COGNOMINA EX VIRTUTE: PERSICUS MAXIMUS I PARTHICUS MAXIMUS,W PROPAGANDZIE CESARZY ILLIRYJSKICH

«Cognomina ex virtute: Persicus Maximus and Parthicus Maximus in the propogandaof the Illyrian emperors»

by Robert Suski

Source:Late Antiquity ­ Studies in Source Criticism (U schyłku starożytności ­Studia źródłoznawcze), issue:VII / 2008, pages: 183­193, on www.ceeol.com.

COGNOMINA EX VIRTUTE: PERSICUS MAXIMUSI PARTHICUS MAXIMUS, W PROPAGANDZIE

CESARZY ILLIRYJSKICH

Napisał Robert Suski

W 226 roku władca perski Ardaszir I obalił rządy partyjskich Arszakidówi zapoczątkował panowanie dynastii Sasanidów. Od tego czasu Persjaprowadziła bardzo agresywną politykę względem swojego zachodniegosąsiada, przy czym jej celem nie była rewindykacja granic z czasówAchemenidów, ale zdobycie przygranicznych terytoriów, przede wszystkimzaś łupów. W wyniku wojen prowadzonych przez Szapura I, syna i następcęArdaszira I, cesarstwo rzymskie utraciło północną Mezopotamię, a najazdyzrujnowały Syrię, Cylicję i Kapadocję. Ponadto imperium zmuszone zostałodo prawie równoczesnej obrony granic zarówno w Europie nad Dunajemi Renem, jak i na wschodzie, co spotęgowało jego kryzys militarny i politycz-ny. Do perskiej niewoli dostał się cesarz Walerian, co było jednym z najwięk-szych upokorzeń w rzymskiej historii. Na szczęście dla Rzymian w latachsześćdziesiątych Persja została pokonana przez Odainata, dzięki czemuuległa poprawie sytuacja na wschodzie Imperium Romanum.

Kulminacja wojen persko-rzymskich w III wieku nastąpiła za rządówGaliena, za kolejnych cesarzy konflikt militarny między obydwoma mocars-twami wygasł. Zaskakujące jest więc oficjalne przyjęcie przez większośćwładców panujących pomiędzy 268 a 284 rokiem cognomen Parthicus/PersicusMaximus (w III wieku były one traktowane jako synonimy)1. Używali go:Aurelian, Probus, Karus (i jego syn Karinus). Jedynie w przypadku Karusapowód włączenia tego tytułu do cesarskiej tytulatury jest oczywisty. Im-perator rozpoczął wojnę z Persją, która zakończyła się inwazją na południowąMezopotamię i zdobyciem Ktezyfontu. Co prawda cesarz podczas tej wyprawy

1 E. Van’t Dack, „De Zegecognomina van Keizer Probus”, [w:] Zetesis. Album amicorumdoor vrienden en collega’s aangeboden ann Prof. Dr. E. de Strycker, Antwerp – Utrecht 1973,ss. 574–578.

stracił życie w niezbyt jasnych okolicznościach, niemniej Rzymianie odnieśliwielki sukces2. Zagadkowe natomiast są powody uhonorowania tymitytułami Aureliana i Probusa.

1. AURELIAN

W przypadku Aureliana cognomina ex virtute Persicus Maximus i ParthicusMaximus pojawiają się na kilku dokumentach zachowanych na papirusachoraz na inskrypcjach. Ich listę zamieszczam w tabeli poniżej:

Inskrypcje i papirusy, na których Aurelian obdarzony jest tytułemParthicus Maximus lub Persicus Maximus3

Numer inskrypcji i papirusów Tytuł Datacja

de Kisch 1980, 343–344 (Nar-bonnensis)

Parth(icus) Max(imus) Cos II, des III–274

CIL VI 1112 (Italia) [P]arthico Max(imo) Tr Pot V, cos II des III–274

CIL XII 5456 = ILS 577 = CILXVII 31 (Narbonnensis)

Part(hico) Max(imo) Tr Pot IV, cos III–275

CIL XII 5549 = CIL XVII 160(Narbonnensis)

[Par]thic(us) Ma[x(imus)] po 273 (pojawia się na tejinskrypcji cognomen ex virtuteCarpicus Max.)

CIL XIII 8973 = ILS 581 (Lug-dunensis)

Par(thico) M(aximo) Tr Pot VII, cos III–275

AE 1936, 129 z Fenicji Persico Maximo –

2 Kampanie przeciw Persji uczczono wybiciem pośmiertnych monet Karusa, emitowanychw mennicach w Lugdunum (RIC 5.2, Carus 30), Siscji (RIC 5.2, Carus 108–113) oraz w Rzymie(RIC 5.2, Carus 48, 50). Tytuł Persicus Maximus potwierdzony jest w inskrypcji znalezionejw Egipcie (AE 1903,225 = IGRR I 1144) oraz w Afryce (EE VII 151 = CIL VIII 12522 = ILS600), datowanej na drugą tribunicia potestas i drugi konsulat cesarza (czyli 283 rok, w którymnastąpiła wyprawa Karusa), zob. M. Peachin, Roman Imperial Titulature and Chronology A.D.235–284, Amsterdam 1990, s. 450.

3 W tabeli nie uwzględniłem kilku inskrypcji przypisywanych Aurelianowi, w którychzostał użyty tytuł Parthicus Maximus. W rzeczywistości nie były one dedykowane temucesarzowi. Jeden z tych dokumentów powstał za rządów Galiena, a nie Aureliana (CIL III 7586z Mezji). W przypadku kolejnego imię cesarza zachowało się w bardzo złym stanie, inskrypcjata równie dobrze mogła zostać wykuta za panowania Aureliana, jak i Karakalli (IAM II 105z Mauretanii). Na kolejnych dwóch cognomina ex virtute Aureliana są mocno uszkodzone.Dotyczy to CIL XII 2673 z Narbonensis oraz AE 1991,944 z Luzytanii. Ich wydawcy restytuowaliinteresujący nas tytuł, jego obecność nie jest jednak pewna.

183Cognomina ex virtute...

CIL XII 5561 (Narbonnensis) Pers(ico) Max(imo) po 273 (pojawia się na niejcognomen Carpicus Max.)

CIL XII 2673 (= 5571a) = CILXVII 184a z Narbonensis

[Pers(ico) Max(imo)] Tr Pot [V?] cos II[I]–274/2754

P. Oxy. XIV 1633, 30–35 Per[sikoŢ Meg{stou] 6. rok rządów (sierpień 274– sierpień 275)

P. Oxy. XII 1455, 20–26 Persiko[Ţ] Meg{stou 7. rok rządów Phaophi 21= 19.10.275

Interesujący nas cognomen często występuje w inskrypcjach, poświad-czony jest na papirusach, pojawia się na monetach emitowanych przezcesarza. Bez wątpienia miał on oficjalny charakter, czyli został przyjęty przezwładcę i był wykorzystywany przez niego w cesarskiej propagandzie5. Cociekawe, inskrypcje i papirusy zawierające interesujący nas tytuł pochodząz lat 274–2756. Nie oznacza to jednak, że właśnie w tym czasie przyjął gowładca. Do zwycięstwa nad wschodnim sąsiadem Rzymu Aurelian odnosisię także na swoich monetach emitowanych w Siscji (legenda: VICTORIAPARTICA), które – według R. Göbla – wyemitowano w 272 roku7. Jeśli maon rację, to poświadczenie tytułu Parthicus Maximus/Persicus Maximus w in-skrypcjach tylko z końca panowania Aureliana o niczym nie świadczy i jestrezultatem przypadku (liczba zachowanych do naszych czasów inskrypcjidedykowanych cesarzowi jest bardzo mała), a cesarz przyjął interesującynas cognomen w 272 roku. Co istotne, tytuł Parthicus Maximus częściejwystępuje w inskrypcjach, a Persicus Maximus w dokumentach zachowanychna papirusach. Wiąże się to zapewne z lepszym rozeznaniem sytuacjipolitycznyej na wschodzie cesarstwa niż na zachodzie. W Egipcie zdawanosobie sprawę, jakie znaczenie miało dojście do władzy Sasanidów, i tospowodowało zastąpienie starego tytułu nowym8.

Mimo że Aurelian w swojej propagandzie szczycił się zwycięst-wem nad Persją, to o wojnie cesarza z tym państwem wspominają tylkodwa źródła literackie: Historia Augusta9 i De Caesaribus Aureliusza

4 Tytuł Persicus jest rekonstruowany. Być może wcale nie pojawia się on na tej inskrypcji.5 Cognomen ex virtute przyznawał cesarzowi senat po uprzednim otrzymaniu od imperatora

listu, w którym zawiadamiał on o zwycięstwie nad przeciwnikiem (P. Kneissl, Die Siegestitulaturder römischen Kaiser, Göttingen 1969, s. 182).

6 E. Kettenhofen, „Zur Siegestitulatur Kaiser Aurelians”, Tyche 1 (1986), s. 144; T. Kotula,Aurélien et Zenobie, Wrocław 1997, s. 135.

7 MIR 47, 208 = RIC 5.1, Aurelian 240.8 E. Van’t Dack, op. cit., ss. 574–578.9 HA Aurel. 27,1–5: Zenobia regina orientis Aureliano Augusto [...] nobis Persarum auxilia non

desunt, quae iam speramus, pro nobis sunt Saraceni, pro nobis Armenii. Latrones Syri exercitum tuum,Aureliane, vicerunt („Zenobia, królowa wschodu pozdrawia Aureliana augusta [...] Nie braknam pomocniczych wojsk perskich, których się właśnie spodziewamy, po naszej stronie są

184 Robert Suski

Wiktora10. Milczą o niej pozostali brewiarzyści (w tym Festus, któryskrupulatnie wymienia wojny prowadzone przez cesarstwo rzymskie z Per-sami11) oraz Jan Malalas i Zosimos.

Nie sposób odpowiedzieć na pytanie, która z dwóch stron tego konfliktu(jeśli taki miał miejsce) mogła być zainteresowana podjęciem działańmilitarnych. Trudno podejrzewać, że w 272 roku wojnę chciała rozpętaćPersja. Sytuacja wewnętrzna państwa Sasanidów była skomplikowanai niepewna, a tamtejsza elita była zajęta własnymi problemami. Szapur Izmarł albo w 270, albo 273 roku12. Jego syn i następca Hormizd I panowałjedynie kilkanaście miesięcy, które upłynęły na walkach z Sogdianami13.Trudno więc spodziewać się, aby ponadto dążył do konfliktu z zachodnimsąsiadem. Do tego pomiędzy synami Szapura I dochodziło do rywalizacjii sporów, które raczej nie sprzyjałyby prowadzeniu przez nich aktywnejpolityki zagranicznej. Jeszcze za życia Szapur I uczynił swoich synówkrólami lub gubernatorami kresowych prowincji. Hormizd został królemArmenii, Narzes gubernatorem wschodniego Iranu, a Bahram zarządzałGilanem14. Jeśli Szapur I umarł w 270 r., to rządy podczas kampanii perskiej

Saraceni i Armeńczycy. Rozbójnicy syryjscy zwyciężyli twoje wojsko”, tłum. H. Szelest,podobnie dalej); HA Aurel. 28,2: Nam et auxilia, quae a Persis missa fuerant, intercepit et alasSaracenas Armeniasque corrupit atque ad se modo ferociter modo subtiliter transtulit, denique multa vimulierem potentissimam vicit („Nie tylko odciął pomocnicze wojska przysłane przez Persów, aleprzekupił także oddziały Saracenów i Armeńczyków i przeciągnął je na swoją stronę bądź siłą,bądź łagodnością. W końcu przy pomocy znacznych sił zwyciężył tę najpotężniejszą kobietę”);HA Aurel. 35,4: His gestis ad Gallias profectus Vindelicos obsidione barbarica liberavit, deinde adIllyricum redit paratoque magno potius quam ingenti exercitu Persis, quos eo quoque tempore, quoZenobiam superavit, gloriosissime iam vicerat, bellum indixit („Po pokonaniu tego wyruszył do Galiii uwolnił Windelików od obleganych. Potem wrócił do Ilirii i zebrawszy wojsko raczej silne niżliczne wypowiedział wojnę Persom, odniósł już nad nimi jedno wspaniałe zwycięstwo,wówczas gdy pokonał Zenobię”); HA Aurel. 41,9: Ille, pro pudor[e], orientem femineo pressum iugoin nostra iura restituit, ille Persas, insultantes adhuc Valeriani nece, fudit, fugavit, oppressit („Onprzywrócił pod naszą władzę Wschód uciskany o wstydzie jarzmem kobiety, on równieżpokonał zmusił do ucieczki i ujarzmił Persów, cieszących się dotąd ze śmierci Waleriana”).

10 Aurelianus […] in Persas progressus est. Quis deletis Italiam repetivit („Aurelian [...] naPersów wyruszył. Pokonawszy tych, wrócił do Italii”) zob. Aureliusz Wiktor, De Caesaribus,wyd. F. Pichlmayer, R. Gründer, Leipzig 1970, 35,10.

11 Opis poczynań Aureliana u Festusa ogranicza się do wzmianki o pokonaniu przez cesarzaZenobii w bitwie pod Immae oraz jej udziale w cesarskim triumfie (Festus, Breviarium 24).

12 R.N. Frye, „The Political History of Iran under Sasanians”, [w:] Cambridge History ofIran, III 1 The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Cambridge 1983, s. 127. Są olbrzymieproblemy z ustaleniem, jak Szapur I liczył lata swojego panowania. O początku rządówSzapura I zob. S. James, „Dura–Europos and the Chronology of Syria in the 250s AD”, Chiron15 (1985), s. 119.

13 R.N. Frye, op. cit., s. 127.14 B. Składanek, Historia Persji, t. 1, Warszawa 2004, s. 205. Zapewne Hormizd władał

Armenią od czasu podporządkowania jej Persji (K. Maksymiuk, Polityka Sasanidów wobecwschodnich prowincji cesarstwa rzymskiego w III w. n.e., Siedlce 2004, s. 138).

185Cognomina ex virtute...

Aureliana sprawował już jego syn, Bahram I. Pochodził on ze związkuSzapura I z żoną niższej rangi i jego prawa do tronu mógł kwestionowaćprzyrodni brat Narzes, który – podobnie jak Hormizd I – był synem głównejmałżonki Szapura I15. Jeśli Szapur I nie żył już w czasie wojny Rzymuz Zenobią, to jego synowie raczej byli zbyt zajęci wewnętrznymi konfliktamioraz niebezpieczeństwem ze strony koczowników z Azji Środkowej, abywystąpić przeciwko cesarstwu. Gdyby jednak stary król jeszcze żył, tonajprawdopodobniej Persja byłaby zaabsorbowana kwestią sukcesji i trudnosobie wyobrazić, aby w takiej sytuacji dążyła do konfrontacji z Rzymem.W jeszcze mniejszym stopniu rozpętaniem wojny ze swoim wschodnimsąsiadem zainteresowane było Imperium Romanum. Sojusz Sasanidów i Ze-nobii mógł być zabójczy dla powodzenia rzymskiej ofensywy. Jak widać,wojna nie leżała w interesie żadnej ze stron.

Na początku XX wieku uczeni często przyjmowali historyczność wojnyAureliana z Persją. Warto wspomnieć tu o trzech pracach z tego okresu.Według L. Homo i E. Groaga, do starcia z Sasanidami doszło po pokonaniuPalmyry przez Rzymian16. Podobnie sądził W.H. Fisher, który na podstawieobecności w Historia Augusta i u Aureliusza Wiktora wzmianki o działaniachwojennych z Persją dowodził, że informację tę zaczerpnięto z Kaisergeschichte17.Ostatnia hipoteza jest absurdalna. Nie sposób wyobrazić sobie, aby korzys-tający z Kaisergeschichte Festus, który w swej pracy przede wszystkimkoncentruje się na starciach rzymsko-perskich, zapomniał o tej właśniewojnie. Dlatego jest oczywiste, że w Kaisergeschichte nie było tej wzmianki.Także późniejsi badacze opowiadali się za historycznością tego konfliktu.R.T. Saunders datował wojnę na okres między bitwami pod Immae i podEmesą. Miała się ona rozpocząć od ataku Persów na rzymską Mezopotamię,który dałby czas Zenobii na zebranie sił przed ostateczną konfrontacjąz cesarstwem. Rzymianie mieli jednak szybko pokonać sasanidzką dywersjęi następnie zwycięsko zakończyć kampanię przeciwko królowej18. PodobnieK. Maksymiuk uważa, że doszło do zawarcia persko-palmyreńskiego układu,na mocy którego Persowie zdecydowali się wspomóc Zenobię. Jego zdaniem,oddziały perskie zostały pokonane, a Szapur I nie wspomógł palmyreńskiejkrólowej, gdyż zmarł19. Do podobnych wypadków doszło w końcu II wieku,kiedy to udzielenie pomocy Pescenniuszowi Nigrowi w wojnie z Sep-

15 R.N. Frye, op. cit., s. 127.16 L. Homo, Essai sur le Règne de l’Empereur Aurélien (270–275), Paris 1904, s. 105; E. Groag,

RE V1 (1903), s.v. Domitius Aurelianus 36, coll. 1387–1388.17 W.H. Fisher, „The Augustan Vita Aureliani”, Journal of the Roman Studies 19 (1929),

s. 131.18 R.T. Saunders, A Biography of the Emperor Aurelian A.D. 270–275, Ann Arbor 1992,

ss. 216–217.19 K. Maksymiuk, op. cit., ss. 87–92.

186 Robert Suski

tymiuszem Sewerem przez klientalne państwa w Mezopotamii oraz Partówdoprowadziło do dwóch wojen rzymsko-perskich. W ich wyniku cesarstwouzyskało północną Mezopotamię. Zastanawia jednak milczenie innych źródełpoza Historia Augusta i Aureliuszem Wiktorem. Jest ono bardzo poważnymargumentem przeciw historyczności tej wojny20.

Co ciekawe (i ważne w tym miejscu), Aureliusz Wiktor jest jedynymautorem opisującym panowanie Aureliana, który nie wspomina wojnyz Zenobią21. On i Eutropiusz relacjonują wydarzenia rozgrywające się zarządów cesarza w tej samej kolejności i w tej samej sekwencji zdarzeń.Jednak pomiędzy tymi autorami występuje jedna zasadnicza różnica. Tam,gdzie Aureliusz Wiktor pisze o wojnie z Persją, Eutropiusz relacjonujekonflikt z Zenobią. Dlatego należy odrzucić świadectwo Aureliusza Wiktora,który zapewne pomylił działania militarne na wschodzie przeciw królowejz Palmyry z konfliktem z Persją. Tak więc ze wzmianek literackich, któremają potwierdzać ową wojnę, pozostaje tylko tekst Historia Augusta. Inte-resujące nas passusy nie przynoszą praktycznie żadnej wiedzy o przebieguwojny. List Zenobii, tak jak inne podobne mu dokumenty zawarte w HistoriaAugusta, nie ma żadnej wartości historycznej, jest kreacją autora. Pozostajejedynie informacja o perskich posiłkach, jakie miała otrzymać królowa.Oczywiście, perscy najemnicy mogli brać udział w tym konflikcie po stronieZenobii. Nie można zresztą wykluczyć, że znajdowali się oni w obuwalczących armiach: ich obecność w siłach rzymskich potwierdza anegdotazwiązana z obleganiem miasta przez Aureliana, przekazana przez Zosimosa22.Dlatego niektórzy badacze wiążą przyjęcie przez Aureliana przydomkuParthicus / Persicus Maximus z udziałem perskich najemników w tym konflikciepo stronie Zenobii23. Ta hipoteza nie jest jednak satysfakcjonująca. W rzym-skiej propagandzie nie było bowiem zwyczaju przyjmowania przydomkówpo pokonaniu najemników.

Najbardziej rozsądne rozwiązanie tego problemu zaproponował T. Ko-tula. Według niego był to sprytny zabieg propagandowy Aureliana. Cesarznie chciał świętować pokonania przeciwnika wewnętrznego, jakim byliZenobia i Waballath, dlatego po odniesieniu zwycięstwa nad nimi nieprzyjął żadnego cognomen wprost nawiązującego do tej wojny, ale tytuł

20 F. Paschoud, [w:], Histoire Auguste, t. V 1, Vies d’Aurélien et Tacite, Paris 1996, s. 150;U. Hartmann, Das Palmyrenische Teilreich, Stuttgart 2001, ss. 386–387.

21 H.W. Bird w komentarzu do: Eutropius, Breviarium, Liverpool 1993, s. 142.22 Zosimos, Historia Nova I 54,2–3. O obecności Partów w armii rzymskiej patrz:

D.L. Kennedy, „Parthian Regiments in the Roman Army”, [w:] Limes. Akten des XI InternationalenLimes Kongress, Budapest 1977, ss. 521–531; S. Cosentino, „Iranian Contingents in ByzantineArmy”, [w:] La Persia e Bisanzio, Roma 2004, ss. 249–250.

23 A. Watson, Aurelian and the Third Century, London – New York 1999, s. 77.

187Cognomina ex virtute...

Parthicus lub Persicus24. Co prawda istnieją epigraficzne poświadczenia przydom-ków związanych z tym konfliktem, ale nie miały one urzędowego charakteru,czyli nie uznała ich i nie propagowała władza centralna (nie zostały oficjalnieprzyjęte przez cesarza po decyzji senatu), ale były przejawem lokalnej inicjatywynadgorliwych wystawców. O tym świadczy ich sporadyczna obecność w inskry-pcjach. Nieoficjalne tytuły dosyć często pojawiają się w III wieku w przypadkukilku cesarzy (na przykład Filipa Araba, Decjusza, Waleriana i Galiena,Klaudiusza II, Probusa). Były one albo twórczą recepcją oficjalnej cesarskiejpropagandy (na przykład monet cesarskich, mennictwa autonomicznego,odbywanych przez władców triumfów, panegiryków, źródeł ikonograficznych,takich jak łuki triumfalne, tropajony, kolumny, płaskorzeźby, zabytki gliptycz-ne, a nawet naczynia użytkowe) przez lokalne elity lub nadgorliwą administra-cję, albo reakcją wystawców inskrypcji, którzy dowiedzieli się o cesarskichsukcesach (szerzej konfliktach militarnych) i chcieli je uczcić.

Tytuł Palmyrenicus poświadczony jest tylko w jednej inskrypcji po-chodzącej z Italii (CIL V 4319 = ILS 579). Ponieważ inskrypcja powstaław 275 roku (Aurelian piastował w tym czasie trzeci konsulat), po odbyciuprzez cesarza triumfu, jej wystawca, dodając go do tytulatury władcy, mógłbyć pod wrażeniem uroczystości w Rzymie, gdzie świętowano zwycięstwonad Zenobią. Ponadto spotykamy cognomen Arabicus, który również możnałączyć z pokonaniem uzurpatorki z Palmyry25. Cognomen ten pojawia się nadwóch inskrypcjach: jedna pochodzi z Hiszpanii (CIL II 4506 = ILS 576= IRB 25), druga z Syrii – Fenicji (AE 1936, 129). Także ten cognomen niemiał oficjalnego charakteru i jego użycie wiązało się z lokalną nadgorliwością.Co jednak istotne, mieszkańcy cesarstwa najwidoczniej nie widzieli niczegozłego w obdarzaniu cesarza tytułami honorującymi zwycięstwo na wschodzie,bądź co bądź nad rodziną rzymskiego senatora (Odainata) i jego poplecz-nikami. W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że Odainat zapewne nigdy nie byłwładcą Palmyry. Posiadane przez niego tytuły należy łączyć z rzymskątradycją, poza tytułem króla królów, którego znaczenie nie jest oczywiste.To, co różniło Odainata od innych wodzów, którzy sprawowali nadzwyczajnąwładzę na rzymskim wschodzie, to długi czas trwania jego rządów. Kom-binacja tych czynników (pochodzenie z terenów przygranicznych, niemiesz-czący się w rzymskiej tradycji tytuł króla królów, długość sprawowaniakontroli nad wschodem) spowodowała, że Rzymianie postrzegali Odainatai jego rodzinę jako obce ciało26. Stąd owe nieoficjalne tytuły.

24 T. Kotula, op. cit., s. 137; idem, Aurelian i Zenobia, Wrocław 2006, ss. 107–108.25 Był on zapewne synonimem tytułu Palmyrenicus Maximus. Tak uważa: Kettenhofen,

op. cit., s. 138.26 D.S. Potter, „Palmyra and Rome. Odaenathus’ Titulature and the Use of the Imperium

Maius”, ZPE 113 (1996), ss. 271–285; R. Suski, Konsolidacja Cesarstwa Rzymskiego za panowaniaAureliana 270–275 (w druku).

188 Robert Suski

Podsumowując, zapewne Aurelian wykorzystał w swojej oficjalnejpropagandzie tradycyjny tytuł związany z walkami prowadzonymi nawschodzie (Persicus/Parthicus Maximus), aby podkreślić zwycięstwo odniesionenad Zenobią (przydomek ten był także propagowany przez cesarskiemennictwo). Ułatwiło to cesarzowi wschodnie pochodzenie Zenobii, którejcała działalność wiązała się ponadto z Syrią. Dzięki temu władca występowałjako zwycięzca na wschodzie, choć w rzeczywistości nie pokonał Persów.

2. PROBUS

Jeszcze więcej problemów sprawia przyjęcie tytułu Parthicus/PersicusMaximus przez kolejnego cesarza – Probusa. Tytuł ten pojawia się nakilkunastu papirusach, na których wzmiankowany jest ten władca.

Inskrypcje i papirusy, na których Probus obdarzony jest tytułem PersicusMaximus27

Inskrypcja/papirus Cognomen ex virtute Datacja

P. Amh. II 106 M[hd]ikoŢ Meg{s[to]uPardikoŢ Meg{stou

25 lipca 281

P. Oxy. XII 1562 PersikoŢ Meg{stou 17 marca 282

P. Oxy. XIV 1694 PersikoŢ Meg{stou 7 marca 280

P. Lond. III 1243 Par[si]koŢ [Meg{sto]u 29 września 281

P. Mich. XI 610 PersikoŢ Meg{stou wrzesień–październik 282

P. Oxy. Hels. 42 PersikoŢ Meg{stou 27 października?

P. Oxy. XIV 1713 PersikoŢ Meg{stou 20 października 279

P. Cairo Isidor. 93 Persiko[Ţ m]e[g{stou] 28 września 282

PSI V 456 PersikoŢ Meg{stou –

PSI VII 807 PersikoŢ [meg]{stou 30 stycznia 280

27 Wśród dokumentów zachowanych na papirusach większość stanowią umowy cywilne:kontrakty na wynajem (P. Oxy. XIV 1694; P. Oxy. Hels. 42; P. Mich. XI 610), pokwitowanie zaotrzymanie depozytu (P. Oxy. XIV 1713), kontrakt w sprawie pracy w winnicy (P. Oxy. XIV1631), podział własności pomiędzy dwie rodziny (P. Oxy. XIV 1638), pokwitowanie zadzierżawę (P. Amh. II 106), wyzwolenie niewolnika (P. Strasb. IV 264). Wśród innychdokumentów spotykamy także: podanie do beneficariusa (PSI VII, 807), petycję skierowanądo stratega (P. Oxy. XII 1562), sprawozdanie murarzy dla stratega (PSI V 456).

189Cognomina ex virtute...

P. Oxy. XII 1256 PersikoŢ Meg{stou 16 grudnia 281

P. Oxy. XIV 1631 PersikoŢ Meg{st[o]u 21 grudnia 279

P. Oxy. XIV 1638 PersikoŢ Meg{stou 29 września 281 – 28 paździe-rnika 282

P. Strasb. IV 264 Pe[rsikoŢ meg{stou] –

P. Giss. Univ. Bibl. I 16 MhdikoŢ Meg{stou ParqikoŢMeg{stou

2 marca 281

Odczytanie cesarskiej tytulatury Probusa na kilku z tych papirusówwywołuje dyskusje. Omawiane cognomina zachowały się fragmentarycznie. E.Van’t Dack zwraca uwagę, że w przypadku niektórych dokumentów (P. FoundI Univ. 22; P. Strasb. IV 264; P. Oxy. X 1256; P. Lond. III 1243) praktycznierównie dobrze można odczytać Parthicus Maximus, jak i Persicus Maximus.Zauważył on także zdecydowanie częstsze używanie tego ostatniego cognomenw tytulaturach władców panujących między Aleksandrem Sewerem a Nume-rianem28. Zapewne to właśnie ten ostatni przydomek oficjalnie włączył doswej tytulatury Probus. Mniej oczywiste jest, kiedy cesarz ogłosił się„największym zwycięzcą Persów”. Najwcześniejszy z dokumentów zachowa-nych na papirusie, który zawiera oficjalnie przyjęte przez Probusa cognominaex virtute (Persicus Maximus, Gothicus Maximus, Germanicus Maximus)29, pochodziz 20 września 279 roku (P. Oxy. XIV 1713). Oznacza to, że władca dodałinteresujący nas tytuł do swej tytulatury pomiędzy 276 a 279 rokiem30.

Co ciekawe, cognomen Persicus Maximus nie figuruje na monetachi inskrypcjach dedykowanych Probusowi. W przypadku mennictwa cesars-kiego brak legend nawiązujących do tego tytułu jest do pewnego stopniazrozumiały. Probus, podobnie jak inni cesarze panujący w drugiej połowieIII wieku, unikał odwoływania się do konkretnych militarnych sukcesów,

28 Van’t Dack, op. cit., s. 576. Cesarskie tytuły częściowo znajdują się w lakunie, a ichlektura jest niepewna. Ponadto sposób pisania alfy i epsilonu był na tyle podobny, że istniałamożliwość pomylenia tych liter, co często decydowało o błędnej lekturze całego cognomen, zob.P.J. Sijpesteijn, „More Remarks on Some Imperial Titles in the Papyri”, ZPE 49 (1982), s. 109.

29 Historia Augusta wspomina o przyznaniu Probusowi czterech cognomina ex virtute:Francicus, Gothicus, Sarmaticus i Persicus. Dwa z nich (Francicus i Sarmaticus) nie są poświadczone dlaProbusa. Cognomen Francicus Maximus jest zupełnie anachroniczny dla III wieku, pojawia się ondopiero w drugiej połowie IV wieku (przyjęli go Julian Apostata, Walentynian I, Walens, Gracjan).Jest to zapewne kolejna fantazja autora Historia Augusta, zob. Van’t Dack, op. cit., ss. 577–578;E. Kettenhofen, „Zur Siegestitulatur des Kaisers Probus”, Živa Antika 36 (1986), s. 43.

30 Peachin, op. cit., s. 97. Kettenhofen, „Zur Siegestitulatur des Kaisers Probus”, ss. 39–43,zwrócił uwagę na zmianę kolejności cognomina ex virtute w tytulaturze Probusa. Początkowospotykamy sekwencję: Persicus-Gothicus-Germanicus (279–280), która została zastąpiona przez:Gothicus-Persicus-Germanicus (280), a następnie Germanicus-Gothicus-Persicus (281–282). Autornie próbuje jednak tłumaczyć tych przemian.

190 Robert Suski

nawiązywał jedynie do ogólnej idei cesarskich zwycięstw31, umieszczając naswoich monetach hasło VICTORIOSO SEMPER32. Wspomnianą hipotezęcechuje jednak zasadnicza słabość. Inne oficjalne cognomina ex virtute znalazłyodzwierciedlenie w mennictwie Probusa33, co stawia ją pod wielkim znakiemzapytania. Jeszcze więcej emocji wzbudził brak tego tytułu na inskrypcjachdedykowanych władcy34. Według G. Vitucciego, było to rezultatem zakwes-tionowania oficjalnego charakteru tego cognomen przez mieszkańców cesar-stwa35. Hipoteza ta nie jest przekonująca. Cognomina ex virtute Probusa niepojawiają się zbyt często w inskrypcjach36, a brak odwołania do tytułuPersicus Maximus może być wynikiem zachowania niewielkiej ich liczby.Zapewne nieemitowanie przez Probusa monet, na których nawiązano by dotego tytułu, wpłynęło na mniejszą popularność tytułu w inskrypcjach.Podobnie Filip Arab przyjął cognomen Carpicus Maximus, który nie jestpoświadczony na inskrypcjach37.

W końcu należy zadać pytanie, jakie wydarzenie spowodowało przyjęciecognomen Persicus Maximus. Jest to wielką zagadką. W żadnym z cytowanychtu źródeł nie wspomina się prowadzenia przez Probusa wojny z Persją.Jedynie Historia Augusta opisuje jego negocjacje z Sasanidami. Według tegoźródła, po pokonaniu Blemmiów i odzyskaniu przez cesarza miast Koptosi Ptolemais, Persowie (w Historia Augusta Partowie) wysłali do cesarzaposłów, którzy prosili o zawarcie pokoju. Probus miał odpowiedzieć bardzogniewnym listem do perskiego króla Narzesa, odsyłając zarazem przysłaneprzez niego prezenty. Ostatecznie pokój został jednak podpisany38. Część

31 W. Kaczanowicz, Cesarz Probus 276–282 n.e., Katowice 1997, s. 99.32 RIC 5.2, Probus 143, 144, 224.33 VICTORIA GOTHIC – RIC 5.2, Probus 10; VICTORIA GERM – RIC 5.2, Probus 141, 142,

149, 217–223, 254–259, 268–269, 272–278, 299–300, 425.34 Na inskrypcji znalezionej na terenie rzymskiej Afryki (CIL VIII 21950) Probusa

uhonorowano nieoficjalnym przydomkiem Adiabenicus Maximus. Zapewne jest to nawiązaniedo cesarskiej propagandy, która przedstawiała Probusa jako zwycięzcę Persów. Nie sposóbjednak powiedzieć, dlaczego wystawca tej inskrypcji użył tego przydomku, a nie tytułuoficjalnie przyjętego przez cesarza.

35 G. Vitucci, L’imperatore Probo, Roma 1952, s. 97.36 Wśród 109 inskrypcji, na których wzmiankowano imię i tytulaturę Probusa, tytuł

Gothicus Maximus pojawia się na pięciu (AE 1923, 102; CIL XI 1178b = ILS 594; CIL XII 5467= CIL XVII 43; CIL II 3738 = ILS 597; ponadto tytuł jest restytuowany na inskrypcji CIL XII5472 = CIL XVII 47); podobnie na pięciu tekstach zachowany jest cognomen GermanicusMaximus (AE 1923, 102; EE V 1181 = CIL VIII 11931; CIL II 3738 = ILS 597; CIL XII 5472= CIL XVII 47; ponadto tytuł jest restytuowany na inskrypcji CIL XII 5467 = CIL XVII 43).

37 P. Oxy. X 1276; SB V 7634; P. Lond. III 951.38 HA Prob. 17,2–18,1: Blemm!y as etiam subegit [...] Copte!n praeterea et Ptolomaide!m

urbis ereptas barbarico servitio Romano reddidit iuri. Ex quo tantum profecit, ut Part!h i legatos adeum mitterent confitentes timorem pacemque poscentes, quos ille superbius acceptos magis timente!s domum remisit. Fertur etiam epistula illius repudiatis donis, quae rex miserat, ad Narseum talis fuisse

191Cognomina ex virtute...

badaczy wierzy w zawarcie układu z Persją, który byłby pretekstem doprzyjęcie przez Probusa cognomen ex virtute Persicus Maximus39. Hipotezę tę możeuwiarygodnić uhonorowanie w 290 roku Dioklecjana tytułem Persicus Maximusna dedykacji namiestnika Recji Septymiusza Welentiona z Augusta Vindeli-cum40. Wcześniej ten władca prowadził negocjacje z Persami (przypuszczalniew Syrii)41. Być może Dioklecjan wykorzystał propagandowo sukces w rokowa-niach z Sasanidami i włączył do swojej tytulatury ów cognomen. Ta hipoteza niejest jednak przekonująca. W interesującym passusie Historia Augusta (Prob.17,2–18,1) bezdyskusyjne jest tylko prowadzenie przez Probusa wojnyw Tebaidzie. Potwierdza to Zosimos42. Wiarygodność pozostałych informacjijest wątpliwa. Podczas rządów Probusa w państwie Sasanidów sprawowałwładzę nie Narzes (293–302), ale jego bratanek Bahram II (276–293)43. Żadneźródło, poza Historia Augusta, nie potwierdza zawarcia pokoju z Persją (w tymFestus, który obszernie pisze o relacjach rzymsko-perskich). Nie widać teżpowodów, dla których Persowie mieliby występować o pokój z cesarstwem.Jeśli się pamięta, jak bardzo niewiarygodnym źródłem jest Historia Augusta44,

[...] his acceptis litteris Narseus maxime territus, et eo praecipue quod Copten et P!t olomaidemconperit a Blemmyis, qui eas tenuerant, vindic!a tas caesosque ad interni!c ionem eos, qui gentibusfuerant ante terrori. Facta igitur pace cum Persis („Pobił także Blemmiów [...] Ponadto przywróciłwładzę Rzymu nad wyrwanymi z niewoli barbarzyńskiej miastami Koptos i Ptolemais. Tyle natym zyskał, że Partowie wysłali do niego posłów, którzy wyznali swoją obawę i prosili o pokój.Probus przyjął ich dosyć dumnie i jeszcze bardziej przerażonych odesłał do domu. Odrzuciwszydary przysłane przez króla, taki podobno list napisał do Narseusza [...] Otrzymawszy ten listNarseus bardzo się przeraził, głównie dlatego, iż dowiedział się, że Koptos i Ptolemais, któredawniej należały do Blemmiów, zostały uwolnione i ci, którzy byli postrachem ludów, zostalidoszczętnie rozgromieni. Po zawarciu pokoju z Persami...”).

39 Vitucci, op. cit., s. 62.40 ILS 618.41 Panegyrici Latini 10(2),7,5; 9,2; 10,6; 8(5),3,3, wyd. R.A.B. Mynors, Oxford 1990.42 Zosimos, Historia Nova I 71,1. Zosimos częściowo inaczej przedstawia wydarzenia.

Według niego, Blemmiowie nie zajęli obu miast, ale wybuchł tam bunt przez nich wspomagany.W połowie III wieku doszło do osłabienia rzymskiej kontroli wojskowej nad Tebaidą. Zagrożenieze strony koczowniczych Blemmiów, które przyniosło szkody dla dalekosiężnego handlu,doprowadziło do powstania antyrzymskich (i antyaleksandryjskich) nastrojów w Tebaidziei Koptos. Zob. J.L. Fournet, „Coptos dans l’antiquité tardive (fin IIIe-VIIe siècle apr. J.-C.)”,[w:] Coptos. L’Egypte antique aux ports du désert, Lyon 2000, s. 197; o najazdach Blemmiów zob.E. Wipszycka, „Pustynia i mnisi. Zagrożenia pustynnych wspólnot monastycznych”, w niniej-szym tomie, ss. 200.

43 A. Chastagnol, Histoire Auguste. Les empereurs romains des IIe et IIIe siècles, Paris 1994,s. 1092; F. Paschoud, Histoire Auguste, t. V 2, Vies de Probus, Firmus, Saturnun, Proculus et Bonose,Carus, Numérien et Carin, Paris 2001, ss. 128–129.

44 Podstawowe informacje o Historia Augusta, zawartych w niej fantazjach i przekłamaniachpatrz: J. Straub, Studien zur Historia Augusta, Bernae 1952; P. Janiszewski, „Historiografiapóźnego antyku”, [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo późnegoantyku, Warszawa 1999, ss. 140–147.

192 Robert Suski

to należy cały passus uznać za fantazję jej autora45. Podobieństwo dosytuacji z czasów Dioklecjana także jest bardzo złudne. Rokowania rzymsko--perskie albo doprowadziły do zainstalowania na tronie Armenii przezRzymian Tirydatesa III, albo zatwierdziły ten fakt. Tirydates III wrócił natron Armenii albo w trzecim roku rządów Dioklecjana, czyli zapewne w 287roku (nie wiadomo jednak jak Pseudo-Mojżesz z Chorene rozumiał trzecirok panowania tego cesarza)46, albo w 289 roku47.

W interesującym nas passusie autor Historia Augusta, opisując rokowaniaProbusa z Sasanidami, mógł nawiązywać albo do korespondencji pomiędzyAleksandrem Wielkim i Dariuszem III opisanej przez Arriana (Anab. II 14)48,albo do przekazu Ammiana Marcellinusa, u którego pojawia się perski wódzNarzes. Posłował on w imieniu Szapura II do Konstancjusza II (Res GestaeXVII 5,2), a potem został (wraz z Pigranesem i Sureną) pobity u bramKtezyfontu przez Juliana Apostatę (Res Gestae XXIV 6,12)49. Ponadto opismógł powstać na podstawie narracji o rokowaniach pokojowych pomiędzyCesarstwem a Narzesem w 299 roku50. Autora Historia Augusta do skojarzeniawojen toczonych w czasach tetrarchów z Probusem mogłyby zainspirowaćwalki prowadzone w Egipcie przez Dioklecjana i Galeriusza (także przeciwBlemmiom; w tym czasie w Persji rządził już Narzes)51. Dziś praktycznienikt nie wierzy, że za panowania Probusa doszło do wojny z Persją, którazakończyła się zawarciem pokoju52.

45 T.D. Barnes, „Some Persons in the Historia Augusta”, Phoenix 26 (1972), s. 164;E. Winter, Die sasanidischrömischen Friedensverträge des 3 Jahrhunderts n. Chr. – ein Beitrag zumVerständnis der Außenpolitischen Beziehungen zwischen den beiden Großmächten, Frankfurt am Main1988, s. 128; Peachin, op. cit., s. 97; Paschoud, Histoire Auguste, t. V 2, ss. 127–128.

46 Pseudo-Mojżesz z Chorene, Historia II 82.47 Agathangelos, Historia Armeniae III 18. O związku pomiędzy rokowaniami rzymsko-

-perskimi a powrotem na tron Tirydatesa III przekonany jest T.D. Barnes, New Empire ofDiocletian and Constantine, Cambridge – London, 1982, s. 51. Przeciwna temu jest Winter, op. cit.,s. 141.

48 Paschoud, Histoire Auguste, t. V 2, s. 127.49 R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta, Oxford 1971, s. 42.50 W. Seston, Dioclétien et la tetrarchie, Paris 1946, s. 145; Vitucci, op. cit., ss. 62–63;

Peachin, op. cit., s. 97.51 Do kampanii przeciw Blemmiom za rządów Dioklecjana doszło w 291 lub 293–294

roku. Sugeruje ją panegiryk Pan. Lat. 8(5),5,2 oraz wspomina Hieronim, Chronicon 226. O tejkampanii zob. Barnes, op. cit., s. 62; S. Williams, Diocletian and the Roman Recovery, London 1985,s. 79. Koptos i Tebaida dały sygnał do wybuchu rewolty przeciw Dioklecjanowi w 297 roku(Fournet, op. cit., ss. 197–198). W lecie 298 roku Dioklecjan odbył podróż do Elefantyny(podczas wojny z Persją), gdzie doszło do walk z Blemmiami i Nobadami (Prokopiusz, BellaI 19,27). O tych starciach i ich chronologii zob. Williams, op. cit., ss. 82, 224–225.

52 Odosobniony jest pogląd Kaczanowicza, op. cit., ss. 60–63, według którego Persowiepodżegali do wystąpienia przeciw cesarstwu rzymskiemu Blemmiów czy takie persony jaklidyjski rozbójnik Palfuerius-Lydios.

193Cognomina ex virtute...

Trzeba jednak przypomnieć, że w jednym papirusie pojawił się nieofic-jalny tytuł Medicus Maximus (MhdikoŢ Meg{stou)53. Podobnie na jednejwspomnianej już inskrypcji spotykamy cognomen Adiabenicus Maximus (CILVIII 21950). Sugerowałoby to prowadzenie walk w Mezopotamii lubpółnocnym Iranie. Owe nieoficjalne tytuły są najmocniejszym argumentem,który mógłby przemawiać za historycznością konfliktu rzymsko-perskiegopodczas rządów Probusa. Niemniej brak jakikolwiek wzmianek historykówo walkach z Persją karze wątpić w taką interpretację tych inskrypcji. Coprawda starożytni historycy milczeli o wielu lokalnych najazdach na państworzymskie, ale konflikty pomiędzy cesarstwem a Sasanidami absorbowały natyle duże siły po obu stronach, że nie sposób sobie wyobrazić, aby antycznipisarze nie zwrócili na nie uwagi. Ponadto wymienione tytuły (MedicusMaximus, Adiabenicus Maximus) sugerowałyby rzymską ofensywę, co czyni jejprzemilczenie przez antycznych historyków (nawet w tak fatalnie oświet-lonym przez źródła III wieku) zupełnie nieprawdopodobnym.

Jeśli nie doszło do wojny przeciw Persji za rządów Probusa ani niezawarto wtedy pokoju, to pozostaje pytanie, jaki konflikt mógł spowodowaćprzyjęcie przez cesarza tytułu Persicus Maximus. Probus na wschodzie, pozawspomnianym już przeze mnie starciem z Blemmiami i odzyskaniem kontrolinad Koptos i Ptolemais, stłumił w Syrii bunt Saturninusa54 oraz toczył walkiz rozbójnikiem lidyjskim nazywanym przez Historia Augusta Palfueriusem,a przez Zosimosa Lydiosem55. Żaden z tych sukcesów nie ma nic wspólnegoz pokonaniem Persów56. Kiedy historycy szukają wydarzenia, które mogłobybyć pretekstem do przyjęcia przez Probusa tytułu Persicus Maximus, wskazująjednak na stłumienie buntu Saturninusa57. W tym miejscu trzeba powiedziećkilka słów o tej uzurpacji. Zanim do niej doszło, Saturninus był namiest-nikiem Syrii58 lub magister exercitum w Syrii59. Według Zosimosa, uzurpator

53 P. Amh. II 106. Tytuł ten jest restytuowany dzięki jeszcze jednemu dokumentowizachowanemu w papirusie P. Fuad Univ. I 22 (fragment deklaracji podatkowej). To jedynydokument, który zawiera ten tytuł. Zapewne miał on nieoficjalny charakter.

54 O Saturninie zob. S.B. Pomeroy, „The Revolt of Saturninus”, Schweizer Münzblätter 19(1969), ss. 54–56; Paschoud, Histoire Auguste, t. V 2, ss. 232–236.

55 Zosimos, Historia Nova I 69,1–71,5. Według Zosimosa, Lydos był rozbójnikiem po-chodzącym z Izaurii, który grasował w Pamfilii oraz Licji. Podczas walk z regularną armiąrzymską zdobył on Kremmę w Pizydii (Zosimos umiejscawia ją w Licji). Następnie zostałw niej oblężony. W czasie zdobywania miasta przez Rzymian odniósł śmiertelną ranę. Po jegośmierci jego zwolennicy poddali się armii. O walkach z rozbójnikami w Izaurii wspomina takżeHistoria Augusta (Prob. 16). Nie wspomina ona o oblężeniu Kremmy, a herszt bandytówPalfuerius został wedle niej pochwycony, a nie zabity.

56 Peachin, op. cit., s. 97.57 Vitucci, op. cit., ss. 58–61; Pomeroy, op. cit., ss. 54–56; L. Porverini, „Da Aureliano

a Diocleziano”, ANRW II 2 (1975), s. 1026.58 Zosimos, Historia Nova I 66,1; Zonaras, Epitome, XII 29.59 Hieronim, Chronicon 224; Synkellos, Chronicon 471.

194 Robert Suski

zginął z rąk własnych żołnierzy, zanim Probus zdążył zareagować. Więcejniż dwa zdania poświęca Saturninusowi jedynie Historia Augusta (QuadrigaTyrannorum). Jak z niej wynika, Saturninus był wodzem Aureliana, którydowodził na wschodzie. Podczas pobytu w Egipcie nakłaniano go douzurpacji. Saturninus początkowo nie zdecydował się na bunt przeciwProbusowi i uciekł do Palestyny. Tu jednak ogłosił się cesarzem. Biografiatego pretendenta do cesarskiego tronu jest zupełnie pozbawiona waloruhistorycznego60. Niestety nie da się stwierdzić, czy pod względem chrono-logicznym jest możliwe, aby Probus przyjął interesujący nas tytuł pozwycięstwie nad tym uzurpatorem. Trudno określić dokładnie, kiedy doszłodo rebelii. Zdaniem Zosimosa, bunt Saturninusa miał miejsce tuż po ukaraniuprzez Probusa morderców Aureliana i Tacyta61. Może to być poszlaką dodatowania go na początek rządów cesarza62. Inne wnioski można wyciągnąćna podstawie Chronicon Hieronima i kroniki Synkellosa. Według nich,Saturninus uzurpował władzę w 281 roku (dyskusję nad tą datą omówiępóźniej)63. Pozostają dwie możliwości: lata 276–277 (na podstawie Zosimosa)lub 280–281 (na podstawie Hieronima)64. Ponieważ Probus przyjął cognomenex virtute Persicus Maximus zapewne w 279 roku (lub trochę wcześniej), todruga z proponowanych dat jest ewidentnie zbyt późna, aby mogła miećzwiązek z przyjęciem tytułu Persicus Maximus przez cesarza. Jak widać, niejest oczywiste, że pokonanie Saturninusa mogło być pretekstem do uhono-rowania Probusa. Nie oznacza to jednak konieczności odrzucenia tej hipotezy.Podczas kopiowania kronik często przepisywano notki pod złą datą. Dlategonie można wykluczyć wcześniejszej daty uzurpacji Saturninusa, niż topodaje Chronicon Hieronima.

W każdym razie przyjęcie przez Probusa omawianego tu tytułu należyinterpretować w świetle poczynań jego najbliższych poprzedników. JeśliAurelian włączył interesujący nas cognomen do swej tytulatury, aby uczcićpokonanie Zenobii, to podobnie mógł postąpić Probus, zwyciężywszy innegouzurpatora. Dzięki podkreślaniu swoich sukcesów militarnych wzmocniłlegitymizację swojej władzy. Tymczasem nie istniał zwyczajowy tytuł, którymógłby zostać wykorzystany przez władców do podkreślenie tych zwycięstw

60 T.D. Barnes, „Some Persons in the Historia Augusta”, ss. 171–172.61 Zosimos, Historia Nova I 65,1.62 J.H.E. Crees, The Reign of the Emperor Probus, London 1911, s. 158; Peachin, op. cit., s. 49.63 Hieronim, Chronicon 224; Synkellos, Chronicon 471.64 Za tą ostatnią datacją opowiadali się między innymi: Pomeroy, op. cit., s. 54 (280);

Vitucci, op. cit., s. 61 (280–281); Porverini, op. cit., s. 1026 (280–281); Chastagnol, op. cit., s. 1068(280–281); PLRE I, s.v. Saturninus 3 (281); D. Kienast, Römische Kaisertabelle, Darmstadt 1996,s. 253 (281); S. Estiot, „Le tyran Saturninus: le dossier numismatique”, [w:] Historia Augustacolloquium Perusinum VII, Bari 2002, ss. 209–241 (280–281). Peachin, op. cit., s. 48 nie określabliżej interesującej nas daty i podaje przedział pomiędzy 277 a 281 rokiem.

195Cognomina ex virtute...

(pokonania Zenobii przez Aureliana czy Saturninusa lub Blemmiów przezProbusa). Jednak wojskowym imperatorom, którzy doszli do władzy pozamordowaniu Galiena, takie uprawomocnienie władzy było szczególniepotrzebne. Pozbawieni byli senatorskiego pochodzenia, przez co ich prawado sprawowania władzy w oczach poddanych były słabsze niż ich poprzed-ników65. Ich panowanie w oczach poddanych mogły legitymizować sukcesy,szczególnie na polu militarnym. Dzięki temu imperatorzy mieli nadziejęustabilizować swoją władzę.

3. KLAUDIUSZ II

Probus i Aurelian nie byli jedynymi cesarzami, którzy nie prowadziliwojny z Persją, a mimo to tytuł Persicus Maximus/Parthicus Maximus poświad-czony jest w dedykowanych im inskrypcjach. Podobnie jest z Klaudiu-szem II66. Także w jego przypadku nie sposób wskazać żadnego konfliktuz Sasanidami, który mógł przyczynić się do uczczenia cesarza tym tytułem67.Jedynym powodem, który mógł skłonić wystawcę jednej z inskrypcji (CILVIII 4876) do uhonorowania imperatora w ten sposób, był konflikt z Zenobiąoraz uzurpowanie przez nią, w imieniu jej syna Waballatha, pozycji prawnej,jaką wcześniej posiadał jej mąż Odainat, i zawładnięcie częścią wschodnichprowincji Imperium Romanum68. Co ciekawe, ów tytuł spotykamy jedynie natej jednej inskrypcji dedykowanej Klaudiuszowi II. Oczywisty jest nieoficjalnycharakter tego tytułu. Oznacza to, że dla wystawcy inskrypcji konflikt nawschodzie naturalnie kojarzył się ze starciem z Persją. Zapewne podobniepostąpił Probus, który wykorzystał precedens stworzony przez Aurelianai także przyjął tytuł Persicus Maximus po pokonaniu uzurpatora na wschodzie.Dzięki temu mógł on wykorzystać w swojej propagandzie sukces nawschodzie, choć nie prowadził wojny z państwem Sasanidów.

65 A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004, s. 523.66 CIL VIII 4876 = ILS 571 = ILAlg. I 1268. Inskrypcja pochodzi z Numidii, jest datowana

na trzecią tribunicia potestas tego cesarza (czyli pomiędzy 10 grudnia 269 a końcem lata 270roku) i widnieje na niej tytuł Parthicus Maximus.

67 P. Damerau, Kaiser Claudius II Gothicus, Leipzig 1934, s. 61.68 Pozostawała już pod władzą Odainata od chwili wyniesienia go do funkcji Corrector

Totius Orientis. Ta hipoteza została zakwestionowana przez F. Millara, „Paul of Samosata,Zenobia and Aurelian: the Church, Local Culture and Political Allegiance in the Third-CenturySyria”, JRS 61 (1971), ss. 1–17. Millar sądzi, że nastąpiło to w 270 roku. Nic nie wiadomoo walkach prowadzonych w Syrii przez zwolenników Zenobii z wojskami lojalnymi wobecwładzy centralnej, doszło do nich w Arabii (Malalas, Chronicon XII 28) oraz w Egipcie(Zosimos, Historia Nova I 44,1; I 45,1; HA Claud. 11, 1–2; Synkellos, Chronicon 721; Zonaras,Epitome XII 27). W Egipcie starcia te można datować na październik – listopad 270 roku(początek rządów Aureliana), do konfliktu w Arabii doszło wcześniej. Zapewne CIL VIII 4876jest świadectwem zajmowania rzymskiego wschodu przez zwolenników Zenobii.

196 Robert Suski

4. ZAKOŃCZENIE

Odpowiedź na pytanie, dlaczego cesarze przyjmowali cognomen PersicusMaximus / Parthicus Maximus, jest dosyć prosta. O ile Persja po śmierciSzapura I pochłonięta była wewnętrznymi konfliktami i nie prowadziłaaktywnej polityki przeciw imperium, o tyle Rzym odczuwał chęć zemsty nawschodnim sąsiedzie. Wzięcie do niewoli Waleriana stanowiło wielkieupokorzenie. Według Historia Augusta, podczas świętowania przez Galienasukcesów nad Persami mieszkańcy Rzymu szydzili z cesarza69. Oczywiście,wiarygodność wiadomości przekazanych przez Historia Augusta jest nikła (jejautor, jak inni prosenatorscy pisarze, nienawidził Galiena, który reformującpaństwo, odsunął senatorskich dyletantów od dowodzenia armią)70, ale i inneźródła także sugerują podobne odczucia w Rzymie. Zdaniem Zosimosa,Walerian pozostawił potomności w niesławie imię ludu rzymskiego71.O hańbie czy haniebnej niewoli wspominają także Eutropiusz, Orozjuszi Laktancjusz72. Zapewne w cesarstwie istniała chęć pomszczenia tegodyshonoru. W Historia Augusta czytamy, że Aurelian tuż przed śmierciąprzygotowywał wielką wyprawę przeciwko Persom73. To samo źródło podobnezamiary przypisuje Probusowi (także w jego przypadku śmierć pokrzyżowałate plany)74. Nie tylko Historia Augusta opowiada nam o antyperskich nastrojachw cesarstwie. Zdaniem kontynuatora Diona, w obwołaniu Karusa cesarzemistotną rolę odegrała jego chęć rozpoczęcia wojny z monarchią Sasanidów75.

69 HA Gall. 9,5–8. Galien rzeczywiście przyjął po zwycięstwie Odainata tytuł ParthicusMaximus. Poświadczają to inskrypcje: IRT 956 (1 stycznia – 9 grudnia 262 roku), CIL X 4784= ILS 543, a także dokumenty zachowane na papirusach (P. Oxy. XII 1475) oraz monetach, naktórych pojawia się legenda VICTORIA PARTHICA (RIC 5,1 Galienus 309, 310, 453). CognomenParthicus Maximus został zastąpiony przez Persicus Maximus w 263 roku (inskrypcje: AE 1895,17;IRT 927). Tytuł Persicus Maximus często poświadczają dokumenty papirusowe, począwszy odwrześnia 266 roku.

70 Chastagnol, op. cit., ss. 799–801.71 Zosimos, Historia Nova I 36,2.72 Eutropiusz, Breviarium IX 7; Laktancjusz, De Mortibus Persecutorum 5,1–7; Orozjusz,

Historia adversus paganos VII 22,4.73 HA Aurel. 35,5. Także inne źródła potwierdzają, że Aurelian zamierzał rozpocząć nową

wojnę (a nawet miał wyruszyć na nią). Według nich, wrogiem tym byli nie Persowie, ale„Scytowie”, czyli zapewne Goci (Zonaras, Epitome XII 27; Synkellos, Chronicon 722,12).Podobnie Malalas, Chonicon XII 30 (301), pisze o przygotowaniach do wyprawy przerwanychprzez śmierć władcy (w tym kontekście autor wspomina o opuszczeniu Dacji). Niestety,Malalas nie podaje, kto miał być przeciwnikiem Rzymian. W konsekwencji nie sposóbjednoznacznie określić, przeciw komu Aurelian przygotował nową wojnę.

74 HA Prob. 20,1. Wielu współczesnych historyków wierzy w informację o tych planachProbusa. Przeciwko temu zdaniu wypowiadał się jedynie Vitucci, op. cit., s. 82.

75 Anonymus post Dionem, [w:] Fragmenta Historicorum Gracecorum, t. IV, wyd. C. Müller,Paris 1868, s. 198.

197Cognomina ex virtute...

Do tej pory pozostawało jednak bez odpowiedzi pytanie, czy owa chęćrewanżu na Persji, wspominana przez źródła literackie, odzwierciedlałarzeczywiste poglądy Rzymian, czy jedynie była kreacją antycznych histo-ryków. Niektórzy badacze nie wierzą, że Rzymianie odczuwali poniżenie pouwięzieniu Waleriana i chcieli zemsty na Persji76. Przyjęcie przez Aurelianai Probusa cognomen Persicus Maximus stanowi najlepszy dowód na istnienietych uczuć. Dlatego dla tych władców atrakcyjne było skojarzenie ichsukcesów na wschodzie w walkach z uzurpatorami z pokonaniem wschod-niego sąsiada Imperium Romanum. Casus inskrypcji dedykowanej Klaudiu-szowi II potwierdza, że mieszkańcy cesarstwa postrzegali konflikt z wywo-dzącą się z Palmyry Zenobią przez pryzmat wojen z tradycyjnym przeciw-nikiem państwa rzymskiego. Umożliwiło to Aurelianowi, a także Probusowipropagandowe wykorzystanie sukcesów w starciu z uzurpatorami do przy-jęcia tytułu Parthicus/Persicus Maximus. Wzmacniało też legitymizację ichwładzy. A jeśli cesarze przyjmowali tytuły nawiązujące do wojny, której niebyło, to jest to dowodem, że byli świadomi słabości swojej władzy. Włączenietego cognomen do ich tytulatury stanowiło próbę znalezienia formuły, dziękiktórej wzmocnili w oczach poddanych mandat do jej sprawowania. Przyjęcieprzez Aureliana i Probusa tytułu Persicus Maximus jest świadectwem nośnościhasła wojny z Persją w Imperium Romanum w drugiej połowie III wieku.

76 R.T. Saunders, op. cit., ss. 137–138.

198 Robert Suski