kerk'~

10 Rooms-Katolieke kerk (Kereke ea Roma)

11 Gereformeerde kerk (Kereke ea Gereformeerd)

12 Apostelkerk

13 Die Doperskerk

14 Ethiopian Church (Kereke ea Ethiopia)

15 African Faith Mission

16 African Bechuana Church

1 7 The General Faith Assembly Zion Church

18 African Province Church

228

19 African Methodist Episcopal (A. M. E.)

20 Methodist Church

21 African Church

22 Saint J ohn's Church

23 Sephiri

In 1958 is daar alreeds deur die kerkraad van die Nederduitse Gere­

formeerde gemeente van Coligny aan die Ring van Lichtenburg ver­

slag13) gelewer dat daar nie meer heidene 14

) in die gebied woonagtig

was nie en dat daar gedurendedaardie, kerkjaar nie 'n enkele besnyde­

nisseremonie15) in die gebied plaasgevind het nie.

Opsommend kan verklaar word dat, alhoewel die Bantoe in die Repu­

bliek van Suid-Afrika oor die algemeen die Christelike godsdiens aan­

vaar h et of toegelaat het dat sekere elemente daarvan in hulle tradi·­

s ione le godsdiens geihtegreer geraak het, die mate van inslag verskil

tussen Bantoes in stamgebiede, in stede en op boereplase, as gevolg

waarvan die huidige godsdienspatroon van gemelde groepe ook nie oor­

eenstem nie.

Soos reeds vermeld, blyk dit <lat die verskille toegeskryf kan word

aan faktore soos die milieu waarin die betrokke groepe hulle oor die

jare bevind het, die wyse waarop en die mate waarin kontak met die

Blankes as draers van die Christelike religie gemaak. is, die aard

van onderlinge sosiale betrekkinge en die wedersydse ekonomiese af­

hanklikheid tussen Blankewerkgewer en Bantoe-arbeider.

Uit gegewens wat vervolgens uit die ondersoek van sekere aspekte

ten opsigte van die religieuse lewe van die plaasbantoe beskikbaar ge­

stel word, word dit moontlik om bestaande verskille nader te bepaal

229

en te omlyn.

(c) Die Bantoe- en die Blanke-Christendom

(i) Die Bantoe in die algemeen

Verskeie volkekundiges en teoloe het op grond van navorsing of erva­

ring die ontstaan en groei van separatistebewegings onder die Bantoe

toegeskryf aan die feit dat die Blankes as draers van die Christendom

deur handel en wandel 'n waninterpretasie aan die inhoud van die

Evangelie gegee het.

Sundkle/6) verklaar dat die ontsaglike groei wat die separatiste­

bewegings in die Republiek van Suid-Afrika belewe, hoofsaaklik toe te

skryf is aan 'n beleid van rassediskri.rµinasie wat as volg uitdrukking

vind in die twee amptelike tale: ,,Net vir Blankes" en ,,For Europeans

only".

Hy is van mening dat Eiselen met die woorde: 11 ••• contact with a popu­

lation of White Christians has raised the quantity and has lowered the

quality of Bantu Christian", wou impliseer dat die Blankes se leefwyse

en optrede teen die Christelike boodskap vloek, in di~ sin dat gods­

dienstige en kerklike apartheid, waarvan die Blankes voorstanders is,

nie die boodskap van die Christendom is ni e. Hy is daarom ook van

oortuiging dat: ,,Net vir Blankes ••• 'For Europeans only' is

figuratively but no less virtually written on many church doors in the

Union. And this fact is one of the reasons for the emergence of

Independet Bantu Churches".

Wanneer hy egter trag om gegewens oor die plaasbantoe te verstrek,

230

erken hy dat: l 7) ,,My material on this point is very scanty and pro­

vides the basis for only tentative statements. As far as my personal

lmowledge of the conditions goes , it has been gathered at casual

visits to farms and discussions with some Afrikaans and English

farmers".

Ten opsigte van die houding van die Batswana in Bantoegebied teenoor

Blanke Christene het Pauw18) bevind dat hy tydens elke besoek aan

'n separatistekerk, 'n eresitplek ontvang het en onder die indruk ge­

kom het dat die Blankes en hulle leefwyse telkens as ideaal vir die

hoorders voorgehou is. Hy kom egter tot die volgende algemene ge­

volgtrekki.ng: 111 have not found evidence of strong hostility a~ong

seperatists to the Government or to Europeans in general".

Huddleston19

) wat vir etlike jare as sendeling onder die Bantoe in

Johannesburg gearbei het, skryf die ontstaan van die talle sektes toe

aan 'n nasionale ontwaking by die Bantoe aan die eenkant en die

powere voorbeeld van Blanke Christene aan die anderkant. Hy ver­

klaar: 11Already , in the African community , we are watching the

emergence of a Sectarian Christianity based partly on African

nationalism, partly on a revolt against the disciples of organised

Christianity , partly on the terrible example of disunity shown by

white 'Churches' of many denominations".

Thwaite2

0) is egter van mening dat die eise wat die Christendom aan

die Bantoe stel, so hoog is dat hy weens sy onvermoe om dit as

sodanig te aanvaar en volgens die eise daarvan te lewe , slegs se kere

elemente daarvan oorneem om by sy eie aan te pas ten einde aan­

spraak te maak om as deel van die Christendom erken en aanvaar tc

word. Sy oortuiging is dat: ,,But even when the natives adopted

231

Christianity, especially when they attained the rank of the ministry,

they found its rules too difficult to put in practice and to live up to,

on the lines laid down for them by the whites, and demanded the right

to adopt it to their own environment, and yet be recognised as

Christians and be entitled to respect as such"·

Gerdener21

) spreek sy ontsteltenis uit oor die opkoms van die sekta­

risme en skryf.die verskynsel enersyds toe aan die vatbaarheid van

die Bantoe vir die Christelike godsdiens en andersyds aan 'n hunkering ·

na sekuriteit en uitlewing. Hy beskou die afwykende bewegings as vol­

kome inheems en as 'n teken van die Bantoe se onvergenoegdheid met

die Westerse aanbieding van die Christel ike waarheid en roerende po­

gings van hulle kant om die God van die Bybel op eg Afrika-wyse te

b 'd 22) aan i •

Uit hierdie uiteenlopende bevindinge en gevolgtrekkings blyk dat ver­

skynsels van separatisme en sinkretisme onder Bantoes hoofsaaklik

toegeskryf word aan 'n nasionale ontwaking, as gevolg waarvan 'n

verwerping van alle rassediskriminasie of alle sweem van sodanige

onderskeiding by die Bantoe ontstaan het.

Om hierdie rede vind daar 'n wegstroming van die kerk plaas aange­

sien die Kerk, volgens hulle, nie toepas wat hy preek nie, die

Blankes die boodskap van die Evangelie nie uitlewe nie en die Kerk

hulle nie s~eun in hulle vrywordingstrewe nie. Voorts blyk dit dat die

Kerk verwerp word omdat dit as 'n Blanke instelling gesien word wat

die Bantoe verder wil verslaaf.

Terwyl hulle na 'n eiesoortige moderne ontwikkeling strewe en ver­

lang, word alle tekens van rassediskriminasie as 'n teenstrydigheid

232

met die Christelike leer beskou.

(ii) Die Bantoe op boereplase

In die lig van wat reeds vermeld is, ontstaan die vrae of die vinnige

uitbreiding van die Christendom onder die Bantoes dan geen basis vir

verdere voortbou hied nie; of daar dan nie talle voorbeelde is van Ban­

toes wat, ten spyte van vervolging en kritiek, tog die Christelike ge­

loof behou het nie; of daar nie ook baie voorbeelde is van Christelike

individue of gemeenskappe met 'n oortuigde Christelike geloof en le ­

wenswandel nie; of daar onder die Bantoe van die Republiek van Suid­

Afrika nie 111 kern van gelowiges is wat , hoewel hulle nie vold~en aan

die Christelike standaarde nie, tog as ware Christene bestempel kan

word; of daar nie 'n kerngroep te vinde is wat ook oor karaktervast­

heid beskik op wie in tye van krisis gereken kan word nie; of daar

nerens 'n gemeenskap bestaan waar daar naas die beginsel van eie­

soortigheid nog 'n eenheidsgcvoel van Christus op die voorgrond tree

nie en of 'n veralgemening ten opsigte van die Bantoe se teleurstelling

in die Christelike lewenswandel van die Blankes van Suid-Afrika te

regverdig is.

Terwyl die Bantoes op plase 'n aansienlike deel van die Bantoes in

die Republiek van Suid-Afrika uitmaak, blyk dit dat wanneer gevolg­

trekkings ten opsigte van die Bantoe in die algemeen gemaak word ,

hierdie groep sonder meer onder d.ieselfde kam geskeer word.

Terwyl Sundkler erken dat sy materiaal ten opsigte van Bantoes op

boereplase uiters power en beperk is, haal hy nogtans uit 'n brief

van h Britse sendinggenootskap die volgende onverantwoorde para-23)

graaf aan: 11The majority of farmers have not interested themselves

233

in establishment of the old established churches on their farms, ~

are they interested in Church. • • or even Secular Schools (for the

reasons that the latter might affect their child labour) Thus the

Africans need for some sort of spiritual satisfaction depend upon his

own efforts: hence an open field for him".

Soortgelyke veralgemenings ten opsigte van die houding ·en optrede

van Blankes uit. die penne van persone wat beslis nie gegewens na aan­

leiding van 'n diepgaande ondersoek oor die verhouding tussen Blanke­

en Bantoe-Christene tot hulle beskikking gehad het op grond waarvan

sekere gevolgtrekkings gebaseer kon word nie, het oor die afgelope

dekades telkens die lig gesien en dus nie met die voile waarheid reke­

ning gehou nie.

24) Wanneer Huddleston verklaar: ,,And I know the solution. I know

it from experience : an experience which 99, 9% of my fellow South

Africans have never had and would not care to have. It lies in the

simple recognition that all men are made in 'the image and likeness

of God' : that in consequence each person is of infinite and internal

value, that the state exist to protect the person, but is in itself always

of inferior value to the person", spreek hy bloot op grond van 'n per­

soonlike gevolgtrekking na aanleiding van sy ervaring as sendeling in

die Bantoegemeenskap van Sophiatown. En wanneer Monica Hunter25

)

verwys na 'n groep plase waar Bantoes de1.r Blankes met ontslag ge­

dreig is indien dienste van die ,,Bantu Presbyterian Church" bygewoon

word, die Bantoeleraar die plase verbied is aangesien hy sy lidmate

aangemoedig het om op hoer lone aanspraak te maak in plaas van die

Evangelie te verkondig, kan nie sonder meer tot die gevolgtrekking

gekom word dat die Blankes onchristelik in hulle optrede teenoor werk-

234

nemers is nie en is dit allermins 'n weergawe van die algemene ge­

sindheid van Blankewerkgewers teenoor Bantoewerknemers op plase.

Die aanvanklike onwilligheid van Blankeboere om hulle bediendes in

die Evangelie te laat deel, die oop gemoed waarmee hulle bereid was

om van die teendeel oortuig te word en die uiteindelike gesindheid as

gevolg waarvan doelgerigte bydraes tot die kerstening van bediendes

op boereplase gelewer is, spreek duidelik uit die volgende voorval

uit die lewe van Robert Moffat wat in 1816 as sendeling uit Skotland

na Suid-Afrika gekom het. 26

)

Laasgenoemde is, terwyl hy op reis na Namakwaland was, deur 'n

boer versoek om die huisgodsdiens waar te neem. Moffat het hierop

geantwoord: 11Ja, maar uw volk moet ook tegenwoordig zijn", waarop

die boer geantwoord het: ,.Dan kon ik ook de bavianen uit de bergen

la ten roepen; die verstaan even veel van goddelijke dinge als mijn volk?"

Moffat het hierop as teks die skrifgedeelte oor die Kananese vrou ge­

lees waarop 'n ernstige gebed gevolg het . . Hierop het die boer gerea­

geer met die woorde: ,.Wacht eenoogenblijk,mijnheer", waarna hy

opdrag gegee het dat die bediendes geroep moes word. Voordat die sen­

deling vertrek het, het die boer teenoor horn die volgende bekentenis

gemaak: ,.Man, gij hebt met eenen harden ha.mer mijnen harden kop

verbrijseld. Nooit zal ik weder weigeren, . den slaven het Evangelie

te laten prediken".

27) Moorrees erken dat daar wel onder baie boere 'n afkerige gesind-

heid ten opsigte van die oordra van die Evangelie aan hulle bediendes

bestaan het, 'n verskynsel wat ook eie was aan ander Christenlande

van die wereld. Tog wys hy daarop dat Kicherer aan die Londense

235

Genootskap verslag doen dat: 11.De betere klas van ingezetenen onder­

wijzen hunne Hottentotten en hunne slaven, en door hunne bemiddeling

zijn sommige tot zaligmakende bekering gekomen".

Ten einde verder te bevestig dat veral die boere, sedert die vroegste

tye, diegene was wat getrag het om hulle bediendes met wie hulle

daagliks in aanraking was, met die woord van God bekend te maak,

haal hy die woorde van Van der Kemp aan, 'n sendeling wat bitter

teen die boere gekant was. In 'n verslag van 1807 vermeld hy: ,,Er

word meer en meer een werk Gods openbaar onder de boeren van

Winterhoek en Zondagsrivier, met sommige van wie wy bekend Zijn,

en die niet slechts Gods Woord onder hun eigen volk, maar ook onder

de Hottentotte bekend maken".

La.ngs hierdie weg is die Evangelie sedert die koms van die Blankes

na die verskeidenheid bevolkingsgroepe van die Republiek van Suid­

Afrika gedra. Te midde van baie uitsonderings het Blanke-Christene

hulle Christelike roeping teenoor die heidene nie verontagsaam nie.

Die geskiedenis lewer afdoende bewys dat, benewens die arbeid deur

kerklike kanale, geen groep uit die Blankebewoners van Suid-Afrika

'n groter bydrae by wyse van persoonlike getuienis tot die kerstening

van die heidene gelewer het as juis die bewoners van boereplase nie.

Soos Hansdons de Lange 'n swaargewonde Zoeloe-spioen na sy tent

gedra het ~n voordat hy gesterf het, 'n diep geestelike gesprek met

horn gevoer het, het talle Blanke-Christene op boereplase, deur

persoonlike getuienis en voorbeeld, doelgerigte bydraes gelewer om

hulle arbeiders met die Evangelie van Christus te konfronteer.

Dit was juis hulle wat in die woorde van Van der Walt28

) vir eeue met

236

die Ban toe saamgeleef en -gewerk het, vir die Ban toes voogde was,

hulle teen parasiete en vyande beskerm het, die stryd om te bestaan,

maar ook die vrug van die arbeid, met hulle gedeel het.

Bewerings wat die Bantoe se teleurstelling in die Christelike gods­

diens , soos dit deur die Blankes beoefen word , as 'n oorsaaklike fak­

tor voorhou vir die verskynsels van separatisme en sinkretisme en

dit sander meer op die rekening van die Blanke-Christendom plaas,

asof laasgenoemde met oneerlike motiewe 'n Evangelie verkondig

het ten einde die Bantoe apart te hou en tot in lengte van dae te ver­

slaaf , is hoofsaaklik gegrond op gegewens ·wat bykans 4 miljoen Ban­

toes op boereplase buite berekening gelaat het.

Uit getuienisse van lidmate en leraars behorende tot 23 bestaande

kerke,sektesen separatistebewegings, was daar nooit enige aandui ­

ding dat 'n betrokke kerklike denominasie aangehang word van wee

die sogenaamde ,,Net vir Blankes"-beleid van die ,,Boerekerk" nie. 29

)

Inteendeel het dit geblyk dat, indien die Blankes vir hulle ruimte sou

maak , niemand daarvan gebruik sou maak nie aangesien daar geen

sweem van hunkering tot gesamentlike aanbidding by enige informaat

bepaal kon word nie.

Soos reeds in 'n vorige hoofstuk vermeld, kan die verhoudinge tussen

Blankes en Bantoes op boereplase, in vergelyking met die res van die

Republiek, as uniek bestempel word. Hier is sprake van 'n eiesoor­

tige verstandhouding waarvolgens elke hoer sy eie Bantoes op grand

van 'n besondere onderlinge verhoudingspatroon, van alle antler

Bantoes differensieer. Van Bantoekant het dieselfde gesindheid aan

die lig gekom, sodat Bantoeplaasbewoners dikwels getuig het: ,,die

baas is kwaai, hy laat ons hard werk maar ons ken horn, sy hart is reg".

237

Hierbenewens het Bantoes, ongeag welke kerklike denominasie hulle

verteenwoordig, graag melding gemaak van die simpatieke en Chris­

telike gesindheid van die Blankes wat nie slegs aan hulle voertuie

beskikbaar stel om dienste by te woon nie, maar selfs op hulle ver­

soek lokale beskikbaar stel waar dienste waargeneem kan word, aan

alle leraars oop deure op die plase hied, aan die plaasbantoe onder­

steuning hied om hulle finansiele kerklike verantwoordelikhede na te

kom en hulle voortdurend vermaan om getrou te wees in die nakoming

van kerklike aktiwiteite.

Hulle is egter van oortuiging dat die 11baas" die begeerte koester dat

alma! aan sy kerk (Sendingkerk) moet behoort en dat hy nie vertroue

het in die leraars van die 11vreemde" kerke nie. Tog vereer die baas

en sy mense soms die kerkgangers met hulle teenwoordigheid, by

welke geleentheid daar aan hulle 'n ereplek in die kerk gebied word ,

die boodskap ook in Afrikaans vertolk of herhaal word, 'n woord

vnn waardering en goeie wense tot hulle gerig word en hulle name

pertinent voor God in die gebed genoem word.

Volgens die Bantoeleraars is die boere hulle vriende. Plase word eg­

ter nooit besoek alvorens hulle persoonlik toestemming daartoe vra

nie. Op 'n vraag waaraan die goeie gesindheid van die boere toege­

skryf kan word, het 'n leraar as volg geantwoord: 11Die Blankes we et

dat die Kerk en die Bybel nooit 'n mens slegter maak nie, en al die

boere wil graag beter mense op die plaas he".

Dit het egter duidelik geblyk d~t die Blankes die godsdiens van die

Bantoes as uiters oppervlakkig beskou en as steeds oorlaai met hei­

dense opvattings, instellings en gebruike. Soveel as 90% van die

boere huldig die mening dat die Bantoe nooit daartoe sal kom om se-

238

kere elemente uit sy tradisionele godsdiens prys te gee nie. Uit ant­

woorde op 'n vraag welke heidense gebruike nog onder die plaasbantoe

waargeneem word, was dit feitlik moontlik om weer 'n rekonstruksie

van die tradisionele religie van die Bantoe te maak.

Ten spyte hiervan staan die Blankes passief. Aangesien hulle min

begrip ten opsigte van die basiese oorsake van sinkretistiese neigings

onder die Bantoe aan die dag le, word dit Of geheel en al gei"gnoreer Of

bloot veroordeel. Om hierdie rede bly daar steeds 'n spontane sinkre­

tisme in werking wat deur die goeie, passiewe gesindheid van Blanke­

kant, onbewustelike ondersteun, gesterk en aangemoedig word.

Te midde van die Bantoes se waardering vir hulle werkgewers se

verdraagsame houding. goeie gesindheid en materiele ondersteuning

ten opsigte van hulle kerKliK:e m·eelewing, blyk dit dat die eertydse

aandeel van Blankes wat deur middel van hulle Christe like lewens­

wandel en persoonlike getuienisse vir Christus en Sy Kerk, 'n groot

bydrae tot die kerstening van hulle arbeiders gelewer het, vandag

ten einde gekom het en dit as die uitsluitlike taak en roeping van die

Kerk beskou word.

Te midde van die bestaan van 'n groot verskeidenheid kerklike deno­

minasies, blyk dit dat die separatiste- en sektekerke oor die afge­

lope 5 jaar nie 'n noemenswaardige groei onder die plaasbantoe ge­

had het nie. Weliswaar bestaan genoemde kerke elk uit 'n baie klein

hoeveelheid lidmate. Hierdie kerke geniet egter die ondersteuning

van die lidmate van al die ander kerke, in di~ sin dat die dienste van

profete ook vir hulle beskikbaar is en waarvan heimlik gebruik ge­

maak word.

239

Daar is steeds 'n groot toestroming tot kerke waar Blankes aan die

spits staan. Lidmate behorende tot hierdie kerke maak met tro_ts van .

hulle lidmaatskap melding en praat gewoonlik neerhalend, minagtend

en glimlaggend van die bedrywighede van sekte- en separatistekerke

wat van lekepredikers gebruik maak van wie die grootste per sentasie

selfs ongeletterd is.

As bewys van die vertroue wat die plaasbantoe nog in die Blapkes

stel, dien die feit dat die Nederduitse Gereformeerde gemeente, toe­

vallig die kerk met die grootste lidmatetal in die gebied, gedurende

die afgelope dekade 4 maal voor die keuse gestel is om 'n Bantoele­

raar in plaas van 'n Blankeleraar te beroep. By elke geleentheid het

die kerkraad eenparig op 'n Blankeleraar besluit, 'n tendens wat in

alle plattelandse gemeentes van die kerk sigbaar is. Waar Bantoele­

raars wel in 'n paar van die plattelandse gemeentes bevestig is,

moes kerkrade deur die Blankes daartoe oorreed word. 30)

In 'n vorige hoofstuk is reeds gewys op 'n wedersydse afhanklikheid

tussen werkgewer en werknemer waaruit 'n verstandhouding ontwik­

kel het waarin die werkgewer vir die werknemer en sy mense 'n pa

geword het ten opsigte van die stryd om te bestaan.

Ten spyte van sekere ongelukkige uitsonderings, trag die Blankes op

boereplase om hierdie vertroue waardig te wees en geniet die meeste

plaasbanto~s die voorreg om deur hulle werkgewers as 11naaste" be­

handel te word. Naas hierdie uiting van liefde smaak hulle ook die

genot van regverdigheid en geregtigheid van 'n optrede wat nie hard

of koud is nie maar ook nie ontaard in sentimentaliteit wat grense

tussen mense wil uitwis nie. Met hierdie basiese verhoudingspatroon

het die plaasbantoe opgegroei, daarmee versoen geraak en horn selfs

240

oak versoen met die ongelukkige afwykings en uitsonderings.

Vir die plaasbantoe wat nag nie in dieselfde mate as die Bantoe in

stedelike en Bantoegebiede die modern-heidense invloede ten prooi

geval bet nie , bet die Evangelie van Jesus Christus, nieteenstaande

die behoud van baie tradisionele elemente, nag 'n ander betekenis.

Die kerk en die Christmdom word nie gesien as die antwoord om

ideale van vryheid, gelykheid en broederskap, die uitwissing van

armoede en die ontwikkeling van 'n volk tebewerkstellignie. Van die

vrees dat die Christendom, soos dit in die Blankes se godsdiens

gestalte vind, daarop toegespits is om die Bantoes in slawebande te

verkneg en in armoede agter te laat, kon hier geen spore gevind

word nie. Immers die verknogtheid van die plaasbantoe aan die

boereplaas en s y mense, die begeerte om naby aan hulle 11pa" te bly

lewer hiervan voldoende bewys.

In die lig hiervan kan die pla.asbewoners, ondanks vele spore van

separatisme en sinkretisme, nag gesien word as 'n gemeenskap

w;iar daar, naas die begins el van eiesoortigheid, oak 'n eenheidsbe­

ginsel in Christus op die voorgrond tree en kan hierdie bykans 4

miljoen Bantoes as 'n suurdeeg en kern dien tot die opkoms van 'n

11nuwe" Bantoe-Christendom in die Republiek van Suid-Afrika.

(d) Sinkretisme en die voorkoms daarvan in die verskillende fasette van die religiositeit van die plaasbantoe

(i) Algemeen

Daar is reeds verwys na die sameflansing van die evangelie-waar­

heid en sy karikatuurvorme as verskynsel in die godsdiensbeoefening

241

van die plaasbantoe.

Nou is dit duidelik dat dit 'n kenmerkende verskynsel onder die Ban­

toe van Afrika i.s om alle moontlike godsdiensvorme met stukkies van

die evangeliewaarheid te krediteer ten einde langs die weg van Chris­

telike waarheid 'n onderdak te soek.

Dit is vanwee hierdie feit dat 'n opskrif onderaan die standbeeld van

Nkrumah in Accra as volg lui: 11Soek eers die politieke koninkryk en

al die antler dinge sal jou ten deel val", of die leuse 11

Kom na Jesus",

wat in Kenia vervang is deur: 11Kom na Jomo Kenyatta", of die Ban­

toeleraar wat 'n ngaka versoek om ,,medisyne" in sy nu we kerkgebou

in te messel om die bose geeste uit te hou. 31

)

Du Plessis wys daarop dat oral waar godsdienste mekaar op 'n sub­

stratum van godsdienstigheid ontmoet, dit die ontstaan van sinkre­

tistiese vermenging tot gevolg het, Ten einde die diepte van sinkretisme

te peil, verklaar hy: 110ns kan dit alleen leer begryp as ons onsself

in die plek van die naturel stel wat in sy primitiewe religiositeit

waarin hy nog met baie vesels verbind is, ware lewe en beweging

soek in die integrasie van die mens in die totaliteit van die kosmiese

natuurlike orde. Die mens is self 'n deel en aspek van die natuurorde

net soos die gode en die gemeenskap". 32

)

Die sinkretistiese dr ang kan volgens horn alleen oorwin word as dit

konstant met die waarheid van die Woord van God gekonfronteer word

en as die Evangelie van Jesus Christus ook spreek in die konkrete

lewe van die Bantoe.

Soos die Christendom aan die Bantoe gebring word, is die godsdiens

242

en die lewe van mekaar geskei. Hierdie skeiding tussen godsdiens en

kultuur word nie deur die Bantoe begryp nie want vir horn is die gods­

diens en die kultuur en die lewe onafskeidbaar.

Die gesekulariseerde Westerse kultuur is in die oe van die Bantoe ook

deel van die Christelike godsdiens. Hierdie gesekulariseerde Wes­

terse kultuur word deur sy onchristelike karakter egter geskei van

die godsdienstige wortel sodat die Woord van God nie meer vir die

lewe buite die suiwer godsdienstige spreek nie. Dit bring mee dat vir

die Bantoe vir wie die godsdiens en lewe so nou met mekaar in ver­

band staan, dit 'n onmoontlik toedrag van sake is en hy daarom, !Y:­dens sy lewensmoeilikhede, sy toevlug tot magiese hulpmiddels neem

of tot die afgestorwe voorouers wat, ooreenkomstig hierdie pri.mi­

tiewe religieuse besef, wel vir die daaglikse le we van betekenis is . 33

)

Iii die lig hiervan kan begryp word waarom die plaasbantoe wat daag­

liks intiem in aanraking is met die Blankes as draers van die Chris­

telike godsdiens en selde die Woord van God hoor spreek in hulle

alledaagse en praktiese lewe, die hand bly uitstrek na tradisioneel

magiese hulpmiddele ten einde sekuriteit te vind ten opsigte van die

oplossing van probleme in alle lewensituasies.

Ten einde die voorkoms van sinkretisme, of soos Gerdener dit

noem, ,,die saampraat van die 'traditional beliefs' met die Evangelie1134)

onder die plaasbantoe te betrag , is die navorsing gerig op religieuse

opvattings en praktyke, die rol van profete as verskaffers van seku­

rieit en die rol van uiterlike tekens op kerklike differensiasie en iden­

tifikasie.

Oor 'n tydperk van 12 jaar het die navorser as sendeling noue kontak

243

gehad met Blankes sowel as Bantoes woonagtig op boereplase. In

hierdie tydperk is ongeveer 3 000 plase in Bultfontein, Coligny en

Lichtenburg besoek waar 5 000 lidmate en 20 000 siele behorende

tot die N. G. Kerk woonagtig was en uit wie se godsdiensbeoefening,

spore van sinkretisme steeds op die voorgrond getree bet. Nadat die

navorser vir 5 jaar die plaasbantoe van die gebied van ondersoek gees­

telik bedien het en die vertroue van die gemeenskap geniet het, het

hierdie navorsing 'n aanvang geneem.

(ii) Religieuse opvattings en praktyke

Die begrip van Modimo

Daar bestaan geen twyfel by die plaasbantoe ten opsigte van die be­

staan van God nie.

Erasmus35) kom tot die gevolgtrekking dat Modimo vir die Tswana

van Dithakong 'n vae en veraf opperwese is wat vir hulle geen lewende

krag of werklike persoonlike God in hulle alledaagse lewe is nie en

dat die afstand tussen hulle en Modimo gedurende die afgelope eeu

groter geword het , terwyl daar geglo word dat die voorgeslagte

meer van Modimo geweet het as die huidige.

Waar die plaasbantoe van Coligny hoofsaaklik ook tot die Tswanavolk

behoort en nie ver van Dithakong woonagtig is nie, het daar tog 'n

groot verskil in opvatting ten opsigte van Modimo aan die lig gekom.

In ooreenstemming met die Skriftuurlike openbaring ten opsigte van

die attribute van God die Vader, bestaan daar geen twyfel dat die

plaasbantoe, op hulle wyse, dit as sodanig glo en aanvaar nie.

Ten opsigte van die onmededeelbare eienskappe van God, word die ge-

244

loof gehuldig dat Hy onafhanklik, onveranderlik, almagtig en alom­

teenwoordig is; dat Hy selfs deur Sy onmededeelbare eienskappe nie

afgeskeie is van die mens nie maar dat Sy alomteenwoordigheid juis

daaruit blyk dat Hy as alrnagtige Skepper teenwoordig is by die skep­

ping van lewe (die geboorte van 'n kind), dat Hy in Sy almag teen­

woordig is by die afbreek van die !ewe (in die dodekamer tussen die

wakendes), dat Hy teenwoordig is in die Bybel (Sy woorde) wat

iewers in die huis bewaar word, dat Hy teenwoordig is in die kerk­

like kleed en ampsdrag en selfs onder die borne in die veld waar sy

skepsele bid om reel of waar die sakramente van die Heilige doop en

nagmaal bedien word. (Hy is in die brood, in die wyn en in die

water) .

Deur die Woord van God , deur Sy Kerk en Sy boodskapdraers, is

Modimo wat vir die voorgeslagte ver, vaag en onbekend was , deur

di e Blankes naby gebring. So naby dat Modimo vir hulle gekom dat

'n ouderling tydens die oprigting van 'n grafsteen, na die graf van

s y dierbare gewys en oor die teks uitgewy het: 11dit is hier niks an­

ders as 'n huis van God nie".

Die siening ten opsigte van die onaihanklikheid van God verskil

grootliks van wat die Skrif leer. Vir hulle is God afhanklik van Sy

Kerk, predikante en profete, van mense en hulle gawes, want

deur gebede, handelinge en gesindhede van mense , bring Hy aan

mense heil, weer Hy onheile af en skenk Hy aan mense die salig­

heid ('n voorspoedige lewe).

Ten opsigte van die mededeelbare eienskappe van God, word die ge­

loof gehuldig dat, in die mededeling van hierdie eienskappe, God

deur die mens se optrede , doen en late beihvloed word.

245

Eienskappe soos wysheid, barmhartigheid, genade, geloof, lankmoe­

digheid, geregtigheid, waaragtigheid, kan deur verskillende mense

op verskillende wyse en in 'n verskillende mate deelagtig gemaak

word, afhangende van faktore soos kerkverwantskap , die wyse van

sakramentsbediening, die persoon van die leraar of profeet, s igbare

voorwerpe soos die kleed,uniform , diplomas, sertifikate , bydrae­

kaarte, die besit van 'n Bybel of die verhouding van die mens tot sy

medemens.

Die skeppingswerk van God word nie beskou as ter wille van die eer,

glorie en heerlikheid van God nie; inteendeel word God beskou as

die Wese wat Homself beskikbaar stel tot die eer, die geluk, voor­

spoed en welsyn van die mens. Daar is dus ook min kennis ten op­

sigte van die oorsprong van sonde , met die gevolg dat hulle sondebe­

grip nie ruimte het vir die erfsonde nie, terwyl die uitwerking en

gevolge van die werklike sondes weer so oorbeklemtoon word dat dit

onaanvaarbaar is dat God bloot op grond van skuldbelydenis sonder

verder e genoegdoening, slegs op grond van Sy genade deur Christus

Jesus , volkome vergifnis bied.

Ten opsigte van beloning en straf, blyk dit dat God in hierdie lewe

die mens straf of vergoed deur 'n voorspoedige of teespoedige lewe.

straf oorval die pers oon in die een of ander vorm van ellende, ter­

wyl verlossing beteken om van die straf verlos en met 'n voorspoe­

dige lewe oeloon te word.

Dit lyk egter dat die hiernamaals tog beskou word as 'n plek van

heerlikheid en straf waar daar 'n skeiding sal wees tussen goeie en

slegtes. Die plaasbantoe verklaar dat hulle dit van kleins af by die

246

boere geleer het dat die slegte mens Hel toe gaan terwyl die goeies

vir die Hemel bestem is.

Die voorsienigheid van God word gesien in Sy versorging van mens

en <lier, Hy sorg vir vrugbare en onvrugbare jare, vir spys en drank,

vir gesondheid en krankheid en vir rykdom en armoede. Dit word

egter algemeen aanva.ar dat die Satan as vyand van God ook oor bona­

tuurlike mag beskik en mense toerus om as sy persoonlike instru­

mente gebruik te word om ander mense te benadeel.

Om sataniese magte te bestry, is meer as net gebed nodig. Om hier­

die rede word dit raadsaam geag om 11godsmanne" te raadpleeg om

deur middel van hulle gebede en spesiale metodes die sataniese magte

te bestry in belang van die heil en beskerming van die ongelukkiges.

Ten opsigte van gebed is sekere groepe hierargies geskakel en be­

staan die opvatting dat die gebede van Blankes, predikante, profete,

ouderlinge, lede van vrouverenigings (basadi ba seaparo- vroue wat

gekleed is), jeugverenigings en sekere goeie mense, kragtiger is as

di~ van 11

gewone" mense.

Die begrip van Jesus Christus

Informante het tai spyte van die kennis dat Jesus Christus die Seun

van God is, selde oor die vermoe beskik om s invol getuienis te lewer

oor die betekenis van Sy koms in die wereld, Sy plaasvervangende

lyde, sterwe, opstanding en hemelvaart.

Dit was opvallend dat nie een van 180 segspersone die maagdelike ge ­

boorte van Jesus bevraagteken het nie . Blykbaar lewer hierdie godde-

2..J.7

like misterie vir die Bantoe geen probleem om as sodanig geglo en

aanvaar te word nie. 36)

In teenstelling met die Tswana van Dithakong, 37

> word God in die ge­

bed genader deur Jesus Christus. Dit is vir die plaasbantoe logies

dat Jesus Christus, omdat Hy self mens geword het en dus kennis

dra van al die aardse probleme waarmee die mens te kampe het,

die aangewese Persoon is om vir ons by God te pleit.

Dit het geblyk dat 6~ van die segspersone steeds waarde heg aan die

rol van afgestorwe voorvaders. Die mening word gehuldig dat hulle

by God en Jesus Christus is en, vanwee hulle gunstige lokaliteit, in

die geleentheid is om aan alle onbenullige, alledaagse menslike

probleme van hulle nog lewende verwante aandag te skenk, dit aan

Jesus Christus wat nie aan al die onbenullighede aandag kan skenk

nie, bekend te maak en te bepleit, waarna Hy vir hulle by God pleit . t 38) en m ree.

Die boodskap van die Bloed word met 'n simpatieke oor deur die

plaasbantoe aangehoor en begryp. Van die hele evangelieboodskap

word niks beter verstaan as die kosbaarheid van die prys wat God

vir die mens betaal het toe Jesus Christus aan 'n kruis gesterwe

het nie. Almal besef dat niks so duur soos bloed is nie en dat nie­

mand sonder bloed kan lewe nie. Bloed is by uitstek die tema van

elke boodsJsap wat deur leraars, lekepredikers en ouderlinge ge­

bring word. 'n Teks waaroor graag gepreek word en deur die

meeste van buite geken word, is Johannes 3:16, 11Hobane Modimo o

ratile lefatshe hakalo, o bile wale nea Mora wa oona ya tswetsweng

a nnotshi, hore e mong lee mong ya dumelang ho yena, a se ke a

248

timela, a mpe a be le bophelo bo sa feleng". 39

>

Ten spyte hiervan word die soenoffer van Christus nie aanvaar as

genoegsaam om die sondaar van die tydelike en ewige stra wwe van die

sonde te verlos nie. Die mens moet daarom aanvullende bydraes le ­

wer ten einde tot die saligheid (voorspoedige lewe) t e kom.

Van die bevinding van Erasmus ten opsigte van 11om behoorlik begrawe

te word is, om deur Jesus gered te word1140) was daar onder die

plaasbantoe geen sprake nie. Die wyse van begrafnis lewer slegs 'n

bydrae tot die saligheid (voorspoedige lewe) in die sin dat die goeie

gesindheid van die klein-middelaar daardeur behou word en daar ver ­

wag kan word dat hy deur Christus 'n bydrae tot die geluk van sy

lewende verwante sal lewer.

Ten opsigte van die opstanding bestaan daar groot verwarring. Van

die segspersone is 63% van mening dat die afgestorwenes, net soos

Jesus, in liggaamlike gestalte in die hiernamaals is en dat hulle

geeste soms die lewendes in drome en gesigte ontmoet. Soveel as 32%

het hieroor geen duidelikheid nie terwyl slegs 5% die suiwer skrif­

tuurlike standpunt huldig dat die siele van die ontslapenes in die dode­

ryk is en met die wederkoms van Christus weer met die liggame in

die grafte sal verenig om in verheerlikte gestaltes op te staan.

Die begrip van die Heilige Gees

In die Tswana- en Sotho-Bybels word die Heilige Gees aangedui met

die terme, 11

Moya o o boitshepo" en .,Moya o ha lalelang" onderskei ­

delik , wat in albei gevalle dui op gees , asem of wind wat afgesonder ,

toegewy of heilig is. Die term ,,moya" word ook gebruik om die gees

2-19

van 'n lewende mens aan te dui en word nooit gesien as 'n eie be­

staande persoonlikheid wat op sigself 'n persoon kan wees en as so­

danig werksaam kan wees nie.

Moya o o boitshepo, is egter die wyse waarop Modimo op die aarde

teenwoordig en werksaam Iran wees. Op hierdie wyse kan Modimo

\\QOn in dinge wat mooi is, in voorwerpe wat kragtig is, soos in die

badwater wat deur die profeet as :einigende water aangewend word

of in die poeier wat in die dodekamer gestrooi word om 'n herhaling

van die dood te voorkom.

Op dieselfde wyse kan Modimo ook woon in die kerklike ampsdraer,

toegewyde gelowige of selfs in die simbole vir sakramentsbediening 41) en sigbare voorwerpe soos die toga , kleed of die Bybel.

Op hierdie wyse is dit, volgens getuienisse van aanhangers van

separatistebewegings, vir die profeet moontlik om sekere voor­

werpe met Moya te vul of te ,,laai ". 42

)

Sommige mense wat goed doen of buitengewone materiele welvaart

geniet, word ook beskou as mense in wie die Moya wa Modimo

werksaam is. So word s eker e Blankewerkgewers wat 'n mooi gesind­

heid teenoor hulle arbeiders openbaar en hulle materieel goed ver­

sorg, sowel as diegene wat buitengewoon welvarend is, beskou as

mense wat met Modimo ingeskakel is en dus deur die Moya van

Modimo bewoon word. Die teendeel is ook waar , sodat daar van die

ongewilde Blankewerkgewer getuig word, 11hy is nie met die Gees

van Modimo nie ".

Ten spyte van hierdie uiteenlopende opvattings en beskouings, word

250

die name van al drie Persone van die godheid gereeld in gebede ver­

meld, terwyl die doop ook bedien word in die Naam van die Vader, die

Seun en die Heilige Gees. In ooreenstemming met die Skrif word ook

nie ontken dat die Heilige Gees werksaam is in die wedergeboorte, in

di~ sin dat die mens deur Hom van sonde bewus gemaak word, dat Hy

die mens in die waarheid lei, die mens troos, horn verges el , horn leer

om te bid en om die Woord te verstaan nie.

Die begrip van die Woord van God

Die Bybel word onvoorwaardelik deur die plaasbantoe as Woord van

God aanvaar. Die outoriteit, oorsprong, noodsaaklikheid en Godde­

like oorsprong daarvan is nie deur 'n enke le informant bevraagteken

of betwis nie.

Die spontane aanvaarding van die goddelike oorsprong daarvan blyk

daaruit dat die inhoud van die Woord self van die oorspror,g daarvan

getuig, soos 'n segspersoon verklaar: 11die Bybel se self dat dit die

Woord van God is, daarom glo en weet ons dit" .

Oor die ontstaan van die geskrewe Woord bestaan daar nog weinig

begrip. Die grootste persentasie glo dat die Openbaring eers tot

die Blankes gekom het, dat dit deur hulle geboekstaaf is, waarna dit

na die verskillende volkere van die wereld gedra is.

Op 'n vraag of God se volle Openbaring in die Bybel vervat word en

of dit in sy huidige vorm en inhoud vir alle mense uit alle volke gc­

noegsaam is om tot die saligheid te kom, het slegs 32o/0 van die

segspersone behorende tot die sendingkerk positief geantwoord, ter­

wyl daar nie een positiewe antwoord was van aanhangers van separa-

251

tistisebewegings nie.

Laasgenoemde is van mening dat God nog daagliks nuwe geheime aan

sekere uitgesoekte kerkleiers en leraars openbaar. Hierdie openba­

rings word egter nie deur hulle te boek gestel nie maar word monde­

ling oorgedr a aan diegene wat langs buitengewoon besondere wee tot

die saligheid gelei moet word.

Die groot verskeidenheid van reels, wette , seremonies, sakramente

en ander godsdienstige ritusse, soos dit voorkom in die verskeiden­

heid kerke, be.rus volgens hulle op verskillende ongeskrewe openba­

rings in belang van die heil van die betrokke aanhangers wat nie op

identiese wyse tot die saligheid (voorspoedige lewe) gelei kan word

nie.

Die Bybel waan an die openbaring genoegsaam is vir die heil van die

Blankes, soos bevestig deur hulle materiele voorsprong en voor­

spoed, is dus nie genoegsaam vir die Bantoe met sy groot agterstand

nie. Die Bantoe wat nog bedreig word deur velerlei kwade geeste

waarvan die Blankes nie eens bewus is nie, moet langs die weg van

aanvullende openbarings die 11swaar pad" na die Here en die salig­

heid loop.

Hierdie opvatting ten opsigte van aanvullende openbarings in belang

van die heil van die Bantoe, tas wel die genoegsaarnheid van die

Woord van' God aan maar wis nie die geldigheid daarvan uit nie. Die

aanvullende openbarings blyk egter selfs nie van minder belang te

wees vir diegene wat deur belydenis van die genoegsaarnheid van die

Woord van God, getuienis gelewer het toe hulle lid.rm te van sending­

kerke met Gereformeeerde belydenis geword het nie.

252

Hierdie opvatting, en die sogenaamde 11Slegs vir Blankes-belei_d", soos

sekere persone ten opsigte van die Bantoe in die stad en in Bantoe­

gebiede wil be weer nie, le vol gens my siening, aan die separatisme en

sinkretisme onder die plaasbantoe ten grondslag. 43

)

Die geheime gebruikmaking van profete om 'n aanvullende rol in die

bevrediging van noodsaaklike geestelike behoeftes te speel, blyk by

die plaasbantoe nie 'n verset teen die Blanke, sy kerk of Evangelie­

boodskap te wees soos deur horn verkondig nie. Veel meer is dit die

uiting van 'n strewe en ideaal om, te midde van agterstand, spoedi­

ger tot die Blankes se geestelike peil en saligheid (voorspoedige lewe)

teontwikkel. Ter wille hiervan word heimlik gebruik gemaak van per­

sone wat in die lig van sekere openbarings wat aan hulle toevertrou

is, as geestelike spesialiste aanvullende bydraes kan lewer ten einde

~ulle spoediger tot volle saligheid te lei.

Dat die Woord van God in sy huidige vorm, Christus as Wereldver­

losser verkondig wat deur Sy lyde en sterwe reeds versoening vir

al die sondes van Sy volk bewerk het en geen onderskeid tussen

mense, nasies en rasse maak nie, kan nie sonder meer deur die

plaasbantoe aanvaar word nie en spreek vir hulle ook nie uit die lcwe

nie. Die Woo rd van God, soos dit deur die Blankes geihterpreteer

word, is vir hulle net nie genoegsaam om dieselfde oorwinnende krag

te wees soos die geheime kragwerkinge wat hulle graag in hulle gods-

diens wil sien nie.

Sundkler 44

) skryf egter die behoefte by die Zoeloes aan aanvullende

openbarings of aanvullende Skriftuurlike sekuriteit ten opsigte van

hulle ewige heil en bestemming, toe aan die houding van die Blanke

Christendom. Daarom verklaar hy: 11The poster "Net vir Blankes -

For Europeans only" is written with such bold letters on the religious

life of the country that the African feels the need for a scriptural

guarantee about the fate of the race • .. "

Wanneer hy vermeld dat Johannes 14:2, ,,In die huis van my Vader is

daar baie wonings; as dit nie so was nie, sou Ek dit vir julle gese

het. Ek gaan om vir julle plek te ~erei", volgens 'n Zoeloeprediker,

vertolk word as duisende op 'n aparte eindbestemming ten einde sy

hoorders onder die indruk te bring dat die Bybel van die Blankes vir

Bantoes aparte voorsiening maak , kan die motief van sodanige ver­

tolking nie sonder meer aan die ,,Net vir Blankes-beleid" van die

Blankes toegeskryf word nie.

Inteendeel, blyk dit dat die plaasbantoe, op grond van s y anderswaar­

dige kultuurherkoms en sy inferioriteitsgevoel, ongeag welke beleid

gehandhaaf sou word, in e lk geval nie met die openbaring wat deur

die Blankes as genoegsaam beskou word, volkome genoee sou kon

neem nie. Voorts het dit duidelik geblyk dat, volgens die plaasban­

toe se siening en interpretasie van die Bybel ten opsigte van die

voortbestaan in die hiernamaals, 'n gemeenskaplike eindbestem­

ming vir wit en swart nie vir hulle 'n lokaliteit kan wees waar vol­

kome geluk en saligheid gesmaak kan word nie. 45

)

Die begrip·van gebedsgemeenskap

Die plaasbantoe glo dat die gebed 'n gesprek met Modimo is, dat 'n

mens deur Jes us Christus, die Seun van Modimo, wat die mens kom

leer het om te bid, met sy God kan praat.

254

Anders as die Tswana van Dithakong46

) wat nie glo dat 'n direkte ska ­

keling met Modimo moontlik of nodig is nie, glo die plaasbantoe dat

diegene wat nie vra nie, ook nie ontvang nie. Die materiele welvaart

van die boer, die oes op die lande, die voorspoed met die vee, die

waarborg van 'n toekoms vir die baas en al die mense van die plaas,

is vir hulle gelee in die reaksie van Modimo op die gebede van die

plaasbewoners.

Daar is reeds vermeld dat die opvatting gehuldig word dat mense hie­

rargies geskakel is aangesien sekere individue nader aan Modimo as

ander is. So bestaan die opvatting dat die ,,baas" wat die naaste aan

Modimo is, in sy gebede ondersteun moet word aangesien alma! op

die plaas moet eet van die antwoord op sy gebede.

Tydens siekte in die Blankewoning, daag sekere Bantoes spontaan op

met die versoek om tot die siekekamer toegelaat t e word ten einde

vir die sieke te mag bid, terwyl tydens droogte en ander rampe , die

plaasbantoe, nog lank voor die Blankes dit nodig ag, met versoeke

kom om onder leiding van 'n ,,voorstander" of leraar, op 'n sekere

plek (gewoonlik onder borne in die veld) saam te trek ten einde die

nood van die baas, en dus ook hulle nood, aan Modimo bekend te

maak.

Ten opsigte van die Middelaarskap van Christus bestaan daar, in teen­

stelling met die Tswana van Dithakon g , baie meer begrip. Gebede

word deurgaans afges luit met: 11lebitsong la Morena Jesu Kreste" (in

die naam van die Here Jesus Christus).

Getuienis dui daarop dat dit logies is dat Jesus Christus van self

mens geword het en die Seun van Modimo is, nie met lee hande deur

25 €

Sy Vader weggestuur sal word nie. Ten spyte daarvan dat sommige

nog waarde heg aan die betekenis van afgestorwe voorvaders, kon

geen spore-van enige <liens aan hulle gevind word nie. Dit blyk dat

hulle goeie gesindheid finaal gewaarborg is deur die WYSe waarop die

betrokkene tussen dood en graf deur sy lewende verwante versorg en

behandel is. Sander 'n verdere diens of vermelding van sy naam in

gebede , word aanvaar dat hy as ,,kleinmiddelaar" met 'n opmerk­

same oog kennis neem van die wel en die wee van sy mense en nie sal

nalaat om dit vir Christus in die oor te fluister nie.

Die inhoud van gebede stem grootliks ooreen en kan as selfsugtige ge­

bede bestempel word omdat dit selde 'n lofprysing aan God bevat.

Die name van Vader, Seun en Heilige Gees, word gewoonlik saam in

die aanhef van die gebed genoem , dan volg 'n beskrywing van die

nood van siekes in huise en hospitale, ·die lyding in gevangenisse,

die nood van die armes, die ellende van weeskinders, mielies wat

verdroog, beeste wat vrek, waarna die onheile en gevare wat die

mens ten opsigte van sy materiele bestaan bedreig, vermeld word.

Soms word die skuld en misdade van 'n medemens aan Modimo be­

kend gemaak, nie met die versoek dat die betrokkene van sy sonde

verlos moet word nie,ook nie dat hy van die bose bewaar moet word

nie, maar dat sy prooi teen die gevolge van sy bose dade en op­

trede beskerm mag word.

Die Onse Vader is 'n populere gebed wat deur die meeste ongeletter­

des van buite geken word en gewoonlik van kleins af vir die kinders

geleer word. Tydens bidure neem die kleinste kinders selfs aan die

gebed dee l; hulle staan die een na die antler op om die Onse Vader

te bid terWYl die grootmense geduldig meeluister, elke keer die amen

hardop herhaal as 'n beves tiging dat daar met die inhoud van die gebecl

saamgestem word.

Wanneer voorspoed uitbly na 'n gebed, word dit aanvaar dat Modimo

nie gehoor gegee het nie en dat versoeke dus intenser herhaal moet

word of dat belangriker persone genader behoort te word wat kragti­

ger kan bid omdat hu~le nader aan Modimo lewe. Om hierdie rede

word verskeie persone tydens ernstige siekte soms gelyktydig genader,

soos 'n lid van die 11basadi ba seaparo" (Christelike vrouevereniging),

'n leraar of ouderling of selfs een van die Blankes. Hiermee word ge­

trag om die gunstige uitwerking van die gebed te vers eker. Indien

Modimo hierop egter nog nie gehoor gee nie, word die blaam nie op

Modimo of op die bidders geplaas nie, maar wel op sekere sondige

persone wat oor die kennis en vaardigheid beskik om onpersoonlike

b_ose kragte tot die nadeel van andere aan te wend. Laasgenoemde

euwels kan nie langs die wee , soos die Bybel wat aanvanklik aan die

Blanke toevertrou is, uitgeskakel word nie, maar wel volgens die

metodes , medisyne en rnagiese handelinge van sekere persone (pro­

fete) aan wie Modimo die wysheid en aanvullende openbarings toever­

trou het, persone wat nie net bid nie maar ook oor formules besldk

om deur middel van sekere medisyne, 'n herhaling van 'n ramp te

voorkom of deur sekere magiese handelinge en ritusse die kwaad af

te weer en die vyand permanent kragteloos te maak.

Die gebed word dus as 'n onontbeerlike en noodsaaklike kommunikasie

beskou solank ditop persoonlike en algemeen-alledaagse behoeftes

betrekking het. Die kommunikant moet egter daarop bedag wees om

spoedig ander wee te vind sodra dit blyk dat die gebed nie die ge ­

wenste uitwerking het nie. Hierdie opvatting word nie slegs gehuldig

257

deur die aanhangers van separatistebewegings nie maar ook deur die

aanhangers van kerke van gereformeerde belydenis.

Die plaasbantoe bid graag , bid ook met vrymoedigheid en bid geree ld.

Terwyl daar van huisgodsdiens , in die Westerse sin van die woo rd,

weinig sprake is, het navrae ten qi sigte van die gebedslewe van

ouers en kinders dikwels as oorbodig voorgekom. Die indruk is verkry

dat dit vanselfsprekend is dat elke huisgenoot daagliks bid. 'n Segs­

man het as volg gereageer: "U sien dat ons alma l lewe, daarom behoort

u te weet dat ons almal bid".

Die begrip van die kerk

In hierdie gebied word kennis gedra van 23 verskillende kerke waar­

onder geskaar kan word, die sendingkerke, 'n verskeidenheid

Ethiopiese en Sionistiese splintergroepe, asook 'n verskeidenheid

sektes.

Die plaasbantoe is nie onbewus daarvan dat hulle Blankewerkgewers

by herhaling die betrokke kerke waarvan hulle aanhangers is, toets

en beoordeel ten opsigte van die suiwerheid van leer (Evangeliepre­

diking), die sui werheid van sakramentsbediening en die wyse waarop

die tug toegepas en gehandhaaf word nie.

Ten spyte van kritiel; wat deur die Blankes gelewer word , die aan­

moediging en ontmoer.liging ten opsigte van hulle verbintenisse met

kerke van twyfelagtige herkom s, het die plaasbantoe 'n totaal ander

siening en maatstaf van beoordeling wanneer daar van "kerk" sprake

is .

Oor die algemeen word saamgestem dat die verlossingswerk van

258

Christus nie met Sy opstanding en hemelvaart geeindig het nie , maar

dat Sy kerk vir die voortsetting van sy verlossingswerk op aarde ge­

bruik word. Die onontbeerlikheid van die kerk het vir hulle egter nie

betrekking op die heil van die mens van wee die erfsonde nie, maar

wel op die heil van die mens vanwee die werklike sondes wat hoof­

saaklik blyk uit die dade van sekere sondige mense, wat tot gevolg het

dat andere 'n voorspoedige, rustige en gelukkige aardse le we en be­

staan ontneem word en s elfs ook van die ewige lewe.

Die kerk van Christus word nie slegs beskou as die versorgende

moeder van die gelowiges nie maar ook moeder van e lkeen wat nog

nie deel daarvan uitmaak nie maar bereid is om daarby aan te sluit

en horn aan die reels daarvan te onderwerp.

Die bediening van die genademiddele deur middel waarvan die

moeder (kerk) haar kinders versorg en bedien, naamlik, die bediening

van die Woo rd, die bediening van die sakramente en die bediening van

die tug, word deur die plaasbantoe as die basiese voorwaardes beskou_

waarvolgens mense kinders van die moeder kan word.

Om hierdie rede word dit vas geglo en aanvaar dat elkeen wat bereid

is om in 'n sekere kerk deur die Woord bedien te word , die sakra­

mentsbediening te geniet en die reels (tug) daarvan te eerbiedig , die

saligheid (voorspoedige lewe) deelagtig kan wees.

Van die plaasvervangende lyding en soendood van Christus waardeur

die volle losprys by God betaal is waardeur elke individu in staat

gestel word om langs die weg van wedergeboorte , geloof , bekering

en regverdigmaking, 'n ver loste sondaar, 'n kind van God en ook

kind van die moeder (die kerk) te word , bestaan daar weinig begrip.

259

Om dee! van die kerk te wees beteken vir die plaasbantoe om aan

Modimo verbind te wees en dus ook die werking en lewenskrag van

Modimo deelagtig te wees, sodat die individu van sy ellende verlos

kan word en vredevol kan !ewe.

Die Gees (Moya) werk in en deur die kerk en sy kragwerkinge vind ge­

stalte in 'n verskeidenheid uiterlike handelinge van geroepe persone

wat hierargies geskakel is, asook in uiterlike simbole en tekens. Dit

word alles vir 'n verskeidenheid van persone na gelang van hulle

behoeftes aangebied. Langs hierdie weg maak Modimo dit dan moont­

lik dat daar vir elkeen, in ooreenstemming met sy behoefte, aardse

geluk en lewenskrag binne die raamwerk van die een of antler kerk

beskikbaar kan wees. 47

)

Indien daar soms kritiek op sekere kerke gelewer word, word dit met

\luiwering gedoen. Die plaasbantoe is nie kieskeurig ten opsigte van die

bywoning van dienste wat deur kerke op plase aangebied word nie.

Modimo is in elk geval in die kerk aanwesig, ongeag die kerkorde,

-regering, die liturgie en ritusse waaraan dit gekenmerk word. Dit

is vir hulle vanselfsprekend dat dieselfde re.el nie vir alle mense kan

geld nie want terwyl die een reel iemand bind, is daar 'n antler per­

soon wat te groot is om deur dieselfde reel gebind te word.

Teen die nakoming van en gehoorsaamheid aan kerklike wette en reels

het die plaasbantoe geen beswaar nie. Die lidmaat wat in hierdie op­

sig onberispelik is, word beskou as 'n persoon wat sy 11stoel" in die

kerk het. Wanneer reels oortree word en hy vir disharmonie verant­

woordelik is, verloor hy deur 'n tughandeling sy 11stoel" (hy word

van die stoel afgehaal). Hiermee word gei"mpliseer dat die persoon

260

vir 'n sekere tydperk nie op volle lidmaatsvoorregte aanspraak kan

maak nie. By die verstryking van die tydperk van sensuur of na 'n

reinigingsritus soos deur die betrokke kerk voorgeskryf, ontvang hy

weer sy stoel in die kerk en daarmee ook volle lidmaatsvoorregte.

Die verkryging van 'n stoel in die kerk (tydens aflegging van geloofs­

belydenis) het vir 'n groot persentasie van die plaasbantoe. (veral lede

van sendingkerke) 'n moderne maatstaf vir volwassenheid geword.

Hierna word hy as 'n volwassene in die gemeenskap aanvaar, kan hy

aanspraak maak om sy eie geld te verdien en word hy as huweliksbe­

voeg beskou. Vir baie ouers het 'n lidmaatsertifikaat ook 'n voor­

vereiste tot .die huwelik geword.

Die plaasbantoe in hierdie gebied staan hoofsaaklik in diens van Blankes

behorende tot die drie susterkerke (N. G. , Gereformeerde en

N. H. kerke) asook die Luthers-Evangeliese kerk. Informante wat nie

tot die betrokke sendingkerke behoort nie, het duidelik laat blyk dat

hulle Christenskap nie dieselfde agting en waardering van die Blankes

afdwing nie en dat hulle ook nie in dieselfde mate in materiele begun­

stiginge ten opsigte van kerklike aangeleenthede kan deel nie. 48

) Hier­

die skynbare meerdere sosiale en ekonom iese status wat deur sekere

plaasbantoe op grond van kerkverwantskap geniet word, vervul som·s

sekere Bantoes met wrewel sodat hull e na die sendingkerke as die

11boerekerke" verwys. Ten einde hulleself te verweer , verwys lid­

mate van sendingkerke weer glimlag~~end na die ander as kerke wat

gelei word deur mense wat ongeletterd is en wat die geld van die

swartmense ,,eet" .

T en spyte hiervan belewe die s endingkerke steeds die grootste groci .

2Gl

Die getalle van die ander kerke bly redelik konstant terwyl kleiner

splintergroepe net so lank bestaan as wat daar 'n aktiewe en geskikte

leier is en dan weer saam met die leier verdwyn.

Die begrip van die sakramente

Uit die aanbod van die Christelike religie aan die plaasbantoe is niks

so gretig en spontaan aangegryp as die sakramente, naamlik, die

heilige Doop en die heilige Nagmaal nie.

Hierdie spontane inslag blyk verband te he met die tradisionele bete­

kenis van water, waarvan die eienskap van reinigende krag nog altyd

van so 'n aard was dat dit in staat was om van die smet van onrein-

heid te bevry (die gebruik om hande te was na afloop van 'n begrafnis­

seremonie) , die lewebrengende krag van bloed waardeur hulle die

,,rooikoning" (die bees) kon eet om nu we krag na die begrafnis te ont­

vang en die voedende krag van 11bohobe 11 (brood of pap) waarsonder 'n

mens nie kan lewe nie.

Toe die Christelike boodskap ten opsigte van die doop, waarvan water

die simbool is, die leerstuk verkondig: 11 ••• dat Christus hierdie uit­

wendige waterbad ingestel het en daarby beloof het dat ek net so seker

met sy bloed en gees gewas is van die onreinheid van my siel, dit is,

van al my sondes, as wat ek uitwendig gewas is met die water wat die

onsuiwerheid van die liggaam wegneem". 49

) kon die plaasbantoe tot

op hierdie -stadium die betekenis van die sakrament nie vertolk as 'n

uitdrukking van geloof, 'n aanvaarde waarheid wat nie 'n middel tot

'n doel is nie , kon hulle nie verstaan dat die sigbaar uiterlike hande­

ling nie die afwassing van sondes ten gevolg het en slegs as 'n sim­

bool dien van wat reeds geglo en aanvaar word nie.

262

Dit is vir hulle nie logies dat die handelinge van 'n persoon wat deur

Modimo met gesag beklee is, nie die kragtige uitwerking van onmid­

dellike reiniging en genesing van die liggaam (verlossing van siektes ,

kwale en bose kragte wat die ekwiwalent vir sonde is) tot gevolg kan

he nie.

En toe die Christelik~ godsdiens ten opsigte van die nagmaal die bood­

skap gebring het dat die gebruik van die simbole, brood en wyn, aan

die mens verkondig: 11

• • • dat Sy liggaam so seker vir my aan die kruis

geoffer en gebreek en Sy bloed vir my vergiet is, as wat ek met die oe

sien dat die brood van die Here vir my gebreek en die drinkbeker aan

mymeegedeel word"5-0), kon die plaasbantoe nie begryp dat hierdie

sakrament net op die versterking van 'n reeds bestaande geloofsin­

houd dui nie, dat die uiter like simbole wat deur 'n per soon wat deur

~odimo aangeste l en met gesag beklee is, aangebied word, 51

) net

simbole kan wees van wat r eeds geglo word ten opsigte van 'n ge ­

beurtenis waarvan die kommunikant alreeds ondervinding behoort te

he nie, naamlik, die vergewing van sondes deur Jesus Christus.

Vir hulle is die deelname aan die sakramente die belangrikste decl

van die godsdiens en dien dit nie slegs as versterking van 'n reeds

bestaande geloofsinhoud waarvan die uiterlike tekens net simbole is

van wat reeds plaasgevind, ervaar en belewe is nie . Eerder is dit

'n weg , 'n metode om sonder bekommernis oor wat van die Bybel

verstaan en geken word , op magies e wyse die saligheid te ontvang

en te belewe. Langs die weg bied God dus die mens op tasbare wyse

die saligheid. (Voorpoedige lewe)

Erasmus52

) kom tot die gevolgtrekking dat: ,,In die Christelike gods-

2G3

di ens moet die liturgie die u.itdrukking wees van 'n geloof, van 'n reeds

bereikte doe!. Vir die Tswana val die Idem op die korrekte uitvoering

van die handelinge. Die korrekte for mule, die korrekte kleredrag, die

korrekte gedrag en die korrekte handeling, word selfs van deurslag­

gewende belang".

Jn ooreenstemming hiermee beklemtoon P auw, 53> na aanleiding van

sy ondersoek na dieselfde aangeleentheid onder die Tlhaping van die

Taung-reservaat, ook die waarde en betekenis van korrekte hande­

linge (11the correct performance of the rite") en verklaar:

11Undergoing

the rite in this form is thought of as necessarily bringing salvation,

or at least putting one on the way to salvation. But the rite is not valid

if it is not performed in the correct manner ••. "

Sundkler54

) wys daarop dat by die gebruik van die nagmaal deur

separatistebewegings onder die Zoeloes, die sukses en betekenis van

die sakrament hoofsaaklik deur die korrekte optrede van die deel­

nemers bepaal word, want: 11Jn cases where Communion is held, strict

rules of taboo guard the purity of the sacrament".

Die ongeletterde deel van die plaasbantoe huldig die mening dat

Modimo deur die sakramente dit ook vir hulle moontlik gemaak het

om sonder om die Woord te kan lees, tog met die oe hulle eie ver­

lossing en saligheid te kan sien en te kan belewe.

Die tasbare en sigbare ten opsigte van die simbole word deur hulle

vertolk as die praktiese en verstaanbare deel van die godsdiens , dit

is godsdiens in aksie, want daardeur belewe en ervaar 'n mens jou

saligheid en verlossing. Voordat 'n mens dus nie in die doop of die nag­

maal gedeel het nie, het daar nog niks met jou gebeur nie. 'n Jnfor-

264

mant het dit as volg uitgedruk: 11Sommige mense het nog net Modimo

se stem gehoor (deur die lees van die Bybel en onder die Evangelie­

verkondiging), Sy hand het nog nie in hulle lewe gewerk nie". (hulle

is dus nog ongedoop en het nie 'n stoel in die kerk nie, as gevolg

waarvan hulle ook nie die nagmaal kan 11eet" nie)

Teen die agtergrond hiervan kan begryp word waarom die plaasbantoe

teen elke prys sorg dra dat 'n kind so spoedig moontlik na geboorte

gedoop of geseen word en waarom na 'n ongedoopte persoon verwys

word as 11iemand wat buite staan".

55)

Die lidmate!egister van die N. G. Gemeente van Colign y dui op 'n

groot vroue-oorwig ten opsigte van die aflegging van geloofsbelyde ­

nis, 'n verskynsel wat toegeskryf kan word aan die drang tot die

verkryging van 11stoele" in die kerk ten einde buite- egtelike ki ndertjies

nie 11buite" te laa t staan nie.

Hierdie feit spreek uit die volgende statistiek:

Aflegging van geloofsbel,ydenis in die N. G. gemeente , Colign,y

Jaar Manlik Vroulik Tota al

1967 15 38 53 1968 19 40 59 1969 32 65 97

66 143 209

Dieselfde tendens blyk ten opsigte van die heropneming van lidmate na

'n tydperk van sensuur. Terwyl manlike lidmate soms vir 'n geruime

tyd nie weer hulle opwagting maak nie , daag die vroulike lidmate

stiptelik na verstryking van die tydperk op ten einde weer oµ haar

265

11stoel" geplaas t~ word en s odoende te verseker dat baar kindjie deur

die doop met Modimo geskakel kan word.

Die verskeidenheid liturgiese ordes ten opsigte van die bediening van

sakramente in die verskillende kerke lewer nie vir die plaasbantoe enige

probleme op nie en word soos voorheen vermeld, in die lig van aanvul­

lende openba rings verklaar en aanvaar.

Ten opsigte van die klein- en grootdoop, besprenkeling en onderdom­

peling, het 'n verskeidenheid opvattings aan die lig gekom. Die alge­

mene opvatting is dat die kleindoop en besprenkeling van die sending­

kerke bedien word aan lidmate wat al soveel jare onder die Blankes

lewe dat hulle al weggekom het van die 11kaffergeloof 11• Hulle het al

nader aan Modimo gekom en daarom is die was van die voorhoof van

'n kindjie genoegsaam om die sonde weg te neem. Vir diegene wat

egter groot geword het en nog altyd 11buite 11 staan, het die besprenke­

ling van die voorhoof nie genoegsame krag om die hele liggaam wat

deur soveel kwale en plae geteister word, te reinig en teen onheile te

beskerm nie; hulle behoort dus in lopende water onderdompel te word.

Daar bestaan 'n verskeidenheid profete wat die probleme van die lid­

mate van die sendingkerke verstaan en bereid is om hulp te verleen

teen vergoeding sonder om te verwag dat die betrokkene sy kerkver­

wantskap daarvoor hoef in te boet. 56)

Die plaasbantoe glo ook soos die Tswana van Ditbakong en die

Tlhaping van Taungs dat die sukses en die krag van die sakrament

deur korrekte optrede bepaal word. Vir hulle het die korrektheid

van gedrag egter nie betrekking op die objek van die sakrament nie

maar wel op die bedienaar daarvan. Sy klere, formuliere en hande-

266

linge moet suiwer en onberispelik wees.

Dieselfde eise geld nie die objekte van die sakramente nie. Die op­

vatting word gehuldig dat die verbreki.ng van reels, kerklike verorde­

ninge en wette, die bedrog wat soms gepleeg word om 'n kind ten

doop te bring, die onwettige gebruik van die nagmaal deur persone wat

nog nie belydende lidmate van die kerk is of van diegene wat nog

onder die tug is, nie die sakrament kragteloos maak nie aangesien die

water ' brood of wyn kragtig genoeg is om die gevolge van dergelike 57)

sondige dade uit te skakel.

(e) Die rol van profete as verskaffers van sekuriteit

Die sogenaamde pr ofete is persone wat verbonde is aan Ethiopiese

bewegings wat van Blank-georienteerde kerke afgesplinter het en

sekere uiterlike vorme van die betrokke moederkerk behou het.

Hulle is ook leraars van Sionistiese bewegi!lgs wat weer nuwe skep­

pinge verteenwoordig of van Messiaanse bewegings wat in 'n mate

weer ooreenstem met eersgenoemde.

Du Plessis58

) sien die profetebewegings in Suid-Afrika as )ekens"

dat die Bantoe in s y ontwrigte omstandighede nog steeds 'n eie

antwoord vir sy probleme soek. In hierdie soeke vra hy nie na wat

absoluut waar is nie maar na watter godsdiens sy religieuse behoeftes

die beste kan bevredig. Die hande bly uitgestrek na hoere magte,

hunkerend en wagtend op 11krag" waardeur hy in staat gestel kan word

om bose geeste , towenaars en siektes te oorwin. Die strewe is om

op sy eie manier sy godsdiens te kan uitlewe ten einde homself teen­

oor die vreemde storms waarvan die Blankes nie kennis dra nie , te

kan handhaaf.

267

In die lig hiervan kan begryp word waarom die plaasbantoe wat vir

geslagte alreeds naby aan die Blankes en ,;ver" van hulle eie mense

gel ewe het, te midde van hulle geloof in God, in Jes us Christus , die

kerk , gebedsgemeenskap en die sakramente , s teeds ruimte maak vir

aanvullende openbarings ten einde 'n aanbod van 11krag" vir 'n beter

saligheid (vt ·orspoedige lewe) na eie behoefte te kies en te keur.

Om in hierdi ! diepgewortelde tradisionele behoefte te voorsien, ste l

5 profete hulle dienste aan die plaasbantoe van Coligny beskikbaar.

Hulle is die rr. oderne magies-religieuse eksperte wat oor die 11krag"

beskik wat eer tyds in die kaptein , toordokter , waarseer en ngaka ge­

setel het om aan bedreigdes lewenssekuriteit te verskaf, 59)

Die ondersoek het aan die lig gebring in welke mate die verskillende

godsdienstige en geloofsmotiewe deur vermenging besig is om by die

onderskeie bewegings waar profete aan die spits staan, in 'n soort

van nuwe eenheidsvorm te ontplooi. Goddelike genesing op Bybelse

patroon, genesing deur towery , die vereenselwiging van die Chris­

telike sakramente met die tradisionele reinigingseremonies soos

die beklemtoning van die voetwassing by die nagmaal en die doop wat

in lopende water geskied, het telkens aan die lig gekom.

Van die 5 profete wat in hier~ie g~b~ed werksaam is, is drie by her­

hal.ing besoek ten einde die rol wat hulle in die gemeenskap speel, te

bepaal. 60) _

Merriam Bogatswe wat voorheen 'n lidmaat van die Methodistekerk

was , het op grond van die gene sing van 'n 11ernstige maagkwaal"

deur 'n profeet, haar geroepe gevoel om by sy kerk aan te sluit en is

later met handoplegging vir dieselfde diens afgesonder. Sy be weer dat

268

sy sedertdien 'n besondere gawe van Modimo ontvang het om op die­

selfde wyse krankes te genees.

Sannie Motshabi het op grond van sukses wat sy behaal het met betrek­

king tot die vrugbaarmaking_ van vroue en die vermoe om waar te se,

haarself by haar betrokke kerk aangemeld waar s y ook op rituele wyse

vir die diens afgeson~er i s.

Alhoewel hulle twee verskillende kerke verteenwoordig en daar ver­

skille bestaan ten opsigte van kleredrag , metodes en middele wat tot

genesing aangewend word , bestaan daar, volgens hulle, nie 'n verskil

in einddoel p.ie. Albei is van mening dat hulle nooit in kompetisie

met mekaar is nie maar slegs instrumente van Modimo is wat in be­

lang van die mens werksaam is. Daar word van die veronderstelling

uitgegaan dat die bewoners van Coligny van hulle vermoens bewus is

en dus self die voorreg het om te besluit oor wie s e dienste benodig

word.

Hulle ontvang g een besoldiging van hulle onderskeie hoofkwartiere nie

en is ook geen verantwoording daaraan verskuldig nie , behal we om

hulle medisyne daar aan te koop, soms die hoofprofeet van die kerk

vir groter kwale en probleme te ontbied en 'n jaarlikse heffing van

50 sent per lidmaat aan te suiwer.

Aangesien beide op minder as 50 lidmate aanspraak maak, is die finan­

siele verpligtinge teenoor die hoofkwartiere nie groot nie . Hulle is

egter geregtig op alle gelde vir behandelings wat hulle waarneem.

Dit word deur hulleself bepaal en gevorder en 'n gedeelte daarvan

word deur die pasient teruggehou totdat bepaal is of die behandeling

suksesvol was al dan nie.

269

Die volgelinge van genoemde bewegings geniet nie veel kerklike voor­

regte nie . Hulle deel in die sakramente wanneer die profeet dit nodig

ag, het ook die reg om die kerklike kleed te dra en mag op die ver­

skillende plase waar hulle woonagtig is, as ,,kleinpredikers" optree.

Aangesien daar nie kerkgeboue is nie, word dienste by dam me,

spruite en fonteine of soms aan die huise van lidmate gehou.

Die aanhangers van.hierdie bewegings is egter ook nie veel verant­

woording teenoor hulle kerke verskuldig nie behalwe om vir buiten­

gewone dienste die profeet te vergoed. Hulle grootste verantwoorde­

likheid teenoor die kerk is gelee in die roeping om dissipels en

getuies te wees , om met waaksame oe oor antler mense se belange

te waak , hulle te advi seer, na die profete te verwys ten einde ook

te kan deel in die krag wat nie elders beskikbaar gestel word nie.

Dit blyk dat die krag van die bewegings gelee is in die propagand

van 'n groepie oortuigdes van wie verwag word om elk 'n persoonlike

getuienisoor die een of antler genesingswonder te lewer. 'n Ander

geheim van die ,,sukses" van profete onder die plaasbantoe is daarin

gelee dat hierdie getuies nooit in verset teen ander kerke is nie,

dat hulle aan lidmate van antler kerke, sonder proselietmakery, die

geleentheid bied om in die geheim die krag waarvan hulle getuienis

lewer, te bekom.

In die lig hiervan kan begryp word waarom die Blankes op plase oor

geen kennis ten opsigte van die bedrywighede en die werklike funk­

sies van profete en hulle praktyke beskik nie. In die meeste gevalle

kan Blankes nie genoeg getuig van die toewyding en ywer, asook die

voorbeeldige lewe waaraan sodanige ,,sekteaanhangers" gekenmerk

word nie.

270

Die grootste profeet van die gebied is Johannes Mphehle, 'n persoon

wat jare lank 'n persoonlike vriend van my was maar aan wie se

ampsomvang ek weinig kenni s gedra het voordat hierdie navorsing 'n

aanvang geneem het.

Uit sy persoonlik getuienis het geblyk dat terwyl hy 'n evangelis van

die ,,African Methodist Episcopal Church" (A. M. E.) was, hy aan 'n

11ernstige maagkwaal" gely het en ook aan drank verslaaf was. Ten

eillde raad het hy sy toevlug tot die hoofprofeet van sy huidige kerk

geneem, deur wie se behandeling hy genees is. Hy is later met hand­

oplegging deur dieselfde profeet in sy huidige amp bevestig.

Johannes Mphehle het sy verbasing daaroor te kenne gegee dat die

navorser met wie hy soveel jare ,,saamgewerk" het , nie kennis gc­

dra het van die feit dat hy as medewerkerso veel beteken het vir die

N. G. -lidmate van Coligny nie .

Uit sy mededelings het dit duidelik geword waarom hy homself as 'n

medewerker in die sendingkerk beskou. Volgens horn is die grootste

probleem waarmee die Bantoe worstel, 'n sondeprobleem. Hy is van

oortuiging dat die navorser deur die verkondiging van die Evangelie

alleen , nie 'n oplossing vir hierdie probleem kon bied nie aangesien

Modimo dit aan horn openbaar het dat Jesus Christus en die Heilige

Gees (Moya o o boitshepo of Moya wa Modimo) nie in die hart van 'n

,,swartmens" kan woon alvorens sy bors 11skoongemaak" is nie.

Volgens horn pak die sonde aan in 'n mens se longpype. Aangesien

die longpype na aan die hart gelee is, besoedel hierdie bose aanpak­

sel of slym die hele liggaam. Die gevolg hiervan is dat 'n gemeen­

skap maatskaplik, sosiaal, ekonomies en geestelik siek kan word.

271

Dit is vir horn noodsaaklik dat elke Bantoe se longpype periodiek

skoongemaak moet word , veral in sekere belangrike fas es van die

lewe soos wanneer 'n moeder in kraam gaan, voor die bediening van

die doop, voor belydenisaflegging, voor of na 'n huweliksbevestiging,

na 'n begrafnis, tydens ernstige siekte en tydens ernstige natuur­

rampe en plae.

Dit is vir horn logies dat die kwaadwillige geeste op die mens se bors

(longpype) konsentreer ten einde jou die saligheid (voorspoedige lewe)

te ontneem.

Die behandeling wat Johannes Mphehle bied, word bepaal deur s y diag-

nose. By sommige persone waar die aanpaksel nie van 'n ernstige

aard is nie, is vomering voldoende. 61

) Om dit te bereik, word slegs

van sy basiese metode gebruik gemaak waarvolgens 'n persoon soveel

louwater met 'n medisynepoeier en sout gemeng as moontlik inneem

totdat vomering plaasvind; dit word opgevolg met handoplegging en

gebed ten einde te verseker dat die bors skoon bly en dus· aan Moya wa

Modimo die geleentheid te gee om nou sy intrek te neem.

In ernstiger gevalle word sy basiese behandeling opgevolg deur 'n

maagspoeling, massering, 'n warm bad (gewoonlik vir 'n jong brui­

degom en bruid) of die toediening van salf, pille of heilige water.

Dit blyk ook dat ongedokterde sleepwaens, huise, vertrekke, vleis

en bier draers van ,,kieme" kan wees wat 'n borsaanpaksel of slym

ten gevolg kan he. Hy glo dus ook daaraan dat voorkoming beter as

genesing is en stel sy dienste beskikbaar om met stergevalle, huwe­

like, geboortes en krisistye, dokteringswerk op versoek van sy

kliente waar te neem.

272

Johannes Mphehle verklaar dat sy 51 lidmate sy oe en ore is. Hulle

grootste verantwoordelikheid is om mense die 11

Weg" te wys, dit wil

se, na hom. Die dinge wat tussen die mens en sy God staan rnoet

eers weggeneem word deur 'n man wat paaie gelyk maak. In die lig

hiervan is hy die Johannes die Doper van Coligny se swartmense en

verklaar hy: 11

Ek doen die werk van die Doper (Johannes die Doper),

ek maak paaie vir mense gelyk dat hulle die krag van Christus kan

kry".

Soos reeds vermeld, blyk dit dat ten spyte van die groot ondersteu­

ning wat die profete geniet vanwee hulle rol as verskaffers van seku­

riteit, die onderskeie bewegings wat hulle verteenwoordiging, nie

groot aanhang onder die plaasbantoe geniet nie. 62

)

(f) Die rol van uiterlike tekens in kerklike differensiasie en identifi- ' kasie

Daar is reeds op gewys dat die onderskeie kerke ui t groepe be stnan

wat hierargies opgebou is. Hierdie hierargie bestaan egter nie net

binne die kring van elke individuele kerklike groep nie maar ook in

die breere kerklike gemeenskap.

Kerke, kerklike ampsdraers , lede van kerklike verenigings en selfs

gewone lidmate, geniet nie almal dieselfde kerklike status in die ge­

meenskap nie. Kerke, kerklike verenigings, leiers, ampsdraers en

lidmate word voortdurend deur die gemeenskap in 'n proses van dif­

ferensiasie en identifikasie op sekere statusvlakke geklassifiseer, 'n

klassifikasie wat nie op belydenisverskille gebaseer word nie maai­

hoofsaaldik op indrukwekkende uiterlik sigbare tekens.

Getuienisse het aan die lig gebring dat die sendingkerke onder die

plaasbantoe beskou word as kerke wat met die hoogste gesag beklee

is. Hierdie meerdere status blyk egter nie verband te he met die aard

van die leer en belydenis van die betrokke kerke nie, maar wel met

uiterlike tekens wat beihdruk en wat ·aan die groter guns van Modimo

toegeskryf word.

So blyk dit dat die beter wonings wat deur die Bantoeleraars van die

sendingkerke bewoon word, die groter en beter kerkgeboue tot hulle

beskikking, di~ besit van motors, netjiese kleredrag, groter geleerd­

heid (die vermJe om te kan lees en skryf), die agting wat hulle in die

boeregemeenslrnp geniet en die groter aantal aanhangers wat deur

hulle bedien word , faktore is op grond >V-aarvan hulle geiClentifiseer

word as persone wat net soos die Blankes 'n groter guns van 11Moya

wa Modimo" geniet en word hulle uit hoofde van 'n meerdere sosiale

status van antler leraars wat in hutte woon, met fietse ry, nie oor

kerkgeboue beski.k nie en selfs nie kan lees en skryf nie, gedifferen­

sieer. Op hierdie wyse geniet die kerke wat deur hulle verteenwoordig

word, ook groter sosiale status.

Dit het ook aan die lig gekom dat die meeste kerklike aanhangers,

selfs in hulle keuse ten opsigte van kerklike lidmaatskap, nie in die

eerste plek deur die suiwerheid van leer of die aard van die belyde­

nisskrifte beihvloed of beihdruk is nie. Dit blyk ook nie dat kerklike

ampsdraeis deur die prediking of persoonlike getuienisse deurslag­

gewende faktore was nie. Die keuse was gewoonlik gegrond op sekere

uiterlike dinge soos togas, uniforms, wapens, spelde, diplomas,

sertifikate en bydraekaarte wat in so 'n mate beihdruk het dat dit as

,,kragtig" genoeg vertoon het om 'n oplossing vir elkeen s e besondere

274

probleemsituasie te bied.

Die status wat deur uiterlike tekens verleen word, is vir hulle gelee

in die groter guns, teenwoordigheid en krag wat Laggs 1-tierdie weg van

Modimo verkry kan word. 63

) Die rol en betekenis van uiterlike tekens

blyk veral uit die waarde wat die kerkraadslid aan sy manel, swart­

pak en witdas heg, c4e lid van die vrouevereniging aan haar kleed,

die lid van die jeugvereniging aan 'n kleed, wapen of speld en die lid­

maat aan sy "ticket" ('n bydraekaartjie waarop die lidmaat s e naam'

die naam van die gemeente, die bedrae wat kwartaalliks bygedra is en

die handtekening van die predikant verskyn).

Hierdie voorwerpe word tydens huisbesoek telkens tevoorskyn ge­

bring om aan die leraar bewys te lewer watter status in die kerk be­

klee word en hoedanig die verhouding teenoor die kerk en dus ook

teenoor Modimo is. Hierdie veruitwendiging van die Christenskap en

religie kom verder tot openbaring met begrafnisse wanneer voor­

werpe soos 'n manel, 'n kleed, 'n wapen of speld, 'n Bybel, gesang-

boek, doopseel en selfs die bydraekaartjie op die kis geplaas word

om aan die mense en selfs aan Modimo bewys te lewer van di e sta­

tus wat die oorledene in die kerk beklee het en op welke begunstigi.ng

en beloning aanspraak gemaak kan word. l\1odimo en die mens word

dus in staat gestel om op grond van die uiterlike tekens die oorledene

te identifiseer en van antler te differensieer.

In die Christelike Vrouevereniging (C. V. V.) kom die waarde wat

aan die uiterlike geheg word , die beste aan die lig. Slegs vroue wat

aan sekere vereistes voldoen, kan lid van die vereniging word dcur

die ,)<leedseremonie" te ondergaan. Hierdie plegtigheid is 'n ritus in

die kerk waar die persoon wat lid word, op 'n belofte van die vereni­

ging moet antwoord, die wet van die vereniging moet aanhoor en dan

deur die leraar se vrou geklee of aangetrek word. Na hierdie plegtig­

heid is sy lid van die 11basadi ba seaparo" (die vrouens van die kleed)

of 11basadi ba koba" (die vrouens van die kombers).

Die kleed verleen aan haar 'n sekere status in die gemeenskap as

gevolg waarvan F?Y by verskillende geleenthede soos by eredienste,

sakramentsbediening, huwelikseremonies, bidure en begrafnisse

haar kleed dra ten einde as sodanig geiC:lentifiseer en van ander gedif­

ferensieer te kan word.

Naas die gebede van leraars en kerkraadslede word di~ van 11basadi

ba seaparo" as die kragtigste beskou en word hulle ook 11basadi ba

thapelo" (vrouens van gebed) genoem. 'n Vergadering van die 11basadi

ba thapelo" word as so heilig•_ en verhewe beskou dat geen ongeklede

vrou toegelaat word om dit by te woon nie aangesien die vergadering

deur haar aanwesigheid, in die taal van die geklede vrou, 64

) onheilig

gemaak word.

Onder die jeug geniet die lede van die jeugvereniging wat op soortge­

lyke wyse 11gekleed11 word , die hoogste status. Indien 'n diaken of

ouderling versoek word om as voorsitter van die jeugvereniging (leier)

op .te tree, word hy op dieselfde wyse 11gekleed". Hierdie wapen ver­

leen aan ho;n hoer gesag en status onder sy medekerkraadslede en

daarom word dit permanent op die lapel van die manel vasgespeld.

Die kerk word dus uit ·groepe hierargies opgebou sodat daar tussen

die heiden (vir die plaasbantoe, 'n persoon wat ongedoop is en hoege­

naamd geen belangstelling in enige kerk qi enbaar nie) en die mees

276

senior persoon in die kerklike gemeenskap , 'n groot verskeidenheid

groepe bestaan wat volgens 'n sekere rangorde gegradeer word waar ­

van uiterlike voorwerpe of tekens die plek van die betrokkene aandui.

Hierdie hierargie bepaal ook vir die plaasbantoe die aard en mate van

die individu se geskakeldheid met Modimo. In ooreenstemming hier­

mee geniet 'n persoon ook weer die guns, krag en teenwoordigheid

van Modimo. Dit is om hierdie rede dat mense se gebede ook nie ewe

lq'agtig en effektief kan wees nie.

Op grond van die getuienis van 100 lidmate van die N. G. Sending­

kerk ten opsigte van die rangorde van statuspersone en -groepe in

die betrokke kerk, het geblyk dat by een kerklike samekoms tussen

die volgende persone en groepe onderskei kan word:

l;Iierargie ten opsigte van statuspersone en -groepe vanwee 'n verskil in deug<le en hoedanighede en die uiterlike tekens waardeur dit aange­dui word

Statuspersoon of -groep

1 Heidene

2 Gewone aanhangers (barati)

3 Kinders van lidmate

4 Sondagskoolkinders

5 Lidmate onder sensuur

Hoedanigheid

Ongedoop en toon geen belangstelling in enige kerklike ver ­rigtinge nie

Aspirant lidma te (Soms ongedoop en word ook klasgan­gers genoem)

Gedooptes

Gedooptes en lede van die Sondags kool

Volwaardige lid­mate wat tydelik

Uiterlike tekens

'n Skouerband of banier en sit saam in afgeson­derde kerkbankc

Dra nie kleed, wapcn of mane l nie en sit tussen

377

6 Volwaardige lidmate

7 Kerkkoor lede

8 Koorleier (voor­singer)

9 Sondagskool 'Jersoneel

10 Jeugverenig ng

11 Jeugleier of voorsitter

12 C. V. V. (Basadi ba seaparo)

13 C. V. V. -leidster (presidente)

278

hulle 11stoele"

verloor het.

Het 11stoele" in die kerk en toe­gang tot die sakramente.

Volwaardige lid­maatskap. Gawe om goed te sing.

Volwaardige lid­maat. Vermoe om musiek te lees en koor af te rig.

Volwaardige lid­maatskap, ge­leerd en voorbeel­dige lewenswandel.

Volwaardige lid­maatskap. Beskou as die toegewydste onder die jong­mense.

Volwaardige lid­maat. Vermoe ·om leiding te neem (soms 'n kerk­raadslid).

Volwaardige lid­maatskap. Beant­woord aan eise van die vereniging, en volgens die reels gekleed.

Leraars- of Evan­gelisvrou. Indien 'n Bantoe, neem sy plaas tussen lede van die vereniging.

gewone lidmate.

Beskik oor 'n doop- en lidmaatsertifikaat, aso 'n 11ticket" (bydrae­kaartjie ).

Koordrag. Sit saam in afgesonderde banke.

Koordrag. Sit op 'n spesifieke stoel tussen koorlede.

Sondagskoolbanier, onderwysersdiploma.

Kleed of wapen. Dogter sit saam in sekere bani

Dra 'n jeugwapen aan d: lapel van die baadjie of manel.

Hoed, kraag, baadjie e1 speld. Sit bymekaar op afgesonderde banke.

Indien Ban toe, identies geklee. Blanke dra verkieslik 'n swart rok

14 Voorstanders

15 Diakens

16 Ouderlinge

17 Evangelis

18 Bantoeleraar

19 Blankeleraar

20 Blankebesoekers

Volwaardige lid­maatskap. Gawe om te preek. Nie kerkraadslid nie maar deur die kerkraad benoem om 'n ouderling wat nie kan lees nie, by te staan.

Eerlik en betrou­baar aangesien hulle met die geld vertrou word.

Vroom lewenswan­del en beskik oor gawe om te kan preek, lees en skryf.

Deur die kerk opgelei en deur kerkraad aange­stel. Ook genoem die "kleinpredi­kant".

Volwaardige predi­kant. Deur kerk opgelei en deur die kerkraad beroep.

'n "Grootpredi­kant" in vergely­king met die Ban­toeleraar en evangelis. 'n Vriend van Bantoes.

Vriende van die Bantoes. Mense met wie Modimo in 'n besondere sin is.

Geklee in swartpak, mag nie 'n manel dra nie. In besit van 'n preekbrief deur predikant namens die kerkraad onderteken.

Manel of swartpak met witdas. Sit in die voorste kerkraadsbanke.

Manel of swartpak met wit­das. Sit in agterste kerkraadsbanke. Met nag­maal aan die tafel.

Geklee in manel en witdas. Sit gewoonlik by die leraar op die kansel.

Geklee in toga en witdas. Spreek seen uit en bedien sakramente.

Geklee in toga en witdas. Sit saam met sy eie mense in afsonderlike kerkbank.

Eresitplekke in die kerk. Gewoonlik die voorste banke.

279

21 Predikant van die moedergemeente (Blankegemeente)

'n Persoon wat die verste geleer het en meer gawes as die antler pre­dikante onder die Bantoe het. Hy word die

11groot­

predikant" ge­noem.

Hy en sy mense ontvan die voorste sitplek ond die Blankes.

Die gevolgtrekking waartoe Erasmus 65

) kom , naamlik, dat die kerk

vir die Tswana die instituut is wat met geestelike skakeling werk­

saam is, is ook waar ten opsigte van die plaasbantoe.

Binne die raamwerk van die kerk, skakel elke persoon dus op sy eie

vlak in die hierargie en word die status en gesag wat kragtens hier­

die skakeling by Modimo verwerf en deur die mens erken word, voort­

durend deur uiterlike tekens gestaaf en weerspieel.

Die betekenis en rol van hierargie in die religiositeit van die plaas­

bantoe hou dus vcrband met hulle tradisionele sosiale struktuur wat

op die basis van l::ierargie gebou was. Die klem val steeds op die

seremonie en die :iitwendig_e met status as belangrike kenmerk.

280

VERWYSINGS

1) Evans-Pritchard verklaar dat spekulatiewe teoriee van ongeveer der­tig jaar gelde ten opsigte van primitiewe godsdienste, besig is om te vervaagmet die verkryging van nuwe kennis op grond van inten­siewe en. deeglike veldwerk deur volkekundige navorsers.

Die onvoltooide werk van Wilhelm Schmidt, 11The Origin of the Idea

of God", wat 'n opsomming bevat van die tradisionele religiee van primitiewe bevolkingsgroepe en reeds 10 000 folio's beslaan, is vir horn die bewys van die hoogtes wat alreeds deur navorsers be­reik is.

Ten opsigte van hierdie werk wat nie net 'n versameling van feite is nie, maar ook die produk van deeglike evaluasie en interpreta­sie, kom hy tot die slotsom dat:

11• • • I can say in conclusion that

anthropological studies in the last thirty years or so have construc­ted at any rate the framework of a science of what is sometimes called Comparative Religion, and that this framework rests on solid foundations of fieldresearch, and not as in the last century on what was for the most part rationalist speculation. Social Anthro­pology is therefore now in a better position to make a contribution to other subjects concerned with problems of religion".

Evans-Pritchard, E. E.; Firth, Raymond; Leach, E. R.; Peristany, J. G. ; La yard , John; Gluckman, Max; Fortes, Meyer; Lienhardt, Godfrey, The institutions of Primitive Society, Basil Blackwell, Oxford, 1967, p. 9, 10, 11.

2) Badenhorst, C.H. lnleidende hoofstuk, Sendingverslag van die Sino­dale Sendingkommissie van die N. G. Kerk, Suid-Transvaal, Johannesburg, 1967, p. 8.

3) Vergelyk: Thwaite, Daniel. Op. cit., p. 1-69. Bruwer, J.P. Op. cit., p. 192.

4) Schapera , I. The Bantu Speaking Tribes of South Africa, p. 368.

5) Ashton, Hugh. Op. cit. , p. 116.

6) Schapera, I. The Bantu Speaking Tribes of South Africa, p. 358.

7) Mayer, Philip. Op. cit. , p. 29.

8) Pauw, B. A. The Second Generation, Institute of Social and Economic Research, Oxford University Press, Cape Town, 1963, p. 42.

281

9) Mayer, Philip. Op. cit. , p. 29.

10) Macmillan, William Miller, Complex South Africa, Faber & Faber Limited, 24 Russel Square, London, 1930. p. 237, 238.

11) Schapera, I. The Bantu-Speaking Tribes of South Africa, p. 398-404.

12) Schapera, I. The Bantu-Speaking Tribes of South Africa, p. 398.

13) Kerkvisitasie, 1958, Gemeente-argief, Coligny.

14) Opmerking: Die term 11heidene" dui in hierdie sin nie op ongedooptes

nie maar wel' op diegene wat hoegenaamd geen verbintenis met die een of antler Christelike kerk gehad het nie.

15) Opmerking: Stamskole het gedurende hierdie tyd nog dikwels in ste­delike en stamgebiede plaasgevind. In 1961 maak Bruwer selfs melding van 'n inisiasieskool van die Xhosa by Stellenbosch wat hy 'n maand lank bestudeer het. Vergelyk: Referaat gelewer deur J.P. Bruwer oor: ,pie anders-waardige kultuurtradisie van die Bantoe", tydens 'n simposium oor rasse- en ander verhoudi~e; Grense, Universiteitsuitgewers en -Boekhandelaars (Edms) Bpk., Stellenbosch, 1961, p. 143.

16) Sundkler, B. G. M. Bantu Prophets in South Africa, The Interna­tional African Institute, Oxford University Press, London-New York-Toronto, 1961, p. 32-37.

17) Sundkler, B. G. M. Op. cit. , p. 88.

18) Pauw, B. A. Op. cit., p. 118-122.

19) Huddleston, Trevoir. Naught for your Comfort, Collins, St. James's Place, London, 1956, p. 77.

20) Thwaite, Daniel. )p. cit. , p. 26.

21) Gerdener, G. B. A. Ons taak in die nuwe Afrika, N. G. Kerk-uitge­. wers, Kaapstad, Pretoria, 1964. p. 22, 23.

22) Opmerkin~ Du Plessis wys daarop dat selfs in Protestantse kerke waarBlAn}rn.!:O~sig 'ontbreek, die godsdiens'oefening van die Bantoe soms heeltemal 'n antler karakter aanneem as wat kerklik gesanksioneer is en dat hy Bantoe-vrouebewegings, in 'n sekere mate soms h eie soort godsdiens tot uiting kom. Waar die Blanke buite staan, word weer nuwe ruimte vir die geestelike Bantoe­kragte geskep.

282

Vergelyk: Du Plessis, Hugo: 'n Nuwe deurbraak, Pro Rege-Pers, Potchefstroom , 1963, p. 19.

23) Sundkler, B. G. M. Op. cit., p. 88.

24) Huddleston, T. Op. cit., p. 253.

25) Schapera, I. The Bantu-Speaking Tribes of South Africa, p. 399.

26) Dreyer, A. Historisch Album van de Nederduitsche Gereformeerde kerk in Zuid Afrika, Cape Times Beperkt, 1910, p. 13.

27) Moorrees, A. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, S. A. Bybelvereniging, Kerkstraat 9, Kaapstad, 1937, p. 406, 409.

28) Referaat gele:wer deur F. C. Fensham oor: ,,Die spanning tussen ons Christe~il~e . roeping in Suid-Afrika en ons stryd om selfbehoud",

' tydens 'n Simposium oor Rasse- en antler verhoudinge. Grense, Universiteits-uitgewers en Boekhandelaars (Edms) Bpk. , Stellenbosch, p. 132. Vander Walt, S. P. Die Chr,Istenantwoord op die Kommunistiese aanslag, ,Volkskongres oor Kommunisme, Pretoria, p. 15.

29) Opmerking: Indien die ontstaan van 'n kerk of sekte wat buite die sfeer van die boereplaas plaasgevind het, aan so 'n gesindheid gewyt kan word, is dit duidelik dat die amptenare en volgelinge op boere­plase nie daarvan kennis dra nie, reeds van die teendeel oortuig

· geraak het of daarin slaag om dit op diplomatiese wyse vir die Blankes te verskans.

30) Opmerking: In die lig van die simpatieke houding van Blankes ten opsigte van hulle eie kerk, bestaan die waarskynlikheid dat hierdie gesindheid met ekonomiese oorwegings verband mag hou. Kerk­raadslede verklaar egter dat hulle nie al die Bantoeleraars ver­trou nie aangesien sommige die geld van die ke rk

11eet".

31) Vergelyk: Gerdener, G. B. A. Op. cit. , p. 50.

32) Voordrag gelewer deur Hugo du Plessis oor: Die Protestantisme in Afrika , voor die Afrika-seminaar aan die P. U. vir C. H. O. , Blik op Afrika, Pro Rege-Pers Beperk, Potchefstroom, 1962, p. 160, 161.

33) Bruwer waarsku juis dat daar steeds rekening gehou moet word met die feit dat die kultuurtradisie van die Bantoe nog nie uitgewis is nie en steeds voortlewe te midde van 'n nuwe uiterlike omhulsel. Deur dit buite berekening te laat, kan niks meer bereik word nie as om die Bantoe tot rigtinglose en kultuurontwortelde wesens te vorm nie. Vergelyk Bruwer, J.P. Op. cit,, p. 145.

34)Gerd~E?r.. G. B. A. Op. cit. , p. 49, 50. Opmerking: In 'n tydskrif, Tekens van die Tye , Kaapstad, September 1971, p. 34, word vermeld dat die tweede grootste groep kerklike aanhangers naas die Roomse Ka~~isme in Brasilie die Umbanda is. Hierdie godsdiens is 'n samesmeltuig van die ou tradisionele toorkuns en die Christelike godsdiens, 'n spiritistiese beweging waarvan die aanhangers reeds 12 miljoen tel.

35) Erasmus, o. C. O. Die godsdienstige begrip en uitlewing in 'n Tswanagemeenskap, Doktorale proefskrif, P. U. vir C.H. O., 1970, p. 102-104.

36) Opmerking: Hierdie misterie is vir die Blankes selfs 'n oorsaak tot twyfel. Vir die Bantoe wie se tradisionele oorheersende godsdiens­vorm , 'n geloof in en diens aan persoonlik bonatuurlike kragte was (persoonlike supernaturalisme) is die gebeurtenis minder mis­terieus.

37) Erasmus, O. C. O. Op. cit. , p. 112.

38) Alhoewel dit voorkom asof die afgestorwe voorvaders as kleinmid­delaars beskou word, is geen getuie.nis gelewer dat hulle name in gebede vermeld word of dat daar nog 'n diens aan hulle gewy word nie. Die wyse waarop 'n sterwende behandel, na sy dood bewaak en begrawe word, blyk egter van belang te wees vir die behoud van 'n goeie gesindheid wat vir die lewende verwante van belang mag wees.

39) Op:nerking: Aangesien die Tswanavertaling van die Bybel lank na die Sotho-Bybel beskikbaar was, gebruik die plaasbantoe hoofsaak­lik die Bybel waaruit hulle van die begin af gelees het.

40) Erasmus, O. C. O. Op. c it. , p. 111.

41) Opmerking: Erasmus se ondersoek bring aan die lig dat, 11volgens

getuienisse en beskrywings, glo die meeste Tswana van Dithakong dat die ·Heilige Gees maar net Mod~o. self is wat in alle goeie dinge ·woonagtig is", ook woon die Gees van Modimo in voorwerpe wat kragtig is, of soos hy dit later stel, ,,Moya sien op 'n wyse van op

284

die aarde teenwoordig te wees". ·

Dit is moeilik te rym met hulle vorige getuienis dat Modimo van­dag verder is as in die ou tyd en dat Hy vandag nie meer so 'n werklikheid is nie sodat lidmate van kerke selfs getuig dat, ten spyte van meer kennis van Modimo, Hy nie nader gekom het nie. (Vergelyk, Erasmus, p. 106 en p. 112). Ten opsigte van die plaas­bantoe blyk die teendeel, veral daarin dat die Bybel as Openbaring

die veraf Modimo vir hulle so naby gebring het dat met Hom ge­praat kan word, dat Hy onder hulle woon en Hy selfs in die hart van die mens woning maak.

42) Opmerking: Ongeveer 10 myt buite Coligny op die plaas Kaalfontein is daar 'n fontein waarvan Sioniste-aanhangers glo die water gene­sende krag besit 'indien dit deur een van hulle leraars geskep word. Hierdie water het genesende krag sedert 'n groot profeet uit Pietersburg dit kragtig gemaak het. (Met Moya gelaai het)

Die fonteinwater besit egter nie soveel Moya as die wat direk van Pietersburg van die groot profeet verkrygbaar is nie.

43) In ooreenstemming met hierdie bevinding, wys Du Plessis ook daarop dat daar by die Bantoe 'n verlange na 'n nuwe toekoms is, na 'n Koninkryk van God. Hierdie Koninkryk het vir hulle reeds ge­kom en word geopenbaar in die mag wat hulle leiers besit om sie- ' kes te genees, bose geeste te bes weer en towenaars se bose werke onskadelik te maak.

Hulle verwag egter dat hierdie koninkryk die voordele en skatte van die Blankes aan hulle sal bied en hulle eie gelukkige verlede sal laat herlewe. Hy verklaar voorts dat , volgens baie Bantoes, die Blankes alreeds so 'n koninkryk geniet, 'n koninkryk van God wat Christus vir hulle verwesenlik het, daarom dat hulle ryk en gelukkig is en 'n hoe be ska wing geniet. Sy siening is- dan, omdat Christus vir die Bantoe nie sodanige koninkryk gebring het nie , moet sy werk:

11aangevul word deur 'n swart Messias wat die

koninkryk van die swartman sal verwerklik". Vergelyk Du Plessis. Op. cit. , p. 14.

44) Sundkler, B. G. M. Op. cit. , p. 276.

45) Opmerking: Volgens die opvatting van die plaasbantoe het die ver­heerlikte liggame in die hiernamaals nie hulle aardse voorkoms en identiteit verloor nie. Dit is dus vir hulle ondenkbaar dat Bantoes wat op aarde nie tuis, gelukkig en op hulle gemak kan voel in die sitkamers van Blankes nie, in die hemel geluk kan smaak as hulle nie by hulle volksgenote vergader kan wees nie. 'n Informant het sy siening so vertolk:

110 ns is gelukkig tussen ons eie mense,

Modimo belowe dat ons gelukkig sal wees in die hemel, daarom sal Hy sorg dat ons daar tussen ons eie mense kan woon".

Wanneer die religieuse belewing van separatisme by die Bantoe dus deur mense oppervlakkig beskryf word as die resultaat van frustrasie vanwee die Blanke Christendom se .,Net vir Blankes -

285

beleid", is dit nie 'n eerlike vertolking van die waarheid nie.

Tereg wys Bruwer daarop dat separatisme 'n wanaangepaste vorm van godsdiens is deur 'n verkeerde benadering van ker stening wat nie rekening gehdu het met die drang van die Bantoe tot iets wat aan homself behoort nie. Om hier die rede herleef die .ou gestaltes van die opperhoof en toor dokter weer in separatistiese leiers , kry simbole, kleredrag en antler uiterlike items, magies-rituele bete­kenis en adem baie van die seremonies weer die gees van die oer­oue ritueel .

Bybelverklar,ings soos di~ waarna Sundkler geluister het, dui dus slegs op die tragiek in die mense van 'n volk wat nog nie die oor­tuging van ware innerlike wedergeboorte het nie, nog nie die diaper Skrifwaarhede begryp nie en daarom nog steeds soek na iets wat hulle eie is en dit slegs in 'n wanvorm kan vind. Vergelyk: Bruwer, J.P. Op. cit., p. 147.

46) Erasmus, O. C. O. Op. cit. , p. 276, 277.

47) Vergelyk die opvatting van die plaasbantoe ten opsigte van aanvul­lende openbarings, p. 37.

48) Hunter het ten opsigte hiervan dieselfde bevind, vergelyk: Schaper a, I. The Bantu-Speaking Tribef? of South Africa, p. 39 8.

49) Die Katkisasieboek, Algemene Sondagskoolkommissie van die Ned. Geref. Kerk , Die Sentra le Pers, Bloemfontein , 1964, p. 265. (Antwoord op vraag 69 van die Heide lber gse Kategismus)

50) Die Katkisasieboek, op. cit. , p. 273. (Antwoord op vr!!_ag 75 van die Heidelbergse Kategismus)

51) Opmerking: In die sendingkerk wor d van die liturg verwag om elke bord met brood, skinkbord met kelkies of beker, persoonlik aan te raak alvorens die diakens dit van die tafel neem om dit aan die kommunikante te bedien.

52) Er asmus, O. c. O. Op. cit. , p. 279.

53) Pauw, B. A. Religion in a Tswana Chiefdom. Oxford University Press , London- New York-Tor onto , 1960, p. 167.

54) Sundkler , B. G. M. Op. cit. , p. 216.

55) Die vrees dat 'n kind mag sterwe terwyl hy nog buite staan, het tot gevolg dat leraars telkens versoek word om die sakrament van die doop aan siek kindertjies te kom bedien. Indien daar besware is , word die toevlug in die geheim na profete geneem om die kind, al

286

. is dit dan net tydelik, te seen of deur middel van die een of antler rituele handeling met Modimo te skakel.

56) Die opvatting bestaan dat lopende water wat oor die liggaam kan vloei, meer krag het as stilstaande water wat gewoonlik vuil is en selfs kragteloos en gevaarlik kan wees weens die aanwesigheid van slange. Voordat iemand in stilstaande water gedoop kan word, ag die profete dit nodig om die water eers

11gesond" te maak deur 'n

medisynepoeier op rituele wyse daaroor te strooi.

Segsmanne getuig· ook dat daar baie mense is wat die doop van die sendingkerke ondergaan het wat later deur stryd en beproewing tot die ontdekking moet kom dat die sakrament nie vir hulle bete­kenis en waarde het nie. Hulle word deur antler kerke te hulp ge­kom wat bereid is om die grootdoop aan hulle te bedien of, na ge­lang van die diagnose van die profeet, die een of antler doktering , te ondergaan. Die Blankes wat, volgens hulle, al verder op die pad van Modimo gevorder het, het nie simpatie met diesulkes se pro­bleme nie en beskik ook nie oor metodes en middele om hulle te hulp te kom nie:

11daar word vir ons gelag, maar dit is omdat hulle ons

nie ken nie".

57) Die kerkraad van die N. G. gemeente van Coligny, waar kwartaa lliks 'n gemiddelde van 700 lidmate by die nagmaalstafel aans.it en 'n ge­middelde van 50 kinders gedoop word, was genoodsaak om maat­reels te tref ten einde nie-lidmate van die tafel te weerhou, ouers wat goedgunstiglik

11vreemde" kindertjies ten doop bring, aan die

man te bring en selfs lidmate onder die invloed van drank uit te wyf' en die sakramente hulle te ontse.

58) Du Plessis, Hugo. Op. cit. , p. 19.

59) Thwaite gaan so ver as om selfs geen onderskeid tussen die Bantoe­heiden en -Christen te tref, wanneer hy as volg na die rol van toorkrag in die lewe van die Bantoe verwys nie:

11The pagan and

Christianized natives of South Africa and Central Africa do not enter into combat with any idea of sacrificing their lives for a cause, but rather in perfect confidence that the powers of witch­craft will deliver them from peril. Without the witchdoctor not one of them would dare expose himself in combat. It is the witch­doctor who , by throwing bones, invoking the tribal spirits and observing all omens, guarantees the pretentions to leadership of the claimant, sanctions the rebellion, pronounces on the choice of moment for it, and finally dispenses medicines and charms to preserve all concerned against the dangers of the enterprise. He

287

must provide that steel shall not cut or pierce, and that bullets shall be deflected or miraculously transformed at the instant of touching the body of the anointed. Invisibility in time of danger and safety from detection for the rebels are invariably part of his stock-in-trade".

Thwaite, Daniel. Op. cit. , p. 62, 63.

Opmerking-: Bovermelde gevolgtrekking waartoe Thwaite gekom het kan deur elke volgende volkekundige bevestig word en blyk tans nog van toepassing te wees op 'n groot persentasie van die plaasbantoe wat weens die milieu waarin hulle alreeds vir baie jare vertoef, die gulste geleentheid gehad het om deur die Evan­gelie van Christus 'n nuwe en beter lewensekuriteit te geniet.

Tog is daar onlangs nog by 'n Simposium oor ,,Swart bewuswor­ding", wat in Durban plaasgevind het, na die koms van die Blanke sendeling verwys as die oorsaak van die

11dekulturering" van die

Swartman in Afrika. 'n Spreker het na die Blanke verwys en gese:

11Hierdie kwade satan met sy blonde hare, sy ligte vel en sy blou oe, toegerus met 'n 13ybel en 'n wrede God, het die swartman

begin bangmaak met 'n vuur en swael-fantasie oor verdoeming in die hel, straf en die domheid van Bantoe-aanbidding. Die swart­man wat ,vreeslik godsdienstig' is, is verbaas en verskrik deur hierdie god wat sy mer..se vir hul sondes straf".

Die dwaasheid en onkw1digheid van dergelike aantyging blyk juis daaruit dat die Bybel van die Blanke wat 'n Evangelie van vol-kome verlossing en sekuriteit van God deur Jesus Christus kom aanbied het, vir die inherente bang en onsekere Bantoe wat nog altyd in 'n tradisionele hel van bose magte en kwade geeste rond­dobber, nie genoegsaam en aanvaarbaar was ten einde lewensekuriteit te verkry en te geniet nie. Te midde van s y sogenaamde ,vrees-like godsdienstigheid' bestaan daar steeds die drang om die krag wat in die verlossing deur Christus gelee is, aan te vul deur

_ middel van tradisionele kragritusse en -medisynes wat sy eie mense (die sogenaamde profete} bereid is orri aan horn as mede-Bantoe te

11verkoop". .-·

Vergelyk: Die Vader land, Maandag 13 Desember 1971, berig onder die opskrif: 11Sendeling het 'n ,wrede God' aan hul kant gehad".

60(a) Profetes, Merriam Bogatswe van die .,Marians Episcopal Apostolic Church in Zion" met hoofkwartier te ,,Headquarters" 2454, Moroka, Johannesburg.

288

(b) Profetes, Sannie Motshabi van die ,,Bantu Apostolic Faith Mission of · South Africa" met die volgende persoon aan die spits: E. J. Mokoena, Phomoleng, Kroonstad.

(c) Profeet, Johannes Mphehle van 11The General Faith Assembly Zion

Church of the innumerable Company of Apostles of God of South Africa 11 met hoofkwartier te 1443 Dhliamini, . P. O. Moroka, Johannesburg.

61) Tradisioneel was vomerin~ 'n gebruiklike reinigingsaksie. Weens die feit dat die opvatting gehuldig word dat sonde ook 1n fisieke toe­stand kan wees, kom 1n voortsetting van die tradisionele funksie van vo_ffi.ering in die behandeling van die profeet tot openbaring.

62) Opmerking; Hierdie toedrag van sake strek blykbaar tot voordeel van die plaasbantoe. Te midde van die beskikbaarheid van sekuriteit deur die profete, is hulle n0 gtans in die geleentheid gestel om vrye­lik en o~gehinderd met hulle uiterlike godsdiensbeoefening en kerk­like verbintenis voort te gaan. Hulle uiter like godsdienstigheid en kerklike verwantskap is faktore wat hulle van Bianke--erkenning en -aanvaarding verseker en dus vir hulle ekonomiese voordele waar­borg.

Hierdie verhoudingspatroon strek ook tot voordeel van die profete want aangesien hulle ampswerk nie deur hulleself of deur hulle -groepie aanhangers of kliente openbaar gemaak word nie, word hulle deur die Blankes as gewone en

11onskuldige" leraars erken en

aanvaar, 'n aanvaarding wat nie net hoer status verleen nie maar ook aan ht1lle blywende ekonomiese voordele waarborg.

Die profete !ewer getuienis dat hdlle sowel as hulle kliente daarvan kennis dra dat die Blankes ook tydens krisissituasies aan di~ krag behoef1;e het wat deur hulle aan die Bantoe beskikbaar gestel word. Van die informante het 21% getuig dat hulle Blankewerkgewers ook van die dienste van

11witprofete" gebruik maak om waar te se, ge­

heime bloot te le, skuldiges te straf en rampe af te weer.

Blankes was egter huiwerig om hieroor te getuig en het deurgaans probeer verduidelik dat hierdie mening wat deur hulle arbeiders gehuldig word, toe te skryf is aan hulle diplomasie om die bygelo­wige Bantoes af te skrif en te weerhou van misdaad en wangedrag as gevolg waarvan boere soms groot verliese ly.

Tydens hierdie ondersoek het daar egter in die Lichtenburgse streek­hof 'n persoon aangekla gestaan op grond van twee aanklagtes dat hy voorgegee het om oor bonatuurlike krag te beskik en die mag het

289

om toorkuns te beoefen. 'n Boer wat 'n ouderling in een van. die Afrikaanse kerke is, het van die beskuldigde se dienste gebruik gemaak. Na die ver hoor is die beskuldigde deur verskeie Blankes teen fotograwe beskerm. Vergelyk: Die Beeld, 22 Februarie, 1970.

63) Die kerkraad van die N. G. Gemeente het die navorser na afloop van 'n erediens ernstig vermaan om nie weer sonder 'n toga die Woord te bedien nie. 'n Ouderling het sy beswaar as volg gemoti­veer:

11Die mense moes vanm6re almal sonder die seen van

Modimo h·.tis toe gaan".

64) In dif:'. geval vari die 11basadi ba seaparo" bestaan die kleed uit 'n

hoed, kraag, speld en baadjie. Die kleed van die jeugvereniging is 'n kraag, metaalwapentjie en.hf)ed in die geval van meisies en 'n sakwapen wat aan die lapel van die baadjie ·gespeld word, in die geval van mans.

65) Erasmus, O. C. O. Op. cit. p. 288, 289.

290

VII SAME VATTING EN KONKLUSIE

(a) Algemeen

(i) Motivering en doelstelling

In die sosiologiese en volkekundige studies oor die Bantoes en hulle

kultuur, is die meeste aandag tot dusver gewy aan die Ban toes in die

tuislande onder min of meer tradisionele omstandighede, of aan die

Ban toes in di~, vir hulle, nu we stadsmilieu.

Volgens di~ bevolkingssensus van 19701

) bevind 3 653 758 Bantoes

hulle tans op die plase van Blankes in die Republiek van Suid-Afrika.

In die lig van beperkte materiaal tenopsigte van die plaasbantoe, het

die navorser getrag om deur middel van veldwerk 'n wetenskaplike

ondersoek na die sosio-kulturele lewenswyse van hierdie groep Ban­

toes te doen en so 'n bydrae te lewer ten q> sigte van die kennis van

die mate van kultuurverandering en -aanpassing wat hulle ondergaan

het.

Die doel was om meer in die diepte te gaan as om 'n oppervlakkige

studie te doen. Om hierdie rede is die ondersoek beperk tot die dis­

trik Coligny in Wes...:Transvaal. Dit is 'n welvarende boerderydistrik

waarin bykans alle boerderyakti witeite op Bantoe- arbeid aangewese

is. Die gebied beslaan 'n oppervlakte van 142 452, 50 hektaar en be­

staan uit 332 boerdery-eenhedemet 1 389 Blankes en 16 179 Bantoes.

Vanwee die feit dat die navorser vir etlike jare as sendeling in hier­

die gebied gewerk het, het hy die noodsaaklike toegang tot Blankes

en Bantoes gehad vir die ondersoek. Die bevindinge in hierdie studie

291

sal nie noodwendig geldig wees vir alle plaasbantoe onder alle omstan­

dighede nie maar bring sekere feite aan die lig wat tot verdere navor­

s ing mag prikkel en aanspoor.

(ii) Aanraking tussen Blankes en Bantoes, die ontwikkeling van 'n be­paalde kleurgesindheid en die invloed daarvan op menslike verhou­dinge

Teen die midde~ van die negentiende eeu was die Blankes, alhoewel

op geringe skaal, reeds in kontak met die verskeidenheid Bantoebe­

volkingsgroepe waarmee hulle vandag nog in aanraking verkeer.

Op die boereplase het daar te midde van langduriger en meer inten­

siewe kontak tussen Blankewerkgewers en Bantoewerknemers , 'n be­

sondere verhoudingspatroon tot ontplooiing gekom. Di~ besonder e

verhoudingspatroon blyk uit steeds geldende aanspreekvorme en aan­

spreekwyses wat elders lank reeds as beledigende . en neerhalende

terme bestempel word wat aanstoot gee.

Die verhouding tussen Blankebaas en Bantoebediende staan te midde

van ongelukkige uitsonderings, nog in die teken van regverdigheid

en geregtigheid. Die plaasbantoe het in die werkgewer 'n 11pa" gevind

wie se optrede nie hard of koud was nie maar wat ook nie ontaard het

in 'n sentimentaliteit wat grense tussen Blankes en Bantoes uitgewis

het nie. So het die boereplaas vir die Bantoebewoners 'n wooneen­

heid gewor_d waar die boer vir hulle 'n plaasvervangende sekuriteits­

instansie geword het wat op verskeie lewensterreine die funksie van

die tradisionele familie- en stamhoof moes vervul.

Opsommend kan die basiese patroon van die kontaksituas ie op boere­

pla se waaruit 'n bes ondere kleurges indheid gebor e is, beskryf word

292

as 'n sosiale en kulturele kontak sonder sosio-biologiese integrasie of

assimilasie.

(iii) Wetgewing ten opsigte van Bantoes op plase

Die vestiging van Bantoes op plase word tans hoofsaaldik gereel deur

die wette van 1913, 1936 en 1956, ten einde werkgewer en werknemer

te beskerm en die goeie orde en harmonie tussen die groepe te be­

waar en te verseker.

Ten opsigte van s ekere aspekte soos die omskrywing van Bantoes wat

as afhanklikes beskou word; Bantoes wat geregtig is om op plase te

woon; Bantoes wat in diens geneem mag word; plakkerdiensbodes;

plakkers en vreemde Bantoes, kan die bestaande wetgewing as nuttig

en waardevol bestempel word.

. 2) Bestaande wetgewing ten opsigte van die opste l van dienskontrakte

dien egter feitlik geen doel nie. Die praktyk lewer beWYS dat die

verontagsaming van hierdie wet ekonomiese, sosiale en maatskaplike

disharmonie in die hand werk en nie bevorderlik vir gesonde ver­

houdinge is nie. In die lig daarvan dat daar geen doelgerigt e stappe

van owerheidswee gedoen word om die handhawing van hierdie wet

af te dwing nie , word die meeste arbeiders by wyse van monde linge

ooreenkomste in diens geneem.

Die feit dat daar geen wetgewing ten opsigte van huisvesting, verlof,

diensure en lone bestaan nie, kan as 'n groot leemte bestempel

word aangesien dit juis hierdie faktore is wat die plaasbantoe se e lrn­

nomies e bestaansmoontlikhede bepaal. Deur wetgewing in die ver­

band kan uniformiteit bewerkstellig en 'n einde gemaak word aan die

293

ontevredenheid, frustrasie en koersloosheid van baie Bantoegesinne

wat van jaar tot jaar van die een plaas swerwe na die ander ten einde

meer en beter bestaansvoordele te verkry.

(iv) Die verskillende Bantoebevolkingsgroepe van Coligny en die ge:.. talleverhouding tussen Blankes en Bantoes op boereplase

Op 332 boerdery-eenhede word 10 verskillende Bantoebevolkings­

groepe verteenwoordig waarvan 83, 67% van Tswana-afkoms is, ter­

wyl 16,33% aan die Xhosa, Zoeloe, Swazi, Noord-Sotho, Shangaan en

Venda. verwant is.

In vergelykin,s met 'n toename van 11, 12% ten opsigte van die Blanke­

bevolking in die gebied, was die toename ten opsigte van die Bantoes

34, 54% en kom die verhouding van Blankes tot Ban toes tans te staan

op 1: 11 , in vergelyking met die verhouding 1: 9 van 10 j aar gelede.

Hierdie toename in verhouding blyk laer te wees as. die res van die

Republiek en kan toegeskryf word aan 'n intensiewe meganisasiepro­

ses wat gedurende die afgelope 10 jaar in hierdie mielieproduserende

gebied aan die gang was. Op 74 suiwer mielieproduserende eenhede

is die verhouding egter 1: 18, 68 wat weer hoer is as die verhouding

vir die distrik in die algemeen sowel as vir die res van die Republiek.

(b) Die sosiale aspek

(i) Algemeen

Die langdurige proses van intieme aanraking van die Bantoe met

Blanke s op boereplase word gekenmerk aan 'n mate van ontwrigting

en verandering van hulle tradisionele sosiale struktuur, soos die ver-

294

dwyning van vroeere bindende waardes, etiese norme en kodes vir

sosiale gedrag, die onderlinge gebondenheid van gemeenskapsgroepe ,

die huwelikspatroon, die ontwikkeling van die individu en haas elke

denkbare faset van die sosiale lewe.

Veranderinge in die sosiale struktuur van die plaasbantoe verskil in

so 'n mate van die res van die Bantoe ten opsigte van tydsduur, inten­

siteit, reihtegrasie en samegroeiing dat hier selfs sprake is van 'n

eiesoortig-nuwe geordende samelewingseenheid. Dit blyk uit die vol­

gende:

(ii) Voorgeboortelike tydperk

Die vrugbare vrou se produkti witeit is nie meer gelee in haar vermoe

om kinders te baar nie maar om ekonomies produktief te wees. Die.

gebruik van voorbehoedmiddele is reeds bekend en in baie gevalle

word die hulp van die Blankevroue ingeroep deur wie se bemiddeling

sterilisasie moontlik gemaak word.

Roetine-ondersoeke van geneeshere en die gebruik van medisyue uit

die apteek het eertydse taboebepalings en gedragsreels ter behoud

van die foetus vervang. Die Blankehuisvrou speel 'n belangrike rol in

die lewe van elke swanger Bantoevrou en neem funksioneel die plek

in wat haar moeder tradisioneel beklee het.

'n Verskanste voortsetting van die tradisie kom nog sporadies voor ,

soos die vermyding van sekere kossoorte , asook die vermyding van

die beeslcraal. Dit dui daarop dat daar nog nie 'n werklike aanvaar­

ding en verinnerliking van die nu we rigsnoere plaasgevind het nie.

295

(iii) Bevalling

Die Blankehuisvrou benoem 'n geskikte persoon (seniorvrou) uit die

Bantoestatte om tydens die bevalling behulpsaam te wees en oordeel

self wanneer die aandag van 'n geneesheer nodig is.

Die bystand van ander Bantoevroue bestaan uit geestelike bystand deur

woorde van bemoediging en gebede. Doodgebore kinders word nog in

of agter die huis begrawe terwyl die doktering van so 'n huis deur 'n

11profeet" waargeneem word.

In die lig van die waardeverandering van bogadi en die groter ekono­

miese voordele waarmee 'n seun tans geassosieer word, bring die

koms van 'n seun groter blydskap.

(iv) Afsonderingsperiode

Eertydse magiese ritusse en kragmedisynes wat tydens hierdie fase

kinders van beweerde ingebore kwale genees en as waarborg van 'n

voorspoedige lewe gedien het, het meesal verval.

Dit word algemeen aanvaar dat die doop 'n 11kragtiger" uitwerking het

om aan kinders 'n voorspoedige lewe te verseker . Hierdie ,,nuwe"

gebruik kan dus nie as 'n verval van tradisie onder Blanke-invloed

be.stempel word nie maar wel as 'n verandering daarvan.

(v) Die suigelingsperiode

Die tradisionele rol van die gesin as versorgingseenheid waar ouer s

en ouer broers en susters die versorging van 'n suigeling help waar­

neem het, het weens die nuwe eise en veelvuldige aktiwiteite van die

boereplaas so 'n verandering ondergaan dat daar tans meer sprake is

296

van 'n 11versorgingsindividu 11

, naamlik die moeder.

(vi) Naamgewing van kinders

Onder Blanke-invloed het dit gebruiklik geword om aan kinders 'n

Afrikaanse en 'n Tswananaam te gee. Die ouers raadpleeg soms die

Blankes vir 'n Afrikaanse naaro maar besluit self oor 'n Tswana-

naam.

Die nuwe gebruik van die jong geslag om slegs die eerste vier kinders

na verwante te vernoem, word streng deur die oumense gekritiseer

en bestempel as opsetlike pogings om van die ou familie-ankers los

te ruk.

(vii) Kinderlewe en ontspanning

Ip. die milieu van die boereplaas word seuns nie soos vroeer in die

geleentheid gestel om werk te verrig wat met hulle vader se ekono­

miese rol verband hou nie, terwyl dogters nie meer bepaalde huis­

like take onder toesig van hulle moeder verrig nie. Daar bestaan dus

nie meer dieselfde mate van ekonomiese samewerking nie, terwy 1

die eertydse stelsel van arbeidsverdeling ook 'n verandering onder­

gaan het. Die gedeeltelike uitskakeling van die vrou en feitlik totale

uitskakeling van die kind in die ekonomiese proses het tot veelvul­

dige ekonomiese, opvoedkundige en kulturele implikasies aanleiding

gegee as gevolg waarvan die gesin as eertydse ekonomiese en pro­

duktiewe eenheid, in verval geraak het.

Seuns en dogters tot en met die ouderdom van 10 jaar, kom nie in

op stand teen die" huidige gebruik waarvolgens hulle verantwoordelik is

ten opsigte van die gemeenskaplike uitvoering van sekere opdragte

297

nie. Seuns en dogters van die ouderdomsgroep 10-16 jaar wat na 'n

beeindigde skoolloopbaan ledig by die statte ronddrentel, kan nie

produktief besig gehou word nie en het nie die geleentheid om aan ge­

sonde ontspanning deel te he nie.

(viii) Oorgang tot vol wassenheid

Die toetreding uit die kinder stadium tot die geledere van vol wassenes

geskied nie meer by wyse van 'n besondere serem0niele instelling

soos die inisiasieseremonie nie.

Vir die plaasbantoe is die uitreiking van 'n persoonskaart of bewys­

boek op die ouderdom van 16 jaar 'n teken van volwassenheid. Dit is

gewoonlik ook die stadium van indienstreding by die boer en die ver­

eiste ouderdom vir belydenisaflegging .in die sendingkerke. Die ge­

volg is dat 'n kind van hierdie ouderdom as hubaar beskou word en

dus toegelaat word om die ouerhuis te verlaat indien dit nodig is om

elders te gaan werk soek.

(ix) Vooregtelike geslagsverhoudinge

Alhoewel die plaasbantoe vooregtelike geslagsgemeenskap ernstig

afkeur, word die geboorte van 'n buite-egtelike kind nooit as 'n

ramp beskou nie en beklee hy ook dieselfde status as 'n kind wat

binne die ·eg gebore is.

Aangesien 'ouers belsag le op die buite-egtelike kindertjies van hulle

ongehude dogters en skadevergoeding en onderhoud van die verant­

woordelike jongman eis , hou hierdie euwel ook vir ·hulle ekonomiese

voordele in.

Een van die 23 kerklike denominasies het oor 'n tydperk van 7 jaar die

298

tug toegepas op 266 ongehude moeders weens buite-egtelikheid, ter­

wyl in 60 huise uit verskillende Bantoewoonkomplekse , 354 kinders

aangetref is waarvan 125 buite-egtelik was, dit wil se, 35 , 31%. Hier­

die persentasie kan as gering bestempel word wanneer dit met buite ­

egtelikheid in stadsgebiede vergelyk word.

Oor 'n tydperk van 5 jaar was 4 7, 3% van alle geboortes in Atteridge­

ville buite die eg, terwyl 70% van alle geboortes in Bloemfontein ge­

durende 1951 buite-egtelik was. Indien nou in aanmerking geneem

word dat, uit 'n totaal van 125 ongehude moeders , 107 (85 , 6%) buite

die sfeer van die boereplaas woonagtig was toe hulle kindertjies ver­

wek is en tans nog daar woonagtig is, kan tot die gevolgtrekking ge­

kom word dat die voorkoms van buite-egtelikheid onder die plaasban­

toe geringer is as onder alle antler Bantoes in Blankegebied.

Die daaglikse 11intieme" verkeer en besondere verhoudingspatr oon wat

tussen Blankes en Bantoes op plase sy bes lag gekry het , diE· weder­

sydse afhanklikheid en belangstelling, die aikeur wat die Blankcs op

boereplase heg aan buite-egtelike verkeer, die houvas van werk­

gewer op werknemer en die ekonomiese ondersteuning van Blanke­

kant ten einde 'n jongman in staat te stel om .,betyds" in d ie huwelik

te tree, kan as bydraende faktore tot die bekamping van hicrclie euwel

beskou word.

Hierteenoor het aan die lig gekom dat d ieselfde euwel in stadsge­

biede bevorder, aangemoedig en vergemaklik word deur die feit dat

die boerplase 'n goedkoop en gerieflike aflaaiplek vir buite-egtelike

kinders geword het.

Die Bantoegesin op die plaas ontbeer nie slegs die gebruiklikc skade-

vergoeding en onderhoud nie maar moet nou meer mense met die­

selfde lewensmiddele versorg aangesien die Blankewerkgewer nie van

so 'n aankomeling verwittig word nie en ook nie 'n bydrae tot sy on­

derhoud sal !ewer nie. Hierdie euwel bemoeilik vir baie gesinne die

bestaans:tcyd. en het 'n onnatuurlike aanwas van plaasbantoe tot gevolg.

Dit werk nie slegs onstabiliteit van die gesinseenheid in die hand nie

maar maak dit vir jongvroue moontlik om elders ekonomies produk­

tief te bly en moederskap te ontduik, terwyl 'n groter las op 'n moe­

der gele word wat beswaarlik haar verantwoordelikheid ten opsigte

van haar eie kinders kan nakom.

(x) Voorvereistes vir die sluiting van 'n huwelik

Eertyds geldende vol wassenheidsideale en vereistes het in verval ge­

raak. Die toetreding van rn jongmens tot die geledere van volwasse­

nes vind nie meer by wyse van sermoniele instellin.gs wat deur

inisiasie- of stamskole aangedui is, plaas nie. Bewyse van ekono­

miese produktiwiteit wat bepaal word deur die stadium van indiens­

treding as plaasarbeider (gewoonlik na uitreiking van 'n persoons­

kaart op die ouderdom van 16 jaar), is tans die belangrikste voor­

vereiste tot 'n hu welik.

'n Vrou se huweliksbevoegdheid word nie meer bepaal deur haar

vermoe om kinders te baar nie maar deur haar praktiese aanleg,

geleerdhei9- en arbeidsgeskiktheid.

(xi) Keusereels in verband met die huwelik

Tradisionele keusereels ten opsigte van voorkeurhuwelike is vervang

of het heeltemal in verval geraak. Afstamming speel geen rol nie,

terwyl geografiese omgewing, gesindheid ten opsigte van die plaas-

300

le we, arbeidstatus , kerklidmaatskap, werkvermoe, per soonlikheids­

eienskappe, arbeidstabiliteit en -produktiwiteit gewoonlik deurs lag­

gewende faktore is.

Die ne iging onder die jongmense is on die advies van hulle ucrs te

negeer en hulle eie keuse ten opsigte van 'n h u weliksmaat te maak.

(xii) Verlowing

Daar is nie meer sprake van geordende reels t en opsigte van verlo­

wing nie. Terwyl sekere konserwatiewe ouers nog verwag dat onder­

handelings tussen die betrokke ·ouers moet plaasvind (patlo) en by 'n

tweede ontmoeting (mokwele) oor die hoeveelheid bogadi besin moet

word, het verlowing vir die meeste nie 'n ander betekenis as vir die

Blankes ni.e. Wanneer op 'n later stadium aan trou gedink word, be"°

slui t die vader van die bruid oor die hoeveelheid bogadi en maak dit

aan die jongman bekend.

(xiii) Reeling ten opsigte van bogadi

Die persentasie huwelike wat nog met die oordrag van bogadi gepaard

gaan, blyk weinig hoer op die boereplase as in stedelike gebiede te

wees. In <;oligny het 7rf'lo van die huwelike met bogadi gepaard ge­

gaan teenoor 'n gemiddelde van 66, 26% blykens die result ate van on­

der soeke in P retoria, Johannesburg, Kaapstad, Rooyard en

Klerksdorp.

Die bogadipr ys varieer van RSO, 00 of vie r beeste vir 'n 11ge wone"

vrou tot R200 , 00 of 10 beeste vir 'n 11

geleerde" vrou (verpleegster,

onderwysers of matrikulant), met die gevolg dat die hoeveelhe id

bogadi vir die plaasbantoe ook 'n statusmaatstaf geword het.

::01

Bogadi-oordrag geskied op die plase hoofs aaklik by wyse van die be­

taling van 'n deposito en jaarlikse paaiemente. Daar word gewoonlik

'n ooreenkoms deur 'n landdros of Bantoes akekommissar is opgestel

waar in die ouers van die br uid die begunstigdes is en die bruidegom

die skuldenaar.

Bogadi het order die plaasbantoe sy tradisionele religielise, seremo­

niele en sosi{ le ,funksie verloor. Dit kan tans ~s 'n koophuwelik be­

stempel word waarin gerd, en nie beeste nie, in die sentrum staan.

Aangesien die bruidegom self vir die bogadi ver antwoordelik is en

die bruid se ouers die geld na goeddunke bestee (gewoonlik vir die

huweliksonthaal ), stel die breere verwantskapsgroep nie in die huwe­

lik belang nie e: l is hulle nie meer begaan oor die sukses daarvan nie.

Die feit dat jongmans geen ondersteuning van hulle ouers ontvang ten

opsigte van die lewering van bogadi nie en gewoonl~k nie oor die mid­

dele beskik wanneer hulle in die huwelik wil tree nie, gee dikwels

aanleiding tot loss e verhoudings en laat hulle in opstand kom teen

die gebruik van oue rs om op hulle inkomste be slag te le.

(xiv) Die aard van die huwelikseremonie

Met uitsondering van 'n paar tradisionele gebruike stem die huwelik­

seremonie van die plaasbantoe in alle opsigte ooreen met die Blanke­

huwelik. Westerse gebruike en items soos trourokke, troukoeke,

trouringe , heildronke, strooij ongers, strooimeisies en seremonie­

meesters maak deel van elke 11gToot bruilof" uit. Die plek van die

eertydse toordokter word tans ingeneem deur die ,,Profeet" van wie

se dienste gebruik gemaak word vir die doktering van die bruidswa

(gewoonlik die s leepwa van die bruid en naaste familie na die dorp

302

vervoer), die vee wat vir die maaltyd geslag word en die toekomstige

woning van die bruidspaar.

'n Suiwer bogadihuwelik geniet nie meer erkenning onder die plaas­

bantoe nie en word as die onwettige saamwoon van jongmense bestem­

pel. Op grond daarvan <lat kerke nie bereid is om die <loop aan kin­

ders te bedien wie se ouers voor 'n landdros getroud is nie , geniet

dergelike huwelike ook geen erkenning nie. Die vorm van huwelik~

sluiting het dus 'n verandering ondergaan in die opsig dat die huidige

erkende huwelik 'n kombinasie is van bogadi met huwelikskontrak en

kerklike of burgerlike bevestiging.

(xv) Inwoningna die huwelik

Alle tradisionele kodes ten opsigte hiervan het in onbruik geraak.

Onder aansporing van die Blankes vermy jonggetroudes die saam­

woon in 'n ouerhuis. Wanneer 'n nu we huis betrek word, word dit

slegs gedoen nadat dit gedokter is.

(xvi) Verhouding tussen man en vrou

Die status van die gesinshoof het verminder terwyl die van die vrou

toe geneem het. Onder invloed van die Christelike godsdiens en

Blankevoorbeeld word s y nie meer soos eertyds as die minderwaar­

dige beskou wat aan haar vroulike beskeidenheid gekenmerk word

nie. Sy is nie meer in haar nood slegs op haar ouers en naaste fami­

lieverwante vir huip aangewese nie maar neem met vrymoedigheid

haar toevlug tot die Blankewerkgewer of selfs na die gereg.

Aangesien s y dikwels in haar man se afwesigheid moet optree as

verteenwoordiger van die gesin in godsdienstige en regsaangeleent-

303

304

hede, die finansies van die huis waarvan 'n gedeelte so ms deur haar­

s elf verdien word, moet behartig en hierbenewens die hooffiguur in die

opvoeding van kinders geword het, kan begryp word waarom baie

mans onder 'n gevoel van minderwaardigheid moet gebuk gaan en kom­

pensasie vind in onverantwoordelike optrede en selfs onverskillig

staan ten opsigte van die opvoeding van kinders.

Hierdie houding het aanleiding tot 'n losser en meer informele ver­

houding tussen man en vrou gegee. Hierdie nuwe verhoudingspatroon

word verder vertroebel deur die versuimvan baie gesinshoofde om

hulle bogadi-ooreenkoms na te kom, 'n versuim W<tt deur vroue ver­

tolk word as 'n gebrek aan waardering vir haar taak as vrou en

moeder. Opsommend kan die verander ing van die vrou se s tatus binne

die gesin toegeskryf word aan faktore wat verband hou met die kerk­

like en ekonomiese lewe asook met die nuwe wyse van huwelikslui­

ting.

Op die boereplaas kan die Bantoegesin, weens lang afstande en by

gebrek aan vervoermiddeis, selde as huiskring saam beweeg, terwyl

hulle binne die Bantoewoonkompleks ook 'n anti-sosiale leefwyse

handhaaf. Die Bantoewoonkompleks huisves nie 'n aantal gesinne of

hui.shoudings wat deur verwantskap aan mekaar verbind is nie, met

die gevolg dat die vader en moeder binne hierdie kring ook as indi­

vidualiste beweeg.

(xvii) Die ouer-kind-verhouding

Soos die gesagsposisie van die gesinshoof, het die g-esag van ouers

oor kinders ook 'n verandering ondergaan. Weens die afwesig..lieid

van die breer verwantskapsgroep, tesame met die invloed van omge-

wings- en arbeidsfaktore op die ouers as belangrikste opvoedingsper­

sone, het die senioriteitsbeginsel en die formele gedragsreels waar­

aan dit gekenmerk was, ook in verval geraak.

Die gevolg is dat daar baie min doelgerigte aandag aan die opvoeding

en vorming van kinders bestee word en dat daar selfs 'n gebrek aan

tug, beheersing en dissipline te bespeur is.

Hierdie nuwe statusbepaling, gedragsverhcuding en gesagsverlies

wat besig is om sy beslag te kry, stem in hooftrekke ooreen met die

situasie in die Blankegesin en mag vir die plaasbantoe nog nadeliger

gevolge i~ou.

(xviii) Dood en begrafnis

In hierdie opsig het Blankebeihvloeding op spontane, gedwonge en

geihstitueerde wyse geskied.

Spontane beihvloeding blyk uit die rougewaad, doodkis, die voorbe­

reiding van 'n graf, gebede, bl omme, teraardebestelling en 'n be ­

grafnisonthaal waarin die Blankevoorbeeld slaafs nagevolg is. Ge­

dwonge beihv loeding kom aan die lig uit s ekere nuwe gebruike wat

vir Blankes verskans word maar waarsonder die Bantoe onbevredig

sou wees aangesien die nabootsing van die uiterlike handelinge nie

die werklike aanvaarding en verinnerliking van nuwe rigsnoere ver­

onderstel nie.

Veranderinge wat aan geihstitueerde beihvloeding toegeskryf kan word

(invloed van die Kerk) setel in ,,nuwe" opvattings oor die dood, die hier­

namaals, die betekenis van gebed, die Woord, die e indbestemming

van 'n gelowige en ongelowige, asook in sinkretistiese sameflansings

305

van Christelike en tradisionele waardes wat steeds innerlike konflik

verraai en daarop dui dat die betrokkenes dubbeld seker wil maak

van ewige sekuriteit.

(ix) Konklusie

Die tradisionele stabiele struktuur waarbinne gesinslede 'n duidelik

omlynde rol vervul het, het onder invloed van die Blankes op boere­

plase so 'n verandering ondergaan dat hier sprake is van 'n plaas­

bantoekultuur wat van antler Bantoekulture, wat ook die produk van

akkulturatiewe situasies was, onderskei kan word op grond van:

1 Die behoud van sekere tradisionele instellings

2 Die verandering van tradisionele instellings

3 Nuwe skeppinge

1 Die behoud van sekere t radisionele instellings

Te midde van verandering het sekere opvattings en gebruike behoue

gebly wat blyk uit:

die vermyding van die beeskraal;

die vermyding van sekere kossoorte tydens swangerskap;

die behoefte aan die ondersteuning van seniorvroue met bevalling

en sterfgevalle;

die liefde ~r en besorgdheid oor kinders;

die wyse waarop met 'n doodgebore kind gehandel word;

die vrese vir kwa.adwillige persone wat oor onpersoonlike bonatuur­

like krag beskik en dit ten kwade kan aanwend;

306

die aandeel van ouers ten opsigte van die keuse van 'n huweliksmaat ,

verlowing, bogadireelings en die huweliksonthaal;

die aansprake van ouers ten ops igte van die buite-egtelike kindertjies

van hulle dogters;

die aanspraak van 'n dogter se ouers ten opsigte van bogadi wat vir

haar gelewer moet word en boetes vir die 11skending" van 'n ouerhuis,

sekere gewoontes en gebruike met die begrafnis, soos die slag van 'n

bees en die reinigingseremonie na die begrafnis.

2 Die verandering van tradisionele instellings

Veranderinge kom aan die lig uit sekere instellings, gebruike en

items wat nog die kleur van tradisie dra maar in die akkulturasie­

proses nuwe betekenis gekry bet, wat blyk uit:

die waarde van 'n vrou wat nie meer in haar vermoe om kinders te

baar, setel nie maar wel in haar ekonomiese produkti witeit;

die skynbare afkeur wat aan vooregtelike geslagsgemeenskap geheg

word van wee Blanke-opinie asook die nadelige ekonomiese gevolge wat

dit vir die betrokke huisgesin inhou;

die waarde van die vrou as gevolg van 'n gewysigde ekonomiese funk­

sie, vroeer gelee in werklike arbeid plus potensiele arbeid en die

inkomste kragtens haar ver moe om kinders te baar;

die bystand wat seniorvroue met bevallings en in krisistye verleen,

wat nie op fis iese bystand neerkom nie, maar op morele en geeste ­

like bystand by wyse van kragtige voorbidding;

die sakrament van die doop wat funksioneel van groter betekenis is as

die eertydse reinigingseremonies en kragmedisynes van die ngaka;

307

die afwesigheid van helpsters en familieverwante tydens die suigelings ­

periode;

die nuwe wyse van naamgewing van kinders;

die nuwe basis vir ar beidsverdeling binne die huisgesin;

die nuwe maatstawwe vir volwassenheid;

die gebrek aan verantwoordelikheidsin by jongdogters ten opsigte van

hulle ouers met betrekking tot buite-egtelike kindertjies;

die nuwe voorvereistes tot en keusereels in verband met die keuse

van huweliksmaats;

die nuwe verlowingseremonie;

die nuwe vorm, veranderde waarde, betekenis en funksie van bogadi

en die wyae van oordrag;

die verdWJing van die ngaka en opkoms van die ,,Profeet";

die statusverlies en -verandering van ouers in die huidige gesin;

die verandering van opvoedingspersone in die gesin;

die nuwe funksie van vroue tydens stergevalle en begrafnisse.

3 Nuwe skeppinge

Die akkulturasieproses word ook gekenmerk aan nuwe skeppinge wat

nie meer cf!e kleur Yan tradisie dra nie, maar wel ooreenstemming

toon met die kultuurbesit van die Blankes; dit kom aan die lig uit:

die gebruik van voorbehoedmiddels en die toevlug tot sterilisasie;

die geloof in die mediese praktisyn, sy diagnose, voorskrifte en

medisyne;

308

die funksie en plek van die Blankehuisvrou tydens krisisoomblikke;

die waarde en betekenis wat aan die doop geheg word; ·

die Afrikaanse naam ten opsigte van die naamgewing van kinders;

die betekenis van 'n persoonskaart en lidmaatsertifikaat as teken van

volwassenheid en huweliksbevoegdheid;

die rol van praktiese aanleg, geleerdheid en arbeidsgeskiktheid by

die keuse van 'n huweliksmaat;

die status verbonde aan kerklidmaatskap en die rol daarvan by die

keuse van 'n huweliksmaat;

die verlowingspartytjie en die verloofring;

die invloed van geleerdheid op die bepaling ·van die bogadiprys;

c,lie bogadideposito en -paaiementstelsel en die gesag van die Blanke­

werkgewer, leraar, landdros en Bantoesakekommissaris ten opsigte

van die nakoming van die bogadi-ooreenkoms;

die aanwending van die bogadi-geld vir die huweliksonthaal; .

kerklike huweliksbevestiging as erkende wettige huwelik;

die onwettigheid van 'n suiwer bogadihuwelik;

die eertyds 11onbekende" gewoontes, gebruike en items met huwelike

en begrafnisse;

die gesagsverlies van ouers in die opvoedingsproses binne die gesin;

die gesagsverskuiwing van die vader na die moeder.

Hieruit blyk dat die kultuur van die plaasbantoe gekenmerk word aan

eenvormige riglyne en gedragspatrone wat reeds tot ontplooiing gekom

309

bet en dat die omvang van tradisionele instellings wat behoue gebly

het, veel kleiner is as die komponente wat in 'n proses van veran­

dering nog net 'n kleur van tradisie dra , terwyl nuutaanvaarde en

reeds ingeburger de kultuurelemente van veel groter omvang is.

In die lig van die ondersoek blyk dus dat die Bantoegesin op die boere­

plaas 'n groter ooreenkoms met die moderne Westerse gesin toon as

met die tradisionele Bantoegesin.

Volgens Steyn3

) is die stadsbantoe in 'n veel ongunstiger posisie. Sy

bevind dat die voortsetting van behoudende tradisionele invloede van

die Bantoegesin in die stad so plotseling onderbreek is dat daar slegs

in 'n beperkte mate 'n voortsetting van die tradisionele sosiale orga­

nisasie is en dat die huidige stadsgesin min ooreenkoms toon met M

die tradisionele gesin Of met die moderne Westerse gesin t en opsigte

van struktuur, norme en gebruike.

Dit is voordie hand liggend dat wanneer 'n volk met sy geykte lewens­

wyse aan prosesse van snelle verandering bloot gestel word, dit in

sy geledere baie nadelige en ontwrigtende gevolge kan he en tot 'n

proses van dekulturasie en demoralisasie kan voer, wat weer 'n

gunstige klimaat vir persoonlike en maatskaplike ineenstorting skep.

Die spoedige en plotselinge veranderinge in die stad het volgens

Steyn dan ook onstabiliteit in die hand gewerk, as gevolg waarvan 'n

proses van' disintegrasie steeds aan die gang is.

Die plaasbantoe blyk in hierdie opsig 'n groot voorsprong bo die

stadsbantoe te he. Ten spyte van 'n intiemer kontaksituasie wat

egter oor 'n veel !anger tydperk gestrek het, blyk dit dat daar vandag

310

nog tradisionele waardes behoue gebly het. Uit kulturele waardes wat

nog steeds die kleur van tradisie dra, blyk dat die plaasbantoe as

oornemende groep steeds trag om die kultuur wat oorgeneem word,

om te buig ten einde dit by sy besondere ingesteldheid te laat aanpas,

terWYl die oorname van nuwe komponente op selekti·ewe WYSe in 'n

langsamer proses, waarin daar meer geleentheid en tyd vir versoening

tussen verskillende lewensisteme was, plaasgevind het.

In vergelyking met die res van die Bantoe wat in Suid-Afrika in 'n ak­

kulturatiewe situasie betrokke was, blyk die plaasbantoe die groep te

wees wat met die nodige positiewe leiding en hulp nog tot 'n model van

nuwe sosiale orde kan ontwikkel waarin daar grater stabiliteit vir

die individu sowel as vir die huisgesin kan wees.

Op hierdie stadium het daar by hulle egter nog nie 'n harmonieuse ver­

soening tussen die twee lewensbeskouinge gekom nie en bestaan dit in

baie opsigte nog langs mekaar voort.

Hierdie leiding en hulp behoort van volkekundiges uit te gaan aange­

sien die Volkekunde die enigste wetenskap is wat 'n besondere stu­

die van die lewensWYses van volke maak en die dissipline is wat die

kulture van volke as geihtegreerde gehele bestudeer.

Dit is daarom ook die belangrikste dissipline wat uit hoofde van sy

studiestof kennis het van die implikasie van aanraking tussen kul­

ture, van die faktore watdieproses van aanraking behecr en van die

ontwrigtende gevolge wat verandering op een lewensterrein deur die

res van 'n kultuurnetwerk veroorsaak.

:.lll

(c) Die opvoedkundige aspek

(i) Inleiding

Die enger begrip van die opvoeding kan beskryf word as 'n doelbe­

'wuste onderrig en opleiding wat op bepaalde tye en op vasgestelde

plekke vir 'n bepaalde tydsduur deur persone of instansies wat spe­

siaal vir die taak voorberei en aangewys is , gegee word.

Aangesien formele skoolstelsel onder die Bantoes swak ontwikkel was,

was individue en groepe vir die taak aangewese en was die belang­

rikste deel van die opvoedingsproses die verantwoordelikheid van die

gesin, familie, ander verwante, vriende, kennisse, oudstes en leef­

t,ydsgenote.

Sedert aanraking met die Blankes het die Bantoes in 'n proses van

gedwonge akkulturasie hulle opvoedingspatroon in die rigting van die

nuwe aanbod gebuig. Veranderde werks- en omgewingsfaktore en

doelgerigte onderrig deur onderwys wat op Westerse lees geskoei

was, het by die plaasbantoe 'n v eranderde opvoedingsproses tot ge­

volg gehad, soos blykuit die volgende:

(ii) Die doelverandering in die opvoeding

Ten einde die jeug te lei om soos hulle ouers liefde vir die boere­

plaas te ontwikkel en sodoende ook van 'n sekuriteitsposisie verse­

ker te wees deur eeHdag hulle dienste aan die baas as sekuriteits­

persoon beskikbaar te stel, word daar tans in die opvoedingsproses

getrag om kinders tot toekomstige plaasbewoners te motiveer.

Aangesien seuns en dogters nie deur ervaring van genot en verant-

312

woordelikheid ingelyf kan word in die loopbaan waartoe die ouers trag

om hulle te inspireer nie, word weinig mea: bereik en slegs kuns­

matige liefde wat verkoel sodra hulle die kinderskoene ontgroei.

(iii) Die duurverandering in die opvoedingsproses

Die duur van die opvoeding val nie meer saam met psigiese adolessen­

sie nie maar wel met die nuwe maatstaf vir volwassenheid, naamlik,

die verkryging van 'n persoonskaart na die ouderdom van 16 jaar.

Alhoewel die opvoedingsproses nou in die ouerhuis ten einde kom,

volg daar na indienstreding 'n verdere opvoeding waar hy as onervare

arbeider die eerste maal in die geleentheid ges tel word om deur er­

varing te leer.

(iv) Die verandering van subjekte van die opvoeding

Weens die werksomstandighede van die gesinshoof, sy gesagsverlies

vanwee sy uithuisigheid, die afwesigheid van ouer broers en susters

en ander familieverwante, die heterogene gemeenskap in die Bantoe­

woonkompleks en die gebrek aan belangstelling van senior persone in

kinders wat nie tot hulle stat behoort nie, bet die opvoedingstaak in

die gesin by uitstek die verantwoordelikheid van die moeder geword,

Die personeelverandering in die opvoedingsproses kan grootliks aan

die nuwe milieu toegeskryf word waarin die plaasbantoe horn bevind.

Die bydrae wat deur die Bantoegesinslede ten opsigte van die opvoe­

ding van Bant.oekinders gelewer word, verdien ook vermelding aan­

gesien ook die hoer sy vrou en kinders deur woord en daad vir die

oordrag van nu we waardenormes aan die jong geslag verantwoordelik

is.

313

(v) Die verandering van inhoud in die opvoedingsproses

Die individu word deur die oordrag van 'n betrokke opvoedingsinhoud

gevorm tot 'n produk van sy eie omgewing. Die huidige opvoedingsin­

houd wortel nie meer in die bodem van 'n deurleefde kultuur nie en

is nie meer toegespits op die instandhouding en handhawing van tra­

disionele waardes nie, maar wel op die verwerwing van .die kultuur­

goedere van die Blankes ten einde die jeug nader aan die Westerse

pool te skuif.

Dit blyk dat 64% van die skoolgaande kinders uit die ouderdomsgroep

7-13 jaar voorkeur gee aan 'n toekomstige loopbaan op die boere­

plaas, terwyl slegs 3~ van die jongmense van die ouderdomsgroep

1'3-16 jaar in 'n loopbaan op die plaas belangstel. Hieruit blyk die

onvergenoegdheid, ledigheid en·frustra·sie van die naskoolse kind wat

nog nie deur die boere geskik geag word om plaasarbeid te verrig

nie en ook nie buite die sfeer van die boereplaas vir 'n loopbaan in

aanmerking kan kom nie.

(vi) Die metodeverandering in die opvoedingsproses

Die tradisionele metode van stamopvoeding waar ·sedelike begrippe op

'n merkwaardige wyse die kind ingeskerp is (opvoeding deur naboot­

sing, deelname aan aktiwiteite , metodes van prys, spot, straf en

aanmoediging, verhale, legendes en abels , liedere, wysies en

volksdanseJ, om horn aan sy kultuur te veranker, het plek gemaak

vir metodes waarvolgens ouers trag om hulle kinders die maksimum

kennis (hoofsaaklik deur skoolonderrig) te bied en hulle spoediger in

staat te stel om dieselfde plek as die Blankes op alle lewensterreine

in te neem.

314

(vii) Verandering ten opsigte van spesiale opvoeding

Daar is nie meer vir die jeug, soos dit tradisioneel gebruiklik was,

die geleentheid om die een of antler professie van hulle seniors aan

te leer nie. (Westerse tegnieke het tradisionele ,,ambagte" oorbodig

gemaak).

Buite die grense van· die boereplaas is daar geleenthede om spesiale

onderrig te ontvang, onderwyskolleges, mediese, tegniese, nywer­

heids en landbouskole byte woon en verpleegsters- en polisieoplei­

ding te ontvang. Indien die plaaskind daarin belangstel, mo et die

skoolopleiding na standerd II of VI in 'n tuisland voortgesit word en

die betrokke beroep in 'n tuisland beoefen word.

Op die boereplase is daar geleentheid om in die een of antler vertak­

~g van die boerdery te 11spesialiseer", 'n spesialisasie wat neer­

kom op leer deur ervaring en wat afhang van die belangstelling, toe­

wyding en arbeidgeskiktheid van elke arbeider.

(viii) Die Bantoe-plaasskool

Die doel van die Departement van Bantoe-Onderwys is om die Bantoe

as aparte bevolkingsgroc:p met sy eie agtergrond, gebruike en behoef­

tes, raak te sien en horn so op te lei om vir sy eie gemeenskap en

volk 'n aanwins te wees.

Uit 'n totaal van 3 106 kinders van skoolgaande ouderdom op 332

plase, is daar onderwysfasiliteite vir 797 kinders. Dit blyk verder

dat slegs 201 uit 2 086 kinders wat wel binne loopafstand (6 myl)

van bestaande skole is, skoolonderrig ontvang, dit wil se, 9, 63o/0 •

315

Die toestand kan hoofsaaklik aan 'n gebrek aan fasiliteite toegeskryf

word, asook aan die negatiewe houding van Blankes ten opsigte van

skoolonderrig aan Bantoes •

. (ix) Beleid en voorwaardes van die Departement ten opsigte van die stigting van plaasskole

Elke Blankeplaasbewoner kan onder die bepaalde voorwaardes van en

in samewerking ,met die Departement, tot die oprigting en stigting

van 'n plaasskool oorgaan.

Geen kind onder die ouderdom van 7 jaar (volle 84 maande) of bo die

ouderdom van 13 jaar (op 31ste Maart van die jaar van toelating)

mag tot die Substanderd A-klas toegelaat word nie.

Onderrig aan die Laer Primere skole (waarvan daar 4 in Coligny

distrik is) strek slegs van Sub A tot Standerd II, terwyl onderrig aan

die Hoer Primere skole of Gekombineerde skole (waarvan daar 2 in

die distrik is) strek van Substanderd A tot standerd VI.

(x) Sillabusse vir Laer Primere en Hoer Primere skole

Die onderrig is min of meer op Westerse lees geskoei en sluit vakke

in soos Gesondheidsleer, Godsdiensonderwys, Huistaal, Afrikaans,

Rekenkunde, Omgewingsleer, Liggaamlike Opvoeding, Skrif,

Musiek, Kunsvlyt en Kuns, Tuinbou en Engels, Algemene Wetenskap,

Naaldwerk~ Hout- en Metaalwerk en Sosiale studie.

(xi) Doelstellings

Die ideaal van die onderwys is om aan elke kind die geleentheid te

hied om fisies, maatskaplik, verstandelik en geestelik te ontwikkel

om sodoende voorberei te word om op 'n later stadium 'n lewensbe-

316

staan te kan maak 'n grondige kennis van sy moedertaal te he; die

amptelike tale te praat en te verstaan; gesondheidsreels te kan toe­

pas; die fundamentele beginsels van die Christelike leer te handhaaf

en in die gemeenskap 'n nuttige en waardevolle mens te wees.

(xii) Klagtes en besware teen Bantoeplaasskole

Toestande aan plaasskole kan as haglik beskrywe word. Boere erken

dat bestaande skoolgeboue swak en ondoelmatig is, kla oor ongekwa­

lifiseerde, swak en onverantwoordelike onderwysers; swak en ontoe­

reikende meublement en skryfbehoeftes; swak dissipline en onreel­

matighede e!l die nutteloosheid van 'n standerd II-skoolsertifikaat.

Dit blyk dat 32 , 14% van die Blankes nog nie versoen kan raak met die

gedagte van skoolonderrig aan Bantoekinders op plase nie.

(xiii) Gunstige getuienisse ten opsigte van Bantoe-plaasskole

Blankes wie se plase in die nabyheid van 'n plaasskool gelee is, ge­

tuig dat daar nooit meer probleme ten opsigte van die verkryging

van geskikte en genoegsaam arbeiders ondervind word nie. Die plaas­

skool het dus 'n bestendigende arbeidsfaktor geword, in die lig waar ­

van meer boere op grond van ekonomiese redes oorweging skenk aan

die oprigting en stigting van Bantoeskole.

(xv) Konklusie

Die opvoedkundige aspek is ongetwyfel di.:; terrein van die lewe van

die plaasbantoe wat tans dringende, ernstige en spoedeisende weten­

skaplike aandag verdien.

In die lig van veranderinge wat reeds in die opvoedingsproses in die

317

ouerhuis ingetree het ten opsigte van die doel, duur, subjekte, inhoud

en metode van opvoeding, is dit duidelik dat die ontmoetingspunt tus­

sen die tradisionele en Westerse pole, vanwee die Bantoe se strewe

om te verwesters, al reeds baie naby aan die Westerse pool gelee

is en steeds besig is om nader daaraan te skuif.

Hierdie aspek verdien ernstige volkekundige aandag, nie om die hin­

dernisse wat vir die plaasbantoe in sy veranderde opvoedingsideale

wat op die pad van verwestering le, te diagnoseer ten einde voor­

stelle te doen hoe hindernisse uit die weg geruim kan word nie, maar

om in belang van die betrokkenes 'n geheelsiening van die probleem

te handhaaf en primer as adviseur te dien en vanuit die kennis van

die Volkekunde leiding te gee aan die Departement van Bantoe-Onder­

wys ten opsigte van beplanning, maar ook voorligting in die praktyk

in belang van Bantoe-ouers en -kinders en veral aan die Blankeplaas­

bewoners van wie se goeie guns die plaasskool afhanklik is. Dit blyk

dat sekere beleidsoogmerke ten opsigte van die Bantoeplaasskool te

lank reeds aan die wisselende persoonlike insig van bepaalde ampte­

nare oorgelaat is en dat dit tyd geword het dat volkekundiges ten

opsigte van sekere handelingsmetodes in belang van die betrokkenes

moet waarsku en optree.

Die eindproduk van 'n veranderde opvoedingsproses en van die plaas­

skool lewer juis bewys van botsende onderwysideale, wat aan 'n ge­

brek aan volkekundige leiding in 'n ernstige akkulturatiewe situasie

toegeskryf kan word.

Uit die doelstellings van die onderwys blyk dat die Bantoe-ouerhuis

as die wieg van die kultuur bou van die plaasbantoe beskou word en

318

trag om, deur die skool as kultuurproduk, vir die kind meer kennis

en ervaring by te bring en so die sluimerende kragte na liggaam en

gees in belang van die betrokke volk uit te bou.

Hierteenoor is die plaasskool vir die Blankewerkgewer en skooleie­

naar niks anders as 'n bestendigende arbeidsfaktor nie. Die verseke­

ring dat die arbeidsaanbod nie die arbeidsaanvraag sal oorskry nie,

word verder gerugsteun deur die wette dat die deure vir die Bantoe­

jeug na die res van die Blankegebied geslote is. Origens is onderwys

aan die plaasbantoe geheel en al aangewese op die gesindheid van elke

boer. 'n Skool word slegs op sy versoek gestig en in opdrag van horn

gesluit.

Die Bantoe-ouers wat te midde van 'n gebrekkige en veranderde opvoe­

ding in die ouerhuis die laaste hoop op die skool vestig om hulle kin­

ders in staat te stel om eendag 'n vol waardige plek langs die Blankes

in te neem, moet na hulle kinders se kortstondige skoolloopbaan

alles in die stryd werp om hulle tot die enigste loopbaan, naamlik,

di~ van plaasarbeider, te motiveer.

Die kinders wat reeds in die ouerhuis in 'n veranderde opvoedings­

proses die eerste tree in die rigtingvan die Westerse kultuur gegee

het, kom na hulle skoolloopbaan tot die ontdekking dat hulle, ten

spyte van 11geleerdheid", nie tot 'n hoer beskawingspeil as hulle

ouers gekom het nie.

Die eindproduk getuig dus van botsende onderwysideale van die Depar­

tement, Blankes, Bantoe-ouers en Bantoekinders. Die eindproduk

kan ook as 'n probleemproduk bestempel word wat vir jare nog ledig

by die statte moet rondle en, vanwee die geslote deure na buite, in

319

opstand kom teen hulle ouers, die gemeenskap en veral teen die boere­

plaas.

(d) Die ekonomiese aspek

(i) Algemeen

Boeredery dateer sedert 1652 met die stigting·vati 'n nedersetting aan

die Kaap. Sedett 1657 met die vr:is telling van Kompanjiesamptenare

het die ontwikkeling van 'n onafhanklike boeregemeenskap 'n aanvang

geneem.

Boe_rdery was vir bykans 200 jaar slegs van pastorale aard en was

&legs daarop toegespits om in die eenvoudige beh_oeftes van boere te

voorsien. Met die ontdekking van goud.en diamante in die laaste helfte

van die negentiende eeu, die ontwikkeling van die mynbedryf, die ny­

werheidswese en die opkoms van stede, is 'n binnelandse mark ge­

skep en is b nu we era van 11kommersiele" boerdery ingewy.

Hierdie groei het geleidelik voortgeduur tot na die Tweede Wereld­

oorlog toe die hele patroon van boerdery verander het en dit steeds

kragtiger geword)1etvanwee intensiewer landboutegnieke en megani­

sasie.

Die ontwikkeling van boerdery staan in die teken van arbeid wat aan­

vanklik op -Blanke-arbeid, later op di~ van Boesmans en Hottentotte ,

nog later op slawe-arbeid, en eindelik op Bantoe-arbeid en selfs op

ingevoerde Indierarbeid aangewese was. Beukes 4

> .wys daarop dat

die Bantoebevolking op plase van 1936 tot 1946 van 2 492 650 tot

2 905 380 aangegroei het, terwyl die Minister van Statistiek5) onlangs

320

aangekondig het dat 3 650 344 Bantoes hulle tans in plattelandse ge­

biede bevind. Dit dui daarop dat Bantoes op plase oor 'n bestek van

34 jaar met 1 157 694 toegeneem het en dat Bantoe- arbeid vandag be­

stempel kan word as die faktor waarvan die landbouproduksie van die

Republiek van Suid-Afrika geheel en al afhanklik is.

(ii) Die tradisionele . ekonomie van die Ban toe

Die tradisionele ekonomie van die Bantoe kan as 'n eenvoudige be­

staans- en trekekonomie bestempel word. Die Bantoegesin was self­

onderhoudend en die behoeftes was tot lewensnoodsaaklik voedsel,

eenvoudige kleding en primitiewe huisvesting beperk.

Geld as betaalmiddel was onbekend en die winsmotief het geen rol ge­

speel nie. remand s e rykdom was gelee in sy aantal dogters, wat

w~er die belofte van 'n hoeveelheid beeste ingehou het. Die strewe na

rykdom was 'n strewe na sosiale status.

Gesinne het as werkende eenhede gefunksioneer ten einde te voorsien

in die noodsaaklike persoonlike en gesinsbehoeftes. Die grondtoon

van die tradisionele Bantoe-ekonomie kan dus as familieaal-sosialis­

ties en nie individualisties-kapitalisties nie, beskrywe word.

Toe die Bantoe sy bestaans- en trekekonomie nie Langer kon beoefen

nie en 'n heenkome op boereplase gevind het, het hulle in ruil vir

hulle dienste van die boere dieselfde vergunning verkry as waa raan

hulle gewoond was , naamlik, die nodige bougrond en weiding vir

hulle vee. Inc;lien die boere hulle addisioneel moes verg;oed was die

betaalmiddele gewoonlik vee of graan.

Sedert die ontdekking van goud en diamante, die opkoms van indus-

:l21

triee en die opbloei van markte is hoer eise aan die boere gestel wat

neergekom het op 'n intensiewer bewerking van grond, as gevolg

waarvan eertydse.begunstiginge opgehefis en kontantlone die pl ek

daarvan ingeneem het. Op hierdie wyse het die plaasbantoe ook in die

maalstroom van die Westerse geldekonomie beland.

Die wedersydse afhanklikheid tussen Blankewerkgewer en Bantoewerk­

nemer het met d,ie ontwikkeling van die boerebedryf s teeds aangegroei

sodat die plaasbantoe vandag 11deel" geword het van die Blankegemeen­

skap op boereplase.

(iii) Die omvang van plaasarbeid op 'n moderne boerdery-eenheid

Uit die gebied van ondersoek beslaan 80 boerdery-eenhede \vat vir die

ondersoek uitgesonder is, 54 099,418 hektaar waarvan 35 796,185

hektaar vir die verbouing van mielies aangewend word. Terwyl 67%

van die opperv lakte in lander ye omskep is , is slegs 2 , 49% nie geskik

vir die verbouing van mielies nie wat die belangrikste produk van die

gebied is.

Arbeiders word in hierdie gebied hoofsaaklik vir die volgende ver­

takkinge van die boerderybedryf benodig:

1 Die landerye

2 Die melke ry

3 Die versorging van vee

4 Die werf en die tuin

5 Die Blankehuishouding

Op genoemde plase staan tans 1 069 manlike bediendes in diens van

boere om die verskillende vertakkinge van die boerdery te behartig,

322

dit wil se, 1 arbeider vir elke 33,921 hektaar ten opsigte van die lan­

derye. Die groter boerdery-eenhede kom met minder arbeiders oor

die weg, terwyl die kleiner boerdery-eenhede 1 arbeider vir elke

17, 130 hektaar lande nodig het.

Benewens manlike bediendcs is daar 196 vroue en 90 kinders op hi er­

die plase in diens , wat die tot.ale aanta l arbeiders op 80 plase op

1 352 te staan bring, dit wil se, ongeveer 17 werkende Ban toes per

boerdery-eenheid. Hierteenoor is daar op dieselfde plase 60 nie­

werkende mans, 85 7 vroue en 2 953 kinders; dus 111 totaal van 3 70

siele. Teenoor 17 werkendes per boerdery- eenheid is daar dus -! '

nie-werkendes.

Dit dui daarop dat 65% van die Ban toes in die gebiecl a l11anklik is van

die inkome van 35% werkende arbeiders . Vanwee di ieit dat baie

Bantoevroue hulle nie moor bcskikbaar stcl om op die lanclc bchulp-

saam te wees tydens die oesseisoen nic , word jaarliks 'n gem icldclcl

van 30 seisoenswcrknemers per plaas vir 'n tydpcrk van 1 - 2 maandc

in cliens geneem om die oes betyds in to samel.

(iv) Die vraag na en beskikbaarhcid van Banloe-:ubeidcrs op plasc in die gebied

In die gebied bestaan daar nog 'n behoefte a::m 158 vol wassc man-

like arbeiders; dit wil se, 2 meer per boenlery - eenhcid. Dit bl.\'k

dat 89% van die boere geen problemc ondervind om arbeidcrs to be­

kom nie, terwyl 11 ~ beweer dat daar 111 behoefte bestaan aan ,.geskikte''

arbeiders en 62% bekommerd is oor die oorbevolking ten opsigte van

onbruikbares en afhanklikes.

Wat vroue-arbciders betref, is slegs 196 uit 'n totaa l van 1 050 in

diens van boere, terwyl net 90 kinders uit 'n totaal van 2 953 kinders

met onbenullige takies belas is.

(v) Die arbeidsgeskiktheid van Bantoe-arbeiders op plase

Slegs 4, 5% van die Blankes is van mening dat hulle arbeiders sonder

'n Blankebrein die boerdery kan behartig. Terwyl 72% van die werk­

gewers van mening is dat arbeiders alreeds 'n maksimum loon ontvang

vir die gehalte d.iens wat gelewer word, getuig 28% dat die maksimum

alreeds oorskry word.

In die lig daarvan dat 95% van die werkgewers verliese in die boerde­

ry aan die onkundigheid en onbedrewenheid van werknemers toeskryf

kom h algemene gees van onwilligheid aan die lig ten opsigte van 'n

verbetering van die ekonomiese posisie van die plaasarbeiders deur

beter loonskale.

(vi) Heersende lone van plaasarbeiders

Die loon van 'n plaasarbeider bestaan uit 'n maandelikse kontantloon,

mielies na die oesseisoen, 'n maandelikse rantsoen mieliemeel en 'n

daaglikse rantsoen melk. Loonstrukture verskil van plaas tot plaas en

word deur verskeie faktore beihvloed.

Indien die waarde van die hoeveelheid mielies , meel en melk in kon­

tant uitgedruk word, is die gemiddelde maandelikse loon per arbeider

R24,99, die laagste R20,06 en die hoogste R49 , 77.

Hierdie loon ska le vergelyk gunstig met die lone van Kgatla - arbei­

ders van 10 jaar gelede soos deur Van Zyl6

) in Pretoria bevind,

waaruit blyk dat slegs 4% van die stadsarbeiders meer verdien as die

324

gemiddelde vir die plase van 76% selfs minder as die laagsbesoldigde

plaasarbeider. Die pryse van produkte het so konstant gebly dat hier­

uit afgelei kan word dat die plaasbantoe, afgesien van bykomende

voordele, 10 jaar gelede veel meer as die stadsbantoe verdien het.

(vii) Bykomende voorregte van Bantoe-arbeiders

Alhoewel dit onmoontlik is om die kontantwaarde van bykomende

voorregte en begunstiginge uit die hand van Blankewerkgewers ten

opsigte van elke individuele arbeider te bepaal, is daar gepoog om

ten opsigte van sekere begunstiginge 'n realistiese evaluasie te

maak.

'n Konserwatiewe evaluasie van die begunstiginge Imm te staan op

R291, 85, dit wil se, R123, 13 meer as die jaarlikse loon wat deur

die laagsbesoldigde in die gebied verdien word en R63, 88 me er as die

gemiddelde jaarlikse kontantlone vir manlike arbeiders in die gebied.

Die maandelikse inkomste van die laagsbesoldigde in die gcbied word

hiermee opgeskuif na R38, 38, die gemiddclde loonskaal vir die ge­

bied na R43, 32 en die van die hoogsbesoldigde na R68 , 01.

Indien inaallmerking geneem word dat sekere onberekenbare voor­

regte soos boetes wat opgele word vir verkeers- en antler oortre­

dings ,moedswillige skade aan irnplemente en eiendomme, diefstal en

premies ten opsigte van versekeringspolissc, nie in berekening gc­

bring kan word nie, kan begryp word in wclke besordcrc sekuriteits­

posisie die plaasbailtoe horn bevind.

Die plaasarbeider geniet die voorreg om te alle tye , in die persoon van

die baas, 'n sekuriteitspersoon te he vir homself, sy vrou en kinders

en alle afhanklike familieverwante wat onder sy dak gehuisvcs word.

Samevattend kan die volgende ten opsigte van die ekonomiese situasie

van die plaasbantoe vermeld word:

1 Geld as eertyds onbekende betaalmiddel vorm die basis van die hui­

dige ekonomiese stelsel.

2 Die gesinne is nog produserende eenhede, egter nie meer in belang

van die gesin as eenheid nie maar wel in belang van die werkende indi­

vidu.

3 Gesamentlike belange het plek gemaak vir individuele belange (die

eg-Westerse individualisme ).

4 'n Begripsverandering ten opsigte van rykdom en status wat nie

meer verband hou met hubare dogters en beeste nie, maar wel met

arbeidsgeskiktheid en -produkti witeit, .kontantinkomste, status van

die Blankewerkgewer en sy gesindheid en materiele vermoe om aan

werknemers 'n sekuriteitsposisie te verseker.

5 'n Verandering van waardebegrip ten opsigte van gesinsbehoeftes

vanwee die verlies van die sosiale en rituele waarde \·an voedsel,

vee en gebruiksvoorwerpe.

6 Die ontstaan van nuwe gesinsbehoeftes ten opsigte van nuwe maat­

skaplike, sosiale, opvoedkundige en godsdienstige eise.

7 Die verlies van die tradisionele strewe van die gesin om selfon­

derhoudend te wees en self in eie behoeftes te voorsien.

8 Die plaasgesin se onvermoe om met die verdienste van die ge­

sinshoof as enigste vir die boer aanvaarbare produktiewe arbeider

'n menswaardige bestaan te kan voer.

9 Die groot aantal afhanklikes wat weens geslote deure na buite on-

326

produktief bly tot tyd en wyl hulle deur die boer vir plaasarbeid ge­

skik geag word.

10 Addisionele begunstiginge wat deur Blankewerkgewers as kompen­

sasie vir 'n gebrekkige en ontoereikende loon gebied word.

11 Die nadelige invloed van die s ekuriteitsaanbod van die Blanke­

werkgewer op die arl;leider en sy afhanklikes wat eertdys deur akti­

witeit, arbeidspretasie en produktiwiteit gepoog het om selfversor­

gend te wees, maar tans van wee 'n sekuriteitsposisie tot onprodukti­

witeit aangespoor word.

12 Die metode waarvolgens Blw kes arbe iders werf en behou, nie

onu·ede ' n aantreklike loonskaal nie , maar volgens 'n hoeveel­

heid begunstiginge.

13 Die persoonlikheidsontwrigting van die gesinshoof weens die fcit

dat die 11baas", en nie hy nie , vir sy huisgesiJ1 'n sckuritcitspe rsoon

is.

1 4 Die gebrekkige arbeidsprestasie, asook 'n gebrek aan verant­

woordelikheidssin en arbeidsvreugde vanwee 'n swak loon en baie

begunstiginge.

15 Die onvermoe van die plaasbantoe om add isionele voordele te

eval ueer.

16 Die kunsmatige liefde vir die boercl c r y s legs 0111 aan sovcel af­

hanklikes a::: moontlik die waarborg van 111 ,,pa" te gee wat sorg sa l

dra dat almal begrawe sal word.

17 'n GelJrek aan wedcrsydse verantwoordclikheidsbescf en weclcrkc­

rige hulpbetoon tussen ouers, kinclers en familieve rwantc , vanwcc

die s ek-u r ite itsposisie wat deur die Blankewerkgewer gebicd word.

18 Die aantasting en invloed van 'n nuwe ekonomiese patroon op die

sosiale en maatskaplike orde en op die godsdiens.

Om aan die plaasbantoe die geleentheid tot ontplooiing van hulle ver­

moens te bied, blyk 'n ingrypende beieidsverandering ten opsigte van

die ekonomiese bestaansWJse, soos dit tans op boereplase aan die lig

kom, dringend noodsaaklik te wees.

Ter bereiking van so 'n oogmerk sal die volkekundige moet meedoen

en sal daar direkte en noue kontak tussen die volkekundige adviseur

en die hoogste beplannende gesag moet wees en sal elke aanbeveling

ten opsigte van praktiese maatreels rekening moet hou met die ver­

langens en belange van beide Bantoes en Blankes.

Die volkekundige sal in s y dienslewering 'n oordeel moet vel oor be­

leidsrigting en oor praktiese maatreels wat hy in die bestudering

van die situasie as die resultaat van kultuuroorname voorstaan.

Voorts sal 'n noue koordinasie en samewerking tussen volkeh.-undi­

ges, ekonome, landboukundiges en sosioloe noodsaaklik wees ten

einde , deur 'n beleidsbepaling en onderrigaksie, die taak na behore

aan te pak.

(d) Die godsdienstige aspek

(i) Algemeen

Die spontane inslag wat die Chr i stelike religie onder die plaasbantoe

gevind he t, kan as merkwaardig bestempel word. Die inslag was in ­

tiemer waar daar volgehoue en intieme kontak tussen die draers van

die Christelike en nie-Christelike kulture in die Republiek van Suid­

Afrika was.

328

Weens die intensiteit en aard van die kontak blyk die invloed van die

Christelike godsdiens intenser te wees op plase van Blankes as in

stedelike en stamgebiede. Te oordeel na die verdwyning van uiterlike

tradisionele religieuse gebruike en seremonies blyk dit dat in Coligny,

waar daar 'n verskeidenheid van 23 kerklike denominasies bestaan,

daar nie 'n plaasbantoe is, wat in hulle sin van die woord, nie 'n

Christen is nie.

(ii) Die Bantoe- en Blanke-Christendom

Die verskynsel van separatisme en sinkretisrne onder die Bantoe in die

algemeen word deur verskillende teoloe en volkekundiges aan die swak

Christelike voorbeeld van Blanke-Christene, die ,,Net vir Blankes "­

beleid van die Blankes, die hoe eise van die Christendom, of die be­

geerte van die Bantoes om op eg-Afrikawyse te aanbid, toegeskryf.

Ten opsigte van bykans 4 miljoen Bantoes op boereplase blyk die

situasie anders te wees as in stedelike en stamgebiede en kan ge­

melde gevolgtrekkings nie sonder meer op hulle van toepassing wees

nie.

Dit blyk dat die bydrae wat deur Blankeboere tot die kers tening van

hulle arbeiders gelewer is en die besondere verhoudingspatroon wat

tussen Blankes en Bantoes op plase sy bes lag gekry het, tot 'n andcr

benadering, opvatting en siening van die Christelike religie verant­

woordelik was.

Hierdie gevolgtrekking word bevestig deur die groterc groci wat die

sendingkerke tans nog belewe en die konstante en selfs kwyncndc

sekte- en scparaiistebewegings onder die plaasbantoe. Hiertcenoor

kom baie spore van sinkretisme aan die lig wat as aanduiding dien dat

daar nog nie 'n verinnerliking en spontane nalewing van 'n nuwe

Christelike leefwyse gekom het nie.

Christelike waardes en begrippe word ook nie meer in so 'n mate deur

die Blankes in woord en daad aan hulle werknemers oorgedra nie. Aan­

gesien Blankes min begrip van die basiese oorsake van sinkretistiese

neiging onder die Bantoe aan die dag le, word dit op passiewe wyse

gei"gnoreer of net bloot veroordeel.

(iii) Sinkretisme en die voorkoms daarvan in die religiositeit van die plaasbantoe

Dit is 'n kenmerkende verskynsel onder die Bantoe van Afrika om alle

moontlike godsdiensvorme met stukkies van die evange liewaarheid te

krediteer ten einde geluk , vreugde en sekuriteit in die godsdiensbe­

oefening te maak.

Die Bantoe is nog met baie vesels aan sy tradisionele godsdiens ver­

bind en soek lewe en beweging in die integrasie van die mens in die

totaliteit van die kosmiese natuurlike orde. Aangesien die godsdiens

en die lewe vir die Bantoe onafskeidbaar i s , is die godsdiens van die

Blanke , wat nie a ltyd vir die lewe buite die godsdienstige spreek

nie , nie genoegsaam nie. Om hierdie rede neem die Bantoe tydens sy

lewensmoeilikhede s y toevlug tot magiese hulpmiddels wat deur die

moderne magies-religieuse ekspert , naamlik, die ,,Profeet", beskik­

baar gestel word.

Onder die plaasbantoe kom spore van sinkretisme aan die lig uit:

330

1 Die begrip van God

Die plaasbantoe erken Modimo (God) as skepper; Hy is alomteen­

woordig in sy skepping en maak woning in mense maar ook in dinge

soos die brood, wyn en water met sakramentsbediening.

Hydra sekere eienskappe , soos krag, oor aan mense. Hierdie mense

word hierargies geskakel en word geken aan uiterlike tekens wat

deur die kerk beskikbaar gestel word om die betrokkenes se status en

vermoens aan ander bekend te stel, met die gevolg dat die krag van

Modimo ook in voorwerpe setel.

Blote skuldbelydenis oor Modimo is nie genoegsaam om vcrlossing ,

wat as 'n voorspoedige en gelukldge !ewe gcihterpreteer word, deel­

agtig te word nie. Modimo straf met h teenspoedige lewc , dus die

teenoorgestelde van verlossing. Heme! en Rel word as lokaliteite in

die hiernamaals beskou, maar neem 'n ondergeskikte plek in hullc

praktiese godsdiens in.

Die Satan word ook as 'n magtige wese beskou wat in opposisic met

Modimo is en wat ook oor mense en metodes beskik 0111 die mens te

benadeel. Om sataniese magte (bose magtc) te bes try, is 111ce1· as

net gebed nodig, met die gevolg dat van sp2siale ,,goclsm:mnc" wat

van kragmetodes en '-middele kennis dra, gebruik gemaak moet word

om 'n voorspoedige lewe te verseker.

2 Die begrip van Jesus Christus

Jes us Christus as seun van God, sy maagdelike geboorte en m icldc­

laarskap word nie cleur die plaasbantoc miskcn of bevraagteken nic .

Hy is die groot middelaar in wi.e se naam gebid word. Oaar bcstaan

332

by hulle egter ook 'n geloof in 11klein-middelaars " , naamlik, die af­

gestorwe voorvaders wat van die meer alledaagse probleme van le­

wende verwante kennis dra, dit aan Jesus Christus bekend maak ten

einde die goeie guns van Modimo te verkry. Die name van afgestorwe

voorvaders word nooit in gebede genoem nie, terwyl daar ook geen

diens aan hulle bestaan nie.

Die boodskap van die kruisdood en bloed van Christus het groot bete­

kenis en word as sodanige aanvaar. Kragtens hierdie daad ontvang

die mens verlossing mits hyself ook die nodige bydrae !ewer.

Die grootste persentasie glo dat Jesus sowel as die afgestorwenes in

liggaamlike gestalte by Modimo is en dat die geeste van mense soms

in die graf en op aarde beweeg.

3 Die begrip van die Heilige Gees

Die Heilige Gees word in die Tswana- en Sotho-Bybels met die terme

.,Moya o o boitshepo" en 11

Moya o halalelang" onderskeidelik vertaal.

Dit dui op gees , asem of wind wat afgesonder , toegewy of heilig is.

Moya o o boitshepo is nie 'n bestaande persoonlikheid nie, maar die

wyse waarop Modimo op die aarde teenwoordig en werksaam kan

wees. Op hierdie wyse kan Modimo ook woon in voorwerpe wat krag­

tig is, in mense en in die simbole van sakramentsbediening.

Aanhangers van separatistebewegings glo dat sekere mense wat baie

11krag" het, ook sekere voorwerpe met Moya kan .,laai". Mense wat

buitengewone welvaart geniet (soos welvarende Blankes), is beter

met Modimo geskakel en word deur Moya wa Modimo bewoon.

4 Die begrip van die Woord van God

Die Bybel word spontaan as die Woord van God aanvaar op grond daar ­

van dat die inhoud self van sy oorsprong getuig.

Die plaasbantoe glo nie clat die inhoud van die Woorcl vir alle mense

genoegsaam is om tot die saligheid te kom nie. Aangesien sommige

mense 11ver" van Modimo af is, word aan vullende openbarings aan

sekere leraars (profete) gemaak , wat dit nie boekstaaf nie maar wcl

in belang van die saligheid van die betrokkenes verkondig en in be ­

rekening bring.

Dit is ook hulle verklaring vir die groot verskeidcnheid kerke . W:1t

vir die een goed is, is nie goed vir die ancler nie, en claarom word

mense langs verskillende wee tot die saligheid gele i. Die Woord van

God soos deur die Blankes geglo en verkondig, is vir hulle ni e ge-

noegsaa m om dieselfde oo rwirmencle kra g te wees as di e gchc i111 c

kragwerkinge wat hulle graag in hull e godscliens wi l sien nic .

Dit is voorts vir die plaasbantoe onaanvaarhaa i· dat die e indlicstcm-

ming vir alle bevolkingsgroepe dieselfde k:m wees. Op grond ,·an

die opvatting clat die mens nie sy aardse voorkoms en icl cntitcit llll't

die dood verloor nie, word 'n eindbestemming in die vooruitsig g-c-

stel waar 'n mens by jou volksgenote versame l k::m wees ten c inde

werklik geluk te kru1 smaak.

5 Die begrip van gebeclsgemeenskap

Die plaasbantoe glo dat die mens cleur Jesus Christus gclce1· is om

met Modimo te praat. Ten opsigte v::mdie gebecl is mcnsc hi c r aq,;·ics

geskakel, sodat die gebed van die ,,baas" kragtiger is aangcsicn s .' ·

·· · 1•\ . ,,.,

welvarend.heid bewys lewer dat hy die groter guns van Modimo geniet.

Hy word in sy gebede bygestaan deur die res van die plaasmense aan­

gesien almal die vrugte van sy gebedsverhoring plus .

Gebede stem grootliks ooreen , dit geskied in die naam van Jesus

Christus en kan as selisugtige gebede bestempel word, aangesien dit

hoofsaaklik betrekking het op die materiele wel syn van die mens.

Sekere mense met kwade bedoelings word soms by Modimo aangekla ,

met die versoek dat diegene wat horn ten prooi val, teen sy bose dade

beskerm mag word.

lndien Modimo nie hoor nie, word belangriker persone individueel of

gelyktydig genader, soos lede van die 11basadi ba sea pa ro", 'n ouder­

ling, leraar of selfs een van die Blankes . Indien Modimo nog nie hoor

nie, word die mislukking nie aan die bidders toegeskryf nie, maar aan

sondige mense wat oor die kennis en vaardigheid beskik om onper­

soonlike bose kragte tot nadeel van andere aan te wend. Die toevlug

word dan geneem na mense (profete) aan wie Modimo aanvullende open­

barings toevertrou het, persone wat nie net bid nie maar ook oor for­

mules en magiese middele beskik en wat op rituele wyse die kwaad kan

afweer.

6 Die begrip van die kerk

Die kerk word beskou as die moeder van die gelowiges en van elkeen

wat bereid is om daarby aan te sluit en aan die reels l!!aarvan onder­

danig te wees . Elkeen wat bereid is om na die Woord te luister, in

die sakramentsbediening te cleel en die reels (tug) te eerbiedig, het

ook dee! aan die saligheid (voorspoedigc !ewe).

334

Ten opsigte van die heilsweg (wedergeboorte, geloof, bekering, reg­

verdigmaking) bestaan daar weinig begrip. Die heilsgoedere val egter

'n mens ten deel kragtens jou lidmaatskap, want om aan 'n kerk ver­

bind te wees, beteken om aan Modimo verbind te wees.

Binne die raamwerk van 23 kerke bied Modimo dus aan die groot ver­

skeidenheid, na elkeen se besondere behoefte, die saligheid. Daar

word selde kritiek op kerke gelewer omdat Modimo nie gekritiseer

mag word nie. Die groot verskeidemheid reels en liturgiese ordes

word gesien in die lig dat dieselfde reel nie vir alle mense geld nie,

want terwyl die een reel iemand bind, is daar 'n antler persoon wat

te groot is om deur dieselfde reel gebind te word.

'n Volwaardige lidmaat word beskryf as 'n persoon wat sy 11stoel" in

die kerk het, terwyl die tug beteken om iemand van s y stoel af te

haal. Met belydenisaflegging ontvang 'n persoon dus 'n stoel in die

betrokke kerk, 'n gebeurtenis waarkragtens die plaasbantoe 'n pcr­

soon as volwasse en huweliksbevoeg aanvaar en beskou.

Die dogterkerke van die drie susterkerke en die Luthers-evangelicsc

kerk word beskou as die kerke met die hoogste gesag. lnformante wat

nie t.ot die betrokke kerke behoort nie, beweer dat hulle christen­

skap nie dieselfde agting van die Blankes afdwing as diegene wat gc­

noemde kerke aanhang nie.

Daar word soms na hierdie kerke verwys as die .,boerekerkc", tcr­

wyl daar na seh.1:e- en separatistekerke verwys word as die kerke

wie se predikante nie kan lees nie en wat die geld van die lid mate 11eet" .

7 Die begrip van die sakramente

Uit die aanbod van die Christelike religie is die sakramente (doop en

nagmaal) die gretigste aangegryp.

Die sakrament van die doop word nie vertolk as 'n uitdrukking van ge ­

loof, 'n aanvaarde waarheid wat nie 'n middel tot 'n doel is nie. Dit

is vir hulle nie logies dat die handelinge van 'n persoon wat deur

Modimo met gesag beklee is, nie die kragtige uitwerking van onmid­

dellikc reiniging en genesing van die liggaam ('n afwassing van siektes

en kwale wat die ekwiwalent van sonde is) tot gevolg kan he nie.

Hulle kan ook nie insien dat die gebruik van brood en wyn by die nag­

maal net op die versterking van 'n reeds bestaande geloofsinhoud dui

nie, dat dit net simbole kan wees van wat klaar geglo word ten opsigte

van 'n gebeurtenis waarvan die kommunikant alreeds die ervaring

behoort te he nie, naamlik, die vergewi.ng van sondes deur Jesus

Christus.

Die sakramente is vir hulle die weg waarlangs 'n mens sonder kom­

mer oor wat van die Bybel verstaan en geken word , op magies e wyse

die saligheid kan ontvang en kan belewe. Dit is vir hulle dus die tas­

bare aanbod van saligheid (voorspoedige !ewe) , dit is godsdiens in

aksie, die belewi.ng van saligheid.

'n Ongedoopte word beskou as iemand wat nog 11buite staan". Om

hierdie rede beywer ouers en ongehude moeders hulle om 'n stoel in

die kerk te verkry ten einde hulle ltinde rs nie te laat 11buite staan nie".

Die klein- en grootdoop, besprenkeling en onder dompe ling , !ewer vir

die plaasbantoe geen p rob le me nie. Dit wo rd algem een aanvaar dat

336

persone wat al baie jare saam met die Blankes lewe , weggekom het

van die ,,kaffergeloof" en dus minder aan die aanvalle en bedreiginge

van kwaadwillige persone onderworpe is. Vir hulle is die was van die

voorhoof genoegsaam.

Vir diegene wat buite die kerk (sonder Modirno) grootgeword het, is

die ,.was" van die hele liggaam noodsaaklik. Die plaasbantoe glo dat

regte gedrag en r egte kleding krag aan die sakrament verleen. Dit

geld egter nie die ontvanger van die sakrament nie, aangesien dit

ook moontlik is om die sakrament met goeie gevolge te 11steel " .

(iv) Die rol van profete as verskaffers van sekuriteit

Die plaasbantoe wat vir geslagte reeds na aan die Blanke en 11

vc1"' v::in

hulle eie mense gclewe het, maak te midde van hulle geloof in die

drie-enige God , in die Bybel, gebedsgemeenskap en die sakr::i mcnte,

ruimte vir aanvullende openbarings om van die aanbod van ,,krag" ,

na gelang van elkeen se besondere behoefte, gebruik tc maak ten e indc

van 'n beter saligheid (voorspoedige lewe) verseker te wees.

In die gebied stel 5 profete hulle dienste beskikbaar. Hullo bewcgings

bestaan elk uit ongeveer 50 aanhangers en hulle maak claarop a::mspraak

dat die Bantoebewoners van die hele gebied (lidmate van alle kerklike

denominasies) deur hulle bedien word.

Hulle kan as die magies -religieuse ekspcrte wat oor 11krag" bcskik,

beskou word en vervul min of meer die rol wat tradisionecl dcu1· die

kaptein, toordokter, waarseer en ngaka vc rvul is. Elke profcct st·

groepie aanhangers tree as dissipe ls van di e besondc re profcct op 011 ·

ander mense, sonder proselietrnakery , di e wcg na diP profect tu 1;Y s .

338

Hulle is gewoonlik onberispelik ten opsigte van lewenswandel en geniet

die agting van die Blankes.

Elke profeet 11dokter" volgens die metodes van die hoofprofeet van die

groep wat deur horn verteenwoordig word, maak sy eie diagnose en

wend sy eie besondere metode en medisyne tot genesing aan.

(v) Die rol van uiterlike tekens in kerklike differensiasie en identifi­kasie

Die onderskeie kerke bestaan uit groepe wat hii!rargies opgebou is.

Die hierargie bestaan nie net binne die kring van elke individuele

kerklike groep nie, maar ook in die breere, kerklike gemeenskap.

Op hierdie wyse word kerke, kerklike verenigings, kerklike leiers,

ampsdraers en gewone lidmate, nie-lidmate, en selfs kinders, in 'n

proses van differensiasie en identifikasie op sekere statusvlakke

geklassifiseer.Hierdie klassifikasie berus egter selde op belydenis­

verskille, maar word hoofsaaklik op voorwerpe gebaseer wat tekens

is van kerklike erkenning.

Uiterlike dinge het dus simbole geword wat getuig van die groter

guns, inwoning, teenwoordigheid, krag en geskakeldheid met

Modimo. Dit blyk selfs dat die ui terlike tekens nie net simbole van

krag is nie maar selfs beskou word as op sigself met ,)<rag" belaai,

met die gevolg dat 'n toga, manel, witdas, kleed, bydraekaartjie

(ticket), wapen en selfs die Bybel of gesangboek wat op die doodkis

geplaas word, krag gee aan die afgestorwene.

Die bestaande hierargie in die Bantoegemeenskap strek van die Ban­

toeheiden op die laagste vlak totclie leraar van die Blankegemeente

en word uiterlike tekens weerspieel ten einde elkeen op sy besonderc

plek van die rangorde te identifiseer en te klassifiseer.

Elke persoon beskik oor krag afhangende van sy plek in die hierargic

en beklee in ooreenstemming daarmee 'n status en gesag wat krag­

tens sy besondere geskakeldheid by Modimo verwerf is en deur 'n

uiterlike teken weerspicel word.

Konklusie

Ten opsigte van die godsdienstige lewe kan tot die volgende konldusie

gekom word:

1 Dat daar genoegsaam volkekundige gegewens beskikbaar is ten op­

sigte van die tradisionele r eligie van die verskillende bevolkings­

groepe wat op die plase van Coligny verteenwoordig word.

2 Dat die inslag van die Christelike r eligie onder die Bantoebevol­

kingsgroepe die merkwaardigstc, van alle akkulturatiewe situasics is

waarin die Bantoe horn sedert aanraking met die Blankes bcvincl hct.

3 Dat die voorkoms van tradisionele godsdicnselemente, naas die

nuutaanvaarde, kenmerkend van die kerke onde r die B:mtoe is .

4 Dat daar 'n verskil in die intensiteit van beihvloeding op godsclien­

stige gebied was tussen Bantoes in dorps- 01 stadsgebiede , in st~u11-

gebiede en op plase van Blankes.

5 Dat die beihvlocding op plase, van wee die intiemcr en langduri~:cr

aanraking , cltc in lenskiste was.

6 Dat elke Bantoe in die Colignygcbicd op die een of ancler 11·>·sc 1nct

'n kerk geskakel is.

7 Dat die verskynsel van separatisme en sinkretisme deur sommige

navorsers hoofsaaklik aan die Christelike voorbeeld en die ,,Net vir

Blankes"-beleid van die Blankes toegeskryf word.

8 Dat daar nie genoegsame gegewens ten opsigte van die religie van

die bykans 4 miljoen plaasbantoe beskikbaar was om 'n veralgeme­

ning ten opsigte van die verskynsel te maak nie.

9 Dat Blankeboere in die loop van baie jare, ten spyte van uitsonde­

ringe en sonder kennis van die Christelike religie van die Ban toes,

deur persoonlike getuienisse die Christelike godsdiens aan hulle be­

diendes oorgedra het.

10 Dat daar 'n unieke verhoudingspatroon en verstandhouding tussen

Blankewergewers en Bantoewerknemers sy beslag gekry het.

11 Dat die Blankes tans passief geraak het ten opsigte van hulle

Christelike getuienis teenoor hulle Bantoewerknemers, dat hulle

sinkretistiese neigings bloot. veroordeel of ignoreer en dat die by­

draes wat nog deur hulle gelewer word, hoofsaaklik van materiele

aard is.

12 Dat Blankes hulle nie inmeng met die godsdiensbeoefening van hulle

werknemers nie en nie struikelblokke in die weg le van die groot ver­

skeidenheid leraars van kerklike denominasies om hulle kerklike ver­

pligtinge na te kom nie.

13 Dat die sendingkerke die grootste aanhang geniet, die grootste

groei toon, en dat separatistebewegings uit klein groepies bestaan.

14 Dat die plaasbantoe nie dieselfde vertroue het in Bantoeleraars

van sendingkerke as in Blankclcraars nie.

15 Dat die verskynsel van sinkretisme in alle fasette van die gods-

:J40

diens van die plaasbantoe tot openbaring kom.

16 Dat dit uit die plaasbantoe se begrippe ten opsigte van God,

Jesus Christus, die Heilige Gees, die Bybel, die Kerk, gebedsge­

meenskap en sakramente blyk dat daar 'n hunkering bestaan na seku­

riteit en uitlewing, dat hulle onvergenoegd is m et die Westerse aan­

bieding van die Christelike godsdiens en in die aanvullende openba­

rings die geleentheid. sien pm weer nuwe ruimte vir die Bantoekragte

te skep en so die God van die Bybel op eg-Afrika wyse te aanbid.

Aangesien die gesekulariseerde Westerse kultuur deur s y onchriste­

like karakter van die godsdiens geskei word, sodat die Woord van God

nie meer op alle lewensterreine buite die suiwer godsdienstige spreek

nie, bevredig dit nie die Bantoe wat 11krag" tydens alle lewenspro­

bleme en moeilikhede nodig het nie. Die plaasbantoe wend hom dus tot

die profete wat oor tradisioneel-magiese hulpmiddele beskik en ver­

kry op die wyse sekuriteit ten opsigte van die oplossing van probleme

in alle lewensituasies.

17 Op geihstitueerde wyse en deur persoonlik Christelike getuienissc

het die kerk van Christus, in die woorde van Erasmus 7

), die plaas­

bantoe aangeval. Hierdie aanval van die kerk het te lank reeds geskied

deur sendelinge wat oor genoegsame teoloE,'i.ese kennis beskik het

maar nie oor volkekundige kennis op grond waarvan die r eligieuse

agtergrond van die heiden aan die lig gebring is nie. Om hierdie i·ede

blyk die eindresultaat tans ook veel anders te wees as wat die Blanke

sendinginstansies hulle oorspronklik voor oe gestel het.

Die kerk behoort vandag meer as ooit deur die Volkekundc bedien tc

word aangesien die plaasbantoe s e kultuurtradisie self nog nie uitgc­

wis is nie maar voortlewe in nuwe omhulsels. Sonder 'n begi:ip van

die bestaande sinkretistiese neigings wat tans nog nie eens in al sy

diepte deurpeil is nie en sonder kennis van die onchristelike sekula­

risering van die lewe te midde van ongesonde menslike verhoudinge ,

kan niks meer bereik word as om hulle nog verder tot rigtinglose en

kultuurontwortelde wesens te vorm nie.

18 Die plaasbantoe blyk egter die groep te wees wat, ten spyte van

baie onhandige draers van die evangelie van wie baie oor geen volke­

kundige kennis beskik het nie, vanwee 'n intensiewer akkulturasie­

proses en gunstiger menslike verhoudinge, die gunstigste arbeids­

veld te wees om 'n kerk te vestig vir en van die Bantoe waar daar

naas die beginsels van eiesoortigheid 'n eenheidsbeginsel in

Christus op die voorgrond kan tree.

19 Met die onhandigheid van evangeliedienaars word bedoel dat die

teologiese toerusting wat gebied is, neergekom het op die oordra van

teologiese begrippe en inhoud soos dit vorm gekry het in die Wes­

terse teologie sonder om die konkrete agtergrond en werklikheid

van die Bantoe-omgewing in ag te nee nc .

20 Die Christendom mag nie langer 'n kopie van Westerse vorme

en organisasie wees nie. Die kerk moet dit by vernuwing as sy roe­

ping beskou om sigself te laat inpas in die Bantoelewe en te laat

spreek vir die konkrete inheemse omgewing.

21 Verdere vorms van sinkretisme kom aan die lig uit die gebruik­

making van profete, die rol van uiter like tekens by kerklike diffe ­

rensiasie en identifikasie en hierargie ten opsigte van geskakeldheid

met Modimo ,wat a lles pogings van van die, van die plaasbantoe tot

verinnerliking van die Chris teudom blyk te wees.

342

Finale konklusie

Die lewe van die plaasbantoe is in 'n akkulturasieproses in nu we

bane gelei. In die milieu van die boereplaas is nuwe aanpassingseise

gestel waaraan voldoen moes word. Die patroon waarvolgens dit ge­

skied het, staan eerstens in die teken van die behoud van tradisie,

tweedens die verdwyning of verandering van tradisie waar nuwe

vorme uit die tradisie gegroei het, en eindelik nuwe toevoegings wat

ooreenkomstig hulle aanpassingsvaardigheid tot 'n bloot nuutaange­

leerde lewenswyse aanleiding gegee het.

Die behoud van tradisie weens konserwatisme dui op 'n lewenshou­

ding wat ingestel is op die behoud van die bestaande en die bekende

en wat suspisieus of afkerig ingestel is teenoor die vreemde en die

nuwe. Hierdie houding kan beskryf word met die term etnosentrisi­

teit wat daarop dui dat 'n mens se eie lewens~vyse die beste en ver ­

kieslik bo alle antler is en dus 'n r emmende invloed op 'n t e sne lle

proses van akkulturasie het.

Onder nuwe omstandighede is daar nu we eise aan die plaasbantoe

gestel. Waar hulle kultuurpatroon nie in staat was om aan di e nu we

eise te voldoen nie, het nu we vorme uit die tradisie gcgroei (ve 1·­

andering van tradisie) of het sekere bestaande elemente heeltcma l

verdwyn . Boscom en Herskovits S)ste ldit as volg: ,.Some thin5 ::; ' ' l '- :. cc...:pced,

while other, not considered desirable , a r e rejected because they are incom -

patible with pre-existing custom or unsuitable to the natura l environment. .. "

Met inagneming van die verskillende faktore in di e gemelde akkultura sie­

patroon van die plaashantoe, sowel as bevindings wat dcu r die onclc r­

soek ten opsigte van hulle sosio-kulturele lewenswyse aan die lig gc-

bring is, behoort die geleentheid tot verwestering aan hulle gegun te

word. Die druk van die verwesterende invloed op hulle is onafwend­

baar sterk, tenvyl die behoefte aan inpassing van die Westerse

lewenspatroon uit elke lewensterrein blyk.

In hierdie proses het die plaasbantoe leiding nodig, leiding wat na my

oordeel deur volkekundiges vanuit die kennis van die Volkekunde ge­

bied behoort te word. Hierdie leiding sal neerkom op hulpverlening

aan die beplanners, voorligting in die praktyk waar probleme opduik

en die opleiding van amptenare vir die praktiese volvoering van die

proses van akkulturasie.

VERWYSINGS

1) Die staatsdrukker, verslag nommer 02-05-01, bevolkingssensus, 6 Mei 1970, Pretoria.

2) Vergelyk bylae A (iv), p. ~ ' -3) steyn, Anna F. Op. cit . , p. 36-38.

4) Vergelyk, p. 156.

5) Vergelyk, p. 156.

6) Van Zyl, H.J. Op. cit., p. 166.

7) Erasmus, 0. C. O. Op. cit. , p. 307.

8) Bascom, William R. and Herskovits, Melville J. Continuity and Change in African Cultures, The university of Chicago press, 1959, p. 5.

344

Bylae A

WETTE EN BEPALINGS MET BETREKKING TOT DIE VESTIGING VAN BANTOES OP BOEREPLASE. ( 1913, 1936, 1956)

(i) Omskrywing van Bantoes wat as afhanklikes beskou word

a Die vrou van ' n Bantbe ( insluitende die vrou volgens Bantoegebruik)

b seuns onder die ouderdom van 18 jaar wat by die Bantoe woon en van horn afhanklik is ;

c ongetroude dogters ( ongeag hul ouderdom) wat by die Bantoe woon en van horn afhanklik is ;

d 'n ander kind van die Bantoe wat vanwee sieklikheid of a nder ongeskikt= heid van horn afhanklik is ;

e die ouer of grootvader van die Ban toe wat vanwee hoe oude rdom , siek= likheid of ander ongeskiktheid van horn afhanklik is ;

(ii) Omskrywing van Bantoes wat geregtig is om op plase te woon

Slegs die volgende Bantoes mag op 'n plaas bly:

a die geregistreerde eienaar van die grond of lid van die stam ( indien die grond geregistreer is in die naam van 'n Bantoe of 'n stam ) ;

b 'n bona fide-Bantoewerknemer wat geregistreer is vir en in die vo l­tydse <liens staan van die eienaar van die grond ;

c 'n plakkerdiensbode wat ten opsigte van daardie grond geregistreer is

d 'n plakker wat ten opsigte van daardie grond geregistreer is ;

e die vrou ( volgens 'n siviele huwelik of Bantoegebruik) of ' n ander bona fide-afhanklike van 'n Bantoe genoem in a , b, c, of d , mits daardie Bantoe uitsluitlik in landboubedrywighede deur die eienaa r van daa rdie grond gebruik word;

f 'n Bantoe wat spesiale magtiging van die Bantoesakekommissaris verkry het om op daardie plaas te wees;

g 'n bona fide- besoeker by 'n wettige bewoner van daardie grond en wat goedkeuring van die eienaar van die grond het om op daardie grond te wees;

h 'n Bantoe wat spesiale magtiging deur of namens die Sekretaris van Bantoe-administrasie en -ontwikkeling verkry bet.

(iii) 'n Omskrywing van Bantoes wat in diens geneem mag word. Behoudens die volgende mag enige Bantoe in diens. geneem word :

a 'n kind onder die ouderdom van 14 jaar kan nie in diens geneem word nie ;

b 'n kind tussen die ouderdom 14 jaar en 18 jaar moet die toestemming van sy ouers of voog he indien by elders wil gaan werk as die grond waar= op sy ouer of voog werk. Indien die ouer of voog nie gevind kan word nie of toestemming sou weier, kan die Bantoesakekommissaris toestemming gee ;

c 'n Kind tussen die ouderdom 14 en 16 jaar moet 'n spesiale uitkenbe= wys dra waarop die ouer of voog se toestemming geendoseer is terwyl 'n kind bo die ouderdom van 16 jaa r 'n bewysboek moet besit waarin sy ouer of voog se toestemming aangeteken word, indien by nog nie 18 jaar oud is nie;

d enige Suid-Afrikaans: gebore Bantoe ouer a s 16 jaar, moet in besit van ' n bewysboek wees. Indien nie, moet onverwyld by die naaste Bantoe= sakekommissaris se kantoor aansoek gedoen word om 'n boek. Intussen word 'n tydelike identifikasiebewys aan die Bantoe oorhandig wat tydelik as 'n bewysboek diens doen;

e die bewysboek of uitkenbewys van die Bantoe moet nagegaan word om te verseker dat die Bantoe nie onder dienskontrak by iemand anders staan nie ;

f indien die Bantoe nie in die Republiek van Suid-Afrika gebore is nie , is spesiale vergunning van die Sekretaris van Bantoe-administrasie en -ontwikkeling nodig indien die Bantoe nie in besit van ' n behoorlik geen= dosseerde paspoort is nie

(iv) Regulasies in verband met die opstel va n dienskontrakte

Indien ' n Bantoe vir langer as 14 dae in diens geneem word moet daa r op die volgende gelet word :

a die werkgewer moet die bewysboek van die aansoeker teken ;

346

b 'n kaart ( B.A. 1 004), verkrygbaar van die Bantoesakekommis= saris moet in tweevoud voltooi word en binne 14 dae na indiensneming na die kantoor van die Bantoesakekommissaris gestuur word ;

c 'n advies van registrasie word uit bovermelde kantoor aan die werk= gewer gestuur wat dien as bewys van registrasie.

(v) Regulasies ten opsigte van plakkerdiensbodes

'n Plakkerdiensbode word beskryf as 'n Suid-Afrikaanse Bantoe ouer as 15 jaar, wat 'n ooreenkoms met die eienaar van grand aangaan om horn minstens 120 dae van 'n jaar te dien met huiswerk of boerderybe= drywighede of 'n kategorie werk deur die Minister bepaal, gewoonlik in ruil vir die reg om op die grand van die eienaar te mag woon.

'n Plakkerdienskontrak kan mondeling aangegaan word, met dien ver= stande dat die Bantoesakekommissaris daarvan verwittig word ten einde die kontrak te registreer. Die maksimum duur van genoemde kontrak is drie jaar. Indien daar 'n oes op die grand sou wees na beeindiging van die kontrak , kan die Bantoe die oes versorg en dit mettertyd ver= wyder.

(vi) Regulasies ten opsigte van plakkers

'n Plakker word beskryf as 'n Bantoe wat ouer as 18 jaar is en wat op grand woon, dog nie 'n Bantoewerknemer of plakkerdiensbode op daar= die grand is nie en ook nie 'n afhanklike of die vrou van so 'n Bantoe is nie. Daar word gewoonlik betaal vir die reg van bewoning. Genoemde kontrak moet by die Bantoesakekommissaris geregistreer word terwyl daar jaarliks 'n lisensie vir hierdie doel verkry moet word.

(vii) Regulasies ten opsigte van vreemde Bantoes

'n Bantoe wat nie in die Republiek van Suid-Afrika gebore is nie, kan nie in diens geneem word nie, en kan ook nie in die Republiek wees nie. tensy ;

a by 'n paspoort het, uitgereik deur sy land van herkoms, met 'n endos= sement daarop aangebring deur 'n paspoortbeheerbeampte wat horn mag· Ug om vir 'n spesifieke persoon te werk of op 'n plek vir 'n bepaalde tyd·

:J -[7

perk te wees ;

b hy, indien hy nog nie so 'n paspoort het nie, 'n skriftelike permit van die Bantoesakekommissaris verkry het om te werk of om op 'n plek te wees.

(viii) Regulasies ten opsigte van huisvesting, verlof, diensure en lone

Daar bestaan geen voorskrifte ten opsigte van individuele boere met betrekking tot die huisvesting van Bantoewerknemers nie. Indien die ligging van Bantoehutte op 'n plaas egter 'n oorlas sou wees vir mense wat in die onmiddellike omgewing woonagtig is, kan die Minister gelas dat Bantoes nie daar mag woon nie. In die geval van maatskappyboere kan daar wel gelas word dat die huisvestiging wat aan Bantoes voorsien word, aan seker vereistes moet voldoen.

Met betrekking tot verlof , diensure en lone bestaa n daar geen voorskrif nie en word dit aan die werkgewers gelaat om eie oordeel te gebruik.

348

Bylae B

Plaas Nommer Aantal eenhede

1 Annie 357 2 2 Alpha 169 1 3 Bultfontein 3 13 4 Bodenstein 3 1 5 Cyferfontein 10 8 6 Doornfontein 11 5 7 Duree 10 1 8 Doornbult 112 33 9 Goedgedacht 85 12 10 Grootvlei 78 1 11 Houtkop 246 2 12 Holgat 104 2 13 Hakboslaagte 179 2

14 Hauptsrust 1 15 Jongvrou 1 16 Kaalkraal 106 12 17 Klipfontein 120 5 18 Knopfontein 28 5 19 Kareebosbult 11 2 20 Kafferpan 64 5 21 Leewfontein 42 11 22 Leewfontein 157 17 23 Le lie span 177 11 24 Lekkerlach 216 1 25 Leliesdal 10 1 26 Malgasfontein 107 6 27 Mooifontein 1 28 Nicolaaswater 260 4 29 Oppaslaagte 90 5 30 Pa lmietfontein 86 15 31 Putfontein 72 3 32 R ietfontein 93 G 33 Rietkuil 115 3 34 Rietgat 103 7 35 Rietvlei 229 15 36 R ietfontein 155 G 37 Roodepoortj ie 265 7 38 Syferpan 72 11

:1 -±D

39 Sterkfontein 117 8 40 Slypsteen 105 5 41 Tweebuffels 34 13 42 Treurfontein 12 7 43 Uitkyk 286 2 44 Varkfontein 69 14 45 vaalbank 66 10 46 Vaalbank 116 9 47 Welgevonden 284 9 48 Wildfontein 123 11

332

350

Bylae C

GELEENTHEDE VIR SPESIALE OPVOEDING EN -OPLEIDING VIR BANTOES BUITE DIE GRENSE VAN DIE BOEREPLAAS

(a) Sekondere skole

Aan hierdie skole kan 'n. Junior Sertifikaat-eksamen binne drie jaar na Standerd VI afgete word en 'n Senior Sertifikaat-eksamen twee jaar na die Junior Sertifikaat. Die leerling het in beide afdelings die geleent= heid om tussen 'n akademiese of tegniese opleiding te k ies . Die akade= miese opleiding ver leen toelating tot '.n onderwysko llege of universiteit, terwyl die tegniese opleiding toelating verleen tot nywerheidskole.

(b) Onderwyskolleges en -opleiding

Voornemende Bantoe-onderwysers kan opleiding ontvang vir vier ver= skillende skoolsertifikate, naamlik vir die Laer Primere, die Hoer Pri = mere, die Junior Sertifikaat en die Senior Sertifikaat. Eersgenoemde twee kan aan onderwyskolleges verwerf word, terwyl laasgenoemdes aan Bantoe-universiteit of aan die Universiteit van Suid-Afrika verwerf kan word.

(c) Bantoe -universiteite

Dit word vir Bantoestudente moontlik gemaak om van die belangrikste universiteitsgrade en diplomas aan die beskikbare universiteite te \'er= werf.

(d) Mediese Skool vir Bantoes

Gedurende 1950 is 'n afdeling vir die opleiding van Bantoegeneeshere aan die Durbanse Mediese Skool van die Universiteit van Natal gestig waar Bantoes as geneeshere opge lei kan word totdat die Bantoe-univer­siteite self in die behoefte kan voorsien .

(e) Tegniese en nywerheidskole

Ten einde die ontwikkeling van die Bantoe - tuisgebiede te bespoedig, word daar spesiale aandag aan tegniese en beroepsopleiding vir Bantoes gegee. Daar is tans 35 Bantoenywerheidskole wat opleiding voorsien vir toekom stige steenmakers, messelaars, skrynwerkers, loodgieters. e lektrisie1~s.

351

k leremakers en nog veel meer vakrigtings.

(f) Landbouskole

Bantoes wat as landbouvoorligters wil werk in diens van streeks- en distrikskantore in tuislande. kan tans aan drie landbouskole onderrig onLvang, terwyl daa r twee soortgelyke inrigtings in die nabye toekoms beoog word.

(g) Skole vir die seuns van Kapteins en Hoofmanne

Hierdie seuns s e betrekkings word deur geboorte bepaal met die gevolg dat kursusse in Bantoereg en -administrasie, a sook ' n kursus in leier = skap, uiters noodsaaklik is. Daar bestaan reeds twee skole terwyl nog meer vir die toekoms in die vooruitsig gestel word.

(h) Spesia le skole

Daar bestaan reeds vier skole vir Bantoeblindes en -<:!owes en vier skole vir fisies gestremde Bantoes. Diesulkes word langs hierdie weg die ge= leentheid gebied om in hulle gemeenskappe aan te pas en 'n normale lewe te voer.

(i) Verpleegsters- en polisieopleiding

Daar bestaan tans 25 inrigtings wat opleiding aan Bantoeverpleegsters verskaf, terwyl daar een opleidingsentrum vir Bantoepolisie is.

(j) Volwasse- onderwys en -1lpvoeding

Aan skoolrade word magtiging verleen om aandskole en voortsettings= klasse aan dagskole te stig waar ouer persone wat nie die geleentheid gehad het om onderwys te ontvang nie. selfs in 'n Senior Sertifikaat­eksamen kan slaag.

Daar geskied ook algemene opvoeding vir volwassenes deur kinderklinieke waar ouers ingelig word oor kinderprobleme en -siektes.

Hierbenewens lewer Radio Bantoe in sy programme 'n groot bydrae tot die verstandelike en geestelike ontwikkeling van Bantoe-volwassenes, terwyl sekere groot munisipaliteite vir verskeie geriewe voorsiening maak soos biblioteke en maatskaplike dienste in belang van die algemene opvoeding van hulle Bantoe-inwoners.

352

BRONNELYS

Ashton, Hugh. The Ba suto, International African Institute , Oxford University Press, London-New York-Toronto, 1967.

Bascom, William R. and Herskovits. Melville J . Continu ity a nd Change in African Cultures, The University of Ch icago press, 1959.

Breutz, P. L. Die stanime van die distrikte Lichtenburg en Delareyville . Die Staatsdrukker, Pretoria, 1957.

Bruwer, J.P. Die Bantoe van Suid -Afrika, Afrikaanse Pers-Boekhandel , Joha nnesburg , 1963.

Coertze, P. J. Kultuurbeiiwloeding tussen B la nkes en Bantoe in Suid-Afrika . J. L . van Schaik Beperk, Pretoria , 1968 .

C ron je , G. R egverdige rasseapartheid , Die Christenstudenteverenigi ngs ~

maatskappy van Suid-Afrika, Stellenbosch , 1947.

Dittmer , Kunz. Algemene Vo lkekunde , Aula -Boeken . Utrecht , Antwerpen. 1962.

Dreyer, A . Historisch Album van de Nederdui tsche Gereformeerde ke r k in Zuid Afrika, Cape Times Beperkt , 1910.

Du Plessis, Hugo. 'nNuwedem·0raak Pro Rege-Pers, Potchefstroom, 1963 ,

Du Preez, A.B . Eie soortige ontwikkeling tot Vo lksdiens. H.A. U.l\I . . Kaapstad- Pretoria, 1959.

Evans-Pritchard, E.E . Firth, Raymond; Leach. E .R .; P eristany . ,J.C .; Layard , John. ; Gluckman, Max . ; Forte s , Meyer . ; Lienhardt. Godfrey.:

The institutions of Primitive Society, Basil Blackwell, Oxford , 1967.

Gerdener, G.B.A . Ons taak in die nuwe Afrika, N.G . Kerk-u itgewers , Kaapstad, Pretoria, 1964 .

Huddleston , Trevor. Naugh t for your Comfort, Collins , St. James's Place, London, 1965.

Hugo-Botha--Craig-Blabbert. 'n Nuwe Kursus in Aardrykskunde, Nas ionale Handelsdrukkery Bpk., Elsiesrivier.

Longmore , Laura. The disposessed , A Study of Sex- life of Bant1.1 Wome1> in urban a rea s in and around Johannesb1.1rg , Jonathan Cape, London , 1959.

353

·ivracmillan, William Miller. Complex South Africa, Faber & Faber Limited, 24 Russel Square, London.

Mair, L.P. Native Policies in Africa, George Routledge & Sons, Ltd., London, 1936.

Malinowski, Bronislaw. The Dynamics of Culture Change, New Haven and London, Yale University Press, 1965.

Marquard, L. The Native in South Africa, Witwatersrand University Press, Johannesburg, 1948.

Marquard, L. & Standing, T .G . The Southern Bantu, Oxford University Press, London-New York-Toronto, 1939.

Mayer, Philip. Xhosa in Town, Oxford University Press, Cape Town, 1962.

Moorrees , A. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, S.A . Bybelvereniging, Kaapstad , 1937.

Muller, C. F. J. 500 Jaar Suid-Afrikaanse Geskiedenis, Academica, Pretoria en Kaapstad, 1968.

Neame, L.E. White Man's Africa, Stewart Publishers, Cape Town, 1952.

P auw, B.A. The Second Generation, Institute of Social and Economic Research, Oxford University Press, Cape Town, 1963.

Pauw, B.A. Religion in a TswanaChiefdom, Oxford University Press, London-New York-Toronto , 1960.

Raubenheimer, J . Boer , Brit en Ba ntoe, Pro Rege-Pers Beperk, Potchefstroom, 1968.

Rhoodie, N.J., Venter, H.J. DieApartheidsgedagte, H.A.U . M. , Kaapstad-Pretoria, 1959.

Schapera , I. Married life in an African Tribe, Faber & Faber Limited , London 1939.

Schapera, I. The Bantu Speaking Tribes of South Africa , Maskew Miller Limited, Cape Town, 1966.

Schapera, I. Western Civilization and the Natives of South Africa, George Routledge and Sons, Ltd. , London, 1934.

Scholtz, G.D. Die ontwikkeling van die politieke denke van die Afrikaner, Deel I, 1652 - 1806. Voortrekkerpers, Johannesburg, 1967.

354

Steward, Alexander . You are wrong Father Huddlestone, John Lane the Badley Head , London, 1956.

Steyn, Anna, F. DieBantoeindiestad, SABRA , Pretoria , 1966.

Sundkler, B. G. M. Bantu Prophets in South Africa, The International African Institute , Oxford University Press, London-New York-Toronto, 1961.

Thwaite, Daniel. The Seething African Po l. . Constab le & Co . , Ltd. , London , 1936.

Van As, B.S., Becker, P.L.W. , Strydom, F.W . VolkerevanSuid­Afrika, Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg. 1964.

Van Jaarsveld, F. A. Nuwe geiUustreerde Geskiedenis, Voortrekkerpers , Johannesburg, 1968 .

Van Zyl, H.J. Die Bakgatla van :vroset lha , Voortrekkerpers Beperk. Johannesburg , 1958 .

Williams , Thomas Rhys. Field Methods in the Study of C ulture . Holt . Rinehart and Winston , New York. Chicago . San Francis co . Atl::inta. Dallas, Montreal, Toronto, London. 1967.

:J55

ANDER BRONNE

Afrika-Seminaar, Blik op Afrika, Pro Rege-Pers, Beperk, Potchefstroom, 1962.

Badenhorst, C.H. Sendingverslag van die Sinodalekommissie van die N . G . Kerk , Suid Transvaal, Johannesburg, 1967.

Beeld , Die . 22 Februarie 1970.

Bruwer, J. J. Ongepubliseerde referaat, gelewer voor die Bolandse Landbou-unie tydens 'n konferensie oor die opleiding van plaaswerkers, 1968, Departement Landbou-tegniese Dienste, leer nommer 20 / 8.

Burger , Die. 22 Mei 1971.

Departementele omsendbrief , nommer 54 van 1960.

Departementele omsendbrief, nommer 31 van 69 aan Streeksdirekteure en inspekteurs .

Departement van Bantoe -Onderwys, sillabus vir Hoer Primere skool­kursus, Die Staa tsdrukker , Pretoria, 1967.

Departement van Bantoe-Onderwys , sillabus vir La.er Primere skool­kursus, Die Staatsdrukker, Pretoria, 1967.

Eloff , J . F. Die verandering en verval van die gesinslewe van die stede= like Bantoe , Tydskrif vir Rasse-aangeleenthede , Volume 4, nommer 3, 1953.

Erasmus, O.C.0. Die godsdienstige begrip en uitlewing in ' n Tswana= gemeenskap, Doktorale proefskrif, P. U. vir C.H. 0. , Potchefstroom, 1970.

,,Grense", Simposium oor rasse en ander verhoudinge , Universiteits­uitgewers en -Boekhandelaars (Edms). Bpk., 1961.

Handhaaf, Januarie 1971, Jaargang 8, no . 5.

Nel, A. B. C. and Retief, J . le R. The Aborigines as Help on the Farm, Department of Agriculture, Special van Riebeeck number March 1952, Volume 27, Number 312, Pretoria.

N.G. Kerk . Die katkisasieboek, Algemene Sondagskoolkommissie , Die Sentrale Pers, Bloemfontein, 1964.

356

N.G. Kerk inAfrika : Notuleboek, Coligny, 1963-1969.

N.G. Kerk in Afrika, agenda vir die Sinode, Potchefstroom. 1968.

N.G. Kerk in Afrika: Vers lag oor kerkvisi tasie. Coligny . 1958.

Ross, J.C. Grondbewar ing in Suid-Afrika. Departement van Landbou= tegniese Dienste, Die Staatsdrukker . P retoria, 1963 .

SABRA Die Naturellevraagstuk (ltet eraat gelewer deur E iselen, W . W. M .. oor

11 Noodsaaklikheid van navorsing vir die Departement van NatureUe~

s ake. 1950.

Staatsdrukker, Die. Bevolkingsensus, 6 Mei 1970, Pretoria .

Suid-Afrikaanse Landbou-unie , Die. Ve rs lag van die A lgemene Raad vir voorlegging aan die Jaarkongres. Kaapstad, 1969. ·

11 Tekens van die Tye" Kaapstad, 1971.

Transvaal Native Affairs Department , Shor t History of the ative Tribes of the Transvaal, Government Printing and Stationary office . Pretoria . 1905.

Transvaler, Die. 5 Mei 1971.

Vaderland, Die. 13 Desember 1971.

Van der Merwe. W.H . "Farm Labour". Farm ing in South Africa. Department of Agriculture, Pretoria, Special van Riebeeck number, March 1952 , Volume 27. Number 312 .

Van der Walt, S. P . Die Christen antwoord op die kommunistiese aanslag, Volkskongres oor kommunisme, Pretoria.