by'abaganda n'ensonga eziviiriddeko kino

46
KAMPALA INTERNATIONAL UNIVERSITY OKWEKENNENYA ENKYUKAKYUKA MU BYOBUWANGWA BY’ABAGANDA N’ENSONGA EZIVIIRIDDEKO KINO NAKIGANDA FLAVIA KIVUMBI BAE/44612/1431DU “ALIPOOTA Y’OKUNOONYEREZA OLW’OKUTUUKIRIZA EBISAANYIZO EBY’OKUFUNA DDIGULI MU BY’ENJIGIRIZA MU KAMPALA INTERNATIONAL UNIVERSITY” OMULUIJIJ AMYA 0MW. MATOVU CHARLES MUWAKANYA 2017

Transcript of by'abaganda n'ensonga eziviiriddeko kino

KAMPALA INTERNATIONAL UNIVERSITY

OKWEKENNENYA ENKYUKAKYUKA MU BYOBUWANGWA

BY’ABAGANDA N’ENSONGA EZIVIIRIDDEKO KINO

NAKIGANDA FLAVIA KIVUMBI

BAE/44612/1431DU

“ALIPOOTA Y’OKUNOONYEREZA OLW’OKUTUUKIRIZA EBISAANYIZO

EBY’OKUFUNA DDIGULI MU BY’ENJIGIRIZA MU KAMPALA

INTERNATIONAL UNIVERSITY”

OMULUIJIJAMYA

0MW. MATOVU CHARLES

MUWAKANYA 2017

EBIRIMU

OKUKAKASA OBUSOOSI. V

OKUKAKASA KW’OMULUijijAMYA vi

OKUWONGA VU

OKWEBAZA VIII

OKUNOONYEREZA MU BUFUNZE ix

ESSUULA ESOOKA 1

OBUVO 1

ENI’JYANJULA 1

OKWANJULA EKIZIBU 3

OMUGASO GW’OKUNOONYEREZA 3

EBIGENDERERWA BYOKUNONYEREZA 4

OBUKULU BW’OKUNOONYEREZA 4

OBUGAZI BW’OKUNOONYEREZA 4

OKWEKENNEENYA EBIWANDIIKO 6

ENNYAJULA 6

BUGANDA N’EBYOBUWANGWA 6

ENKYUKAKYUKA MU BYOBUWANGWA BY’ABAGANDA 9

ENSONGA EZTVIIRIDDEKO ENKYUKAKYUKA ZINO MU BYOBUWANGWABY’ABAGANDA 11

EBIBUUZO BY’OKUNOONYEREZA 12

ESSUULA EY’OKUSATU 13

OLUWENDA LW’OKUNOONYEREZA 13

ENNYANJULA 13

ENTEGEKA Y’OKUJ~1OONYEREZA 13

EBIFO N’EBIBLNJA BY’ABANTU 13

EBYEYAMBISIBWA 14

OBUTUUKTRIVU N’OBWESIGE BW’EBINTU EBYEYAMBISIBWA MUKUNOONYEREZA 14

OKWEKENNEENYA EBYAZUULIBWA 14

EBIZIBUEBY’AMUTUUKAKO .15

ENGERI GY EYABIVVUNUKAMU 15

Entekateeka N’ engabanya Y’ obudde 16

Embalirira Y’ensimbi 16

ESSUULA EY’OKUNA 17

OKWANJULA N’OKUKWATAGANYA EBYAZUULIBWA 17

EN1~YANJULA 17

OBUYIGIRJZEBWANGE BWA 17

Maze Wakati W’emyaka. . . .Ng’ansomesa 18

Ebyobuwangwa kye ki~ 18

Birina Mugaso Ki Mu Ggwanga9 19

WALIWO ENKYUKAKYTJKA YONNA MUBYOBUWANGWA B1NO 19

OLULIMI OLUGANDA, ENYAMBALAN’EBYOBUWANGWA2 19

BWE KIBA YEE LAGA ENKYUKAKYUKA ZNO 20

OLULIMI OLUGANDA 20

ENNYAMBALA 21

EBY’OBUFUMBO 21

BIZIBU KI BYE TUSANGA MU NKYUKAKYUKAZfNO~ 22

BIRUNGI KI EBIRI MU NKYUKAKYUKA EZO~ 22

NSONGA KI EZIRESEEWO ENKYUKAKYUKA ZINO~ 23

BWE KIBA NEDDA KAKASA NTJ TEWALI NKYUKAKYUKA YONNA 24

OLULIMI OLUGANDA 24

ENNYAMBALA 24

EBY’OBUFUMBO 24

MPANDA KI EZIYTNZA OKUTEMWA OKUSOBOLA OKUTAASAEBYOBUWANGWA BY’ABAGANDA OBUTASAANAWO~ 25

OLI MU KIBIINA KYA KUMEKA~ 25

EMYAKA NINA 26

WATANDIKA DDI OKUSOMA OLUGANDA 26

ANI YAKUSIKIRIZA OKUSOMA OLUGANDA 27

III

ESSUULA EY’OKUTAANO .28

OKUKUBAGANYA EBIROWOOZO, OKUWEERERA N’OKUFUNDIKIRAOKUKUBAGANYA EBIROWOOZO 28

ENNYANJURA 28

WALIWO ENKYUKAKYUKA EZIZEEWO MU BYOBUWANGWABY’ABAGANDA~ 28

EZIMU KU NKYUKAKYUKA ZE BAAWA MWE MWALI ZINO; 29

WALIWO ENSONGA EZIVITRIDDEKO ENKYUKAKYUKA ZINO MUBYOBUWANGWA BY’ABAGANDA~ 30

WALIWO EMPENDA EZISOBOLA OKUTEMWA OKUSOBOLA OKUTANGIRAENKYUKAKYUKA ZINO~ 31

OKUWEERA 31

OKUFUNDIKIRA 32

EBIJULIDDWA 32

EBIBUUZO ERI ABAYIZI 36

iv

OKUKAKASA OBUSOOSI

Nze NAKIGANDA FLAVIA KIVUMBI nkakasa nti omulimu oguli mu kitabo kino

guvudde mu ntuuyo zange nga nnyambibwako omuluijijamya wange era

tegukolebwangako muntu mulala yenna kufuna ddiguli okuva mu Ssetendekero yonna.

Omukono

NAKIGANDA FLAVIA KJVUMBI

Ennakuz’omwezi

OKUKAKASA KW’OMULUIJ 1J AMYA

Nkakasa nti nze mbadde omuluggamya w’okunoonyereza Kwa NAKIGANDA FLAVIA

KlVUMBlokwakolebwa wansi w’ omutwe”OKWEKENNEENYA

ENKYUKAKYUKA MU BYOBUWANGWA BY’ABAGANDA N’ENSONGA

EZIVIIRIDDEKO KINO” kuwedde bulungi era alipoota etuuse okuwebwayo mu

kitongole kya “ARTS AND LANGUAGES”mu KAMPALA INTERNATIONAL

UNIVERSITY

VA,Omukono

MATOVU CHARLES

OMULU1JIJAMYA

~—)c~~--c?~_ 1ENNAKU Z’OMWEZI.. .“~

OKUWONGA

Mpaayo okuwonga kwange en jjajja Nnaalongo Ssesiria Nanteza.Ornusingi gwe wasima

gwali mugumu era gwe guntuusiza ku ddaala lino. Omulimu guno nguwaayo gy’oli nga

nkwebaza olw’okunkuza obulungi ate n’okumbuulirira.

VII

OKWEBAZA

Ntwala omukisa guno okwebaza abantu bano , olw’okunnyamba mu kusoma kwange era

huh omu w’aggye,lugaba amuddizeewo.Nsooka okwebaza katonda atuwadde obulamu

okusobola okutuukiriza bye tusobodde okutuukiriza. Nzizaako JJAJJA NNAALONGO

SSESIRIA NANTEZA okwerekereza byonna kko n’okunsabira obutakoowa era

n’okumbuulirira mu huh mbeera yonna. Nsaba oyo awanirira eggulu okutali mpagi

akuwanirire ppaka nga tukukuhirira ku kahiba.Nneebaza omubiikira Sister Mary Aluma

Nakanwagi (Nsambya Kevina) olw’okutulaga ekitangaala ekitusoobozeseza okutuuka ku

buwanguzi.Nzizaako mikwano gyange Nakijoba Caroline, Ssemanda Alaphat ne Nantale

Florence. Mumbeereddewo nnyo naddala ku nsonga y’oluhimi oluganda.Nzizaako

abasomesa abaansomesa olulimi oluganda ku ddaala lya nsenvuddeko; omwami mukasa

sebide Ssemakula Steven ne John Weeraga (eddagala lya jjajja ku Bukedde T.V)

mwebale kunjagazisa luhimi era omuhimu mugutwalire ddala mu maaso nga bugolo.Mu

buufu bwe bumu njagala okwebaza abasomesa bange ku ssetendekero olw’omulimu

amatendo ogunkoleddwaamu kubanga neeyongedde nnyo okukakata mu lulimi oluganda.

Omwami matovu Charles, Dr. Nabiccu Sarah wamma nsiimye bwongerwa ensekere

esiima mu nkutu era ku bye mukoze nkakasa nti ennono yaffe tesobola kuzaawa.Sisobola

kwerabira omukyala Gwokyalya Edith (maama waffe mu byenjigiriza). Nnyabo weebale

kukkiriza n’otuzaala yadde nga twajja tuhi bakulu naye wakkiriza okutuzaala mu ngeri

yonna, mukama akuddizeewo era akusasule musera.Mu ngeri eyenjawulo, era bano

okubasembyayo kabadde kakodyo.Omwami Dr. Mpora Enos n’omukyala Lydia Mpora

mwe sibeebazizza wabula naamye bulaami. Kizibu nnyo mu nsi eno ejjudde abantu

abalina emitima egy’enjaba ate abatayagahiza, okusanga abantu abalinga mmwe

mbeebaza okundaga ekitangaala ate n’okunjagahiza byona buli muzadde bye

yandiyagalizza omwanawe. Oyohiisoddene abankuumire era muwangaale emyaka

bufukunya.

VIII

OKUNOONYEREZA MU BUFUNZE

Okunnoonyereza kwagenderera okwekenneenya enkyukakyuka mu byobuwangwa

by’ Abaganda n’ ensonga eziviiriddeko kino.

OKUNOONYEREZA KWESIGAMIZIBWA KU BIGENDERERWA BINO

WAMMANGA.

o Okuzuula enkyukakyuka ezizeewo mu byobuwangwa by’Abaganda.

o Okuzuula ensonga eziviiriddeko enkyukakyuka zino mu byobuwangwa

by’Abaganda.

o Okuzuula empenda eziyinza okutemwa okusobola okutaakiriza ebyobuwangwa

by’ Abaganda.

Omunoonyerezayeesigama ku bayizi n’abasomesa mu masomero omuli Ggaba mixed

high school, Kansanga s.s ne model high school era yeeyambisa ebibuuzo

eby’okumumwa n’ebiri mu kyapa.

Buganda eze erwana okusigaza saako n’okukuuma ebyobuwangwa byayo.

Bingi bikoleddwa omuli okutegeka emisomo, okuzaawo ebisakaate, okuwandiika

ebyobuwangwa n’okubuulirirwa newankubadde nga guli gutyo ebyobuwangwa bingi

bizeemu enkyukakyuka era ebimu bisasise.

N’olwekyo obweralikirivu bungi nnyo mu Buganda, eno y’ensonga iwaki

omunoonyereza yasalawo okukola okunoonyereza kuno asobole okwekenneenya

enkyukakyuka mu byobuwangwa by’A baganda n’ensonga eziviiriddeko kino.

Kino kyamusobozesa okutema empenda.

ix

ESSUULA ESOOKA

OBUVO

ENNYANJULA

Ebyobuwangwa kitegeeza ennono, emirimu ssaako n’obulomolombo, era kino kikolebwa

abantu abali mu kifo ekimu. (Mukwaya, 2004)

Ebyobuwangwa kiyinza okutegeeza empisa z’abantu abali awamu ezeeyolekera mu

ndowooza, ebisiige, emirimu n’enzikiriza ssaako ne mu bitongole eby’enjawulo (mutebi,

2004).

Ebyobuwangwa era kitegeeza amateeka agagobererwa abantu era mwe tumanyira

enjawulo eziri mu bantu (Julia, 1997) era amateeka gano geeyolekera mu nnyimba,

ebitontome, ebisiige, amazina n’enzikiriza (wright, 1949)

Mu Africa obwakabaka bungi buzze buvaawo era obukyaliwo bukyalwana buzizingirire

okulaba nga bukuuma obuwangwa n’ennono ne wankubade ngenkyukakyuka eyamaanyi

ezzeewo (gadaa, 1988).

Ebyobuwangwa ebisinga obungi bizze nnyo emabega olwensonga eziwerera ddala. Muno

mulimu entalo ezireetedde amawanga ag’enjawulo okwetabikatabika, nga ganoonya

obubudamo, era ebintu nga amasabo byonooneka okwo gattako enzikiriza empya

ezimeruka buli kadde (Bartels, 19834), ezireetedde abantu abasinga okusuulawo

ebyobuwangwa byabwe.

Buli ggwanga lirina ebyobuwangwa byalyo anti n’enjogera y’Abaganda ogiwulira nti buli

ggwanga n’ebyalyo.Abantu beggwanga eryo benyumiriza nnyo mu byo buwangwa

byabwe era babeera beetegefu okubirwanirira, kabekasinge nokubifiiririra.Bwe batabeera

beetegefu kuiwanirira byabuwangwa byabwe, ebyobuwangwa ebyo tebisobola

kuwangaala, obudde bwonna bifa ne biggweerawo ddala.

Abo abafubye okubisaamu ekitiibwa bagezaako bugeza era abangi bagattise

ebyobuwangwa byaffe bebyabagwira.

Africa efubye okukuuma ebyobuwangwa ng’eyita mu lulimi lunnabantu olwefuze

amasekkati, amambuka, amaserengeta, obukiikakkono ne ddyo bw’Africa (Melbaa, 1988)

1

okugeza eromo lye lirnu ku mawanga agasangibwa mu mambuka ga Africa eryeyagalira

ennyo mu byobuwangwa byalyo, newankubadde ngobufuge bubadde bungi nnyo,

(Melba, 1998).

Abaganda ne Buganda okutwalira awamu teyawukana nnyo n’eggwanga erome mu

kwagala ebyobuwangwa byayo newankubadde ekyalina okusomoozebwa okwamaanyi

mu kubyagazisa abantu bonna (Bukedde olupapula 2004).

Bangi ebyobuwangwa babyettanidde nga bayita mu kusomesebwa okwatandika nga

n’ okuwandiika tekunnabaawo (mulika, 2006).Ngokuwandiika kuzze abaganda

baakwettanira nnyo, (walusimbi, 2006) era eyamulisa omulimu yali sir Apollo kaggwa,

eyatandikira ddala okuwandiika ebyobuwangwa. Naye oluvannyuma amasomero bwe

gaazimbibwa mu Buganda omwali buddo kings college, Namagunga, Namugongo,

Nabisunsa, namalala olulimi olungereza iwefuga byonna ebyali bisomesebwa

(walusimbi, 2000).

Wabula mpola mpola olulimi oluganda ng’ekyobuwangwa lwajja luyingizibwa mu

masomero era nga iwatandika okusomesebwa mu myaka gya (1950.s) bwe lutyo

lwayingizibwa mu Juniour Sekendule esooka neyookunna era iwagenda lukuzibwa nga

lusomesebwa mu masomero nga Buddo, Kisubi, Namugongo (Ssekamwa, 1997).

Mu matendekero amakulu, olulimi oluganda iwatandikira mu Makerere university wansi

wa bbendera ya Prof. Walusimbi eyalwana ennyo ngayambibwako Nsimbi (Nsimbi,

2006, 2006) era nga Iwatandika nabayizi 15. Naye we twogerera bino byonna, olulimi

oluganda iwe lumu ku nnimi zinnabantu ezikyasinze okwogerwa mu bukiika kkono

bw’Africa anti ebitundu ana (40%) ku buli kikumi mu yuganda balutegeera (kirwana

ssozi, 2002) era nga lusomesebwa mu masomero agawerera ddala (Prof. Walusimbi,

2003).

Okuva olwo Buganda ezze erwana okusigaza ssaako n’okukuuma obyobuwangwa byayo

(Daniel Muliika, 2006) era bingi ebikoleddwa omuli okutegeka emisomo, okuzaawo

ebisakaate (maama Nnaabagereka, 2007) okuwandiika ebyobuwangwa Ssaako

n’okubuulirira abaana (kirwana ssozi, 2004).

2

Newankubadde nga guli gutyo ebyobuwangwa byAbaganda bingi bizeemu

emkyukakyuka era n’ebimu bisasise. Muno mulimu ebitakyakolebwa ku mulembe guno

okugeza okutta omukago,n’okwalula abaanal abalongo, okukomaga, okuyigga n’ebirala.

Era nga mwe muli n’ebyo ebigendera ku mulembe guno okugeza ennyambala ey’obukete

kumpi kuyitira ddala bwereere, olulimi olutabinkirize, ssaako n’ okufumbiriganwa

n’abamawanga amalala (kirwana ssozi, 2000).

N’olwekyo obweralikirivu bungi nnyo mu Buganda.Eno y’ensonga iwaki omunoonyereza

yasalawo okukola okunoonyereza kuno asobole okwekenneenya enkyukakyuka mu

byobuwangwa by’Abagandan’esonga eziviiriddeko kino .kimusobozese okutema

empenda.

OKWANJULA EKIZIBU

Olulimi oluganda ngekyobuwangwa ssaako n’ebyobuwangwa ebirala omuli embaga,

okulima, okulunda, okukomaga bizze bisomesebwa mu masomero agawerako (kirwana

ssozi, 2000) okumala ebbanga eriwerako.Okuva olwo Buganda ezze erwana okusigaza

ssaako n’okukuuma ebyobuwangwa byayo (Muliika Daniel).Bingi bikoleddwa omuli

okutegeka emisomo, okuzaawo ebisakaate (Maama Nnaabagereka 2007) okuwandiika

ebyobuwangwa ssaako nokubuulirira abaana (kirwana ssozi 2004). Newankubadde nga

guli gutyo ebyobuwangwa by~Abaganda bingi bizeemu enkyukakyuka era nebimu

bisasise. N’olwekyo obweralikirivu bungi nnyo mu Baganda.

Eno ytensonga iwaki omunoonyereza yasalawo okukola okunoonyereza kuno asobole

okwekermeenya enkyukakyyuka mu byobuwangwa by’Abaganda nensonga eziviiriddeko

kino, kimusobozese okutema empenda ez’okuzzaawo ebyobuwangwa bireme kuzikirira

mu Baganda.

OMUGASO GWOKUNOONYEREZA

Omugaso gw’ okunoonyereza kuno kwe kwekenneenya enkyukakyuka mu byobuwangwa

byAbaganda n’ensonga eziviiriddeko kino, kisobozese bonna be kikwatako mu ggwanga

okukola kyonna ekisoboka okumalawo obuzibu buno n’okutangira enkyukayuka zino

ssaako n’ okukuuma ebyobuwangwa n’ennono.

3

EBIGENDERERWA BY’OKUNONYEREZA

Okunoonyereza kwesigamizibwa ku bigendererwa bino wammanga.

i. Okuzuula enkyukakyuka ezizeewo mu byobuwangwa byTAbaganda.

ii. Okuzuula ensonga eziviiriddeko enkyukakyuka zino mu byobuwangwa

byAbaganda.

iii. Okutema empenda eziyinza okutaakiriza ebyobuwangwa byAbaganda.

OBUKULU BW’OKUNOONYEREZA

a. Kuliyamba abasomesa okwanguyirwa omulimu gwabwe ogwokusomesa

ebyobuwangwa olwensonga nti bajja kuba basomesa nga n’okujuliza bajuliza

okuva mu biwandiiko eby’enjawulo.

b. Kuliyamba gavumenti okukola ekyo ekisaanidde mu ggwanga naddala mu

kukuuma ebyobuwangwa by’ensi yuganda nennono.

c. Kuliyamba abanoonyereza abalala okukubaganya ebirowoozo ku ngeri

eyokweyambisaamu ebyobuwangwa mu kusomesa amasomo amalala nga

ebyafaayo nenkula yensi.

d. Kuliyamba emiti emito okusigala nga bakozesa olulimi oluganda nga ekimu ku

byobuwangwa byAbaganda anti bajja kuba bategeera ennono nobuvo bwe

ggwanga lyabwe Buganda.

e. Kuliyamba eggwanga Buganda okusigaza ettutumu eritagambika ng’essira un mu

byabuwangwa.

OBUGAZI BW’OKUNOONYEREZA

Okunoonyereza kuno kwagenderera okwekenneenya enkyukakyuka mu byobuwangwa

byAbaganda nensonga eziviiriddeko kino, era essira lyassibwa ku byobuwangwa omuli

olulimi oluganda, ennyambala nenfumbiriganwa. Omunoonyereza yalonda ebyo

olwensonga nti Buganda erina ebyobuwangwa bingi nnyo nga okulima nokulunda,

okuyigga, okukomaga, okuziika nokwabya ennyimbe nebirala, n’olwekyo

omunoonyereza teyasobola kubimalayo byonna ate era ebyo bye bimu kw’ebyo

ebikyasinze okukosebwa ensangi zino.

4

Okunoonyereza kwakolebwa mu kampala disitulikiti mu masomero aga ssekendule omuli

Gaba mixed high school, model high school, kansanga s.s olw’ensonga nti geegamu ku

masomeroagasomesa olulimi oluganda.

Essira lyassibwa ku bayizi abtebibiina ebya waggulu (S.5 ne S.6) awamu n’abasomesa

b’olulimi oluganda mu bibiina ebyo. Abayizi (20) nabasomesa (10) baalondebwa mu

nkola ya kanneemu, kubanga bebaali basoma era n’okusomesa olulimi oluganda era nga

be bamanyi ensonga lwaki waliwo enkyukakyuka mu byobuwanga by’Abaganda.

5

ESSUULA EYOKUBIRI

OKWEKENNEENYA EBIWANDIIKO

ENNYAJULA

Ebiwandiiko bitono nnyo ebiwandiikiddwa wano mu Uganda nga binnyonnyola

enkyukakyuka mu byobuwangwa by’Abaganda nensonga eziviiriddeko kono.Naye

okwekenneenya ebiwandiiko bino kwesigamizibwa ku bitabo by’olungereza eby’ogera

ku byobuwangwa ne nkyukakyuka mu byo, ne ku bitabo byoluganda ebitonotono.Ssaako

n’ebivudde ku mikutu gy’empuliziganya egigatta ensi yonna okugeza yintanenti.Kyokka

okwekenneenya kuno kwekuusiza ddala ku bigendererwa byokunoonyereza.

BUGANDA N’EBYOBUWANGWA

Daniel muliika,( 2006) annyonnyola nti okuva edda Buganda eyimirudde ku

byabuwangwa era bino bigiyambye okwawukana ku mawanga amalala.(Matovu Joy,

2007) naye atugamba nti ebyafaayo biraga nti bajjajjaffe abaasooka mu nnono baalwana

nnyo okugikuuma ssaako n’okugiyigiriza ha musaayimuto kino kyakolebwanga ku byoto

ngobudde buwungedde.

Buganda okuva edda nga erina entekateeka nnamutaayiika ku nsonga y’okutumbula

n’okukuuma ebyobuwangwa (Matovu Joy, 2010).

Okusinziira ku (Muliika Daniel, 2007) ebyobuwangwa byatambuzibwanga ku misingi

omuli amaka, empya, ennyiriri, emituba, obusolya era nga kabaka ye yali ku ntikko ya

byonna.

Wano mu Buganda, nnazzikuno nga huh omu alma obuvunnaanyizibwa okuyigiriza

abaana ebyobuwangwa, bino bitwaliramu byonna ebyobulamu omuli emizannyo,

ennyambala, enjogera n’oluhimi, emikwano n’embeera endala (Sir Apollo Kaggwa,

1800).

Kirwana ssozi 2007, (ebyobuwangwa y’emmunyeenye y’eggwanga). Atugamba bulijjo

abantu balowooza nti ebyobuwanga bitegeeza bintu ebyedda era nti oh ne bwaba

abyogerako agamba nti Abaganda baakolanga bwe bati. Abantu batwala ebyobuwangwa

nga ebya wansi, ebya sitaani era obutalimu bwennyini.

6

Sir Apilo Kaggwa( 1800) mu Buganda waabangawo ebifo ebitegeke era ebiyoyoote

omwatwalibwanga abantu ne batendekebwa ngempisa bwe yali okugeza embiri era

abantu bangi baasagibwangamu, waabangawo ebisakaate en ba musaayimuto ate

n’ebigango nga muno mwatendekebwangamu abalangira.

Newankubadde nga mu kiseera ekyo tewaaliwo kusoma kwa kuwandiika ebyo

ebyasomesebwanga byakumibwanga abantu bonna olw’ensonga nti bingi byasigalanga ku

mwoyo ssaako ne ku mitima, ate oluvannyuma ne biteekebwa mu bikoiwa era wano

omuntu we baamulabiranga oba aweebuuse oba nedda (Daniel Muliika, 2007).

Twagadde okusaarnu abantu omutima ogwettanira ebyabwe n’okulekera awo

okulowooza nti ebiri ebulaaya bye byomugaso; ebyaffe butaliimu. (Kirwana Ssozi, 2007)

era ayongerako nti bukya bwakabaka buddawo mu 1993,Abaganda naddala abavubuka

bongedde okulaga okwagala en ebyobuwangwa byabwe.

Katikiro Charles Peter Mayiga( 01/02/2017) atugamba mu lukiiko iwa Buganda nti

abavubuka twongere okubakumamu omuliro baleme kwekomomma nga bakola ebyo

ebyobuwangwa byabwe bye bitateekako.

Kirwwana Ssozi mu katabo ke ebyobuwangwa yemmunyeenye yeggwanga, atubuulira nti

Ssaabasajj a Kabaka akoowoola obuganda okwettanira okukulaakulanya ebyobuwangwa

nolulimi oluganda naddala okubiwandiika bisobole okusomwako abaana n’abazzukulu

baffe mu kitabo ekyo (ebyobuwangwa y’emmunyeenye y’eggwanga).Ssozi atuukiriza

oba ayanukula omulanga gwa Ssaabasajja.

Wano we tutuuse ebintu byafafaagana dda ng’entungo eyiika, naddala okuva nga

24/05/66 (Monday) Obote bwe yalumba era nakuba olubiri emisana ttuku.

Ebyobuwangwa byakyuka , esangi zino empisa zaawomoggoka, abaana bakula

babambaavu, obuiwadde bweyongedde, abooluganda tebakyalabagana olw’ensimbi,

eby’okufumbirwa tebakyabisaako mulaka, leero nkugambye!Kye tuva tuwandiika ebitabo

okusobola okuzibikira emiwaatwa egibaddewo nga tulambika emirimu egy’enjawulo

abeLi L]anda gye bakola ku baana baabwe (Kirwana Ssozi, 2007).

7

Bajjajjaffe bafubye nnyo okusomesa ebyobuwangwa olw’ebirungi byabyo omuli bino

wammanga.

Ebyobuwangwa bikikirira ekitiibwa ky’abantu anti bibaddewo emyaka 100,000 emabega

(Melba, 1998) kino kitegeeza nti omuntu alma omulimu ogw’okusigala nga muntu mu nsi

muno.

Obuwangwa bukuuma obwagazi bwennono mu muntu (Kirwana Ssozi, 2007) kale

omuntu abeera ayagala emirandira gye era eno y’ensibuko y’enkulaakulana mu Buganda,

katikkiro Charles Peter Mayiga (2007) bw’agamba.

Obuganda butuyigiriza okukolera awamu mu ssanyu ne mu nnaku (Kirwana Ssozi 2003).

Tewali asobola kuyimirirawo mu nsi muno ne yeetengerera yekka kyova olaba nti mu

kuzimba olubiri iwa Ssabasajja “Saagalaagalamidde” yavuga era bangi baasitukiramu ne

balongoosa olubiri.( katikkiro wa Buganda Charles Peter Mayiga,2006 Buganda Lukiiko)

era mu Ssanyu masengere ne terefayina (BBS) byazimbibwa mukukugganya ettofaali.

Ebyobuwangwa kitegeeza kumanya nnono era kino kisoboka nga twetaba mu

byobuwangwa byaffe.Wano weewali omusingi, Abaganda mwe babanjiza ebintu byabwe

omuli ettaka n’ebizimbe olw’ensonga nti ebyafaayo babimanyi bulungi nnyo (olukiiko

lwa Buganda 2015).emigaso mingi nnyo naye bajjajjaffe okusinga beesiba ku lulimi

ol’wensonga nti ensi etalina lulimi eba eyolekedde okusaanawo (kabaka Ronald

Muwenda Mutebi II, 2010).

Mulwo mwe basinziira ne bavumirira ebyabagwira era n’okulaga obukulu bwa federo,

nga yenfuga eyakuuma ennono okuyita mu byasa ebiwera era nga eno ye yali ensibuko

y’okukwatirwa Buganda obuggya (katikiro Daniel Muliika, 2006).

Newankubadde nga guli bwe gutyo Buganda tetudde, ekyakola kyonna ekisoboka

okusobola okusigaza ekitiibwa kyayo emisomo mingi egiri mu ggwanga nga gyogera ku

mpisa,Abaganda bakubirizibwa enkya n’e ggulo okusigala ku nnono. Ebisakaate

bikomezeddwawo bibangule ba musaayimutto (kalisoliso CBS, 2017).

Naye okusinga byonna, Abaganda tukubirizibwa okwagala eggwanga lyaffe era tunyerere

ku byobuwangwa ssaako n’ennono, twekuume era tuiwanyise obuiwadde kubanga

8

Buganda eyagala abantu abalamu abanaagitwala mu maaso (Ssabasajja Ronald Muwenda

Mutebi II, 2017).

ENKYUKAKYUKA MU BYOBUWANGWA BY’ABAGANDA

(Daniel muliika 2006)atunnyonnyola nti Abaganda okuva edda nga babalabira ku

buwangwa era baabikuumanga bireme kusasika era kino baakikolanga mu ngeri

ezenjawulo nga;

Okukuuma ebyo ebyava ewa katonda bajjajjaffe baabanga bazira mu kukuuma

ebyobuwangwa ate ne basiga ensigo eno mu bamusaayimutto nga bayita mu byoto era

abakadde bano gwemusingi gwa Buganda. Singa baagayaalira ennono, singa Buganda

yaggwaawo dda nakati abaliwo bakola ekyetagisa (Kirwana Ssozi, 2007) okwagazisa

abato obuwangwa bwabwe.

Okusomesa kuno kwatandikira mu myaka egyasooka nga n’okuwandiika tekunnabaawo

ate era abazungu bwe bajja, okusomesa ne kugenda bugenzi mu maaso nga bugolo.

N’olwaleero abaana basomesebwa mu masomero ag’enjawulo era nga ennono

ekyakumiddwa mu nkola eno (Ssemwogerere, 2002)

Okuva okusoma okwokuwandiika bwe kwajja, Abaganda beefunyirira ku kuwandiika era

bangi ensangi zino bawandiise ebyobuwangwa era eyamulisa omumuli guno ye Sir

Apollo Kaggwa eyalaga obukulu bw’okuwandiika ebyobuwangwa, ku nsonga eno bingi

bitukiddwako (Prof. Walusimbi, 2004).

Ebyobuwangwa mu Buganda bingi era ebimu ku byo bye bino, okwabya ennyimbe,

okukola embaga. enkola ya kizzaijijanda, okwalula n’okumala abalongo,

ennyambala,olulimi, enfumbiriganwa n’ebirala (Kirwana Ssozi, 2006).

Enkyukakyuka mu byobbuwangwa by’Abaganda yatandikira mu kujja kwa bazungu,

abazungu baagootanya nnyo ebyobuwangwa nga batandikira mu kuvumirira

ebyaddugavu nga babiyita ebya setaani ate ne bawaana ebyabwe (Ssekamwa, 2996) kuno

bazaako okutongoza ennimi engwira nga olungereza nakati iwe luli ku mwanjo.

9

Ebyobuwangwa bingi bikyuse era ebimu bisasise kyenkana kufabufi okugeza okuva

edda kabaka nga taddibwamu era nga bwasiima ekyo kye kikolebwa naye obwakabaka

bunafuye luno ejjo lyabalamu omuyimbi kyagulanyi amanyiddwa nga bobi wine bwe

yavvodde obuganda wamu nokukunga abantu nga bayita ku mikutu gy empuliziganya

egyenjawulo nga bakozesa ebigambo ebivvoola obuganda n’obwakabaka. Kino kyali

kyalabwako dda katikkiro Muliika bwe yagobwa era abavubuka abenjawulo baavaayo ne

beekalakaasa so nga kiwebuula ebyobuwangwa (kato Lubwaama mp ku CBS programme

nze nga bwe ndaba).

Edda abaana baagunjulirwanga mu bisakaate ssaako n’embiri (Kirwana Ssozi, 2007) naye

kino kyavaawo dda era abaana bangi bafuuse ba kyetwala (bukedde olupapula, 2008)

naye ku nsonga eno Nnaabagereka akirwanyeko ng’azaawo ebisakaate era abazadde

bakijjumbidde nnyo.

Mukwabya ennyimbe bingi bikyuse.Nazzikuno ng’olumbe terwabizibwawo (Kirwana,

Ssozi, 2007) naye ensangi zino abantu bangi ennyimbe baazivaako kino kyeyolekera mu

balokole, abasiraamu n’abatabbuliki. Ate abalala baasalawo ku zabizaawo nga bavudde e

magombe ne batagoberera bulombolombo nga; okufulumya olumbe, okugya abaana ku

kifugi n’ebirala (Ssenga Nakibuule Mukasa ku Laadiyo Kaboozi).

Bwe kituuka ku nnyambala ne gujabagira abantu bangi busuuti tebabumanyi ate ensangi

zino bambala za bituli ze baakazaako erya “Damage” mbu gwe mulembe (Ssenga

Nakibuule) era ku nsonga eno kwe tugattira olulimi, abantu bangi tebarnanyi lulimi iwa

bwe era batono ddala abasobola okugereesa mu nnimi zaabwe. (kirwana Ssozi, 2007).

Ebyobuwangwa bingi ebikyuse era nga newankubadde guli gutyo obwakabaka bwa

Buganda bukyalwana okukuuma ennono, omumuli guno gumulisiddwa kabaka ng’ayita

mu kuituteerawo terefayina eyaffe okuli pulogulamu eziyigiriza ebyobuwangwa

n’ennono nga okwo ssaako Laadiyo z’obwakabaka okuli CBS 88.8 n’emrnanduso

ey’abavubuka abomulembe omutebi-( 89.2) ne pulogulaamu zaayo ezitumbula

ebyobuwangwa nga; akeezimbira (katikkiro Charles Peter Mayiga). Ebibiina bingi ebizze

bitandikibwawo okusobola okutumbula ebyobuwangwa bino bisangibwa mu masomero

n’amatendekero agenjawulo okugeza kalibaakendo, Baganda nkobazambogo nga buli

10

kimu kiba n’emiramwa egigenderera okutumbula ebyobuwangwa. Bingi ebireseewo

enkyukakyuka naye tusaanye twesibe bbiri olw’ensonga nti ensi etalina byabuwangwa

tebeera nsi (Muliika Daniel, 2007).

ENSONGA EZIVIIRIDDEKO ENKYUKAKYUKA ZINO MU BYOBUWANGWA

BY’ABAGANDA

Newankubadde nga bingi bikoleddwa okukuuma ebyobuwangwa mu Buganda ne Africa

okutwalira awamu, bingi ebiviiriddeko ebyobuwangwa okukyuka ssaako n’okusasika era

ebimu ku biviiriddeko kino bye bino;

Africa erina amawanga agasoba mu makumi ataano (UN, Report 2004) ate ne mu

mawanga ago gennyini mulimu muggo amawanga ag’enjawulo, okugeza mu yuganda

mulimu amawanga agasoba mu 52, kale ebimu ku byobuwangwa tebimanyiddwa

ekibiretedde okusasika n’ okukyukakyuka (Gadaa, 1990).

Ensangi zino okufumbiriganwa n’amawanga ag’enjawulo kireese enkyukakyuka mu

by’ obuwangwa, okugeza omusoga n’ awasibwa omuganda, ebyobuwangwa bingi

tebituukiriziddwa mu mbeera eno ate n’abaana abazaaliddwa basanze obuzibu okumanya

ebisanidde okukola era ekivudde mu kino bya buwangwa kusasika (Ssenga Nakibuule

mukasa, 2010).

Obugayaavu bwabantu abalina obuvunaanyizibwa naddala mu kusomesa

ebyobuwangwa. Bangi tebafuddeeyo kutuukiriza buvunaanyizibwa bwabwe

n’ekivuddemu bya buwangwa kusasika, okugeza ebifo bingi nnyo ebyobuwangwa

bitundiddwa era bingi ku byo bisasise lwa bulagajjavu mu ggwanga (Betty Nambooze

Bakireke, 2017).

Entalo ezitatadde nazo zireteedde ebyobuwangwa okukyukakyuka. Ensangi zino entalo

ziyitiridde naddala mu bitundu nga kaseese ekitta bantu gye kyasookera, tuutwo mu

bitundu nga masaka, sembabule ne mu bitundu ebirala. Kino kijja oluvannyuma

lw’okusuula ebibaluwa ebibalaalika.Kino kiviiriddeko abantu okubundabunda kko

n’ebyobuwangwa okuggwekerera (Frank Gashumba, 2017).

11

Ebikoiwa eby’entiisa ebikolebwa abo abeerimbika mu byobuwangwa nabo bakoze

kyamaanyi nnyo okudobonkanya ebyobuwangwa mu Africa, emize omuli okusadaaka

abantu kireetedde abantu bangi okukyawa ebyobuwangwa byabwe (Gadaa, 1990).

Obukyayi bungi nnyo mu ggwanga naddala mu bakulembeze abatagala byabwe ate ne

mu bannansi abatafuddeeyo ku kuuma byabwe. Abakulèmbeze bafa ku bya bweru so nga

eno nsobi y’amaanyi.

Laba kati gavumenti eyagala kutongoza luswayiri, olulimi olugwira lubeere nga

lukozesebwa mu bifo ebyolukale, ennimi ennansi ziyolekedde okusaanawo era eno

y’ensibuko y’okufiirwa ebyobuwangwa ebiwerera ddala singa gavumenti tekyusaamu

(Charles Peter Mayiga Katikkiro, 2017) (Buganda Lukiiko).

Obwavu mu ggwanga nabwo buletedde ebyobuwangwa obuzibu obutagambika, abantu

abasing tebakyasobola kutuukiriza nnono nabyabuwangwa.Ensangi zino abantu olumala

okuziika nga baabya nnyimbe so nga kino kikyamu okusinziira ku byobuwangwa

n’ennono. Ekireese kino bwavu anti abantu tebasobola kukola mikolo gino

oluvannyuma. (Gadaa 1987).

Eddiini ezimeruse ensangi zino zivumiridde nnyo ebyobuwangwa.kino kireetedde abantu

okubitunuulira ng’ebya sitaani saako ebyedda.Abavubuka bangi tebaagala kweyita

mannya gaabwe ag’ekika, bagamba amannya ga balubaale.N’olwekyo eddiini zityobodde

nnyo ebyobuwangwa ekireetedde ebisinga okusaanawo (Ssekamwa, 2000).

Ebyobuwangwa bingi tebiwandiikiddwa ate n’abasomye batono ddala olw’okuba bingi si

biwandiike, bingi bizaaye so nga abakadde ababimanyi batondoka bafa, n’olwekyo

obweralikirivu bungi nnyo mu ggwanga, singa ebyobuwangwa tebiwandiikibwa ensi

eyolekedde amatigga (Gadaa, 1987).

EBIBUUZO BY’OKUNOONYEREZA

Waliwo enkyukakyuka mu byobuwangwa by’Abaganda?

Waliwo ensonga eziviiriddeko enkyukakyuka zino mu byobuwangwa y’Abaganda?

Waliwo empenda ezisobola okutemwa okusobola okutangira enkyukakyuka zino?

12

EBYEYAMBISIBWA

Omunoonyerezayeeyarnbisa ebibuuzo eby’okumumwa n’ebyokujjuzaamu era byonna

byesigamizibwa ku nkyukakyuka mu byobuwangwa by’Abaganda.

Ebibuuzo eby’okuddibwamu bya gabibwa en abasomesa n’abayizi Ssekinoomu mu biti

byabwe, ebyokumumwa byagenda en abantu ssekinoomu n’abali awamu.

Omunoonyereza yasooka kubuuza abayizi n’abasomesa ebibuuzo eby’okumumwa

n’oluvannyuma yabawa eby’ okujjuzaamu.

Ebibuuzo eby’okujjuzaamu byalekebwamu amabanga abayizi n’abasomesa mwe

baawandiika ensonga ze baalina ku bye baababuuza ku nkomerero ya byonna

yabitaputan’ omuluijrj amya we.

OBUTUUKIRIVU N’OBWESIGE BW’EBINTU EBYEYAMBISIBWA MU

KUNOONYEREZA

Okuzuula n’okukakasa nti ebyeyambisibwa bituukiridde era byesigika okusobola

okutuukaku byagendererwa n’ ebyaluubirirwa, omunoonyerezayabyekkaanyako

n’omuluijijamya we ate oluvannyuma yabigezesa mu bayizi n’abasomesa b’olulimi

oluganda.

OKWEKENNEENYA EBYAZUULIBWA

Omunoonyereza oluvannyuma 1w’ okunoonyereza yajungulula ebyazuulibwa nga

yeeyambisa enkola eya Nnakannyonnyozi era yeesigama ku ngeri abayizi n’abasomesa

gye baddamu ebibuuzo ebyali bibabuuziddwa. Olwo yabijungulula ng’abizza ku buli

kikumi (100%) era yalaga okukkiriziganya oba okugaana.

14

EBIZIBUEBY’AMUTUUKAKO

Omunoonyereza yeesanga ng’obudde butono ddala okusinziira ku byakolebwa kino

kyagotaanya okunoonyereza kwe kko n’ebitabo bye byeyali akyasorna.

Omunoonyereza yasanga obuzibu okuva mu bantu abataayagala kuddamu bibuuzo nga

baagala ssente.

Ebbuiwa ly’ebikozesebwa nga ebitabo eby’ekuusa ku mutwe gwe, ssenteezaamutambuza

n’ebirala, kino kyaleetawo okugotaana kw’entegeka ze.

ENGERI GY EYABIVVUNUKAMU

Omunoonyereza yasaba omuluLl Llamya okumwongera obudde asobole okumaliriza

omulimu gwe.

Omunoonyereza yeewala abaali bamusaba ssente era yakolagana n’ abo abaali abeetegefu

okumuyarnba nga tabawadde ssente.

Omunoonyereza yakolera mu bitundu eby’okumpi okusobola okwewala okusasaanya

ennyo era yafuna ornutwe ogutetaaga bikozesebwa bingi.

15

Entekateeka N’engabanya Y’obudde

~BUDDE N’ENNAKU Z’OMWEZI EBIRIKOLEBWA

0/03/2017 Okulonda omutwe0th /03/2017 Okwanjula ekizibu n’ omugaso gwokunoonyereza

St /04/2017 Okwekenneenya ebiwandiiko

5th /04/2017 Okulonda ebibuuzo by’ okunoonyereza

0th /04/2017 Okwekenneenya oluwenda 1w’ okunoonyereza

0th /05/2017 Okwekenneenya ebifo n’ebibinja by’abantu

St /06/2017 Okwekenneenya ebyeyambisibwa

5th /06/2017 Okwekenneenyaobutuukirivun’obwesige

bw’ ebyeyambisibwand /07/2017 Okwekenneenya ebyazuulibwa

0th /08/20 17 Okuwaayo ebbago

Embalirira Y’ensimbi

BIRIKOZESEBWA OMUWENDO BULl KIMU ZE KIGULA WONNA OMUGATTE

mpandiiso 5 5,00 2,500

mpapula 3 10,000 30,000

ntambula Ennaku 30 30,000 90,000

)kulya Ennaku 30 3,000 90,000

kakwata eddobozi 1 30,000 30,000

16

ESSUULA EY’OKUNA

OKWANJULA N’OKUKWATAGANYA EBYAZUULIBWA

ENNYANJULA

Okunoonyereza kwagenderera okwekenneenya enkyukakyuka mu byobuwangwa

by’ Abaganda n’ ensonga eziviiriddeko kino.Omunoonyereza kino yakikola ng’ akozesa

enkola ya Nnakannyonnyozi ng’asinziira ku ebyo ebyaddibwamu abasomesa n’abayizi

mu masomero agaalondebwamu.

Bino bye byazuulibwa okusinsinziira ku abo abaddamu ebibuuzo ku buli kikumi.

OBUYIGIRIZEBWANGE BWA

Omunoonyereza yabuuza ekibuuzo kino ng’ayagala okuzuula obuyigirize bw’abasomesa

era ebyazuulibwa bin ku lutala luno;

Olutala (1) obuyigirize

Okweroboza Obujjumbize Ku buli kikumi

Ddiguli emu 5 25

Ddiguli bbiri 15 75

Okusingawo — —

Omugatte —~ 20 100

Omugatte gw’abasomesa bonna baali 20

Okunoonyereza kwazuula nti abasomesa ebitundu 25 ku buli kikumi baalina obuyigirize

bwa ddiguli emu ate ebitundu 75 ku buli kikumi baalina obuyigirize bwa ddiguli bbiri.

17

Maze Wakati W’emyaka. . ..Ng’ansomesa

Ornunoonyereza y~abuuza ekibuuzo kino ng’ayagala okuzuula emyaka abasomesa gye

baali baakasomesereza olumi oluganda.Bino bye byazuulibwa.

Olutala (2) emyaka gye mmaze ng’asomesa

Okweroboza Obujjumbize Ku buli kikumi

1-3 2 10

4-7 10 50

Okusingawo 8 40

Omugatte 20 100

Omugatte gw’abasomesa bonna baali 20. Okunoonyereza kwazuula nti abasomesa

ebitundu 40 ku buli kikumi baali baakasomesereza emyaka musanvu n’okusingawo,

abasomesa ebitundu5O ku buli kikumi baali bakasomesereza wakati w’emyaka 4-7, ate

abasomesa ebitundu 10 ku buli kikumi nga baakasomesereza wakati w’ emyaka 1-3.

Ebyobuwangwa kye ki?

Omunoonyereza y’abuuza ekibuuzo kino ng’ayagala okuzuula oba abasomesa n’abayizi

baali basobola okunyonnyola amakulu gaakyo. Ezimu ku nyinyonnyola ze zino

wammanga;

o Kitegeeza emizannyo n’okuyimba

o Kitegeeza aby’ennono omuli ensinza n’olulimi

o Olulimi lunnabantu olwefuze ssemazinga Africa

o Kitegeeza olulimi olunnansi olwawula eggwanga erimu ku linaalyo.

o Z’empisa n’embeera z’abajjajja ffe

o Bye byo ebifuula eggwanga okuba eggwanga

o Bwe bugagga obw’ensibo katonda bw’agabira abantu, nga bweyolekera mu

ndowooza ne mu bikoiwa.

o Kitegeeza endowooza z’abantu abali awamu ze bakkiririzaamu.

• Kitegeeza emirimu, ebisiige n’enzikiriza ezawula eggwanga erimu ku ddala

18

o Y’enkola ekiririzibwamu ebintu byorma ebikolebwa omuli ennyimba, amazina,

ebitontome n’ ebisiige.

Birina Mugaso Ki Mu Ggwanga?

Omunoonyereza y~abuuza ekibuuzo kino ngayagala okulaba oba abasomesa n’abayizi

baali bamanyi emigaso gy’ebyobuwangwa.Egimu ku migaso gye baawa gye gino.

o Y’ensulo y’okwatibwa obugya ebyamwe naddala

eby’ abagandalabaddugavu.

o Bikuuma obwagazi bw’ennono mu muntu.

o Biyamba okubeeragana mu nnaku n’essanyu.

o Biyigiriza okukolera awarnu.

o Y’ensulo y’okwagala obwakabaka.

o Byawula eggwanga erimu ku ddala.

o Y’ensula y’okumanya ebyasasika.

o Biyamba okumanya ennono.

o Y’ensulo y’okusinza.

o Biyamba okuba omuiwanirizi w’e ggwanga.

o Y’ensulo y’obulambuzi.

o Biyigiriza ensibuko y’omuntu.

WALIWO ENKYUKAKYUKA YONNA MUBYOBUWANGWA BINO

OLULIMI OLUGANDA, ENYAMBALA N’EBYOBUWANGWA?

Omunoonyereza yabuuza ekibuuzo kino ngayagala okumanya oba abayizi n’abasomesa

balabawo enkyukakyuka mu byobuwangwa.Bino wamanga bye byazuulibwa.

19

Olutala (3) Enkyukakyuka mu byobuwangwa.

Abasomesa Abayizi

Okweroboza Obujjumbize ku buli kikumi Obujjumbize ku buli kikumi

Yee 75 7 7015

Nedda - 25 3 305

Omugatte 100 10 100

20

Omugatte gw’abasomesa baali 20. Okunoonyereza kwazuula nti abasomesa ebitundu 5

ku buli kikumi be baalaga nti waaliwo enkyukakyuka mu byobuwangwa ate ebitundu 25

baagamba nti tewali nkyukakyuka.

Omugatte gw’abayizi baali 10. Okunoonyereza kwazuula nti abayizi 70 ku buli kikumi

baalaga nti waliwo enkyukakyuka mu byobuwangwa ate ebitundu 30 baagamba tewali

nkyukakyuka.

BWE MBA YEE LAGA ENKYUKAKYUKA ZINO.

Omunoonyereza yabuuza ekibuuzo kino abasomesa n’abayizi ng’ayagala balage

enkyukakyuka mu byobuwangwa. Era ezimu ku nkyukakyuka ze zino;

OLULIMI OLUGANDA.

o Enzimba y’emboozi nfu nnyo.

o Oluganda iwogerwa nga lutabuiwatabuiwa n’ennimi endala.

o Engero zikozesebwa bbalirirwe.

o Abawandisi batono ddala.

o Lukyayiddwa.

o Bangi baddirjijana buddirjrjanyi ebigambo.

20

o Empandiika entongole nfu nnyo.

Ku mikolo lukozesebwa bubi nnyo.

Abanoonyereza mu lulimi batono ddala.

Obuwemu bususse nnyo mu lulimi.

o Engero zikozesebwa kifuula nnenge.

ENNYAMBALA.

o Leesu zifuuse leesu mu nnyimbe SO 51 gomesi.

o Emigongo giyita wa bweru.

• Obutiiti buyita wa bweru.

Obuwale burnutema bungi nnyo.

o Obugoye obukwata akabina bungi nnyo.

o Amabeere gayita bweru.

o Empalezi “damage” zambaiwa bonna.

o Bbulawuzi bambala za mukono gumu.

o Obugoye obutangaala bungi nnyo.

o Abakulu n’abatto engoye bambala” fitting”.

EBY’ OBUFUMBO

o Bangi abafumbirwa tebakyateekebwateekebwa nga obuwangwa bwe bulagira.

o Ebyokwalula abaana byasuulibwa muguluka.

o Okubaliga mu bufumbo n’okugaba abaana gwafuuka muze.

o Soda kati gwe mwenge kumikolo gy’obuwangwa

o Okukyalira ensiko bangi baakuvaako dda.

o Okubeera embeerera kati kya kivve ensangi zino.

o Tewakyali kufunira mwana omwagalwa nga edda.

o Kawundo kakubye eddirisa kalidde empanga ensangi zinno.

o Abanoonya beeranga ku mikutu gy’empuliziganya.

o Abantu tebakyafa ku byafayo by’omuntu gw’ayagala.

Abakazi bawasa n’okwanjula ne banjula abaSajja.

21

o Arnawemukirano mangi nnyo.

o Mu bufumbo abakyala baagala bya bugagga.

BIZIBU KI BYE TUSANGA MU NKYUKAKYUKAZINO?

Omunoonyereza yabuuza ekibuuzo kino ngayagala abasomesa n’abayizi balage obuzibu

obuli mu nkyukakyuka zino. Ebimu ki byo bye bino;

o Obuyaaye bungi nnyo mu ggwanga.

o Omukwano gwa rnpa nkuwe.

o Ennono egenda.

o Obyobuwangwa byerabiddwa.

o Olulimi luggwaawo.

o Obwamalaaya bweriisa nkuuli.

o Yuganda eyolekedde okusaanawo.

o Emiti emito gikyaye obufumbo.

Amawemukirano n’endwadde zi nnamutta.

o Okuwemula kususse.

o Bangi badibidde ku mpya.

o Okugyamu embuto n’obuko bususse.

o Ettemu lingi mumaka ne asidi afuuse aside.

o Okubonyaabonya abaana kususse n’ensi esaanawo.

BIRUNGI KI EBIRI MU NKYUKAKYUKA EZO?

Omunoonyereza yabuuza ekibuuzo kino ngayagala abasomesa n’abayizi bawe ebirungi

ebisangiddwa mu nkyukakyuka ezo.

o Abakyala tebakyatulugunyizibwa.

o Omubeezi gwe njagala gwe nfuna.

o Omukwano gweyongeddemu ebisoko.

o Buli omu atwala kyalabyeko n’olwekyowabaawo okwekakasa.

o Abasajja tebakyadaaga mukwano.

22

Obukodyo mu mukwano bweyongedde.

o Emikutu gy~empu1iziganya zifuna ssente naddala mu bulango bw’abanoonya.

Nze ngomusajja nsajalaata busajalaasi.

o Nze abaana bankuliza bakulize.

o Bangi bettanidde obulokole obuwagira soda n’olwekyo abalokole bafunye

abagoberezi.

o Abaiwanirira ebyobuwangwa bawereddwa emirimu.

o Okugeraageranya kwamaanyi nnyo mu ggwanga kw’ebyo ebiriwo ne byaliwo,

NSONGA KI EZIRESEEWO ENKYUKAKYUKA ZINO?

Omunoonyereza yabuuza ekibuuzo ng’ayagala abayizi n’abasomesa bawe ensonga

eziviiriddeko enkyukakyuka zinno. Ezimu ku nsonga ze zinno;

o Amateeka amanafu mu ggwanga.o Okweyagaliza.o Obukyayi.o Omutima omusomi mutono.o Obutawandiika byabuwangwa.o Omugotteko gw’abantu.o Ssayaansi ne tekinologiya.o Abakaddebafudde.o Obwavu.o Ennimi engwira ziyitiridde.o Eddembe ly’abaana lisusse.o Obunafu mu bakulembeze.o Omwenkanonkano.o Okwegomba n’omulugube.o Okukozesa ebitamiiza.o Okusasika kw~ebifo ebigunjula abaana.o Okunoonyereza okutono.o Okuwoolera eggwanga.

23

BWE MBA NEDDA KAKASA NTI TEWALI NKYUKAKYUKA YONNA.

Omunoonyereza y’abuuza ekibuuzo kino ng’ayagala abasomesa n’abayizi abaalonda nti

tewaali nkyukakyuka mu byobuwangwa, bawe obukakafu nti tewaali nkyukakyuka

yonna. Obumu kubukakafu bwe buno wammanga;

OLULIMI OLUGANDA.

o Abantu nga omugenzi Kafeero beegazaanyiza mu lulimi.

o Empandiika entongole bangi bagyekakasa.

o Ebigambo ebyedda bikyakozesebwa.

o Bangi bakyayagala olulimi lwabwe.

o Bangi bakyanyikidde okuvumirira omuvuyo.

ENNYAMBALA.

o Obugoye obutippa omubiri buvumiridwa.

o Abalonda engoye ku mikolo begendereza nnyo.

o Obugoye obukunikkirabuvumiriddwa.

o Bangi bavumirira abalaga empale ez’omunda.

o Bangi bambala ne baggumira nga munda mulimu ppeti oba ebikooyi.

o Engoye ezitangaala zivumiriddwa.

EBY’OBUFUMBO.

o Obugya butono naddala mu basiraamu.

o Abawala bangi balinda babagambeko.

o Bangi ku banoonya baagala okumanya ebyafaayo.

o Bassenga abaddala bakyakola omulimu gwabwe.

o Embeerera zikyaliyo.

o Obwetowaze bukyali bwamaanyi mu maka SO S~ mwenkanonkano.

o Abafumbirwa bangi bakyali mu mitendera gy’obuwangwa.

o Omwenge gukyatwalibwa ku buko.

24

MPANDA KI EZIYINZA OKUTEMWA OKUSOBOLA OKUTAASA

EBYOBUWANGWA BY’ABAGANDA OBUTASAANAWO?

Omunoonyereza y’abuuza ekibuuzo kino ng’ayagala abasomesa n’abayizi bawe empande

ezisobola okutaasa ebyobuwangwa by’Abaganda. Ezimu ku zo ze zino wammanga;

o Abantu basomesebwe nti si huh abagwira kye baleeta kiba kirungi.

o Abaganda babeere n’obugya ku byabye.

o Abavubuka babagasize ebyabwe kuba gy’emiti emito egiggumiza ekibira.

o Bamusaayi muto babulirirwe ku bikwata ku nnono.

o Abakulembeze babeere kyakulabirako.

o Abazadde babeere kyakulabirako.

o Abaana basooke basomesebwe ennimu zaabwe nga engwira tezinabasomesebwa.

o Abasomesa bakulembeze eby’Abaddugavu so si eby’abeeru.

o Abantu basomesebwe nti ssente mugenyi naye ebyobuwangwa bugagga bwa

nsibo.

o Oluganda lufuulibwe olulimi lw’eggwanga.

o Abantu bakubirizibwe okwagala eggwanga lyabwe.

o Buganda eweebwe federo.

o Abantu basomesebwe emigaso gy’ebyobuwangwa.

o Obufumbo bw’amawanga amagatte buvumirirwe.

OLI MU KIBIINA KYA KUMEKA?

Omunoonyereza y’abuuza ekibuuzo kino ng’ayagala okumanya ebibiina abayizi bye

baalimu, era ebyazuulibwa bye bino;

Olutala (4) ekibiina ky’osomamu., _________________

Omwaka okweroboza ku kubi kikumiEkisooka —

Ekyokuna — —

Ekyokutaano 3 30Ekyomukaga 7 70Omugatte 10 100

25

Omugatte gw’abayizi baali 10.Okunoonyereza kwazuula nti abayizi 30 ku buli kikumi

baali mu kibiina kyakutaano, abayizi 70 ku buli kikumi baali mu kibiina kya mukaaga.

EMYAKA NINA

Omunoonyereza y’abuuza ekibuuzo kino azuule emyaka gy’abayizi, era ebyazuulibwa

bye bino wammanga;

Olutala (5) Emyaka

Emyaka Okweroboza Ku buli kikumi

14-16 2 20

17-19 8 80

Okusingawo — —

Omugatte 10 100

Omugatte gw’abayizi baali 1 0.Omunoonyereza yazuula nti abayizi ebitundu 20 ku buli

kikumi baali wakati we myaka 14-16, ebitundu 80 ku buli kikumi baali wakati we myaka

17-19.

WATANDIKA DIM OKUSOMA OLUGANDA

omunoonyerezay’abuuza ekibuuzo kino ng’ayagala okuzuula omutendera abayizi kwe

baatandikira okusoma olulimi oluganda. Egimu ku gyo gye gino;

Pulayimale.

o ‘0’ level (eddaala lya bulijjo).

o ‘A’ level (eddaala lya nsenvuddeko).

o Natandikira waka.

26

ANI YAKUSIKIRIZA OKUSOMA OLUGANDA

Omunoonyereza y’abuuza ekibuuzo kino ng’ayagala okuzuulaeyasikiriza abayizi

okusoma oluganda.

• Omusomesa wa pulayimale.

• Kitange.

o Mmange.

o Nze kennyini.

• Mukwano gwange.

• Jjajja.

27

ESSUULA EY’OKUTAANO

OKUKUBAGANYA EBIROWOOZO, OKUWEERERA N’OKUFUNDIKIRA

OKUKUBAGANYA EBIROWOOZO

ENNYANJURA

Okunoonyereza kuno kwagenderera okwekenneenya enkyukakyuka mu byobuwangwa

by’ Abaganda n ‘ ensonga eziviiriddeko kino Okukubaganya ebirowoozo

kwesigamiziddwa ku bibuuzo by’ okunoonyereza bino wammanga;

o Waliwo enkyukakyuka ezizeewo mu byobuwangwa by’Abaganda?

o Waliwo ensonga eziviirideko enkyukakyuka zino mu byobuwangwa

by’Abaganda?

o Waliwo empenda ezisobola okutemwa okusobola okutangira enkyukakyuka zino?

WALIWO ENKYUKAKYUKA EZIZEEWO MU BYOBUWANGWA

BY’ABAGANDA?

Ebyava mu kunoonyereza biraga nti abasomesa baali bayivu anti ebitundu 25 ku buli

kikumi baalina ddiguli emu ate ebitundu 75 ku buli kikumi baalina ddiguli ssatu. Era

baalina obumanyirivu mu mulimu anti abasomesa ebitundu 10 ku buli kikumi baali

bakasomeseza wakati w’emyaka 1-3, ebitundu 50 ku buli kikumi baali bakasomeseza

wakati w’emyaka 4-7 ate ebitundu 40 ku buli kikumi baali bakasomeseza wakati

w’emyaka 7 n’okusingawo.

Ku nkyukakyuka mu byobuwangwa by’Abaganda, abasomesa ebitundu 75 ku buli

kikumi be baalaga nti waaliwo enkyukakyuka ate ebitundu 70 kubuli kikumi eby’abayizi

nabo baakikkatiriza.

28

EZIMU KU NKYUKAKYUKA ZE BAAWA MWE MWALI ZINO;

Mu lulimi baalaga nti oluganda lw’ogerwa nga tutabuiwatabuiwa n’ennimi ennddala.

Ate mu nnyambala baalaga nti Gomesi kati za nnyimbe, bangi bambala mpale kko

n’empale ez’omunda ziyita wa bweru.

Ate ku byobufumbo baalaga nti kawundo kakubye eddirisa kalidde mpanga,

amawemukirano mangi nnyo ate n’okubeera embeerere kya kivve ensangi zino.

Enkyukakyuka ezo nkulu nnyo era abantu abenjawulo baazogerako.Bwe twogera ku

lulimi, ensangi zino ekiyitibwa okugereesa kyafuuka dda lufumo, n’olwekyo abayizi

kibabeerera kizibu okwogera nga tebatabuddetabudde luganda n’annimi enddala era kino

kyeyolekera nnyo ne mubatusingako.

Ssozi(2000) akikaatiriza anti abantu tebakyasobola kwegazaanyiza mu lulimi okugyako

okuddiana obuddianyi ebigambo ekireetedde olulimi okukyayibwa.Obukyayi buno

buviiraddala ku nsomesa esusuuta eby’abagwira ate ne bafeebya eby’abaddugavu.

Ku nnyambala, obuseegu buviiridde ddala ku nsonga y’okusasika kw’ebifo ebyali

bibangula abaana nga; ebisaakate n’embiri ne wankubadde nga maama Nnaabagereaka

agenze abizaawo, kale ensangi zinno kiswaza nnyo okulaba nga Gomasi zirabwa mu

nnyimbe zokka. Ssenga Nakibuule mukasa akaatiriza nti bangi bambala mpale, ate ne

bagenda mu maaso okuyisa empale ez’omunda wa bweru.

Okusinziira ku nkyukakyuka ezo waggulu, ekibuuzo ekyali kigamba nti;

Waliwo enkyukakyuka ezizeewo mu byobuwangwa by’Abaganda?Nekibeera nga

kiddiddwamu nti mu lulimi, oluganda iwogerwa nga lutabuiwatabuiwamu ennimi endala

era bangi baddiana buddianyi ebigambo sosi kwegazaanyiza mu lulimi.

Ate mu nnyambala baalaga nti Gomesi kati za nnyimbe, bangi bambala mpale kko

n’ezomunda okuyita wa bweru.

Ate ku by’obufumbo, kawundo kakubye eddirisa kalidde empanga, n’amawernukirano

mangi, n’okubeera embeerera kya kivve ensangi zino.

29

WALIWO ENSONGA EZIVIIRIDDEKO ENKYUKAKYUKA ZINO MU

BYOBUWANGWA BY’ABAGANDA?

Ku nkyukakyuka mu byobuwangwa by’Abaganda, basomesa ebitundu 75 ku buli kikumi

baalaga nti ddala waaliwo enkyukakyuka ate ebitundu 70 ku buli kikumi eby’abayizi

baalaga nti era waliwo enkyukakyuka. N’olwekyo bano be beetaba mu kuwa ensonga

eziviiriddeko enkyukakyuka zino.

Ezimu ku nsonga ze baawa ze zino wammanga;

o Amawanga ag’enjawulo.

o Obugayaavu.

o Ebiwandiiko ebitono.

Ensonga ezo zirina obubaka obukuku ddala ssenga Nakibuule mukasa akirambika nti

okufumbiriganwa okulimu amawanga ag’enjawulo kuleetedde bangi okuva ku nnono

zaabwe olw’ensonga nti eggwanga erimu kyeritwala okuba ekyebbeeyi ate eddala liba

liraba nti temuli nsonga.

Gadaa (1987) akirambika nti abaagalana bano olw’okwagala okubeera awamu, oluuyi

olumu lubaako kye lusuula ate bwe gutuuka ku baana enkuza ebulira ddala anti babeera

mu bulombolombo bwa mirundi ebiri.

Obugayaavu bungi nnyo, naye eky’ennaku butandikira waka.Abazadde tebakoze mulimu

gwabwe (Nakibuule Mukasa 2008).

Abazadde balemeddwa okugunjula abaana ku nnyambala embi kubanga omwana ava

awaka ng’ayambadde bubi nga n’omuzadde waali ate n’atamukomako. Kino kiretedde

ebyobuwangwa okusasika (Nakibuule Mukasa 2008).

Okuwandiika mu Africa kikyali kizibu ddala ebyobuwangwa mu Africa bingi nnyo era

bingi tebimanyiddwa muwendo (Gadaa 1987). N’olwekyo bingi sibiwandiike ate

ng’ essuubi ly’ okubiwandiika ligenda lisereba. Kino kireetedde ebyobuwangwa bingi

okusasika n’ okukyuka.

30

Okusinziira ku nsonga ezo waggulu ekibuuzo ekyali kigamba nti waliwo ensonga

eziviiriddeko enkyukakyuka zino mu byobuwangwa by’Abaganda?Ne kibeera nga

kiddiddwaamu.

WALIWO EMPENDA EZISOBOLA OKUTEMWA OKUSOBOLA

OKUTANGIRA ENKYUKAKYUKA ZINO?

Ku nkyukakyuka mu byobuwangwa by’Abaganda abasomesa ebitundu 75 ku buli kikumi

baalaga nti ddala waaliwo nekyukakyuka ate ebitundu 70 ku buli kikumi bye byali

eby’abayizi abaalaga ensonga eno. N’olwekyo bano be beetaba mu kuwa empenda era ze

zino wammanga;

Okuwandiika ebyobuwangwa, okubisomesa abantu n’ okubibagazisa.Empenda ezo nkulu

nnyo era mu kutaasa ebyobuwangwa ze zimu ku mpagi luwaga.

Gadaa (1987) akirambiika bulungi nti essuubi ly’Africa un mu kusomesa bya buwangwa

ebyayo.Singa bannansi bakimanya nti ebyobuwangwa bye bimu ku bintu byabwe kino

kijja kubawa oluwenda okubikuuma ng’akalira k’omwana (Gadaa 1987).

Okuwandiika y’ensulo y’okukuuma ennono. N’olwekyo ebyobuwangwa byonna birina

okuwandiikibwa mu bulambulukufu bwabyo (Ssemwogerere, 2008). Nga ne bwe kiriba

okubyagazisa emiti emito walibeerawo ekiriba kibamanyisa byonna (Muliika Daniel,

2006).

Okusinziira ku nsonga ezo waggulu ekibuuzo ekyali kigamba nti waliwo empenda

ezisobola okutemwa okusobola okutangira enkyukakyuka zino?Ne kibeera nga

kiddiddwaamu.

OKUWEERA

Abanoonyereza abajj a banoonyereze ku ngeri y’ okulongoosa eby’ obuwangwa

by’Abaganda bibeere ku mutindo.

Abanoonyereza abajja banoonyereze ku ngeri eddiini engwira gye zisobola okukolagana

obulungi n’ebyobuwangwa mu Buganda.

31

Abanoonyereza abajja banoonyereze ku ngeri y’okwagazisa abakulembeze

Ebyobuwangwa Byabwe.

OKUFUNDIKIRA

Ensi etalina bya buwangwa ebeera nfu n’olwekyo ky’ekiseera Abaganda okukwatibwa

obuggya ennono yaffe naddala en abo abatagyagala.Abakulembeze bakubirizibwa

okufaayo ennyo, awo abaana abenkya basobole okutegeera ennono.Kino kye kiriyamba

emiti emito okuzimba Buganda ey’enkya.

EBIJULIDDWA

o Kirwana Ssozi (2002) ebyobuwangwa y ‘emmunyeenye y ‘eggwanga kampala;Nets

Africa Limited.

o Ekibiina ky’abasomesa (2001) olulimi ly ‘eggwanga kampala:Nets Africa Limited.

• Karren (2000) culture and customs. Cambridge University Press.

o Brenda (2000) impact ofculture; Cambridge university press.

o Ssenteza kajubi (1992) Government White Paper.

o Hellen (2001) Africa andforeign cultures Cambridge University press.

o Ssemakula (1995) ebyobuwangwa mu Buganda Anthony .com

o Megaa (1988) problems ofculture Cambridge University press.

32

EBIBUUZO Effi ABASOMESA

SsebolNnyabo,

Ebibuuzo bino bigenderera okwekennenya enkyukakyuka mu byobuwangwa

by’ Abaganda.N’ obuwombeefu osabibwa okubiddamu awatali kutya

kwonna.Ebinaddibwamu bijja kutwalibwa nga bya kyama.

N.B/WET: kozesa akabonero ~ okweroboza

1. Obuyigirize bwange bwa;

i. Ddiguli emu

ii. Ddiguli bbiri

iii. Okusingawo

b. Maze wakati wemyaka ng’ansomesa

i. 1-3

ii. 4-7

iii. okusingawo

2. ebyobuwangwa kye ki?

b. Birina mugaso ki mu ggwanga?

3. Waliwo enkukakyuka yonna mu byobuwangwa bino; olulimi oluganda,

ennyambala, n’ eby’obufumbo?

i. Yee

ii. Nedda

33

b. Bwe kiba yee laga enkyukakyuka zino mu

i. lulimi oluganda

ii. Ennyambala

iii.Eby’obufumbo

4. Bizibu ki ebiri mu nkyukakyuka zino?

b. Birungi ki ebiri mu nkyukakyuka zino?

c. Nsonga ki ezireseewo enkyukakyuka zino?

34

4.Bwe kiba nedda kakasa anti ddala tewali nkyukakyuka yonnamu (i) olulimi

oluganda

ii.Ennyambala

111.

Eby’obufumbo

5. Mpenda ki ze tusobola okutema okutaasa ebyobuwangwa by’Abaganda?

Weebale nnyo

35

EBIBUUZO ERI ABAYIZI

Ssebo/Nnyabo,

Ebibuuzo bino bigenderera okwekennenya enkyukakyuka mu byobuwangwa

by’ Abaganda.N’ obuwombeefu osabibwa okubiddamu awatali kutya

kwonna.Ebinaddibwamu bijja kutwalibwa nga bya kyama.

N.B/WET: kozesa akabonero

Okweroboza

1. Ndi mu kibiina kya?

i. Ekisooka

ii. kyokuna

iii. Ekyokutaano

iv. Ekyomukaaga

b. Emyaka nnina?

i. 14-16

ii. 17-19

iii. Okusingawo

2. Watandika ddi okusoma olulimi oluganda?

b. Ani ayakusikiriza okusoma olulimi oluganda?

Omusomesa wa pulayimale.

i. Kitange

ii. Mmange

iii. Nze kennyini

iv. Mukwano gwange

36

v. Jjajange

3. Ebyobuwangwa kyeki~.

b. Birina migaso ki mu ggwanga9

4. Waliwo enkyukakyuka yonna mu byobuwangwa bino,

i. Olulimi

ii. Ennyambala

iii. Eby’obufurnbo

i. Yee

ii. Nedda

Bwe kiba yee laga enkyukakyuka zino

i. Olulimi

ii. Ennyambala

iii. Eby’ obufumbo

5. Bizibu ki ebiri mu nkyukakyuka zino7

b.Birungi ki ebiri mu nkyukakyuka zino7

c. Nsonga ki ezireseewo enkyukakyuka zino

37

6. Bwe kiba nedda kakasa anti tewali nkyukakyuka yonna

i. Olulimi oluganda

ii. Ennyambala

iii. Eby’obufumbo

4. Mpenda ki ze tusobola okutema okutaasa ebyobuwangwa by’abaganda?

Weebale nnyo

38