I

DERİN YAYINLARI: 0107

II

IV

Kitabın AdıCumhuriyet’ten Büyük Söylev’e Ankara-İstanbul İkilemi (1923-1927)

YazarEminalp MALKOÇ

Yayın No 0107

ISBN 978-605-4993-11-6

Basım Yılı 2014

Kapak TasarımıYurdagül TUNCA

Yayıncı Kitabevi Yayınevi ve Dağıtım Paz. Ltd. Şti.

Molla Fenari Sokak, Der Han 28/A, 34410 Cağaloğlu - İSTANBUL.Tel: (0212) 527 01 65 - 511 51 90 / Faks: (0212) 511 47 76e-posta:der@deryayinevi.com.tr / info@deryayinevi.com.tr

www.deryayinevi.com.trSertifika No: 12158

ŞubelerimizDer Kitabevi Sahaflar Çarşısı No: 1 Beyazıt / İSTANBUL

Tel: (0212) 513 55 75Derin Kitabevi Sahaflar Çarşısı No: 3 Beyazıt / İSTANBUL

Tel: (0212) 513 18 20

BasımYılmaz Basım Yayıncılık ve Kağıt Ürünleri

Maltepe Mh. Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi 3NB-2 /Topkapı - İSTANBULSertifika No: 27185

CiltKısmet Ciltevi ve Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sit. F- Blok ZF1 / Topkapı - İSTANBUL

Copyright © Bu kitabın, tüm hakları Der Kitabevi Yayınevi ve Dağıtım Paz. Ltd. Şti’ne aittir. Yayınevinin yazılı izni alınmadan tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, kopyalaması, çoğaltımı veya dağıtımı yapılamaz.

V

Sevgili annem Hacer Malkoç’a…

VI

VII

YAZAR HAKKINDA

Eminalp MALKOÇ: Eminalp Malkoç, 1970 İstanbul doğumludur. İlk, orta ve lise tahsilini İstanbul’da tamamladıktan sonra 1994 yılında Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden birincilikle mezun oldu. Aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı’nda yüksek lisansını (1997), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde doktorasını (2012) tamamladı. 1996 yılından itibaren İstanbul Teknik Üniversitesi’nde görev yapmakta olan yazarın ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli akademik çalışmaları ve Devrimin Kültür Fidanlığı-Halkevleri ve Kadıköy Halkevi (Derlem Yayınları, 2009) adlı kitabı yayımlanmıştır.

VIII

IX

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ ....................................................................................................XIII

ÖNSÖZ .....................................................................................................XV

KISALTMALAR ..................................................................................... XVIII

GİRİŞ ................................................................................................ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

ANKARA-İSTANBUL İKİLEMİ BAĞLAMINDA DİPLOMATİK VE SİYASİ SORUNLAR

A. Yeni Türkiye’nin Uluslararası İlişkilerinde Tanınma Problemi ve İki Şehrin İkilemi .........................................................................................................49

1- Yeni Başkente ve Meşruluğuna Reddiye: Elçilikler Sorunu .....................49

2- Hariciye Vekaleti’nin İstanbul Murahhaslığı .................................................87

B. Siyasal Yaklaşımlardaki Farklılıkların Doğurduğu Sorunlar ve İkilemler ..99

1- Eski Başkentte Yeni Siyaset ve Halk Fırkası ...................................................99

a) Halk Fırkası’nın İstanbul Örgütü ................................................................102

b) İstanbul Milletvekillikleri ..............................................................................129

2- Modern Ulus Devletin Kurucusu ve Eski İmparatorluk Merkezi .........155

İKİNCİ BÖLÜM

İDARİ VE MÜLKİ YAPILANMANIN ORTAYA ÇIKARDIĞI SORUN VE ÇELİŞKİLER

A. İmparatorluktan Ulus Devlete Kurumlarda ve Bürokraside İkilem Sorunsalı ve Çözüm Yolları .......................................................................185

1- İmparatorluk Kurumlarının Tasfiyesi .............................................................185

X

a) Sembol ve Mekanlarda Devrimin Etkisi ..................................................197

b) Devrim ve Darülfünun ..................................................................................205

2- Eski ve Yeni İdeolojilerin Çekişmesinin Yansıdığı Bir Düzlem: Saraylar ve Müzeler Üzerine ............................................................................228

a) Saraylardaki Eşyalar ve Sayımları ..............................................................229

b) Saraylardaki Eşyaların Değeri Meselesi ..................................................236

c) Sarayların Kullanımı .......................................................................................242

d) Yeni Rejim ve Müzeler ..................................................................................257

3- Osmanlı Kadrolarıyla Hesaplaşma ve 150’likler ........................................264

a) Askeri Kadroların Tasfiyesi ...........................................................................265

b) Mülki Kadrolarla Hesaplaşma ....................................................................277

c) Taltif, Af ve 150’likler ......................................................................................288

4- Devlet Memurları ve Emeklilik Sorunları .....................................................306

a) Eski Başkentin Memur Kadrosu ve Azil, Emeklilik, Maaş Üçgeni ...307

b) Memurların Günlük Hayatındaki Değişiklikler .....................................328

1. Memurlar ve Şapka....................................................................................328

2. Memur Kooperatifi ....................................................................................331

3. Pahalılık Zammı ..........................................................................................333

B. Eski ve Yeni Başkent Çelişkisi İçinde İki Kentin İdaresi .................................335

1- Vilayetler ve Valiler ..............................................................................................337

a) Ali Haydar Bey ..................................................................................................340

b) Raşid Bey ...........................................................................................................347

c) Süleyman Sami Bey ........................................................................................358

2- Asayiş .......................................................................................................................366

3- Eski Başkentin İdari Yapısından Kaynaklanan Bir Çelişki: Beyoğlu ve Üsküdar Vilayetleri .......................................................................379

XI

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İMPARATORLUK MERKEZİNDEN ULUS DEVLET BAŞKENTİNE YENİ REJİMİN ADALET MEKANİZMASI SORUNSALI VE BAROLAR

A. Muhamat Kanunu ve Ek Düzenlemeler ............................................................393

B. Ankara ve İstanbul Barolarının Tasfiyesi ve Yeni İstanbul Barosu .............399

1- Baro Tasfiye Komisyonu ve Faaliyetleri ........................................................401

2- İstanbul Barosu’nun Yeniden Yapılandırılması ve Baro Tasfiyesine İtirazlar ....................................................................................................................417

C. Devrim Muhalifi Bir Portre: Lütfi Fikri Bey ve Davaları .................................431

1- İstanbul İstiklal Mahkemesi ve Lütfi Fikri Bey ............................................431

2- Ankara İstiklal Mahkemesi ve Lütfi Fikri Bey ..............................................437

SONUÇ ................................................................................................... 443

KAYNAKÇA ............................................................................................ 451

EKLER ..................................................................................................... 481

GENEL DİZİN .......................................................................................... 515

XII

XIII

SUNUŞ

Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkışıyla ortaya çıkan Anadolu ve İstanbul arasındaki siyasal uçurum; Temsil Heyeti’nin 27 Aralık 1919’da Ankara’ya geçmesiyle Ankara ile İstanbul arasında kaçınılmaz olarak bir iktidar mücadelesine dönüşmüştü. Dolayısıyla Kurtuluş Savaşı bir yandan işgalci devletlere karşı bağımsızlık, diğer taraftan içte merkezi yöne-timi ve dayandığı ilkeleri tamamen değiştirmeyi amaçlayan milli egemenlik mücadeleleri olarak yürütülmüştür.

Nihayet Milli Mücadele’nin zaferle sonuçlanması Ankara’ya açık bir üstünlük kazandırmış, bunun doğal sonucu olarak 1 Kasım 1922’de Salta-nat kaldırılmıştı. Özellikle 13 Ekim 1923’te Ankara’nın yeni başkent olarak İstanbul’un unvanına son vermesi bu üstünlüğe tartışmasız bir boyut kat-mıştı. Bununla beraber Ankara-İstanbul rekabeti yine de Cumhuriyet rejimi-ne geçiş, Hilafet’in kaldırılması gibi devrimlerle farklı sembollerin eşliğinde devam etmiş; eski imparatorluk merkezi ile yeni ulus-devletin başkenti ara-sında bir ikilem niteliğini kazanmıştı.

Ankara-İstanbul ikilemi, İstanbul’un sosyolojik anlamda direnişini de kapsayacak şekilde eski-yeni çelişkisini yansıtmış; bu eksen üzerinden birçok farklı kulvarda etkisini göstermiş, hatta devrimci bir devlet ve rejim yapılan-masının ilk yıllarında hemen her alanda egemen olmuştur. Dolayısıyla Tür-kiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında tarihsel çizgi açısından belirleyici bir olgu olan Ankara-İstanbul ikileminin merkezini diplomatik, siyasi, idari ve hukuki alanlardaki sorun ya da çelişkiler oluşturmuştur. İstanbul’un konumunun de-ğişmesine paralel olarak şekillenen Ankara-İstanbul ikilemi, Mustafa Kemal Paşa’nın 1927 yazında eski başkenti ziyaretine kadar devam etmiştir. Esasen bu ziyaret, Ankara’nın İstanbul ile barışması anlamına gelmiştir.

Elinizdeki “Cumhuriyet’ten Büyük Söylev’e Ankara-İstanbul İkilemi (1923-1927)” adlı kitap, erken Cumhuriyet döneminin birçok uygulamasını şekillendiren Ankara-İstanbul ikileminin diplomatik, siyasi, idari ve huku-ki alanlar üzerinden hem asıl etkinlik merkezini, hem de belirgin yönlerini

XIV

ortaya koyarak bu tarihsel çelişkiyi somutlaştırmayı hedeflemiştir. Bu amaç doğrultusunda giriş kısmı ve üç ana bölüm halinde düzenlenmiştir. Giriş kıs-mında daha çok milli mücadele yıllarını kapsayacak şekilde Ankara-İstanbul ikileminin kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde diplomatik sorunlar bağlamında Ankara-İstanbul ikileminin uluslararası boyutu değer-lendirilmiş ve Cumhuriyet Halk Fırkası ile Mustafa Kemal Paşa merkez alına-rak Türkiye’deki siyasal çerçeve çizilmiştir. İkinci bölümde devrim sürecinin paralelinde idari ve mülki yapılanma gerçekleştirilirken bu ikilemin etkisi, yarattığı sorunlar ve çözüm yolları irdelenmiştir. Son olarak üçüncü bölüm-de ise hukuksal düzenlemeler çerçevesinde bu tarihsel ikilem ve uzantıları ele alınmıştır.

Araştırmada birinci el kaynaklar, özellikle arşiv belgeleri, TBMM Zabıt-ları ve dönemin süreli yayınları yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Toplumsal algıyı etkilemelerinden dolayı gazetelerin kaynak olarak değerlendirilme-sine ağırlık verilmiştir. Eserin içeriğinden ve referans kısımlarından anlaşıla-cağı üzere siyasal açıdan Ankara cephesinde, ekonomik açıdan ise İstanbul cephesinde yer almasından dolayı Cumhuriyet gazetesi kaynaklar arasında ağırlıklı bir yer tutmuştur. Süreli yayınlara verilen öncelik o günlerin siya-si-sosyal konjonktürünün okuyucuya aktarılmasını kolaylaştırmıştır. Diğer yandan eserde yer yer oldukça uzun referans bölümlerine başvurulduğu dikkat çekmektedir. Bu şekilleriyle dipnotlar, birinci el kaynakları fazlasıy-la ve orijinal halleriyle kullanabilme ve yansıtabilme kolaylığını getirmiştir. Bunun yanında çalışma içinde doğrudan alıntılar tırnak içinde italik olarak yazılmış, bilinmeyen kelimelerin anlamları parantez içlerinde sunulmuştur. Eserde özellikle daha önce farklı çalışmalarda ele alınmış, çok tekrarlanmış konuların değerlendirilmesinden kaçınılmış, sadece çok gereksinim duyul-ması halinde ele alınan yaklaşımı destekleyen yönlerine kısaca değinilmiştir.

Dr. Emin Alp Malkoç çalışkanlığına, üretkenliğine ve yeteneklerine ya-kından tanık olduğum genç bir akademisyendir. Ayrıca insani yönleriyle de erdemli ve en yüksek övgülere layık bir meslekdaşımdır. Türk Devriminin ele alınmamış bir konusunu yetkin bir şekilde ortaya koymakla bu alana önemli bir katkı yapmıştır. Gelecekte de bu konuda özgün eserler üreteceğinden, cumhuriyetin ve değerlerinin anlatılmasına ve anlaşılmasına yeni katkılar yapacağından kuşku duymuyorum. Saygılarımla…

Prof. Dr. Sabahattin Özel

XV

ÖNSÖZ

Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihi kaderi açısından belirleyici bir süreç ve tarihsel gerçekliği ifade eden Ankara-İstanbul ikilemi ya da çekişmesi iki aşa-malı olarak yaşanmıştır. Birinci aşaması; Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya çıkarak, bağımsızlık mücadelesi doğrultusundaki örgütlenme çalışmaları ile başlayıp Kurtuluş Savaşı boyunca sürecektir. Türkiye’de bu dönemi akade-mik boyutta işleyen, gerçekten ciddi ve önemli çalışmalar yapılmıştır. Ancak bu mücadelenin genellikle gölgede kalmış ama en az birinci evresi kadar önemli olan ve 1920’lerin sonlarına kadar uzanan çok belirleyici bir ikinci aşaması daha söz konusudur. “Cumhuriyet’ten Büyük Söylev’e Ankara-İstan-bul İkilemi (1923-1927)” adlı çalışma, bu evreyi diplomatik, politik, idari ve hukuksal yönleriyle ortaya koymak amacıyla yapılmıştır.

Ankara ile İstanbul arasındaki çelişki/çekişmeleri içeren ve aslında bir-çok farklı alana yayılmış renkli bir tarihsel konunun araştırılmasının birkaç boyutu üzerinde durulabilir. Öncelikle böyle yaygın ve etkili bir olgu araştı-rıcı açısından zevkli olduğu kadar yetiştirici ve öğretici olmaktadır. Bu öznel yönü bir yana bırakılırsa kuşkusuz asıl önemli olan konunun ya da olgunun etkisi ve tarihsel süreç içerisindeki yeridir. Kısaca belirtmek gerekirse; An-kara-İstanbul ikilemi, günümüzde varlığını sürdürüp sürdürmediği kadar Cumhuriyet Türkiyesi’ni, günümüze uzanan süreci anlamak ve değerlendi-rebilmek noktasında gerçek değerini kazanmaktadır.

“Cumhuriyet’ten Büyük Söylev’e Ankara-İstanbul İkilemi (1923-1927)” adlı çalışma, bugünkü haline iki aşamada ulaşmıştır. Önce doktora tezi dü-zeyinde hazırlanmış ve tez olarak 2011 yılı sonunda tamamlanmıştı. Bu aşa-ma özellikle 2006 ve sonraki birkaç yılda İstanbul’daki bazı kütüphanelerin uzun süren tadilatlarına bağlı olarak biraz uzun sürmüştür. Çalışmanın ikinci aşaması kitap haline getirilmesidir ki bu aşamada yeni kaynakların taran-masına ve bir anlamda çalışmanın güncel verilerle desteklenmesine öncelik verilmiştir.

Ankara-İstanbul ikileminin temel yönleriyle incelenmesine dayanan bu eserin ortaya çıkmasında Sayın Prof. Dr. Sabahattin Özel’in öneri ve yön-

XVI

lendirmelerinin büyük payı olmuştur. Sayın Özel, erken Cumhuriyet döne-minin bu en erken evresini “bakir bir alan” ifadeleriyle tanımlayarak gereken düzeyde incelenmediğinden böyle bir araştırma yapılmasını önermiş hatta bu dönemi uzmanlık alanı olarak çalışmamı tavsiye etmişti. Dolayısıyla bu eserin gerçek mimarlarından birisidir.

Bu araştırma konusunu önermesi nedeniyle doktora döneminde da-nışmanlığımı da üstlenmiş olan hocam Sayın Prof. Dr. Sabahattin Özel’e tüm samimiyetimle özel bir teşekkür etmem gerekiyor. Çünkü bana sadece bir akademik araştırma ve çalışma alanı kazandırmakla kalmadı, diğer öğren-cilerine de yaptığı gibi neredeyse yıllarca Sayın Özel benimle birlikte çalış-tı. Kendi araştırmaları sırasında rastladığı bulguları benimle paylaştı ve bu arada kitabın içinde bir dipnotta belirtildiği gibi daha önce hiçbir kaynakta değerlendirilmeyen Türkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti gibi bir bilgiyi pay-laşarak bu çalışmada yer almasını sağladı. Sayın Prof. Dr. Sabahattin Özel’e tüm destek ve yardımlarından dolayı bütün içtenliğimle teşekkür eder, şük-ranlarımı sunarım.

Birçok akademik araştırmada olduğu gibi bu çalışmaya da hazırlanış sürecinden itibaren hem bireysel hem kurumsal düzeyde doğrudan ya da dolaylı çeşitli katkılarda bulunulmuştur. İstanbul Teknik Üniversitesi’nden Sayın Prof. Dr. Cüneyd Okay, aile kütüphanelerini açma nezaketini gösterdi ve başta Tarih ve Toplum dergisinin eski sayıları olmak üzere ihtiyaç duy-duğum kaynakları bana ulaştırdı. Yine mensubu olduğum İstanbul Teknik Üniversitesi’nin eski ve değerli öğretim üyelerinden Sayın Prof. Dr. Ertuğrul Tokdemir özel kütüphanesinden yararlanmamı sağladı. İstanbul Üniversi-tesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü öğretim üyelerinden Sayın Prof. Dr. Işıl Çakan Hacıibrahimoğlu, bu çalışmanın her aşamasında deste-ğini esirgemedi. Benzer şekilde aynı kurumun değerli öğretim üyeleri Sayın Doç. Dr. Aynur Soydan, Sayın Doç. Dr. Serkan Tuna ve Sayın Yar. Doç. Dr. H. Cevahir Kayam hem ellerine ulaşan kaynaklarla hem de önerileriyle çalış-maya katkıda bulundular. Ayrıca Sayın Yar. Doç. Dr. Betül Batır ile Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nün öğrencilerinden Sayın İsmail Kandil, bazı yayınlara ulaşmamı sağladılar ve gerektiğinde araştırmalarıma yardım-cı oldular. Bütün saygıdeğer öğretim üyelerine ve arkadaşlarıma yardımla-rıyla desteklerinden dolayı teşekkür ederim.

XVII

Aslında çok daha uzun bir liste oluşturan ancak burada tek tek yer ve-remediğimden toplu bir teşekkürle yetinmek durumunda kaldığım bireysel desteklerin dışında Atatürk Kitaplığı, Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı ve Cumhuriyet Gazetesi gibi kurumlara çalışmalarımda kolaylık sağlamaların-dan dolayı teşekkür etmeliyim. Özellikle Atatürk Kitaplığı’nın şu anda mü-dürlüğünü yürüten değerli dostum Sayın Ramazan Minber Bey’e, Cumhuri-yet Arşivi Daire Başkanlığı personelinden Sayın Mustafa Tatlısu, Sayın Atila Aydın ile Sayın Ayşe Bige Tavkul’a ve Cumhuriyet Gazetesi çalışanlarından Sayın Edibe Buğra Hanım’a teşekkür ederim. Ayrıca bu araştırmamı yayım-lamayı üstlenen Der Yayınevi’ne ve Sayın Elif Derbeder’e teşekkür ederim.

Son olarak; oldukça uzun süren bu araştırmayı tamamlamamda kuş-kusuz en büyük destek ve katkı, bana gösterdikleri anlayış ve sabır çerçeve-sinde ailemden geldi, hepsine minnettar olduğumu belirtmeliyim.

Dr. Eminalp Malkoç

Eylül, 2013