BIBLIOTHECA NOSTRA - Silesian Digital Library

BIBLIOTHECANOSTRA

BIBLIOTEKA GŁÓWNA AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGOIM. JERZEGO KUKUCZKI W KATOWICACH

BIBLIOTEKA UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

INSTYTUT BIBLIOTEKOZNAWSTWA I INFORMACJI NAUKOWEJ UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

REDAKCJAJOLANTA GWIOŹDZIK – redaktor naczelny (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UŚ),MARIA KYCLER - redaktor (Biblioteka UŚ), MARIUSZ PACHA - redaktor (Biblioteka Główna AWF),KATARZYNA BARAN - sekretarz (Biblioteka Główna AWF)JOANNA STARZAK, DAMIAN ZIÓŁKOWSKI (Biblioteka Główna AWF), ANETA DRABEK (Biblioteka UŚ), AGATA MUC, BOGUMIŁA WARZĄCHOWSKA (Biblioteka Teologiczna UŚ), GRAŻYNA WILK (Biblioteka Wydziału Filologicznego UŚ), MARTA KUNICKA (Biblioteka Wydziału Prawa i Administracji UŚ), HANNA LANGER, IZABELA SWOBODA (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UŚ), MONIKA MOSZCZYŃSKA-GŁOWACKA (Biblioteka Główna Politechniki Śląskiej), IZABELA JURCZAK (Biblioteka Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu), HANNA BATOROWSKA (Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie), GRAŻYNA TETELA (UŚ), WESELINA GACIŃSKA (Universidad Autónoma de Madrid) - TŁUMACZENIE ABSTRAKTÓW

RADA NAUKOWAJAN MALICKI - przewodniczący (Uniwersytet Śląski), ANTONI BARCIAK (Uniwersytet Śląski), NADIA CAIDI (University of Toronto), GIUSEPPE CATALDI (Universitá degli Studi di Napoli „L’Orientale”), ELŻBIETA GONDEK (Uniwersytet Śląski), JANUSZ ISKRA (Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach), MARIA ANNA JANKOWSKA (University of Idaho), MILAN KONVIT (Slezská univerzita, Opava), DARIUSZ PAWELEC (Uniwersytet Śląski), MIRCEA REGNEALĂ (Universitatea din Bucureşti), IRENA SOCHA (Uniwersytet Śląski), WOJCIECH ŚWIĄTKIEWICZ (Uniwersytet Śląski), JACEK WÓDZ (Uniwersytet Śląski)

CZASOPISMO POWSTAJE PRZY WSPÓŁUDZIALE SEKCJI BIBLIOTEK SZKÓŁ WYŻSZYCH STOWARZYSZENIA BIBLIOTEKARZY POLSKICHPRZY ZARZĄDZIE OKRĘGU W KATOWICACH

CZASOPISMO UKAZUJE SIĘ W WERSJI DRUKOWANEJ (REFERENCYJNEJ) ORAZ ELEKTRONICZNEJ

BIBLIOTEKA GŁÓWNA AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGOIM. JERZEGO KUKUCZKI W KATOWICACH

BIBLIOTEKA UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

INSTYTUT BIBLIOTEKOZNAWSTWA I INFORMACJI NAUKOWEJ UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

BIBLIOTHECA NOSTRAŚLĄSKI KWARTALNIK NAUKOWY

KATOWICE 2014

NR 4 (38) 2014

KOLEKCJE I ZBIORY SPECJALNEW BIBLIOTEKACH

REDAKTOR TEMATYCZNYJOLANTA GWIOŹDZIK, MAREK NAHOTKO

REDAKCJA JĘZYKOWAGrażyna Wilk (język polski), Irina Lewandowska (język rosyjski),

Nigel Macartney (język angielski)

KOREKTAGrażyna Tetela, Monika Moszczyńska-Głowacka

TŁUMACZENIE ABSTRAKTÓW Małgorzata Gwadera, Marek Nahotko

WYDAWCAAkademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach© Copyright by Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczkiw Katowicach 2014

ADRES REDAKCJIBiblioteka Główna Akademii Wychowania Fizycznegoim. Jerzego Kukuczki w Katowicachul. Mikołowska 72 A, 40-065 Katowice,tel. 32 207 51 48

Zapraszamy zainteresowane instytucje do zamieszczania informacjio swojej ofercie na łamach Bibliotheca Nostra.Kontakt: tel. 32 207 51 35, e-mail: [email protected]

REDAKCJA TECHNICZNA,SKŁAD I ŁAMANIEFirma Usługowa „VIOLETPRESS”

DRUKPoligrafi a AWF im. Jerzego Kukuczki,

ul. Mikołowska 72 C, 40-065 KatowiceNakład: 210 egz.

ISSN 1734-6576e-ISSN 2084-5464

WERSJA ELEKTRONICZNAhttp://www.bibliothecanostra.awf.katowice.pl

Czasopismo dostępne jest na licencji CC-BY 3.0 Polska

5 BIBLIOTHECA NOSTRA. ŚLĄSKI KWARTALNIK NAUKOWY NR 4 (38) 2014

SPIS TREŚCI

KOLEKCJE I ZBIORY SPECJALNE W BIBLIOTEKACH

ARTYKUŁY • 10 Elena Tîrziman The special collections of the National Library of Romania • 10Gabor Farkas Farkas Chronica Hungarorum In Silesia. The fi rst printed book in Hungary and the Silesian thread • 30Agnieszka Borysowska Kodeksy rękopiśmienne dawnej biblioteki kapitulnej w Kamieniu Pomorskim. Zarys dziejów kolekcji • 38Viktorija Vaitkevičiūtė Paleotypy w zbiorach Litewskiej Biblioteki Narodowej im. Martynasa Mažvydasa • 53Jolanta Gwioździk Druki z 1. połowy XVI w. z kolekcji Zygmunta Czarneckiego w zbiorach lwowskich • 70Weronika Pawłowicz Polonica i silesiaca XVI wieku w zbiorach specjalnych Biblioteki Śląskiej • 84Maria Juda Stemmata w drukach lubelskich XVII–XVIII wieku • 99Ольга В. Васильева «Ex bibliotheca orientali Wenceslai Severini comitis Rzewuski» Что? Где? Сколько? • 113MATERIAŁY • 130Wacław Umiński Nieznane woluminy z Biblioteki Zygmunta Augusta w księgozbiorze misjonarskim • 130Agnieszka Jastrzębska Dziewiętnasto- i dwudziestowieczne przewodniki po Jasnej Górze. Zarys problematyki • 136SPRAWOZDANIA • 149Barbara Kołodziej Podstawy kontaktu pracownika wyższej uczelni ze studentem wykazującym objawy zaburzenia psychicznego – sprawozdanie z konferencji • 149Ewa Olszowy „Biblioteki za granicą: organizacja – kooperacja – inspiracja” VIII ogólnopolska konferencja studencko-doktorancka kół naukowych bibliotekoznawców • 152


OMÓWIENIA I RECENZJE • 157Lucien Febvre, Henri-Jean Martin Narodziny książki (Jolanta Gwioździk) • 157The book : a global history / eds. Michael F. Suarez ; H.R. Woudhuysen (Jolanta Gwioździk) • 164WYDARZENIA • 169

BIBLIOTEKA AWF W KATOWICACH

MATERIAŁY • ZBIORY • WYDARZENIA

INFORMACJE • 176Zestawienie prac doktorskich obronionych w 2014 roku w Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach • 176Aktualny wykaz czasopism dostępnych w Bibliotece Głównej AWF im. Jerzego Kukuczki w Katowicach • 178Bazy danych dostępne w Bibliotece Głównej AWF im. Jerzego Kukuczki w Katowicach • 182NOWOŚCI W ZBIORACH • 183Wykaz książek zarejestrowanych w Bibliotece Głównej AWF w Katowicach w IV kwartale 2014 roku • 183WYDAWNICTWA AWF • 199


CONTENTS

HISTORICAL AND SPECIAL COLLECTIONS IN LIBRARIES

ARTICLES • 10 Elena Tîrziman The special collections of the National Library of Romania • 10Gabor Farkas Farkas Chronica Hungarorum In Silesia. The fi rst printed book in Hungary and the Silesian thread • 30Agnieszka Borysowska Handwritten codices of the former cathedral library in Kamień Pomorski. Outline of the collection history • 38Viktorija Vaitkevičiūtė The collection of post-incunabula in the Martynas Mažvydas National Library of Lithuania • 53Jolanta Gwioździk Prints of the fi rst half of the sixteenth century from the collection of Zygmunt Czarnecki in the collections of Lviv libraries • 70Weronika Pawłowicz Polonica and silesiaca of the sixteenth century in the special collections of the Silesian Library • 84Maria Juda Stemmata in Lublin prints from seventeenth and eighteenth centuries • 99Olga V. Vasilyeva «Ex bibliotheca orientali Wenceslai Severini comitis Rzewuski» What? Where? How many? • 113MATERIALS • 130Wacław Umiński Unknown volumes from the Library of Sigismund Augustus in the missionary collection • 130Agnieszka Jastrzębska Nineteenth and twentieth century guides to Jasna Góra. Outline of the issues • 136REPORTS • 149Barbara Kołodziej Basics of higher school employee contact with a student exhibiting signs of mental disorder - a conference report • 149Ewa Olszowy “Libraries abroad: Organization - Cooperation - Inspiration". Eighth National Conference of students and doctoral students of library science scientifi c groups • 152


DISCUSSIONS AND REVIEWS • 157Lucien Febvre, Henri-Jean Martin The coming of the book (Jolanta Gwioździk) • 157The book : a global history / eds. Michael F. Suarez ; H.R. Woudhuysen (Jolanta Gwioździk) • 164EVENTS • 169

LIBRARY OF THE ACADEMY OF PHYSICAL EDUCATION (AWF) IN KATOWICE

MATERIALS COLLECTIONS EVENTS

INFORMATION • 176The PhD Theses defended in 2014 at the Academy of Physical Education (Biblioteka Główna AWF) in Katowice • 176Current register of periodicals availables at the Main Library of Academy of Physical Education (Biblioteka Główna AWF) in Katowice • 178Databases available at the Main Library of Academy of Physical Education (Biblioteka Główna AWF) in Katowice • 182NEWS IN THE COLLECTION • 183Books registered in the Main Library of Academy of Physical Education (Biblioteka Główna AWF) in last quarter of 2014 • 183AWF’S PUBLISHING NEWS • 199

KOLEKCJE I ZBIORY SPECJALNEW BIBLIOTEKACH

ARTYKUŁY • 10MATERIAŁY • 130SPRAWOZDANIA • 149OMÓWIENIA I RECENZJE • 157WYDARZENIA • 169

ELENA TÎRZIMANThe National Library of Romania

THE SPECIAL COLLECTIONSOF THE NATIONAL LIBRARY OF ROMANIA

BIBLIOTHECA NOSTRA. ŚLĄSKI KWARTALNIK NAUKOWYNR 4 (38) 2014, S. 10-29

The National Library of Romania owns two patrimonial collections located in Bucharest and Alba Iulia (the “Batthyaneum Library” Branch). The core of the Special Collections in Bucharest is represented by a series of archives that belonged to the Romanian Athenaeum Library which subsequently grew and became more diversifi ed through various acquisitions, donations, and transfers. They currently hold almost all types of bibliophile and patrimo-nial documents. The “Batthyaneum Library” Branch of the National Library located in Alba Iulia (hung. Gyulafehérvár, lat. Apulum, germ. Weißenburg, since 1711 Karlsburg) was established in 1798 by the Roman Catholic bishop of Transylvania Ignác Batthyány (1741-1798), as a part of a cultural founda-tion originally called Institutum Batthyaniani Albae Carolinae. Bishop Bat-thyány’s personal collection was the core of the library. The publications (the manuscripts collection, together with the old books and the contemporary documents collections) now amount to 72,000 bibliographical units of ency-clopaedic nature. The library also includes a rich museum collection. The article highlights the most important documents part of these two collections and also provides information on the “Polonica” collection, part of the Special Collections of the National Library of Romania: documents of Polish origin, works which were copied, purchased or held by Poles or which deal with events in Polish history and the lives of Polish saints.

The Special Collections of the National Library of Romania, the Bucharest Headquarters

The core of the Special Collections in Bucharest is represented by a series of archives that belonged to the Romanian Athenaeum Library, a representative cultural and academic institution in the late nineteenth and

11ARTYKUŁY

early twentieth centuries1. The collections subsequently grew and became more diversifi ed through various acquisitions, donations, transfers, etc. They currently hold almost all types of bibliophile and patrimonial documents.

The department is structured according to the specifi c content of each collection into seven separate compartments as follows: Bibliophile Docu-ments, Manuscripts, Historical Archive, Old Romanian Periodicals, Prints, Photographs, Cartography. In addition, the library has an Audio-video Documents Department which holds a collection of sheet music and col-lections of records on different media ranging from gramophone disks to CDs and DVDs.

The Bibliophile Documents Cabinet holds about 53,000 bibliographi-cal units – incunabula, old books, rare and bibliophile books, historical documents, bills. The Romanian book collection consists of 7,043 titles (12,638 bibliographical units) and includes rare books printed between 1508 and 1830 on the national and political territory of Romania, as well as in printing centres abroad, such as those in Uniev, Rome, Lvov, Aleppo, St. Petersburg, Venice, Vienna, Buda, Leipzig, Tifl is, Paris or Ausbach which printed Romanian books for the Romanian Principalities.

The National Library holds in its collections old and rare prints such as: a copy of “The Slavonic Missal” printed by the monk Macarius, of Serbian origin, the only original copy on the Romanian territory of the “Slavonic Acts of the Apostles”, and one copy of the “Slavonic Prayer Book”, the lat-ter two having been printed between 1545 and 1547 by Dimitrie Liubavici.

The modern bibliophile book collection is composed of rare and precious editions, editiones principes, author’s editions, luxury editions illustrated by renowned Romanian artists or having special artistic binding, editions printed on special paper or on precious materials. The editio princeps of Eminescu’s poems printed in 1883, as well as the editiones principes and the defi nitive editions of the classics of Romanian literature such as the representatives of the Transylvanian School, Timotei Cipariu, Ion Heliade Rădulescu, Vasile Alecsandri, Mihai Eminescu, George Coşbuc, Alexandru Vlahuţă, Alexandru Odobescu, Mihail Sadoveanu, Camil Petrescu, Tudor Arghezi, etc. or of the historians Nicolae Iorga and A. D. Xenopol are worth being mentioned.

The collection of books in foreign languages is highly humanistic – it contains almost all the classical authors from Antiquity to the twentieth century – editiones principes, fi rst editions, original and defi nitive editions, editions including scholarly comments by world famous personalities such as Donatus, Erasmus, Melanchton, Guillaume Budé, Paulus Manutius or Henri Estienne, editions illustrated by famous artists such as Pierre Le Rouge, Wolgemuth, Lucas Kranach, Gustave Doré, etc.

1 I.e., the collections of the “Ion I. C. Brătianu” Cultural Institute; the document collection of the “Al. Saint-Georges” Museum; of the “M. Kogălniceanu” Foundation; the “Scarlat Roset-ti”, “Exarcu”, and “Gheorghe Adamescu” collections.


The Collection of Bills includes documents various in terms of con-tent: election posters of parties and personalities that ran for elections, calls regarding specifi c political or social events, instructions issued by the authorities, lists of subscriptions to raise money in order to build monuments, circular letters, ordination diplomas, certifi cates confi rming a Masonic order, decrees granting orders and medals, various calls includ-ing the call written and signed by Lajos Batthyány – “Romanian Brothers” or the call of King Ferdinand I of Romania to the citizens on the occasion of Romania’s joining the war, proclamations – for example, of Emperor Franz Joseph I to the peoples of the empire, on the occasion of his ascent to the throne, issued in Olmütz in 1848 or the release by King Carol I of Romania when the Balkan war broke out in 1913.

The Manuscripts Cabinet contains nearly 40,000 bibliographical units, unique documents of great variety both in terms of presentation and source that have unfortunately been lesser studied so far. We are referring to the Latin, Arabic, Persian, Slavic, Greek manuscripts: approx-imately 30,000 bibliographic units of correspondence and diary pages (Titu Maiorescu, Martha Bibescu, George Enescu, Simona Lahovari, Mir-cea Eliade, Emil Cioran, Vasile Voiculescu, Mihail Sebastian etc.), liter-

Fig. 1. Slavonic Liturgikon printed at Dealu Monastery by the monk Macarie in 1508. National Library of Romania, Special Collections Department, Old and rare Romanian books. Photo by E. Tîrziman

13ARTYKUŁY

ary manuscripts (O. Goga, N. Iorga, I. Pillat, Duiliu Zamfi rescu, L. Blaga, Camil Petrescu, M. Sadoveanu, Tudor Arghezi, G. Călinescu, etc.). There are, for example, two large paper rolls containing fragments of Torah in Hebrew. There are about 20 Turkish fi rmans and an Indian manuscript on dried palm leaves.

Of the bibliographical units mentioned above, around 1,500 book-type manuscripts, 35,000 bibliographical units constitute the collection of let-ters, the rest – to 40,000 – are various documents and even offi cial papers. The book manuscripts vary in format, dating, and content, from a large for-mat manuscript written in Latin on parchment dating from the fourteenth century to a small Persian manuscript of hexagonal shape, from ancient religious texts, such as a Slavic Gospel Book from the thirteenth century to the Great Canon of Agapius the Cretan copied and illustrated in the nineteenth century by the miniature artist Picu Pătruţ. The collections also include manuscripts in Greek, Latin, Arabic, and Turkish.

The Historical Archive Cabinet accommodates a substantial archi-val collection regrouped in separate archival units: the “Saint Georges”, “Brătianu”, “Kogălniceanu”, and “Bălcescu” collections. It also includes

Fig. 2. Document issued by Antioh Cantemir’s chancery, September 1696. National Library of Romania, Special Collections Department, The Historic Archives. Photo by E. Tîrziman


a historical documents collection dating from the fi fteenth to eighteenth centuries and other smaller collections that are currently being set up.

The “Saint Georges” Collection is the largest of them, with over 4,000 archival units. It originated in the collections of the “Saint Georges” museum and contains a wide variety of documents covering the Romanian history of the sixteenth to the twentieth century, perseveringly collected by Alexander Saint Georges. The collections of documents and plans of architects Dumitru Berindei (1832-1884), Paul Smărăndescu (1881-1945), Dimitrie Maima-rolu (1859-1926), Edmond van Saanen Algi (1871-1938) are an important resource for researching the Romanian architecture history.

The documents of the “Brătianu” Collection refl ect the activity of the Forty-Eighter generation who took part in the events that led to the devel-opment of modern Romania: the Revolution of 1848, the post-revolution-ary period, the exile of some revolutionaries, the political and diplomatic efforts prior to achieving the Union of the Romanian Principalities in 1859, the reign of Alexandru Ioan Cuza, the establishment of the monarchy in 1866, the War of Independence, and the proclamation of the Kingdom in 1881. The political life in the second half of the nineteenth century, with an emphasis on the activity of the personalities that were to contribute to the birth of the National Liberal Party and Liberal governments are documented in the offi cial and private correspondence of the Brătianu, D.A. Sturdza, Mihail Kogălniceanu, and C.A. Rosetti families. Ion C. Brătianu’s political activity is highlighted by a rich collection of diplomatic correspondence dating from his tenure as a foreign minister (1902-1904) and the neutrality period preceding Romania’s joining World War I (1914 -1916).

The “Kogălniceanu” Collection originates in the archive of the “Kogălni-ceanu” Foundation created in 1935 and aimed at “keeping alive the cult for Mihail Kogălniceanu”. One of its most ambitious goals was to create a his-torical and literary research institute that was to study the documents that belonged to the Foundation. This collection holds papers and documents of the “Kogălniceanu” Foundation since it was established in 1935 until 1948 when its collections were transferred to the “Bălcescu” Institute.

The “Bălcescu” Collection contains the archive of the “Bălcescu” Insti-tute, founded by the new authorities installed in Romania after 1948. This institution brought together, for some time, other collections of cultural institutions that had been abusively closed down. The documents of this collection present the political activity of the Moldavian boyars during 1820-1848, the Revolution of 1821 and the activities of the “Eteria” organi-zation in Moldova, the demands of the boyars in 1821 after the outbreak of “Eteria”, the activity of the Romanian revolutionaries in 1848 and the post-revolution exile period, letters by Nicolae Bălcescu, Constantin Daniel Rosenthal, I. Maiorescu, Jules Michelet, Vasile Alecsandri, Alexandru Ioan Cuza, Ion Ghica, Cezar Bolliac, petitions of the Public Assembly, etc.

15ARTYKUŁY

The Fifteenth to Seventeenth Centuries Document Collection contains docu-ments relating to the estates and properties in Wallachia and Moldavia. It was completely digitized and can be found – partially, on the publication of this article – on the website of the National Library of Romania’s Virtual Library.

Fig. 3. The newspaper “Curentul”, XII, September 4, 1939. National Library of Romania, Spe-cial Collections Department, Romanian serials. Photo by E. Tîrziman

The Old Romanian Periodicals Collection (from the early nineteenth century to 1948) comprises calendars, almanacs, yearbooks, annals, newspapers, publications issued by political parties, cultural, literary, law, economics journals, etc. The documents that make up this collection are newspapers, magazines, calendars (Calendar antic [The Antique Calendar], 1862, 1863, Calendarul aromânesc [The Aromanian Calendar], 1911, 1912, Calendarul Ghimpelui, [Calendar of the Thorn], 1874, 1875, etc.); almanacs (Almanah literar ilustrat [Illustrated Literary Almanac], 1886, Almanahul României June [Almanac of Young Romania], published in Vienna, 1883, 1888, Almanahul revistei Veselia [Almanac of the Joy Magazine], 1929, etc.), yearbooks (Anuarul Arhidiocezei ortodoxe a Bucovinei [Yearbook of the Orthodox Archdiocese of Bukowina] published in Chernivtsi in 1928, Anuarul arhivei de folklor [Yearbook of the Folklore Archive], 1932, 1937, etc.), annals (Analele Academiei Române [Annals of the Romanian Acad-


emy], 1867-1942, Analele Institutului Meteorologic al României, [Annals of the Romanian Meteorological Institute], 1897-1903, etc.), various bulletins (Buletinul Comisiunii Monumentelor Istorice [Bulletin of the Historical Monu-ments Board], 1908-1944, Buletinul Curţii de Casaţie şi Justiţie [Bulletin of the Court of Cassation and Justice], 1862-1946 etc.) and an important col-lection of Offi cial Gazettes of 1829-1953, which includes legislation of this period, as well as the minutes of the legislative councils meetings of the Romanian Parliament from 1829 to 1947.

The Prints Cabinet holds a rich collection that includes Romanian and foreign drawings in pencil, ink, watercolour, pastel; modern and con-temporary Romanian engravings, European engravings, Japanese prints, ex libris of Romanian and foreign authors, original works and reproduc-tions whose printing technique, author or topic are of particular interest to the fi eld – reproductions of vintage prints, printed lithographs, albums with original engravings, etc.

The Collection of Romanian Graphic Arts (approximately 10,400 bib-liographic units) comprises early representative works of the genre, from works by Carol Pop de Szatmary and Teodor Aman, to creations by Nicolae Grigorescu, Sava Henţia, Theodor Pallady, Iosif Iser, Francisc Şirato, Jean Al. Steriadi, Nicolae Tonitza. It also includes works by some important Romanian contemporary graphic artists, such as Marcel Chirnoagă, Lucia Cosmescu, Geta Brătescu, Sonia Barcianu-Petraşcu, Ştefan Constanti-nescu, etc.

The Foreign Graphic Collection (ca. 5,540 bibliographic units) consists mostly of productions of art schools: mainly French, but also Italian, Eng-lish, German, covering a span of three hundred years (the seventeenth to twentieth centuries). The collection includes lithographs signed by Auguste Raffet, Alois von Saar, Eugene Ciceri, Karl Bodmer, artists who visited Romania in the nineteenth century, whose lithographs are interesting from a historical point of view: they describe Romanian settlements, landscapes, customs, and costumes of that time.

The Exlibris Collection includes approximately 18,000 bibliographic units, both original engravings and printed reproductions by Romanian, German, Czech, Hungarian, Spanish, Portuguese, Japanese, and Chinese contemporary artists.

The cabinet holds a large number of Japanese prints, approximately 800 bibliographic units dating from the eighteenth and nineteenth centuries.

The Photography Cabinet: approximately 113,000 bibliographic units – original photographs and illustrated postcards. The collection consists of photographs, albums and illustrated postcards, glass pho-tographic plates illustrating the evolution of photography in Romania. The Romanian photographic art is represented by the creations of Carol Pop de Szathmari, Franz Duschek, Franz Mandy, Jean and Otto Bielig,

17ARTYKUŁY

Fig. 4. Mihai Eminescu - photo by Bernhard Brand, Iaşi. National Library of Romania, Special Collections Department, The Photography Collection

Fig. 5. Bucharest - Calea Victoriei, interwar period. Photo by Joseph Berman. National Library of Romania, Special Collections Department, The Photography Collection


M. Spirescu, M. Wandelman, Anatole Magrin, Nestor Heck, A. Schivert, W. Wollenteit, Cecilia Cavallar, I. Spirescu, A.D. Reiser, B. Brand, Emile Fisher, Iosif Berman.

The Romanian postcard collection features copies of the oldest and best-known Romanian postcards editions, for instance the collection “Greetings from Romania” created by Emile Fisher and W. Wollenteit fea-turing landscapes from the country.

The Cartography Cabinet comprises approximately 4,300 biblio-graphical units – historical, linguistic, ethnographic, demographic, mili-tary, and tourist maps, topographical maps and plans, plans of cities and states, ca. 1,000 geographical, geological, climatic, meteorological, hydro-graphic atlases, books with maps of the soil and the environment which provide important information on both the Romanian and world history.

The following cartographic works are worth being mentioned – due to their rarity, as well as their documentary importance: “Daciarum Moe-siarumque Vetus Descriptio” by Philippus Cliverius, one of the drawings of the Ottoman Empire map entitled “La Moldavie, la Walakie et la Transylva-nie”, three copies, annexes of “Histoire de la Geographie”, entitled “Typus Orbis Terrarum” (Abraham Ortelius, 1587), “Cartographie de Moyen Âge”, with additions. The National Library of Romania holds a copy of the map

Fig. 6. Bucharest - Calea Victoriei, interwar period. Photo by Joseph Berman. National Library of Romania, Special Collections Department, The Photography Collection

19ARTYKUŁY

entitled “Romaniae quae olim Thracia dictate est vicinorumquae regio-num Bulgariae, Walachiae, Syrviae” drawn by Iacobo Castaldo in 1584. The atlases – “Atlas Maritimo de España”, two volumes, 1786, “Schauplatz der Fünf Theile der Welt” by Franz Johan and Joseph von Reilly, 1789 – are also of great historical value. The Audio-Visual Cabinet: gramophone records, discs, CDs, DVDs, music sheets, monographs, etc.

The “Batthyaneum Library” Branch of the National Library, Alba Iulia

The library was established on July 31, 1798 by the Roman Catholic bishop of Transylvania Ignác Batthyány (1741-1798), as a part of a cul-tural foundation originally called Institutum Batthyaniani Albae Carolinae [Batthyani’s Institute in Alba Iulia]. Initially, the Institute included, apart from the library, an astronomic observatory, history and natural science collections, bookbinding and printing workshops designed to support its activities.

In 1782, a year after arriving in Transylvania, Batthyány Ignác bought the library of Cristoforo Migazzi (1714-1803), cardinal-archbishop of Vienna and intimate adviser of the emperor. This acquisition enriched Bishop of Transylvania’s library by over eight thousand volumes of Central and West-ern European origin, including many valuable manuscripts and printed documents of exceptional bibliophile value. These collections were added to the ones originating in Transylvania: after arriving in Transylvania, the bishop took over the small but valuable library collections of some dis-solved religious orders: Jesuits, Trinitarians, Unitarians, Anabaptists (the latter abolished as early as 1783).

The traditional visitatio canonica represented a good opportunity to gather valuable manuscripts and books from the libraries of the visited parishes. The donations by Transylvanian private individuals and institu-tions were another means of enriching Bishop of Transylvania’s library. Bishop Batthyány Ignác’s personal collection was the core of the library of the Batthyani Institute in Alba Iulia and is nowadays the golden collection of the library. The library operated continuously after 1824. In 1951 the library was entitled “The Batthyaneum Documentary Library” and in 1962 it became a subsidiary of the National Library of Romania.

The Library Collections

The publications (the manuscripts collection, together with the old books and the contemporary documents collections) now amount to 72,000 bibliographical units. All collections are encyclopaedic containing signifi cant works in the fi elds of history, philosophy, medicine, mathe-matics, astronomy, etc., though the theological disciplines are dominant.


The collections comprise the works of Greek and Latin classic authors, as well as works by humanists and by the representatives of classicism, romanticism, Enlightenment, and positivism.

As with all libraries including old books collections, most of the works are written in Latin, the language of culture from the Antiquity to the twen-tieth century, although there are works written in European, North Afri-can, and Asian languages and dialects.

From the academic and bibliophile documentation point of view, the most important collection is the manuscript collection. It totals 1,775 bibliographic units that illustrate the European and Transylvanian culture and literature of the ninth to twentieth centuries. The works are in Latin, German, Hungarian, Italian, Spanish, French, Hebrew, Armenian, Arabic, and Turkish. Over a hundred manuscripts-codices are copied on parch-ment and 66 are illustrated.

The international reputation of the library is due to its holding the old-est Western medieval illuminated codex in Romania, i.e. Codex Aureus or Das Lorscher Evangeliar. I. Theil [The Lorsch Gospels. Part I.], as the manu-script is known in the Western literature. It is a fragment of a Latin Four Gospels entirely written and painted with gold ink and plant-derived col-ours on parchment in the scriptorium of the Court school (Schola Palatina) in Aachen (Aix la Chapelle) in 810, following Charlemagne’s order. Das Lor-scher Evangeliar [The Lorsch Gospels] synthesises in a superlative manner the artistic and calligraphic performance of the Carolingian era illustrating the cult for beautiful books.

Among the manuscripts of great bibliophile value: Biblia Sacra (the thirteenth century), Psalterium Davidicum cum calendario (the thirteenth

Fig. 7. Codex Auerus, 9-th century illuminated manuscript, National Library of Romania, Batthyaneum Branch. Photo by E. Tîrziman

21ARTYKUŁY

century), Missale Strigoniense (1377), Horae canonicae latine et gallice alias Codex Burgundus (the fourteenth to fi fteenth centuries), Promissio Andreae Vendramini ducis Venetiarum (1476), etc.

The Incunabula Collection comprises 571 bibliographic units, most of them part of the original book collection of the library, placing the library in terms of the collection size and value on the fi rst position among the Roma-nian libraries that hold collections of this type. 225 publishing workshops or houses that operated in 40 towns or cities are represented in the library collection, including: Venice, Augsburg, Cologne, Nuremberg, Strasbourg, Rome, Milan, etc. The collection preserves works by some of the most prominent printers such as Anton Koberger, Johann Amerbach, Erhard Ratdolt, Nicolas Jenson, Anton Sorg, Johann Zainer, Aldo Manuzio, etc.

The oldest incunabulum is Lucius Apuleius Madarensis’ Opera printed in Rome by the pioneers of the Italian typography Konrad Sweynheym and Arnold Pannartz on February 28, 1469. There are over thirty edi-tiones principes and a large number of rare editions. Among the editiones principes: Macrobius: In somnium Scipionis expositio. Saturnalia (Venezia, Nicolas Jenson, 1472), Tertullianus: Apologeticus contra gentiles (Venezia, Bernardino Benalio, 1494), Lucanus: Pharsalia (Venezia, Juvenis Gueri-nus, 1477), Quintilianus: Institutiones oratoriae (Roma, Giovanni Filippo Lignamine, 1470), etc.

The edition of Ovid’s work Epistolae heroides, printed in Milan by Petrus Martyr on 22 July, 1494, is considered a unique edition as it is not registered by any specialty catalogues. The Batthyaneum Library pre-serves a copy of the fi rst and monumental edition of the works of Homerus printed in Firenze, in 1488, edited by the Cretan Demetrius Kalkondylas, the famous Florentine university professor. This is also the only edition of the fi fteenth century. The collection holds some editions part of the range of Greek printed documents issued by Aldo Manuzio’s printing presses in Venice, such as Theocritus: Idyll (1495), Aristophanes: Comoediae (1498), the only edition of that century, Aristoteles: Opera (1495-1498), fi ve vol-umes folio, an editio princeps and also the most beautiful product of Aldo Manuzio’s press prior to 1500. Many ancient author’s editions published before 1500 are accompanied by philological commentaries by famous humanists illustrating the text criticism, one of the great achievements of humanist philology. Numerous incunabula preserve the original bindings and wood covers wrapped in ornamented leather (cold-pressed), of great artistic and documentary value. The works feature both the old German Gothic binding as well as the specifi c Renaissance binding techniques.

The Old Book Collection printed between 1500 and 1800 in vari-ous European publishing houses or workshops totals 24,000 bibliographic units, 7,950 of which date from the sixteenth and seventeenth centuries. The Batthyaneum Library preserves some of the great productions of Euro-


pean publishing houses by the “dynasties” of scholarly editors and printers who played an important role in the European publishing activity – such as aldina, frobeniana, estienna, plantiniana, and elzeviriana. This contributed to the preservation of the most valuable works of the ancient and modern culture – in stylish editions, handy formats, printed under outstanding graphical conditions. The collections in Alba Iulia comprise editiones princi-pes, original editions or defi nitive editions, editions of complete works, edi-tions of works commented by famous philologists, editions illustrated with woodcuts drawn by famous artists, with artistic and period binding. Over 660 complete or partial editions of the Bible are printed in thirty European, North African and Asian languages and dialects.

Fig. 8. The Bible, printed by Anton Koberger at Nüremberg in 1483. National Library of Roma-nia, Special Collections Department, Old and rare foreign books. Photo by E. Tîrziman

The Transylvanian books printed in Latin, Hungarian, German, and Romanian are particularly represented by the copies printed by Honterus in Braşov, by Heltai and Tótfalusi Kis Miklós in Cluj, etc.

The range of rare Romanian documents preserved by the Batthyaneum Library include: Palia [partial translation of the Old Testament] (Orăştie,

23ARTYKUŁY

1582), The New Testament (Bălgrad [Alba Iulia], 1648), Sicriul de Aur [The Golden Coffi n] (Sebeş, 1683), The Gospel (Blaj, 1765), Îndreptarea Legii [Law Codex] (Târgovişte, 1652), Evanghelia învăţătoare [The Teaching Gos-pel] (Dealu Monastery, 1644), The Psalter (Râmnic, 1743), etc.

Approximately 9,500 old periodicals together with 3,600 new periodi-cals illustrate the journals, magazines, and newspapers with European or local circulation.

The library also preserves other collections of archival or museum value. The archival document collection consists mainly of the archives of the Roman Catholic Capitulum in Alba Iulia and of the Convent of Cluj-Mănăştur (about 17,163 documents), as well as the handwritten corre-spondence of some Roman Catholic bishops of Transylvania (43,081 docu-ments). The archives of the Alba Iulia Capitulum and of the Convent of Cluj-Mănăştur constitute a type of diplomatic sources documenting the history of the medieval Transylvania as resulting from the activity of these institutions from the thirteenth century to the mid-nineteenth century.

The museum collections include: coins (3,735 pieces – Greek, Roman, and Dacian), seals (59 pieces), medals (28 pieces), awards (6), dec-orative medallions (42 pieces), banknotes (238 pieces), ore pieces (3,000 stones, rocks, crystals), molluscs (208 species, 685 items) astronomical instruments (53 pieces), horologes (2), religious art objects (335 pieces), fabric (215 pieces, Catholic service vestments), paintings (100 pieces), prehistoric pieces of the Bronze or Iron Age and antique and medieval pieces (470 items), ex libris (approximately 1,635 pieces).

“Polonica” in the Special Collections of the National Library of Romania

One can undoubtedly speak of a “Polonica” collection part of the Spe-cial Collections of the National Library of Romania both in its headquarters in Bucharest and the one in Alba Iulia: documents of Polish origin, materi-als which were copied, purchased or held by the Poles or which deal with events in Polish history and lives of Polish saints.

The European project “REDISCOVER” in which the National Library of Romania and the National Library of Poland were partners occasioned a bib-liographical investigation on the existence of such a document collection. Of the book collection dating from the fi fteenth to eighteenth centuries and based in Bucharest 223 titles were identifi ed that were either printed on the terri-tory of Poland, or written by Polish authors or are related to the Polish history and culture. A lot of these books deal with the historical relations between the Romanian people and the Polish people. The Historia Alexandri Magni incunabulum, printed in 1489 by Georg Husner in Argentine (Strasbourg) which has handwritten annotations in Latin, English, Italian, and Polish is an example in this regard. The National Library has in its collection of old


foreign books of the sixteenth century six books printed in Krakow. The oldest of them is an edition of Aristotle’s De anima printed in 1512 by the Bavarian typographer Florian Ungler. Another work in the library has the same source: Quaestiones librorum de anima, published in 1513 and Introductorium Astro-nomiae in Ephemerides, 15142. Printers whose works are present in the NLR collections: Hieronymus Vietor who printed in 1521 Chronica Polonorum by the Polish historian, geographer, and astrologer Maciej z Miechowa (Miechow-ita), the Krakow printer Matthaeus Siebeneycher, who printed in 1566 Ecloga I, in qua eat iucunda RD Domino Stanislao Slomovio... – the copy owned by NLR has the coat of arms of Filip Padniewski, bishop of Krakow on the title page. In 1578, the fi rst master printer of Polish origin Maciej Wirzbięta created Sarma-tiae Europeae Descriptio, quam Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Rus-siam... by Alessandro Guagnini, a book containing the arms of Poland and the author’s coat of arms on the last page. The National Library holds four copies of the 1595 edition of Tartariae descriptio, ante hac in lucem numquam edita, cum tabula geographica eiusdem Chersoneus Tauricae, Coloniae Aggripinae: in offi cina Birckmanica (one of them originating in Poland, according to the

2 Book printed by Florian and Wofgang Ungler, work authored by Jan z Glogowa (Glogovien-ses Joannes, 1445-1507), philosopher, geographer, astronomer, and professor at the Krakow University, of German descent.

Fig. 9. Maciej z Miechowa. Chronica Polonorum. Impressum Croccoviae: per Hieronymum Vietorem, 1521. National Library of Romania, Special Collections Department, Old and rare foreign books. Photo by E. Tîrziman

25ARTYKUŁY

stamp ex libris: Rhedigersche Stadt-Bibliothek zu Breslau, Wroclaw) by Marcin Broniowski (ca. 1568-1624), a Polish historian, cartographer, and diplomat.

Another important author, Marcin Kromer (1512-1589), a Polish cartog-rapher, diplomat, historian, and private secretary to two Polish kings (Sigis-mund I and Sigismund II), is represented in the NLR collections by his work De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX, Basileae: ex offi cina Oporiniana, 1568; Coloniae: apud Maternum Cholinum, 1578; Coloniae Agrippinae: in offi cina Birkmannica, 1589 (edition including maps engraved by Wacław Gro-decki and Matthias Strubicz, the offi cial cartographer of King Stefan Batory).

The “Batthyaneum Library” branch in Alba Iulia has 28 medieval manu-scripts on vellum that are directly related to the Polish territory. The main fi eld is religion represented by specifi c works of the fourteenth and fi fteenth centuries, such as Opera theologica, Opera ascetica, Tractatus theologici, Ser-mones, Passionale sanctorum, Compendium statutorum, Regulae perfectionis,

Fig. 10. Homann, Johann Baptist - [Status Regni Poloniae, Moldavia Pars], Nüremberg, 1719, Engraving. National Library of Romania, Special Collections Department, Cartographic mate-rials collection. Photo by E. Tîrziman


synodalium by different authors or copyists, having been copied and stored in various locations. The name of Professor and Bishop Matthaeus of Krakow is often encountered as the author of the treaties (Tractatus teologici, s. XV, a/ Matthaeus de Cracovia ep.: dialogus rationis et conscientiae, two different copies, Tractatus de contractibus, s. XV), along with other names such as Martinus Strebski Polonus OP. AEP. Margarita decreti in his Opera juridica, 1479, or Caspar Druzbicki’s eighteenth-century work Dux in via. The Polish incunabulum printed in Krakow and cataloged as Turrecremata, Johannes de, Expositio Psalterii, Krakow, typographus Turrecrematae Expositio Psal-terii, Kaspar Straube, cca 1476-1477, 150f, INC. V 122, coll. 2. is also worth mentioning as part of the Batthyaneum Library collections.

Fig. 11. Mayer Tobias Mappa Geographica Regni Poloniae es novissimus quotquot funt map-pis specialibus composita, edit. Heritiers do Homann, Nüremberg, 1773, Engraving. National Library of Romania, Special Collections Department, Cartographic materials collection. Photo by E. Tîrziman

27ARTYKUŁY

Fig. 12. Sanson, Nicolas - Estats De La Couronne de Pologne, où sons les Royaumes De Polo-gne, Duches et Provinces De Prusse, Cuiavie, Mazovie, Russie Noire & Duches De Lithuanie, Volynie, Podolie et De l'Ukraine, Paris, 1655, Engraving, National Library of Romania, Special Collections Department, Cartographic materials collection. Photo by E. Tîrziman

Conclusions

The Special Collections held by the two above-mentioned branches of the National Library of Romania are representative not only of the Roma-nian, but also of the European and world culture and civilisation, illustrat-ing the Romanian society on different stages of its evolution, as well as its contacts with the European and Oriental areas. Its collections include extremely valuable documents, testimonies to important national and international historical events; documents refl ecting remarkable cultural contact between different nations; documents of real academic, artistic, and patrimonial value. The library permanently acts towards the presen-tation and valorisation of its documentary heritage by means of editorial and digitization projects so that the Romanian cultural heritage should be added to the universal cultural heritage which it is naturally connected to.


Bibliography

Andreescu, Anca, Constantin, Letiţia and Jaklovsky, Mariana. Donaţii şi donato-ri în Biblioteca Naţională a României: 1998-2008. Revista Bibliotecii Naţiona-le a României, 14(2): 2008: 24-34.

Biblioteca Naţională a României. ‚Raport de activitate’ (2008, 2009, 2010, 2011, 2012) http://www.bibnat.ro/Raport-de--activitate-anual-s5-ro.htm accessed 16 November 2013.

Dârja, Ileana. Biblioteca Batthyaneum- Alba Iulia. Informare şi Documenta-

re: lucrări ale sesiunilor profesionale, 2007, Bucureşti, Editura Bibliotecii Na-ţionale a României, 2007, pp. 138-141.

Dumitran, Adriana. Arhiva istorică a Bi-bliotecii Naţionale a României: un por-tret. Revista Bibliotecii Naţionale a Ro-mâniei, 15(1-2): 2009: 23-28.

Dumitran, Adriana and Stoleru, Dorina. ‚Proiectul Rediscover - documente po-loneze din colecţiile Bibliotecii naţiona-le a României: cercetare documentară’ (unpublished work, 2013).

Fig. 13. Ruprecht, Marx-Abraham - Prospectus de Warsoula Sedes Regla in Polonia, ed Fistula Fluvium, Augsburg, 1760. National Library of Romania, Special Collections Department, Engravings collection. Photo by E. Tîrziman

29ARTYKUŁY

Hendre-Biro, Doina. ‚Fond Polonica la Bathyaneum: cercetare documentară’ (unpublished work, 2013).

Hendre-Biro, Doina. Starea de conserva-re a manuscriselor şi a incunabulelor la Biblioteca Batthyaneum. Revista de conservare şi restaurare a cărţii, 3(3): 2010: 13-21.

Nemeş, Doina. Colecţii speciale - prezenta-re. Informare şi Documentare: lucrări ale sesiunilor profesionale, 2007. Bucu-reşti, Editura Bibliotecii Naţionale a Ro-mâniei, 2007, pp. 105-108.

Tîrziman, Elena. Biblioteca Naţională a Ro-mâniei - obiective şi perspective în valorifi -carea patrimoniului cultural = The National Library of Romania - goals and perspec-tives in valorising the cultural patrimony. Studii de Bibliologie şi Ştiinţa Informării. Library and Information Science Rese-arch, 13(12): 2008: 11-23 (ro) : 24-37(eng).

Tîrziman, Elena. The National Library of Romania Contribution to Representative European Projects – TEL, Manuscripto-rium, ENRICH. Les Annales de l’Uni-versité “Valahia” de Târgovişte, Section Sciences Economiques, 13(21): octom-brie 2008: 384- 392.

Tîrziman, Elena. Patrimoniul documentar refl ectat în colecţiile speciale ale Biblio-tecii Naţionale a României. Conferinţele ASTREI. Sibiu, Editura Bibliotecii Jude-ţene Astra, 2011.

Ţilică, Dana Silvia. Colecţia de carte bi-bliofi lă românească: rarităţi. Informare şi Documentare: lucrări ale sesiunilor profesionale 2007. Bucureşti, Editura Bibliotecii Naţionale a României, 2007, pp. 109-115.

Elena TîrzimanZbiory Specjalne Rumuńskiej Biblioteki Narodowej

Streszczenie

Biblioteka Narodowa Rumunii gromadzi dwie kolekcje historyczne, znajdujące się w Bukareszcie i w Alba Iulia, to oddział "Batthyaneum Library", utworzony w 1798 przez biskupa katolickiego Transylwanii Ignacego Batthyány (1741-1798). Trzon zbiorów specjalnych w Bukareszcie stanowiło wiele archiwaliów, które należały do rumuńskiej Biblioteki Athenaeum, a kolekcja powiększała się dzięki zakupom, darowiznom i wymianom zbiorów. Jedną z części zbiorów specjalnych są "Polonica", na które skladają się to dokumenty polskiego pochodzenia, dzieła, które zostały skopiowane, nabyte lub posiadane przez Polaków lub które dotyczą wydarzeń polskiej historii i żywotów polskich świętych.

Słowa kluczowe: Biblioteka Narodowa Rumunii, zbiory specjalne, polonica

GABOR FARKAS FARKASOrszágos Széchényi Könyvtár

CHRONICA HUNGARORUM IN SILESIA.THE FIRST PRINTED BOOK IN HUNGARYAND THE SILESIAN THREAD


„Finita Bude anno Domini MCCCCLXXIII in vigilia penthecostes: per Andream Hess” – It was completed by Andreas Hess in Buda in 1473 A.D., the day before Pentecost [Chronica Hungarorum]. The history of printing in Hungary started with this closing line (colophon) of the Buda Chronicle. The small folio containing 70 leaves (133 printed pages) has survived in ten copies.

We have some important information concerning the printer. Judging by his name Andreas Hess was a typographer of German origin, who worked as an assistant in Georg Lauer’s printing offi ce in Rome1. Hess arrived in Buda in late spring, 1471 at the invitation of László Kárai2, provost of the Cathedral of Buda, to create the fi rst Hungarian incunable with the cast types brought from Italy. However, all we know about Hess we know from his book. He completed his work on June 5th, approximately two years after arriving in Buda. We have an indirect explanation for this delay which is related to his frank confession, that for a long time he had wondered to whom to dedicate his book [Chronica Hungarorum, transl. Horváth János, p. 3].

Undoubtedly, the spiritus rector of Hungarian printing was János Vitéz (c.1408–1472), Archbishop of Esztergom. Vitéz always receptive to techni-cal innovations, must have been captured by the idea of reproducing books in many copies with the help of a set of movable cast types. In addition, the bibliophile Vitéz, when founding the University of Pozsony (today: Brati-slava) in 1465, must have been aware of the fact that books in suffi cient numbers were of vital importance for education [Gabriel, 1969, pp. 37-50].

1 The printing workshop of Georg Lauer had printing activity between 1470–1482 in Rome. [Clavis Typographorum Librariorumque Italiae 1465–1600, p. 196].

2 László Kárai lived from the fi rst half of the 15th century to before 1488 in Buda, worked as a provost, and a vice-chancellor between 1473–1483. Hess mentioned Kárai: Chronica f. 2r „Ladislaum praepositum ecclesiae Budensis”.

31ARTYKUŁY

The following timeline can presumably be drawn up: László Kárai as a delegate in Rome in the autumn of 1470 invited Andreas Hess to Buda upon János Vitéz’s request. The typographer did not count as a young assistant by that time since, as he put it in the dedication of the Chronica: „I have made considerable progress”3 in printing. Hess must have received an attractive offer promising privileges, the opportunity to establish his own offi ce, fi nancial support and guaranteed orders. However, the situa-tion dramatically changed in Hungary from the second half of 1471, as the relationship between the King of Hungary and the Archbishop of Eszter-gom deteriorated so much that apparently they even came to blows [Engel, 2001, p. 318; Kubinyi, 2008, pp. 91-93]. The last straw was when the Archbishop offered the Hungarian throne to the son of the Polish Casimir IV Jagiellonides.4 Although King Matthias (1443–1490) reconciled with János Vitéz before the Christmas 1471 (a minor victory won by the younger Casimir at a battle in Upper Hungaria must have played a part there), a few months later, in March 1472 the archbishop was already under house arrest in Esztergom where he stayed until his death in August [Foldesi, 2008, p. 103]. The establishment of the fi rst printing offi ce in Hungary, however, did not start the way Hess had hoped.

Although we do not have any contemporary sources concerning the reception of the Chronica based on the provenance of the surviving copies, we can say that the book was primarily distributed in the Central Euro-pean region. One of the ten copies had a very special history. Andreas Hess, the typographer of Buda naturally had no idea one day a copy5 of his book would travel overseas, to the Library of Princeton University, New Jersey founded in 1746. Out of the dozen libraries at Princeton Campus it is the Firestone Library that keeps the oldest and most valuable incu-nabula. It is here one can fi nd the famous Scheide Library, considered as the most beautiful private collection in America thanks to the bibli-ophilism shared by the Scheide family (grandfather, son and grandson) [Axtell, 2006, pp. 472-473]. Along with the valuable Ludwig van Beethoven, Johann Sebastian Bach and Abraham Lincoln manuscripts their collec-tion of early printed books is also outstanding: one can fi nd copies of the four oldest printed Bibles as well as rare old books on America from the sixteenth century [Needham, 1976, pp. 85-108].

The Buda Chronicle may have been of interest to its former owners through the centuries, not just due to the position it held in the history of European printing, but also because of its artistic rubrication. The Prince-ton copy was illuminated throughout by a contemporary illuminator. The

3 Chronica f. 2r „pro voto meo aliquantisper profecissem.” [The fi rst leaf is blank.]4 Saint Casimir (1458–1484), was a crown prince of Poland, who became a patron saint of

Poland.5 Princeton, Scheide Library, WHS S2.11A.


initials and the double dots, used instead of commas and painted in red ink, all praise the artistry of its illuminator, who put the centred titles in boxes and decorated them with ribbons. He painted a monk above the colophon, also in red ink. This playfulness can be witnessed in the chapter on the twelfth century: here one can see an elegantly depicted stork stand-ing on an anvil, with its beak pointing to the title of the chapter. The page with the dedication and the one detailing the Biblical beginnings are also beautiful to behold. The initial P of this latter page is painted in several col-ours and decorated with trailers. Since the book is severely cropped – the Princeton Buda Chronicle copy is the smallest among the ones known – not only have important marginalia been lost or become indecipherable but parts of the decoration are also gone, for example the hind part of the stork mentioned above. In the book there are two additional fi ne bird depictions, probably having the function of nota bene.

How could a copy of the Chronica Hungarorum get from the workshop set up in the Royal Palace in Buda to one of the oldest and most prestig-ious university libraries of the United States of America? The fi rst clue is provided by a note underneath the dedication to László Kárai: „Mgr. Johann Czuly from Glogau of Upper Silesia.”6 According to this note the former Polish owner of this book („czuły” means sensitive in Polish) lived in Głogówek (Upper Silesia) in the sixteenth century. Two painted coats of arms decorating the fi rst page may have belonged to him. One is smaller with a golden cross on black background, the other somewhat bigger with an antlers-like form set above green hills in three parts in a blue fi eld and a vertically divided red-gold-red shield. A former owner in the fi fteenth century also made marginalia in the incunable in coal black ink, highlighting the contents, underlining some of the text and sometimes refl ecting on the words. From time to time he made a note in the margin of something he found worth noting, for example about the river Togata: „Another big river is called Togata, starts in the country of the Scythians and is meandering through deserted forests, moorlands and snow cov-ered mountains where the sun never shines; fi nally it arrives in the land of Irkania and turns towards the North Sea.”7 The fi fteenth century reader of the Chronica may not have been aware of the old Hungarian name of the river Irtysh and found strange its similarity with the Latin word togata meaning ‘Roman comedies’. He may have taken it for a mistake and cor-rected it in the margin to „togala”.

6 Chronica f. 2r „M(agister) Joannis Czuly Ab ober Glogaw(iae) Siles(iensis).” Głogówek of Upper Silesia (Oberglogau in German) can easily be confused with Głogów of Lower Silesia (Glogau in German).

7 Chronica f. 3v „Alter vero fl uvius nomine Togata valde magnus, in regno nascitur Scitico-rum, qui per silvas vadit desertas paludes, et montes niveos ubi sol nunquam lucet, discur-rens intrat tandem in Ircaniam, et ibi vergit in Mare Aquilonis.”

33ARTYKUŁY

It is also worth noting that the name of Zeiselmauer (in the mar-gin it is „Czeislmaur”), a village in Lower Austria is highlighted: „After they [the Huns] had been faced with the Romans’ courage and military prowess they reassembled their troops and turned towards the town of Tolna where their enemies were gathering. Allegedly Detrik and Matrinus confronted them at Cezmaur and during a nine-hour-long battle which started in the morning, the Romans were defeated.”8 When enlarging the note one can see clearly that the word „Cezmaur” was surrounded by dots by its reader. The place where the Romans were defeated was Tulln an der Donau, merely 6 miles away from Zeiselmauer, which was mistaken for the similarly named town of Tolna9, also upon the Danube in Hungary (civitas Tolna or civitas Tulna). The manuscript Andreas Hess had used must have preserved the name of the Austrian Tulln in a corrupted form. The presumably Hungarian scribe must have known the Hungarian town only and not heard of the Austrian one. This is probably how the name Tolna was three times mistakenly included in the fi rst folio; the fourth time the mistake was recognized and corrected by someone, maybe László Kárai, well-versed in the geography of Hungary. In the light of this another detail relating to the former owner of the incunable gives food for thought. He underlined the part which said that Tolna was considered a town of Pannonia (‘urbes Pannoniae computata’), then underlined the part of the sentence where it was stated that Tolna was at three days’ march from Vienna (‘tres rastas distat a Vienna’): „When seeing how much damage his troops suffered during the battle, on the second day of the battle Detrik marched towards the town of Tolna, which was then considered a town of Italians among the towns in Pannonia. The town of Tolna is situated in Austria, three days’ march from Vienna.”10

Does not this highlighting indicate that the former owner of the incu-nable recognized the misprint, namely that the town of Tulln in Lower Austria is the one which is three rastas away from Vienna? The Hungarian translation of „three days” is also problematic. The two Austrian towns, Tulln and Vienna are 19 miles from each other. If calculating with contem-porary German measure (germanische Rasta) then it is not even 9 miles (3 X 4900 metres). But if it calculated in old Hungarian miles (3 X 8937,4 metres), which would be obvious in a Hungarian chronicle, then the dis-

8 Chronica f. 5r „Experientes igitur in prelio precesso animositatem Romanorum, et ar-morum paraturam resarcito exercitu, versus Tolnam civitatem, ubi se inimici eorum col-legerunt, Huni perrexerunt. Contra quos Detricus cum Matrino in Cezmaur dicitur occurrisse et a mane usque ad nonam preliantes, Romani sunt devicti.”

9 Tolna (Tolnau in German) is a Hungarian town, which lies 84 miles south of Budapest, on the right-bank of the Danube.

10 Chronica f. 3r „Videns autem Detricus tantam cedem accidisse sui populi in prelio, post congressum, altera die perrexit versus Tolnam civitatem, que tunc erat civitas Latinorum inter urbes Pannoniae computata. Tolna civitas est in Austria, tres rastas distat a Vienna.”


tance between the two towns would be more or less correct. There are only two copies where Hess failed to correct Tolna to Tulln. In the Princeton copy the correction (civitatem tullinam) was made at the section where the Buda Chronicle relates the victorious military campaign of the Hungarian King Samuel Aba (†1044) in 1042, invading Austria as far as Tulln.

The former owners of the copy of Paris were also misled by the name of Tulln an der Donau. A note written by Georgius Biccius can be found in the margin of the left-hand side of the page: „hodie vocant Tulnerfeld” which means ’in our days it is called Tulnerfeld’. The geographic region (Tullnerfeld) is mistaken for the name of the town (Tulln). Another for-mer owner, perhaps in sixteenth century, wrote in the right-hand mar-gin: „Tolna, ubi sanctus colomanus martirio coronatus est” which means ’Tolna, where Saint Coloman was crowned for a martyr’. This is incorrect, because according to legends Saint Coloman (†1012), a monk of Irish origin, was murdered in Stockerau, Lower Austria and not in Tulln, on the southern bank of the Danube. However according to the Chronicle of Anonymus Leobiensis11, Saint Coloman was arrested near Tulln because he was accused of being a spy. The Chronica Austriae was written by Thomas Ebendorfer12 in which the author took over this story from Anon-ymus Leobiensis „Cumque in Austriam devenisset prope circa Tulnam detentus est pro scipulatore Bohemo” [Scriptorum rerum Austriacarum, 1721-1745, p. 765], „prope Tullnam ut proditor regionis a Sclavis et Bohemis tunc patrie offensis transmissus detinetur” [Niederkorn-Bruck, 1992, p. 14].

Finally we could add that the fi rst owner of the Princeton copy was mostly interested in the stories of the Hunnic-Hungarian legends and, with a few exceptions, left the period of the Hungarian kings mostly unmarked. Here there are no underlining or indicatory drawings on the pages. The marginalia made by another hand is clearly more recent, because they seem to be from the sixteenth century and may have been made by Czułi of Silesia mentioned above. In the Chronica Hungarorum he highlighted the explanation of the name of Tata13 in West Hungary. According to the Buda Chronicle (a fi ctitious) Count Deodatus founded the Benedictine abbey in Tata. It was him, accompanied by Adalbert (c.956–997), the bishop of Prague who christened Saint Stephen, King of Hungary. Stephen, on his turn out of respect for his Godfather, did not address him by his name but called him tata.14 Later the name of Deodatus was no longer fashionable

11 Anonymus Leobiensis was a clericman in 14th century, a native of Leoben in upper Sty-ria, lecturer at the Dominican monastery in Vienna.

12 Thomas Ebendorfer (1388–1464) was an Austrian historian, professor, and statesman.13 Tata (Dotis in Latin) is a town in northwestern Hungary, which lies 44 miles west of Bu-

dapest.14 A pun, diffi cult to translate, here the word would be a nickname for an old man.

35ARTYKUŁY

and the place was (beginning of underlining:) „called Tata. That is why the monastery was also called like that.”15

Unfortunately the ownership of the Princeton copy following the six-teenth century cannot be reconstructed. We can assume that its subse-quent owners were not Hungarian and the incunable was probably kept within the region of Silesia, maybe in a private collection. Somehow the book was then acquired by Friedrich Georg Henrici (1844–1915), Lutheran church historian and lecturer at the turn of the nineteenth and twentieth centuries, whose grandson sold the incunable treasured by the family at auction after the fall of the Berlin Wall in 1990. At the auction organised by Hartung & Hartung in Munich the Buda Chronicle was sold at the record price of 420,000 Deutschmarks. Later on a renowned book collector, the youngest William H. Scheide bought it from the Kraus Company, presum-ably in January, 1991 for his library.

His grandfather, William T. Scheide (1847–1907), who had made a for-tune in the oil business, retired in his forties and could afford to devote the last third of his life to bibliophilism. He bought the fi rst book of his library when he was eighteen as a young telegrapher at the Pittsburgh Railroad Com-pany [Boyd, 1947]. The oldest Scheide, initially an omnivoreous bibliophile, soon specialised and, as an admirer of Italy his attention turned to medieval documents, manuscripts and incunabula. His son, John H. Scheide (1875–1942) who proved to be inept for business, systematically enriched the by then quite prestigious collection. The Scheide son, a graduate of Princeton in 1896, became one of the most important book collectors of America in the 1920s and 30s. The grandson, William H. Scheide (1914–2014), musician and researcher of Bach added not only valuable original scores to the col-lection, but acquired special Bible editions as well [Wolf, 1976, pp. 67-71]. Finally in 1959 the library was moved from the family residence in Titus-ville, Pennsylvania to the Firestone Library mentioned above, thanks to the youngest Scheide who is also a Princeton graduate (1936).

The most distant copy of the Buda Chronicle, as a part of the Scheide private collection, is in good company with the beautiful Bible editions of the fi rst masters of European printing: Johann Gutenberg, Johann Mentelin, Albrecht Pfi ster, Johann Fust and Peter Schoeffer [Goff, 1973, pp. 72-84].

15 Chronica f. 13r „sed Tata extitit vocitatus unde etiam ipsius monasterium taliter est vo-catum.”


Bibliography

Axtell J. (2006), The Making of Princeton University, From Woodrow Wilson to Pre-sent. Princeton.

Boyd J. P. (1947), The Scheide Library; a Summary View of its History and its Outstanding Books, together with an Ac-count of its Two Founders; William Tay-lor Scheide and John Hinsdale Scheide, [S. l.], Priv. Print.

Chronica Hungarorum, Budae, per Andre-am Hess, in vigilia Penthecostes, 1473. – 2° 67 ff. (GW 6686).

Chronica Hungarorum (1973), transl. Ho-rváth János, ed. Soltész Zoltánné, Bu-dapest.

Clavis Typographorum Librariorumque Ita-liae 1465–1600 (1980), ed. Gedeon Bor-sa, I–II, Budapest.

Engel P. (2001), The Realm of St Stephen, A History of Medieval Hungary 895–1526, London-New York, N.Y., (Interna-tional library of historical studies).

Földesi F. (2008), A Society of Scholars and Books. The Library of János Vitéz, in: A Star in the Raven’s Shadow, János Vitéz and the Beginnings of Humanism in Hun-gary, Exhibition organised by the Natio-nal Széchényi Library, 14th March – 15th June 2008, [curator of the exhib. Ferenc Földesi], Budapest, Nat. Széchényi Libr.

Gabriel A. L. (1969), The Mediaeval Univer-sities of Pécs and Pozsony, Commemo-ration of the 500. and 600. Anniversary of their Foundation: 1367–1467–1967, Frankfurt am Main.

Goff F. R. (1976), Johann Gutenberg and the Scheide Library at Princeton. „The Princeton University Library Chronicle”, vol. 37, pp. 72–84.

Kubinyi A. (2008), Matthias Rex, Buda-pest.

Needham P. (1976), Incunabula, Bibles and Early Americana in the Scheide Li-brary. ”The Princeton University Library Chronicle”, vol. 37, pp. 85–108.

Niederkorn-Bruck M. (1992), Der heilige Koloman, Der erste Patron Niederöster-reichs. Wien (Studien und Forschungen aus dem Niederösterreichischen Insti-tut für Landeskunde, 16).

Scriptores rerum Austriacarum, ed. Hiero-nymus Pez, I–III, Lipsiae-Ratisbonae, Gleditsch-Bader, 1721–1745, I.

Wolf E. 2nd (1976), In the Mainstream of American Book Collecting. „The Prince-ton University Library Chronicle”, vol. 37, pp. 67–71.

37ARTYKUŁY

Gabor Farkas FarkasChronica hungarorum na śląsku.

Pierwszy druk na ziemiach węgierskich oraz śląski ślad

Streszczenie

Gdy Andreas Hess publikował „Kronikę Budy” 5 czerwca 1473 na Zamku Królewskim, miał poczucie ważności tego przedsięwzięcia. Chronica Hungarorum opowiada w języku łacińskim historię Madziarów od ich mitycznych początków, do koronacji króla Mathiasa w 1458 r. Wiadomo o dziesięciu egzemplarzach, które przetrwały w różnych częściach całego świata, dwa z nich znajdują się na Węgrzech, a pozostałe są przechowywane w różnych kolekcjach. Według najnowszych badań, János Vitéz, arcybiskup Esztergom zaprosił Andreasa Hessa (który prawdopodobnie był pochodzenia niemieckiego) z Rzymu do Budy w końcu 1470 r., w celu utworzenia drukarni na Węgrzech. Jednak Vitéz popierając dążenia do tronu węgierskiego księcia Kazimierza Jagiellończyka, stracił tę protekcję. Arcybiskup wziął udział w spisku przeciwko królowi Mathiasowi (jesienią 1471 r.), wkrótce po tym zmarł (w areszcie domowym, w sierpniu 1472r.). Publikacja kroniki utrudniła tocząca się wojna domowej. W artykule przedstawiono pełną historię egzemplarza z Uniwersytetu w Princeton, czyli jego pochodzenie, właścicieli, marginalia (także o charakterze ludycznym). Ponadto, przedstawiono nieznane okoliczności, dotyczące powstania wczesnych druków węgierskich.

Słowa kluczowe: Biblioteka Narodowa Széchényi'ego, zbiory specjalne, inkunabuły, Chronica Hungarorum

AGNIESZKA BORYSOWSKAUniwersytet Szczeciński

KODEKSY RĘKOPIŚMIENNE DAWNEJ BIBLIOTEKI KAPITULNEJW KAMIENIU POMORSKIM. ZARYS DZIEJÓW KOLEKCJI


Dzisiejsi mieszkańcy Pomorza Zachodniego są materialnymi i kultu-rowymi spadkobiercami wcześniejszych mieszkańców tych ziem, legitymu-jących się przynależnością do odrębnego, nieistniejącego już dziś organi-zmu państwowego, jakim było księstwo pomorskie1, pozostające przez ok. 500 lat pod rządami dynastii Gryfi tów. Zarówno losy księstwa, jak i sprzę-żone z nimi dzieje biskupstwa w Kamieniu Pomorskim, którego średnio-wieczny księgozbiór jest przedmiotem opisu w niniejszym tekście, odsy-łają nas swymi początkami do XII w. Wówczas to Kamień Pomorski stał się tymczasowo stolicą księstwa władanego przez pierwszego poświadczo-nego źródłami Gryfi tę, Warcisława I, a od 1176 r. – przeniesioną z Wolina (w związku ze zniszczeniami po najazdach duńskich) siedzibą biskupstwa. Z niewielkiej parafi i Kamień przekształcił się w stolicę diecezji i to diece-zji bezpośrednio zależnej od Watykanu. W tym samym czasie powstała kapituła i położono kamień węgielny pod budowę katedry. Z biegiem lat wykształciły się poszczególne urzędy diecezjalne, powstała szkoła i skryp-torium katedralne. Dzięki temu średniowieczny Kamień stał się nie tylko najważniejszym ośrodkiem religijnym, ale i głównym skupiskiem życia umysłowego na Pomorzu.

Księgozbiór gromadzony w bibliotece kapitulnej, na ile można go ocenić na podstawie ocalałych egzemplarzy i przekazów, stanowił typowy przykład późnośredniowiecznej książnicy katedralnej. Składały się na niego przede wszystkim księgi do służby Bożej (brewiarze, psałterze), komentarze teo-logiczne i fi lozofi czne, traktaty z zakresu prawa kanonicznego i cywilnego, zbiory kazań i mów okolicznościowych, a niekiedy także teksty literackie

1 Tereny te na przestrzeni dziejów podzielone były na dzielnice rządzone przez poszczegól-nych Gryfi tów, w pewnych zaś okresach – zjednoczone we wspólne księstwo pomorskie.

39ARTYKUŁY

wplecione w treść kodeksów wielotematycznych2. Sądząc po podpisach i mar-ginaliach, część ksiąg przywieźli ze sobą duchowni pomorscy studiujący za granicą: w Pradze, Wiedniu, Bolonii [Kopiści, 1993, s. 19–20, 52–53]. Pewien zasób kodeksów powstał też na pewno na Pomorzu: w Anklam, Greiswal-dzie, Deminie, Kamieniu Pomorskim, Szczecinie, Trzebiatowie [Kopiści, 1993, s. 22–23, 26, 44]3.

W pierwszym okresie swej historii księgozbiór ten miał charakter czy-sto użytkowy. Część ksiąg wykorzystywano w liturgii, inne dostarczały wie-dzy i informacji niezbędnych duchownym zgromadzonym wokół kapituły. Niektóre egzemplarze wykorzystywano także jako kronikę wydarzeń życia kapituły, np. na ostatniej stronie zachowanego do dziś w Książnicy Pomor-skiej kodeksu o sygn. Cod4 (XV.45), odnajdujemy (częściowo trudne już do odczytania) wpisane przez wiele rąk nekrologi duchownych kamieńskich. Z pewnością stopień wykorzystania tego księgozbioru w codziennych stu-diach malał wraz z latami, przy czym najistotniejszym powodem zmniej-szającej się frekwencji czytelniczej musiała być konkurencyjność doku-mentów drukowanych. Trzeba bowiem dodać, że wiele spośród kodeksów kamieńskich zostało spisanych kursywą gotycką4, której dukt, a także sto-sowane skróty, w dużej mierze zależały od przyzwyczajeń poszczególnych kopistów i niekiedy znacznie utrudniały czytelność tekstu. Z rozmaitych przekazów, a także z faktu materialnego istnienia egzemplarzy o prowe-niencji kamieńskiej, możemy wnosić, że biblioteka kapitulna zgromadziła także spory zasób inkunabułów [Dąbrowski i Lec, 2005, s. 57–60; Böhmer, 1824, s. 90–91]. Księgi te, przynajmniej częściowo, powtarzały w formie drukowanej treści zapisane w kodeksach (np. komentarze do Sentencji Pio-tra Lombarda). W pierwszej połowie XVI w. do owych aspektów formalnych, które wpływały na zmniejszenie użytkowego charakteru kodeksów, doszły kolejne – związane bezpośrednio z częściową dezaktualizacją ich treści.

Stało się to po reformie wyznania. 13 grudnia 1534 r. sejm w Trzebia-towie rozpoczął ofi cjalne wprowadzanie reformacji na Pomorzu. W kolejnym roku książęta pomorscy przyjęli na podległych sobie ziemiach luteranizm jako religię państwową. Ta decyzja miała istotny wpływ na losy kapituły i jej biblio-teki. Po śmierci ostatniego katolickiego biskupa (1544 r.), książęta pomorscy, jako ofi cjalni zwierzchnicy nowego Kościoła ewangelickiego, obsadzali diece-zję protestanckimi biskupami, a od 1556 r. – sami zaczęli zajmować to stano-wisko. Pierwszym księciem-biskupem pomorskim został Jan Fryderyk.

2 Zob. np. zachowany w zbiorach Książnicy Pomorskiej kodeks o sygn. Cod6 (XV.47), który na k. 118v–180, zawiera odpis listów literackich Francesca Petrarki, znanych pod tytułem Epistolae familiares.

3 Zob. też zachowany w zbiorach Książnicy Pomorskiej Cod2 (XV.43), k. 216 r: „Completus est liber ecclesiasticus et rubricatus in Tanglim per me Henninghum Kukan anno domini MCCCCLXIII die Martini expulsionis mee de Stettin anno IIIo”; Tanglim to dawna nazwa Anklam.

4 Zob. np. zachowane w Książnicy Pomorskiej Cod3 (XV.44), Cod5 (XV.46), Cod6 (XV.48).


Istnieje hipoteza, że w okresie sprawowania przez książąt pomorskich funkcji biskupów kamieńskich, część księgozbioru kamieńskiego mogła przeniknąć do tworzonych przez nich bibliotek [Szajko, 1995, s. 10–11]. Jan Fryderyk był jednym z pierwszych Gryfi tów planowo powiększających swój księgozbiór. Z kilku kolekcji, jakie po sobie pozostawił, najbardziej interesująca w kontekście naszych dociekań jest biblioteka dworska usy-tuowana na zamku w Szczecinie5, którą ocenia się na ok. 540 tomów. Najpokaźniejszy zbiór, ok. 350 ksiąg, stanowiły w niej dzieła teologiczne, wśród których, obok tytułów proreformacyjnych, odnajdujemy także zbiór tekstów greckich i łacińskich Ojców Kościoła oraz przykłady teologicznego piśmiennictwa średniowiecznego – księgi te na pewno przedostały się tu ze zsekularyzowanych zbiorów kościelnych [Blumenthal, 1937, s. 13–16]. Można przypuścić, że w zasobie tym mogły się znaleźć także jakieś kodeksy kamieńskiej biblioteki kapitulnej, gdyż Jan Fryderyk, jako tytularny biskup kamieński, miał prawo do dysponowania majątkiem biskupstwa i z możli-wości tej z pewnością korzystał, przejmując m.in. część kosztowności prze-chowywanych w skarbcu katedralnym [Kochanowska, 2004, s. 22–23].

Kiedy Jan Fryderyk został księciem szczecińskim, stolec biskupi prze-szedł na jego brata, Kazimierza, który zajmował go przez prawie 30 lat (1574–1602). Również on pozostawił po sobie pewien zasób ksiąg (ok. 130), wśród których znalazła się dydaktyka teologiczna, pisma ulotne, trochę dzieł historycznych i prawniczych, a także dzieła odpowiadające osobistym zainteresowaniom księcia: myślistwu i rybołówstwu, tj. różne księgi pta-ków, zwierząt i prace z zakresu weterynarii.

Obydwie biblioteki książąt-biskupów zostały po ich śmierci włączone do zbiorów ich brata, księcia szczecińskiego Filipa II, najbardziej zasłu-żonego spośród Gryfi tów dla rozbudowy biblioteki książęcej [Blumenthal, 1937, s. 20-47]. Wynikało to m.in. z zamiłowań naukowych ponadprze-ciętnie – jak przekazują historycy – wykształconego władcy. Jak się ocenia, odziedziczone po Janie Fryderyku i Kazimierzu oraz w niewielkim stop-niu po innych krewnych, księgi stanowiły ok. 1000 woluminów biblioteki Filipa II. On sam, poprzez zakup, wymianę i dzięki darowiznom powiększył ją ponad trzykrotnie – do rozmiarów ok. 3500 woluminów. Kolekcję biblio-teczną księcia, który m.in. na jej potrzeby rozbudował zamek w Szczecinie o dodatkowe skrzydło, ocenić można na podstawie inwentarza sporządzo-nego po śmierci jego brata, ostatniego Gryfi ty, Bogusława XIV (zm. 1637 r.). Szczególnie godne uwagi są w tym spisie informacje o pokaźnym zbiorze Pisma św., które Filip II z zamiłowaniem badał. Na kolekcję tę składały się Biblie wydawane w różnych krajach i w wielu językach europejskich, obok protestanckich, także katolickie, a nadto słowniki biblistyczne, konkor-dancje i pewna liczba Biblii rękopiśmiennych – w tej części zasobu mogły

5 Po podziale księstwa w roku 1569 Janowi Fryderykowi przypadło księstwo szczecińskie.

41ARTYKUŁY

się znajdować jakieś egzemplarze kamieńskie, zwłaszcza że w późniejszych spisach dawnej biblioteki kapitulnej, a także wśród zachowanych wolu-minów, w zasadzie nie ma ksiąg Pisma św.6, z pewnością przecież licznie reprezentowanych w średniowiecznej stolicy religijnej Pomorza. Być może dość wcześnie (jeszcze w XVI w.) opuściły one swoją macierzystą biblio-tekę. Śladem potwierdzającym fakt takich przesunięć w obrębie księgo-zbiorów jest opisany przez XIX-wiecznego badacza, Wilhelma Böhmera, autora rozprawy De Pomeranorum historia literaria, pergaminowy kodeks z roku 1478. Księga ta, zawierająca żywot św. Ottona Apostoła, przecho-wywana była w kościele św. Jakuba w Szczecinie (w 1824 r.), Böhmer [1824, s. 24–25] miał jednak co do niej przypuszczenia, że wcześniej była kodeksem kamieńskim.

Stworzona przez Filipa II biblioteka książęca przetrwała w pozostawio-nym przez swego twórcę kształcie tylko dwadzieścia lat, do śmierci ostat-niego władcy księstwa pomorskiego, Bogusława XIV (1637 r.). U progu XVII w. nic nie zapowiadało jeszcze wygaśnięcia dynastii i tym samym – upadku państwa pomorskiego oraz dalszych komplikacji dziejów kapituły kamieńskiej. Książę szczeciński Bogusław XIII pozostawił liczne potomstwo płci męskiej, syna (Filipa Juliusza) doczekał się także jego brat, Ernest Ludwik. Jednak już żaden z sześciu męskich przedstawicieli dynastii, którzy osiągnęli dojrzałość w pierwszych latach XVII w., nie pozostawił następców. Zgon Bogusława XIV zakończył okres niezależności państwowej Pomorza. Na mocy pozostawionego przez niego testamentu, spadkobiercą księstwa miała być Brandenburgia. Jednak w związku z toczącą się wojną trzydzie-stoletnią, jeszcze za życia ostatniego Gryfi ty jego ziemie pozostawały pod faktyczną okupacją szwedzką. Postanowienia pokoju westfalskiego (1648), kończącego trzydziestoletni konfl ikt wojenny, podzieliły tereny przez ponad pięćset lat podległe Gryfi tom pomiędzy monarchę szwedzkiego i elektora brandenburskiego. Szczecin, a wraz z nim i siedziba Gryfi tów z dobudo-wanym skrzydłem zachodnim chroniącym zbiory biblioteczne, przeszedł w ręce szwedzkie. Dawni badacze przekazują jednak, że siostra ostatniego księcia pomorskiego, Anna von Croy, wybrała po śmierci brata z biblioteki książęcej część ksiąg do własnych zbiorów [Blumenthal, 1937, s. 47].

Syn Anny, Bogusław Ernest von Croy, był ostatnim biskupem kamień-skim z rodu Gryfi tów. Na mocy postanowień pokoju westfalskiego biskup-stwo kamieńskie po jego śmierci miało zostać rozwiązane. Jednak Bogusław Ernest jeszcze za życia, w roku 1650, zrzekł się za odszkodowaniem tytułu biskupiego oraz praw do biskupstwa na rzecz wielkiego elektora brandenbur-skiego. Na marginesie trzeba dodać, że przez te wszystkie lata, mimo reformy wyznania, a potem także zmiany przynależności państwowej Kamienia, kapi-

6 Jednym z wyjątków jest zachowany do dziś w Książnicy Pomorskiej Cod2 (XV.43), zawie-rający wybór ksiąg Starego i Nowego Testamentu.


tuła kamieńska wciąż funkcjonowała, chociaż po przejściu Pomorza na pro-testantyzm jej członkowie byli osobami świeckimi [Wejman, 2005, s. 17–18]. Umowa graniczna między Szwecją a Brandenburgią z 1653 r. zezwalała na dalsze istnienie kapituły (ale bez prawa wyboru biskupa), kanonicy w poło-wie pochodzili z Brandenburgii, w połowie ze Szwecji.

Ostatni eksbiskup kamieński, Bogusław Ernest von Croy, od 1665 r. namiestnik brandenburskiej części dawnego księstwa Gryfi tów, a od 1670 r. gubernator Prus, zmarł w roku 1684. Jego własna i odziedziczona po matce biblioteka, a więc częściowo zbiory pochodzące z biblioteki zamkowej książąt pomorskich w Szczecinie, trafi ły wówczas do elektorskiej biblioteki w Berli-nie, a stąd także do innych książnic [Oelrichs, 1752, s. 4, 41; Blumenthal, 1937, s. 47–48].

Z zachowanych przekazów dowiadujemy się, że także królowa szwedzka, Krystyna, znana ze swoich zamiłowań naukowych, w roku 1649 wydała swoim przedstawicielom na Pomorzu dyspozycje wybrania i przesłania jej cie-kawszych egzemplarzy ksiąg ze zbiorów poksiążęcych [Szajko, 1993, s. 17]. Prośba ta została spełniona przed rokiem 1666, o czym informują zacho-wane dokumenty [Wehrmann, 1894, s. 11]7. Niestety, nie wiemy dokład-nie, jaka była zawartość wyekspediowanych do Szwecji skrzyń z książkami. Jeżeli znajdowały się tu jakieś kodeksy dawnej biblioteki kapitulnej, być może podzieliły dalsze losy księgozbioru królowej Krystyny i można ich teraz szukać w zasobach Biblioteki Watykańskiej.

Wiemy natomiast, co stało się z pozostałymi na zamku szczecińskim księgami – w roku 1643 zostały one przekazane do biblioteki szczecińskiego Pedagogium. W zbiorach Królewskiego Archiwum w Sztokholmie zachował się spis ksiąg sporządzony w bibliotece szkoły (Pommeranica nr 483) [Catalo-gus, 1995, s. nlb. 26–69], przypuszczalnie przez jej ówczesnego bibliotekarza, Christiana Grossa [Tabula, (1783), s. nlb. 23]. Niestety, zastosowany w wyka-zie opis bibliografi czny jest daleki od precyzji i w znacznym stopniu ograni-cza możliwości identyfi kacji poszczególnych dzieł. Mimo to można przypusz-czać, że część zarejestrowanych w wykazie manuskryptów mogła pochodzić z dawnej biblioteki kapitulnej w Kamieniu, np. rękopiśmienne egzemplarze Pisma św. lub istniejący do dziś kodeks zawierający Quaestiones de quolibet Tomasza z Akwinu (sygn. Cod9) [Szajko, 1995, s. 11]. Zbiory poksiążęce, które zasiliły bibliotekę Pedagogium nie przetrwały w niej długo – spłonęły niemal doszczętnie w czasie pożaru, jaki objął kościół Mariacki i jego przyległości pod-czas brandenburskiego oblężenia Szczecina w roku 1677 [Tabula, (1783) s. 7].

7 Monografi sta biblioteki dawnego Pedagogium, M. Wehrmann, przytacza protokół z wizy-tacji biblioteki w r. 1666, czytamy w nim: „Dabei dieses zu erinnern, daß weil Ihr Kgl. Mai. Christina die besten und raresten Sachen aus derselbigen nach Stockholm transferieren las-sen, und die Ohrböhr doch einem von. Kgl. ministris geschenket wird, ob nicht anzuhalten sei, daß Selbiger, so się hebet, jährlich etwas davon, nur octavam oder decimam partem hinzugeben möchte”.

43ARTYKUŁY

Oblężenie, w którym ucierpiały zbiory biblioteki – już wówczas (od 1667 r.) Gymnasium Regium Carolinum, powołanego w miejsce książęcego Pedagogium – związane było z dążeniami Brandenburczyków do odzyska-nia Pomorza Szwedzkiego. Szczecin przeszedł pod faktyczną władzę pruską w 1713 r.8. Pod rządami pruskimi luterańska kapituła kamieńska funk-cjonowała przez cały wiek XVIII. Historycy przekazują informację, że bli-żej nieokreślony zasób ksiąg przechowywanych wciąż w dawnym skrypto-rium katedralnym, trafi ł w tym stuleciu do zasobów Królewskiej Biblioteki w Berlinie (Königliche Bibliothek zu Berlin) [Wejman, 2005, s. 32]9.

Ostateczne rozwiązanie kapituły nastąpiło w wyniku edyktu Fryderyka Wilhelma III o sekularyzacji dóbr klasztornych i fundacji kościelnych, wyda-nego 30 października 1810 r. W 1818 r. przetransportowano pokaźny (ale nie cały!) zasób wciąż pozostających w Kamieniu archiwaliów i księgozbioru do Szczecina. Dokumenty archiwalne przekazano do rejencji, a następnie (w 1831 r.) – do Archiwum Prowincjonalnego [Wejman, 2005, s. 14].

Kodeksy rękopiśmienne dawnej biblioteki kapitulnej wraz z innymi cennymi zbiorami, umieszczono natomiast na zamku w Szczecinie. W 1821 r. Gimnazjum Mariackie w Szczecinie (Marienstifts-Gymnasium, szkoła powołana w 1805 r., spadkobierczyni założonego jeszcze przez ksią-żąt pomorskich Pedagogium, a następnie działającego w czasach szwedz-kich Gymnasium Regium Carolinum), otrzymało od naczelnego prezesa Prowincji Pomorskiej (Oberpräsident), Johanna Augusta von Sacka, propo-zycję uposażenia biblioteki w kwocie 50 talarów lub przejęcia księgozbioru kamieńskiego [Wehrmann, 1894, s. 27]. Przed podjęciem decyzji kolegium nauczycielskie wydelegowało do przejrzenia przewiezionej spuścizny jed-nego z nauczycieli, wspomnianego wyżej Wilhelma Böhmera, doktora fi lo-zofi i i historyka Pomorza.

Jak się dowiadujemy z późniejszych przekazów [Lemcke, 1879, s. 1], książki były w bardzo złym stanie: zakurzone, przysypane gruzem i mokre. Ze swoich studiów nad tym księgozbiorem Böhmer sporządził luźne notatki, w których nie pozostawił jednak dokładnych opisów bibliografi cznych prze-glądanych ksiąg, ale też nie to było jego zadaniem. Miał się na tyle roze-znać w charakterze zbioru, by można było podjąć decyzję, czy warto go prze-jąć. Do jego zasług należy więc przede wszystkim to, że przekonał kolegium nauczycielskie do przyjęcia proponowanego księgozbioru do biblioteki gim-nazjum. Nastąpiło to w styczniu 1822 r. Przez kolejne pół wieku księgi prze-leżały w magazynach biblioteki Marienstifts-Gymnasium bez opracowania. W latach siedemdziesiątych XIX w. podjął się tego inny nauczyciel tej szkoły, a przy tym wybitny historyk-regionalista, Hugo Lemcke. Opisał on z autopsji

8 Stan ten uprawomocnił się w 1721 r. na mocy postanowień pokoju w Nystad.9 Najbardziej znanym kodeksem o proweniencji kamieńskiej jest brewiarz o sygn. MS. The-

ol. Lat. Qu. 208, który doczekał się monografi i [Petersohn, 1963, passim]; inny kodeks opisa-ny został w wydanym w ostatnich latach drukowanym katalogu [Kataloge, 2001, s. 77].


wszystkie kodeksy o rodowodzie kamieńskim, jakie miała w zasobach jego macierzysta instytucja, tj. 41 ksiąg, dołączając informację o jednej, której pobieżny opis odnalazł w zapiskach Böhmera, a która nie dotrwała do jego czasów. Ponieważ, jak donoszą opracowania historyczne, w 1821 r. zapropo-nowano Gimnazjum Mariackiemu przyjęcie 41 kodeksów [Wehrmann, 1894, s. 27], a ostatecznie, o czym informował Böhmer [Böhmer, 1824, s. 90–91], w 1824 r. miało ono w sumie 42 kodeksy o proweniencji kamieńskiej, stąd wniosek, że jedna księga musiała się znaleźć w zasobach biblioteki wcze-śniej. Przypuszczalnie było nią wspomniane wyżej dzieło Doktora Anielskiego – Quaestiones de quolibet – które trafi ło do księgozbioru szkoły za pośrednic-twem biblioteki książąt pomorskich i jako jedyne przetrwało wielką pożogę budynku bibliotecznego w 1677 r. [Szajko, 1995, s. 11].

Lemcke miał dostęp do notatek swojego poprzednika, Böhmera, ale – jak pisze – w związku z ich niejasnością i brakiem opisów bibliografi cznych, nie-wiele z nich skorzystał [Lemcke, 1879, s. 1]. Tym większe są więc jego zasługi, gdyż mimo złego stanu kodeksów i trudności z ich odczytaniem, stworzony przez niego katalog stanowi do dziś najpełniejszy opis średniowiecznego księgozbioru dawnej biblioteki kapitulnej w Kamieniu. Opisy w katalogu Lemckego ułożone zostały w kolejności przyjętej wcześniej przez pierwszego opisującego księgi, Wilhelma Böhmera [Lemcke, 1879, s. 2]. Numer pozy-cji katalogowej odpowiada, widniejącej na przedniej okleinie okładki każ-dego kodeksu, sygnaturze rozpoczynającej się skrótem Cam. cod., pod czym należy rozumieć „Caminensis codex”. Analogicznie zespół inkunabułów o proweniencji kamieńskiej, który został przejęty przez bibliotekę Gimna-zjum Mariackiego jednocześnie z kodeksami, oznaczony jest sygnaturami Cam. imp. („Caminensis impressus”). Wydaje się, że księgi te osygnował sam Böhmer, już po ich włączeniu do zasobów biblioteki gimnazjalnej, gdyż poza partią przekazaną szkole, nie zachowały się żadne inne księgi o proweniencji kamieńskiej, które nosiłyby takie sygnatury.

Lemcke miał świadomość, że średniowieczna biblioteka głównego ośrodka religijnego na Pomorzu, dysponującego własnym skryptorium, miała o wiele większą kolekcję i że spisowi 42 kodeksów, który sporządził, z pewnością daleko do kompletności. W czasie kilkuset lat swoich dzie-jów księgozbiór kamieński musiał ulec znacznemu rozproszeniu. Oprócz wskazanych wyżej przykładów przemieszczeń poszczególnych egzempla-rzy, świadczy o tym także fakt, że XIX-wieczni historycy niemieccy, zain-teresowani odtworzeniem kalendarza kościelnego diecezji kamieńskiej, niezbędnego do właściwego datowania dokumentów średniowiecznych, odnaleźli wśród rękopiśmiennych pomników piśmiennictwa o prowenien-cji kamieńskiej pojedyncze zaledwie księgi do służby Bożej, bez których wszak trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie katedry [Friederichs, 1931, s. 50–51]. Niestety, kolejne dziesięciolecia burzliwej historii spowodowały, że dziś z autopsji możemy badać zaledwie nieco ponad połowę opisanych

45ARTYKUŁY

przez Lemckego kodeksów (28 vol.). Taki stan rzeczy spowodowała przede wszystkim II wojna światowa i wywołane nią straty w zasobach przedwo-jennych księgozbiorów, w przypadku zbiorów pomorskich w dużej mierze wynikające także z ponownej zmiany przynależności państwowej regionu.

Zanim jednak na losach księgozbioru kamieńskiego odcisnął swe piętno najtragiczniejszy dla XX-wiecznej Europy konfl ikt wojenny, u progu XX w. powstała w Szczecinie Biblioteka Miejska (Stadtbibliothek der Stadt Stettin, uroczyste otwarcie placówki, organizowanej od 1901 r., nastąpiło 3 października 1905 r.). Instytucją tą przez prawie czterdzieści lat kiero-wał wybitny teoretyk bibliotekoznawstwa i bibliotekarz-praktyk, Erwin Ackerknecht [Bartosik, 2005, s. 21–33]. Z jego inicjatywy w obręb działa-nia placówki weszły także zbiory będące świadectwem historycznych dzie-jów regionu. W roku 1912 z zabytkowego księgozbioru biblioteki miejskiej wydzielono bibliotekę akademicką (Studienbücherei), która zaczęła ener-gicznie gromadzić zbiory historyczne. Z zachowanych rocznych sprawoz-dań bibliotecznych [Stadtbibliothek, 1914, s. 2–3] wynika, że nowa pla-cówka przejęła w 1914 r. część księgozbioru Gimnazjum Mariackiego – były to książki zabytkowe, które nie służyły zaspokajaniu potrzeb edukacyjnych uczniów gimnazjum, pochodzące m.in. z tak zwanej darowizny Liebeherra (Matthäus Heinrich von Liebeherr, 1693–1749, burmistrz Szczecina). Ze sprawozdań tych dowiadujemy się także, że szkoła dała Bibliotece Kró-lewskiej w Berlinie pierwszeństwo wyboru ksiąg do zakupu w atrakcyjnej cenie, co bardzo bolało dyrektora szczecińskiej placówki, Ackerknechta. Biblioteka berlińska została wówczas właścicielką m.in. bezcennych inku-nabułów: Missale Caminense i Breviarum Caminense. Być może więc także jakieś pojedyncze kodeksy ze spuścizny kamieńskiej przechowywanej w bibliotece Marienstifts-Gymnasium jeszcze przed wojną zasiliły biblio-tekę w Berlinie. Trudno stwierdzić, czy pozostała część historycznych zbio-rów Gimnazjum Mariackiego trafi ła jeszcze przed wojną do zasobów biblio-teki miejskiej. Wkrótce jednak losy tych księgozbiorów znów się zbiegły.

W związku z toczącą się II wojną światową i obawami nalotów, cenne księ-gozbiory wielu bibliotek pomorskich zostały rozlokowane w różnych budyn-kach i lokalach zastępczych10, które miały dać im bezpieczne schronienie.

Jednak archiwalia i księgozbiór dawnej biblioteki kapitulnej, które pozo-stały w pomieszczeniach katedry i tu przetrwały wszystkie wcześniejsze kom-plikacje dziejowe kapituły kamieńskiej, także w czasie II wojny nie zostały z niej ewakuowane i tu się, przynajmniej w pewnej części, zachowały [Wej-man, 2005, s. 19]. Był to zespół dokumentów, który pozostał w Kamieniu po 1810 r., a który w roku 1933 opisał Georg Kupke [1933, s. 9–15]. W swoim skrótowym inwentarzu umieścił on m.in. informację o trzech istniejących

10 Były to dwory właścicieli ziemskich w przedwojennym Jagowie, Boguszycach, Tychowie, Pęzinie, Śniatowie, Kamiennym Moście, a w Szczecinie: piwnice Miejskiej Kasy Oszczędności i fi lii Banku Drezdeńskiego [Siadkowski, 1986, s. 294].


wówczas kodeksach rękopiśmiennych. Dwa z nich były pergaminowe. Pierw-szy pochodził z 1241 r. i zawierał kalendarz kościelny, drugi, z roku 1270 r. – zbiór pieśni kościelnych. Niestety, właśnie te dwa nie odnalazły się po woj-nie. Zachował się natomiast, wraz z pewnym zasobem ksiąg drukowanych, trzeci z kodeksów, tj. powstały ok. 1593 r. kopiariusz zawierający odpisy dokumentów z lat 1140–1593 [Wejman, 2005, s. 28, 34].

Po 1945 r. kilkakrotnie próbowano uporządkować i opracować tę, chroniącą się przez kilkaset lat w murach kamieńskiej katedry, spuściznę. Próby te nie przynosiły efektu, aż do końca XX w. Wówczas podjęto decy-zję o przewiezieniu zasobu archiwalno-bibliotecznego najpierw do pałacu biskupiego (1996 r.), a następnie (2002 r.) do przygotowanego Archiwum Archidiecezjalnego w Szczecinie [Wejman, 2005, s. 14]. Tutaj podjęto prace nad uporządkowaniem dokumentów archiwalnych, w 2005 r. ukazał się także katalog przejętej przez Archiwum Archidiecezjalne kolekcji druków dawnej biblioteki kapitulnej, w skład której wchodzi m.in. 21 inkunabułów [Dąbrowski i Lec, 2005, s. 55–243].

Natomiast spuścizna kamieńska włączona w 1822 r. do zasobów biblio-teki Gimnazjum Mariackiego w Szczecinie przeszła po wojnie drogę typową dla innych księgozbiorów regionu – znalazła się w obrębie działań powoła-nej przez Ministerstwo Oświaty Delegatury do zabezpieczania księgozbio-rów opuszczonych i porzuconych (1945–1946), a następnie – utworzonych m.in. na Ziemiach Zachodnich zbiornic-sortowni, segregujących i dokonu-jących repartycji wcześniej zabezpieczonych książek (1947–1950) [Nowicki, 2007, s. 169–187]. Należy zaznaczyć, że na terenie Pomorza Zachodniego akcja zabezpieczania księgozbiorów rozpoczęła się dużo później niż w innych rejonach kraju, co wynikało m.in. ze stanu pewnej „płynności” społecznej i politycznej regionu oraz z późnego uruchomienia na tych ziemiach polskiej administracji. Tymczasem ocalałe księgozbiory ulegały dewastacji i rozpro-szeniu – szczególnie w pierwszych miesiącach po wojnie. Na przykład cenne zbiory złożone przez Niemców w piwnicach szczecińskiej fi lii Banku Drez-deńskiego, w związku z pożarem uległy częściowemu zniszczeniu i zostały przypadkowo odkryte w ruinach budynku przez szabrowników, a dopiero po pewnym czasie zabezpieczone przez milicję (1946). Widomymi dowo-dami takiego dramatycznego przebiegu zdarzeń są także losy kodeksów kamieńskich znajdujących się obecnie w zasobach Biblioteki Narodowej. Wszystkie one trafi ły po wojnie w ręce osób prywatnych i zostały odkupione przez Bibliotekę Narodową, jeden z nich – opisywany przez Lemckego jako jeden wolumin – został w międzyczasie podzielony na kilka części i dopiero w bibliotece ponownie połączony11 [Inwentarz, 2012, s. 130–133, 135–136, 144–146]. Jak pisał o pierwszych powojennych latach Biblioteki Miejskiej

11 Obecne sygn. kodeksów w BN: 8057-61, 8068, 8071, 8088-90; kodeks oznaczony przez Lemckego jako pozycja 8 (Cam. Cod. 8) składa się obecnie z 5 woluminów (sygn. 8088 t. 1-5).

47ARTYKUŁY

w Szczecinie jej dyrektor, Stanisław Siadkowski: „Trudno dziś stwierdzić, co i ile zginęło. Wiele bezcennych wprost eksponatów znaleziono w koszach od śmieci i stosach podartego papieru. Do dnia dzisiejszego wywleka się z różnych zakamarków rozmaite szpargały, które czasem okazują się bez-cennymi zabytkami” [Judek i Szajko, 1998, s. 100].

Nie tylko jednak szabrownicy przyczynili się do rozproszenia księgo-zbiorów, którym udało się przetrwać wojnę. Tuż po jej zakończeniu Ziemie Zachodnie stanowiły teren działania ekspedycji delegowanych z różnych instytucji z głębi kraju, które wyszukiwały i wywoziły księgozbiory ponie-mieckie. W korespondencji i archiwaliach poszczególnych instytucji z tego okresu zachowały się ślady takiej aktywności, a nawet „walk” o poniemieckie księgozbiory dyrektorów poszczególnych instytutów naukowych12. W doku-mentacji Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Szczecinie znajduje się, interesujący w kontekście naszych dociekań, list skierowany do kierow-niczki Zbiornicy przez Aleksandra Birkenmajera, wówczas już dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej, w którym zapytuje on o kodeks kamieński o sygn. Cam. cod. 38. Birkenmajer doskonale orientuje się zarówno w zawartości kodeksu, jak i jego cechach bibliologicznych. Pyta także o inne kodeksy pochodzące z Marienstifts-Gymnasium, o których wie, że „nie noszą na sobie pieczątek wymienionego gimnazjum, a poznać je można jedynie po sygnaturach tego typu, co wymieniona wyżej (Cam. cod. i numer)” [ZKZSz, 1949, sygn. akt 9/93]. Z przesłanej Birkenmajerowi odpowiedzi dowiadu-jemy się, że w roku 1949 omawianego kodeksu nie było już w zasobach szczecińskiej Zbiornicy [ZKZSz, 1949, sygn. akt 9/95]. Prawdopodobnie jeszcze w roku 1946 zakupiła go od osoby prywatnej Biblioteka Narodowa, w której zbiorach znajduje się do dnia dzisiejszego (sygn. 8057 II).

W okresie dwóch pierwszych lat po zakończeniu wojny wystarczyło mieć zgodę władz wojskowych na wywóz książek z terenu Pomorza, część zbiorów opuściła jednak swój macierzysty region bez żadnych zezwoleń. Po uruchomieniu zbiornic-sortowni (w Szczecinie w maju 1947 r.), pozwoleń na wywóz książek udzielało Ministerstwo Oświaty. Ocenia się, że w tym okresie książki ze Szczecina i regionu trafi ły do 342 różnych instytucji, w tym do 38 zakładów naukowych w głębi Polski [Nowicki, 2007, s. 186]. Uczestnicy Pierwszego Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Pomorza i Prus (Toruń 1947) apelowali do władz o umożliwienie palcówkom naukowym i kulturalnym Ziem Odzyskanych rewindykacji księgozbiorów zawłaszczo-nych przez inne instytucje [Protokół, 1947, s. 124–132]. Nie przerwało to jednak działalności zbiornic-sortowni, które do zakończenia swojej aktyw-ności w 1950 r. wyekspediowały z Pomorza Zachodniego blisko 180 tys. dzieł, w tym ponad 10 tysięcy zbiorów specjalnych.

12 Zob. np. opisany przez R. Nowickiego [2006, s. 188–189] konfl ikt pomiędzy A. Birkenma-jerem a A. Łysakowskim, dotyczący przejęcia książek z majątku Raden (Radzim).


Te ostatnie, oraz księgozbiory stanowiące zespoły o wspólnej prowe-niencji, zalecano wyselekcjonować z zasobów zbiornic w pierwszej kolej-ności. Dyrektywy te nie uchroniły jednak przed rozproszeniem kolekcji kodeksów kamieńskich. Książnica Pomorska (wówczas jeszcze jako Biblio-teka Miejska), od 12 lipca 1945 r. pełnoprawny dysponent poniemieckich zbiorów zabytkowych Pomorza Zachodniego, włączyła po wojnie do swoich zasobów jedynie 12 z 42 kodeksów opisanych w katalogu Lemckego. Powo-jenne kwerendy biblioteczne ujawniły miejsca przechowywania kolejnych czternastu: dziewięć trafi ło do Biblioteki Narodowej w Warszawie, cztery do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, jeden – do Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu13. Nie oznacza to jednak, że pozostałe kodeksy z całą pewnością zaginęły. Dużym zaskoczeniem dla bibliotekarzy było bowiem pojawienie się dwóch z nich, oznaczonych w katalogu Lemckego jako Cod. 11 i 29, na 10 aukcji książek i grafi ki Uniwersyteckiej Spółki Aukcyjnej „Antiqua” w Krakowie, 14 czerwca 1991 r. [Judek i Szajko, 1998, s. 101].. Zakupiła je Biblioteka Jagiellońska. Być może strychy prywatnych mieszkań wciąż jeszcze kryją tego typu skarby.

Rękopiśmienne kodeksy kamieńskie przeszły długą i burzliwą drogę zanim trafi ły z biblioteki kapitulnej do różnych bibliotek naukowych, w któ-rych się chronią współcześnie. Zmiana miejsca użytkowania łączyła się także ze zmianami funkcji tych ksiąg w poszczególnych zbiorach. Jak już wspomniano, księgozbiorem użytkowym były z pewnością w swojej biblio-tece macierzystej. Już jednak wówczas część z nich musiała służyć wyłącz-nie studiom i badaniom naukowym. Przedłużeniem takiego ich wykorzysta-nia mogło być funkcjonowanie pewnej ich liczby (mimo archaiczności formy i pewnej dezaktualizacji treści) w bibliotece książąt pomorskich. Możemy sobie łatwo wyobrazić, że Filip II oddawał się zgłębianiu Pisma św., korzy-stając z jakichś egzemplarzy rękopiśmiennych Biblii kamieńskich. Kiedy jednak w 1821 r. Wilhelm Böhmer przekonywał kolegium nauczycielskie Marienstifts-Gymnasium o tym, że słuszniej jest przyjąć do zbiorów biblio-teki szkolnej średniowieczne kodeksy niż 50 talarów dotacji, jego motywa-cja musiała być zupełnie inna. Nie sposób bowiem uznać, że uczony pro-fesor, który sam miał problemy z odczytaniem treści przeglądanych przez siebie ksiąg, mógł myśleć o nich jako przydatnych dla zaspokojenia potrzeb naukowych codziennych użytkowników biblioteki swojej szkoły. Ujrzał on raczej w kodeksach swego rodzaju artefakt historyczny, a bibliotekę uznał za miejsce, które powinno to dziedzictwo przechować dla kolejnych pokoleń i dla badaczy, którzy przyjdą w przyszłości.

To, że kodeksy nadal stanowią nieocenione źródło badań dla history-ków różnych specjalności, jest oczywiste. Potwierdzają to zresztą rozmaite,

13 Są to wg. oznaczeń w katalogu Lemckego: w Książnicy Pomorskiej – poz. 9, 15, 16, 17, 18, 21, 23, 24, 27, 33, 39; w Bibliotece Narodowej – poz. 5, 8, 14, 22, 25, 26, 32, 36, 38; w Biblio-tece Jagiellońskiej – poz. 7, 12, 40, 41, w Bibliotece Raczyńskich – poz. 28.

49ARTYKUŁY

odnotowywane przez biblioteki, kwerendy i eksploracje naukowe kodeksów oraz konkretne publikacje, które są ich efektem14. Samo jednak przecho-wywanie kodeksów, nawet jeśli biblioteki zachowują najbardziej rygory-styczne przepisy i skrupulatnie poddają fachowej konserwacji swoje cenne zbiory, może nie wystarczyć. To niezwykłe szczęście, że w murach Marien-stifts-Gymnasium jeszcze w XIX w. znalazł się badacz, który dokonał szcze-gółowego opisu przechowywanych tam kodeksów i opis ten opublikował. Gdyby bowiem Hugo Lemcke tego nie zrobił, o zawartości pewnej liczby kodeksów kamieńskich nigdy byśmy się nie dowiedzieli, a w przypadku części istniejących do dzisiaj być może nie umielibyśmy wskazać właściwej proweniencji. Pod tym względem od czasów Lemckego nic się nie zmieniło – naukowa penetracja i opis zachowanych księgozbiorów historycznych oraz upowszechnianie efektów tych dociekań jest nieustającym wyzwaniem i zadaniem bibliologów.

Pewną pomoc w tym procesie stanowią z pewnością wdrożone w XX w. techniki wtórnego zabezpieczania zbiorów: na kliszach mikrofi lmowych i, w ostatnich latach, za pomocą technik cyfrowych. Wszystkie kodeksy kamieńskie przechowywane w zbiorach Książnicy Pomorskiej zostały zmi-krofi lmowane i poddane digitalizacji. W postaci plików grafi cznych można je oglądać w Zachodniopomorskiej Bibliotece Cyfrowej Pomerania, która z kolei udostępnia swoje zasoby w Europeanie – ogólnoeuropejskim projek-cie cyfrowego zabezpieczania i upowszechniania dziedzictwa kulturowego. Rezultaty tych działań są już widoczne – efektywnie przeszukujący Internet badacze, zainteresowani opublikowanymi w formie grafi cznej kodeksami, zgłaszają się do biblioteki po dodatkowe informacje lub kopie fragmentów zbiorów. Część z nich jednak zapewne obywa się bez kontaktów z biblio-teką przechowującą oryginał dokumentu. Generuje to kolejne zadania dla bibliologów i bibliotekarzy – wyszukiwanie informacji na temat powstają-cych opracowań i tworzenie aktualnych zestawień bibliografi cznych, po to, by oni sami mogli pogłębiać wiedzę na temat przechowywanych zasobów oraz po to, by mogli przekazywać tę informację kolejnym pokoleniom zain-teresowanych ich zbiorami badaczy, nawet jeśli samych zbiorów nie uda się już zachować.

14 Zob. np. opis kodeksu ze zbiorów Książnicy Pomorskiej o sygn. Cod10 [Kaliszuk, 2005, s. 88–90].


Bibliografi a

Bartosik M. (2005), Stadtbibliothek der Stadt Stettin – Biblioteka Miejska Miasta Szczecina 1905–1945. W: Od Stadtbi-bliothek do Książnicy Pomorskiej: 1905-2005. Red. nacz. H. Niedbał, Szczecin, s. 23–33.

Blumenthal H. (1937), Die Bibliotheken der Herzöge von Pommern. Stettin.

Böhmer W. (1824), De Pomeranorum histo-ria literaria. Berolini.

[Catalogus] (1995), Catalogus librorum ex Ducali Pomeranorum Bibliotheca… in Bibliothecam… Paedagogii Stetinensis… translatorum anno 1643 [fotokopia rę-kopisu] W: Biblioteka Książąt Pomorza Zachodniego: katalog. Szczecin 1995, s. [26–69].

Dąbrowski S., Lec Z. (2005), Katalog sta-rych druków dawnej biblioteki katedral-nej w Kamieniu Pomorskim (stan z lat 80. XX w.). W: Biblioteki i archiwa ko-ścielne na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej: zarys problematyki. Red. G. Wejman, Szczecin, s. 55–243.

Friederichs H. (1931), Missa sancti Otto-nis. „Baltische Studien N.F.”, Band 33, Heft 1–2, s. 47–63.

[Inwentarz] (2012), Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku w zbiorach Bi-blioteki Narodowej. Oprac. J. Kaliszuk, S. Szyller. Warszawa.

Judek C., Szajko U. (1998), Problematy-ka zbiorów zabytkowych na dawnych Ziemiach Odzyskanych na przykładzie Książnicy Pomorskiej w Szczecinie. W: Zbiory zabytkowe w bibliotekach pu-blicznych: materiały z konferencji. Opo-le, 5-6 listopada 1998. Red. M. Koćwin. Opole, s. 97–104.

Kaliszuk J. (2005), Mędrcy ze Wschodu: legenda i kult Trzech Króli w średnio-wiecznej Polsce. Warszawa.

[Kataloge] (2001), Kataloge der Hand-schriftenabteilung Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz. R. 3, Illuminierte Handschriften : Bd. 3, Die illuminierten lateinischen Handschriften deutscher Provenienz der Staatsbiblio-thek Preussischer Kulturbesitz Berlin : 1200– 1350 : T. 2. Abbildungen. Wies-baden, s. 77 (poz. kat. 58).

Kochanowska J. (2004), Skarby katedry w Kamieniu Pomorskim. Szczecin.

[Kopiści] (1993), Kopiści i kolofony rękopi-sów średniowiecznych ze zbiorów pol-skich. T. 1, Biblioteki Warszawy. Pod red. nauk. E. Potkowskiego. Warszawa.

Kupke G. (1933), Bericht über die Verze-ichnung der kleineren nichtstaatlichen Archive der Kreise Kammin und Greifen-berg. Stettin.

Lemcke H. (1879), Die Handschriften und alten Drucke der Bibliothek des Marien-stifts-Gymnasiums. I. Die Handschriften der ehemaligen Camminer Dombiblio-thek. W: Michaelis-Programm 1879, Stettin, s. 1–44.

Nowicki R. (2006), Działalność Aleksandra Birkenmajera na rzecz ochrony zbiorów bibliotecznych: ziemie zachodniej i pół-nocnej Polski w latach 1945–47. Poznań.

Nowicki R. (2007), Rezultaty działalności zbiornicy księgozbiorów zabezpieczonych w Szczecinie w latach 1947–1950. „Rocz-niki Biblioteczne” R. 51, s. 169–188.

Oelrichs J.C.C. (1752), Entwurf einer Ge-schichte der Königlichen Bibliothek zu Berlin. Berlin.

51ARTYKUŁY

Petersohn J. (1963), Das Breviarium Cami-nense der 2. Hä lfte des 15. Jahrhunderts in der ehem. Preuss. Staatsbibliothek : Ms. theol. lat. 208 der Westdeutschen Bibliothek in Marburg, Kö ln : Graz : Bö hlau.

[Protokół] (1947), Protokół II. zebrania ple-narnego Ogólnopolskiego Zjazdu Histo-ryków Pomorza. „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, T. 13, z. 1/4, s. 124–132.

Siadkowski S. (1986), Biblioteka Miej-ska w Szczecinie w latach 1945–1948. W: Pionierskie lata kultury szczeciń-skiej. Red. K. Kozłowski. Szczecin, s. 288–310.

[Stadtbibliothek] (1914), Stadtbibliothek Stettin 1914. Sonderdruck aus dem Verwaltungsbericht der Stadt Stettin für das Jahr 1914.

Szajko U. (1995), Główne źródło do rekon-strukcji biblioteki książęcej w Szczecinie. W: Biblioteka Książąt Pomorza Zachod-niego: katalog. Oprac. U. Szajko. Szcze-cin, s. 7–12.

Szajko U. (1993), Losy biblioteki ksią-żąt szczecińsko-pomorskich po śmierci księcia Bogusława XIV. „Bibliotekarz Zachodniopomorski”, R. 34, nr 3/4, s. 16–17.

[Tabula] [1783], Tabula chronologico-biogra-phica bibliothecariorum, W: D.F. Ebert, Historiam Bibliothecae Templi Collegiati B. Mariae dicati enarrans ad actvm so-lemnem… invitat…, Stetini, s. [23].

Wehrmann M. (1894), Geschichte der Bi-bliothek des Marienstifts-Gymnasiums in Stettin, Stettin 1894 [nadbitka z „Bal-tische Studien A.F.”, Band 44 (1894)].

Wejman G. (2005), Historia archiwum i bi-blioteki katedralnej w Kamieniu Pomor-skim. W: Biblioteki i archiwa kościelne na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubu-skiej: zarys problematyki. Red. G. Wej-man, Szczecin, s. 13–53.

[ZKZSz] (1949), ZKZSz – Zbiornica Księgo-zbiorów Zabezpieczonych w Szczecinie, dokumentacja w Archiwum Zakłado-wym Książnicy Pomorskiej, sygn. akt 9/93, 9/95.

Agnieszka Borysowska Handwritten codices of the former cathedral library in Kamień Pomorski.

Outline of the collection history

Summary

In the 12th century Kamień Pomorski became the capital of the diocese and the most important religious centre, the main concentration of mental life in Pomerania under the rules of Gryfi ts dynasty princes. Manuscripts codices for ministry of God, theological commentaries, canonical and civil law treatises, sermons and occasional speeches collections, literary texts were gathered in the library of the local Cathedral. The fi rst part of the books came from the churchmen donations who brought them returning from their studies abroad. The second one was written in Pomerania (in Anklam, Demin, Kamień Pomorski, Szczecin, Trzebiatów). The


chapter house’s library developed until the creed reform in Pomerania which was initiated by Trzebiatów regional council in 1534. Since then collections of the library began to disperse and assumedly partly landed in the princes of Pomerania library and then - after the termination of the dynasty – they were moved to Pedagogium in Szczecin library as well as to Krystyna the Queen of Sweden library. Signifi cant numbers of the codices (42 volumes) were brought to Szczecin in 1818 after the ultimate dismantling of the chapter house in Kamień Pomorski. The books landed in Gimnazjum Mariackie in Szczecin where they were described by Hugo Lemcke. At the beginning of the 20th century they were divided into other collections (in Berlin and Szczecin). Final dispersion of the collection happened after the Second World War. Today we know the location of 28 codices described by Lemcke. The most of them (12 volumes) became in Pomerania in Książnica Pomorska in Szczecin.

Keywords: medieval manuscripts, codex, cathedral library collections, Kamień Pomorski

VIKTORIJA VAITKEVIČIŪTĖLitewska Biblioteka Narodowa im. Martynasa Mažvydasa

Dział Książek Rzadkich i Rękopisów

PALEOTYPY W ZBIORACH LITEWSKIEJ BIBLIOTEKI NARODOWEJ IM. MARTYNASA MAŽVYDASA


Do najstarszych i najcenniejszych druków na świecie, oprócz inkuna-bułów, należą paleotypy – książki wydawane w pierwszej połowie XVI w. (od 1 I 1501 r. do 1 I 1551 r.). Ze względu na specyfi kę wydania i podo-bieństwo do inkunabułów są one zaliczane do zabytków historycznych i kulturalnych.

Celem niniejszego artykułu jest omówienie specyfi ki zbiorów paleoty-pów, przechowywanych w Dziale Książek Rzadkich i Rękopisów Litewskiej Biblioteki Narodowej im. Martynasa Mažvydasa (lit. Lietuvos Nacionalinės Mažvydo bibliotekos Retų knygų ir rankraščių skyrius, dalej LNB). Uwzględ-nione zostały takie aspekty jak: miejsce wydania, informacje o drukarzach, tematyka oraz proweniencja, ze szczególnym uwzględnieniem wydań rzad-szych i ważnych dla kultury. W LNB jest przechowywanych 858 paleoty-pów, łącznie z dubletami i wydaniami kilkutomowymi1 (ich pełny opis znajduje się w katalogu elektronicznym LNB). Paleotypy z tego działu nie stanowią osobnego zespołu lub zbioru, lecz są częścią kolekcji książek szesnastowiecznych. Część paleotypów została omówiona przez autorkę w artykule Lietuvos nacionalinės Martyno Mažvydo bibliotekos Retų knygų ir rankraščių skyriaus paleotipų rinkinys [Zbiór paleotypów z Działu Ksią-żek Rzadkich i Rękopisów Litewskiej Biblioteki Narodowej im. Martynasa Mažvydasa] [Vaitkevičiūtė, 2011]. Ciekawsze, rzadsze okazy należące do tej kolekcji są tematem odrębnych publikacji [Misiūnienė, 2007; Tumelis, 1983; Vaitkevičiūtė, 2009].

1 Nie zostały tu uwzględnione paleotypy z Narodowego Zespołu Archiwalnego Dokumentów Opublikowanych, pochodzących ze zbiorów LNB (np. Mszał lyoński z litewskimi marginalia-mi: Missale ad usum romanae ecclesiae, Lyon, 1501 (BKC C.889746/1501) oraz paleotypy z Działu Muzycznego.


Drukarze

Większość paleotypów przechowywanych w LNB została wydana w Niemczech, głównie w Kolonii i Strasburgu, czyli w miastach, które już od XV w. słynęły jako największe centra wydawnicze w Europie. Sporo paleotypów wydano też w Szwajcarii, Francji i Włoszech. Kilka ukazało się w Polsce, w Krakowie. Spośród drukarzy pracujących w Krakowie należy wymienić przede wszystkim Jana Hallera (ok. 1467–1525). We wspomnia-nym dziale przechowywane są cztery wydane przez niego paleotypy: praca Textus Veteris artis scilicet Isagogarum Porphirij predicamentorum Aristo-teles (1516; R.XVI:C.158(3)) autorstwa francuskiego humanisty, teologa Jacques’a Lefèvre’a d’Étaples’a (Jacobus Stapulensis, ok. 1450–1536), dwa dzieła teologiczne Exercitium secunde partis Alexandri (1516–1517; R.XVI:157, R.XVI:C.158(2)) oraz Questiones librorum de anima magis-tri Joannis Versoris (1514; R.XVI:C.88(2)) znanego polskiego astronoma, matematyka, fi lozofa, profesora Akademii Krakowskiej Jana z Głogowa (ok. 1445–1507), a także zbiór przepisów Commune incliti Polonie Regni privilegium constitutionum et indultuum (1506; Clot.1/506) opracowany przez kanclerza Polski i prymasa Jana Łaskiego (1456–1531), już w XVI w. nazywany Statutem Łaskiego [szerzej o tym zob. Uruszczak, 2006]. Dwie ostatnie pozycje zawiera w swoich zbiorach również Biblioteka Uniwersy-tetu Wileńskiego (Vilniaus universiteto biblioteka, dalej VUB) [Feigelma-nas, Daugirdaitė i Račius (sud.), 2003, 21, nr 841, nr 882].

Przypuszcza się, że uczniem Jana Hallera był inny znany krakow-ski drukarz Hieronim Wietor (ok. 1480–1546), którego druki wyróżniały się wysokim poziomem artystycznym i technicznym [Vladimirovas, 1979, s. 251]. Spośród pięciu jego książek wydanych w Krakowie (w latach 1510–1517 Wietor pracował w Wiedniu), warto wymienić dzieło Chronica Polo-norum (1521; wyd. 1 – 1519) Macieja Miechowity (1457–1523), polskiego lekarza, historyka, geografa, alchemika i astrologa. Jest to pierwsza druko-wana historia Polski, dotycząca jej dziejów od czasów najdawniejszych do 1506 r. W LNB są przechowywane dwa egzemplarze drugiego, poprawio-nego wydania z 1521 r. (R.XVI:D.36; Clot.1/521)2. Oba druki mają defekty: są pozbawione strony tytułowej. Tę kronikę w swoich zbiorach ma również VUB [Feigelmanas, Daugirdaitė i Račius (sud.), 2003, nr 964].

W LNB znajduje się siedem druków innego drukarza krakowskiego, Flo-riana Unglera (zm. 1536), którego prace na tle innych książek wydanych w Krakowie wyróżniają się pięknie zdobionymi ilustracjami [Daugirdaitė, 2003, s. X]. Wśród nich na uwagę zasługuje dzieło Arystotylesa De anima (1513; R.XVI:C.88(1), strona tytułowa jest uszkodzona), oprawione razem

2 Nakład pierwszego wydania z 1519 r. został skonfi skowany. Przypuszcza się, że stało się to za sprawą wspominanego wcześniej Jana Łaskiego (1499–1560). Zob. PSB1974, s. 30.

55ARTYKUŁY

z wydanym przez wspominanego wcześniej drukarza Jana Hallera dziełem Jana z Głogowa, a także komentarze do Księgi Daniela Prophetie Danielis tres horribiles de casu videlice (1527; R.XVI:B.596(8)) znanego hiszpańskiego dominikanina, kaznodziei, św. Wincentego Ferrera (1350–1419), oraz dwa dzieła polskiego prawnika Jana Cervusa (1500–ok. 1557). Jedno z nich to dzieło teologiczne dotyczące sakramentów Kościoła katolickiego Methodus sacramentorum sancte ecclesie catholice (1537; R.XVI:B.588(2)), oprawione razem z dwoma wydaniami drukarni Unglera: Canones penitentiales (1538; R.XVI:B.588(1)) włoskiego franciszkanina Astesana (zm. ok. 1330) oraz Fruc-tifera innovatio canonis omnis (1537; R.XVI:B.588(3)) Jakuba z Tuchowa. Te ostatnie paleotypy w swoich zbiorach gromadzi również VUB [Feigelmanas, Daugirdaitė i Račius (sud.), 2003, nr 92 i nr 789]. Drugie dzieło to Farraginis actionum iuris civilis et provincialis saxonici, municipalisque Maydeburgensis (1540, wyd. 1. 1531; R.XVI:B.602) – najważniejsza praca Cervusa, a jednocze-śnie najdokładniejszy ówczesny polski traktat o prawie miejskim [PSB1937, s. 235–236]. To wydanie ma w swoich zbiorach również VUB [Feigelmanas, Daugirdaitė i Račius (sud.), 2003, nr 322]. Dzieło Jana Cervusa o prawie miejskim zostało wydane w krakowskiej drukarni Macieja Scharffenberga (zm. 1547). W LNB przechowywane jest wydanie z 1546 r. (R.XVI:B.563; egzemplarz uszkodzony – bez strony tytułowej i zakończenia) z dedykacją

Il. 1. Jan Cervus, Farraginis actionum iuris civilis, Kraków 1540. Strona tytułowa z autogra-fem żmudzkiego biskupa Melchiora Giedroycia. Fot. V. Vaitkevičiūtė


drukarza dla Bony Sforzy (1494–1557). W tym dziale znajdują się również cztery inne paleotypy tego drukarza, trzy z nich – to wydania autorów sta-rożytnych: Libellus de liberis educandis (1536; R.XVI:B.519(3)) Plutarcha (46–120), dwie komedie Titusa Macciusa Plautusa (ok. 254–184 przed Chr.) – Amphitruo (1530; R.XVI:B.511(2), egzemplarz bez strony tytułowej), przygo-towany do druku przez włoskiego humanistę Pietro Crinito (1465–1507) oraz Comoedia Mercator (1531; R.XVI:B.511(3)) ze wstępem polskiego humanisty Franciszka Mymera (ok. 1500–po 1564).

Spośród najsłynniejszych europejskich drukarzy warto wymienić wło-skiego humanistę, uczonego, drukarza Aldo Manuzia (Aldus Manutius, ok. 1450–1515) oraz jego następców – od imienia założyciela, książki wydawane w tej ofi cynie nazywane są aldynami. Publikacje Manuzia można rozpoznać na podstawie jego znaku drukarskiego – delfi na owiniętego wokół kotwicy. Włoscy drukarze wydawali głównie autorów starożytnych, słowniki, grama-tyki, a także dzieła humanistów epoki Renesansu. Osiem aldynów z nie-dużego, liczącego 14 egzemplarzy, zbioru LNB jest paleotypami, większość z nich to dzieła autorów antycznych. Godne uwagi jest jedno z najwcze-śniejszych wydań z tej kolekcji – dzieło Marcusa Tuliusa Cicerona (106–43 przed Chr.) In hoc volumine haec continentur. Rhetoricum ad C. Herennium lib. IIII.; M.T. Ciceronis De inventione lib. II. (Venezia 1514; R.XVI:C.49). Tę książkę Aldo Manuzio wydał wspólnie z teściem Andreasem Torresanem (1451–1529), który pomógł ożywić spowolnioną działalność drukarni [Vla-dimirovas, 1979, s. 222]. Zdefektowany (bez strony tytułowej) egzemplarz tej pracy znajduje się w zbiorach VUB [Feigelmanas, Daugirdaitė i Račius (sud.) 2003, nr 10]. Z drugiego etapu działalności wydawnictwa, gdy kie-rował nim syn Aldo Manuzia, Paolo (Paulus Manutius, 1512–1574), LNB ma dwa tomy prac fi lozofi cznych Cycerona (Venezia 1541; R.XVI:204), poradnik dotyczący etykiety w języku włoskim Il libro cortegiano (1547; R.XVI:B.598) włoskiego pisarza Baldassare Castiglione (1478–1529) oraz komentarze psalmów włoskiego humanisty Marcantonia Flaminia (1498–1550) In librum psalmorum brevis explanatio (Venezia, 1545; R.XVI:B.180).

Podobnie jak we Włoszech Aldo Manuzio, we Francji XVI w., zasły-nął inny drukarz, również założyciel znanej dynastii drukarzy – Henryk Estienne (Henricus Stephanus, ok. 1460–1520). Spośród trzech wydanych przez niego paleotypów, znajdujących się w LNB, godny uwagi jest śpiewnik Quincuplex psalterium (Paris 1513; R.XVI:E.147(2)). Zachowała się piękna oprawa tej książki, z drewnianymi okładkami, obciągniętymi skórą, z reszt-kami klamer oraz metalowymi okuciami w rogach oraz w środku okładki. Na stronie tytułowej zamieszczono informację, że z tym drukiem została współoprawna książka biskupa paryskiego Piotra Lombarda (Petrus Lom-bardus, ok. 1095–1160) Sententiarum (Basel 1513; R.XVI:E.147(1)).

Godne uwagi są także druki Roberta Estienne’a (ok. 1503–1559), dru-giego syna Henryka Estienne’a. On również był nie tylko rzemieślnikiem,

57ARTYKUŁY

ale także edytorem: wydawał - słowniki, dzieła autorów starożytnych oraz Pismo Święte. W LNB znajduje się sześć paleotypów, z których jeden jest słownikiem, opracowanym przez Roberta Estienne’a: Hebraea, Chaldaea, Graeca et Latina nomina virorum (Paris 1537; R.XVI:B.629). Jego druki można rozpoznać na podstawie specjalnego znaku, który przedstawia fi lo-zofa, z wyschniętą gałęzią, stojącego pod drzewem mądrości oraz motto: „Noli altum sapere“ (Nie polegaj na mądrości) [Vladimirovas, 1979, s. 228].

Wśród innych francuskich drukarzy zwraca uwagę wspominany wcze-śniej drukarz z Lyonu Sébastien Gryphius (ok. 1493–1556), który wyróżnił się jako autor wytwornych, artystycznie wydanych druków niedużego formatu (in quarto), przede wszystkim dzieł klasyków starożytności oraz utworów o tema-tyce biblijnej [Vladimirovas, 1979, s. 240]. Wśród dziesięciu jego paleotypów znajdujących się w LNB poczesne miejsce zajmują dzieła pisarzy antycznych: Seneki ( 4 przed Chr. – 65 po Chr.), Tacyta (ok. 58–ok. 117), Juwenalisa (ok. 60–140), Persjusza (34–62), Lukiana (ok. 130–180). Godne zauważenia jest też jedno z dzieł znanego humanisty Erazma z Rotterdamu (Desiderius Erasmus, 1469–1536) – Lingua (Lyon 1538; R.XVI:B.619(2)), wydane razem z opraco-waną przez tegoż autora pracą fi lozofi czną Plutarcha De vitiosa verecundia.

W LNB jest również wiele paleotypów wydanych przez pracującego w Bazy-lei Johanna Frobena (1460–1537). Zajmował się on wydawaniem literatury naukowej, zwracał dużą uwagę na estetyczną oprawę dzieł [Vladimirovas, 1979, s. 219]. Wśród przechowywanych w LNB 28 paleotypów przeważają prace Erazma z Rotterdamu. Był on doradcą w sprawach naukowych oraz bli-skim przyjacielem Frobena [Vladimirovas, 1979, s. 219]. Szczególnie cenne jest jedno z najważniejszych dzieł Erazma – traktat fi lozofi czno-teologiczny Enchi-ridion militis christiani (1518 r.; R.XVI:C.127(2) oraz 1540 r.; (R.XVI:B.519(1); wyd. 1 1502), wydane już w drukarni starszego syna Frobena, Hieronima (1501–1563) oraz jego szwagra Mikołaja Bischofa (1501–1564). Spośród dru-ków Johanna Frobena LNB zgromadziła Kalendarium hebraicum (Basel 1527; R.XVI:B.686(2)) autorstwa niemieckiego kartografa, kosmografa oraz hebraisty Sebastiana Münstera (1488–1552), Omnia opera (Basel 1524–1526, t. 1–2, t. 4–5 oraz t. 7–9; R.XVI:E.38) św. Hieronima (ok. 347–419/420), a także tomik poetycki w języku łacińskim Epigrammata (Basel 1520; R.XVI:C.17(4)) angiel-skiego humanisty Tomasza Morusa (1478–1535) i Antibarbarorum (1520; R.XVI:B.3(1)) Erazma z Rotterdamu. Dwa ostatnie utwory zostały zilustro-wane przez znanego niemieckiego artystę Hansa Holbeina (1497/98–1543), co potwierdzają jego inicjały na stronie tytułowej Epigrammatów.

Wśród wielu znanych niemieckich drukarzy na uwagę zasługują szcze-gólnie drukarze z Kolonii: Johann Gymnich (ok. 1480–1544), Peter Quen-tel (zm. 1546), Eucharius Cervicornus (zm. po 1547), Melchior von Neuss, a także Kraft Müller (Crato Mylius, ok. 1503–1547) ze Strasburga, Valentin Schumann (zm. 1542) z Lipska oraz Joseph Klug (zm. 1552) z Wittembergi. Wydanych przez nich paleotypów w omawianym zbiorze jest najwięcej.


Tematyka

Dużą część ksiegozbioru LNB stanowi literatura religijna: kazania, dzieła biblijne, traktaty teologiczne, prace Ojców Kościoła. Sporo jest rów-nież prac autorów starożytnych oraz komentarzy do nich. Na uwagę nie-wątpliwie zasłużył Cycero, który w czasach Renesansu uchodził za naj-większy autorytet w dziedzinie retoryki. W LNB znajduje się 16 jego prac wydanych w pierwszej połowie XVI w. Aż trzy z nich to aldyny, jeden (De philosophia, Venezia 1541; R.XVI:A.204) został wydany przez Paula Manu-zia, który zasłynął jako „jeden z najbardziej znanych ówczesnych cycero-nistów, mających ambicje wydania wszystkich dzieł Cycerona“ [Ulčinaitė, 2008, s. 20]. W zbiorach działu znajduje się wydana w Królewcu, w dru-karni Hansa Weinreicha (ok. 1490–1560), praca Cycerona Ad Brutum ora-tor (1546; R.XVI:B.540(2)), opracowana przez niemieckiego humanistę, fi lologa, poetę Georga Sabinusa (1508–1560), a także wydane przez pol-skiego drukarza Hieronima Wietora dzieło Cycerona Offi cia (Kraków 1528; R.XVI:B.545(9)) z komentarzami niemieckiego teologa protestanckiego Phi-lippa Melanchthona (1497–1560).

Spośród autorów religijnych trzeba wspomnieć włoskiego dominikanina, hagiografa Jakuba z Voragine (Jacobus de Voragine, Iacopo da Varazze, ok. 1228–1298), który zapamiętany został głównie jako autor dzieła Legenda aurea – opowieści o świętych, w układzie świąt kalendarza liturgicznego. W LNB znajduje się osiem dzieł Jakuba z Voragine, wydanych w pierwszej połowie XVI w., pięć z nich to egzemplarze Legenda aurea, jeden z pozostałych to Passionael efte Dat levent der hylligthen to düde (Basel 1517; R.XVI:D.50).

Do znanych autorów, których prac zachowało się najwięcej, należą: niemieccy teolodzy protestanccy Johannes Oekolampad (1482–1531) i Theobald Billican (1491–1554), kaznodzieja Johann Justus Landsberg (1490–1539), teolog katolicki, scholastyk Johann Eck (1486–1543), huma-nista, fi lolog Joachim Camerarius (1500–1574), francuski franciszkanin, kaznodzieja Olivier Maillard (1430–1502), hiszpański humanista Juan Luis Vives (1492–1540), niderlandzki humanista, teolog Josse Chlichtove (1472–1543), włoski humanista Lorenzo Valla (1407–1457), węgierski fran-ciszkanin, kaznodzieja Temesvári Pelbártas (1435–1504) i inni. Dla kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego ważne są prace niemieckiego reformatora i kaznodziei Johannesa Brenza. Zbiór jego kazań luteranin Wacław Agrypa (ok. 1525–1597) przetłumaczył na język polski (Ewanielia od Jana swiętego Apostoła y Ewanielisty napisana, Wilno 1588). W LNB są przechowywane dwa nieduże paleotypy Brenza, wydane z myślą o kaznodziejach – Bedenc-ken Etlicher Predicanten ([Magdeburg 1548]; R.XVI:B.584(10)) oraz Türcken Büchlein (Wittenberg 1537; R.XVI:C.137(6)).

Spośród humanistów najbardziej znany jest Erazm z Rotterdamu. W omawianym zbiorze znajduje się 50 różnych jego dzieł, wydanych

59ARTYKUŁY

w pierwszej połowie XVI w. Na uwagę zasługuje lipska edycja Enchiri-dion militis christiani z 1516 r. (R.XVI:C.126(1)) wydanego przez Valentina Schumanna, a także satyra Moriae encomium, id est Stulticiae laudatio (Pochwała głupoty, Basel 1540 (wyd. 1 – 1511); R.XVI:B.619(1)), Antibar-barorum (Strasbourg 1522; R.XVI:B.516(3); Basel 1520; R.XVI:B.3(1)), trzy wydania dzieła Lingua (Nürnberg 1525; R.XVI:B.616(4) oraz bez danych wydawniczych R.XVI:A.64; Lyon 1538; R.XVI:B.619(2)).

Paleotypy przechowywane w LNB doskonale odzwierciedlają sytuację z pierwszej połowy XVI w. – początek reformacji oraz rozpowszechnianie się wraz z nią nowych idei. W bibliotece znajduje się 49 dzieł twórcy prote-stantyzmu Marcina Lutra (1483–1546), większość z nich to kazania wydane w pierwszej połowie XVI w. Po śmierci Lutra jego działalność kontynuował Philipp Melanchthon (1479–1560). W LNB znajduje się 15 jego dzieł z tegoż okresu, a także sporo książek, do których wydania ten protestancki teolog przyczynił się jako autor wyboru, przedmowy itp. Świadectwem ówczesnych napięć religijnych są rękopiśmienne wpisy, np. w książce niemieckiego humanisty, reformatora, byłego dominikanina Marcina Bucera (1491–1551) Unio dissidentium, omnibus unitatis (Köln 1531; R.XVI:B.300(2)) rękopi-śmienny wpis: „Haereticus Liber“ dowodzi, że dzieło należało wówczas do książek zakazanych, czyli prohibitów.

Il. 2. Marcin Bucer, Unio dissidentium, omnibus unitatis, Köln 1531. Strona tytułowa z wpi-sem rękopiśmiennym „Haereticus Liber". Fot. V. Vaitkevičiūtė


Jedną z najważniejszych książek religijnych jest Biblia. Szczególne miej-sce w LNB zajmuje niemiecki przekład Pisma Św. Marcina Lutra, nazywany też Biblią Lutra: Biblia, das ist die gantze Heilige Schrifft Deudsch, wydana w drukarni Hansa Luffta (1495–1584) (Wittenberg 1534). Znajduje się tu tylko pierwsza część tego wydania – Stary Testament (R.XVI:E.12). Cenny jest również egzemplarz Biblii Lutra z 1545 r. (R.XVI:E.148), wydany w Mag-deburgu w drukarni Hansa Walthera (ur. 1500), z komentarzami współpra-cowników Lutra – Johannesa Bugenhagena (1485–1558) i Veita Dietricha (1506–1549) oraz z licznymi drzeworytami. Dużą wartość ma także przekład łaciński Nowego Testamentu Erazma z Rotterdamu Novum instrumentum omne (Basel 1516; R.XVI:E.107), który ukazał się wraz z oryginałem prze-kładu – tekstem greckim. Ta naukowo opracowana translacja jest wydana wraz z tekstem Wulgaty, opracowanej przez Johannesa Brenza Sacrae Scrip-turae et divinarum literarum Byblia universa (Leipzig 1544; R.XVI:E.170) [szerzej o tym wydaniu pisze Misiūnienė, 2011, s. 57–58]. W LNB znajduje się także Biblia (tylko Stary Testament) w języku hebrajskim Hebraica Biblia (Basel 1546, t. 2; R.XVI:E.33), przetłumaczona na język łaciński przez Seba-stiana Münstera, wydana w dwóch językach w drukarni Michaela Isegrina (1500–1557) i Heinricha Petriego (1508–1579).

Do cenniejszych książek należą również pierwsze prace encyklope-dyczne. W XVI–XVII w. encyklopediami nazywano systemowe przeglądy odrębnej nauki lub różnych nauk. W LNB znajduje się praca niemiec-kiego fi lozofa, członka zakonu kartuzów Gregora Reischa (ok. 1470–1525) Margarita philosophica (Strasbourg 1504, wyd. 1 1503; R.XVI:C.144; egzemplarz z defektem, w zbiorach VUB znajduje się wydanie później-sze, z 1508 r. [Feigelmanas, 2003, nr 1170]), w którym autor zmieścił cały ówczesny kurs wiedzy akademickiej [Vladimirovas, 1979, s. 260]. Warto wymienić również zbiór emblematów Emblematum liber (Augsburg 1534; R.XVI:B.556(2), wyd. 1 – 1531) włoskiego poety i twórcy emblema-tów Andrei Alciatiego (1492–1550), zwanego twórcą emblematyki. Jego dziełem jest trzyczęściowa struktura emblematu. Na podstawie wielu kolejnych, uzupełnionych wydań jego książek można wnioskować, jakie tematy i idee były najważniejsze dla ówczesnych wydawców. Alciati zasto-sował układ treści hierarchiczny, uwarunkowany ideami etnicznymi i fi lo-zofi cznymi [Liškevičienė, 2005, s. 27, 35].

Spośród zróżnicowanych tematycznie paleotypów warto wymienić encyklopedię rolnictwa Włocha Pietro de Crescenzi (Petrus de Crescentiis, ok. 1230–ok. 1320) De agricultura, omnibusque plantarum, & animalium generibus, libri XII (Basel 1538; R.XVI:B.84). W tym popularnym dziele z początku XIV w., podane są wiadomości z zakresu agronomii, weterynarii i medycyny. W LNB przechowywane są również dwa wydania pracy z dzie-dziny botaniki niemieckiego teologa, medyka i botanika Ottona Brunfelsa (1488–1535): Herbarium (Strasbourg 1536, t. 2; R.XVI:D.14) oraz Herbarum

61ARTYKUŁY

vivae eicones ad naturae imitationem (Strasbourg 1532, t. 1; R.XVI:D.35) z licznymi drzeworytami. Ciekawą tematyką wyróżnia się jedyne dzieło nie-mieckiego tłumacza Vincentiusa Opsopoeusa (zm. 1539) o sztuce picia De arte bibendi (Nürnberg 1537; R.XVI:C.17(9)).

Jak wiadomo, w XVI w. język łaciński był językiem literatury, nauki oraz językiem urzędowym, dlatego paleotypów w innych językach (niemiec-kim, włoskim, francuskim, holenderskim, greckim, hebrajskim) jest nie-wiele. W języku niemieckim wydawano prace Lutra, Melanchthona, nie-które teksty Erazma z Rotterdamu, natomiast w języku greckim – utwory autorów antycznych.

Proweniencje

Źródłem ciekawych informacji są zachowane na paleotypach prowe-niencje – rękopiśmienne wpisy, pieczęcie, ekslibrisy, mające znaczenie bibliofi lskie. Najczęściej spotykanym znakiem własnościowym starych książek są sygnowania różnych klasztorów i kościołów oraz semina-riów duchownych, które od dawna służyły jako „przechowalnie“ ksią-żek. Podobnie jak w Europie Zachodniej, biblioteki na Litwie powstawały przy ośrodkach religijnych, które w Wielkim Księstwie Litewskim dbały o oświatę i ewangelizację. Zdaniem badacza dziejów książki Arvydasa Pacevičiusa, „najważniejszym reprezentantem kultury paleotypów można nazwać zakon franciszkanów, nazywanych na Litwie również bernardy-nami” [Pacevičius, 2003, s. XX]. W LNB znajduje się 27 paleotypów, które były własnością biblioteki bernardynów w Cytowianach (lit. Tytuvėnai) (wpis rękopiśmienny: Bibliothecae Citovianensis P.P. Bernardinum). Jolita Liškevičienė, badaczka dziejów tej biblioteki, napisała o niej: „[...] Najwięk-szą część książek stanowią dzieła teologiczne – wydania służące do medy-tacji, kazania i prace ojców Kościoła […]. W zakonie bernardynów akcen-towano sztukę kaznodziejstwa, dlatego znaczną część książek stanowią podręczniki retoryki i zbiory kazań” [Liškevičienė, 2004, s. 60]. W LNB dominują dzieła religijne, m.in. zbiory kazań Temesváriego Pelbárta, Oli-viera Maillarda, Johanna Justusa Landsberga, niemieckiego teologa, benedyktyna Haimo Halberstadensa (778–853), włoskiego kardynała Adriana Castello (ok. 1458–1521). Znajdują się tu także: wspomniana już Legenda aurea Jakuba z Voragine (Venezia 1512; R.XVI:C.169), dzieło teo-loga, historyka, znawcy prawa kanonicznego Mikołaja z Błonia (zm. przed 1448) o sakramentach Tractatus sacerdotalis d‘sacramentis (Strasbourg 1512; R.XVI:B.673(2)), a także praca z dziedziny medycyny, autorstwa greckiego lekarza Dioscoridesa Pedaniusa (I w. po Chr.) De medica mate-ria libri V. (Köln 1529; R.XVI:D.45), wydana w językach greckim i łaciń-skim. Ciekawe, że ten ostatni paleotyp był własnością dużej biblioteki, założonej przez dziewiętnastowiecznego niemieckiego pedagoga, teoretyka


muzyki Friedricha Augusta Gottholda (1778–1858) (pieczęć: Gottholdsche Bibliothek; o niej dalej).

W XVIII w. biblioteka w Cytowianach wzbogaciła się o kolekcję ksią-żek ze zlikwidowanego kolegium jezuickiego w Poszawszach (lit. Pašiaušė) [Pacevičius, 2005, s. 157], o czym świadczy wpis rękopiśmienny tego kolegium (Collegij Possaviensis), znajdujący się wraz z wpisem biblioteki cytowiańskiej w książce niemieckiego teologa Johannesa Bugenhagena (1485–1558) – komentarzach proroka Jeremiasza In Ieremiam prophe-tam commentarium (Wittenberg 1546; R.XVI:C.155). Znajdująca się w tej książce pieczęć Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Kownie (lit. Metropolijos kunigų seminarijos inventorius) wskazuje na dalszą wędrówkę tego dzieła – fragmenty biblioteki klasztornej w Cytowianach zostały prze-kazane do biblioteki Żmudzkiego Seminarium Duchownego (ekslibris: E Bibliotheca Seminarii Samogitiensis), które w 1864 r. zostało przeniesione z Worń (lit. Varniai) do Kowna (lit. Kaunas) i pod dawną nazwą funkcjono-wało do 1926 r., później zaś zmieniło nazwę na Kowieńskie Metropolitalne Seminarium Duchowne [Feigelmanas, 1975, s. 407; Visuotinė lietuvių enci-klopedija, t. 9, 2006, s. 616–617]. Stąd oba znaki własnościowe zwykle były umieszczane razem. W LNB znajduje się 15 paleotypów pochodzą-cych z biblioteki Żmudzkiego Seminarium Duchownego oraz 54 z biblio-teki Kowieńskiego Metropolitalnego Seminarium Duchownego. Jeden z najczęściej występujących znaków własnościowych należy do biblioteki Wileńskiego Seminarium Diecezjalnego (pieczęć: Библіотека Виленской Р.К. Епархіальной Семинарiи), stąd pochodziło 146 paleotypów. Źródłem cennych informacji o książkach należących do tej biblioteki jest księga inwentarzowa, przechowywana w LNB: Liber inventarii bibliothecae maioris seminarii archidioecesani Vilnensis (F203–1, zob. LNB, zbiory „Biblioteki Wileńskiego Seminarium Duchownego“, F203). Wśród przechowywanych tu paleotypów dominuje literatura teologiczna.

Do popularnych znaków należy też siglum biblioteki Synodu Wileń-skiego Ewangelików Reformowanych (pieczęć: Biblioteka Synodu Wileńsk. Evang-Reform.; ekslibris: Bibljoteka Synodu Wileńskiego Ew.-Ref.; wpis rękopiśmienny: Bibliotheca Synodi Evangelico Reformatae Vilnensis), zało-żonej w 1557 r. [Kisarauskas, 1984, s. 141]. Sześć paleotypów spośród dwunastu przechowywanych w LNB to dzieła Erazma z Rotterdamu. Do tej biblioteki należą również wspominane już Chronica Polonorum Macieja Miechowity i Statuty Łaskiego.

W LNB znajdują się też książki należące do jezuitów. Sporo paleoty-pów było własnością kolegium jezuitów w Krożach (lit. Kražiai) (wpis ręko-piśmienny: Collegij Crosensis S. J.). Wśród 30 paleotypów należących do tego klasztoru przeważają dzieła kaznodziejów. Znajdują się tu również: wspominany Enchiridion militis christiani (Basel 1540; R.XVI:B.519(1)), zbiór prac Cycerona In hoc volumine haec continentur. Rhetoricum ad C. Herennium

63ARTYKUŁY

lib. IIII, (Strasbourg 1548; R.XVI:B.611), Plauta Comoedia Mercator (Kraków 1531; R.XVI:B.511(3)), św. Aureliusza Augustyna (354–430) Omnium ope-rum (Basel 1528–1529; R.XVI:F.60). Bardzo często razem z wpisem kolegium w Krożach występują znaki bibliotek Żmudzkiego Seminarium Duchownego oraz Kowieńskiego Metropolitalnego Seminarium Duchownego.

W LNB przechowywanych jest siedem paleotypów, będących własno-ścią dawnego Wileńskiego Kolegium Jezuickiego (ekslibris: Ex Libris Coll. Vilnensis Soc. Jesu; wpis rękopiśmienny: Inscriptus Catalogo Collegij Vilnen. Societatis Iesu). Są to: Biblia graeca et latina (Basel 1550, t. 1; R.XVI:B.599), komentarze do Biblii autorstwa francuskiego franciszkanina, egzegety Niko-lausa de Lyra (Nicolaus Lyranus, ok. 1270–1349) Textus biblie (Basel 1506, t. 1–3; R.XVI:F.63), Opera Ojca Kościoła św. Jana Złotoustego (ok. 354–407) (Basel 1530, t. 1; R.XVI:F.31 oraz Basel 1539, t. 4; R.XVI:F.17), Opera greckiego teologa św. Grzegorza z Nazjanzu (ok. 329–ok. 390) (Basel 1550; R.XVI:F.28). W wielu książkach wpis rękopiśmienny kolegium jezuickiego jest przekreślony, gdyż po kasacie zakonu jego książki przeszły na własność innych instytucji. Jak można sądzić na podstawie wpisów rękopiśmiennych, niektóre z tych paleotypów przejął klasztor karmelitów bosych w Wilnie (wpis rękopiśmienny: Bibl. Coll. Viln. Carm. Dixcalc.). W tym samym dziale znajduje się również 25 paleotypów, które należały do kolegium jezuickiego w Nie-świeżu (wpis rękopiśmienny: Collegij Nesvisiensis Soc. Jesu) oraz 10 z kole-gium jezuickiego w Połocku (wpis rękopiśmienny: Coll: Poll: S. J.).

Sporo paleotypów należało do różnych bibliotek prywatnych. W LNB znajdują się dwa paleotypy, będące własnością żmudzkiego biskupa Mel-chiora Giedroycia (ok. 1536–1609) (wpis rękopiśmienny: Melchior Dux Gie-droic J. S.), który swoją bogatą bibliotekę zapisał kolegium jezuickiemu w Krożach [Kisarauskas, 1984, s. 47]. Wspomniane paleotypy – to Far-raginis actionum iuris civilis Jana Cervusa (Kraków 1540) oraz kronika Quisquis es gloriae Germanicae & maiorum studiosus, hoc utare ceu magi-stro libello niemieckiego historyka, zakonnika Lambertusa Hersfelda (ok. 1025–ok. 1081) (Tübingen 1525; R.XVI:B.73(1)). Obie książki należały do Kowieńskiego Metropolitalnego Seminarium Duchownego.

W LNB znajduje się też kilka paleotypów pochodzących z biblioteki profesora Uniwersytetu w Królewcu, znanego szesnastowiecznego bibliofi la Andreasa Aurifabera (1514–1559), osobistego lekarza Albrechta Brander-burczyka (wpis rękopiśmienny: Sum Andreae Aurifabrj) [szerzej o tej biblio-tece zob. Tondel, 2001, s. 51–129]. Cenny jest paleotyp wydrukowany przez Roberta Estienne’a – Opera Wirgiliusza (Paris 1532), druk należący niegdyś do biblioteki gimnazjum królewskiego w Tylży. Sporą wartość mają także inne dzieła, mi.in.: wydrukowane przez Sébastiena Gryphiusa De laudibus philosophiae libri duo (Lyon 1538; R.XVI:C.164(1)) kardynała Jacopa Sado-leta (1477–1547), należące do biblioteki Uniwersytetu w Królewcu (o tym dalej), Opuscula Plutarcha wydane przez Johanna Frobena (Basel 1518;


R.XVI:C.164(2)) oraz De senectute greckiego pisarza Lukiana (Nürnberg 1537; R.XVI:C.164(6)).

Ze względu na swoją proweniencję ważne są trzy oprawione razem książki, należące niegdyś do biblioteki Zygmunta Augusta [szerzej o tym: Kawecka-Gryczowa, 1988]. Są to łacińskie przekłady dzieł greckich fi lozofów Symplicjusza (ok. 490–ok. 560) i Amoniusza syna Hermiasza (ok. 440–ok. 520) oraz greckich komentarzy do prac fi lozofi cznych Arystotelesa, autor-stwa fi lozofa Anicjusza Manliusza Seweryna Boecjusza (ok. 480–524). Auto-rzy tych komentarzy byli bardzo cenieni w epoce Renesansu. Wszystkie trzy folianty zostały wydane w weneckiej drukarni Girolamo Scotto (ok. 1505–1572) w latach 1541–1544. (R.XVI:E.122(1–3)) [szerzej o tym: Tumelis, 1983].

W LNB jest też kilka paleotypów, które należały do bibliofi la, hebraisty, administratora biskupstwa żmudzkiego Jana Chryzostoma Gintyłły (1788–1857), który w XIX w. był posiadaczem jednej z najbogatszych bibliotek pry-watnych3. Pochodzące z tej biblioteki 33 paleotypy wskazują na rodzaj jego zainteresowań bibliofi lskich – są tu hebraika oraz dzieła fi lologiczne i teolo-giczne. Obok esklibrisu Gintyłły zwykle znajduje się ekslibris Żmudzkiego Seminarium Duchownego lub pieczęć Kowieńskiego Metrolitalnego Semina-rium Duchownego, gdyż po śmierci właściciela część książek trafi ła do tych placówek, a także do klasztoru w Kretyndze (lit. Kretinga) oraz do jego krew-nych [Feigelmanas, 1975, s. 397]. Z paleotypów ze zbioru Gintyłły godne uwagi są następujące: Prophetie Danielis tres horribiles de casu videlicet Vin-cento Ferrera (Kraków 1527), opracowany przez Roberta Estienne’a słownik Hebraea, Chaldaea, Graeca et Latina nomina virorum (Paris 1537), Kalen-darium hebraicum Sebastiana Münstera (1488–1552) (Basel 1527) słownik łacińsko-grecko-hebrajski tegoż autora (Dictionarium trilingue, Basel 1530; R.XVI:D.48).

Jeszcze jedna biblioteka prywatna – wspominana już biblioteka Got-tholda, z której zbiorów 62 paleotypy znajdują się obecnie w LBN. W tej kolek-cji paleotypów dominują dzieła protestantów Lutra i Melanchthona, humani-sty Erazma z Rotterdamu oraz autorów antycznych. W książce pochodzącego z Macedonii greckiego kompilatora Johannesa Stobaeusa (V w.) w językach greckim i łacińskim Sententiae ex thesauris Greacorum delectae (Basel 1549; R.XVI:E.139(1)) znajduje się również autograf Gottholda. Z jego biblioteki pochodzą wspominane dzieła Erazma z Rotterdamu: Enchiridion militis chri-stiani (Leipzig 1516), Moriae enconium, id est Stulticiae laudatio (Basel 1540), Antibarbarorum (Basel 1520) oraz Lingua (Nürnberg 1525), Biblia Marcina Lutra (Wittenberg 1534), a także dzieło rzymskiego fi lozofa Boecjusza De consolatione philosophie liber z komentarzami św. Tomasza z Akwinu (Köln 1502; R.XVI:B.27).

3 Szerzej dzieje tej biblioteki przedstawił Arvydas Pacevičius, ale skupił się on głównie na autorach epoki Oświecenia i ich dziełach [zob. Pacevičius, 2002a, s. 190–213].

65ARTYKUŁY

Biblioteka Gottholda w 1858 r. przeszła na własność biblioteki Uniwer-sytetu w Królewcu [Kaunas, 1987, s. 72], o czym świadczy dość liczna grupa wpisów dotyczących właścicieli (pieczęcie: Bibliotheca Regiomontana; Fridericus Wilhelmus Rex (FWR) i in.). Wśród 59 paleotypów przeważają prace Marcina Lutra, Filipa Melanchthona, Erazma z Rotterdamu, godne uwagi jest też dzieło Ulricha Zwingla (1484–1531) dedykowane Lutrowi: Amica exegesis, id est, Expo-sitio Eucharistiae negocij, ad Martinum Lutherum (Zürich 1527; R.XVI:C.149(1)).

W 1909 r. Uniwersytet w Królewcu na zasadzie umowy otrzymał jako depozyt biliotekę Wallenrodtów, działającą w tym mieście (ekslibris: Wallen-rodiadum Magnis Maioribus Ortahunc Reliquis Iunxit Bibliotheca) [Kaunas, 1987, s. 73; Feigelmanas, 1975, s. 403], założoną w 1629 r. przez kanclerza Mertena von Wallenrodta (1570–1632). Z tej biblioteki pochodzi 15 paleoty-pów. Wśród nich przeważają utwory o tematyce religijnej, prawie wyłącznie w języku niemieckim. Na uwagę zasługują Bedencken Etlicher Predicanten Johanna Brenza [Magdeburg 1548], Filipa Ein grausam Meerwunder Melanch-thono (Magdeburg [ok. 1549]; R.XVI:B.584(5)) – ze wspaniałym drzeworytem przedstawiającym fantastyczne zwierzę na stronie tytułowej, a także Legenda sanctorum que Lombardica hystoria dicitur Jakuba z Voragine (Lyon 1505; R.XVI:C.5). Ten ostatni paleotyp ma nie tylko ekslibris, ale też autograf kura-tora biblioteki Wallenrodtów Johanna Ernsta von Wallenrodta (1615–1697).

Il. 3. Sebastian Münster, Kalendarium hebraicum, Basel 1527. Strona tytułowa i ilustracja. Fot. V. Vaitkevičiūtė


Zachowane w starych książkach autografy znanych postaci historycz-nych są źródłem cennych informacji. Dzięki nim wiadomo np., że Operę św. Jana Złotoustego (Basel 1530, t. 1; R.XVI:F.31) czytał profesor Akade-mii Wileńskiej Kazimierz Jan Wojsznorowicz (zm. 1680). W innym wydaniu tego samego dzieła (Basel 1539, t. 4; R.XVI:F.17, egz. Sn195117) wid-nieje ekslibris biskupa wileńskiego Pawła Olszańskiego (ok. 1486–1555) z 1533 r., autorstwa nieznanego artysty, uchodzi on za najstarszy dotych-czas znany okaz ekslibrisu na Litwie (Kisarauskas, 1984, s. 25). To wyda-nie dzieł św. Jana Złotoustego (6 t.) było własnością proboszcza katedry wileńskiej, biskupa sufragana wileńskiego Józefa Juliana Sapiehy (1708–1754), który posiadał prywatną bibliotekę (ekslibris: Ex Bibliotheca Jose-phi Comitis Sapieha Praepositi Prelati Vilnensis Archid. Samogi. Canon. Vars.). Sapieha odziedziczył bibliotekę po ojcu, marszałku WKL Aleksan-drze Pawle Sapieże (1671–1734), następnie znacznie ją wzbogacił [Kisa-rauskas, 1984, s. 109]. Zgodnie z testamentem J. J. Sapiehy, w 1766 r. księgozbiór został przekazany bibliotece Kapituły Wileńskiej [Kisaraukas, 1984, s. 144; PSB1994, s. 26].

Pismo Święte w językach hebrajskim i łacińskim Hebraica Biblia (Basel 1546, t. 1; R.XVI:E.33) było własnością tłumacza, poety, prozaika WKL, dworzanina Radziwiłłów, Jana Kozaka (ok. poł. XVI w. – pocz. XVII w.), o czym świadczy wpis: Ex libris Joannis Cosacovitii Litvani 1591. Książkę o kobietach De memorabilibus et claris mulieribus, aliquot diversorum scrip-torum opera (Paris 1521; R.XVI:E.71) czytał polski teolog, polityk, biskup wileński (od 1687 r.) Konstanty Kazimierz Brzostowski (1644–1722). Z wpisu rękopiśmiennego Ex Libris Constantini Casimiri Brzostowski Epi-scopi Smolenscensis wynika, że w tym czasie Brzostowski był jeszcze bisku-pem smoleńskim (od 1685 r.). Dzieło św. Hieronima (Hieronymus, ok. 347–419/420) Omnium opera (Basel 1516, t. 1; R.XVI:F.64) należało do biskupa żmudzkiego (od 1850 r.), pisarza Motiejusa Valančiusa (Macieja Wołon-czewskiego, 1801–1875), który zdaniem Arvydasa Pacevičiusa, posia-dał jedynie podręczny zbiór [Pacevičius, 2002b, s. 110]. Z daty podanej w jego rękopiśmiennym wpisie (Sacerdos Matthias Wołonczewski Caplana Scholae Krosensis Teol. Mag. 1855 an.) wynika, że był on już wtedy bisku-pem żmudzkim. Źródłem ciekawych informacji są też wpisy donacyjne. W komentarzach do Listów Apostolskich In omnes Apostolicas epistolas (Zürich 1544; R.XVI:E.24) widnieje wpis donacyjny biskupa żmudzkiego Józefa Michała Karpia (1679–1793) z 1793 r.

Wymienione najważniejsze wpisy dotyczące właścicieli wymagają bar-dziej szczegółowych badań, aby można było ustalić, jakie książki były przechowywane w poszczególnych bibliotekach, klasztorach, placówkach oświatowych oraz zbiorach prywatnych.

67ARTYKUŁY

Wnioski

W zbiorze paleotypów przechowywanych w LNB, znajdują się książki cenne, ciekawe i ważne dla kultury litewskiej, polskiej i europejskiej. Są tu liczne prace protestanckie, jest też zbiór dzieł najsłynniejszego humanisty Erazma z Rotterdamu. Wydania poszczególnych najsłynniejszych drukarzy świadczą o ich zasługach nie tylko jako zwykłych rzemieślników, ale też jako wydawców, autorów opracowań. W artykule została pominięta działal-ność niemieckich drukarzy – większość z nich również była edytorami. Wiele informacji można byłoby uzyskać na podstawie szczegółowej ana-lizy znaków świadczących o właścicielach. Szczególnie wnikliwego badania wymagają zbiory bibliotek Gintyłły, Gottholda oraz biblioteki Uniwersytetu w Królewcu. Szczegółowe badanie wszystkich paleotypów znajdujących się w zbiorach LNB znacznie wzbogaciłoby dotychczasową wiedzę, poszerzy-łoby obraz kultury bibliofi lskiej w dawnych czasach.

(z litewskiego przetłumaczyła Irena Fedorovič)

Bibliografi a

Daugirdaitė I. (2003), Vilniaus universiteto bibliotekos paleotipai. W: Vilniaus uni-versiteto bibliotekos paleotipai: katalo-gas. Sud. N. Feigelmanas, I. Daugirdai-tė, P. Račius. Vilnius, s. VII–XVI.

Feigelmanas N. (1975), Lietuvos inkunabu-lai: katalogas. Vilnius.

Feigelmanas N., Daugirdaitė I., Račius P. (sud.) (2003), Vilniaus universiteto bi-bliotekos paleotipai: katalogas. Vilnius.

Kaunas D. (1987), Mažosios Lietuvos bibli-otekos (iki 1940 metų). Vilnius.

Kawecka-Gryczowa A. (1988), Biblioteka ostatniego Jagiellona: pomnik kultury renesansowej. Wrocław et al.

Kisarauskas V. (1984), Lietuvos knygos ženklai, 1518–1918. Vilnius.

Liškevičienė J. (2004), Biblioteka. W: Ty-tuvėnų bernardinų bažnyčia ir vienuo-

lynas. Sud. D. Klajumienė. Vilnius, s. 47–67.

Liškevičienė J. (2005), Mundus emblema-tum: XVII a. Vilniaus spaudinių iliustra-cijos, Vilnius.

Misiūnienė J. (2007), XVI a. Bažnytinės cenzūros draudžiamos knygos LNB rin-kiniuose. „Tarp knygų“, nr 2, s. 13–19; nr 3, s. 17–23; nr 4, s. 14–21.

Misiūnienė J. (2011), XV–XVIII amžių Bi-blijos Lietuvos nacionalinėje bibliotekoje. „Bibliografi ja 2008–2009“, s. 55–81.

Pacevičius A. (2002a), Bibliofi lo Jono Kri-zostomo Gintilos biblioteka: pobūdis ir komplektavimo šaltiniai. „Knygotyra”, t. 38, s. 190–213.

Pacevičius A. (2002b), Asmeninė Žemai-čių vyskupo Motiejaus Valančiaus bi-blioteka, „Informacijos mokslai”, t. 20, s. 106–112.


Pacevičius, A. (2003), Lietuvos knygos kultūra ir paleotipų proveniencijos. W: Vilniaus universiteto bibliotekos paleotipai: katalogas. Sud. N. Feigelma-nas, I. Daugirdaitė, P. Račius. Vilnius, s. XVII–XXXV.

Pacevičius A. (2005), Vienuolynų bibliote-kos Lietuvoje 1795–1864 metais: dingęs knygos pasaulis, Vilnius.

Polski Słownik Biografi czny (1937). Kra-ków et al., t.3.

Polski Słownik Biografi czny (1974). Kra-ków et al., t. 19/1.

Polski Słownik Biografi czny (1994). Kra-ków et al., t. 25/1.

Tondel J. (2001), Księgozbiór królewskie-go lekarza Andrzeja Aurifabra (1513–1559). W: tegoż, Książka w dawnym Królewcu Pruskim. Toruń, s. 51–129.

Tumelis J. (1983), Monumenta Sigismundi Augusti. „Naujos knygos”, nr 8, s. 42–43.

Ulčinaitė E. (2008), Aldai – renesansinio humanizmo sklaida. W: Vilniaus univer-

siteto bibliotekos aldai: katalogas. Sud. Petras Račius, Vilnius.

Uruszczak W. (2006), Commune incliti Po-loniae Regni privilegium constitutionum et indultuum. O tytule i mocy prawnej Statutu Łaskiego z 1506 roku. W: Prace poświęcone pamięci Adama Uruszcza-ka. Kraków, s. 115–135. Dostępny tak-że w World Wide Web: http://www.law.uj.edu.pl/users/khpp/statut_laski.htm) [dostęp: 2015-04-01].

Vaitkevičiūtė V. (2009), Aldai LNB Retų knygų ir rankraščių skyriuje. „Tarp knygų“, nr 11, s. 11–13.

Vaitkevičiūtė V. (2011), Lietuvos naciona-linės Martyno Mažvydo bibliotekos Retų knygų ir rankraščių skyriaus paleotipų rinkinys. „Knygotyra“, t. 56, s. 135–148.

Visuotinė lietuvių enciklopedija (2006). T. 9. Vilnius, s. 616–617.

Vladimirovas L. (1979), Knygos istorija. Senovė. Viduramžiai. Renesansas. XVI–XVII amžius. Vilnius.

Viktorija VaitkevičiūtėThe collection of post-incunabula

in the Martynas Mažvydas National Library of Lithuania

Summary

Post-incunabula or the books printed in the fi rst half of the XVIth century (from January 1, 1501 to January 1, 1551), along with incunabula, are considered to be the oldest and most valuable publications in the world.

The Rare Book and Manuscript Department of the National Library of Lithuania (hereafter the NLL) has in its holdings 858 post-incunabula, not including the ones kept in the Department of the National Archival Fund of Published Documents and in the Music Department. This article analyses specifi c features of part of the post-incunabula collection

69ARTYKUŁY

in the NLL Rare Book and Manuscript Department: their place of publication, publishers, thematics and provenances. Principal attention is accorded to the books that are rarer, more interesting and more important for Lithuania‘s culture and book culture in general.

Keywords: Martynas Mažvydas National Library of Lithuania, special collections, prints of sixteenth century

JOLANTA GWIOŹDZIKInstytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego

DRUKI Z 1. POŁOWY XVI W. Z KOLEKCJI ZYGMUNTA CZARNECKIEGO W ZBIORACH LWOWSKICH


W XVIII i w 1. połowie XIX w. zainteresowanie kolekcjonerstwem i bibliofi lstwem przekładało się na powstawanie uniwersalnych kolekcji ksią-żek rękopiśmiennych i drukowanych, rycin i sztychów, obiektów przyrodni-czych, archeologicznych, numizmatycznych, sfragistycznych czy militariów, a także tworzenie gabinetów tematycznych, np. astronomicznych lub różnego rodzaju „osobliwości”. Po rozbiorach na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i na emigracji (głównie we Francji, Belgii, Anglii, Szwajcarii i we Włoszech) dodatkowym czynnikiem organizowania bibliotek były pobudki patriotyczne oraz edukacyjne [Majkowska-Aleksiewicz, 1995, s. 85–86]. Zamiarem ich twórców było gromadzenie wszelkich zabytków i pamiątek dokumentujących i rejestrujących rodzimą kulturę i naukę, szczególnie zaś język i literaturę polską. Instytucje biblioteczno-muzealne miały być także warsztatami pracy naukowej, służącymi głównie badaniom nad dziejami i piśmiennictwem narodowym [Więckowska-Treichel, 1966, s. 64; Maleczyńska, 1987, s. 196-205], przeważnie zatem miały charakter humanistyczny i niejednokrotnie pełniły funkcję towarzystw naukowych bądź instytucji naukowo-badaw-czych, a także podejmowały działalność edytorsko-wydawniczą.

Tego rodzaju cele przyświecały zarówno twórcom dużych bibliotek rodo-wych i ordynackich, a także fundacyjnych [Kosiński, 1981], jak np. Biblioteka Ordynacji Zamoyskiej (utworzona przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego, 1811 r.), Biblioteka Ordynacji Krasińskich (1844 r.) [Tchórzewska-Kabata, 2010], Zakład Naro dowy im. Osso liń skich (fundacja Józefa Mak sy mi liana hr. Osso liń skiego, 1817 r. [Kosiński, 1971, s. 38–46], do której w 1823 r. trafi ły zbiory Lubomirskich z Przeworska oraz Pawlikowskich z Medyki i Bra-nickich z Suchej), Biblioteka Raczyńskich (fundacja Edwarda hr. Raczyń-skiego, 1829 r.), Biblioteka Kórnicka (założona przez Adama Tytusa hr. Działyńskiego ok. 1826 r.), Biblioteka Czartoryskich (w Puławach, 1801 r.,

71ARTYKUŁY

a następnie w Krakowie, 1876 r.). Równie ważne były mniejsze księgozbiory, m.in. Dzieduszyckich w Poturzycy, Radziwiłłów w Nieświeżu, Ponińskich w Horyńcu, Potockich w Krzeszowicach i Wilanowie, Tyszkiewiczów w Wilnie, Antoniego Stadnickiego w Żmigrodzie, Jana Feliksa Tarnowskiego w Dziko-wie [Maleczyńska, 1987; Korzon, 1981, s. 255–256].

Niejednokrotnie zbiory te ulegały przemieszczaniu, np. Tarnowscy w Dzikowie nabyli bibliotekę Michała Hieronima Juszyńskiego ze Zgór-ska, a Braniccy w Suchej kupili księgozbiór Andrzeja Edwarda Koźmiana (1852 r.) a następnie Karola Łaskiego (1876 r.).

Wiele cennych kolekcji trafi ło do zbiorów Wiktora hr. Baworowskiego [Kętrzyński, 1892, s. 40–48; Chamera-Nowak, 2008], który od 1850 r. gro-madził zabytki piśmiennictwa i kultury polskiej, m.in. nabył księgozbiory Aleksandra i Kazimierza Stadnickich ze Żmigrodu [Różycki, 1995, s. 146–147], Ewarysta i Józefa Kuropatnickich, Ambrożego Grabowskiego, Dionizego Zubrzyckiego, Leona Dembowskiego, a także Bibliotekę Odnowską Aleksan-dra Batowskiego [Szocki, 1998, s. 449–450]. W 1897 r. zrealizowano testa-ment kolekcjonera, tworząc Bibliotekę Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie. Jej zbiory zostały udostępnione publiczności w 1900 r. Biblioteka ta pozostawała pod zarządem Wydziału Krajowego, który w 1914 r. zakupił zbiór Zygmunta hr. Czarneckiego z Ruska w Wielkopolsce.

Była to jedna z najcenniejszych i najciekawszych kolekcji, dokumentują-cych polską kulturę umysłową, założona w 1805 r. w Rusku przez Antoniego Czarneckiego, krajczego koronnego. Jego dzieło kontynuował Zygmunt hr. Czarnecki (1823–1908) [Koredczuk, 2007; Kotula, 1938; Frąckowiak, 2002]. W skład jego biblioteki weszły m.in. zbiory starosty kopanickiego Franciszka Ponińskiego, a także kasztelana Piotra Bielińskiego i duchownych: Aleksego Prusinowskiego i pastora Józefa Juliana Biergiela ze Słucka (gromadzącego unikalne źródła do dziejów reformacji w Polsce) oraz ks. Ignacego Polkow-skiego z Krakowa [Nowak, 1998] i niektóre woluminy z książnicy Załuskich [Chwalewik, 1927, s. 162]. Kolekcję powiększały także nabytki uzyskane dzięki pośrednictwu antykwariuszy z Londynu (Michała Wojnicza1), Krakowa (bibliofi la, numizmatyka i antykwariusza Władysława Bartynowskiego) [Sze-nic, 1973], Lwowa (rodziny Iglów) [Opałek, 1928] oraz Warszawy (numizma-tyka i fotografa Karola Adolfa Beyera [Jackiewicz, 2012], któremu Czarnecki sprzedał 4 500 swoich okazów2). Spadkobiercy Czarneckiego odziedziczyli zbiór [Mikołajewski, 2006; Frąckowiak, 2002; Dolleczek, 1995; Zygmunt, 1907 ] liczący ok. 7 tys. dzieł, w tym ok. 70 rękopisów oraz 28 inkunabułów [Kotula, 1933] i ok. 1 600 starych druków z XV–XVI w. [Kotula, 1926, s. 9; Kotula, 1926a]. Ryciny w 1908 r. trafi ły do Stefana hr. Czarneckiego w Sie-

1 Gdy zamieszkał w Londynie w 1890 r., przyjął pierwsze imię Wilfryd. Dzięki niemu wiele zabytków rękopiśmiennych trafi ło do bibliotek i prywatnych kolekcji.

2 Spis monet i medalów polskich znajdujących się w zbiorze Zygmunta Czarneckiego w Gogo-lewie. Muzeum Narodowe w Krakowie, rkps 942.


kowie, rękopisy i druki zaś syn kolekcjonera, Zygmunt Czarnecki, sprzedał w 1914 r. (za 180 tys. marek) Bibliotece Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego, z zastrzeżeniem niepodzielności zbiorów [Kotula, 1938]. Niektóre druki były darem, o czym świadczy zapis „Dar Józefa hr. Czarneckiego 1914” (Sylva sen-tentiarum ex Ovidio, Cracoviae : apud Mathiam Scharffenberg, 1536, sygn. CT II. 1962). Odtąd kolekcja Czarneckiego dzieliła losy Baworowianum, które w 1939 r. zostało przyłączone do Biblioteki Zakładu Narodowego im. Osso-lińskich [Matwijów, 2003], w 1940 stało się częścią Lwowskiej Filii Biblioteki Akademii Nauk USRR, a w 1941 r. – Oddziału II Staatsbibliothek Lemberg, a po 1945 r. [Matwijów, 1996; Dolleczek, 1995] w większości znalazły się w obecnej Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. W. Stefa-nyka [Kolosovska, 1996]. Ten zbiór jest przedmiotem dalszych analiz.

Jednym z najciekawszych fragmentów dawnych zbiorów Czarneckiego są druki 1. połowy XVI w. [Šamraj, 1995], z których zachowały się 182 woluminy. Oznaczono je pieczęciami własnościowymi z napisem Z Księgo-zbioru Zygmunta Czarneckiego oraz wyobrażeniem herbu Prus III (53 wolu-miny; zob. il. 1) , a także ekslibrisem o tej samej treści, umieszczonym na przedniej wyklejce (47 woluminów; zob. il. 2). Większość książek została pozbawiona oryginalnej okładziny, co wiązało się z rozdzielaniem na poje-dyncze tytuły dzieł współoprawnych. Wówczas oprawiano je w białą tekturę z tłoczonym złotym superekslibrisem, który występował w dwu wariatach (94 woluminy; zob. il. 3). Zachowane inne znaki własnościowe wskazują na pierwotne pochodzenie tej części zbiorów. Najwięcej można zidentyfi -kować fragmentów kolekcji klasztornych, co wiązało się ze zniesieniem zakonu jezuitów oraz prowadzoną od pierwszego rozbioru kasatą większo-ści klasztorów. Czarnecki posiadał woluminy m.in. cystersów z Sulejowa, Wągrowca, jezuitów z Krakowa i Lublina, kamedułów z Krakowa i War-szawy, reformatów z Poznania, benedyktynów z Lubinia, Pelplina, karme-litów bosych z Poznania, kanoników regularnych od pokuty z Krakowa,

Il. 1. Pieczęcie własnościowe Zygmunta Czarneckiego. Fot. J. Gwioździk

73ARTYKUŁY

Il. 2. Ekslibris Zygmunta Czarneckiego. Fot. J. Gwioździk

Il. 3. Superekslibris Zygmunta Czarneckiego. Fot. J. Gwioździk


kanoników regularnych z bawarskiego Rebdorf [por. Kotula, 1926]. Naj-więcej marginaliów natomiast zachowało się w książkach będących wcze-śniej własnością studentów Akademii Krakowskiej. W zbiorze Czarneckiego zgromadzono także duplikaty Biblioteki XX Czartoryskich w Krakowie, ich Biblioteki Puławskiej oraz dwa woluminy z pieczęcią Aleksego Prusinow-skiego (Piotra Lombarda Epithoma conclusionum theologicalium pro intro-ductione, w opracowaniu Michaela Falkenera, Gracchovia : apud Ioannem Haller, 1521 sygn. CT II. 21572 oraz Opusculum Quadragesimale / per Valentinum Posnanianum recollectum [Lipsiae] : ex offi cina Melchioris Lot-theri, 1537, sygn. CT I. 21973).

Analiza zawartości treściowej kolekcji Czarneckiego wskazuje na jej różnorodność, charakterystyczną dla zbioru bibliofi lskiego, niepodpo-rządkowanego bezpośrednio względom użytkowym. Jednocześnie jednak specyfi ką było gromadzenie poloników, niejednokrotnie rzadkich i cen-nych dla dziejów kultury narodowej. W zbiorze pochodzącym z 1. połowy XVI w. znalazła się literatura z zakresu siedmiu sztuk wyzwolonych, przy-gotowujących do studiów teologii i fi lozofi i oraz powstające w tym okresie piśmiennictwo humanistyczne, obrazujące swoistą res publicę literarum [Gruchała, 2002].

Renesansowa koncepcja człowieka, zwłaszcza poszukiwanie odpowie-dzi na pytania egzystencjalne, znajdowały swój wyraz zarówno w sięga-niu do tradycji chrześcijańskiej, jak i jej interpretowaniu w duchu nowej epoki. Bibliofi l zgromadził wydania Ojców Kościoła, m.in. Orationes Bazy-lego Wielkiego (Cracoviae : ex offi cina Typographyca Ungleriana, 1540) oraz Jana Chryzostoma De divitiis et paupertate oratio (Cracoviae : ex aedibus Hieronymi Vietoris, 1541) i Orationes octo : ex antiquo exemplari Graeco in Latinum versae (Moguntiae : ex offi cina Francisci Behem, 1550), w opraco-waniu Marcina Kromera.

Najznakomitsi pisarze okresu patrystycznego podejmowali – w formie rozpraw naukowych, a także przystępnych homilii – kwestie egzegetyczne, mające na celu zrozumienie istoty Biblii. W 1. połowie XVI w. nowe edy-cje ich pism służyły odnowie życia chrześcijańskiego, której istotę oddaje określenie Erazma z Rotterdamu: purifi catio Ecclesiae et cordis [Nowicka--Jeżowa, 1994, s. 211]. Publikowano także komentarze do poszczególnych ksiąg biblijnych, np. Listów Apostolskich m.in. w opracowaniu Blasiusa (Salutares pareneses de Epistolis et Evangeliis Cracoviae : per Mathia[m] Scharffenberg, 1536), Stanisława Leopolity (Regule tredecim Vienne Austrie : per Hieronymum Vietorem et Joannem Singrenium, 1512) lub Jana van Campena (Commentariolus... in duas Divi Pauli epistolas Cra-coviae : excusus per Mathiam Scharfenberg, 1534). Czytano również objaśnienia psalmów, np. autorstwa Campena (Psalmorum omnium iuxta Hebraicam veritatem paraphrastica Cracoviae : apud Florianu[m] Ungle-riu[m], 1532) lub Andrzeja Krzyckiego (De affl ictione Ecclesiae Cracoviae:

75ARTYKUŁY

per Heronymum Vietorem, 1527). Popularne były postylle, mające charak-ter zbiorów homilii, np. Postilla Guillermi super Epistolas et Evangelia (Cra-coviae : per Mathiam Scharffenberg, 1541) lub Johanna Fabri Sermones fructuosissimi (Coloniae : Petri Quentel, 1537).

Rozwijająca się patrystyka i biblistyka dały początek teologii praktycz-nej i moralnej, odnoszącej się do zasad wyjaśniania prawd wiary [Wolicki, 2006]. Służyły temu katechizmy, w diecezji warmińskiej tę funkcję pełnił podręcznik Christianium de fi de et sacramentis dictum teologa, prawnika i dyplomaty papieskiego, arcybiskupa Mediolanu Filippo Archinto (1500-1558). Polską edycję na polecenie Jana Dantyszka opracował Stanisław Hozjusz (Cracoviae : apud Hyeronimum Vietorem, 1545). Przygotowywano również podręczniki dla spowiedników, np. Canones penitentionales Astesa-nusa (Cracoviae : Hieronymus Vietor, 1521), Compendiosum examen (Cra-covie : per Mathiam Scharffenberg, 1536) czy Mateusza z Kościana Examen spirituum et visionum, cum Parenesi ad agendam poenitentiam (Cracoviae : in offi cina Hieronimi Vietoris, 1542). Jeden z najpopularniejszych trak-tatów, Contenta hoc libello modus confi tendi autorstwa biskupa André de Escobara, opublikował (z dodatkiem objaśnień, przykładów i kanonów dla spowiedników) w 1535 r. Maciej Szarffenberg. Poruszano ponadto kwestie sakramentów, np. Mikołaj z Błonia na potrzeby kapłanów wydał Tractatus sacerdotalis de sacramentis (Cracovie : in edib[us] Joan[n]is Haller, 1519), a Jan Cervus (Tucholczyk) był autorem pracy Methodus Sacramentorum Sanctae Ecclesiae Catholicae (Cracoviae : ex offi cina Ungleriana, 1537). Podnoszono ponadto inne kwestie teologiczne, np. Jaime de Valentia Perez wydał traktat Theologicalis quaestio universalis, egregia, praeclara, doctri-nalis [et] isagoica (Cracoviae : per Mathiam Scharfenbergium, 1538).

Problematyka doktryny katolickiej była również przedmiotem troski papieża Leona X (Bulla : seu Cedula in materia fi dei edita Roma : Marcello Silber, 1513), a następnie synodów prowincjalnych (w latach 1510 - 1577) i diecezjalnych, zwoływanych w celu zabezpieczenia zagrożonej reformacją „czystości wiary” [Szubera, 1981, s. 18-19; Kiszka, 2005]. Czarnecki posia-dał teksty: Statuta [et] laudabiles Christianae Ordinationes (Cracoviae : per Hieronymu[m] Vietorem, 1526), statuty gnieźnieńskie (Cracovie : Johan-nis Haller, 1513). Znaczący jest zasób w tej kolekcji literatury kontrower-syjnej, zarówno zwolenników obozu katolickiego, jak i różnowierczego, jak Johannesa Cochlaeusa (Adversus novam reformationem Senatus Bernensis apud Helvetios Lipsiae : excudebat Nicolaus Faber, 1534; Novae opinionis Lutheranonum Cracoviae : ad Sanctum Bernardinum, 1546), Johannesa Ecka (Ad invictiss[imum] Poloniae regem Sigismundum, de sacrifi co Missae Contra Lutheranos [Coloniae] : [Johann Soter], 1526) czy Tommasa de Vio (Adersus Lutheranos Opuscula... ; eiusdem Responsiones ad XVII quasita Cracoviae : apud Viduam Floriani Unglerii, 1544). Publikowano także ofi -cjalne stanowiska w tej kwestii władz świeckich, np. Ferdynand I Habsburg


uczestniczył w zjeździe katolickich książąt Rzeszy w Ratyzbonie w 1522 r. (na którym m.in. utrzymano zakaz lektury pism Lutra), a pięć lat później potwierdził swoje stanowisko w tej kwestii, publikując edykt przeciwko pro-testantom (Edictum adversus anabaptistas, Lutheranos, Zvinglianos, Oeco-laferdinans imperatormpadianos, et huiusce fecis, ac sentinae iusto dei, ortodoxae Ecclesiae Kraków : Maciej Szarfenberg, [1527]).

Nowe idee religijne budziły żywe zainteresowanie w Polsce, o czym świadczą m.in. prace Stanisława Bylińskiego (Defensorium Ecclesi[a]e adver-sus Laurentiu[m] Corvinu[m] Lutherane hereseos Cracovie : Mathias Scharf-fenbergius, 1531), a także pisma zwolenników obozu różnowierczego, np. protestancki teolog Johann Spangenberg wydał Computus eccelesisticus : in pueriles questiones redactus (Cracoviae: Typis Hieronymi Vietoris, 1546). Jednym z najważniejszych protektorów luteranizmu był jednak Albrecht Hohenzollern (1490–1568), ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego i pierw-szy książę pruski, który na potrzeby nowej religii zorganizował struktury administracyjne i religijne (Landeskirchentum), a w Królewcu zapoczątko-wał wydawanie w języku polskim pierwszych prac reformacyjnych (w latach 1535–1567 opublikowano 81 tytułów) [Kawecka-Gryczowa, 1988, s. 34–35]. Z 1544 r. pochodzą Ustawy o zwierzchniei chwale Bozei (W Pruskim Kro-lewczu : w drukarni Jana Weynreicha, 1544), mające na celu uregulowanie spraw kościelnych, aby – jak pisał Albrecht w „mandacie”, umieszczonym na początku druku – „wszelka rzecz …poczciwie i słusznie była sprawo-wana, aby też i słudzy pana Naszego Jezu Christa, i naświetszego słowa jego, słuszne a powinne pozywienie mieli [...] ku rozmnożeniu chwały Bożej i nauki prawdziwej”. Tekst miał być nie tylko „ku nauce ludu pospolitego” publikowany i czytany „miasto katechizmu”, ale także ogłoszony cztery tygo-dnie przed wprowadzeniem ustaw. Dołączono do niego ponadto zalecenia odnośnie do zakresu przestrzegania i charakteru ceremonii, m.in. obowiązu-jących w czasie mszy, dodano również modlitwy „pospolitsze”.

Kościół katolicki w tym okresie również zadbał o zapewnienie odpo-wiednich tekstów, służących wspólnotowej i indywidualnej modlitwie, np. wydano Johanna Burcharda Ordo misse (Cracovie : cura Floriani Ungle-rii, 1512), Jan z Oświęcimia opracował Elucidarius errorum ritus Ruthe-nici ([Cracoviae] : [Joannes Haller], [post 1501]), publikowano także psał-terze, m.in. w opracowaniu Walentego Wróbla, drukowane przez Floriana Unglera, Hieronima Wietora i Macieja Scharffenbergera, z przedmową pro-fesora Akademii Krakowskiej Andrzeja Glabera z Kobylina.

Podawano ponadto przykłady doskonałej realizacji życia chrześcijań-skiego (np. w pracy Hermanna Schottenniusa Vita honesta : sive virtutis, quomodo quisq[ue] vivere debeat Gracchoviae : ex offi cina Matthiae Scharf-fenbergii, 1545), zwłaszcza zaś polecano żywoty świętych. W polskiej hagio-grafi i tego okresu przedstawiano dzieje Stanisława w opracowaniu Jana Długosza (Vita beatissimi Stanislai Cracoviensis episcopi Cracovie : Joannis

77ARTYKUŁY

Haller, 1511), który opisał cuda, jakie zdarzyły się po śmierci biskupa (na potrzeby procesu kanonizacyjnego w 1253 r. jego żywot napisał Wincenty z Kielczy), oraz królewicza Kazimierza (Vita beati Casimiri [Cracoviae] : [Joannes Haller], 1521), przygotowane przez legata papieskiego, biskupa Zaccarie Ferreriego, który prowadził proces kanonizacyjny Jagiellona (bulla Leona X z 1521 r., jej potwierdzenie w 1602 r.). Najdoskonalszym wzorem był jednak opis życia Chrystusa, zwłaszcza w popularnym ujęciu Baltazara Opecia Zywot pana Jezu krista (w Krakowie : przez Floriana Bawara i Jana Sandetzkiego : nakładem… Jana Hallera, 1522), Zywot wssechmocnogo syna bożego pana Jesu krysta ([Kraków] : wybijano wła-snym nakładem Jeronyma Vietora, 1522) oraz Zywot pana Jesu Krysta… krotko zebrany ([Kraków] : wybyano własnym nakładem Jeronyma Vietora, 1538). Publikowano także teksty pasyjne, np. Ulrich Pinder wydał Specu-lum passionis domini nostri Ihesu christi (Nurenbergen[sis] : per Udalricu[m] Pinder, 1507), Walenty Wróbel zaś opracował Opusculum Quadragesimale (Lipsiae : ex offi cina Melchioris Lottheri, 1537).

Humanizm renesansowy wpłynął na studia klasycznej greki i łaciny, służące poznawaniu kultury starożytnej. Przede wszystkim wydawano i komentowano utwory tradycji grecko-rzymskiej, m.in. najwybitniejszego mówcy, teoretyka wymowy i fi lozofa Cycerona (krakowskie edycje Cato maior, 1506; De offi ciis Ioannis Haller, 1516; z ofi cyny Macieja Szarfen-berga Liber elegantissimus 1534, z adnotacjami Erasmusa Rotterodamusa oraz Epistolae breviores 1545-1546), innego mówcy Demostenesa (Pro libertate Rhodiorum oratio Cracoviae : Matthias Scharffenbergus, 1547), Owidiusza (Sylva sententiarum Cracoviae : Mathiam Scharffenberg, 1536), Swetoniusza (Liber illustrium virorum Cracoviae : in aedibus Hieronymi Vie-toris, 1524), Plutarcha (De liberorum educatione Libellus Cracoviae : apud Hieronymum Vietorem, 1528). Teksty te często publikowano w zbiorach, zaopatrzonych w komentarze ówczesnych humanistów. Jednym z najbar-dziej znanych propagatorów kultury antycznej był Erasmus Rotteroda-mus. W 1519 r. Wietor wydał jego traktat De ratione studii, ac lege[n]di interpretandiq[ue] auctores libellus aureus. W interpretacji „księcia huma-nistów” opublikowano także m.in. Eurypidesa Hecuba, et Iphigenia (Vien-nae Pannoniae : opera et expensis Hieronymi Vietoris et Ioannis Singrenii, 1511), Liber elegantissimus de senectute conscriptus Cycerona (Cracoviae : Mathias Scharfenberg impessit, 1534).

Renesansowy antropocentryzm pobudził także zainteresowanie nauką i fi lozofi ą antyku. Fundamentem studiowania fi lozofi i było biegłe opano-wanie gramatyki, dialektyki i retoryki. Największą popularnością cieszył się podręcznik Aeliusa Donatusa Donati grammatici illustris Barbarismus ([Cracoviae] : impressum per Florianu[m] Ungleriu[m], 1523), czytano rów-nież prace Campena Ex variis libellis Eliae grammaticorum omnium doctis-simi (Cracoviae : excusus per Mathiam Scharfenberg, 1534), Johanna


Caesariusa Dialectica (Cracoviae : ex offi cina Hieronymi Vietoris, 1538 (1539), Marsile d’Inghena Textus dialetices (Cracovie Impressum: p[er] fl o-rianu[m] Ungleriu[m] et Volfgangu[m] Lern, [1513]), Michaela Falkenera Introductoriu[m] dyalectice (Cracoviae : in edib[us] Joan[n]is Haller, 1515) oraz Michała Twaroga z Bystrzykowa Questiones veteris ac nove logice (In civitate Cracoviensi: impressum impensis Johannis Haller, 1508), a także Jana ze Stobnicy Generalis doctrina (Cracoviae : impe[n]sis Joannis Hal-ler, 1515). Jan Szklarek (z Dobczyc), teolog, znawca prawa kanonicznego i kaznodzieja, opracował dostosowany do potrzeb polskiego odbiorcy pod-ręcznik mnemotechniki [Wójcik, 2006], służący pomocą w nauce: Opuscu-lum de arte Memorativa (Cracovie : [Kasper Hochfeder], 1504).

Podstawą teoretycznych rozważań fi lozofi cznych był zwłaszcza arysto-telizm i platonizm. Jednym z najważniejszych komentatorów Arystotelesa był dominikanin, teolog i fi lozof św. Albert Wielki, znany jako doctor univer-salis, który wytyczył drogę nowej scholastycznej fi lozofi i. Czarnecki posia-dał tom jego komentarzy (Alberti magni philosophie Naturalis Isagoge : sive introductio[n]es… in libros… Phisicorum ; De celo et mundo ; De generatione ; Metheororum ; De anima Aristotelis, w edycji Hallera z 1516 r.). Haller wydał także inne prace Arystotelesa, np. Libri octo physicorum (1519) oraz Textus veteris artis scilicet Isagogarum (1510). Utwory fi lozofa często opracowy-wali i komentowali ówczesni humaniści, m.in. Pietro Roselli (Questiones in libros Prior[um] Analetico[rum] [!] et Elenco[rum] Aristotelis Cracovie : impen-sis… Joan[n]is Haller, 1511), Jakub Fabri czy Michael Falkener (Epitoma fi gurarum in libros phisicoru[m] et de A[n]i[m]a Arestotilis In gymnasio Craco-viensi elaboratu[m] Cracoviae : opera… et impensis Joannis Haller, 1518).

Istotną cechą fi lozofi i renesansowej był również rozwój fi lozofi i przy-rody, a już św. Albert Wielki poszukiwał związku wiedzy przyrodniczej i wiary. Jan ze Stobnicy, zwolennik skotyzmu, wydał podręcznik Paruulus philosophie naturalis (Basile[a]ę : ex [a]ędibus Ad[a]ę Petri, 1516; Impres-sum Cracovie: impensis... Joannis Haller : p[er] Florianu[m] Ungleriu[m], 1513). Szczególnie popularne były także traktaty medyczne, np. Fran-ciszka Mymera Regimen sanitatis medicorum Parisiensium (Cracovie : per Mathiam Scharffenberg, 1532), czyli tekst pokazujący sposoby „Dobrego zdrowia rządzenia, przez wszystki miesiące roczne, iako się każdy człowiek w yadlie y w piciu, y w puszczaniu krwie ma rzędzić” (o czym informo-wano na karcie tytułowej). Opracowywano również sposoby postępowa-nia w czasie epidemii. Doktor prawa, historyk, teolog, alchemik i medyk Henricus Cornelius Agrippa von Nettesheim swoje doświadczenia w walce „z zarazą” w Antwerpii w 1528 r. zawarł w pracy, którą tłoczył w 1543 r. Maciej Scharffenberg pt. Krótka nauka rządzenia ku ustrzeżeniu od zara-żenia powietrza. Opisywał sposoby uniknięcia choroby („jeśli się tak rzę-dzić i zachowywać będziem, albo też w zarażeniu z Bożą pomocą żywot swoi zachowamy”) i zachowania w trakcie epidemii.

79ARTYKUŁY

W wyjaśnianiu zjawisk przyrodniczych coraz częściej korzystano z matematyki, choć dopiero u schyłku XVI w. zaczęły się badania bardziej systematyczne i jednolite. W zbiorze Czarneckiego znajdowało się kilka bar-dzo znanych edycji dzieł z tego zakresu, m.in. Algorithmus Novus (Cracovie : per Hieronymu[m] Vietorem, 1526) oraz Jana z Łańcuta Algorithmus line-alis, w wydaniach Marka Scharffenberga, Hallera i Wietora z lat 1510, 1517 i 1519. Równie popularna była astronomia, np. Simon Grynaeus opraco-wał Novus orbis regionum (Basileae : apud Io[annem] Hervagium, 1537), a Johann Honter – Rudimentorum Cosmographiae (Cracoviae : Mathias Scharfenbergius excudebat, 1530). W kolekcji najwięcej jednak było prac Jana ze Stobnicy (Introductio in Ptolomei Cosmographiam Cracoviae : per Hieronymum Vietorem, 1519), Jana z Głogowa (Introductorium Astronomie Cracovie : p[er] Florianu[m] [Unglerum] et Wolfgangu[m] [Lern], 1514; Intro-ductorium Co[m]pendiosum in tractatu[m spere materialis Cracovie : Joan-nis Haller 1513 oraz Argentine : per Joannem Knoblouch, 1518; Tractatus Preclarissimus Cracovie : per Florianum Unglerum et Wolfgangum Lern, 1514) i Jakuba z Iłży (Opusculu[m] aurei tractatuli in Astrologicis Cracoviae : in [a]ędibus... Ioannis Haller, 1519).

Istotną dziedziną dla sprawnego funkcjonowania Kościoła i państwa była legislacja. Prawo magdeburskie regulowało kwestie ustawodawcze w miastach, lokowanych na prawie niemieckim. Składało się z traktatu o ustroju sądowym (Speculum saxonum) oraz traktatu pomocniczego, o pra-wie ławniczym. W 1506 r. Jan Łaski przetłumaczył tekst ustaw na potrzeby polskie, a Jan Cervus (Tucholczyk) opracował edycje Farrago actionum juris Magdeburgensis, wydawane w Krakowie w latach 1531 i 1540 (przez Unglera) oraz w roku 1539 i 1546 (u Macieja Scharffenberga). Spis prawa zwyczajowego z terenu Saksonii (zgodnie z rozporządzeniem Zygmunta Starego z 1535 r.) stał się prawem obowiązującym w sądach miejskich i wiejskich Rzeczypospolitej (aż do 1791 r.). Mikołaj Jaskier przetłumaczył i zredagował pierwszą część „zwierciadła” (Iuris provincialis : quod Specu-lum Saxonum vulgo nuncupatur Cracovia : Hieronymus Vietor, 1535). Grze-gorz Snopek z Szamotuł w 1524 r. (kiedy został profesorem tzw. nowego prawa Akademii Krakowskiej) wydał ponadto opracowanie Processus Juris brevior, wznawiane w ofi cynie Unglera w latach 1531 i 1537. Czarnecki posiadał także konstytucje sejmowe, m.in. Decreta in conve[n]tu generali Cracovien[sen] ([Cracoviae] : [Hieronimus Vietor, post 1541–1550]) czy Con-stitutiones Conventus generalis Cracovien[sis] 1539 ([Cracoviae] : [s.n.], 1539) oraz Statuta… Sigismundi Primi, Polonie Regis… in Conve[n]tibus generali-bus edita et promulgata (Cracovie : apud Hieronymum Vietore[m], 1524).

Renesansowy humanizm wpłynął także na rozwój historiografi i. Nawią-zywano w niej do historii starożytnej, np. Leonardo Bruni (Aretino) prze-tłumaczył pracę Ksenofonta Historia rerum gestarum in Graecia (Lipsiae : Valentinus Papa, 1546), bądź opisywano dzieje nowożytne, np. Maciej


z Miechowa wydał popularny traktat opisujący geografi ę i etnografi ę wschodniej Europy pt. Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana et de contentis in eis. (Auguste Vindelico[rum] : [Sigmund Grimm et Mar-cus Wirsung], 1518). Natomiast Sigismund Herbersteinn, poseł cesarski do Polski i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, zawarł opis dziejów Rusi i naro-dów sąsiadujących z Wielkim Księstwem Moskiewskim w pracy Comen-tari della Moscovia et parimente della Russia (In Venetia : per Gioan[ni] Battista Pedrezzano, 1550). Renesansowi humaniści opisywali także dzieje znaczących postaci, np. Cycerona (Cracoviae : Mathias Scharffenbergius opera et impensis, 1545), Horacego (Cracoviae : per Hieronymum Vie-torem, 1522) oraz Thebanusa Cratesa (Cracoviae : per Hieronymum Vie-torem, 1518). Natomiast włoski humanista Filippo Buonaccorsi (Kalimach) był ponadto autorem biografi i Władysława Warneńczyka (Historia de rege Vladislao seu clade Varnensi Augustae Vindelicorum : excusa in offi cina Sigismundi Grim[m] Medici atq[ue] Marci Wirsung, 1518).

Studiowanie retoryki, która stanowiła niezbędny element ówczesnego wykształcenia humanistycznego, umożliwiało aktywny udział w życiu publicznym. Liczne teksty okolicznościowe, zwłaszcza listy, mowy, oracje, kazania, odnosiły się do najważniejszych, polskich i międzynarodowych kwe-stii politycznych i społecznych. Znacząca liczba tych utworów była poświę-cona wydarzeniom na dworze Jagiellonów, a następnie dedykowana królowi oraz świeckim i duchownym dostojnikom (np. Petri Royzii Maurei... Nenia in funere… Samuelis Maceovii Cracoviae : per Lazarum Andreae, 1550).

Powstawały epitalamiony, np. Benedykt z Koźmina wysławiał małżeń-stwo Jadwigi Jagiellonki z elektorem brandenburskim Joachimem II (Cra-coviae : per Mathiam Scharffenberg, 1535). Koronację jej brata Zygmunta II Augusta również uświetniały oracje, np. Christopha Hegendorfa, wygło-szona w Poznaniu (Declamatio graturatoria in coronationem Serenissimi Iunioris Poloniae Regis Cracoviae : in aedibus Hieronymi Vietoris, 1530) czy Jana i Stanisława Balińskich (Cracoviae : ex aedibus Hie[ronymi] Vie-to[ris] : Ioannes Ursus attulit, 1530). Opisywano następnie wjazd Elżbiety Habsburżanki do Krakowa (Hochzeitlicher Einzug der Jungen Königin zu Cracoviae [Nürnberg : Johann Petreius, 1543] oraz jej ślub z Zygmuntem II. Z tej okazji mowę ułożył Mathias Franconius (Oratio in splendissimas nuptias Cracoviae : Mathias Scharffenberg, 1543) oraz Pedro de Moros Ruiz (De Apparatu nuptiarum Cracoviae : Hieronymus Vietor, 1543).

Pisano również utwory funeralne, np. Jakub Locher upamiętniał w ten sposób śmierć Jadwigi Jagiellonki (Threnodia : sive funebris lamen-tation Augustae Vindelicorum : Johann Froschauer, 1502), a jej brata, Zygmunta I Starego, wspominał Eustachius von Knobelsdorff (Divi Polo-niae Regis. etc. Sigismundi Primi, Epicaedion Cracoviae : apud Viduam Hiero[nymi] Vieto[ris], 1548) oraz Pedro de Moros Ruiz (Historia funebris Cracoviae : apud viduam Floriani Unglerii, 1548).

81ARTYKUŁY

Publikowano ponadto mowy adresowane do władców, np. tę, którą Joachim Vadian wygłosił na Uniwersytecie w Wiedniu, dedykowaną Zyg-muntowi I Staremu (Viennae : Hieronymus Vietor, 1515), do niego także kierował list Erasmus Rotterodamus (Cracoviae : per Hieronymum Vieto-rem, 1527). W twórczości okolicznościowej znalazły swoje odbicie również problemy międzynarodowe, np. Zacchia Laudivio opublikował Epistolarum Turci magni (Viennae Pannoniae : ab Hieronymo Philovalle et Ioanne Sin-grenio, 1512), a Romolo Quirino Amaseo wygłosił przed papieżem i cesa-rzem 1 stycznia 1530 r. w Bolonii orację, w której nawoływał do podjęcia wspólnych działań przeciwko zagrożeniu tureckiemu (De pace oratio Craco-viam : Mathias Scharfenbergius, 1530). Poruszano także kwestie wojenne, m.in. Zygmunt I Stary informował papieża Leona X o walkach z Wielkim Księstwem Moskiewskim, a zwłaszcza o zwycięstwie pod Orszą w 1514 r. (Epistola... de victoria contra scismaticos), co było także przedmiotem ano-nimowej pieśni (Carmina de memorabili cede Scismaticorum Moscovior[um] p[er]… Sigismundu[m] Rege[m] Polonie.... apud aras Alexa[n]dri magni per-acta [Romae: s.n., 1515]).

Zbiory Czarneckiego z 1. połowy XVI w. to piśmiennictwo charaktery-styczne dla renesansu, związane ze sferą religii i fi lozofi i, z interpretowa-nym i komentowanym dziedzictwem antyku, a także z kształtującymi się wówczas naukami ścisłymi i przyrodniczymi. Twórczość tę często podejmo-wali polscy humaniści, m.in. Maciej z Miechowa, Grzegorz z Szamotuł, Jan z Tucholi, Jan ze Stobnicy, Mikołaj Jaskier, Andrzej Krzycki, Jan Głogow-czyk. Dominowały druki wydawane w Krakowie (154 tytuły), głównie z ofi -cyn Floriana Unglera, Jana Hallera, Scharffenbergów i Hieronima Wietora. Kilkanaście prac publikowano m.in. w Wiedniu, Bazylei, Kolonii, Królewcu, Lipsku, Norymberdze, Strasbourgu, Wenecji i Rzymie. Zachowany we Lwo-wie księgozbiór Czarneckiego XVI–XVIII w. dokumentował nie tylko kulturę Rzeczypospolitej, ale także jej wielorakie relacje z zachodnią Europą, co powinno stać się przedmiotem dalszych badań.

Bibliografi a

Chamera-Nowak A. (2008), Zarys proble-matyki dotyczącej Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego. „Czasopi-smo Zakładu Narodowego Imienia Oso-lińskich” z. 18/19, s. 55-64.

Chwalewik E. (1927), Zbiory polskie w oj-czyźnie i na obczyźnie: archiwa, bi-

blioteki, gabinety, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości. T. 2. Warszawa, s. 162–163.

Dolleczek A. (1995), Zapomniany zbiór Zyg-munta hr. Czarneckiego. „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich”, z. 6, s. 55–63.


Frąckowiak M. (2002), Zbiory biblioteczne Zygmunta Czarneckiego. „Notatki Do-brzyckie”, nr 24, s. 4–5.

Gruchała J. S. (2002), Iucunda Familia Li-brorum. Humaniści renesansowi w świe-cie książki. Kraków.

Jackiewicz D. (2012), Karol Beyer 1818–1877. Warszawa.

Kętrzyński W. (1892), Biblioteka W. Bawo-rowskiego we Lwowie. „Teka Konserwa-torska”, t. 1, s. 40–48.

Kiszka A. (2005), Działalność kościelna pry-masa Jana Łaskiego w latach 1508–1531. Tomaszów Lubelski.

Kolosovska O. (1996), Starodruki ihz bihblihoteki Vihtora Bavorovs’kogo. W: Kraków-Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX w. [T. 3]. Pod red. J. Jarowieckiego.

Koredczuk B. (2007), Czarnecki Zygmunt Mar-celi h. Prus III (1823-1908) ... kolekcjoner, bibliofi l. W: Słownik biografi czny Wielko-polski południowo-wschodniej: ziemi kali-skiej. T. 3. Red. D. Wańka. Kalisz, s. 98–99.

Korzon K. (1981), Polskie biblioteki funda-cyjne w okresie zaborów. „Pamiętnik Bi-blioteki Kórnickiej”, z. 17, s. 255–261.

Kosiński J.A. (1971), Biblioteka fundacyj-na Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Wrocław.

Kosiński J.A. (1981), Biblioteki fundacyjne i ordynackie w świetle przepisów praw-nych. „Roczniki Biblioteczne”, R. 35, z. 1, s. 29–40, z. 2 s. 38–46.

Kotula R. (1926), Biblioteka Wiktora Bawo-rowskiego we Lwowie. Lwów.

Kotula R. (1926a), Właściciele rękopisów i starodruków zbiorów wielkopolskich

Z. Czarneckiego mieszczących się obec-nie w „Baworovianum” we Lwowie, Lwów [Rec. K. Piekarski „Przegląd Bi-blioteczny” 1929, R. 3, z. 3, s. 388–415; R. Kotula, Odpowiedź na recenzję K. Piekarskiego, „Przegląd Biblioteczny” 1929, R. 3, z. 3, s. 551–555].

Kotula R. (1932), Katalog inkunabułów Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Bawo-rowskiego we Lwowie, Lwów 1932. [Rec. A. Kawecka, „Przegląd Biblioteczny” 1933 R. 7, s. 85–91].

Kotula R. (1938), Zygmunt Czarnecki. W: Polski Słownik Biografi czny, T. 4. Kraków, s. 204.

Majkowska-Aleksiewicz A. (1995), Rola książ-ki w kształtowaniu więzi międzyzaboro-wej w pierwszej połowie XIX w. Wrocław.

Maleczyńska K. (1987), Książki i biblioteki w Polsce okresu zaborów. Wrocław.

Matwijów M. (1996), Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945–1948. Wrocław.

Matwijów M. (2003), Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939–1946. Wrocław.

Mikołajewski T. (2006), Biblioteka pałacowa. „Notatki Dobrzyckie”, nr 33, s. 12-14.

Nowak J. (1998): Ksiądz Ignacy Polkow-ski – kolekcjoner i „książkołap” w latach 1872–1888. „Nasza Przeszłość”, R. 89, s. 245-272.

Nowicka-Jeżowa A. (1994), Tradycja średnio-wieczna w religijności katolickiej XVI wie-ku. W: Nurt religijny w literaturze polskiego Średniowiecza i Renesansu. Red. S. Nie-znanowski, J. Pelc. Lublin, s. 187-219.

Opałek M. (1980), Sto trzydzieści lat wśród książek. Lwowscy antykwariu-sze Iglowie, 1795–1928. Lwów.

83ARTYKUŁY

Różycki E. (1995), Inwentarze rękopiśmien-ne bibliotek oraz inne materiały dotyczą-ce dziejów polskiej książki na kresach dawnej Rzeczypospolitej. „Roczniki Bi-blioteczne”, R. 34, z. 1/2, s. 143–149.

Šamraj M. (1995), Katalog paleotipov iz fondov Central’noj naučnoj biblioteki im. V. I. Vernadskogo NAN Ukrainy. Kiev.

Szenic S. (1973), Numizmatyk i bibliofi l [Władysław Bartynowski 1832–1918]. „Nowe Książki” nr 23, s. 74–75.

Szocki J.(1998), Księgozbiór Wiktora Ba-worowskiego – lwowskiego kolekcjonera i fundatora biblioteki. W: Lwów, miasto, społeczeństwo, kultura. T. 2. Kraków, s. 447-455.

Szubera I. (1981), Synody prowincjonal-ne arcybiskupów gnieźnieńskich. Wy-bór tekstów ze zbiorów Jana Wężyka z r. 1761. Warszawa.

Tchórzewska-Kabata H. (2010), Pod zna-kiem światła. Biblioteka Ordynacji Kra-sińskich 1844–1944. Warszawa.

Więckowska H., Treichel I. (1966), Zarys dziejów polskich bibliotek oraz bibliogra-fi i i bibliologii polskiej. „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria E, z. 2.

Wolicki M. (2006), Renesansowy ideał chrześcijanina w naukach humanistycz-nych. W: Renesansowy ideał chrześcija-nina. Źródła jedności narodów Europy. Red. W. Sajdek. Lublin, s. 87–98.

Wójcik R. (2006), „Opusculum de arte me-morativa” Jana Szklarka. Bernardyński traktat mnemotechniczny z 1504 roku. Poznań.

Zygmunt (1907), Zygmunt hr. Czarnecki 1823-1907 i jego zbiory. ”Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” 1907, nr 72, s. 622-626.

Jolanta GwioździkPrints of the fi rst half of the sixteenth century from the collection of Zygmunt

Czarnecki in the collections of Lviv librariers

Summary

Book collection of Zygmunt hr. Czarnecki of Rusko in Wielkopolska, purchased in 1914 by the Library of Foundation of Victor hr. Baworowski in Lviv, was one of the most important and most valuable collections of polonica, also enriched with other landowners collections. The article discusses printings from the fi rst half of the sixteenth century, now preserved in the V. Stefanyk Lviv National Scientifi c Library of Ukraine. The collection consists of works in the fi eld of literature and occasional, political, legal, liturgical prints (in particular Missals of the Kraków and Wrocław dioceses), well known mathematical and astronomical, natural science, philosophical treatises and historiography, theological texts, including preaching, polemical and apologetic (dissident and Catholic). Collection, mostly in Latin, is featured by original bindings or volumes were designated by Czarnecki’s superexlibris. The article discusses especially valuable prints of the collection.

Keywords: gentry’s libraries, Zygmunt Czarnecki, special collections, prints of sixteenth century, Vasyl Stefanyk Lviv National Scientifi c Library of Ukraine

WERONIKA PAWŁOWICZBiblioteka Śląska

POLONICA I SILESIACA XVI WIEKU W ZBIORACH SPECJALNYCH BIBLIOTEKI ŚLĄSKIEJ


Biblioteka Śląska obchodziła niedawno dziewięćdziesiątą rocznicę ist-nienia. Powołana została jako Biblioteka Sejmu Śląskiego w 1922 r. Gro-madziła wówczas zbiory naukowe, przede wszystkim prawne i historyczne, umożliwiające prace śląskiego parlamentu. Księgozbiór, poprzez dary i zakupy, szybko się rozrastał. Między innymi w 1924 r. biblioteka nabyła cenny zbiór Konstantego Prusa, a w 1932 r. – kolekcję Aleksandra Kraus--hara. Rok później Zakład Narodowy im. Ossolińskich przekazał do biblio-teki księgozbiory Oswalda Balzera oraz Ludwika Bernackiego.

W 1934 r. Biblioteka Sejmu Śląskiego zaczęła pełnić funkcję biblio-teki regionalnej, zaś dwa lata później, jako Śląska Biblioteka Publiczna im. Józefa Piłsudskiego stała się placówką samodzielną, otrzymała własny statut i regulamin.

Po wybuchu wojny ewakuowano do Lwowa najcenniejsze książki, mapy i druki ulotne, a także inwentarze i dokumentację biblioteczną. Zbiory, które pozostały w Katowicach, zostały przejęte przez Schlesische Landes-bücherei. Instytucję tę współtworzyła Oberschlesische Landesbibliothek – biblioteka naukowa powołana w 1927 r. dla niemieckiej części Śląska. Mieściła się początkowo w Raciborzu, a od listopada 1938 r. w Bytomiu.

W 1944 r. powróciła do Katowic część zbiorów wywiezionych do Lwowa na początku wojny (dokumentacja biblioteczna i inwentarze niestety zagi-nęły). W styczniu 1945 r. do biblioteki powrócili polscy pracownicy, któ-rzy wkrótce uporządkowali zbiory i udostępnili je czytelnikom. W zasobie biblioteki pozostawiono materiały włączone przez władze niemieckie, dołą-czono też kolekcję Oberschlesische Landesbibliothek z Bytomia. Biblioteka-rze brali udział w zabezpieczaniu księgozbiorów pozostawionych na Śląsku – poniemieckich oraz wywiezionych przez Niemców na te tereny kolekcji

85ARTYKUŁY

polskich. Do Silesianki trafi ły również liczne książki ze Zbiornicy Księgo-zbiorów Zabezpieczonych, pochodzące między innymi ze zbiorów rodowych Szembeków, Oppersdorffów, a także Gimnazjum Nyskiego. Ponieważ do biblioteki tej ostatniej instytucji w początkach XIX w. włączone zostały woluminy pochodzące ze skasowanych klasztorów, w zbiorach śląskiej książnicy odnaleźć można obecnie tomy z notami śląskich zakonów z Hen-rykowa, Wrocławia, Nysy.

W 1952 r. Śląska Biblioteka Publiczna otrzymała nazwę Biblioteka Ślą-ska, a we wrześniu tego roku nadano jej status biblioteki naukowej.

Przez dziewięćdziesiąt lat Biblioteka Śląska zgromadziła bogate zbiory, liczące obecnie ponad 2 miliony jednostek. Kolekcja starych druków obej-muje ok. 27 tysięcy egzemplarzy, w tym niemal półtora tysiąca druków z wieku XVI. Po przejrzeniu i zapoznaniu się z ich treścią, wyodrębniono polonica. Do najcenniejszych druków zaliczono też silesiaca.

Wybrano polonica zarówno w rozumieniu węższym, jak i szerszym. Są to więc przede wszystkim dzieła twórców polskich – autorskie, tłuma-czone, opracowane (zarówno w całości lub w części), niezależnie od miejsca i języka druku. Uwzględniono wszystkie druki w języku polskim, a także dzieła wydane na terenie Polski, w jej granicach historycznych oraz na tery-toriach lennych (Prusy Książęce, Infl anty). Ujęto publikacje, bez względu na miejsce wydania i język, których przedmiotem są sprawy Polski i Polaków – w całości lub w większych fragmentach. Uwzględniono też prace, które zostały zadedykowane Polakom. W przypadku autorów obcych przebywa-jących tylko czasowo na terenie Polski, do poloniców zaliczono dzieła, które powstały w okresie ich pobytu w Polsce lub też są związane z Polską.

Podobne kryteria zastosowano też dla dzieł uznanych za silesiaca: wydrukowane na terenie Śląska, napisane przez autorów pochodzących ze Śląska, dedykowane osobom związanym z tym terenem (także władcom) oraz publikacje omawiające, choćby we fragmentach, sprawy tego regionu.

Spośród twórców polskich wymienić można m.in. Jana Długosza, Jana Łaskiego, Macieja z Miechowa, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Stanisława Karnkowskiego, Stanisława Hozjusza, Piotra Skargę, Bartosza Paprockiego, Bartłomieja Groickiego, Stanisława Grzepskiego, Mikołaja Kochanowskiego, Stanisława Sokołowskiego, Krzysztofa Warszewickiego, Stanisława Orze-chowskiego, Marcina Kromera, Grzegorza z Szamotuł, Andrzeja Wolana, Stanisława Reszki. Z Polską ściśle związani są: Jan z Głogowa, Philipp Cal-limach, Laurentius Corvinus, Ioannes Langus, Alessandro Guagnini, Chri-stoph Hegendorff, Sigmund Herberstein. Wielu twórców śląskich dodawało do swoich nazwisk określenia utworzone od miasta pochodzenia: Andreas Camerarius Vratislaviensis, Wolfgang Droschky Hirschbergensis, Marti-nus Kinnerus Leobschutzensis Silesius, Iohannes Fleischer Vratislavien-sis, Georg Bezold Goldbergensis, Balthasar Raus Silesius czy Ioachimus Rodolphus Oppoliensis.


Czasem o uznaniu dzieła za polonicum decyduje dedykacja. Odnaleźć można prace ofi arowane królom Zygmuntowi Augustowi (Sebastiano Erizzo Discorso ... sopra le medaglie de gli antichi), Stefanowi Batoremu (Christo-phorus Clavius Gnomonices libri octo). Księciu Krzysztofowi Radziwiłłowi Cunradus Dasypodius ofi arował grecko-łacińską edycję geometrii Eucli-desa. Wśród adresatów jest też książę Prus Albrecht Hohenzollern (Erasmus Reinhold Ephemerides duorum annun 50. et 51 ; tegoż Primus liber tabula-rum directionum). Wśród cennych poloniców są również prace zadedyko-wane władcom Śląska, np. Jerzemu Fryderykowi (m.in. Ludolphus Schra-der Tractatus feudalis, Adam Schram Precationes piae et breves). W grupie adresatów dedykacji znaleźli się również przedstawiciele szlachty: Krzysz-tof Szydłowiecki (Erazm z Rotterdamu Lingua), Piotr Zborowski (Lamber-tus Danaeus Physice Christiana), Sędziwój, Stanisław i Jan Jakub Ostro-rogowie (Denis Godefroy Antiquae historiae), a także mieszczanie, jak np. Stanislaus Bornbachius, obywatel Gdańska (Victorinus Strigelius Epitome doctrinae de primo motu).

W drukarniach działających w kilkunastu miastach Polski i Śląska powstało 259 dzieł. Najwięcej – łącznie 141 publikacji – wytłoczonych zostało w Krakowie, w ofi cynach Jana Hallera, Floriana Unglera i Heleny Unglerowej, Łazarza Andrysowicza i jego syna Jana Januszowskiego, Szar-fenbergerów, Siebeneycherów, Piotrkowczyków, Hieronima Wietora i wdowy Barbary, Macieja Wirzbięty, Macieja Garwolczyka, Aleksego Rodeckiego. Poznańską drukarnię Jana Wolraba i dziedziców opuściło osiem druków, zaś siedem publikacji pochodzi z ofi cyn wileńskich: Daniela z Łęczycy, Jana Karcana, drukarni Mikołaja Radziwiłła, Krzysztofa Wolbromczyka, Akademii Jezuitów. Sześć dzieł wydał Jakub Rhode w Gdańsku. Drukar-stwo lwowskie reprezentują trzy prace Ivana Fedorova i Pawła Szczerbica. Odnotowano po dwa szesnastowieczne druki pochodzące z Brześcia Litew-skiego (z ofi cyny Cypriana Bazylika) i Królewca (z tłoczni Jana Daubmanna oraz Jerzego Osterbergera). Pojedyncze pozycje wydane zostały w Ostrogu (przez Ivana Fedorova w Drukarni księcia Konstantego Ostrogskiego) oraz Zamościu (przez Marcina Łęskiego w Drukarni Akademii). Natomiast praca Jakuba Przyłuskiego ma podwójne miejsce wydania: Szczucin i Kraków.

Szesnastowieczne drukarstwo śląskie prezentuje 87 druków z trzech ośrodków: Nysy (34 dzieła tłoczni Johanna Creutzigera i Andreasa Rein-heckela), Wrocławia (25 publikacji z ofi cyn Andrzeja Winklera, Kryspina i Jana Scharffenbergów i Georga Baumanna) oraz Legnicy (8 prac Nico-lausa Schneidera).

Bogato reprezentowany jest dorobek typografi i europejskiej. Odnoto-wano wydania z kilkudziesięciu miast niemieckich. Najwięcej druków pocho-dzi z Frankfurtu nad Menem (fi rmowanych m.in. przez Nicolausa Basse, Petrusa Brubachiusa, Johanna Feyerabenda, Martina Lechlera, Christo-pha Raba [Corvinusa], Andreasa Wechela i dziedziców oraz nakładem Sig-

87ARTYKUŁY

munda Feyerabenda). Ponadto są książki wydane w Wittenberdze (m.in. przez Johanna Kraffta starszego i dziedziców, Hansa Luffta, Georga Rhau, Johanna Schwertela), Frankfurcie nad Odrą (przez Iohannesa, a następnie Andreasa Eichornów, Fridericusa Hartmanna, Nikolausa Voltza), Kolonii (m.in. przez Arnolda Birckmanna, Gervinusa Caleniusa i Ioannesa Quen-tela, Maternusa Cholinusa), Lipsku (np. przez Michaela Lantzenbergera, Johanna Steinmanna, Melchiora Lottera czy nakłady Henninga Grosse), Görlitz (Ambrosiusa Fritscha i Hansa Rhambau), Bautzen (Johanna Wol-raba), Augsburgu, Dillingen, Erfurcie, Heidelbergu, Halle, Norymberdze, Tübingen i innych ośrodkach. Odnaleźć można dzieła wydane w Austrii (m.in. w wiedeńskich ofi cynach Hieronima Wietora i Rafała Skrzetuskiego), Belgii (głównie w Antwerpii, w drukarniach m.in. Arnolda Birkmanna, Krzysztofa Plantina, Jana Verwithagena), Czechach (np. w Ołomuńcu przez Jiřiego Handla, Bedřicha Milichtallera, Jana Oliwetskego czy też w Pradze przez Daniela Adama z Veleslavina czy Jiřiego Melantrycha). Są też polo-nica pochodzące z Francji (m.in. z Metz, Paryża, Strasburga), Szwajcarii (m.in. z bazylejskich ofi cyn Nicolausa Brylingera, Hieronima Frobena, Jana Oporina, Sebastiana Henricpetriego, Konrada Waldkircha, Roberta Win-tera), Włoch (z Neapolu, Rzymu czy Wenecji). W przypadku dwunastu dzieł nie określono miejsca druku i nazwiska drukarza.

Analizując zbiór poloniców i silesiaców pod względem językowym, stwier-dzić trzeba dominację łaciny – to ogółem 491 dzieł. Zarejestrowano 83 prace w języku niemieckim, natomiast w języku polskim – 53. Ponadto odnoto-wano obecność dzieł w językach: czeskim (8), włoskim (6) oraz francuskim i paleosłowiańskim (po 2). Są również publikacje dwujęzyczne: grecko-łaciń-skie (m.in. edycje geometrii Euclidesa oraz zbioru prac najsławniejszych lekarzy Medicae artis principes), a także gramatyka języka hebrajskiego.

Najstarszym w Bibliotece Śląskiej dziełem uznanym za polonicum XVI w. jest Viaticum Wratislauiense. To brewiarz wydany 28 VII 1501 r. w Wenecji, sztuką Petera Liechtensteina i Johanna Hamanna (Hertzoga), a nakładem Sebastiana Hybera, obywatela Krakowa. Natomiast w 1534 r. w krakowskiej ofi cynie Floriana Unglera ukazała się praca Stefana Falimi-rza O ziołach i mocy ich. W Bibliotece Śląskiej zachowała się jedynie część druga tego dzieła: O wódkach i jest to w tej książnicy najstarszy druko-wany zabytek w języku polskim.

Wśród poloniców i silesiaców znajdują się dzieła ze wszystkich dziedzin wiedzy. Na pierwszym miejscu wymienić należy Biblię. Odnotowujemy prze-kłady polskie Jana Leopolity (Kraków, edycje z lat 1560–1561, 1575, 1577). Zachowały się dwa egzemplarze Pisma Świętego wydanego nakładem księcia Mikołaja Radziwiłła w Brześciu Litewskiem w 1563 r. Jest również tłumaczenie ks. Jakuba Wujka: Nowy Testament, wydany przez Andrzeja Piotrkowczyka w 1594 r. oraz całość Pisma Świętego, opublikowana nakładem Stanisława Karnkowskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, w krakowskiej Drukarni Łaza-


rzowej w 1599 r. Psałterz w przekładzie Walentego Wróbla ukazał się w Kra-kowie w drukarni Mikołaja Szarfenberga w 1567 r. Egzemplarz Biblioteki Śląskiej jest zdefektowany, brakuje strony tytułowej oraz kilku kart początko-wych oraz końcowych. Jednak braki i uszkodzenia początkowych kart zostały przez jednego z właścicieli starannie podklejone i uzupełnione rękopiśmiennie. Nie jest również kompletny egzemplarz Księgi Psalmów w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego (Kraków 1585, właśc. 1598, wyd. B).

W zbiorach Biblioteki Śląskiej przechowywane są również paleosło-wiańskie edycje Ivana Fedorova. To Biblija si rĕč Knigy Vetchago i Novago Zaveta, tak zwana Biblia Ostrogska, wytłoczona w drukarni księcia Kon-stantego Ostrogskiego (Ostróg 1581) oraz wydany we Lwowie Apostoł. Prze-kład niemiecki Nowego Testamentu, dokonany przez Hieronima Emsera, ukazał się w Nysie, nakładem biskupa ołomunieckiego, w 1571. W edycji tej zostały współwydane autorstwa H. Emsera Annotationes über Lutthers Newe Testament.

Ciekawy jest Psałterz, wydrukowany w Eisleben w 1597 r.: Der Psalter des Königlichen Propheten Dauidis nach fräntzösischer art vnd Melodey in Deutsche reimen gebracht durch Ambrosium Lobwasser. Mit vier stimmen vnterschiedlich gedruckt. Pierwsze wydanie ukazało się w 1574 r., nato-miast ta edycja – według bibliografi i Graessego trzynasta [Graesse, 1863,

Il. 1. Viaticum Wratslaui[ense], Venetiis 28 VII 1501. Strona tytułowa oraz ostatnia z kolofo-nem (sygn. 461389 I). Fot. W. Pawłowicz

89ARTYKUŁY

s. 242] – zadedykowana została przez księgarza lipskiego Henninga Grossa radcy wrocławskiemu Erazmowi Müllerowi. Każda strona ujęta jest w drze-worytową ramkę, zaś psalmy opatrzone są nutami, w tym egzemplarzu przygotowanymi dla głosu tenorowego.

Wśród ksiąg liturgicznych na wyróżnienie zasługuje mszał dla diecezji wrocławskiej, który ukazał się w 1519 r. w bazylejskiej ofi cynie Thomasa Wolffa. Natomiast mszał dla diecezji gnieźnieńskiej wydany został w roku 1555 w Moguncji. Z 1554 r. pochodzi Agenda Ecclesiae Cathedralis Plo-cense, wydrukowana w Krakowie, w tłoczni Mikołaja i Stanisława Szar-fenbergów.

Wśród poloniców odnajdziemy wydania prawa kanonicznego, np. Gra-tianusa Decretum seu verius decretorum canonicorum collectanea, ze współ-wydanym dziełem Marcina Polaka Margarita Decreti (Antwerpen 1572). Zapoznać się możemy również ze statutami synodalnymi diecezji krakow-skiej (z 1593 r.), gnieźnieńskiej (1579), włocławskiej (1572) oraz wrocław-skiej (1580, 1595). Index librorum prohibitorum ukazał się w Wenecji w 1572 i zawiera również dzieła autorów polskich i związanych z Polską: Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Jana Łaskiego młodszego, księcia Albrechta Hohen-zollerna, Jana Willebrochiusa z Gdańska, Kaspara Schwenkfelda, Krzysz-tofa Hegendorffa i innych. Są też książki poświęcone historii Kościoła powszechnego i polskiego, np. kilka edycji zbioru Avtores historiae ecclesia-sticae (Basel 1523, 1535, 1539, 1544) czy Krzysztofa Kąckiego Vitae archie-piscoporum et episcoporum Ecclesiae Cracoviensi (Kraków 1593).

Istotnym źródłem do poznania religijności w szesnastowiecznej Polsce są liczne druki wyznaniowe. Można do nich zaliczyć Stanisława Hozjusza Confessio fi dei catholicae christiana (Kraków 1553, Antwerpen 1563, prze-kład niemiecki Ingolstadt 1560), konfesję Augsburską (Confessio Augustana, Królewiec 1561) czy Heinricha Bullingera konfesję sandomierską (Confessia. Wyznanie wiary powszechney koscyołow Krześciyańskich polskich, w prze-kładzie Krzysztofa Trecego, Kraków 1574). Odnotować też trzeba katechi-zmy trydenckie: Katechizm albo Nauka wiary y pobożnosci krześcijańskiey w przekładzie Walentego Kucborskiego (Kraków 1568) oraz wydany w Nysie w 1570 r. z polecenia biskupa Kaspara z Łagowa, w języku niemieckim.

W zasobach biblioteki reprezentowane są też kazania, niejednokrotnie o charakterze polemicznym. Do większych zbiorów należą Marcina Biało-brzeskiego Postilla orthodoxa (Kraków 1581), Piotra Skargi Kazania na nie-dziele i święta całego roku (Kraków 1597), czy też dzieła Jakuba Wujka Postilla catholica (Kraków 1584) oraz Postylla aneb Kázanij Ewangelitská (czeski przekład postylli mniejszej, Litomyśl 1592). Licznie ukazujące się wówczas dzieła apologetyczne reprezentują m.in. Marcina Łaszcza Recepta na plastr Czechowica ministra nowokrzczenskiego (Kraków 1597) oraz Wie-czerza ewangelicka (Wilno 1594), Stanisława Grodzickiego Prawidło wiary heretyckiey (Wilno 1592), Hieronima Powodowskiego Wędzidło na sprosne


błędy a bluznierstwa nowych aryanow (Poznań 1582) czy też Piotra Skargi Upominanie do Ewanyelikow (Kraków 1592). Są również żywoty świętych, m.in. Jana Długosza Vita beatissimi Stanislai Cracoviensis episcopi (Kra-ków 1511), Seweryna Lubomlczyka De vita miraculis et actis canonizationis sancti Hyacinthi (Roma 1594), a także Martyrologium Kościoła Rzymskiego Kraków 1591) czy J. Crespina Historya o srogiem prześladowaniu Kościoła Bożego (Brześć Litewski 1567).

Polonica pozwalają również poznać stan szesnastowiecznej wiedzy. Są to przede wszystkim dzieła z fi lozofi i – królowej nauk. Do tej grupy zaliczyć można Auctoritates Aristotelis et aliorum philosophorum (Kraków 1533), Alberta Wielkiego Philosophiae naturalis isagoge (Kraków 1548). Gregora Reischa Margarita philosophica, rationalis, moralis philosophiae principia (Basel 1535) wprowadza we wszystkie gałęzie ówczesnej nauki: grama-tykę, retorykę, fi lozofi ę, matematykę, muzykę. Jan z Głogowa był autorem dzieła Exercitium super omnes tractatus parvuorum logicalium Petri Hispani (Strasburg 1517), które służyło studentom jako podręcznik.

Wśród dzieł prawnych na pierwszym miejscu wymienić należy Jana Łaskiego Commune incliti Poloniae Regni privilegium constitutionum et indul-tuum (Kraków 1506). Współoprawne z tym dziełem są konstytucje konwentu krakowskiego z 1507 r. (Kraków 1507). W bibliotece zapoznać się można ze statutami króla Zygmunta I Starego z lat 1507–1523 (Kraków 1524) oraz wydaniami konstytucji sejmowych. Do ważnych publikacji należą prace Bar-tłomieja Grodzickiego, m.in. Artykuły prawa Maydeburskiego (Kraków 1565, właśc. 1567), Porządek sądów i spraw miejskich (Kraków 1559), Tytuły prawa maydeburskiego (Kraków 1567). Kolejne to Jana Januszowskiego Statuta (Kraków 1600), Pawła Szczerbica Ius municipale (Lwów 1581) oraz Specvlum Saxonvm (Lwów 1581), Pawła Przyłuskiego Leges sev Statvta ac privilegia Regni Poloniae omnia (Szczucin, Kraków 1551–1553). Do ciekaw-szych druków należy rozporządzenie biskupa wrocławskiego Martina Gerst-manna, starosty śląskiego, przeciwko żebractwu i włóczęgostwu, wystawione w grudniu 1583 r. oraz zawierające prawo Wrocławia Der Kayserlichen Stadt Bresslaw Statuta vnd Ordnungen (Wrocław 1588), a także Der Kayserlichen Stadt Bresslaw vornewerte Gerichts Ordnung vnd Process (Wrocław 1591). Z Ołomuńca pochodzą Prawa a Zřijzenij Zemské Knijžetstwij Tĕssynského (1592), zaś Práwa a Zřĳzenij Zemská Kraalowstwij Cžeskeeho ukazały się w Pradze (edycje z lat 1550, 1564, 1594). Ten ostatni zbiór zawiera doku-menty wystawione przez króla czeskiego Władysława Jagiellończyka.

Zachowały się też dzieła poświęcone różnym zagadnieniom prawa, mię-dzy innymi Nicolausa Reusnera De iure testamentorum et ultimarum volun-tatum tractatus (Jena 1597) o testamentach. Interesującymi pracami są tomy tzw. konsyliów – opracowane przez najznakomitszych prawników roz-wiązania prawne rozmaitych spraw. Do takich właśnie publikacji zaliczyć można np. Modestinusa Pistorisa Consiliorum sive Responsorum volumen

91ARTYKUŁY

(Leipzig 1587–1588), dzieło, w którym opisane zostały także sprawy przy-wilejów miast śląskich oraz spadku w Gdańsku.

Spośród publikacji dotyczących historii wymienić można Macieja z Mie-chowa Chronica Polonorum (Kraków 1521) oraz jego Tractatus de duabus Sarmatiis (Augsburg 1518), który w Bibliotece Śłąskiej zachowany jest również w przekładzie włoskim Historia delle dve Sarmatie (Venezia 1561). Spośród wielu innych wspomnieć trzeba prace Marcina Bielskiego (Kronika Polski, Kraków 1597; Kronika wszystkiego świata, Kraków 1564), Macieja Stryjkowskiego (Która przedtym nigdy świata nie widziała Kronika Polska, Litewska, Żmodzka, Królewiec 1582), Aleksandra Gwagnina Rerum Poloni-carum tomi tres (Frankfurt 1584), Bartosza Paprockiego Ogrod Krolewski (Praga 1599), Blaise de Vigenère Les chroniqves et annales de Poloigne (Paryż 1573, dedykowane królowi Henrykowi Walezemu). Podstawowym dziełem prezentującym dzieje Śląska jest Annales Silesiae Joachima Cureusa (Wit-tenberg 1571), tłumaczone następnie na język niemiecki i uzupełniane przez Heinricha Rättela (Leipzig 1585).

Wiele informacji o dziejach Polski i Śląska odnaleźć można też w kro-nice Thietmara (Chronici Ditmari libri VII, Frankfurt am Main 1580), dzie-łach papieża Piusa II (De Bohemoru[m] origine ac gestis historia, Köln 1524), Sigmunda Herbersteina Comentari della Moscovia (Wenecja 1550), Alberta

Il. 2. Maciej z Miechowa, Historia delle due Sarmatie, Vinegia 1561 (sygn. 229334 I). Fot. W. Pawłowicz


Krantza Saxonia (Frankfurt 1580) oraz Wandalia (Frankfurt 1575), Joan-nesa Leunclaviusa Annales sultanorum Othmanidarum (Frankfurt am Main 1588) i innych.

Zachowały się również prace dokumentujące bieżące wydarzenia, jak Declaratio vera qubis de causis Ordines Civitatis Gedanensis cum ... Ste-phano Rege Poloniae ...controversiam pertracti sint (Gdańsk 1577), a także opracowania bardziej szczegółowe, jak Philippa Callimacha De rebus gestis a Vladislao ... rege (Kraków 1582).

Do ważnych dla Polski dzieł należą też Andrzeja Frycza Modrzewskiego Commentariorum de republica emendanda libri quinque (Basel 1554), Łuka-sza Górnickiego Dworzanin polski (Kraków 1566), Bartosza Paprockiego Herbarz rycerztwa polskiego (Kraków 1584). Wiele wiadomości o dziejach, obyczajach i kulturze Polski i ziem sąsiednich przynosi praca Ioannesa Boemusa Omnium gentium mores, leges et ritus. W Bibliotece Śląskiej zachowały się trzy jej przekłady: włoski (Venezia 1549), francuski (Lyon 1552) oraz czeski (Olomouc 1579).

Wyróżniają się prace matematyczne, od nauki rachunków, np. Chri-stoffa Rudolffa Künstliche rechnung mit der Ziffer (Nürnberg 1546, 1566), Sigismunda Suevusa Arithmetica historica. Die Löbliche Rechenkunst (Wrocław 1593), poprzez edycje geometrii Euclidesa (Elementorvm geomet-ricorvm libri sex, Leipzig 1549), Stanisława Grzepskiego Geometrię to iest miernicką naukę (Kraków 1566), Gemmy Frisiusa De radio astronomico et geometrico liber (Antwerpen 1545), Mikołaja Kopernika naukę o trój-kątach De lateribvs et angvlis triangulorum, tum planorum rectilineorum, tum sphaericorum libellus (Wittenberg 1542), po dzieła z zakresu optyki, jak na przykład Witelona Περι οπτικης id est De natvra, ratione [et] proiectione radiorum uisus, luminum, colorum atq[ue] formarum, quam uulgo Perspec-tiuam uocant, libri X (Nürnberg 1551). O zainteresowaniu badaczy zjawi-skiem tęczy świadczą prace Johannesa Fleischera z Wrocławia De iridibus doctrina Aristotelis et Vitellionis, certa methodo comprehensa (Wittenberg 1571) oraz Joachima Piperiusa ze Świebodzina Disputatio physica de arcu coelestii (Frankfurt an der Oder 1599).

W astronomię wprowadzają opracowania Johannesa Garcaeusa juniora, np. Astrologiae methodus (Basel 1576), Tractatus brevis et utilis de erigendis fi guris coeli (Wittenberg 1556, 1573) czy Johannesa Weidnera Tabula novi et veteris kalendarii (Legnica 1600). Do poloniców zaliczyć też należy ogólne dzieła astronomiczne, w których wymieniany jest Mikołaj Kopernik i omawiana jego teoria, m.in. Georgiua Purbachiusa Theoricae novae planetarvm (Basel 1573), Christophorusa Claviusa In spaeram Ioan-nis de Sacro Bosco commentarius (Lyon 1594) czy Conradusa Aslacusa De natura caeli triplicis libelli tres (Siegen 1597). W dziele Ioannesa Regiomon-tanusa Tabulae directionum profectionumque (Tübingen 1550, 1559, Wit-tenberg 1584) zawarte są tablice astronomiczne, których współautorem,

93ARTYKUŁY

jak wskazuje Ludwik Birkenmajer, był Marcin Bylica z Olkusza [Birken-majer, 35, 37]. Interesujące dla ówczesnych badaczy były takie zjawiska, jak komety czy zaćmienia Słońca. Obserwacje swoje na te tematy publiko-wali Piotr z Proboszczowic (Iudicium comoetis visi in horisonte Craccoviensi ... Anno 1556, Kraków 1556), Johannes Praetorius (De cometis qui antea visi sunt et de eo, qui Novembri apparavit narratio, Nürnberg 1578), czy David Origanus (Eclipsium Solis et Lunae quae hoc anno M.D.XC. vertente ... descriptiones, Frankfurt an der Oder 1590).

Odnotować też można kosmografi e i geografi e, jak na przykład Petrusa Apianusa Cosmographia (Antverpia 1533, 1545, 1564, 1574, 1584), zawie-rająca opisy i mapy ziem Polski, Rosji, Litwy, Lotwy, Śląska. Informacje o tych terenach można odnaleźć również w Cosmographii Sebastiana Mün-stera (Basel 1544, 1567). Interesująca jest edycja Geographiae vniversae tvm veteris tvm novae absolvtissimvm opus Claudiusa Ptolemaeusa (Köln 1597). Przygotowana została w dwóch tomach: w pierwszym zawarto 27 map Ptolemaeusa, w drugim 37 nowoopracowanych i wyrytych przedsta-wień kartografi cznych całego znanego świata.

Na uwagę zasługują dzieła z zakresu medycyny, z monumentalnym wydaniem Medicae artis principes (Geneve 1567) na czele. To także Macieja z Miechowa Pro conservanda hominum sanitate (Kraków 1535), Szymona z Łowicza Centiloqium de medicis et infi rmis (Kraków 1532) oraz Enchiri-dion medicinae (Kraków 1537), Marcina Siennika Lekarstwa doświadczone (Kraków 1564). Popularne były też w tym okresie wydawnictwa o ziołach, powszechnie używanych w leczeniu chorób: Aemiliusa Macera De Herba-rum virtutibus (Kraków ok. 1537), Marcin z Urzędowa Herbarz polski to iest o przyrodzeniu zioł i drzew (Kraków 1595) czy Herbarz ginak Bylinář welmi užitečný Pietra Andrei Mattiolego (Praga 1562), ozdobiony pięknymi ilustracjami drzeworytowymi, z których niektóre są ręcznie kolorowane, a wydany z przywilejem króla Zygmunta Augusta. Świadectwem zagrożenia epidemiami w miastach są dwa interesujące druki: Infection Ordnunng der Stat Wienn (Nysa 1559) oraz Siegmunta Woyssela i Caspara Packyscha Kurtzer Bericht, Wie man sich inn diesen Sterbens leufften mit gebrauch der Artzney verhalten soll (Wrocław 1599).

Na uwagę zasługują dzieła z zakresu językoznawstwa i literatury. Odno-tować można gramatyki językowe. Do najważniejszych należy podręcz-nik języka polskiego Nicolausa Volckmara Compendium linguae Polonicae (Gdańsk 1594). Ponadto odnotować należy podręczniki do nauki łaciny (Juan Luis Vives Linguae latinae, Basel 1541), języka greckiego (Ioannes Posselius, Συνταξις lingvae graecae recens recognita Wittenberg 1572) czy hebrajskiego (Francesco Stancari Ebreae grammaticae institutio, Basel 1547, 1555). Popu-larne były też książki uczące sztuki pisania poezji i listów, np. Krzysztofa Hegendorffa Stichologia sev Ratio scribendorvm versvvm (Wittenberg 1534), Franciscusa Nigera Compendiosa ars de epistolis artifi cife exarandis (Kraków


1513–1514), Erazma z Rotterdamu Opvs de conscribendis epistolis (Kraków 1523, Basel 1555, 1561). Pomocne też były zbiory korespondencji, np. Epi-stolae clarorvm virorum selectae (Köln 1569), Epistolae familiares Cycerona (Görlitz 1578) czy Paulusa Manutiusa Epistolarum libri XII (Morges 1581).

Reprezentowana jest też oczywiście literatura piękna. To m.in. Teren-tiusa Comoediæ sex (Wrocław 1566), Epigrammaton libri tres Remaclusa Arduenny (Kraków 1507), Rotuły Mikołaja Kochanowskiego (Kraków 1585), Duo epitetorum tomi Andreasa Calagiusa (Wrocław 1590), Symbolorum et emblematum ex animalibus quadrupedibus desumptorum centuria altera Joachima Camerariusa młodszego (Nürnberg 1595), poezje Salomona Fren-zeliusa (Carmen hexamentrum in Pentecoste, [s.l. ok. 1587], Epigrammatum libelli quatuor, (Praha 1588), Victoria pusilli Christianorum exercitus contra legionem turcica, (Praha 1588). Niezmiernie ważne i interesujące są różne dzieła okolicznościowe, pisane przez przyjaciół jako dary z różnych oko-liczności, najczęściej ślubów czy zgonów: Daniel Staudius Conivgio optimi et integerrimi viri Martini Reinhardi ... sponsi. Et ... Catharinae ... sponsae (Nysa 1598), Jan Thoman Epithalamion. In secundas nuptias ... Iohannis Wehneri, et ... Marthae Croeliae (Wrocław 1577), De felicissimo obitv ... puel-luli: Theodori, ex Georgio Wolffi o ab Huldschonav et Anna Butneria prognati, Anno ... 1585 (Nysa 1587). Johannes Weidner i Matthias Bilizer wierszem uwiecznili swoją przyjaźń w dziele Tessera sincerae amicitiae Iohannis Wei-dneri … et Matthiae Bilizeri (Legnica [1597]). Teksty te są wspaniałym świa-dectwem szesnastowiecznej kultury literackiej.

Il. 3. Terentius, Comoediæ sex, Vratislaviae 1566 – strona tytułowa oraz jedna ze sztuk z ilu-stracją (sygn. 229209 I). Fot. W. Pawłowicz

95ARTYKUŁY

Niektóre dzieła nie są odnotowywane przez Bibliografi ę polską Karola Estreichera. Dotyczy to zwłaszcza druków śląskich. Inne zdają się być uni-katami. Do takich zapewne należy dzieło, którego nie udało się odnaleźć w dostępnych źródłach. To Constitvtiones qvo pacto se svbditi omnes nostri in profectione ad bellum, et in Castris gerere et conseruare debent, w inci-picie pojawia się tu imię króla Zygmunta Augusta. Datowanie na końcu dokumentu nie jest pełne – zapisano jedynie rok słownie: Millesimo quin-gentessimo quinquagesimo i pozostawiono miejsce na uzupełnienie daty. Tekst jest niemal identyczny z treścią Ordynacji wojennej króla Zygmunta I z 6 II 1537 r., przytoczonej przez Stanisława Kutrzebę o polskim prawie wojskowych [Kutrzeba, 1937, s. 43–48].

Inne dzieła stanowią odrębne warianty, dotychczas nieodnotowane w bibliografi ach. Tak jest w przypadku druku Sehr grewliche erschreckli-che vor vnerhörte warhafftige Newe Zeittung, was für grausame Tyranney der Moscouiter an den Gefangenen hinwegk gefürten Christen aus Lyfl and beides an Mannen vnd Frawen, Jungfrawen vnnd kleinen Kindern begehet. Bibliografi a Zawadzkiego odnotowuje jedenaście różnych wydań oznaczo-nych literami od A do K [Zawadzki, 1977, poz. 42-52], egzemplarz Biblioteki Śląskiej różni się układem typografi cznym.

Omówione powyżej dzieła zostały ujęte w wydanym z okazji jubile-uszu Biblioteki Śląskiej katalogu Polonica i silesiaca XVI wieku w zbiorach

Il. 4. Johannes Weidner, Matthias Bilizer, Tessera sincerae aminitiae Iohannis Weidneri ... et Matthiae Bilizeri, Lygnicii [1597] (strona [3]) (sygn. 461785 I). Fot. W. Pawłowicz


Biblioteki Śląskiej. Publikację przygotował zespół pracowników Działu Zbio-rów Specjalnych Biblioteki Śląskiej pod kierunkiem Teresy Roszkowskiej i Weroniki Pawłowicz. Ukazał się on jako szesnasta pozycja w serii prac naukowych Biblioteki Śląskiej [Pawłowicz i Roszkowska, 2013].

Katolog obejmuje 645 dzieł w 719 egzemplarzach. Każde dzieło sta-nowi odrębną, z własnym numerem, pozycję katalogu. Składa się na nią dokładny opis bibliografi czny dzieła oraz charakterystyka egzemplarzy. Elementem szeregującym poszczególne opisy jest hasło – autorskie bądź tytułowe. Niektóre typy dzieł zgrupowano pod wspólnym tytułem, jak na przykład Constitutiones, Constitutiones synodales. Natomiast różne edycje Pisma świętego i jego części ujęte zostały pod hasłem Biblia, z uzupełnie-niem w języku łacińskim obejmującym określenie części oraz języka druku. Zastosowano dokładny odpis tytułu, z zachowaniem grafi i. Opis fi zyczny uzupełniony jest też informacjami o ilustracjach oraz sygnaturami arku-szowymi. Podano informacje o dedykacji, zaś dla druków obcych wymie-niono elementy decydujące o uznaniu dzieła za polonicum.

Odnotowane zostały również cytaty bibliografi czne. Jako pierwsza podana jest zawsze informacja dotycząca Bibliografi i polskiej K. Estreichera, także jeśli dzieło nie zostało w niej odnotowane. Kolejne źródła uszerego-wano według kolejności ich publikacji. Uwzględniono przede wszystkim katalogi poloniców wydane przez biblioteki polskie, zwłaszcza Bibliotekę Jagiellońską, Ossolineum, Bibliotekę Uniwersytetu Wrocławskiego, Biblio-tekę Kórnicką i inne. Wykorzystano dostępne bibliografi e i katalogi dzieł szesnastowiecznych, między innymi Index Aureliensis, katalog Biblioteki British Museum, także bazy bibliografi czne i katalogi wydane na CD oraz dostępne poprzez internet. Wszystkie źródła zebrano w wykazie, uzupełnio-nym o stosowane w opisach skróty tytułów.

Charakterystyka poszczególnych egzemplarzy zachowanych w Biblio-tece Śląskiej obejmuje ciekawsze noty rękopiśmienne, defekty, prowenien-cje oraz krótki opis oprawy. Ostatnim elementem opisu jest sygnatura, podana kursywą wraz z siglum Biblioteki Śląskiej.

Utworzono również liczne odsyłacze ułatwiające odnalezienie opisów: od odmiennych form nazwisk autorów i haseł tytułowych, od edytorów, tłumaczy, dzieł współwydanych. W odsyłaczach szczegółowych podano uproszczony opis – hasło, skrócony tytuł oraz adres wydawniczy obejmu-jący nazwę miejsca wydania w formie współczesnej oraz datę wydania.

Zrąb główny katalogu uzupełniają indeksy. Jako pierwszy umieszczono alfabetyczny indeks drukarzy i nakładców, następnie indeks drukarzy i nakładców w układzie topo-typografi cznym. Kolejno następuje konkordan-cja sygnatur i pozycji w katalogu. W indeksie proweniencji uwzględniono osoby prywatne oraz instytucje kościelne i świeckie w układzie alfabetycz-nym według miast. Starano się – w miarę możliwości – podać krótką charak-terystykę zidentyfi kowanych osób i instytucji. Niestety, w wielu przypadkach

97ARTYKUŁY

zapis ogranicza się jedynie do nazwiska, czy też inicjałów. W gronie daw-niejszych właścicieli książek znaleźli się biskupi oraz duchowni, zarówno katoliccy, jak i protestanccy: m.in. bp Jerzy Józef Szembek, Karol I Habs-burg, Andrzej Jerin, Matthias Eitner, Theodor Lindanus, Joannes Liubiczh, Joannes Murmellus, Hieronim Scholtz, Samuel Weinisch. Również zakon-nicy z różnych zgromadzeń dysponowali własnymi księgami: np. bernardyn Feliks z Kościana, dominikanin Łukasz Szamotulski czy br. Cyprian z Kra-kowa. Są liczni przedstawiciele szlachty, m.in. Wiktor Baworowski, Leon Dembowski, Jakub Kazimierz Gieysztor, Konstanty Podwysocki, Zygmunt Pusłowski, Stanisław Karłowski czy dwóch Fridericusów von Krekwitz, star-szy i młodszy. Pojawiają się nazwiska wykładowców Akademii Krakowskiej, jak na przykład: Jan Cynerski Rachtamowicz, Kazimierz Jarmundowicz, Jakub Najmanowicz i jego brat Kazimierz, Wawrzyniec Śmieszkowic, Kazi-mierz i Stanisław Źrzódlińscy. Profesorem na Uniwersytecie Wrocławskim był Hugo Laemmer. Wśród właścicieli książek byli również lekarze: Henri-cus Cunitius, Tobias Fischer, Borys Schnitter, Johannes Weidner. Do grona nauczycieli i badaczy śląskich należeli Johann Ephraim Scheibel, Christian Gottlieb Habicht, Martin Weinrich. Spośród bibliotekarzy wymienić można Felicjana Bernackiego, sekretarza księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, muzealnika i bibliofi la Rudolfa Mękickiego, Hermanna Markgrafa, dyrek-tora Archiwum i Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu. Z pisarzy – Andreasa Gruphiusa czy Józefa Ignacego Kraszewskiego. Są i znakomici bibliofi le i bibliografowie obcy: Carlo Bossi, Leo Olschki, Jean Francois van de Velde.

Odrębnie wykazano nazwy instytucji, których znaki własnościowe odczytano na książkach (w układzie topografi cznym). Są to przeważnie zbiory klasztorów, m.in. franciszkanów (w Głogówku, Kaliszu, Krakowie, Poznaniu, Würzburgu), bernardynów (w Nysie, Ołomuńcu, Warcie, Wil-nie), dominikanów (we Frankfurcie), benedyktynów (na Świętym Krzyżu, w Tyńcu), jezuitów (w Gdańsku, Ingolstadt, Kaliszu, Krakowie), karmelitów (w Gdańsku, Trutowie), cystersów (w Henrykowie, Rudach Raciborskich, Szczyrzycu), pijarów (w Krakowie), bożogrobców (w Nysie), a także kościo-łów (w Niepołomicach, Zatorze). Są noty szkół (m.in w Nysie, Głubczycach, Opolu, Pszczynie, Görlitz), bibliotek i muzeów (w Katowicach, Bytomiu, Raciborzu, Wrocławiu).

Całość katalogu uzupełnia indeks osób – autorów, tłumaczy, edyto-rów, adresatów i autorów dedykacji oraz innych wymienionych w opisach (z wyjątkiem proweniencji). Dopełnieniem katalogu są fotografi e stron tytu-łowych dzieł, które nie zostały odnotowane przez bibliografi ę Estreichera i nie odnaleziono ich w innych bibliotekach polskich. Zamieszczono też fotokopie stron egzemplarzy odnotowanych w innych katalogach, lecz odróżniających się typografi czne.

Opublikowany katalog poloniców i silesiaców XVI w. umożliwia czy-telnikom łatwiejszą orientację w zasobie Biblioteki Śląskiej. Prace nad tą


Bibliografi a

Birkenmajer L. (1892), Marcin Bylica z Ol-kusza..., Kraków.

Graesse J.G.T. (1863), Trésor de livres rares et précieux ou Nouveau diction-naire bibliographique..., T. 4. Dresden. [Reprint: Milano 1993].

Kutrzeba S. (1937), Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku. Kraków.

Pawłowicz W., Roszkowska T. (red.), 2013, Polonica i silesiaca XVI wieku w zbiorach Biblioteki Śląskiej. T. 1–2, Katowice.

Zawadzki K. (1977), Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI-XVIII wieku. Biblio-grafi a, t. 1: 1514–1661. Wrocław [i in.].

Weronika PawłowiczPolonica and silesiaca of the sixteenth century in the special collections

of the Silesian Library

Summary

The most valuable group of publications issued in the sixteenth century, from resources of old prints stored in the Silesian Library in Katowice is presented. The recognition of works as polonica and silesiaca was motivated fi rst of all by formal criteria such as authorship (includes works of Polish and Silesian authors), print language (Polish, even only in part), place of publication (printing houses operating in Poland or Silesia, or investor originated from the area), a person of printer (also Poles typographers working abroad Poland), dedication (to individuals and institutions associated with Poland or Silesia). There were also important criteria of content: on the basis of a careful analysis of the content of sixteenth-century foreign works, works on all or part of Poland and Silesia were selected and people associated with these areas.

The article presents the most important authors, publishing houses, as well as subject matters tackled by polonica and silesiaca. The catalog released in the last year, entitled Polonica and silesiaca 16th c. in the collections of the Silesian Library is also briefl y characterized, which is the part of the ninety anniversary of Silesian Library celebrations.

Keywords: Silesian Library, special collections, silesiaca, prints of sixteenth century

grupą zbiorów nie są jednak zakończone. Obecnie trwa wprowadzanie opi-sów najcenniejszych druków do katalogu komputerowego (OPAC). Część z tych dzieł zostało już opublikowanych w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej w ramach projektu Śląskiej Internetowej Biblioteki Zbiorów Zabytkowych. Ujęto je również w kolekcji starych druków, w której utworzono podkolek-cję Polonica i silesiaca XVI w. Również kolejne dzieła będą systematycznie udostępniane czytelnikom w formie zdigitalizowanej.

MARIA JUDAUniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

STEMMATA W DRUKACH LUBELSKICH XVII–XVIII WIEKU


Zastosowanie techniki drukarskiej do produkcji książki wywołało nie tylko niezwykle istotne zmiany w komunikacji międzyludzkiej, w której książka odgrywała zasadniczą rolę, ale również w samej książce jako narzę-dziu, dzięki któremu taka komunikacja miała miejsce. Książka w swej budo-wie wewnętrznej i zewnętrznej dostosowywała się zarówno do nowych moż-liwości, które dawała sama technika drukarska, jak i do otoczenia w jakim funkcjonowała. Pojawiły się więc w niej elementy sprzyjające szybszej infor-macji o treści, autorstwie i wydawcy (karta tytułowa), takie które porządko-wały zawartość i ułatwiały korzystanie z publikacji (paginacja, sygnatura, spis treści, indeksy, przypisy) oraz takie, które wzbogacały jej zawartość; wskazywały na krąg odbiorców, na warunki w jakich przebiegał proces wydawniczy, w ogóle na kontekst historyczno-bibliologiczny. Tworzyły one ramę wydawniczą, pod którym to pojęciem kryją się wszystkie elementy oka-lające główny utwór stanowiący właściwą treść książki. Mieściła ona zatem w sobie różne skonwencjonalizowane i służące określonym celom teksty lite-rackie i nieliterackie, a także różne formy wizualne [Ocieczek, 1982; Ocieczek, 1990, s. 684–688]. Obok takich elementów jak aprobata cenzorska, wstęp czy przywilej drukarski, w ramie wydawniczej znaleźć można było teksty polemiczne, krytycznoliterackie czy pochwalne, a zamieszczali je drukarze bądź inne osoby związane z konkretną edycją. Te tzw. parateksty stanowiły swoisty pomost do tekstu właściwego. Były narzędziem, przy pomocy którego autor bądź wydawca chciał osiągnąć zamierzone przez siebie właściwe przy-jęcie tekstu przez konkretną osobę, na przykład mecenasa partycypującego w fi nansowaniu edycji. To zapewne ze względu na te osoby najwięcej tego rodzaju tekstów miało charakter pochwalny. Stosowano różnorodne formy – od listu lub zwięzłego epigramu aż po rozbudowany list dedykacyjny. Wśród nich uwagę czytelnika i badacza nader często przykuwają stemmata.


Przedmiotem zainteresowań polskich badaczy stemmata stały się sto-sunkowo późno. Studium Franciszka Pilarczyka [Pilarczyk, 1982], mimo iż pokazało jak znaczący potencjał badawczy tkwi w tego rodzaju źródle, nie wywołało szerszego zainteresowania. Oczywiście, kierowali na nie uwagę badacze zajmujący się literaturą okolicznościową [Nowak-Dłużewski, 1971; Kurkowa, 1979], panegiryczną [Dąbrowski, 1965, s. 101-110, Dąbrowski, 1968, s. 44-55; Niedźwiedź, 2003; Obremski, 2003] lub też emblematyką, łączącą – podobnie jak i stemmata – element grafi czny z tekstowym. W kon-tekście badań emblematycznych na szczególną uwagę zasługują studia Janusza Pelca i Pauliny Buchwald-Pelcowej [Pelc, 2002; Buchwald-Pel-cowa, 1981]. Zmianę sytuacji obserwujemy dopiero w ostatniej dekadzie, kiedy to ukazało się szereg prac poświęconych temu problemowi [Wójcik, 2006, s. 71–88; Czarski, 2012a, s. 157–178; Czarski, 2012b].

Analiza dotychczasowego stanu badań nad stemmatami pozwala zauważyć, iż badano je przede wszystkim z literaturoznawczego punktu widzenia, w mniejszym stopniu brali je na warsztat historycy, jeszcze mniej bibliolodzy. Wszyscy są jednak zgodni, że stemmata to struktury słowno--obrazowe, w których główną rolę odgrywają motywy heraldyczne. Są one zawsze związane z konkretnym herbem, który jednak nie musi istnieć w rzeczywistości. Może być to więc fi kcyjna konstrukcja, stworzona na pewną okoliczność, jak to pokazała Alina Dzięcioł w odniesieniu do stem-matów powstałych w kręgu Akademii Krakowskiej [Dzięcioł, 1997]. Róż-nicę poglądów można zauważyć w rozumieniu zakresu tego pojęcia. Jakub Niedźwiedź za stemmata uważa bowiem również takie kompozycje słowno--heraldyczne, w których nie ma związku treściowego pomiędzy poszczegól-nymi elementami, a więc i takie, w tekście których nie pojawiają się żadne odniesienia do motywów obecnych w herbie. Można zatem stwierdzić, iż w tym ujęciu najważniejszym okazuje się sam wizerunek herbu. Wystarcza on, by kompozycję można było określić mianem stemmatu [Niedźwiedź, 2001; Niedźwiedź, 2003].

Inaczej na tę kwestię patrzy F. Pilarczyk, dla którego konieczny jest ele-ment tekstualny. W rozumieniu Pilarczyka stemmat ma strukturę otwartą, w której część wizualna (heraldyczna) nie musi towarzyszyć części słownej, a ta z kolei nie musi być wierszowana. Przy takim pojmowaniu zjawiska dochodzi do swoistego zbliżenia stemmatów do emblematów. Te ostatnie bowiem funkcjonują również jako struktury otwarte, a nie tylko w układzie lemmat – rycina– epigram.

W podobny sposób postrzega stemmata J. Pelc, który jeszcze dobitniej akcentuje wspólne cechy obu zjawisk. Postrzega on herb jako symboliczny obraz, który może stać się ikonem w emblematycznej konstrukcji. Stąd też stemmatami nazywa hybrydyczne konstrukcje, w które obfi towały wieki XVII i XVIII. Za stemmata uznaje również epigramaty, których treść kon-centruje się na elemencie heraldycznym, ponieważ on jest konieczny w pra-

101ARTYKUŁY

widłowej interpretacji tych utworów [Pelc, 2002]. Z kolei Bartłomiej Czarski pod pojęciem stemmat rozumie wyłącznie kompozycje słowno-heraldyczne tworzące ramę wydawniczą [Czarski, 2012b].

Przegląd tych defi nicji pozwala zauważyć, iż niewątpliwie były one wypracowane przez poszczególnych badaczy pod wpływem analizowanego materiału źródłowego. Istotną rolę odgrywała też epoka, z której on pocho-dził, a także wpływające na niego tendencje estetyczne. Wyłania się z tego jeszcze jedna uwaga. Wszyscy badacze – poza B. Czarskim – poszerzają zakres pojęcia ‘stemmat’, zaś wymieniony badacz zawęża go – można powie-dzieć – do istoty tego zjawiska. Wydaje się, że jest to najbardziej właściwa defi nicja z punktu widzenia badań bibliologicznych.

Tak zdefi niowany stemmat składa się z dwóch lub trzech elementów. Dwuelementowe zawierają rycinę heraldyczną i tekst w postaci polskiego bądź łacińskiego epigramu; w trójelementowych dołącza do nich nadpis, który bez większych wątpliwości można zaliczyć do grupy tytułów. Są jed-nak i takie stemmata, które odbiegają od tego podstawowego schematu i zbliżają się do emblematów. Charakteryzują się one nadpisem mającym charakter lemmatu (może to być cytat zaczerpnięty z jakiegoś utworu – często z literatury klasycznej) lub też dodatkowym elementem, kiedy to do w/w trójdzielnej konstrukcji (nadpis, rycina, epigram) dołączone są mak-symy bądź dewizy zbliżone do lemmatów, nie zastępujące jednak tytułu [Czarski, 2012b, s. 105–154].

Początki drukarstwa łacińskiego w Lublinie łączą się z uruchomieniem w 1630 r. ofi cyny Pawła Konrada. Funkcjonowała ona – zmieniając właści-cieli – do 1667 r., a byli wśród nich: Anna Konradowa, Jan Wieczorkowicz i Stanisław Krasuński. Po upadku warsztatu Lublin pozbawiony był do roku 1683 typografi i pracującej dla społeczności polsko- i łacińskojęzycz-nej. Lukę tę wypełniła ofi cyna jezuicka (jej kolejnymi właścicielami byli: KEN i trynitarze). Obie zatem typografi e, konradowska i jezuicka, dzierżyły w Lublinie monopol na wydawanie książek [Pirożyński, 2000, s. 271–284, 330–341, 352–354, 637–644, 647–652]. Dorobek publikacyjny ofi cyn nie jest zbyt imponujący, liczy bowiem 1150 pozycji wydawniczych [Dziok--Strelnik, 1997]. Analiza ramy wydawniczej wytworów dawnych lubelskich warsztatów drukarskich doprowadziła do wyodrębnienia 162 druków zaopatrzonych w stemmata, z czego 10 widnieje w drukach P. Konrada, 18 w wytworach A. Konradowej, 17 – J. Wieczorkowicza, 3 – S. Krasuńskiego. Pozostałe (114) zawierają edycje drukarni jezuickiej i kolejnych jej właści-cieli (2 – KEN, 1– trynitarzy).

Stemmata w dawnych drukach lubelskich w zdecydowanej większo-ści mają trójdzielną konstrukcję. Znajdujemy ją w 127 przypadkach, w 26 jest konstrukcja dwuelementowa, pozostałych 9 przyjmuje postać zbliżoną do emblematów w dwóch wariantach. Pierwszy, gdy obok nadpisu (tytułu) widnieje jedna lub więcej (czasem nawet 3) maksymy: (il. 1)


Scribere iussit Amor. – Ovidius Publius Naso

Non breve Fastorum, dextera scribit opus. – Casparus Barlaeus [Bogucki, 1724, k. tyt. V].

Między nimi widnieje nadpis:EMBLEMA in paritium HABDANK, insigne nobilissimae domus.

Drugi, gdy nadpis zastąpiony jest maksymami zaczerpniętymi zazwy-czaj z autorów klasycznych, np. Seneki czy Wergiliusza.

Mający formę tytułu nadpis przybierał bardzo zróżnicowane formy. W kilku przypadkach mamy do czynienia z tytułami wskazującymi na herb poprzez podanie jego nazwy, co sprawia, że część wizualna nie jest konieczna do właściwego odczytania wszelkich aluzji heraldycznych zawar-tych w tekście [Bogucki, 1724; Ługowski, 1724, k. tyt. y].

De gentilitio illustrissimorum Potociorum PILAVA ad illustrissimum Joachi-mum – dedykacja dla Joachima Potockiego, starosty łukowskiego; Na her-bowny klejnot NOWINĘ; In stemma RAWICZ.

Il. 1. Bogucki, J. (1724), Festum innocentiae seu orginali novae concinotorio cultu, k. tyt. v. Lublin: Drukarnia Collegium Societatis Jesu. [WBP im. H. Łopacińskiego w Lublinie]. Fot. M. Juda

103ARTYKUŁY

O wiele bardziej popularne były nadpisy informujące o pełnionych funkcjach i zajmowanych stanowiskach przez osoby, którym dzieło było poświęcone czy dedykowane [Kuliński, 1753, k. tyt. v; Otwinowski, 1737, k. tyt. v; Zieleźnicki, 1725, k. tyt. v].

Na herb Jaśnie Wielmożnego Jana Sapiehy kanclerza wielkiego Wiel-kiego Księstwa Litewskiego, Na herbowny klejnot domu Jaśnie Wielmoż-nego Jegomości pana kasztelana, Jaśnie Wielmożnemu Jego Mości Panu Aleksandrowi Walewskiemu, wareckiemu etc. staroście, Jego Mości panu i dobrodziejowi.

Często mamy również do czynienia z nadpisami nie mówiącymi nic na temat herbu, a wskazującymi na rody, które się nimi pieczętują.

Na starożytny klejnot Ich Mościów Państwa hrabiów Lipskich; Na prze-świetne domy Suchodolskich i Mężyńskich; Na herbowne klejnoty Jaśnie Oświeconych książąt Sanguszków i Duninów; Na herbowy domu Jaśnie Wielmożnych Szembeków klejnot; In avitas illustrissimae domus Zamoy-scianae hastas. W jednym z druków A. Konradowej z 1641 r. dedykowanym radzie

miejskiej lubelskiej widnieje tytuł Gentilitius civitatis Lublinensis botrum sugens caper.

Z dużą częstotliwością występują też nadpisy nic nie mówiące na temat herbu oraz pieczętującej się nim osoby. Zazwyczaj stanowiły one jedynie konwencjonalną zapowiedź stemmatu, przybierając formę Na starożytny klejnot; Na herbowny klejnot; Na prześwietne herbowe ozdoby; In arma gen-tilitia; In avita domus illustrissimae arma.

Wymienione formy nadpisów i proporcje ilościowe ich występowania nie odbiegają od tego, co daje się zaobserwować w wytworach innych ofi -cyn tego okresu [Czarski, 2012b, s. 157–271]. Tym, co do pewnego stop-nia odróżnia lubelskie stemmata w tym elemencie od pozostałych, jest brak nadpisów mówiących jednocześnie o herbie, rodzie bądź też konkret-nej osobie.

Większość form nadpisów w konstrukcjach stemmatycznych wska-zuje na ich silny związek z ramą wydawniczą danych druków. Ich autorzy zazwyczaj nie dbali o to, by w treści wiersza heraldycznego przywołać osobę adresata czy mecenasa. Można go zidentyfi kować, odwołując się do innych elementów ramy wydawniczej oraz do właściwej treści druku.

Niezbędnym elementem stemmatu był herb. W tego rodzaju konstruk-cjach słowno-wizualnych widniejących w drukach lubelskich w 152 przy-padkach znajdujemy wizerunki herbów szlacheckich, z czego 14 zawiera oznaki godności biskupich. Pozostałe 3 – to herb kapituły przemyskiej,


herb miejski Lublina oraz herb króla i państwa – Orzeł Biały i Snopek Wazów Jana Kazimierza.

Analiza materiału źródłowego – lubelskiego i nie tylko – pozwala skon-statować, że grafi czna część stemmatów podporządkowana była regułom heraldycznym. Niezwykle rzadko można spotkać odstępstwa od tej zasady. Herby pojawiały się zarówno w wersji uproszczonej, co oznacza, że prezen-towane były w nich tylko niektóre ich elementy, jak i w wersji rozbudowanej ze wszelkimi możliwymi elementami. Zawsze prezentowane było godło, które też stanowiło podstawę warstwy słownej utworu stemmatycznego. Inne ele-menty mogły być obecne, ale trudno szukać ich odbicia w warstwie słownej.

Najczęściej spotykaną kompozycją heraldyczną jest tarcza i widoczne w niej godło. Nader często bywa i tak, że tarcza jest dzielona na dwa, cztery, a nawet sześć pól i w nich umieszczane są herby rodów, z których wywodzą się lub do których przynależą mecenasi czy adresaci druku. Nad tarczą widnieje hełm, a nad nim korona oraz klejnot. Ten ostatni tworzą zazwyczaj motywy zawarte w godle i umieszczone bezpośrednio nad hełmem, albo na tworzącym tło pawim ogonie lub też wachlarze ułożone ze strusich bądź pawich piór. Towarzyszą im często labry w postaci wstęg lub kompozycji z motywów roślinnych (il. 2). Gdy herb należy do rodzin mających prawo do umieszczenia w herbie płaszcza, to taki element również się pojawia.

Il. 2. Sierakowski, F. (1665), Prognostyki i komety. Lublin: Stanisław Krasuński. [WBP im. H. Łopacińskiego w Lublinie]. Fot. M. Juda

105ARTYKUŁY

Wiersze, będąc niezbędnym elementem struktury stemmatycznej, w swej warstwie treściowej odwołują się do godła herbowego i służą do osiągnięcia większego efektu panegirycznego. Zazwyczaj opisują je, a przy okazji wartościują. Są mniej lub bardziej rozbudowane; od dwuwierszo-wych epigramów po wielowierszowe i trzyczęściowe konstrukcje. W więk-szości przypadków nie odnoszą się do sytuacji, na okoliczność których powstały. Do tej grupy stemmatów zaliczyć można zamieszczony w druku pt. Kazanie na święto b. Jana Kantego…miane w Zamościu… pióra Sta-nisława Kałuskiego. Druk dedykowano Tomaszowi Józefowi, ordynatowi zamojskiemu oraz podskarbim koronnym Michałowi i Marcinowi Zamoy-skim, a jego edytorem jest drukarnia jezuicka (1694).

Droższe, niźli scewoli Zamoyskich kopieW których ojczysta cnota, i odwaga żyje.Bo ten na swej się wsparłszy kopii umiera,Lecz ojczyzna na waszych żyje, gdy się wspiera.

Innym przykładem jest tekst o brzmieniu: Między herbami, które Polska rejestruje, Jeden Rzewuskich klejnot KRZYWDA tytułuje Że przed innymi cnotę, męstwo zabierają Te chwalebne w zasługach KRZYWDĘ za herb mają.

Krzyż niecały Rzewuscy czemu za herb wzięliBo się z nimi klejnotem swoim Chrystus dzieli.

widniejący w edycji Kazań na dzień b. Stanisława Kostki… tego samego autora. Tekst ujrzał światło dzienne w tej samej ofi cynie w 1698 r. Zadedykowany został Elżbiecie Febronii z Rzewuskich Koniecpolskiej.

W lubelskich drukach spotkać można jednak i takie, które jedno-znacznie na taką okoliczność wskazują, a są to zazwyczaj zaślubiny lub pogrzeb. Z przykład mogą posłużyć teksty: z druku dedykowanego dla Ewy i Joachima Potockich z okazji ich ślubu (il. 3) oraz z kazania pogrze-bowego Wiktora Hussakowskiego – druku dedykowanego przez reforma-tów prowincji małopolskiej dla Jerzego Augusta i Jana Karola Mniszchów, synów zmarłego Jerzego Wandalina Mniszcha.

Nie kończy sławy Kończyc, dalszym dąży lotem,Wzgardził świata honory, za nic waży złotem.Wzajem cnych Wandalinów, w górnej sława, chwale,Żałosnym sukcesorom wieczne pisze wale. [Hussakowski, 1748, k. tyt. V]


Ciekawym przykładem wiersza stemmatycznego jest ten, który wid-nieje w Kazaniach podczas solennej beatyfi kacji bł. Joanny Franciszki Fremiot de Chanford… z 1753 r. [Kazania, 1753, k. tyt. v] dedykowa-nych przez lubelskie wizytki księżnej Barbarze z Duninów Sanguszkowej, w którym w pierwszej części dość wyraźnie wskazuje się na jej zasługi względem opublikowania tego tekstu. (W rycinie heraldycznej herb San-guszków POGOŃ i Duninów ŁABĘDŹ).

Idźcież już na świat, niewinne pochwały.Joanny matki, głoście na świat cały.Kto spod drukarskiej dał świat widzieć prasyI kto wam złote powrócił dziś czasyNiech w jednej księdze, i Franciszki cnotai księżny, ma swój szacunek szczodrota.Sanguszków, doda purpura waloruŁabędź Duninów użyczy kandoru,Godneście druku, mitra świecić będzieŻeście niewinne, wyświadczą łabędzie.

Il. 3. Lubomirski, S. H. (1742), Związek cnoty i fortuny życia…, k. tyt. v. Lublin: Drukarnia Collegium Societatis Jesu. [WBP im. H. Łopacińskiego w Lublinie]. Fot. M. Juda

107ARTYKUŁY

Zawsze Duninów Łabędź górnie wylatywaZawsze po purpurowym morzu, sławnie pływaLecz jak książęcą mitrą skronie koronujeJuż w równi z Orłem polskim w niebo wylatujeLeć szczęśliwie me Orle, niech ci same tronyMetą królewską będą, i pańskie korony.My córki honor matki, pod twychskrzydeł składamy, na cały świat dlajej wysławienia cienia. Mimo, iż tego rodzaju piśmiennictwo – z uwagi na częstotliwość wystę-

powania – można by nazwać masowym, to jednak w większości przypad-ków autorzy wierszy pozostają anonimowi. Ich autorzy nie podpisywali się zazwyczaj pod nimi. W opinii badaczy literatury okolicznościowej i pane-girycznej wywodzili się oni głównie z kręgów akademickich (profesorowie, studenci) i duchownych (kanonicy, zakonnicy, profesorowie gimnazjów jezuickich i pijarskich), chociaż w XVI wieku nie brak wśród nich wybitnych ludzi pióra: Andrzeja Krzyckiego, Andrzeja Trzecieskiego, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego czy Klemensa Janickiego. W przypadku stemmatów występujących w drukach lubelskich tylko w dwóch przypadkach epigra-maty podpisane zostały imieniem i nazwiskiem. Są to wiersze zamieszczone w zbiorowym panegiryku dedykowanym staroście lubelskiemu Zbignie-wowi Firlejowi, opublikowanym przez A. Konradową w r. 1637 [Quercetum, [1637], k. tyt. V] oraz w Jakuba Soszyca Testimonium observanciae wypusz-czonym na światło dzienne w 1639 r. przez ten sam warsztat [Soszyc, 1639, k. tyt. V]. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z Ignacym Brodow-skim, w drugim z Janem Brzoską i Zbigniewem Urowieckim. Trudno na ich temat cokolwiek więcej powiedzieć. Zapewne – tak jak autorzy pozo-stałych – wywodzą się z lubelskich środowisk zakonnych lub profesorów lubelskiego kolegium jezuickiego. Być może teksty wychodziły spod pióra tych samych osób, które są autorami teksów panegirycznych czy dedykacji.

Stemmata są ściśle związane z ramą wydawniczą i piśmienniczą daw-nej książki drukowanej. Fenomen książki, tak dawnej jak i współczesnej, polega w dużej mierze na jej wartości informacyjnej i komunikacyjnej, roz-patrywanej w różnych kontekstach. Zmiany w archeologii dawnej książki drukowanej niewątpliwie doprowadziły do zwiększenia jej sprawności infor-macyjnej, a usytuowanie poszczególnych elementów w jej strukturze nie było dziełem przypadku. Wynikało to ze zmieniających się warunków jej rozpowszechniania i użytkowania. Książka stała się ważnym komunika-tem nie tylko z uwagi na właściwą treść dzieła. Istotna rola przypadła też jej postaci zewnętrznej, będącej rezultatem pracy drukarza, wyposażenia jego warsztatu, a w przypadku druków panegirycznych także ich autorów i adresatów.


Pojawienie się w książce drukowanej karty tytułowej wynikało z chęci dostarczenia użytkownikowi szybkiej informacji o zawartości treściowej, autorze, edytorze i innych procesach bibliologicznych związanych z publi-kacją. Karta tytułowa miała nie tylko walory informacyjne, swoją kompozy-cją grafi czną przyciągała też uwagę użytkownika, pełniąc niejednokrotnie funkcją reklamową. Stała się z czasem niezbędnym i jednym z najważniej-szych elementów książki, na którym skupiała się uwaga czytelnika. Karta tytułowa to nie tylko jej strona recto, ale także verso. Zamieszczane na nich dane miały dostarczyć użytkownikowi istotnych – zdaniem edytora – informacji. Nie jest zatem dziełem przypadku, że stemmata umieszczane były przede wszystkim na karcie tytułowej verso. Ta zasada przyświecała również drukarzom lubelskim. W kilkunastu przypadkach widzimy jednak odstępstwa od tej reguły. W czterech przypadkach herb i wiersz widnieją na karcie tytułowej recto, w jednym przypadku rycina heraldyczna znajduje się na karcie tytułowej recto, a wiersz na jej odwrocie [Drzewiecki, po 1732], w pozostałych dziesięciu te elementy konstrukcji stemmatycznej odnajdu-jemy w innych częściach publikacji: po przedmowie lub na końcu tekstu właściwego. Warto odnotować jeszcze jedną sytuację, gdy karta ze stem-matem została w wariantowym wydaniu wklejona, zajmując miejsce mię-dzy kartą tytułową a listem dedykacyjnym [Pruszyński, 1751]. To ekspono-wane miejsce, jakie przeznaczali wydawcy na stemmata – jak można sądzić – miało stwarzać jeszcze jedną dogodną okoliczność eksponowania herbu. Wpływ na to miał nie tylko chcący przypodobać się mecenasowi drukarz, ale niejednokrotnie także adresat bądź jego bliscy, w wielu przypadkach fi nansujący wydanie utworu. W takich okolicznościach sponsor dbał nie tylko o właściwe miejsce na eksponowanie swojego znaku herbowego, ale także o jakość odbicia. Istotne było również, czy rycina odbita była techniką drzeworytową czy miedziorytową. Ta druga dawała możliwości uzyskania bardziej dokładnego i plastycznego obrazu, ale była droższa od drzeworyto-wej – jej wykonanie często fi nansowali mecenasi.

W zasobie stemmatów, które ujrzały światło dzienne w dawnych lubel-skich typografi ach większość stanowią te, które odbite zostały z klocków drzeworytowych. Jest ich 107, miedziorytowych – 54, jeden został namalo-wany ręcznie [Mirowski, 1630, k. C 3 r].

Wydaje się, że klocki drzeworytowe i płyty miedziorytnicze wykonywane były specjalnie dla druku tekstów, w których znalazły miejsce (analiza wskazuje, że nie wykorzystywano ich do innych celów). Trudno też znaleźć takie same ryciny z tymi samymi herbami. Czasem drukarze nie mając w swoim zasobie odpowiedniego klocka, musieli ratować się w ten sposób, że przy pomocy innego dokomponowywali do skromnego wizerunku godła w tarczy – koronę i labry. (il. 4)

Zaopatrzone w miedzioryty edycje druków panegirycznych i okolicz-nościowych można by nazwać luksusowymi. Od pozostałych odróżniają

109ARTYKUŁY

się nie tylko szatą zewnętrzną, ale także kosztami wykonania. Druko-wane są zazwyczaj w większym formacie, a ten samym swoim wyglądem sugeruje okazałość i wagę treści. Jest również bardziej widoczny przy wręczaniu podczas uroczystości. Do druku używano też lepszej jakości papieru [Zawisza, 1984, s. 90–91). Ich adresatami są przede wszystkim przedstawiciele wielkich rodów magnackich, brak przedstawicieli średniej szlachty.

Informacje, jakie pozyskujemy ze stemmatów, zwłaszcza z nadpisu oraz epigramatu nie zawsze są wystarczające do określenia jego adresata czy mecenasa. Można do nich dotrzeć, analizując treść tekstu głównego oraz dedykacje, które zazwyczaj znajdują miejsce po stemmatach, a przed właściwym tekstem. Podpisywane są przez autorów tekstów głównych, wydawców, tłumaczy, studentów jezuickiego kolegium. W wielu przypad-kach mamy do czynienia z autorstwem zbiorowym: kolegiów jezuickich w Lublinie, Łucku, Krasnymstawie, Brześciu, kolegium pijarskim w Cheł-mie, lubelskich karmelitanek i karmelitów, franciszkanów, wizytek, kapu-cynów i reformatów prowincji małopolskiej. Adresatami zaś są przedsta-wiciele możnych rodów magnackich, w nielicznych przypadkach średniej szlachty, biskupi, kanonicy, przełożeni zakonni, ale także król, Trybunał Lubelski i rada miejska lubelska.

Il. 4. Kocieński, J. I. [1734], Nieśmiertelna chwała…, k. tyt. v. Lublin: Drukarnia Collegium Societatis Jesu. [WBP im. H. Łopacińskiego w Lublinie]. Fot. M. Juda


Analizując rodzaje tekstów, do edycji których dołączano stemmata, można wyróżnić trzy grupy piśmiennictwa. Najliczniejszą stanowią kazania okolicznościowe (pogrzebowe, z okazji zaślubin, ingresów biskupich, otwar-cia obrad Trybunału Koronnego, objęcia urzędu, beatyfi kacji i kanonizacji, otwarcia kaplicy czy kościoła, koronacji obrazu) oraz kazania przygodne. Drugą pod względem liczebności grupę stanowią panegiryki, pisane głównie prozą, ale spotkać można też utwory sceniczne lub łączące wiersz i prozę. Trzecia grupa skupia teksty o różnym charakterze: żywoty świętych i błogo-sławionych, modlitewniki, akty strzeliste, kalendarze liturgiczne, literaturę z zakresu teologii i fi lozofi i, polemiki z Kościołem wschodnim i wyznawcami religii mojżeszowej, utwory literackie, relacje z wypraw wojennych i różnych wydarzeń politycznych, mowy profesorów czy wróżby dla Lublina.

Stemmata są źródłem dającym wiele korzyści badawczych. Stanowić mogą ważny przyczynek do badań nad kulturą szlachecką, kulturą piśmienną nie tylko w centrach życia literackiego, ale także w środowiskach lokalnych, w ogóle nad kompetencjami intelektualnymi tych środowisk. W badaniach historyczno-bibliologicznych stanowią ważne źródło poznania roli książki w budowaniu więzi społecznych, określenia jej miejsca w systemie komuni-kacyjnym okresu wczesnonowożytnego, poznania stosunków wydawniczych oraz stopnia przygotowania warsztatów drukarskich do realizacji określo-nych zadań edytorskich. Tego rodzaju zadania badawcze możemy stawiać także wobec stemmatów z dawnych druków lubelskich.

Bibliografi a

Bogucki J. (1724), Festum innocentiae... Lublin.

Buchwald-Pelcowa P. (1981), Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI–XVIII wieku. Bibliografi a. Wrocław.

Czarski B. P. (2012a), Lemmata w staro-polskich konstrukcjach stemmatycznych jako przejaw hybrydyzacji gatunkowej. „Terminus”, nr 14 (25), s. 157–178.

Czarski B. P. (2012b), Stemmaty w staro-polskich książkach, czyli Rzecz o poezji heraldycznej. Warszawa.

Dąbrowski S. (1965), O panegiryku. „Przegląd Humanistyczny”, t. 9, nr 3, s. 101–110.

Dąbrowski S. (1968), Z problematyki pa-negiryzmu. Szkice. „Przegląd Humani-styczny”, t. 12, nr 3, s. 44–55.

Drzewiecki A. (po 1732), Primitiae Deo et Agno... Lublin.

Dzięcioł A. (1997), Książka jako symbol w kulturze polskiej XVII wieku. Warszawa.

Dziok-Strelnik I. (1997), Bibliografi a starych druków lubelskich 1630–1800. Lublin.

Hussakowski W. (1748), Wiekopomna sła-wa... Lublin.

Kazania podczas solennej beatyfi kacji bł. Joanny Franciszki Fremiot de Chan-ford…, (1753). Lublin.

111ARTYKUŁY

Kuliński J. (1753), Śmiertelne zwłoki…Jana Friderika Sapiehy... Lublin.

Kurkowa A. (1979), Grafi ka ilustracyj-na gdańskich druków okolicznościo-wych XVII wieku. Wrocław.Ługowski M. (1724), Via ad salutem... Lublin.

Mirowski P. (1630), Symbolum epithalami-cum… Lublin.

Niedźwiedź J. (2003), Nieśmiertelne teatra sławy. Teoria i praktyka twórczości pa-negirycznej na Litwie w XVII–XVIII w. Kraków.

Niedźwiedź J. (2001), Stemma, stemmat. W: Słownik sarmatyzmu. Idee, pojęcia, symbole. Red. A. Borowska. Kraków.

Nowak-Dłużewski J. (1971), Okolicznościo-wa poezja polityczna w Polsce. Czasy zygmuntowskie. Warszawa.

Ocieczek R. (1990). Rama utworu. W: Słow-nik literatury staropolskiej. Red. T. Mi-chałowska. (s.) Wrocław, s. 684–688.

Ocieczek R. (1982). Sławorodne wizerunki: o wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII w. Katowice.

Obremski K. (2003), Panegiryczna sztu-ka postaciowania: August II Mocny: (J. K. Rubinkowski, Promienie cnót kró-lewskich…). Toruń.

Otwinowski J. M. (1725), Bernard święty liczy dzielnych… Lublin.

Pelc J. (2002), Słowo i obraz na pograniczu literatury i sztuk plastycznych. Kraków.

Pilarczyk F. (1982), Stemmata w drukach polskich XVI wieku. Zielona Góra.

Pirożyński J. (2000), Drukarze dawnej Pol-ski od XV do XVIII wieku. T. 1: Małopol-ska, cz. 2: Wiek XVII–XVII. Kraków.

Pruszyński F. (1751), Tymoklia tragedia…. Lublin.

Quercetum trophaeorum gentil Firleianae, [1637]. Lublin.

Soszyc J. (1639), Testimonium observan-ciae… Lublin.

Wójcik R. (2006), Stemmata Posnaniensia. O wierszach na herb miasta Poznania w drukach ofi cyny Jana Wolraba (1578–1636). „Kroniki Miasta Poznania” nr 4, s. 71–88.

Zawisza J. W. (1984), Panegiryczny druk okolicznościowy epoki stanisławow-skiej. Wrocław.

Zieleźnicki P. (1725), Krok ostatni… Lu-blin.

Maria JudaStemmata in Lublin prints from seventeenth and eighteenth centuries

Summary

Stemmata are the verbal – graphic structures in which heraldic themes play the crucial role. In former print books they belonged to the elements of the editorial frame. They usually consisted of two elements (heraldic engraving and a text – Polish or Latin epigram) or three


elements (two mentioned before and overinscription). Lublin prints were provided with the structures like these as well. Generally they have tripartite construction. The images of noble family crests dominate. It’s possible to meet Przemyśl chapter house crest, Lublin city crest and a king and the state crests, too. Taking into consideration the graphic layer they are subordinated to heraldic rules. The emblem is always presented, other parts not necessarily. They were printed in wood or copper engraving technique and put in the displayed place between a title card and a dedication letter. This was the opportunity to present the crest. Poems invoked to the emblem led to more panegyric effect achievement. Stemmata are important contribution to researches on noble culture, literate culture in literary life centers, local environments as well as on their intellectual qualifi cations. .

Keywords: stemmata, Lublin, prints of seventeenth century

ОЛЬГА В. ВАСИЛЬЕВАРоссийская национальная библиотека, Санкт-Петербург

«EX BIBLIOTHECA ORIENTALI WENCESLAI SEVERINI COMITIS RZEWUSKI». ЧТО? ГДЕ? СКОЛЬКО?


Известный немецкий историк-османист Франц Бабингер (Franz Babinger, 1891-1967) опубликовал в 1919 г. заметку с недоуменно-пес-симистическим заглавием «Утраченное собрание восточных рукопи-сей?» [Babinger, 1919], в которой он лишь посетовал на исчезновение ценной коллекции Вацлава Ржевуского и предположил, что она может находиться в Вене.

В 1924 г. А. Биркенмайер, изучая каталог собрания восточных рукописей Императорской Публичной библиотеки в Санкт-Петербурге, составленный академиком Бернгардом Дорном [Dorn, 1852], выявил 5 ближневосточных книг (в 8-ми томах), принадлежавших некогда Вацлаву Ржевускому [Birkenmajer, 1924]. Они поступили в Библиотеку в 1832 г. после подавления Ноябрьского восстания, когда имения его активных участников были конфискованы царским правительством. По Рижскому мирному договору 1922 г. рукописные и печатные книги были возвращены в Варшаву, где подавляющее большинство рукопи-сей, включая все восточные, сгорели в 1939 г.

В 1967 г. вышла книга Яна Рейхмана, в которой автор опубликовал данные о пяти выявленных им по научной литературе манускриптах из собрания Ржевуского [Reychman, 1964, p. 83–84].

До недавнего времени этими скудными сведениями и исчерпыва-лись наши знания о некогда весьма значительном собрании. Работая над историей формирования восточного собрания Отдела рукописей Рос-сийской национальной (ранее Императорской Публичной) библиотеки, мы первоначально планировали дать лишь беглый обзор утраченных материалов польского происхождения и попытаться выявить уцелев-шие польские «трофеи». Однако постепенно нам удалось реконструиро-вать, хоть и не в полной мере, замечательное собрание арабских, пер-


сидских и турецких рукописей, принадлежавшее необычному человеку – графу Вацлаву Ржевускому.

Вацлав Северин Ржевуский (атаман Ревуха, эмир Золотая Борода, 1784-1831) – представитель графского польского рода, сын коронного гетмана Северина Ржевуского1 и Констанции-Малгожаты Любомирской2, обладал большими способностями и разносторонними интересами, в числе прочего писал музыку, сочинял стихи, рисовал. Находясь на австрийской военной службе (семья жила в Вене), он выучил арабский и турецкий языки. С 1818 г. он провел несколько лет на Ближнем Востоке – в Сирии, Ливане, Ираке, Палестине, – где, как считается, жил в племенах бедуинов и принимал участие в вооруженных столкновениях, за что получил титул Тадж ал-Фахр («Венец славы»), а также изучал бедуинскую музыку и обрел страсть к разведению арабских лошадей. Впоследствии в своем подоль-ском имении в Саврани3 он завел «ориентальную» моду в быту и организо-вал конный завод. Ржевуский написал на французском языке книгу «Sur les chevaux et provenants des races orientales» («О лошадях и происхожде-нии восточных пород») и украсил ее цветными иллюстрациями (рукопись хранится в Национальной библиотеке Польши). Наибольшей заслугой Вац-лава Ржевуского является то, что он совместно с австрийским диплома-том и ориенталистом Йозефом Хаммером4 начал издавать в Вене первый международный журнал по востоковедению «Fundgrubens des Orients» / «Mines de l’Orient» («Копи Востока»)5.

В предисловии к первому тому журнала Ржевуский сообщил о том, что он приобрел в Вене две коллекции восточных рукописей: барона фон Йениша6 и князя фон Валленбурга7; кроме того к нему перешли

1 Две племянницы Вацлава по отцовской линии оставили свои имена в истории: Ка-ролина Собаньская была близкой приятельницей и музой двух поэтов - А.С. Пушкина и А. Мицкевича, а Эвелина Ганская стала женой французского писателя Бальзака.

2 На ее племяннице Розалии Любомирской Вацлав Ржевуский женился в 1805 г. В бра-ке родились четверо детей.

3 Саврань – город в Одесской области Украины.4 Joseph Hammer (1774–1856), с 1835 г. барон фон Пургшталь (von Purgstall), с 1799 г.

находился на дипломатической службе в Стамбуле, в качестве переводчика принимал участие в британской военной операции против французских войск в Египте в 1800 г. Вернулся в Вену в 1807 г. и начал активно публиковать многочисленные работы, особен-но по истории и литературе Османской империи. В 1847-1849 гг. – президент Австрий-ской академии наук.

5 С 1809 по 1818 вышли шесть томов журнала, включавшего статьи и заметки на немец-ком, французском, латинском, итальянском и английском языках. Хотя на титульном листе шестого тома проставлена дата 1818 г., опубликованная в нем статья Ржевуского “Voyage à Palmyre ou Tedmor dans le désert, avec une courte sur le vent du desért, nommé Samieli” на-писана 20 августа 1819 г. в Алеппо; Fundgrubens des Orients, Wien, 1818, Bd. 6, с. 393-401.

6 Бернард фон Йениш (Bernard von Jenisch, 1734–1807) – австрийский востоковед и дипломат, работавший в Стамбуле; с 1772 г. хранитель в Королевской библиотеке в Вене.

7 Жак фон Валленбург (Jacques von Wallenburg, 1763–1806) – австрийский ориенталист, проведший много лет в Османской империи и Иране, переводчик.

115ARTYKUŁY

несколько рукописей, которые Хаммер привез из Османской империи и Египта, и, как мы увидим позднее, архив Франца Домбая8. Однако лишь несколько восточных манускриптов оказались в библиотеке Савранского имения Ржевуского9, когда оно было занято царскими войсками.

Составленный русскими офицерами «Регистр книгам, найденным в Савранском имении и принадлежащим Вацлаву Ржевускому»10 насчи-тывает 151 номер, по большей части, европейских изданий по Востоку. Среди них под тремя номерами описаны восточные рукописные мате-риалы:

«144. Арабский манускрипт на пергамине in folio в красный сафьян оправленный 1145. Арабских манускриптов на пергамине в бумажных переплетах 2146. Арабских манускриптов на пергамине в черной коже 3 и в крас-ной 2» [Wojakowski, 1966, с. 184].

В конце этого документа сделана приписка: «Манускрипты араб-ские под № 144, 145, 146 и старые французские под № 149–1403 года, отправлены при донесении за № 101 27 августа 1832 года к его сия-тельству господину министру финансов. Вице-губернатор Гирс»11.

Несколько раньше министр финансов, генерал от кавалерии, граф Егор Францевич Канкрин «разсмотрев представленный Подольскою казенною палатою при донесении от 2 июля 1832 г. реэстр, найден-ным в Савранском имении книгам /147 эк.12, принадлежащим Вац-лаву Ржевускому», предписал Подольской казенной палате их «выслать в Департамент государственных имуществ»13. Из документа этого Департамента Министерства финансов от 22 мая 1835 г. следует, что из числа 147 книг «по предметам своим относятся: а) до Министер-ства финансов –129 экземпляров; b) до Военного министерства – 12; с) до Медицинской части – 2; d) Богословских – 2; и е) таких, кои должны

8 Франц Лоренц фон Домбай (Franz Lorenz von Dombay, 1758–1810) – австрийский арабист, переводчик.

9 Получил в наследство после смерти отца в 1811 г. Более известно другое имение Вацлава Ржевуского – Подгорцы (Львовская область): в сохранившемся здесь замке проходили съемки луврских сцен российского фильма «д'Артаньян и три мушкетера».

10 Центральный государственный исторический архив (далее: ЦГИА). Ф.384, оп.15, дело 202. Л. 129-141. Опубл.: [Wojakowski, 1966, с. 160–185].

11 Там же. Л. 141. Цит. по: [Wojakowski, 1966, с. 185]. Гирс Федор Карлович (1776–?) – действительный статский советник, в 1824–1838 гг. вице-губернатор Подольской губернии.

12 В этом документе речь идет только о печатных изданиях, хотя описанные под четырьмя номерами рукописи еще не были отосланы в Петербург.

13 Копия отношения министра финансов Канкрина в Подольскую казенную палату от 29 ноября 1833 (!); ЦГИА. Ф. 384, оп.15, дело 202. Л. 48. Опубл: [Wojakowski, 1966, с. 158].


быть изъяты из употребления или неприличных – 2. Департамент государственных имуществ находит, что ценность конфискованного у Вацлава Ржевуского имения … превышает массу признанных к оному долгов, а потому полагает: 1) книги, относящиеся до Министерства финансов, отослать в Библиотеку Ученого комитета Министерства финансов впредь до распоряжения, которое имеет последовать по окончании ликвидации долгов того мятежника. 2) Книги, относящи-еся до Военного министерства, Медицинской части и Богословия, хра-нить впредь до накопления значительного количества экземпляров и 3) Книги неприличные отделить до особого об оных распоряжения» [Wojakowski, 1966, с. 159–160]. Этот документ управляющий Департамен-том сенатор Н. Дубенской направил министру финансов, который начертал на нем: «Согласен».

Таким образом, европейские печатные издания по Востоку, опре-деленные как «относящиеся до Министерства финансов», оказались в библиотеке Министерства, и где они находятся сейчас, сказать затруднительно.

Что же касается рукописных книг, то, как сообщил министр народ-ного просвещения Карл Андреевич Ливен в письме директору Импе-раторской Публичной библиотеки Алексею Николаевичу Оленину от 8 сентября 1832 г., «Государь император высочайше повелеть соизво-лил: найденные в конфискованном имении графа Вацлава Ржевусского девять рукописей на восточных языках и одну на французском отдать в Императорскую Публичную библиотеку»14. Список десяти рукопи-сей, выполненный академиком Х. Д. Френом15 на немецком языке16, лег в основу публикуемой ниже таблицы.

В первом и втором столбцах курсивом приведены описания акад. Френа. В третьем столбце даны краткие данные о рукописях, основан-ные на описаниях в каталоге Дорна и дополненные при необходимости переводами описаний Френа (курсивом в квадратных скобках).

Попытки соотнести данные «Регистра» со списком Френа или с ката-логом Дорна не могут дать желаемого результата. Определенно, соста-вители «Регистра» под словом «пергамин» имели в виду не пергамен, а плотную лощеную бумагу. Можно только сказать, что описанный под №144 «Арабский манускрипт на пергамине in folio в красный сафьян оправленный» соответствует Корану с турецким переводом (Дорн 38). Неизвестна судьба некой калмыцкой брошюры – была ли она действи-

14 Отдел архивных документов Российской национальной библиотеки (далее: ОАД РНБ). Ф. 1. 1832. Д. 10. Л. 3.

15 Христиан Данилович Френ (1782–1851) – немецкий и российский востоковед-арабист, проф. Казанского университета, академик Российской академии наук, в 1818–1841 директор Азиатского музея в Петербурге.

16 ОАД РНБ. Ф. 1. 1832. Д. 10. Л. 3-а.

117ARTYKUŁY

Таблица 1. Восточные рукописи графа Вацлава Ржевуского, поступившие в 1832 г. в Императорскую Публичную библиотеку

№ Описание Френа Краткое описание Шифр Примеч.

1 Halimÿ’s geschätztes per-sisch-turkisches Wöterbuch

«Лугат-и Халими» Словарь перс-тур. Авт. кази Лутф Алла б. Али Йусуф Халими. 930/1523. 119 л. в малый лист. Насталик

Дорн 496

Отдана в Польшу

2

Der Koran in einiger schönen Handschrift und interessant durch die beige-fügte Turkische interlinear Uebersetzung

Коран [замечательным почерком и интересный добавленным турецким межстрочным переводом]. 322 л. в лист.

Дорн38


3

Gasalÿ’s “Korans-Juwelen”, nebst desselben Verfassers Werk über die Fundament-talpuncte des Mahome-danischen Religion, das eigentlich der zweite Theil des erstern ist /Arabisch/ selten

«Джавахир ал-куран» («Драгоценности/сущности Корана»). Авт. ал-Газали. 1101/1689. 99 л. в 4º. Красивый насх.[В сопоставлении с трудом того же автора об основах магометанской религии, это, собственно, вторая его часть, первая же является редкостью]

Дорн55

Отдана Шамилю в 1860

4

Des Scheich Attar’s be-rümtes Pend-nameh oder asiatisch-moralisch Lehren. Persisch, mit einem Türkis-chen Commentar

«Панд-нама» («Книга наставлений»). Авт. Аттар. Поэма [азиатское нравственное учение] на перс яз. с турецким коммент. Шами. 80 л. в 8º

Дорн 358


5-8

Die Tausend und eine Na-cht. Vollständiges Exemplar in einer deutlichen Hand-schrift vom J. 1802./Arabisch/

«1001 ночь». На ар. яз. [Полная копия отчетли-вым почерком]. Перепис-чик шайх Али ал-Ансари б. ал-шайх Ибрахим ал-Ансари. 1802. 411л., 278 л., 271 л., 278 л. В 4º

Дорн 142/ 1-4


9

Eine kleine Kalmükische Brochüre, ein Gespräch zwischen Buddha und dem Schutzgeist der Erde enthal-tend. /Das erste Blatt fehlt. Dafür fi ndet sich hier noch ein einzelnes Blättchen von einem anderen Exemplar der nämlichen Piece/

[Небольшая калмыцкая брошюра, содержащая беседу Будды с покровителем Земли. / Первый лист отсутствует. Взамен его здесь находится еще один отдельный листок из другого экземпляра того же самого сочинения/]

10Des Guillaume des Lorris berüchtiger Roman de la Rose <…>

[Пресловутый Роман о розе Гийома де Лориса <...>]. На франц. яз.



тельно на калмыцком языке и куда потом делась, во всяком случае, в калмыцкую часть каталога Дорна она не вошла (нет ее и в фонде Калмыцкая новая серия), а в «Регистре» она, видимо, была названа арабским манускриптом. Сочинение ал-Газали «Джавахир ал-куран» (Дорн 55) в 1860 г. по требованию Военного министерства в числе семи мусульманских рукописей Библиотеки было выдано для чтения имаму Шамилю, когда он находился в Петербурге, однако на следующий год возвращены были лишь шесть книг17, а местонахождение рукописи ал-Газали остается неизвестным. Остальные рукописи Ржевуского были переданы в Польшу, причем французский «Роман о розе» сохранился в Национальной библиотеке Польши, а восточные книги погибли.

В списке рукописей Ржевуского заслуживают внимания персид-ско-турецкий словарь Халими в копии 1523 г. (Дорн 496), и персидская поэма Аттара «Панд-нама» с турецким комментарием Шами (Дорн 358), и, особенно, четыре тома сборника арабских сказок «Тысяча и одна ночь» (Дорн 142).

Копия сказок была выполнена в 1802 г. в Каире, вероятно, шей-хом Али ал-Ансари, который изготовил еще несколько списков этого сборника с одного и того же оригинала18. Один из них принадлежал Сильвестру де Саси, другой был куплен русским послом в Османской империи А.Я. Италинским и с его собранием в 1823 г. поступил сна-чала в библиотеку Учебного отделения Азиатского департамента МИДа в Петербурге, а в 1919 г. – в Азиатский музей (ныне Институт восточ-ных рукописей) [Салье, 1928, с. 185–192]. Третий список был приобре-тен Хаммером, от которого попал к Ржевускому, затем в Публичную библиотеку, потом в Варшаву, где и погиб19.

С именем Йозефа Хаммера связаны и другие рукописи собра-ния Ржевуского, из числа тех, что никогда в Публичной библиотеке не хранились. Например, турецкое географическое сочинение Хаджи Халифы Катиба-челеби «Джихан-нума» в списке XVII в. (вероятно, хра-нится в Австрийской национальной библиотеке, Flügel20 № 1282), часть которого Хаммер перевел и издал [Rumeli].

По данным Яна Рейхмана Ржевускому принадлежали четыре турецкие рукописи из собрания Хаммера: «Инша реис-эфенди» – сбор-

17 ОАД РНБ. Ф. 1. 1860. Д. 35. Л. 48. См.: [Зверева, 2002, c. 328]. См. также: [Шарафутдинова, 2003, 294–307].

18 Об истории распространения, изучения и переводах сборника см.: [Морозов, 2009].19 Необъяснимым путем образовавшаяся в Публичной библиотеке лакуна была довольно

скоро восполнена: сюда в 1931 г. поступили три тома «Тысяча и одной ночи» (АНС 355), принадлежавшие арабисту и семитологу Давиду Горациевичу Гинцбургу (1857–1910). См.: [Гинцбург, 1890, с. 57–78]. Отец и сын Г.О. и Д. Г. Гинцбурги составили библиотеку, содержащую ок. 6 тысяч печатных книг и 2 тысячи еврейских рукописей, которые поступили в Государственную библиотеку им. Ленина в Москве (ныне Российская государственная библиотека), а в Ленинград был привезен их семейный архив.

20 Номер по каталогу: [Flügel, 1867].

119ARTYKUŁY

ник писем Мухаммада-эфенди (за 1718-1730 гг.); «Талхисат-и Рагиб-паша» – Протоколы Рагиба-паши и его диван XVII в. (возможно, Flügel № 317, старый шифр НО 183); «Канун-нама» Мехмеда II; «Мукатабат-и Наби» – сборник писем XVIII в. (вероятно, Flügel № 326). А от Асселина де Шерьвиля21 ржевуский будто бы получил рукописный Коран на коже газели [Reychman, 1964, p. 83-84].

Определенно, у Ржевуского был список «Макам» Харири – он упомя-нул его в предисловии к своему переводу восьмой макамы в «Fundgruben des Orient» (1809. Bd. 1. S. 22). (В Австрийской библиотеке есть три списка «Макам» – Flügel № 371–373, – все из Старых фондов и нет ука-заний на владельцев.)

Густав Флюгель в предисловии к третьему тому каталога Королев-ской библиотеки в Вене (ныне Австрийской национальной библиотеки), делая обзор коллекций, говорит о том, что в 1831 г. были куплены рукописи, принадлежавшие Ржевускому [Flügel, 1867, Bd 3, с. XIII], на что предыдущие исследователи не обратили внимания. К сожалению, каталог не снабжен указателем коллекций. Собрание Ржевуского было включено в фонд “Gemischter Fond” (сокращенно Mxt.), описание руко-писей которого рассредоточено по всему каталогу, составленному по тематическому принципу. В конце описаний Флюгель часто указывал источник поступления, причем для рукописей Ржевуского были даны и порядковые номера, которые могли соответствовать владельческим шифрам, а скорее всего, – номерам в некой сдаточной описи собрания. Последний номер – 167. Но все ли номера относились к мусульманским рукописям? Возможно, опись включала и другие рукописные мате-риалы (вспомним калмыцкую брошюру и французский манускрипт из Савранского имения), а также печатные издания, как восточные, так и европейские22. Просмотр всего каталога Флюгеля позволил нам выявить только 54 описания принадлежавших Ржевускому араб-ских, персидских и турецких рукописей. 49 из них имеют порядковые номера коллекции и, вероятно, именно они поступили в 1831 г. (№ 4–5, 10–14, 16, 34, 37–38, 40, 46, 55–60, 63–65, 67–69, 72, 74–75, 78, 85, 88, 90, 96–97, 101–103, 111–112, 114–115, 122, 137–39, 142, 157, 160, 164, 167). В фонде Mxt. они расположены компактно, но с некоторыми лакунами. Их старые шифры: Mxt. 323, 325–326, 331, 348–350, 353–356, 371–382, 384–403, 405–410; номера по каталогу: Flügel № 28, 40, 86, 90, 100, 139, 218, 245, 283, 300, 326, 340, 422, 429, 501, 511, 559, 588, 598, 604, 631, 633, 638, 645, 648, 817, 829, 907, 911, 940, 941,

21 Asselin de Cherville, Jean-Louis (1772-1822) - французский консул в Египте, коллекционер восточных рукописей. Его собрание фрагментов ранних Коранов на пергамене, происходящих из Каира, находится в Национальной библиотеке Франции. См.: [Deroche, 1983].

22 По сообщению сотрудника Австрийской национальной библиотеки Фридриха Зимадера среди архивных документов этот список не сохранился, нет и каких-либо сведений касательно собрания Вацлава Ржевуского, кроме тех, что указаны Флюгелем.


950, 953, 954, 957, 963, 967, 969, 972, 1125, 1127, 1199, 1200–1201, 1205, 1282, 1437, 1515, 1782, 1785, 1807, 1857, 1882, 1885.

Кроме того, имеются несколько описаний, в которых имя Рже-вуского указано, но нет номера по сдаточной описи. Это шифры: Mxt. 269, 496, 501 (Flügel № 429, 1125, 1127), а также NF (Neuer Fond / Новый фонд) 16 и 149 (Flügel № 86 и 648). По всей видимости, эти рукописи поступили не в 1831 г., а несколько позднее – в 1840-е гг.

Интересно, что пять рукописей собрания Ржевуского происходят из архива Франца Домбая (Flügel № 40, 340, 429, 940, 1125, 1127). Между тем Домбаю принадлежали и некоторые другие материалы, хранящи-еся Австрийской национальной библиотеке, однако невозможно ска-зать, поступили они из других источников или вместе с собранием Рже-вуского.

Рассматривая описания определенно принадлежавших Ржевус-кому рукописей можно сделать несколько наблюдений. В самом прямом смысле собрание – обширное, т.к. его составляют по большей части, книги объемные – по 200, 300, 400, и даже 500 и 600 листов. В двух книгах есть оттиски печатей турецких султанов, что может говорить об их принадлежности дворцовой библиотеке. Рукописей с миниатю-рами мало – всего три. Художественно оформленных книг немного – по большей части это персидская поэзия. Временной диапазон – от XIII до XVIII в. Ареал происхождения – Иран, Турция, Арабские страны, вклю-чая Египет, а возможно, и Северную Африку. Большая часть рукопи-сей написана на персидском языке – их 26.

Среди них самая старая рукопись собрания – перевод арабского исторического сочинения по истории Ирана, – датируется 1292 г.23 (Flügel № 950). Из исторических сочинений можно назвать перевод арабской «Истории Табари» с печатью турецкого султана Ахмада III (Flügel № 829), историю Моголов Рашид ад-Дина (Flügel № 957), «Книгу побед» («Зафар-нама») Йазди в списке 1501 г. (Flügel № 967), исто-рию Тимура Абд ар-Раззака Самарканди 1624 г. (Flügel № 969) и два списка сочинения Искандара Мунши по истории Аббаса I (Flügel № 953–954).

Хорошо представлена персидская литература, начиная с эпиче-ской поэмы Фирдоуси «Шах-нама» 1478 г. (Flügel № 501). Историческая поэма «Книга побед шаха Исмаила» 1567 г. украшена одним рисунком (Flügel № 638). Пять миниатюр – в Диване (стихотворном сборнике) Шахи, кроме того, он заключен в лакированный переплет (Flügel № 588). Есть художественно оформленные списки среди сборников поэ-зии Хосрова Дихлави (1536 г., Flügel № 559), Джами (с печатью сул-

23 Здесь и далее мы приводим дату по новой эре, опуская дату по хиджре (мусульманскому летосчислению).

121ARTYKUŁY

тана Сулеймана III, Flügel № 598), Хакима Анвари (Flügel № 511), Саиба (Flügel № 631), мирзы Тахира (Flügel № 633), муллы Вахши (1644 г., Flügel № 604), разных авторов (1551 г., Flügel № 645).

Биографии поэтов с образцами их творчества представлены в двух списках «Тазкира-и шуара» («Записки о поэтах») Давлатшаха Самар-канди (1571 г., Flügel № 1199 и 1582 г., Flügel № 1200) и в «Тухфа-и Сами» («Дар Сами»), принадлежащем перу Сам-мирзы, брата шаха Тах-маспа I (1564 г., Flügel № 1201).

Нечасто встречаются в рукописях произведения художествен-ной прозы. Тем больший интерес представляет объемистый сборник рассказов, датированный 1490-1491 г. (Flügel № 422). Среди персид-ских рукописей надо упомянуть также «Сказания о пророках» неуста-новленного автора (Flügel № 1205), сочинение по этике (Flügel № 97), два письмовника (1504 г., Flügel № 283 и Flügel № 245).

Из 12 арабских книг – два сочинения по истории Египта (1531 г., Flügel №907 и Flügel № 911) и два сочинения по истории Магриба (Северной Африки) (1771 г., Flügel № 941 и 1784 г., Flügel № 940), три сочинения по мусульманскому праву (1599 г., Flügel № 1782, Flügel № 1785 и Flügel № 1807). Особого внимания заслуживают трактат по арабской музыке (Flügel № 1515) и, особенно, Космография Казвини, переписанная в Египте в XV в. и украшенная 280 миниатюрами (Flügel № 1437). Назовем также трактат по арабской лексикографии (Flügel № 86) и две подборки лексикографических и прочих записей с латинским переводом Домбая (Flügel № 40 и Flügel № 340).

Наиболее ценная из 11 турецких книг – уже упомянутое географи-ческое сочинение «Джихан-нума» («Зерцало мира») – автограф Катиба-Челеби (1605–1658). История представлена двумя переводами: «Мука-ддима» Ибн Халдуна – с арабского (Flügel № 817) и «Тарих-и Фанаи» Алишира Наваи – со староузбекского (Flügel №. 972), а также коммен-тарием на персидское сочинение Вассафа (1761 г., Flügel № 963).

Можно также назвать энциклопедию Науи (Flügel № 28), перевод этического персидского сочинения Кашифи в списке 1569 г. (Flügel № 1882), турецкий трактат по этике Абди (Flügel № 1885), турецкую грамматику (Flügel № 218), письмовник (Flügel № 300), документы с переводами Домбая (Flügel № 1125 и Flügel № 1127).

На староузбекском (чагатайском) написана поэма Алишира Наваи «Бахрам и Диларам» (Flügel № 648).

Пять рукописей содержат тексты на нескольких языках: араб-ско-персидско-монгольско-чагатайский словарь Назми-зада (Flügel № 100), персидско-турецкие лексикографические сборники (1656 г., Flügel № 90 и Flügel № 139), сборник документов и писем, в том числе, турец-кого поэта Йусуфа Наби (Flügel № 326), выписки Домбая из произведе-ний персидской и турецкой поэзии (Flügel № 429).


Из обзора содержания явствует, что австрийские ориентали-сты Йениш, Валенбург, Хаммер и Домбай, рукописи которых соста-вили коллекцию Ржевуского, руководствовались профессиональными интересами к литературе, истории, языку мусульманских народов, но не к их религии.

Этот вывод не опровергают и пять находящихся в Петербург-ских хранилищах рукописей Ржевуского, которые остались без вни-мания исследователей судьбы его библиотеки. Между тем, их описа-ния вошли в каталоги библиотеки Учебного отделения при Азиатском департаменте МИД России, выходившие в конце XIX в. в Петербурге на французском языке, и издание Азиатского музея, опубликованное на немецком языке.

В Институте восточных рукописей (бывший Азиатский музей, куда в 1919 г. перешла библиотека Учебного отделения) удалось выявить четыре рукописи, принадлежавшие ранее Ржевускому. Одна из них – иллюстрированное сочинение об арабских лошадях «Китаб ал-махзан ва джама ал-фунун» в копии 1474 г. (ИВР С-686) [Alikberov, Rezvan, 1995, p. 21–28; Petrosyan, 1995, p. 198–205] – интересна как своим содержанием и миниатюрами, так и своей судьбой. В 1809 г. в Вене Хаммер сделал на ней аннотацию на немецком языке.

В том же году в первом томе “Fundgrubens des Orients” (1809, Bd 1, с. 248) в публикации своего письма Хаммеру Ржевуский воспроизво-дит фрагмент текста с листа 81 v. рукописи. В томе 5 “Fundgrubens…” Ржевуский опубликовал две статьи об арабских лошадях – “Notice sur les chevaux arabes” (1816, Bd 5, p. 49–57) и “Sur l’introduction du sang oriental des chevaux en Europe” (с. 333–345), – причем в примечании 3 на p. 340–341 речь идет об этой рукописи из его библиотеки. В 1832 г. (на следующий год после кончины или исчезновения Ржевуского) в Стам-буле эту самую книгу купил русский посол А.П. Бутенёв,24 от которого через два года она и попала в Азиатский музей25. На книге, однако, нет владельческих помет Ржевуского.

24 Бутенёв Аполлинарий Петрович (1787-1866) – секретарь посольства в Константино-поле в 1816-1821, поверенный в делах, затем посол в Османской империи в 1829-1843 и в 1856-1858, а в 1843-1855 гг. посланник в Риме. В том же 1832 г. Бутенёв приобрел в Стамбуле турецкий перевод космографического сочинения ал-Варди «Харидат ал-а-джаиб…» в списке 16 в., иллюстрированный 92 миниатюрами (подарил в Азиатский му-зей в 1840 г., ИВР В-790). Эта книга вполне могла происходить из того же источника, но на ней нет каких-либо помет Ржевуского.

25 См.: [Dorn, 1846, с. 66, 450–460]. (На с. 451-460 находится статья директора Императорской Публичной библиотеки и президента Академии художеств Алексея Николаевича Оленина, в которой он рассуждает об изображенных на 20-ти миниатюрах предметах и вооружении, их названиях и предназначении); Journal asiatique. 1848, sept. p. 202 [Alikperov, Rezvan, 1995, с. 21–28]

123ARTYKUŁY

Три рукописи26, поступившие в Азиатский музей из Учебного отделения, помечены стертым или зачеркнутым экслибрисом. Так, запись «ex bibliotheca Orientali W… Rzew…» имеется в списке «Кулий-ата» (Собрания сочинений) персидского поэта XV в. Абд ар-Рахмана Джами (ИВР D-204) [Rozen, 1886, с. 215–260; Акимушкин и др., 1964, с. 443–444]. Предполагают, что это – автограф автора, что само по себе чрезвычайная редкость. Книга украшена 14-ю заставками-унванами.

В турецком переводе первого тома «Истории Табари» есть зачерк-нутая запись, от которой видно лишь:«…Cte Rzewuski» (ИВР В-2461) [Smirnov, 1897, p. 9–10; Дмитриева, 2002, с. 34]27.

Зачеркнутая, но читаемая надпись «Ex bibliotheca orientali Wenceslai Severini comitis Rzewuski 1808» сделана на турецком исто-рическом сочинении Хусайна Хазарфанна «Краткое сообщение о законах дома Османова» (ИВР D-217) [Smirnov, 1897, p. 21–26; Дмитриева, 2002, с. 99].

Сокращенным вариантом того же экслибриса – «Ex bibliotheca orientali Wenceslai» – помечен второй том турецкого перевода пер-сидской эпической поэмы «Шах-нама» Фирдауси, хранящийся в биб-лиотеке Восточного факультета С-Петербургского государственного университета (СПбГУ MS 1378)28. Перевод был выполнен Мадхи в 1621 г. по приказу султана Османа II. Том, переписанный тогда же известным турецким каллиграфом Ибрахимом Джаври и украшен-ный 30-ю миниатюрами, перед тем, как попасть в Петербургский университет, находился в Одесском обществе истории и древностей, где на него обратил внимание проф. В. Д. Смирнов. По всей види-мости, это тот самый «восточный манускрипт, украшенный кар-тинами», подаренный Одесскому обществу в 1864 г. бессарабским помещиком Х. К. Сикаром, от которого тогда же поступило «грече-ское Евангелие, писанное на пергамине, Х в.», также помеченное экслибрисом Ржевуского 29.

26 В.Р. Розен предположил также, что еще один рукопись – «Диван» Шахи, переписанный в 938/ 1531-1532 для библиотеки турецкого сутана Сулеймана Великолепного (ИВР А-480), – происходит из собрания Ржевуского, однако в нем нет признаков принадлежности ему. См.: [Rozen, 1886]

27 На корешке переплета: «Tevarich Tapri Turcice», на крышке переплета золотом щит и монограмма слитно АК. Заглавными буквами почти слитно написано IUENISCH или IYENISH – по-видимому, книга принадлежала барону Йенишу, собрание которого было приобретено Ржевуским.

28 Описан: [Smirnow, 1897, p. 82–87] (вместе со списком другого перевода, хранившимся в Учебном отделении); исследован: [Abdullaeva, 1997, p. 49–57; Shahnama Project].

29 Отчет, 1865. С. 21. На Евангелии-апрокос XI в. с двумя миниатюрами, инициалами, заставками и некоторыми листами, покрытыми пурпуром, сделана помета: “Ex Bibliotheca M. S. Graecorum Wenceslai S. Rzewuski”. Впоследствии эта греческая рукопись вошла в состав фондов Одесского археологического музея, а в 1956 г. поступила в Одесский государственный историко-краеведческий музей (шифр: ПИ-2251). См.:


Таким образом, только в Петербургских хранилищах ныне име-ются, минимум, пять мусульманских рукописей из библиотеки Рже-вуского. Как уже было сказано выше, 54 манускрипта хранятся в Австрийской национальной библиотеке, из поступивших в 1832 г. в Публичную библиотеку восьми томов, один (выданный для чте-ния Шамилю) неизвестно где находится, и остальные семь погибли в Варшаве. Очевидно, что Bibliotheca orientali Вацлава Ржевуского, включала собрания, составленные австрийцами из книг, созданных и/или приобретенных, за небольшим исключением, в мусульманских странах. Благодаря коллекторской деятельности Йениша, Валенбурга, Хаммера и отчасти Домбая Ржевуский оказался владельцем доброт-ной библиотеки, отражавшей тенденции европейского ориентализма конца XVIII – начала XIX в. к изучению широкого круга арабских, турецких и персидских источников по истории, литературе, языко-знанию, географии и прочим наукам при отсутствии особого интереса к религиозным вопросам30.

Bibliotheca orientali Wenceslai Severini comitis Rzewuski оказа-лась развеяна по миру, частично исчезла, и хотя значительная ее рукописная часть сохранилась в Вене, полностью она не поддается реконструкции. О печатных изданиях из библиотеки Ржевуского, если они и находятся в Вене, Петербурге или Москве, нам ничего не известно. В этой неопределенности есть некая мистическая аналогия с судьбой владельца, ведь так и не ясно, погиб атаман Ревуха в 1831 г. или исчез из поля зрения властей, «затерявшись» в турецкой столице или Аравийской пустыне.

[Серафимов, 1867, с. 507–513]. (В статье сказано, что «Манускрипт этот в 1830 году графом Адамом (! – О. В.) Ржевуским вывезен из Египта, от него перешел во владение одесского негоциата Сикара, наследником которого, с другим восточным манускриптом, в 1864 году подарен Обществу».); [Фонкич, 1982, с. 98–99]. (Благодарю Бориса Львовича Фонкича за предоставленную информацию).

30 В этом отношении состав библиотеки Ржевуского сопоставим с собранием шведско-го дипломата и ориенталиста Давида Акерблада, купленным известным библиофилом П. К. Сухтеленом. См.: [Vasilyeva, 2013, s. 493–510].

125ARTYKUŁY

Ил. 1. «Китаб ал-махзан ва джама ал-фунун». На арабском языке. 1474 г. Фронтиспис. Институт восточных рукописей, С-Петербург, С-686, л. 1 r. Фот. О.В. Васильева

Ил. 2. «Китаб ал-махзан ва джама ал-фунун». Институт восточных рукописей, С-Петербург, С-686, л. 81v–82r. Фот. О.В. Васильева


Ил. 3. «Китаб ал-махзан ва джама ал-фунун». Запись Хаммера. Институт восточных рукописей, С-Петербург, С-686, л. 108v. Фот. О.В. Васильева

Ил. 4. Абд ар-Рахман Джами. «Кулийат» (Собрание сочинений). На персидском языке. 15 в. Экслибрис Ржевуского. Институт восточных рукописей, С-Петербург, D-204, л. 3r. Фот. О.В. Васильева

127ARTYKUŁY

Ил. 5. «Тарих-иТабари». Перевод на турецкий язык. Владельческие записи. Институт восточных рукописей, С-Петербург, В-2461, л. 1r. Фот. О.В. Васильева

Abdullaeva F.A. (1997), Turkish prose ver-sion of Firdawsi’s Shah-nama in the manuscript collection of the St. Peters-burg State University library. „Manu-scripta Orientalia”, т. 3, № 2, p. 49–57.

Alikberov A., Rezvan E. (1995), Ibn Abi Khazzan and his Kitab al-Makhzun: The Mamluk military manual, „Manuscripta Orientalia”, т. 1, № 1, p. 21–28.

Babinger F. (1919), Eine verlorene mor-genländische Handschriftensammlung? „Zentralblatt für Bibliothekswesen“, т. 36, s. 268–269.

Birkenmajer A. (1924), Rękopisy orjen-talne Emira Wacława Rzewuskiego w Bibljotece Publicznej w Petersburgu. Kraków.

Deroche F. (1983), Les manuscrits du Co-ran: Aux origines de la calligraphie cora-nique. Paris.

Dorn B. (1846), Das Asiatische Museum. St. Pé tersbourg.

Dorn B. (ed.) (1852), Catalogue des ma-nuscrits et xylographes orientaux de la Bibliothèque Impériale publique de St. Pétersbourg. St. Pé tersbourg.

Flügel G. (1867), Arabischen, persischen und türkischen Handschriften der Kaiser-lich-königlichen Hofbibliothek zu Wien. Bd. 1-3. Wien.

Petrosyan Yu. A. (ed.) (1995), Pages of per-fection: Islamic painting and calligraphy from the Russian Academy of sciences, St.-Petersburg. Milan.

Библиография


Reychman J. (1964), Orient w kulturze pol-skiego oświecenia. Wrocław-Warszawa--Kraków.

Rozen V.R. (1886), Les manuscrits persans de l’Institut des langues orientales. St. Pé tersbourg.

Rumeli und Bosnia, geographisch beschrie-ben von Mustafa ben Abdalla Hadschi Chalfa. Aus dem Türkischen übersetzt von J. von Hammer. Wien, 1812.

Shahnama Project [Электронный ресурс] [дата обращения: 2015-05-23], http://shahnama.caret.cam.ac.uk/new/jna-ma/card/celocation:991198986.

Smirnow W.D. (1897), Manuscrits turc de l’Institut des langues orientales. St. Pé tersbourg.

Vasilyeva O.V. (2013), Åkerblad’s collection in Suchtelen’s Orientalia: from Sweden to Russia. «Studia orientalia», vol. 114: Travelling through time: Essays in honor of Kaj Öhrnberg, Helsinki, p. 493-510.

Wojakowski J. (1996), Księgozbiory Eusta-chego Kajetana Sapiehy (1797–1860) i Wacława Seweryna Rzewuskiego (1785–1831). Warszawa.

Акимушкин О.Ф., Кушев В.В., Миклу-хо-Маклай, Мугинов А.М., Сала-хетдинова М.А. (1964), Персидские и таджикские рукописи Института народов Азии АН СССР: Краткие ал-фавитный каталог. T. 1. Под ред. Н. Д. Миклухо-Маклая. Мoсквa.

Гинцбург Д. Г. (1890), Об одной неиссле-дованной рукописи 1001 ночи. „За-писки Восточного отделения Импера-

торского русского археологического общества”, С. Петербург, т. 5, с. 57–78.

Дмитриева Л. В. (2002), Каталог тюрк-ских рукописей Института востоко-ведения Российской академии наук, Отв. ред. О.Ф. Акимушкин. Мoсквa.

Морозов Д.А. (2009), Комедия «Тысячи и одной ночи»: эстафета мистифика-ций, или шедевр европейского роман-тизма. Мocквa.

Отчет Одесского общества истории и древностей, с 14 ноября 1863 по 14 ноября 1864 г. Одесса, 1865.

Салье М.А. (1928), Ленинградская руко-пись «Тысяча и одной ночи». „Известия Академии наук СССР. Отделение гу-манитарных наук”, № 3, с. 185–192.

Серафимов С. (1867), Манускрипт греческого древнего Евангелия, „За-писки Одесского общества истории и древностей”, Одесса, т. 6 с. 507–513.

Фонкич Б. Л. (1982), Греческие рукописи Одессы, „Византийский временник”, Мoсквa, т. 43, с. 98–99.

Шарафутдинова Р.Ш. (2003), Шамиль и Публичная библиотека, „Восточ-ный сборник”, РНБ, С. Петербург, т. 6, c. 294–307.

Зверева И. С., (2012), Поступления в Императорскую Публичную биб-лиотеку секвестрованных частных собраний в 1830-х–1840-х годах: об-зор архивных документов, “Kultura historia książka: Zbiόr studiόw”, Red. A. Dymmel, B. Pejakowa. Lublin.

129ARTYKUŁY

Olga V. Vasilyeva

“Ex bibliotheca orientali Wenceslai Severini comitis Rzewuski”What? Where? How many?

Summary

Wacław Seweryn Rzewuski (1784–1831) was not a certifi ed Orientalist, but he had a strong interest in Oriental studies. In collaboration with Austrian scientist Joseph Hammer he published in Wien the journal «Fundgrubens des Orients» / «Mines de l'Orient». Rzewuski also composed a good collection of Islamic manuscripts, which he had bought from Austrian diplomats Wallenburg, Jenisch, Hammer and Dombay. Just a small part of this collection (8 volumes) entered the Imperial Public library in Saint- Petersburg in 1833 after the property of the November revolt’s activists was confi scated. (In 1920s together with 11000 manuscripts of Polish provenance they were transferred to Warsaw, where they were burned during the Second World War.) Meanwhile, the bulk of the Rzewusky collection is survived in the National Library of Austria, by which it was acquired in 1831 and in 1840s. According to the catalogue by Gustav Flügel 54 manuscripts could be recognized as belonged to Rzewusky, although his collection was obviously much numerous. Besides, fi ve manuscripts are preserved in Saint-Petersburg (four in the Institute of Oriental manuscripts and one in the Library of Oriental faculty of St-Petersburg State University).

It is not feasible to reconstruct the Rzewuski collection as a whole, but it is quite possible to have an idea about its content and value. The collection includes Persian, Arabic and Turkish handwritten books dated from the end of the 13th till the early 19th century and originated from the Near East and Iran. The most remarkable are Persian literary works, such as the autograph of Kuliyat by Jami, “Shahnama” by Firdausi in Persian and its Turkish translation, four volumes of Arabic fairy-tails “One thousand and one night stories”. Historical works are also presented very well, as well the treaties on geography, lexicography, ethic, etc, while the religious manuscripts are quite rare. The Rzewuski collection refl ects the interests of the late 18th – early 19th European Orientalism in informative sources on literature, history and scientifi c knowledge in Iran, Arabic countries and Ottoman Empire.

Keywords: National Library of Russia in Petersburg, orient manuscripts, Wacław Seweryn Rewuski

WACŁAW UMIŃSKI CMInstytut Historii, WHiDK Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II

NIEZNANE WOLUMINY Z BIBLIOTEKI ZYGMUNTA AUGUSTA W KSIĘGOZBIORZE MISJONARSKIM


Historia biblioteki Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie sięga XVIII wieku, kiedy to misjonarze osiedlili się u podnóża Wawelu. Początkowo dom ten pełnił funkcję placówki misyjnej, skąd kapłani wyjeżdżali na reko-lekcje i misje ludowe. Niewątpliwie już wtedy gromadzili książki potrzebne w pracy misyjnej. Charakter księgozbioru znacznie się rozszerzył po 1732 r. wraz z erygowaniem w domu stradomskim seminarium diecezjalnego. Pod koniec XVIII w. przekazano do niego część książek ze skasowanej biblio-teki klasztornej Karmelitów Bosych przy kościele św. Michała i św. Józefa w Krakowie. W wieku XIX biblioteka pozyskała zbiory z placówek misjonar-skich: domu in Arce przy Seminarium Zamkowym w Krakowie oraz domu świętokrzyskiego w Warszawie. W późniejszym okresie trafi ły do biblioteki druki z domów we Lwowie, Tarnowie, Zakopanym i krakowskiego na Klepa-rzu [Umiński 2004, s. 33; Umiński 2009, s. 43]. Od powstania seminarium stradomskiego misjonarze przede wszystkim gromadzili książki z fi lozofi i i teologii. Analizując jednak bogaty księgozbiór można dostrzec też wolu-miny z wielu innych dziedzin, jak chociażby z historii powszechnej, historii Kościoła, literatury, medycyny czy astronomii [Umiński 2009, s. 42–44].

Księgozbiór stradomski obejmuje m.in. czterdzieści inkunabułów, w tym kilka w dawnych oprawach wykonanych z tłoczonej skóry, około 17 tysięcy tomów starodruków w tym kilkaset druków rzadkich [Umiński 2009, s. 45–46]. Na uwagę zasługują te pozycje, które zawierają superekslibrisy (ich omówienie wymaga odrębnych analiz). Niewątpliwie do najcenniejszych należą znaki własnościowe biblioteki królewskiej Zygmunta II Augusta.

Biblioteką ostatniego Jagiellona interesowało się już wielu badaczy m.in: Edmund Majkowski [Majkowski 1928], Stanisław Lisowski [Lisowski 1951], Kazimierz Hartleb [Hartleb 1928, Hartleb 1929], który opracował losy księgozbioru. Dogłębnie opisała go Alodia Kawecka-Gryczowa, cha-

131MATERIAŁY

rakteryzując cechy szczególne kolekcji. Wskazała również aktualne miej-sca przechowywania książek [Kawecka-Gryczowa 1988, s. 25–99], jednak z pewnością zdawała sobie sprawę, że w przyszłości mogą odnaleźć się nie-znane woluminy, wchodzące w skład książnicy królewskiej. Poświadczają to publikacje, które ukazały się w ostatnich latach: Elżbiety Maruszak [Maruszak 2012], Arkadiusza Jabłońskiego [Jabłoński 2013] czy Katarzyny Płaszczyńskiej-Herman [Płaszczyńska 2013].

Biblioteka ostatniego władcy z rodu Jagiellonów uległa rozproszeniu, choć testament króla zakładał przekazanie księgozbioru do kolegium jezuic-kiego w Wilnie [Testament 1975]. Królewna Anna dość swobodnie zinterpre-towała wolę króla, rozdzielając książki według uznania. W efekcie tej decyzji oraz późniejszych przemieszczeń zbiorów, obecnie fragmenty kolekcji kró-lewskiej znajdują się w kilkunastu instytucjach w Polsce i zagranicą. Ich identyfi kację umożliwia przede wszystkim jednolity sposób oprawy, charak-terystycznej dla księgozbioru ostatniego Jagiellona. Wyróżniały ją zwłasz-cza superekslibrisy, a także stosowane do ozdoby tłoki w kilku odmianach, niekiedy woluminy były zaopatrzone w klamry i futerały. Zapisy w księgach rachunkowych pozwalają na wyszczególnienie warsztatów introligatorskich, przede wszystkim z Krakowa i Wilna. Wiadomo m.in., że złotnik Jan wyko-nał tłok II, a grawer Kilian – mały tłok I, którymi posługiwali się rzemieślnicy krakowscy Dawid i Jerzy Moeller (w latach 1547-1555), natomiast od roku 1557 do zasadniczo roku 1563 „monumenta” oprawiano w Wilnie [Kawecka--Gryczowa 1988, s. 91-92].

Do biblioteki misjonarskiej trafi ły dwa, zidentyfi kowane kilka lat temu [Płaszczyńska 2009, s. 85], woluminy biblioteki królewskiej. W klocku introligatorskim oznaczonym sygnaturą 100-II-P2 na przedniej okładzinie znajduje się superekslibris herbowy Zygmunta II Augusta: Orzeł Jagiello-nów i Pogoń oraz skrócony tytuł dzieła CONCILIA MEDICINALIA BENEDICTI VICTORII, a na tylnej umieszczono tradycyjną formułę własnościową wraz z datą: SIGISMVNDI AVGVSTI REGIS POLONIAE MONVMENTVM ANNO 1560 [Płaszczyńska 2009, s. 86; Płaszczyska-Herman 2013, s. 73–74]. Znak własnościowy, umieszczany zazwyczaj na mniejszych oprawach, został skatalogowany przez A. Kawecką-Gryczywą, jako superekslibris Ia [Kawecka 1998, s. 26].

Klocek ten zawiera trzy woluminy medyczne. Pierwsze z nich to dzieło Benedictusa Victoriusa Concilia Medicinalia ad varia morborum genera […] wydrukowane w Wenecji w 1556; drugie autorstwa Wilhelma de Varignana Opus de curandis […] (brak miejsca i roku wydania); trzecia pozycja to książka Leonello Vittoriego De aegritudinibus infantium tractatus admodum salutifer, wydrukowana również w Wenecji w 1557 r.

Na stronie tytułowej można dostrzec również rękopiśmienne prowenien-cje. Pierwsza z nich o treści następującej: Datus mi[hi] Sylvestro Roguski per Serenissam Reginam Poloniae Annam 1586 odnosi się do Sylwestra Rogu-


Il. 1. Okładzina przednia 100-II-P2. Fot. W. Umiński

Il. 2. Okładzina tylna 100-II-P2. Fot. W. Umiński

skiego, który pełnił funkcję astronoma, matematyka i lekarza na dworze Zyg-munta Augusta jak również Anny Jagiellonki. Niewątpliwie królowa musiała darzyć go sympatią, skoro ofi arowała mu niektóre książki medyczne. Drugi wpis: Ex Libris Congregationis Missionis Domus Stradomiensis ad Crac[o-viam] jak również owalna pieczęć z napisem [CONGREGATIONIS MISSIONIS] DOMUS STRADOMIENSIS CRACOVIAE wskazuje na kolejnego właściciela, jakim stał się dom stradomski w tekście powyżej „stradomski” zawsze małą literą [Płaszczyńska 2009, s. 87; Płaszczyńska 2013, s. 75–76]. Drugi druk królewski to również klocek o sygnaturze 29-III-B, gdzie na przedniej oprawie znalazł się II rodzaj ekslibrisu królewskiego oraz skrócony tytuł dzieł w nim zawartych: HILDEGARDIS PHYSICA ET NICOLAI MYREPSI ANTIDOTA-RIVM, a w zwierciadle tylnej okładziny umieszczono formułę własnościową i datę oprawienia: SIGISMUNDI AVGUSTI REGIS POLONIAE MONVMEN-TVM 1552. [Płaszczyńska 2009, s. 88; Płaszczyńska-Herman 2013, s. 77]. Superekslibris występujący na tym druku w katalogu A. Kaweckiej-Gryczo-wej oznaczony jest numerem II [Kawecka 1998, s. 27].

Drugi konwolut jest ciekawym przypadkiem połączenia klocka wydaw-niczego z innym dziełem. Klocek wydawniczy zawiera następujące druki: Hildegardis S., Physicas …, Oribasius, De simplicibus libri quinque, The-odorus Phisicus, Dieta, docens quibusnam salubriter utendum vel abstinen-

133MATERIAŁY

Il. 3. Okładzina górna 29-III-B. Fot. W. Umiński

Il. 4. Okładzina dolna 29-III-B. Fot. W. Umiński

Il. 5. Karta tytułowa z proweniencją Hieronima z Poznania (sygn. 29-III-B)


dum oraz Esculapius, Liber unus de morborum, infi rmitatum, passionumque corporis humani caussis, descriptionibus et cura, Argentorati 1533, do nich dołączono dzieło Myrepsusa Nicolausa Alexandrinusa, Medicamentorum opus, in sectiones quadraginta octo digestum […], Basileae 1549 [Płaszczyń-ska 2009, s. 87–88; Płaszczyńska-Herman 2013, s. 76–77].

Warto dodać kilka słów o proweniencji tego zbioru. U dołu strony tytuło-wej odnaleźć można następujący wpis: Istius libri est possesor Hier[onymus] Poz[naniensis] Chir[urgus] Sere[nissi]mae Reginae Poloniae Annae Jagielo-niae, z którego wynika, że został on ofi arowany przez Annę Jagiellonkę Hieronimowi z Poznaniu. Katalog A. Kaweckiej-Gryczowej potwierdza, że otrzymał on również inne dzieła [Kawecka 1998, s. 227, 238, 239]. Następ-nie omawiany konwolut trafi ł do kolejnych właścicieli. Informacja o niektó-rych z nich jest jednak dzisiaj trudna do ustalenia, ponieważ została albo częściowo, albo całkowicie usunięta.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że odnalezienie w księgozbiorze misjonarskim nieznanych wcześniej woluminów z Biblio-teki Zygmunta Augusta daje nadzieję na przyszłe, podobne odkrycia, także w zbiorach zakonnych.

Bibliografi a

Hartleb K. (1929), Dzieje spuścizny królew-skiej, Lwów.

Hartleb K. (1928), Biblioteka Zygmunta Augusta. Studium z dziejów kultury kró-lewskiego dworu, Lwów.

Jabłoński A. (2013), Łódzki „monument” kró-la Zygmunta Augusta [dostęp: 2014-12-01]. Dostępny w World Wide Web: http://www.secretera.pl/artykuly/39-lodzki--monument-krola-zygmunta-augusta

Karpuk W. (1996), Nieznana „Biblia” z biblio-teki Zygmunta Augusta, „Archiwa, Bibl io-teki i Muzea Kościelne” T. 65, s. 351–356.

Kawecka-Gryczowa A. (1988), Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej. Wrocław [i in.].

Majkowski E. (1928), Materjały do dziejów biblioteki Zygmunta Augusta. Książ-

ki Zygmunta Augusta przechowywane w Bibliotece Archidiecezjalnej w Pozna-niu, Poznań.

Maruszak E. (2012), Nieznane księgi ze zbiorów Zygmunta II Augusta. Monu-menty w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu [dostęp: 2014-12-01]. Dostępny w World Wide Web: http://nimoz.pl/upload/wydawnictwa/cenne_bezcenne_utracone/2012_3/19-22_Ma-ruszak.pdf

Mituś-Nowak (2003), Biblioteka Księży Misjonarzy na Stradomiu w Krakowie: przyczynek do dziejów i próba charakte-rystyki stanu obecnego, „Fides” nr 1/2 (16/17), s. 175–199.

Lisowski S. (1951), Do dziejów bibliote-ki Zygmunta Augusta. W: Studia nad książką poświęcone pamięci Kazimierza Piekarskiego, Wrocław, s. 241–249.

135MATERIAŁY

Płaszczyńska K. (2009), Oprawy z XVI i XVII w. w Bibliotece Księży Misjonarzy w Krakowie – Studium wstępne. Kraków (praca magisterska).

Płaszczyńska-Herman (2013), Nieznane książki króla Zygmunta Augusta w bi-bliotece Zgromadzenia Księży Misjona-rzy na Stradomiu, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” R. 63, s. 71–81.

Testament Zygmunta Augusta. Oprac. A. Fanaszek, O. Łaszczyńska, S. Nahlik. W: Źródła do dziejów Wawelu. T. 8. Kra-ków (1975).

Umiński W. (2004), Z działalności biblio-teki Stradomskiej. Biblioteka dawniej i dziś, „Informator” nr 24, s. 33–36.

Umiński W. (2009), Biblioteka Zgromadze-nia Księży Misjonarzy w Krakowie na Stradomiu – przeszłość i teraźniejszość, „Bibliotheca Nostra” nr 2 (18) s. 35–49.

Umiński W. (2010), Ochrona i konserwacja zabytkowego zbioru Biblioteki Zgroma-dzenia Księży Misjonarzy. Konserwacja zapobiegawcza i pełna zbiorów, „Fides” nr 1/2 (30/31), s. 100–105.

Wacław UmińskiUnknown volumes from the Library of Sigismund Augustus

in the missionary collection

Summary

Book collection of the Congregation of the Mission in Kraków contains 40 incunabula, and over 17 thousand of other old prints. In this collection highlight the original bindings, especially with superexlibrises. The most valuable are two hitherto unknown prints (so called monumenta), originated in the former royal library of Sigismund II Augustus, which are described in the paper.

Keywords: Library of the Congregation of the Mission, Library of Sigismund II Augustus, prints of sixteenth century, special collections, bindings

AGNIESZKA JASTRZĘBSKABiblioteka Wyższej Szkoły Lingwistycznej w Częstochowie

DZIEWIĘTNASTO- I DWUDZIESTOWIECZNE PRZEWODNIKI PO JASNEJ GÓRZE. ZARYS PROBLEMATYKI


Przewodniki turystyczne to wydawnictwa, które dla wielu ich czytel-ników stanowią pierwszy kontakt z nieznanym miejscem. Bywają lekturą towarzyszącą podróżom, podają wiadomości o historii i geografi i danego regionu, zawierają mapy oraz praktyczne wskazówki dotyczące podróżowa-nia, możliwości zwiedzania, noclegów. Jednocześnie spełniają dodatkowe funkcje, kształtują poglądy zwiedzającego, wskazują, które miejsca są warte obejrzenia, na co należy zwracać szczególną uwagę, co zapamiętać, a co pominąć. Tym samym przyczyniają się do tworzenia obrazu odwiedza-nych miejsc, często przekazując stereotypy, tworzą je lub przełamują.

Osobną grupę, ze względu na specyfi kę opisywanego miejsca, stanowią przewodniki po sanktuariach. Powstawały one w odpowiedzi na konkretne zapotrzebowanie wynikające z upowszechniania się turystyki religijnej. W podświadomości wielu pielgrzymów obok motywów religijnych pojawił się motyw poznawczy. Początkowo publikacje dla pielgrzymów, ograniczały się do wiadomości religijnych oraz opisów sakralnych. Ich zakres tema-tyczny był determinowany potrzebami potencjalnego odbiorcy, dla któ-rego cel peregrynacji był najważniejszy. Jednak z czasem motywy religijne i poznawcze zaczęły się łączyć.

W Polsce jednym z najpopularniejszych miejsc pielgrzymkowych jest Częstochowa i Jasna Góra, jako najważniejsze miejsce kultu maryjnego. Często dopełnieniem pielgrzymki na Jasną Górę było zwiedzanie sanktu-arium, gdzie zgromadzone wota i pamiątki służyły pogłębianiu duchowości przybywających, jak również poznaniu narodowej tradycji. Pątnicy zaczęli odczuwać potrzebę nabycia drukowanego przewodnika, który ułatwiłby im poruszanie się po sanktuarium i zapoznałby z najcenniejszymi zabytkami.

Pierwszym wydawnictwem zawierającym w swoim tytule słowo „przewod-nik” była książka autorstwa Józefa Lompy Przewodnik dokładny dla odwie-

137MATERIAŁY

dzających święte od wieków cudami słynące miejsce w obrazie Najświętszej Panny Marii na Jasnej Górze w Częstochowie. Józef Piotr Lompa to znany w swoim czasie górnośląski działacz, poeta, publicysta, autor polskich pod-ręczników szkolnych i współpracownik wielu ówczesnych czasopism. Two-rzył przede wszystkim dzieła o charakterze historycznym i etnografi cznym, poświęcone głównie historii Śląska i miast śląskich [Ender, 1947].

Również Przewodnik kierował głównie do współbraci Ślązaków. Autor zdawał sobie sprawę, że pątnicy po przybyciu na miejsce i odbyciu praktyk religijnych pragną bliżej zapoznać się z sanktuarium, jego historią i zabyt-kami. Książka wyszła w 1860 r. nakładem warszawskiej Księgarni Pol-skiej A. Dzwonkowskiego. Drukarnia J. Glücksberga, w której Przewodnik był publikowany, wydała jego dwie wersje. Jedno z wydań miało skromną formę edytorską, natomiast drugie zostało wzbogacone ośmioma ilustra-cjami, w tym piękną kolorową reprodukcją obrazu Matki Boskiej Często-chowskiej. Odmienne są także strony tytułowe. W edycji ilustrowanej tło strony tytułowej stanowi rysunek pamiątkowych medali wybitych na cześć koronacji jasnogórskiego obrazu, a tytuł wydrukowano ozdobnymi czcion-kami. Obydwa wydania liczą 99 stron numerowanych.

Lompa powołuje się na liczne publikacje źródłowe, z których czerpał dane, między innymi Gigantomachię ks. Augustyna Kordeckiego, Odrobiny z stołu królewskiego Ambrożego Nieszporkiewicza, Diva Claromontana Szy-mona Starowolskiego, Pielgrzymkę do Jasnej Góry w Częstochowie Michała Balińskiego. W tekście często posługuje się obszernymi cytatami z przywo-ływanych dzieł, ale też zamieszcza wiersze własnego autorstwa i popularne pieśni religijne. Zastosował styl odautorski, używając takich sformułowań jak „zwróćmy się”, „stańmy”. Dążenie do nawiązania z czytelnikiem bez-pośredniej relacji widzimy również wtedy, gdy Lompa zwraca się do niego słowami: „Miły, na Jasną Górę pielgrzymujący i łaskawy czytelniku!”.

Całość została ujęta w sześć głównych rozdziałów, a niektóre z nich podzielone zostały na podrozdziały. Pierwszy, mający charakter wspomnie-niowy, opisuje dwie pielgrzymki autora na Jasną Górę z okresu, gdy był jeszcze dzieckiem. Rozdział drugi - Powierzchowna i wewnętrzna postać Jasnej Góry – i trzeci – Widzenia godne przedmioty - informują o klasztorze, choć wiadomości w nich zawarte, nie w pełni spełniają swoją funkcję. Autor bardziej skupia się na odczuciach i religijnej atmosferze sanktuarium niż na wiadomościach dotyczących klasztoru. Mówiąc o kaplicy, gdzie znajduje się obraz Matki Boskiej Jasnogórskiej, podaje, co prawda wymiary pomiesz-czenia, ale czyni to jedynie z obowiązku, gdyż jak sam dodaje: „… któżby się tu po bokach tej wspaniałej świątyni na pierwszym wstępie oglądał? Każdy dąży do wielkiego ołtarza i upada przed nim na kolana, aby przed nim pierwszy hołd uszanowania N. P. Maryi złożył” [Lompa, 1860, s. 14]. Dość pobieżnie przedstawia zabytkowe obiekty, poświęcając im zaledwie jedno czy dwa zdania. Zachęca do zwiedzenia całego sanktuarium, jednak dopiero


po spełnieniu powinności pielgrzyma: „jeśli ci czas i okoliczności pozwalają, oczyściwszy się z grzechów swoich przez spowiedź świętą, posilony Przenaj-świętszym sakramentem Komunii, nie żałuj zabawić na tem św. Miejscu, przy umiarkowanej oszczędności twojej kieszeni, jeszcze przynajmniej przez trzy dni, ażeby wszystko z uwagą obaczył, co tu tylko widzenia godnem jest” [Lompa, 1860, s. 28]. Radzi też by, ofi arować sługom kościelnym „małe a słuszne wynagrodzenie”.

Rozdział czwarty zawiera historię cudownego obrazu i klasztoru. Kolejne części poświęcone są opisowi widoku z jasnogórskiej wieży, pomnikowi Kordeckiego, siostrom Mariawitkom. Całość kończą Przypisy i dodatki dla pielgrzymów odwiedzających Jasną Górę oraz Dodatek dla tych, co od Warszawy przez Gidle na Jasną Górę przechodzą. Przypisy i dodatki zawierają krótkie informacje, które mogłyby według autora zacie-kawić pątników, między innymi opis herbu zakonu Paulinów i wyjaśnienia znaczenia mszy trydenckiej.

Układ przewodnika jest mało przejrzysty, brak wyraźnego podziału na część ogólną i szczegółową. Trasa zwiedzanych obiektów sakralnych wydaje się chaotyczna, podyktowana bardziej hierarchią ważności oglą-danych obiektów niż pragmatyką. Na pierwszym miejscu stawiany jest cel religijny, a nie poznawczy. Książka Lompy nie była typowym przewod-nikiem w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, ale stanowiła pierwszy krok w tworzeniu tego gatunku.

Wiele publikacji, mających cechy typowe dla bedekerów, nosiło tytuły, które nie wprost świadczyły o ich przeznaczeniu, podobnie jak nie każde wydawnictwo nazwane przez autora przewodnikiem, było nim w rzeczy-wistości. W 1869 r. z drukarni Jana Cotty w Warszawie wyszła Pamiątka z Częstochowy. Opis klasztoru i cudownego obrazu Matki Boskiej na Jasno-górze. Książeczka posiadała pewne cechy przewodnika, jednak zasób informacji historycznych tam zawartych daleko wykraczał poza niejedną monografi ę. Autor pozostaje anonimowy, choć liczne akcenty religijne i styl publikacji pozwalają przypuszczać, iż była to osoba duchowna, najpraw-dopodobniej jeden z ojców paulinów. Licząca 239 stron książka, została podzielona na trzy części: I. Część historyczna; II. Przewodnik na Jasno-górę; III. Pielgrzymki, Odpusty i Nabożeństwo. Części zaś podzielono na rozdziały i podrozdziały. Najwięcej miejsca, blisko połowa książki, poświę-cona jest historii Cudownego Obrazu i klasztoru.

Część zasadnicza, czyli opis zabytków, zaprezentowano według trasy zwiedzania. Ten układ najczęściej powtarzany w późniejszych wydawnic-twach informacyjnych o Jasnej Górze, ustanowił wzór dla innych autorów przewodników. Opisując mijane obiekty, autor stara się podać ich krótką charakterystykę i datę powstania. Wiele miejsca zajmuje opis cudownego wizerunku Matki Boskiej. Osobny rozdział został poświęcony Skarbcowi i złożonym w nim darom. Ostatnia część dotyczy tradycji pielgrzymowania

139MATERIAŁY

oraz zawiera praktyczne informacje dla pątników: porządek nabożeństw, przywileje i łaski odpustowe, które można uzyskać na Jasnej Górze. Całość kończy zbiór modlitw zalecanych do odmawiania przez pątników.

Publikację charakteryzuje odautorskie ujęcie tematu. Liczne uwagi autora typu „a serce podnosi się aż do nieba”, „rozrzewniający ten widok”, zawierają w sobie silny ładunek emocjonalny i stwarzają specyfi czny kli-mat. Książka posiada tylko trzy litografi e: ogólny widok klasztoru, pomnik o. Augustyna Kordeckiego i kaplica cudownego obrazu. Na stronie tytuło-wej obok rozbudowanego tytułu, umieszczono podstawowe tytuły trzech części. Bardziej szczegółowy spis treści znajduje się na końcu książki.

Pamiątka z Częstochowy musiała być bardzo popularna wśród pątników, gdyż jeszcze dwa razy została wydana: w 1875 r. w Częstochowie nakładem J. Słocińskiego i M. Jarosińskiego oraz w 1900 r. nakładem S. Słocińskiego. Wszystkie wydania mają ten sam format 16o, taką samą liczbę stron i trzy ilustracje, choć z różnych litografi i, lecz o tej samej tematyce: widok ogólny Jasnej Góry, pomnik Kordeckiego, widok Kaplicy Matki Boskiej.

Znaczenie przewodnika, który spełniałby praktyczną rolę, doceniał Feliks Romanowski. Jego Przewodnik po Częstochowie dla Pątników i turystów ukazał się w Krakowie w 1893 r. nakładem i drukiem W. Korzeckiego. Autor zaznacza: „Nie potrzebujemy tu powtarzać jaką dogodność i ułatwienie przy-noszą za granicą tak zwane Przewodniki, pojaśniające nie tylko w przeszłości danego miejsca, lecz niemniej przedstawiające obecne położenie pod wzglę-dem przemysłu i handlu” [Romanowski, 1893, s. 1]. Zdając sobie sprawę z braku polskich wzorców, Romanowski poszukiwał odpowiedniej formy piśmienniczo-typografi cznej, która zadowoliłaby czytelników. Według niego wcześniejsze publikacje nie sprawdziły się, jako funkcjonalne przewodniki: „Nie zamierzamy bynajmniej czynić żadnych zarzutów wyżej wymienionym dziełom, pod względem prawdziwości samych faktów; lecz zawarte tam wia-domości, są zbyt skomplikowane i ułożone bez obmyślanego naprzód planu; nużą czytelnika swojem zagmatwaniem i nie przynoszą mu wiele korzyści […]. Przeto staraliśmy się w naszym opisie wszystko przystępnić, tworząc rozdziały z różnych wypadków w porządku chronologicznym, o ile można tre-ściwie i w krótkości, segregując pod właściwy dział dany przedmiot” [Roma-nowski, 1893, s. 2]. Mimo tych deklaracji dzieło Romanowskiego również nie spełnia wymogów klasycznego bedekera.

Przewodnik po Częstochowie liczy 89 stron, z czego około połowę zajmują informacje dotyczące historii Jasnej Góry i Cudownego Wizerunku. Tylko cztery strony zawierają opisy innych pomieszczeń, takich jak Sala Rycerska, Biblioteka, Refektarz. Brak też wyraźnego podziału materiału. Po rozdziałach dotyczących częstochowskich kościołów, autor wraca do części historycznej, szczegółowo omawiając losy księcia Władysława Opolczyka fundatora klasz-toru na Jasnej Górze. Końcowe strony publikacji poświęcone zostały Często-chowie, jej historii i współczesności. Interesującym dodatkiem są praktyczne


informacje dotyczące opłat kolejowych. Książka zawiera ponadto nienume-rowane strony z ogłoszeniami fi rm. Oprowadzając czytelnika po sanktu-arium, Romanowski stosował styl bezosobowy. Przewodnik posiadał format 8o, typowy dla wydawnictw o charakterze użytkowym, lecz autor nie zadbał o umieszczenie ilustracji lub planu klasztoru. Przykład książki Romanow-skiego wskazuje, iż mimo wszelkich starań autora, nadal nie wypracowano odpowiedniego wzorca przewodnika po sanktuarium.

Wiek XX przyniósł szereg nowych przewodników i informatorów o bar-dzo zróżnicowanym poziomie merytorycznym, edytorskim oraz o różnej objętości. Na uwagę zasługuje Przewodnik ilustrowany po Jasnej Górze w Częstochowie, który ukazał się w 1903 r. nakładem „Dzwonka Czę-stochowskiego”. Publikacja wyznaczała wydawnictwom informacyjnym o Jasnej Górze nowy kierunek. Autor przewodnika, ks. Józef Adamczyk, proponuje systematyczne zwiedzanie klasztoru. Wszystkie opisy są ułożone według kolejności oglądania obiektów, zaczynając od bram, którymi piel-grzymi wchodzą na Jasną Górę, poprzez kolejne kaplice, Skarbiec, budynki zewnętrzne i kończąc na Stacjach Męki Pańskiej. Przejrzyste i zwięzłe opisy pozwalają na szybką identyfi kację zwiedzanych obiektów.

Druga część informatora zawiera porządek nabożeństw, wymienia łaski, przywileje i odpusty, wykaz bractw religijnych. Ks. Adamczyk zamie-ścił w przewodniku dzieje Cudownego Obrazu i ważniejsze wydarzenia związane z sanktuarium. Książeczkę uzupełniają informacje o innych waż-niejszych kościołach w Częstochowie: świętej Barbary, świętego Zygmunta, świętego Rocha i kościół mariawitek. Dwie ostatnie strony zawierają dane dotyczące miasta Częstochowy.

Publikacja licząca 83 strony została pomyślana, jako pierwsza część dwutomowego przewodnika. Druga część opatrzona podtytułem Skarbiec Jasnogórski wyszła w tym samym roku i szerzej omawiała eksponaty znaj-dujące się w jasnogórskim skarbcu. Publikacja wykazywała typowe cechy przewodnika: podział na część ogólną i szczegółową, przejrzysty układ infor-macji, praktyczny, mały format (16o), liczne ilustracje. Przy fotografi ach zamieszczono wskazówki, gdzie w tekście znajdują się informacje o danym obiekcie. Natomiast w tekście, w nawiasach podano numer ilustracji. Ele-mentem grafi cznym dopełniającym całości jest rozrysowany na końcowych stronach przewodnika, plan klasztoru.

Bardzo podobną formę posiadał wydany w 1922 r. informator często-chowskiego pisarza i wydawcy Czesława Nowickiego. Nawet tytuł nawią-zuje do poprzednika, różniąc się tylko poprzez dodanie przymiotnika Nowy ilustrowany przewodnik po Jasnej Górze w Częstochowie. Ten sam układ materiałów informacyjnych, czyli wymieniane po kolei obiekty do zwiedza-nia, porządek nabożeństw, historia obrazu i klasztoru. Z uwagi na to, iż przewodnik powstał już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, autor opisał wydarzenia, jakie miały miejsce na Jasnej Górze w latach I wojny

141MATERIAŁY

światowej. Całości dopełniają informacje o Częstochowie i jej rozwoju. Liczne zdjęcia przyczyniły się do podniesienia atrakcyjności książeczki, a niewielki format (16o) był funkcjonalny dla zwiedzających. Książka, która wyszła nakładem Cz. Nowickiego i A. Gmachowskiego, została wydruko-wana w drukarni znanego częstochowskiego wydawcy F. D. Wilkoszew-skiego. Przewodnik Nowickiego należy zaliczyć do bardziej udanych, nie tylko ze względu na dobry poziom merytoryczny, ale też z powodu liczby wydań. Kolejne, niezmienione edycje ukazały się w Częstochowie w dru-karni „Udziałowej” w kolejnych latach: 1928, 1929 i 1930.

Publikacje J. Adamczyka i Cz. Nowickiego wykazywały typowe cechy przewodników. Treści religijne zostały przesunięte na dalszy plan, a punkt ciężkości prezentowanego materiału przesunął się na informacje z zakresu architektury, historii sztuki, historii ogólnej. Zastosowano styl bezosobowy, używając zdań pojedynczych, prostych. Powoli zaczęto realizować koncep-cję obiektywnego przekazu z zastosowaniem standardów obowiązujących w wydawnictwach informacyjnych.

W trosce o kształtowanie na właściwym poziomie jasnogórskiego kultu i postawy przybywających pielgrzymów ojcowie paulini podjęli decyzję o wyda-niu własnych informatorów. Wychodząc naprzeciw wielkiemu zapotrzebowa-niu ludzi wierzących, trud ten podjął o. Aleksander Łaziński. W roku 1922 ukazał się jego Przewodnik po Jasnej Górze czyli Co każdy Polak o Jasnej Górze wiedzieć powinien. Łaziński był wybitnym kaznodzieją i moderatorem stowarzyszeń religijnych, głęboko zaangażowanym w prace duszpastersko--patriotyczne. Zajmował się również działalnością pisarską i opublikował ponad 20 książek dotyczących jasnogórskiego sanktuarium [Zbudniewek, 1983, s. 369–370]. Ciekawe informacje dotyczące wzrastającego zapotrzebo-wania na publikacje opisujące zabytki Jasnej Góry uzyskujemy ze wstępu: „dokładnej i źródłowo opracowanej historii Jasnej Góry nie posiadamy, jest tylko w urywkach; wszystkie zaś pomniejsze opisy, bądź to Cudownego Obrazu, bądź całego klasztoru, tak się wyczerpały, że dziś już ich nie ma w sprzedaży. Przybywający do Częstochowy coraz usilniej proszą o jakąś bro-szurę, któryby ich zapoznała z dziejami klasztoru, by wszystko na co patrzą i co podziwiają, rozumieli i innym opowiadać mogli” [Łaziński, 1922, s. 8].

Ojciec Aleksander przygotowuje czytelnika do pielgrzymki, uświada-miając mu, czym ona jest i jaki jest jej cel. Jako formę przekazu materiału autor zastosował „spacer” prowadząc pątnika Alejami Częstochowy pod szczyt jasnogórski i w kolejne pomieszczenia klasztoru. Zapoznaje nas przy tym z historią, symboliką poszczególnych obiektów i detali. Ten spo-sób prezentacji narzucał specyfi czny sposób wypowiedzi, w którym poja-wiają się frazy osobowe typu „po szerokich schodach schodzimy”, „prze-chodzimy teraz do opisu”, „idąc tak po wałach przechodzimy na stronę wschodnią”. Styl taki sprawia, iż czytelnik ma wrażenie bezpośredniej obecności oprowadzającego.


Książkę, liczącą 147 stron, trudno nazwać typowym przewodnikiem, gdyż zawiera zbyt wiele dodatkowych opisów i rozważań religijnych, w wielu miejscach wykraczając poza potrzeby pątników. Publikacja pozwala nie tylko zwiedzać Sanktuarium, ale przede wszystkim ma za zadanie pro-wadzić do spotkania z Bogiem. W tym celu o. Łaziński proponuje kon-kretne praktyki duchowe, którym powinien poddać się każdy przybywający na Jasną Górę. Język opisu, którym posługuje się Łaziński jest prosty, a jednocześnie mocno wpływa na wyobraźnię czytelnika. Zapoznając czy-telnika z zabytkami Jasnej Góry, autor ma na celu rozbudzenie religijności i patriotyzmu pątników. Na końcowych stronach zawarto ostrzeżenie przed złodziejami, specjalizującymi się w okradaniu pielgrzymów. Zawierająca tylko 4 ilustracje książka od strony edytorskiej prezentuje się dość skrom-nie. Okładkę ozdabia czarno-białe zdjęcie drogi krzyżowej i herb paulinów. Postarano się jednak o umieszczenie wykazu błędów zawartych w druku.

Osiem lat później, w 1930 r. Łaziński wydaje książkę pt. Jasna Góra i jej pamiątki: Przewodnik dla pielgrzymów i zwiedzających. To dość obszerne opracowanie, obejmujące 224 stron, zostało podzielone na szesnaście roz-działów. Podobnie jak poprzednia publikacja nie jest to typowy przewodnik, ale swoisty katalog historyczno-turystyczny. We wstępie Łaziński zazna-cza: „szczegóły, zebrane w tej książce, są oparte na kronikach klasztornych i dokumentach historycznych” [1930, s. 6]. Autor zapoznaje czytelnika z zabytkami, historią i teraźniejszością Jasnej Góry. Każdy z przedstawia-nych obiektów został scharakteryzowany według określonego schematu: lokalizacja, historia powstania i rozwój, ciekawe detale zwiedzanego wnę-trza. Opisy zostały wzbogacone o dodatkowe informacje z zakresu wyda-rzeń rozgrywających się w klasztorze i pod jego murami. Na uwagę zasłu-guje próba usytuowania dziejów sanktuarium na tle historii Polski. Należy pamiętać, iż obydwie publikacje Łazińskiego powstały, gdy Polska odzy-skała niepodległość, dlatego też zaczęto podkreślać znaczenie Jasnej Góry nie tylko, jako sanktuarium maryjnego, ale przede wszystkim narodowego centrum patriotyzmu. Obok tekstu głównego, przewodnik zawiera roz-działy poświęcone wydarzeniom wojennym i rozwojowi klasztoru w czasach współczesnych.

Książka jest adresowana do osób chcących nie tylko poznać zabytki klasztoru, ale również poprzez poznanie historii sanktuarium, wzbogacić swoją wiedzę i świadomość religijną. Autor podpowiada, jakie zachowanie jest pożądane w tym miejscu i jakie emocje powinny towarzyszyć pielgrzymom zwiedzającym sanktuarium. Tak się dzieje, kiedy Łaziński opisuje chwilę odsłonięcia cudownego obrazu: „Rzewny jest moment, kiedy Obraz odsu-wają lub zasłaniają. Na chórze gra trąbka jakby krótką doniosłą pobudkę żołnierską, jakby »baczność«, a wnet za nią jęczy bęben, jak na alarm, na trwogę… Z pod bramy obrazu wysuwa się srebrna blacha zasłony i opusz-cza się wolno, wolniusieńko… Wszyscy padają na kolana. Na chórze kotły

143MATERIAŁY

jęczą, trąbka gra rzewnie pożegnalną melodię – a lud zebrany w kościele, wybucha płaczem i łkaniem… Zasłona przesłoniła korony. Lud wyciąga ręce, oczy wytężają się z podwójnem napięciem, chcą drogie rysy zupełnie w siebie wchłonąć, zabrać je do skarbca duszy, jak cudowne lekarstwo na smutki, na troski, na rozpacz i zwątpienie” [Łaziński, 1930, s. 51]. O. Aleksander podob-nie jak w poprzednim dziele zastosował styl odautorski i razem z pątnikami przemierza sanktuarium, pełniąc rolę bezpośredniego przewodnika.

Jeszcze raz Łaziński podjął się opracowania przewodnika po Jasnej Górze w 1932 r. z okazji 550 jubileuszu sprowadzenia Cudownego Obrazu Matki Boskiej. Tym razem postanowił zastosować się do wymogów coraz popularniejszych bedekerów. Wyraźnie widać podział publikacji na część ogólną i szczegółową. Informacje na temat obiektów zostały podane rze-telnie, bez zbędnych szczegółów. Przewodnik oprowadza po całym sanktu-arium na zasadzie „krok po kroku”, a wszystkie opisy są ułożone w kolej-ności oglądania obiektów. Tekst główny uzupełniony został o informacje dotyczące porządku mszy świętych. Dodatkowo publikacja zawiera opis uroczystości związanych z rokiem jubileuszowym. Łaziński starał się, aby przewodnik w mniejszym stopniu był książką „autorską”, wyrażającą indy-widualne odczucia, a bardziej spełniał swoją informacyjną rolę. Umiesz-czenie licznych ilustracji w toku tekstu i kolorowa okładka podnoszą walory edytorskie przewodnika. Natomiast zastosowanie małego formatu (16o) sprawia, że przewodnik spełniał swoją praktyczną rolę. Wydaje się, iż to opracowanie przewodnika okazało się najbardziej funkcjonalne, gdyż w 1936 r. wyszło jego drugie wydanie, uzupełnione tylko rozdziałem o waż-niejszych wydarzeniach od 1933 do 1936 r. W 1933 r.ukazały się rów-nież niemiecka i francuska wersja przewodnika tłumaczona i zredagowana prawdopodobnie przez samego Łazińskiego.

Należy też wspomnieć o popularnych w XIX i XX w. albumach, które dzięki podpisom pod fotografi ami, także mogły pełnić rolę przewodników. Do tego rodzaju publikacji można zaliczyć Przewodnik po Jasnej Górze i Często-chowie. Mała książeczka licząca zaledwie 32 strony, wyszła w Częstochowie nakładem A. Otrąbka. Książeczka nie posiada daty wydania, jednak praw-dopodobnie ukazała się między 1900 a 1939 r. Wydana w podłużnym forma-cie (11 x 19 cm) zawiera 14 rycin przedstawiających najważniejsze obiekty Jasnej Góry oraz jedną wklejkę z planem klasztoru. Ilustracje umieszczono na parzystych stronach, na stronach nieparzystych znajdował się tekst opi-sujący w jednym lub dwóch zdaniach zabytek. Ostatnia strona poświęcona została Częstochowie. Krótkie objaśnienia przy ilustracjach pozwalają zali-czyć książeczkę do opracowań przewodnikowych, choć nie ma jego typowych cech. Przede wszystkim stanowiła miłą pamiątkę dla pątników.

Nie można pominąć przewodników o samym mieście, adresowanych do szerszego kręgu odbiorców, a nie tylko do osób przybywających do miasta z religijnych pobudek. Od XV stulecia Częstochowa żyła wielkością sanktu-


arium Matki Bożej na Jasnej Górze, jednak na początku XX wieku starano się odejść od konwencjonalnego postrzegania miasta i zaprezentować rów-nież inne jego atrakcje.

W 1909 r. z okazji otwarcia w Częstochowie wystawy przemysłowo-rol-niczej ukazały się dwa przewodniki. Sama wystawa, wzorowo urządzona na terenach podjasnogórskich, miała ogólnokrajowy zasięg. Zespół twórców, pod redakcją Zarządu Częstochowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, składający się ze znanych w środowisku częstochowskim osób, opracował materiał do pierwszego nowoczesnego częstochowskiego przewodnika. Przewodnik po Częstochowie i Okolicy z 40-ma ilustracyami planem miasta Częstochowy i Mapą Okolic stanowił kompletne źródło infor-macji zarówno w kwestiach życia codziennego (hotele, gastronomia, urzędy, szpitale) jak i dotyczących rozwoju gospodarczego miasta. Opracowaniem poszczególnych działów zajęli się znawcy tematu: dział historyczny opra-cowała doktor Halina Biegańska, opis Jasnej Góry ksiądz Józef Adamczyk (redaktor „Dzwonka Częstochowskiego”), opis kościoła świętego Zygmunta ksiądz kanonik Marian Fulman, kościoła mariawitek ksiądz prefekt Michał Ciesielski. Dział statystyczny opracował inżynier Adam Świętochowski, dane o szkołach ksiądz prefekt Józef Magott i Kazimierz Grosman, dział o czytelnictwie i częstochowskich stowarzyszeniach Władysław Biegański, o pielgrzymkach doktor Karol Rozenfeld, o ruchu handlowym i przemysło-wym doktor Leopold Kohn. Dział informacyjny opracował Wiesław Gąs-sowski. Opiekę nad stroną typografi czną wydawnictwa oraz jego nakładem przyjęła na siebie Komisja Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Krajoznaw-czego w Warszawie. Dzięki takiemu podziałowi pracy udało się w bardzo krótkim czasie stworzyć przewodnik, oparty na naukowych podstawach.

Jak przyznają autorzy „historya Częstochowy – to głównie historya Jasnej Góry”. Ze 145 stron przewodnika jasnogórskiemu klasztorowi, jego historii i zabytkom poświęcono ponad 30. Całość podzielono na 9 rozdziałów, niektóre z nich na podrozdziały. Rozdział trzeci Rys historyczny opisuje „piel-grzymki królów polskich”, „rys historyczny miasta” i „rys historyczny Jasnej Góry”. Jeszcze dwa rozdziały (czwarty i szósty) zostały poświęcone Jasnej Górze, częstochowskim kościołom oraz pielgrzymkom. Informacje dotyczące klasztoru ze zrozumiałych względów podane w dużym skrócie, zawierają najistotniejsze dane, takie jak data powstania, fundator, ewentualnie detal, na który należy zwrócić szczególną uwagę. Tekst dla większej przejrzystości został rozdzielony przez podtytuły odnoszące się do opisywanych obiektów. Najwięcej miejsca zajmuje część przedstawiająca Kaplicę Matki Boskiej.

W rozdziale o pielgrzymkach przytoczono dane statystyczne o zasięgu i natężeniu ruchu pielgrzymkowego w poszczególnych latach. Odnaleźć tu można praktyczne informacje odnoszące się do warunków i opłat nocle-gów dla pątników na poszczególnych postojach: „Nocują w przylegających do klasztoru ulicach, przeważnie na strychach, w specyalnie w tym celu

145MATERIAŁY

wynajmowanych izbach, stodołach lub szopach, płacąc od 5 do 8 groszy za nocleg. Sypiają prawie na gołej podłodze, gdyż słoma, pomijając już niedo-stateczną ilość, po kilkunastodniowem użyciu tworzy drobniutką sieczkę, która w niewielkim stopniu chroni od ucisku twardej podłogi zbolałe członki pielgrzymów. Zamożniejsi, za opłatą 10-15 groszy, dostają sienniki, wypchane słomą. W jednej izbie, na strychu sypią po 25 do 50 osób bez różnicy wieku i płci” [Przewodnik po Częstochowie, 1909, s. 83].

Styl opisów jest bezosobowy, unikający akcentów religijnych. Przewod-nik uzupełniono licznymi ilustracjami i planami miasta oraz jasnogórskiej twierdzy. W całym tekście wyraźnie widać starania autorów, aby przeła-mać stereotyp postrzegania Częstochowy, jako miasta znanego tylko dzięki maryjnemu sanktuarium.

W tym samym roku, w którym wyszedł Przewodnik po Częstochowie i okolicy, w serii „Biblioteka Dzieł Wyborowych” ukazała się publikacja Wło-dzimierza Trąmpczyńskiego Częstochowa. Książkę wydrukowała warszaw-ska drukarnia Edward Nicz i Ska. Włodzimierz Trąmpczyński był autorem opracowań historycznych z zakresu dziejów Polski. Pracę o Częstochowie napisał niejako na zamówienie, na potrzeby zbliżającej się wystawy przemy-słowo rolniczej, co na wstępie wyjaśnia wydawca: „Autor, który na wezwa-nie Biblioteki podjął się tej pracy, dokonał jej w okresie wakacyjnym, praca jego zatem jest z konieczności kompilacyjną” [Trąmpczyński, 1909, s. 7]. W dalszej części, narzekając na ubóstwo literatury o charakterze przewod-nikowym, zwraca uwagę na różne walory miasta i stwierdza, że wprawdzie Częstochowa jest odwiedzana najczęściej ze względów religijnych, jednak należy również dostarczyć turystom „pamiątkę świecką”, „książkę tanią dostępną dla wszystkich czytelników przygodnych”.

Trąmpczyński zaznacza, iż Częstochowa to nie tylko centrum pielgrzy-mek, ale również miasto tętniące życiem i prężnie się rozwijające: „Dziś nie można już mówić o Częstochowie, jako o mieście, które byt swój opiera na posiadaniu Cudownego Obrazu, przeciwnie, dziś potrzeba już poprowa-dzić pewną linię, która odgraniczy wielkim murem cel pielgrzymek „Jasną Górę”, od właściwego środowiska życia przemysłowego i handlowego” [Trąmpczyński, 1909, s. 84]. W dziewięciu rozdziałach na 133 stronach autor zawarł historię i współczesną kondycję miasta a także przedstawił sanktuarium, zabytki, sylwetki wybitnych przeorów – legendarnego prze-ora Augustyna Kordeckiego, jak również aktualnego przeora o. Euzebiu-sza Rejmana. Ponadto opisał okoliczną ludność i znaczenie pielgrzymek. Ostatni rozdział dotyczy obrazu Jasnej Góry w literaturze polskiej. Aby uzmysłowić czytelnikowi znaczenie sanktuarium, Trąmpczyński przytacza obszerne cytaty z utworów takich pisarzy jak Adam Mickiewicz, Wincenty Pol, Ignacy Kraszewski czy Henryk Sienkiewicz. Ostatnie strony przewod-nika zawierają spis publikacji wydanych przez „Bibliotekę Dzieł Wybra-nych” z cennikiem.


Chociaż Włodzimierz Trąmpczyński deklaruje, iż pisał z myślą o dostar-czeniu przewodnika o Częstochowie, widać wyraźnie, że to jasnogórskie sanktuarium znajduje się w centrum uwagi autora. Ponad połowa książki jest poświęcona Jasnej Górze, a opis jej zabytków wypełnia 27 stron. Dla porównania – opis całej Częstochowy zajmuje tylko14 stron. Zdecydowa-nie zabrakło tu informacji praktycznych dotyczących instytucji użytku publicznego, noclegów czy godzin mszy w sanktuarium. W układzie mate-riału również widać pewną niespójność. Po rozdziałach dotyczących Jasnej Góry autor przedstawia stan współczesny Częstochowy, a następnie wraca do tematyki sanktuarium, przybliżając postać generała zakonu Euzebiu-sza Rejmana. W tekście Trąmpczyński na przemian stosuje formę osobową i bezosobową. Plusem publikacji są liczne ilustracje umieszczone w trakcie tekstu i typowy format dla przewodników – 16o.

Przedstawione przewodniki powstawały w różnych okresach, zwraca uwagę brak jednego obowiązującego wzorca. Przez prawie cały XIX w., aż do 1939 r. w Polsce trwały poszukiwania kształtu struktury wewnętrznej przewodników pielgrzymkowych. Publikacje tego typu zawierały liczne elementy właściwe innym gatunkom literackim, np. monografi i. Fakt ten wpływa na zacieranie różnic między tymi odmianami piśmiennictwa, przez co obecnie rodzą się wahania gdzie przebiega granica między monogra-fi ą a przewodnikiem. Nierzadko część dotycząca historii sanktuarium była bardziej rozbudowana niż opisy poszczególnych obiektów. Przewodniki peł-niły funkcję informacyjną, a z drugiej strony miały przypominać o powin-nościach pątnika.

Tytuł stanowi pewną wskazówkę, pozwala odróżnić przewodniki tury-styczne od literatury innego pokroju, nie jest jednak decydującym wyznacz-nikiem. Nie można na podstawie tytułu publikacji jednoznacznie zaliczyć jej do grupy przewodników i odróżnić od innych gatunków literatury. Raczej należy brać pod uwagę wyrażone, przeważnie w przedmowach, opi-nie samych autorów o przeznaczeniu publikacji. Józef Lompa tak rozumie rolę swej książki: „Kiedy dziełko niniejsze Przewodnikiem nazywamy, dzieje się to z tej właśnie przyczyny, ażeby każdy odwiedzający to Święte miejsce, obok nabożeństwa uzyskał sposobność: poznania i dowiedzenia się co tam jest widzenia godnego” [Lompa, 1860, s. 1-2].

Omawiane wyżej przewodniki różnią się stylem języka, sposobem nar-racji. Od malowniczych opisów, do tekstów bardzo oszczędnych, konkret-nych i bardziej usystematyzowanych. Wśród wielu wydawnictw znaleźć można książki „autorskie”, wyrażające indywidualne odczucia twórcy, jak i publikacje realizujące koncepcję obiektywnego prezentowania materiału. Odmienność dotyczy też szczegółowości opisów i sposobu prezentacji. Naj-częstszym sposobem oprowadzania jest „spacer” trasą wytyczoną samoistnie przez rozkład pomieszczeń klasztornych. Jednak spotyka się również publi-kacje, które unikają wytyczenia planu zwiedzania, a kierują się raczej hierar-

147MATERIAŁY

chią ważności oglądanych obiektów. W takich przypadkach na pierwszy plan wysuwa się opis Kaplicy Matki Boskiej z cudownym jej wizerunkiem.

Przewodniki adresowane były głównie do osób przybywających w celach religijnych, jednak połączenie treści religijnych z informacjami z zakresu architektury, historii i życia społecznego powodowało, iż książki te posia-dały wartości poznawcze. Inny charakterystyczny element przewodnika, jakim są porady praktyczne, w tym przypadku ograniczał się do podania porządku nabożeństw, możliwości uzyskania odpustów. Autorzy nie zajmo-wali się na ogół sprawami noclegu czy gastronomii. Ilustracje, jako aparat pomocniczy, umieszczone w tekście spełniały rolę komunikatora o dużym ładunku poznawczym i informacyjnym, uzupełniały treść, ale nie zawsze wydawcy dbali o ich umieszczenie. Cechą charakterystyczną jest zasto-sowanie najbardziej odpowiedniego dla tego typu wydawnictw formatu tj. 8o lub 16o. Publikując przewodniki, wydawcy nie uważali za konieczne umieszczenie informacji o wielkości nakładu. Dane te mogłyby być pewną wskazówką dla określenia stopnia ich popularności wśród pielgrzymów.

Przewodniki miały znaczenie promocyjne, były wizytówką miasta, świa-dectwem czasu, rejestrowały przemiany społeczne i polityczne. Wybuch II wojny światowej przerwał proces kształtowania się formy przewodnika po jasnogórskim sanktuarium.

Ender J. (1947), Józef Lompa: zarys bio-grafi czny. Katowice.

Lompa J. (1860) Przewodnik dokładny dla odwiedzających święte od wieków cudami słynące miejsce w obrazie Naj-świętszej Panny Marii na Jasnej Górze w Częstochowie. Warszawa.

Łaziński A. (1930), Przewodnik dla pielgrzy-mów i zwiedzających. Częstochowa.

Łaziński A. (1922), Przewodnik po Jasnej Górze czyli Co każdy Polak o Jasnej Gó-rze wiedzieć powinien. Częstochowa.

Przewodnik po Częstochowie i okolicy z 40-ma ilustracjami, planem m. Częstocho-wy i mapą okolic (1909). Warszawa.

Romanowski F. (1893), Przewodnik po Częstochowie dla pątników i turystów z dodaniem wiadomości o przemyśle i handlu. Kraków.

Trąmpczyński W. (1909), Częstochowa. Warszawa.

Zbudniewek J. (1983), Łaziński Romuald Aleksander. W: Słownik Polskich Teolo-gów Katolickich. Red. L. Grzebień. War-szawa, s. 369–370.

Bibliografi a


Agnieszka JastrzębskaNineteenth and twentieth century guides to Jasna Góra. Outline of the issues

Summary

The article is focused on the analysis of Polish tour guides to Czestochowa city, published in 1900-1939. Their function, subject matter and style were determined by specifi city of the city, perceived until now as one of the most important places of the Marian cult in Poland. First works, written by Józef Lompa, Aleksander Łaziński or Rev. Józef Adamczyk, considered mainly expectations of the pilgrims, fl ocking to the Jasna Góra Monastery, and were limited to religious contents and description of the sacred buildings.

The works analyzed illustrate also the prospecting of their authors trying to create one uniform pattern which would outline their thematic and compositional frames. It was not possible to establish some specifi c indicators for this form of writing, as the tour guides were written by people of different historical and literary experience. In the process of shaping the form of a tour guide, its character, thematic scope and the way of presenting contents were changing gradually. The authors begin to combine religious motifs with information of historical and social character. This fact contributed to the increase in cognitive aspects of tour guides to Częstochowa, which became not only the mark of the city, but also the registration of social and political transformations in Poland.

The process of shaping the form of a tour guide was interrupted by the outbreak of the II World War.

Keywords: Jasna Góra, tourist guide, prints of nineteenth-twentieth centuries

BARBARA KOŁODZIEJBiblioteka Teologiczna

Uniwersytet Śląski w Katowicach

PODSTAWY KONTAKTU PRACOWNIKA WYŻSZEJ UCZELNI ZE STUDENTEM WYKAZUJĄCYM OBJAWY ZABURZENIA PSYCHICZNEGO – SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJIKATOWICE, 10 PAŹDZIERNIKA 2014


W dniu 10 października 2014 roku, w gmachu Urzędu Marszałkow-skiego Województwa Śląskiego odbyła się konferencja, do udziału, w której zaproszono pracowników administracji, bibliotek oraz nauczycieli akade-mickich Uniwersytetu Śląskiego. Jej tematem były relacje osób zatrud-nionych na uczelni ze studentami wykazującymi objawy zaburzeń psy-chicznych. Spotkanie miało na celu przybliżenie ludziom pozostającym w bezpośrednim kontakcie ze studentami podstawowych zasad kształto-wania relacji z osobami przejawiającymi różnego rodzaju objawy dysfunk-cyjne. Osoby prowadzące szkolenie przedstawiły uczestnikom informację o sposobach rozpoznawania symptomów zaburzeń psychicznych, oraz pokazały jak reagować na zachowanie i szczególne potrzeby studentów, między innymi w jednostkach obsługi studenta (np. dziekanaty, biblioteki), a także podczas zajęć dydaktycznych.

W pierwszej części szkolenia zaprezentowano półgodzinny fi lm doty-czący depresji u osób dorosłych przygotowany na potrzeby kampanii spo-łecznej Województwa Śląskiego. Około 10% populacji dorosłych, a 15% osób po 65 roku życia cierpi na tę jednostkę chorobową. W fi lmie przedstawiono podstawowe objawy choroby do których zaliczono: smutek, zaburzenia snu, spadek energii. Wskazano na główne przyczyny depresji zaszeregowane do kilku grup czynników wywołujących chorobę, którymi są kolejno: czynniki biologiczne (zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego), czynniki gene-tyczne, czynniki neurohormonalne, czynniki psychologiczne. Zaprezento-wano skutki depresji, która jest chorobą nie tylko ducha, ale i ciała. U cho-rych pojawia się szereg objawów somatycznych. Słuchacze zapoznali się z obrazem klinicznym choroby i działaniami profi laktycznymi pierwotnymi (eliminacja czynników ryzyka np. stresu) oraz wtórnymi (wczesne rozpoczę-cie leczenia choroby).


Komentarz oraz podsumowanie wyświetlonego fi lmu wygłosił konsul-tant wojewódzki w dziedzinie psychiatrii dr hab. nauk medycznych Robert Pudło. Prelegent położył nacisk na dostrzegalne objawy, których stwierdze-nie pomaga w rozpoznaniu choroby u studentów. Są to przede wszystkim: brak kontaktu wzrokowego, smutny wyraz twarzy, uboga mimika, cichy głos, odbiegający od normy wygląd, ubranie, zaniedbania higieniczne, spo-wolnienie lub niepokój w ruchach lub mowie, wzdychanie, płacz. Osoby z depresją zgłaszają często następujące dolegliwości: smutek, poczucie sta-łego zmęczenia, ociężałość, niechęć do pracy, do wykonywania codzien-nych czynności, ciągłe martwienie się (o dziś, o jutro), poczucie wewnętrz-nego napięcia i niepokoju. W ich zachowaniu zauważa się: stronienie od znajomych, gorszą pamięć, trudności ze skupieniem uwagi przy czytaniu czy oglądaniu telewizji, płytki, przerywany sen oraz wczesne budzenie się i złe samopoczucie rano. Dr Pudło zapoznał słuchaczy także ze schematem leczenia farmakologicznego, które jest długotrwałe i obejmuje trzy fazy: fazę ostrą (6–12 tygodni), fazę leczenia podtrzymującego (co najmniej 6 mie-sięcy), fazę leczenia profi laktycznego (co najmniej 1 rok).

Drugą część spotkania poprowadziły pracownice Centrum Obsługi Stu-denta UŚ – Justyna Szostek i Magdalena Bolek. Przedstawiły specyfi czną sytuację studenta, która predestynuje do wystąpienia różnych zaburzeń w sferze zdrowia psychicznego. Oddalenie od rodziny, potrzeba dostosowania się do nowego otoczenia, nowy sposób uczenia się, trudności w podejmowa-niu decyzji dotyczących wyboru drogi zawodowej – to tylko wybrane sytuacje mogące mieć wpływ na pojawienie się określonych zaburzeń psychicznych. Wśród najczęściej występujących zaburzeń psychicznych prelegentki wymie-niły: zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, zaburzenia osobowości, zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia nastroju (w tym depresja) oraz zaburze-nia psychotyczne. Niepokojącymi objawami wskazującymi na możliwość poja-wienia się określonego zaburzenia mogą być przede wszystkim: zaniedbanie higieny osobistej, nadmierna podejrzliwość, powtarzające się skargi do władz uczelni (urojone historie), zachowania nieadekwatne do sytuacji, nadmierna fascynacja tematem śmierci, brak orientacji w miejscu i czasie, nadmierne rozdrażnienie czy też nagłe wycofanie się z kontaktów społecznych. W dalszej części spotkania prelegentki zaprezentowały również praktyczne zachowa-nia osób zdrowych w kontakcie z osobą dotkniętą zaburzeniami. Podkreśliły, że w Uniwersytecie Śląskim wypracowano szereg form wsparcia studenta – w wystąpieniu zostały one szczegółowo omówione. Wskazano przy tym, że konkretną pomoc można otrzymać, korzystając z informacji zawartych na stronach internetowych: www.wiecjestem.us.edu.pl, www.student.us.edu.pl. Dla studentów z przyznanym orzeczeniem niepełnosprawności możliwe jest także zindywidualizowanie nauki poprzez udział w programie Indywi-dualnego Dostosowania Studiów. Pracownicy Centrum Obsługi Studenta UŚ przeprowadzili również kampanię „Co Nas Spina? – Studencie zadbaj

151SPRAWOZDANIA

o swoją psychikę!”, której celem było przybliżenie studentom i pracownikom UŚ zagadnienia higieny zdrowia psychicznego. Głównymi zadaniami kampa-nii było przekazywanie wiedzy na temat zaburzeń psychicznych, kształtowa-nie tolerancyjnych postaw wobec osób zaburzonych psychicznie, kształto-wanie umiejętności radzenia sobie ze stresem, promowanie higieny zdrowia psychicznego oraz integracja z osobami zaburzonymi psychicznie i wsparcie ich pełnego funkcjonowania w społeczności. Wydany został przygotowany na rzecz kampanii Poradnik dla studentów i pracowników UŚ – savoir-vivre wobec osób zaburzonych psychicznie.

Na zakończenie spotkania Patrycja Szostok (pracownik Zakładu Dzien-nikarstwa UŚ) przedstawiła problematykę sprawnej komunikacji głównie pomiędzy studentami a pracownikami obsługi i administracji oraz pracow-nikami naukowymi. Na kilku przykładach pokazała trudności w komuni-kacji np. pomiędzy studentem a pracownikiem dziekanatu. Wskazała na funkcjonujące w obu środowiskach stereotypy „typowego studenta” czy „pani z dziekanatu”, które zaburzają sprawność komunikowania się. Zapro-ponowała praktyczne rozwiązania, które miałyby pomóc obu stronom lepiej artykułować wzajemnie potrzeby i oczekiwania (m.in. dostosowanie godzin i dni otwarcia do siatki zajęć studentów, podawanie aktualnych informacji dla studentów na stronach www).

W spotkaniu uczestniczyli pracownicy bibliotek, dziekanatów oraz pra-cownicy naukowi UŚ, co jednoznacznie wskazuje na potrzebę organizowa-nia konferencji podejmujących trudne zagadnienia zdrowia psychicznego. Wszyscy uczestnicy prelekcji otrzymali komplet materiałów pomocniczych (wraz z płytą CD zawierającą fi lm dotyczący depresji) oraz uzyskali wiedzę w zakresie objawów podstawowych zaburzeń psychicznych i nauczyli się, w jaki sposób reagować na nietypowe zachowania studentów oraz jak dora-dzić studentowi w sprawie uzyskania specjalistycznej pomocy.

EWA OLSZOWYBiblioteka Teologiczna

Uniwersytet Śląski w Katowicach

„BIBLIOTEKI ZA GRANICĄ:ORGANIZACJA – KOOPERACJA – INSPIRACJA”VIII OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA STUDENCKO-DOKTORANCKA KÓŁ NAUKOWYCH BIBLIOTEKOZNAWCÓWKATOWICE, 19 LISTOPADA 2014 R.


Dnia 19 listopada 2014 r. w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informa-cji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach odbyła się VIII Ogól-nopolska Konferencja Studencko-Doktorancka Kół Naukowych Bibliote-koznawców „Biblioteki za granicą: Organizacja – Kooperacja – Inspiracja”. Uroczystego otwarcia dokonała wicedyrektor Instytutu dr hab. Katarzyna Tałuć. Następnie zgromadzonych gości przywitała Anna Seweryn, modera-tor spotkania.

Konferencja została podzielona na trzy sesje, pierwszą zatytułowaną „Organizacja” rozpoczęło wystąpienie Biblioteka: ośrodek kultury, „trzecie miejsce” czy instytucja użyteczności publicznej? Włoskie biblioteki dziecięce w XXI wieku Agnieszki Maroń (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach). Na podstawie dwóch biblio-tek dziecięcych – Biblioteca per Ragazzi E. De Amicis w Genui oraz Biblio-teca Salaborsa Ragazzi w Bolonii autorka omówiła bogaty repertuar dzia-łań kulturalnych i edukacyjnych podejmowanych przez włoskie biblioteki dziecięce. Wśród inicjatyw na uwagę zasługują warsztaty edytorskie, pod-czas których dzieci uczą się sztuki tworzenia książki; ponadto prowadzone są kursy prawa jazdy dla imigrantów oraz konwersacje w języku włoskim adresowane nie tylko do obcokrajowców, ale do wszystkich zainteresowa-nych doskonaleniem umiejętności językowych.

W kolejnym referacie Agnieszka Paszek (Koło Naukowe Bibliotekoznaw-ców, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach) zaprezentowała podstawowe informacje dotyczące bibliotek narodowych krajów bałkańskich: Albanii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Czarnogóry, Grecji, Kosowa, Macedonii, Turcji, Serbii i Chorwacji. Autorka zwróciła uwagę na następujące elementy działalności omawianych książnic: historia, księgozbiór, katalog, strona WWW, działalność, social media oraz

153SPRAWOZDANIA

kształcenie bibliotekarzy. Mankamentem zanalizowanych instytucji było niedostosowanie witryn internetowych do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku oraz słabe wykorzystywanie mediów społecznościowych (wyjątek stanowi biblioteka chorwacka, korzystająca najpełniej z najnowszych technologii). Wiele z nich może natomiast pochwalić się nowoczesnymi budynkami archi-tektonicznymi, czego przykładem jest unikalny gmach biblioteki w Prisztinie.

Temat księgozbiorów bałkańskich kontynuowała Natalia Wilczek (Biblio-teka Szkoły Podstawowej Nr 17 im. Stanisława Ligonia w Żorach) w wystą-pieniu Odbudowa bibliotek po wojnie domowej w Kosowie. Prelegentka uka-zała tragiczne losy książek w czasie konfl iktu zbrojnego. Celowe niszczenie dokumentów przeprowadzane było w tak ogromnej skali, że zyskało nazwę libricide. Szacuje się, że zniszczeniu uległo około 44,7% zbiorów , w tym wiele pochodzących z bibliotek publicznych. W niektórych książnicach zorganizo-wano wojskowe centra dowodzenia, jak np. w Kosowskiej Bibliotece Naro-dowej i Uniwersyteckiej. Po wojnie podjęto szereg akcji mających na celu rekonstrukcję utraconego zasobu bibliotecznego, które pozwoliły na zakup nowych woluminów, sprzętu oraz wprowadzenie katalogów on-line.

Mało znane w Polsce książnice łotewskie przedstawiła Enija Blūmīte (Department of Information and Library Studies, Faculty of Social Sci-ences, University of Latvia) w referacie Modern Libraries in Latvia: eight of the most architecturally signifi cant, recently renovated or fi nished library buildings and one future building project. Przedstawione zostały: Centralna Biblioteka w Līvāni, Biblioteka w Rītausmas, Biblioteka w Kuldīga, Zinte-growana Biblioteka w Valmiera, Biblioteka Pārventas (w Windawie), Biblio-teka Naukowa Politechniki Ryskiej, Biblioteka Uniwersytetu Łotewskiego w Rydze oraz Łotewska Biblioteka Narodowa.

Duże zainteresowanie wzbudziła Ekaterina Sherengovskaya (Koło Naukowe Studentów Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie) wystąpieniem poświęconym biblio-tekom na półwyspie Kamczatka. Prelegentka nie tylko omówiła książnice tego mało znanego w Polsce regionu, ale także – na ich podstawie – uka-zała wspólne cechy bibliotekarstwa rosyjskiego, do których należą m.in.: minimalne dofi nansowanie państwa, organizacja małych bibliotek w sieci, powolne gromadzenie zbiorów, niski poziom informatyzacji oraz niepodej-mowanie prac w zakresie digitalizacji zbiorów.

Pierwszą sesję zamknęło wystąpienie Sergiusza Czarzastego (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Uniwersytet Śląski w Katowi-cach), który zapoznał uczestników konferencji z sytuacją bibliotek w Islam-skiej Republice Afganistanu. Referent przybliżył rys historyczny bibliotek afgańskich oraz ich tragiczne losy w czasie wojny i rządów Talibów. Znisz-czono wówczas wiele bibliotek, w tym najcenniejszą – Nasser Khosrow obejmującą m.in. kilkadziesiąt tysięcy dzieł perskich. Po upadku reżimu Talibów odbudową struktur bibliotecznych zajęły się instytucje afgańskie


i międzynarodowe oraz Polskie Siły Zbrojne, dzięki którym Miejska Biblio-teka Publiczna w prowincji Ghazni została zaopatrzona w nowy księgozbiór oraz sprzęt komputerowy.

W sesji drugiej, zatytułowanej „Inspiracja” wystąpienia skoncentro-wane były wokół zagadnień nowoczesnych aranżacji bibliotek na świecie oraz doświadczeń zdobytych podczas wizyt w zagranicznych bibliotekach w ramach programu Erasmus.

Dorota Sochocka-Olszok (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach) w referacie Design jako pro-jekt – biblioteka jako przestrzeń. O zagranicznych inspiracjach projektan-tów ukazała sposób, w jaki w różnych krajach postrzegana jest przestrzeń biblioteczna. Zaprezentowała szereg zagranicznych innowacyjnych roz-wiązań architektonicznych budynków bibliotecznych: Almere (Holandia), LiYuan (Chiny), Brentwood (Stany Zjednoczone) oraz Biblioteka Miejska w Stuttgarcie (Niemcy). Na zakończenie prelegentka dokonała ich porówna-nia z polskimi przykładami budownictwa bibliotecznego, zwracając uwagę na neutralność rodzimych projektów. Podjętą problematykę kontynuowała Dagmara Podczasiak (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Nauko-wej, Uniwersytet Śląski w Katowicach), która omówiła przykłady nietypo-wych bibliotek na podstawie trzech wyróżnionych kryteriów: architektury zewnętrznej, aranżacji wnętrza oraz lokalizacji.

W tematykę międzynarodowego programu Erasmus wprowadziły słu-chaczy Paulina Motylińska i Anna Pieczka (Instytut Informacji Nauko-wej i Bibliotekoznawstwa, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie), przed-stawiając doświadczenia zdobyte podczas pobytów stypendialnychna Uniwersytecie Manchester Metropolitan w Wielkiej Brytanii oraz w Uni-wersytecie Wileńskim na Litwie. Referentki ukazały dobre praktyki stoso-wane w bibliotekach tych uczelni w zakresie organizacji biblioteki, pomocy dla użytkowników, kreowania pozytywnego wizerunku oraz edukacyjnej funkcji bibliotek. Zwrócono m.in. uwagę na duże wsparcie dla osób niepeł-nosprawnych w bibliotekach brytyjskich oraz częste wykorzystanie mediów społecznościowych, ułatwiających kreowanie wizerunku bibliotek. Uznano, że wiele z omawianych działań może stać się inspiracją dla polskich insty-tucji, a tym samym podnieść jakość ich funkcjonowania.

Czeskie biblioteki (Opawy, Ostrawy i Karwiny) odwiedzone w ramach programu Erasmus omówiły Aleksandra Janiak i Alicja Januszkiewicz (Koło Naukowe Bibliotekoznawców Uniwersytetu Łódzkiego, Katedra Biblio-tekoznawstwa i Informacji Naukowej, Uniwersytet Łódzki) w wystąpieniu zatytułowanym Dlaczego w czeskich bibliotekach nie szuka się książek? Obserwacje i doświadczenia zdobyte podczas programu Erasmus. Podkre-ślono wysoki poziom czytelnictwa w Republice Czeskiej (84%) oraz bogaty wachlarz działań mających na celu promocję książki. Zwrócono ponadto uwagę na niestereotypowy wizerunek wielu bibliotekarzy czeskich.

155SPRAWOZDANIA

Uczestnictwo w programie Erasmus z perspektywy pracownika biblio-teki przedstawiła Hanna Bias (Biblioteka Główna Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach). Na podstawie praktyk w Biblio-tece Uniwersytetu Nauk Stosowanych w Oulu oraz Bibliotece Królewskiego Konserwatorium w Glasgow ukazała korzyści płynące z udziału w projek-tach Erasmus: wgląd w codzienną pracę bibliotek, umożliwiający przyswo-jenie wiedzy bogatszej od tej dostępnej w fachowej literaturze; wymianę doświadczeń oraz możliwość wprowadzenia poznanych rozwiązań w macie-rzystej instytucji.

Ostatnią sesję konferencji, zatytułowaną „Kooperacja”, otwarło wystą-pienie Karoliny Piaśnik (Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznaw-stwa, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie), w którym przedstawiony został stan badań nad bibliotekarstwem zagranicznym w polskim piśmiennictwie bibliologicznym za lata 2010–2014. Przeprowadzona przez prelegentkę analiza wykazała, że w tym czasie ukazało się 60 pozycji bibliografi cznych (w większości artykułów) opisujących przede wszystkim biblioteki w Niem-czech, Francji, Stanach Zjednoczonych oraz na Ukrainie. Najwięcej publi-kacji dotyczyło bibliotek narodowych, naukowych oraz publicznych. Nato-miast słabo reprezentowana była tematyka księgozbiorów kościelnych.

Agnieszka Modrok (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Nauko-wej, Uniwersytet Śląski w Katowicach) podjęła temat konsorcyjnej współ-pracy bibliotek europejskich w zakresie dostępu do elektronicznych źródeł informacji. Omówiła pięć europejskich konsorcjów: Finnish National Elec-tronic Library (FinELib, Finlandia), Lithuanian Research Library Consor-tium (LMBA, Litwa), NESLI-2 (Wielka Brytania), Consortium of Slovenian Electronic Collections (COSEC, Słowenia) oraz Consortium of Swiss Aca-demic Libraries (CSAL, Szwajcaria). Szczególną uwagę zwróciła na rodzaj wykupionych zasobów informacyjnych, sposoby fi nansowania konsorcjów oraz na dodatkowe działania, takie jak negocjacja i zakup dostępu do ksią-żek czy szkolenia dla bibliotekarzy (COSEC).

Z kolei Magdalena Gomułka (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Uniwersytet Śląski w Katowicach; Biblioteka Śląska w Kato-wicach) przybliżyła uczestnikom konferencji projekt International Libra-rians Network, umożliwiający pracownikom bibliotek budowanie sieci mię-dzynarodowych kontaktów zawodowych. Dzięki komunikacji internetowej obejmującej dyskusje na stronie ILN oraz w serwisach społecznościowych uczestnicy projektu mają możliwość wymiany poglądów i doświadczeń. Do najczęściej omawianych zagadnień należą m.in.: wykorzystanie mediów społecznościowych w działalności bibliotecznej, architektura bibliotek, pisanie tekstów zawodowych oraz rola bibliotek w czasie klęsk żywioło-wych. Udział w przedsięwzięciu w dużym stopniu wpływa na większą świa-domość zawodową bibliotekarzy, poczucie pewności siebie oraz pozwala na doskonalenie umiejętności.


Ostatni referat, wygłoszony przez Katarzynę Janczulewicz (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Uniwersytet Śląski w Kato-wicach; Biblioteka Śląska w Katowicach) dotyczył współpracy bibliotek i instytucji kultury w obrębie trzech euroregionów województwa śląskiego: Beskidy, Silesia oraz Śląsk Cieszyński. Przedstawiono realizowane przez biblioteki projekty, obejmujące obok działalności kulturalnej i edukacyjnej również aktywność naukową, organizację sympozjów i konferencji. Wyka-zano, że partnerska współpraca bibliotek w obrębie euroregionów umożli-wia wymianę doświadczeń na temat warsztatu bibliotekarskiego oraz skła-danie wspólnych wniosków w projektach unijnych.

Staranny dobór tematyczny referatów zaprezentowanych podczas kon-ferencji umożliwił uczestnikom wgląd w bibliotekarstwo światowe, zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym. Przedstawiono nowoczesne kon-cepcje architektoniczne oraz szereg inicjatyw adresowanych dla użytkow-ników i bibliotekarzy. Należy podkreślić geografi czny aspekt ukazanej pro-blematyki – większość wystąpień dotyczyła bibliotek rzadko omawianych w literaturze specjalistycznej (Afganistan, Kosowo, Półwysep Kamczacki, Bałkany) co podniosło wartość merytoryczną spotkania. Ponadto jego ważną częścią były referaty zawierające bogatą interpretację doświadczeń z wyjazdów w ramach programu Erasmus oraz ukazujące międzynarodową i przygraniczną współpracę bibliotek.



Narodziny książki / Lucien Febvre, Henri-Jean Martin ; przekł. Anna Kocot, Maria Wodzyńska-Walicka ; posł. Paweł Rodak. – Warszawa : Wy-dawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014. – 577, [1] s. : il. ; 21 cm. – (Communicare : historia i kultura ). – ISBN 978-83-235-1479-4

Tytuł L’apparition du livre ukazał się w Paryżu w 1958 r. (kolejne fran-cuskie edycje w latach 1971 i 1999) w serii Henriego Berra L’Evolution de l’humanité, prezentującej najistotniejsze wydarzenia historii ludzkości. Praca, traktująca o kulturowym znaczeniu książki drukowanej, została przygotowana zgodnie z koncepcją nurtu Annales – nazwa od tytułu: Annales d’histoire économique et sociale („Roczniki Historii Ekonomicznej i Społecznej”), czasopisma zapoczątkowanego w 1929 r. przez Marca Blo-cha i Luciena Febvra. Ruch Annales zakładał, że fakt historyczny jest nie tyle „dany” przez historię, ile konstruowany przez historyka [Rodak, 2009, s. 32], a zjawiska powinny być analizowane z uwzględnieniem kontekstu ich występowania oraz z wykorzystaniem metod i dorobku różnych nauk społecznych.

Problematyka książki – ze względu na interdyscyplinarność przedmiotu badań oraz związane z nią praktyki kulturowe – doskonale się wpisywała w te założenia. Ich zastosowanie pozwoliło na uzyskanie nowego spojrzenia na problem badania historii książki. W tradycyjnym ujęciu bowiem ograni-czało się ono do archiwizowania, gromadzenia i analizowania materiałów, ze szczególnym uwzględnieniem historii drukarstwa. W nowej perspektywie projektowano ukazanie historii książki w kontekście gospodarczym oraz kulturalnym, czyli jako części historii społecznej, w relacji do istniejących praktyk kulturowych.

Tak o planowanej publikacji pisał Febvre do Berra 17 kwietnia 1953 r.: „Puis je pourrai consacrer au LIVRE [...] un travail assez mélancolique, puisque ce sera l’histoire d’une »grandeuret décadence«” [Cinquante, 2009, s. 16]. Redaktor serii Berr nadał pracy dyskusyjny tytuł Narodziny książki [Rodak, 2009, s.60], a Febvre określił istotę poruszanych problemów jako „Książkę w służbie historii”, chodziło bowiem o to, by „pod postacią książki, jej narodzin, wskazać na jeden z najskuteczniejszych instrumentów władzy nad światem” [Febvre i Martin, 2014, s. 9, 11].


Ostatecznie autorem dzieła został przede wszystkim Henri-Jean Mar-tin, wówczas młody współpracownik Febvra, któremu ten w następujący sposób nakreślił istotę przedsięwzięcia: „Ta książka nie powinna dotyczyć historii książki [...], chciałbym natomiast, żeby traktowała o książce jako narzędziu myślenia [...] w odniesieniu do rzeczy drukowanych w XVI i XVII wieku. [...] Należy badać książkę jako towar, jako arcydzieło, jako zaczyn” [Rodak 2014, s. 495–496]. Te założenia realizował Martin, opisując książkę w dwu perspektywach. Po pierwsze jako obiekt materialny, czyli towar produkowany i rozpowszechniany, podlegający prawom rynku i związany z określonymi profesjami. Po drugie jako nośnik tekstów w odniesieniu do tradycji, idei i nowych treści (w wymiarze intelektualnym, religijnym czy naukowym) [por. Rodak, 2009, s. 59–60] – tu istotne znaczenie miało zbadanie wpływu „na kulturę europejską nowego sposobu przekazywania i rozpowszechniania myśli” [Febvre i Martin, 2014, s. 13].

We wstępie do Narodzin książki Marcel Thomas (pracownik Bibliothèque Nationale) przedstawił sytuację w Europie przed wprowadzeniem druku, koncentrując się na wykazaniu sposobów zaspokojenia popytu na książkę. Omówił m.in. instytucje monastyczne i laickie, zwłaszcza uniwersytety, oraz wyspecjalizowane grupy zawodowe, zajmujące się produkcją i rozpo-wszechnianiem książki, a także przedstawił sytuację autorów przed poja-wieniem się druku. Tak ukazany kontekst stał się podstawą rozważań w kolejnych rozdziałach. W pierwszym przedstawiono środki niezbędne do powielania mechanicznego – uwarunkowania prawne, przemysłowe i han-dlowe produkcji papieru, w drugim przeanalizowano problemy techniczne druku, związane z produkcją czcionek, składem i drukiem. Do tego roz-działu dodano omówienie problematyki powielania książek w Chinach, autorstwa M. R. Guignarda (także z Bibliothèque Nationale). Rozdział trzeci zawierał charakterystykę budowy inkunabułów, w szczególności zagadnie-nia formatu książki, krojów pisma oraz kształtowania się grafi cznej reali-zacji tekstu, w tym kolofonu, sygnetu, karty tytułowej i paginacji. Infor-macje o ilustracjach i oprawach odnosiły się także do kolejnych stuleci, aż do XVIII w. włącznie. Rynek książki zwłaszcza w XV i XVI w. (charaktery-zowany w rozdziale czwartym) analizowany był natomiast ze szczególnym uwzględnieniem problemów fi nansowania publikacji, w tym kosztów wła-snych drukarzy, rozpatrywanych na przykładzie najznakomitszych ówcze-snych ofi cyn, m.in. Knobloucha, Buyera, Giuntów, Kobergera, Plantina. W rozdziale piątym (zatytułowanym Mały świat książki) przedstawiono organizację warsztatów drukarskich, w tym relacje między majstrami a cze-ladnikami i następnie księgarzami. Działalność drukarzy humanistów, np. Amerbacha, Manuncjusza, Badiusa, Estiennów, oraz księgarzy została zinterpretowana jako wyraz walki o nowe idee (wraz z opisem konsekwencji takiego stanowiska). Sytuację drukarzy skrótowo omówiono także w odnie-sieniu do XVII i XVIII w. Do profesji związanych z drukarstwem zaliczono

159OMÓWIENIA I RECENZJE

autora, wskazano przy tym warunki konstytuowania się tego zawodu i pro-blem własności intelektualnej. Z kolejnymi dwoma rozdziałami (szóstym i siódmym) Narodzin książki Febrve zdążył się zapoznać jedynie pobież-nie – rozdział szósty dotyczył geografi i książki, siódmy zaś handlu. W szó-stym omówiono czynniki upowszechniania się druku, z wyszczególnieniem warunków sprzyjających powstawaniu warsztatów. Podjęto także próbę określenia rozprzestrzeniania się typografi i w różnych krajach Europy (co ilustrują mapy, obrazujące sytuację do roku 1500). W tym rozdziale zamieszczono również zwięzłe informacje o drukarstwie w krajach słowiań-skich (autorstwa Anne Basanoff z Bibliothèque Nationale) oraz w Nowym Świecie i na Dalekim Wschodzie (opracował Henri Maître). W odniesieniu do Polski wskazano początki drukarstwa w Krakowie, wymieniono m.in. zasługi Jana Hallera, Floriana Unglera, Hieronima Wietora i Scharffenber-gów. Zwięzłe podsumowanie „złotego wieku typografi i” połączono z oma-wianiem osiągnięć drukarzy czeskich. Zagadnienia handlu przedstawiono w rozdziale siódmym, w układzie problemowym, wyszczególniając kwestie nakładów, metod handlu, przywilejów, plagiatów i cenzury.

Ostatni, ósmy rozdział zatytułowano: Książka – ten zaczyn... W założe-niu stanowił on rodzaj podsumowania poruszanej problematyki. Wykorzy-stując dane statystyczne, Martin próbował prześledzić produkcję wydawni-czą pierwszych stu lat kształtowania się książki drukowanej oraz wskazać najważniejsze wydarzenia XVI w., w których książka miała swój udział, jak humanizm, reformacja, druk w językach narodowych. Pracę uzupełniała bibliografi a, obrazująca stan wiedzy w okresie publikacji książki. Zwraca uwagę dominacja piśmiennictwa odnoszącego się do Europy Zachodniej (warto nadmienić, że literatura przedmiotu dotycząca Polski ograniczyła się do dwu pozycji – Ludwika Bernackiego z 1918 oraz Jana Ptaśnika z 1922 r.).

Książka zyskała pozytywne recenzje [Wells, 1959] i stopniowo była publikowana w wielu krajach; na język polski najpierw przetłumaczono ostatni rozdział [Febvre i Martin, 1989], a pełną edycję w 2014 r. dofi -nansowały: Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wydział Kultury Ambasady Francji i Institut Francis. Recenzenci – Janusz S. Gruchała i Edward Potkowski – uznali szczególną przydatność tego kom-pendium wiedzy o pierwszych stuleciach typografi i zwłaszcza dla studen-tów, młodych badaczy oraz czytelników doby druku elektronicznego.

Przełomowe znaczenie pracy dla dziejów książki europejskiej zgodnie podkreślali także uczestnicy seminariów i kolokwiów, zorganizowanych z okazji pięćdziesiątej rocznicy publikacji De l’Apparaition du livre. Mate-riały kolokwium w Budapeszcie w 2008 r. zebrano w tomie Cinquante ans d’histoire du livre. De l’Apparaition du livre (1958) à 2008. Bilan et projets. Książkę podzielono na dwie części, w pierwszej przedstawiono kształtowa-nie się historii książki i trendy w tym zakresie w poszczególnych państwach europejskich (niestety, bez uwzględnienia Polski), w drugiej ukazano insty-


tucje związane z tą problematyką. Pierwszą część otwiera tekst Frédérica Barbiera, który podkreślił, że obecnie historia książki jest w istocie historią jej obiegu, historią funkcjonowania wiedzy i elementem historii mentalności [Cinquante, 2009, s. 20–25]. Okazało się, że wiele opisywanych przez Mar-tina zjawisk (np. funkcja książki wynikająca z jej budowy) znalazło swoje odniesienia w praktyce czytania [por. Martin, 2004]. W tej sytuacji druk powinien być rozumiany jako sposób komunikacji społecznej. Taka była też konkluzja Thierry’ego Claerra, podsumowującego kształtowanie się tej dys-cypliny we Francji. Uznał on, że kompleksowa, syntetyczna historia książki jest w istocie historią sposobu komunikacji, co pozwala postrzegać książkę nie tylko jako obiekt społeczny, ale także jako obiekt sztuki oraz badać histo-rię odbioru tekstów. Niezbędna jest przy tym wieloaspektowość badań.

Ursula Rautenberg natomiast wręcz stwierdziła, że badania książki z dyscypliny pomocniczej historii przerodziły się w interdyscyplinarny kie-runek badawczy. Książkę można bowiem rozpatrywać w trzech sferach: jako medium przekazu (z uwzględnieniem kontekstu technologicznego, gospodarczego, społecznego, historycznego), jako towar (bada się np. tech-niki jej produkcji, stosunki handlowe i zagadnienia rozpowszechniania) oraz jako narzędzie organizacji wiedzy (w kręgu zainteresowania znajdą się wówczas problemy architektury książki, związanych z tym strategii czyta-nia, języka przekładu, relacje mowy i pisma czy społeczna historia czytania i mentalności) [Cinquante, 2009, s. 41–54].

Ernesto Milano z kolei akcentował w badaniach książki we Włoszech kontekst kulturowy (książka jako nośnik idei) oraz wymiar ekonomiczny (opisał nowe metody sprzedaży i dystrybucji książki), a za punkt wyjścia analiz uznał rozwój techniki, który doprowadził do ukształtowania się w dobie mediów elektronicznych nowej „respublica literraria”. Maria Luisa Vidriero również uznała książkę za „siłę napędową” kultury. W Hiszpanii podejmowano problematykę m.in. historii społecznej i gospodarczej druku, umiejętności czytania i pisania, kontroli dostępu do książki, jej typografi i. Najnowsze trendy badań w tej dziedzinie zawierają publikacje Instituto de Historia del Libro y de la Lectura, zwłaszcza półrocznik „Syntagma, Revista de Historia del Libro y la Lektura” oraz wydawane w dwu seriach mono-grafi e – tu pewnym podsumowaniem badań była publikacja La memoria de los libros. Estudios sobre la historia del escrito y de la lectura en Europa y América (Salamanca 2004). Marie-Françoise Cachin nawiązała do sym-pozjum Fifty Years since Febvre and Martin, zorganizowanego przez SHARP (Society for the History of Authorship, Reading, and Publishing) w Oksfor-dzie, a następnie wskazała najważniejsze publikacje, m.in. dotyczące histo-rii druku i handlu książek, np. BTHG (Book Trade History Group) oraz historii bibliotek, np. The Cambridge History of Libraries in Britain and Ire-land. Omówiła także projekty, m.in. Centre for the History of the Book SAP-PHIRE (Scottish Archive of Printing and Publishing History Records), serie


wydawnicze – HOBODS (History of the Book – On Demand Series), bazy danych, np. RED (The Reading Experience Database 1450–1945; baza gro-madzi materiały przedstawiające kulturowe dzieje czytania w perspektywie Wielkiej Brytanii i jej historycznego imperium).

Wolfgang Undorf przedstawił rozwój badań nad historią książki i biblio-tek w krajach skandynawskich w latach 1950–2008, prowadzonych m.in. przez uczelnie, np. Unit for Book and Library History at Lund University i towarzystwa, np. The Finnish Society of Book History, a także publiko-wanych w czasopismach i seriach wydawniczych. Uznał, że celem histo-ryka książki jest analiza i objaśnienie przekazu tekstu w sferze fi zycznej (np. projektowania publikacji, typografi i, edytorstwa, rynku książki) oraz z punktu widzenia złożonych procesów w sferze idei. Badania odnoszą się zatem z jednej strony do książki jako zabytkowego obiektu, z drugiej zaś koncentrują się na funkcjonowaniu tekstu w społecznych strukturach (róż-nych populacji, wyznaczonych np. przez strukturę wiekową, liczebność, rozmieszczenie itp.), ujmowanych także z punktu widzenia socjologii litera-tury i historii bibliotek. Do ważnych trendów zaliczył programy (np. organi-zowane przez Svensk Biblioteksförening), projekty dotyczące kulturalnego dziedzictwa, realizowane w międzynarodowej współpracy, np. HIBOLIRE (The Nordic-Baltic-Russian Network on the History of Books, Libraries and Reading) [HIBOLIRE], a także seminaria, organizowane np. przez Department of History (University of Helsinki), HIBOLIRE oraz Bibliotekę Narodową Finlandii, które zajęły się omówieniem zagadnień współczesnej historii książki i metodologii badań [50 Years]. Tę problematykę w odniesie-niu do państw basenu Morza Bałtyckiego kontynuował Viesturs Zanders. Przedstawił prace podejmowane m.in. na uniwersytetach w Uppsali i Talli-nie, a także w Wilnie (zwłaszcza periodyk „Knygotyra”). Tatjana Dolgodrova natomiast omówiła badania w zakresie historii książki w Rosji, z uwzględ-nieniem druku cyrylicą, a Johannes Frimmel krótko przedstawił proble-matykę książki w państwach Europy Centralnej (na Węgrzech, w Austrii, Czechach, na Słowacji, w Słowenii, Chorwacji, Szwajcarii i Austrii).

W drugiej części publikacji ukazano prace inicjowane przez różne instytucje książki, np. biblioteki narodowe i publiczne. Okazało się, że najczęściej podejmowano badania bibliografi czne oraz historyczne (w tym prozopografi czne, np. projekt Bibliopolis [Bibliopolis]). Książkę traktowano w nich jako część historii społecznej, rodzaj źródła, ilustrującego procesy historyczne lub jako element procesów komunikacji. Konsekwencją były badania dotyczące produkcji książki (kształtowania się branży wydawni-czej, struktury publikacji, wymogów ekonomicznych, uwarunkowań tech-nicznych itp.), jej dystrybucji (np. systemów i technik sprzedaży) oraz kon-sumpcji, w tym również kulturalnego i społecznego oddziaływania oraz jego skutków (np. czynników społeczno-kulturowych czytania, okoliczności dostępu do lektury).


Klasyczna już praca Febrva i Martina pozwala nie tylko na prześledze-nie kształtowania się problematyki historii książki, koncepcji i metodologii jej badania [por. Chartier i Riche, 1974; Cossu-Beaumont i Parfait, 2009], lecz jej lektura skłania do przeanalizowania zmian, jakie dokonały się po wprowadzeniu tego dzieła do światowego obiegu naukowego. Najogólniej ujmując, nastąpiło przesunięcie akcentu z historii społeczno-gospodarczej w stronę antropologicznej historii kultury. Zauważono, że historia książki to zwłaszcza historia lektury, historia tekstów, które są ujmowane jako fakty społeczne i kulturowe. Można przy tym analizować zjawiska najczęstsze, masowe (historia mentalności) oraz badać konkretne przypadki (mikrohi-storia). Badaniu podlegają zarówno modele, jak i praktyki lektury różnych grup czytelników (zwłaszcza w perspektywie dziejów kultury pisanej i iko-nografi i). Prace bibliografi czne i katalogowe służą także rekonstruowaniu procesów publikacji, transmisji i recepcji tekstów, a ich obieg ukazują nie tylko dane statystyczne, ale także postać, w jakiej tekst dociera do czytel-nika. Analizuje się ponadto stosunek czytającego do obrazu, słowa żywego, pisanego i drukowanego (z perspektywy systemów i środków komunika-cji, w tym elektronicznej). Bada się także wpływ postawy ciała na akt lek-tury (np. prace Norberta Eliasa). „Rewolucja dotyczy więc zarazem tech-niki reprodukcji, morfologii nośnika, jak i stosunku czytelnika do tekstu” [Rodak, 2009, s. 100].

Media elektroniczne pozwalają obecnie na dostęp do publikacji zdigi-talizowanych, a ponadto ułatwiają wieloaspektową prezentację poszczegól-nych zjawisk [por. Wilkowski, 2013]. Przykładowo różnego rodzaju relacje kształtowania się wczesnego drukarstwa obrazuje interaktywny The atlas of early printing, opracowany przez Grega Prickmana z Biblioteki Uniwer-sytetu Iowa [Atlas], który korzystał m.in. z map Febrva i Martina, umiesz-czonych w Narodzinach książki. Konieczna wydaje się również krajowa i międzynarodowa współpraca historyków książki, zwłaszcza w zakresie przygotowywania pogłębionych analiz i prac syntetycznych.

Bibliografi a

50 Years (2008), 50 Years since L’appari-tion du livre, Helsinki, 16.10.2008 [on-line]. [dostęp : 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://fi losofi a.fi /node/3899

The Atlas od early printing [online]. [do-stęp : 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://atlas.lib.uiowa.edu

Bibliopolis [online]. [dostęp : 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://www.bibliopolis.nl

Chartier R., Riche D. (1974), Le Livre: un changement de perspective. W : Faire de l`histoire. Ed. J. Le Goff, P. Nora. Paris, s. 115–136.


Cinquante (2009), Cinquante ans d’his-toire du Livre. De L’apparaition Du Livre (1958) à 2008. Bilan et projets. Ed. F. Barbier, I. Monok. Budapest.

Cossu-Beaumont L., Parfait C. (2009), Book History and African American Studies. „Transatlantica”, nr 1, s. 2–10 [online]. [dostęp : 2014-12-10]. Dostęp-ny w World Wide Web: http://trans-atlantica.revues.org/4280

Febvre L., Martin H-J. (1989), Książka ten zaczyn. „Przegląd Humanistyczny”, t. 33, nr 8/9, s. 163–190.

Febvre L., Martin H-J. (2014), Narodziny książki. Warszawa.

HIBOLIRE [online]. [dostęp : 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://www.helsinki.fi/historia/hibolire/in-dex.html

Martin H-J. (2004), Les Métamorphoses du livre. Entretiens avec Jean-Marc Chate-lain et Christian Jacob. Paris.

Rodak P. (2009), Pismo, książka, lektura. Rozmowy: Le Goff, Chartier, Hébrard, Fabre, Lejeune. Warszawa.

Rodak P. (2014), Posłowie. Narodziny książki nowoczesnej z materii druku. W: L. Febvre, H-J. Martin: Narodziny książki. Warszawa, s. 491–512.

Wells J. E. (1957), [Rec.] L’Apparition du livre by Lucien Febvre, Henri-Jean Mar-tin. „The Library Quarterly: Informa-tion, Community, Policy”, vol. 29, no. 3, s. 201–204.

Wilkowski M. (2013), Wprowadzenie do his-torii cyfrowej. Gdańsk [online]. [dostęp : 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://historiacyfrowa.ikm.gda.pl/



The book : a global history / eds. Michael F. Suarez ; H.R. Woudhuy-sen. – Oxford: Oxford University Press, 2013. – 748 p. – ISBN: 978-0-19-967941-6

Dwutomowa praca The Oxford Companion to the Book [Suarez, Woud-huysen, 2010] była wynikiem realizacji prowadzonego przez 15 lat projektu, który pod kierunkiem Michaela F. Saureza, dyrektora Rare Book School Uniwersity of Virginia, oraz H.R. Woudhuysena, rektora Lincoln College w Oxfordzie, zgromadził 398 badaczy z 27 krajów. W 2013 r. redaktorzy opublikowali nową, znacząco skróconą, wersję tej książki, pod tytułem The book. A global history. Dzieło zostało przygotowane przez 58 autorów z 15 krajów (ich listę, z krótką informacją o akredytacji i zainteresowaniach naukowych, zamieszczono na początku publikacji). Projekty wieloaspekto-wego opracowywania dziejów książki zarówno w skali globalnej, jak i w per-spektywie regionalnej z założeniem ukazywania ich w kontekście wydarzeń politycznych, społecznych oraz kulturowych, od 2011 r. podejmuje także Oxford Centre for Global History [Global History at Oxford]. Wyniki badań, z akcentowaniem interakcji między różnymi dziedzinami historii światowej, są również wydawane m.in. w serii New Oxford World History. Przygoto-wanie kompendium wiedzy z zakresu historii książki wpisywało się w tę koncepcję historiografi czną.

Opracowanie tej publikacji wymagało przede wszystkim precyzyjnego określenia przedmiotu analiz, zwłaszcza zdefi niowania pojęcia książki. Została ona potraktowana jako nośnik treści, od pierwotnych inskrypcji, tekstu utrwalonego w różnej formie (książek, czasopism, druków ulotnych) po zapis elektroniczny. Należało następnie ustalić koncepcję prezentacji róż-nych aspektów funkcjonowania pisma i druku. Perspektywa całościowego ujęcia tej problematyki zakładała opis czynników współzależnych, nie pod-porządkowanych książce jako jedynemu przedmiotowi badań. Słowo pisane i mówione potraktowano zatem jako element komunikacji kulturowej. Takie ujęcie koresponduje z defi nicją historii książki, zaproponowaną przez SHARP (Society for the History of Authorship, Reading, and Publishing), zgodnie z którą „historia książki to nie tylko książki per se: ogólnie rzecz biorąc,


dotyczy ona tworzenia, rozpowszechniania i recepcji pisma i druku, włącza-jąc gazety, czasopisma i druki ulotne. Historycy książki badają historię spo-łeczną, kulturalną [...] historię handlu książkami, praw autorskich, cenzury i wydawnictw podziemnych; dzieje publikacji poszczególnych utworów lite-rackich, ich autorów, wydawców, drukarzy [...]; rozprzestrzenianie się umie-jętności pisania i dystrybucji książek; tworzenie kanonu tekstów i politykę krytyki literackiej; biblioteki, praktyki czytelnicze i kwestie recepcji” [Cossu--Beaumont i Parfait, 2009, s. 2; przekład – J.G.].

Przytoczona defi nicja podkreśla wieloaspektowość historii książki, a zarazem wskazuje na konieczność interdyscyplinarnych badań, co dobrze oddaje struktura The Oxford Companion to the Book. Praca ta została podzie-lona na dwie zasadnicze części, w pierwszej zawarto rozdziały poświęcone książce, w drugiej – jej dziejom, ujmowanym z regionalnego punktu widze-nia. Układ problemowy bywa przyjmowany w innych opracowaniach tego typu, np. w studiach o dziejach pisma i lektury w Europie oraz Ameryce [La memoria, 2004] wydzielono w tomie pierwszym problematykę funkcjo-nowania książki, od rękopisów po zagadnienia cenzury natomiast w tomie drugim omówiono „przestrzeń książki i biblioteki”, podejmując zagadnie-nia gromadzenia, rozpowszechniania i produkcji książek. Nie zamieszczono tam natomiast analiz w skali narodowej.

Pozytywne przyjęcie The Oxford Companion to the Book [m.in. Elde-vik, 2010] skłoniło redaktorów do opracowania nowej edycji, z odmienną okładką (zob. il. 1), adresowanej (jak to wyszczególniono w przedmowie) do środowiska akademickiego, bibliotekarzy, antykwariuszy i innych osób zainteresowanych podejmowanymi w niej zagadnieniami (istotna była także jej znacząco niższa cena).

W pracy The book. A global history przestrzeń i czas, dwie podsta-wowe struktury historii, zostały wykorzystane nie tylko do analiz dziejów książki w konkretnej epoce, ale do ukazania ich jako pewnego procesu. Wyszczególniono część problemową (thematic studes) oraz część opisującą dzieje książki w poszczególnych regionach i państwach (regional and natio-nal histories of the book). Każdy rozdział zaraz po tytule zawiera ponadto wyszczególnione podrozdziały, a na końcu – bibliografi ę, w zamierzeniu autorów prezentującą aktualny stan wiedzy. Dodano także schematy i ilu-stracje, ułatwiające odbiór omawianych treści. Przyjęta koncepcja umożli-wia potraktowanie poszczególnych opracowań jako niezależnych, zamknię-tych całości. Poszukiwanie interesujących czytelnika zagadnień ułatwia ponadto indeks rzeczowy, rejestrujący nazwiska (z uwzględnieniem dat bio-grafi cznych), nazwy instytucji oraz tytuły druków (w pisowni narodowej).

W części pierwszej badania tematyczne odnosiły się do kwestii rozwoju pisma i druku (systemy pisma, rękopisy, „europejska rewolucja druku”, technologie i ekonomia druku, druki ulotne), fi zycznej postaci książki (papier, ilustracje, oprawy, książka elektroniczna), problematyki jej udo-


stępniania (cenzura, własność intelektualna, prawa autorskie), historii książki (w świecie antycznym, Bizancjum, europejskim średniowieczu), a także bardziej szczegółowych zagadnień: książka jako symbol, „święte księgi” różnych religii, rękopisy i druki żydowskiej proweniencji, drukar-stwo misyjne, książki dla dzieci, edytorstwo.

W części drugiej omówiono dzieje książki na świecie, od państw Europy Zachodniej i Środkowo-Wschodniej, przez Bałkany, kraje bałtyckie, po Stany Zjednoczone, Afrykę, Antypody, Amerykę Południową i Azję. W uję-ciu historycznym dokładniej przedstawiono historię książki w Brytanii (w trzech rozdziałach, w układzie chronologicznym od ok. 1475 r. do XX w.), Irlandii, Francji, następnie w krajach Beneluxu, w Niemczech, Szwajcarii, w państwach nordyckich i na Półwyspie Iberyjskim, we Włoszech, nowożyt-nej Grecji, Austrii, na Węgrzech, w Czechach (wraz ze Słowacją) i w Polsce, kolejno także w krajach bałtyckich, następnie w Rosji (łącznie z Ukrainą, Białorusią) i na Bałkanach.

Dzieje książki na innych kontynentach omówiono z podziałem na Afrykę, świat islamu, subkontynent indyjski, historię książki w Chinach, Korei, Japonii, w Południowo-Wschodniej Azji, Australii, Nowej Zelandii, Ameryce Łacińskiej (od czasów Inków), Kanadzie, Ameryce (od okresu kolo-nizacji) oraz na Karaibach i Wyspach Bermudzkich (ten rozdział dodano w obecnej edycji). Redaktorom chodziło nie tylko o ukazanie problema-tyki rozwoju książki na danym terenie, ale także o zaprezentowanie roz-

Il. 1. Okładka The book : a global history / eds. Michael F. Suarez ; H. R. Woudhuysen. – Oxford : Oxford University Press, 2013


przestrzeniania się wiedzy z perspektywy wielu narodów, z przekroczeniem w ten sposób tradycyjnych granic państw.

O powodzeniu tego zamierzenia można się częściowo przekonać, ana-lizując rozdział poświęcony historii książki w Polsce (s. 470–479). Podzie-lono go na siedem punktów. Omówiono w nich najpierw pierwsze skryp-toria, a następnie w kontekście kształtowania się intelektualnej kultury państwa Jagiellonów, wprowadzenie i rozwój drukarstwa do roku 1600. Wymieniono przy tym drukarzy krakowskich, a także typografi e na usłu-gach reformacji. Jeden akapit poświęcono na ukazanie relacji między Rzeczypospolitą a kulturą Europy w XVI i XVII w. Wskazano ponadto główne gatunki publikowanego piśmiennictwa oraz relacje z drukar-stwem zachodnim. Równie skrótowo potraktowano XVII i XVIII stulecie. Przedstawiono jednak główne ośrodki typografi czne, a także wspomniano o fundacji Biblioteki Załuskich, pracach KEN i pierwszych czasopismach. Następnie ukazano sytuację książki pod zaborami, a także dziewiętna-stowieczne publikacje zagraniczne. Ostatni z poruszanych problemów odnosił się do książki w XX w. Dane statystyczne wykorzystano tu do przedstawienia produkcji książki po odzyskaniu niepodległości, zwrócono następnie uwagę na straty wojenne, a także polityczne i ekonomiczne uwarunkowania druku i rozpowszechniania publikacji po 1946 r. Odręb-nie zasygnalizowano niezależny obieg książki, a rozważania zakończyła skrótowa informacja o współczesnym rynku książki i globalnych trendach w tej dziedzinie w XXI w. Autorka, Janet Zmroczek, jest kierownikiem działu europejskich zbiorów British Library, specjalizuje się w badaniach obecnych tam polskich kolekcji, a także dziejów Polonii w dziewiętnasto-wiecznej Anglii. Rozdział opracowała, polecając cztery publikacje: Ency-klopedię wiedzy o książce, Polskie drukarstwo Janusza Sowińskiego oraz dwie prace autorstwa (i współautorstwa) Barbary Bieńkowskiej: Książka na przestrzeni wieków oraz Books in Poland. Obecnie rozdział przypo-mina rozbudowane hasło w encyklopedii, co być może wynika z przyjętych założeń edytorskich publikacji.

The book. A global history (reklamowana jako „wprowadzenie do wszyst-kich aspektów książki od czasów antycznych do dzisiaj”) skłania do roz-ważenia koncepcji przygotowywania kompendiów o tak szerokim zasięgu chronologicznym i terytorialnym. Z jednej strony czytelnik dysponuje jed-nym, wieloaspektowym opracowaniem, co podkreślają autorzy recenzji [Wilson, 2013]. Z drugiej jednak musi się liczyć ze skrótowością prezentacji poszczególnych zagadnień, głównie z problemem ich aktualności, zwłasz-cza w odniesieniu do zjawisk bieżących. W porównaniu z rokiem 2010, do edycji o cztery lata późniejszej dodano rozdziały poświęcone cenzurze, wła-sności intelektualnej, a przede wsystkim uaktualniono omówienie książki elektronicznej [The Electronic Book, 2014], co wskazuje na taką dynamikę zmian, na którą odpowiedzią nie może być jedynie publikacja tradycyjna.


W tej sytuacji być może warto byłoby rozważyć przygotowanie historii książki w ujęciu problemowym, o zasięgu chronologicznym ograniczonym datą produkcji starych druków (czyli 1800 r.) lub datą książki drukowanej ręcznie (1840 r.). Pełne, wieloaspektowe i interdyscyplinarne opracowanie dziejów książki wymagałoby najpewniej wykorzystania co najmniej możliwo-ści książki konwergencyjnej (zwłaszcza dostępu do zdigtalizowanych obiek-tów światowego dziedzictwa kulturalnego, w tym wystaw i fi lmów). Innym rozwiązaniem mogłoby być przygotowanie publikacji w rzeczywistości wirtu-alnej (Web. 3.0), dostępnej tak dla autorów (co ułatwiłoby integrację środo-wiska historyków książki oraz wzajemne kontakty i współpracę w grupach problemowych i dyskusyjnych, zapewniło dostęp do aktualnej literatury przedmiotu itp.), jak i wszystkich osób zainteresowanych tą problematyką.

Bibliografi a

Cossu-Beaumont L., Parfait C. (2009), Book History and African American Stud-ies. „Transatlantica”, No 1, s. 2-10 [on-line]. [dostęp: 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://transatlan-tica.revues.org/4280

Eldevik B.E. (2010), [Rev.] The Oxford Companion to the Book eds. Michael F. Suarez S.J. and H.R. Woudhuysen. „Theological Librarianship”, Vol. 3, No. 2, s. 54–56.

Gardiner E., Musto R.G. (2014), The Elec-tronic Book, in: The Oxford Companion to the Book [online]. [dostęp : 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://www.wsj.com/articles/SB10001424052748704187204575102110426333220

Global History at Oxford [online]. [dostęp: 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://global.history.ox.ac.uk/.

La memoria, 2004, La memoria de los li-bros. Estudios sobre la historia del escri-to y de la lectura en Europa y América. Salamanca.

Suarez M.F., Woudhuysen H.R. (eds.), (2010), The Oxford Companion to the Book. New York.

Wilson T. (2013), [Rev.] The book: a global history eds. Michael F. Su-arez, H.R. Woudhuysen. Oxford [on-line]. [dostęp : 2014-12-10]. Dostępny w World Wide Web: http://www.infor-mationr.net/ir/reviews/revs491.html

169WYDARZENIA

Młoda Książka – Oświęcim, centrum literatury dziecięcej

Celem spotkania, określanego mianem „niekonferencja”, które odbyło się 8 października 2014 r., było upowszechnienie dobrych pomysłów i praktyk zwiększających prestiż i oddziaływanie bibliotek i bibliotekarzy w środowisku lokalnym oraz inspirowanie bibliotekarzy do podejmowania nowych wyzwań.

Gospodarz spotkania, Miejska Biblioteka Publiczna im. Ł. Górnickiego Galeria Książki w Oświęcimiu, miała możliwość zaprezentowania swojej działalności w zakresie promocji czytelnictwa wśród najmłodszych czytelni-ków. Wydarzenie zaowocowało włączeniem do działań osób ze środowiska naukowego, Rady Programowej Centrum Literatury Dziecięcej oraz Jury Ogólnopolskiej Nagrody Literackiej im. K. Makuszyńskiego.

„Młoda Książka” adresowana była do bibliotekarzy praktyków, którym leży na sercu podnoszenie jakości pracy rodzimych placówek. W n iekon-ferencji uczestniczyli również nauczyciele akademiccy, dało to szansę na wymianę wiedzy i doświadczeń między przedstawicielami różnych grup oraz umożliwiło szerokie spojrzenie na poruszane kwestie.

Pierwsza część spotkania poświęcona była prezentacji wybranych dzia-łań organizowanych wokół literatury dla młodych, natomiast druga pozwa-lała na korzystanie z wiedzy ekspertów i wymianę doświadczeń.

Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich w ramach Programu Rozwoju Bibliotek jest organizatorem programu grantowego „Wizyta za jeden uśmiech. Przyjedź, zobacz, działaj”. Realizatorem przedsięwzięcia jest Fun-dacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego.

Źródło: http://www.sbp.pl/wizyty/opis/?cid=11806Marta Kunicka

Kultura czytelnicza młodego pokolenia

W dniach 16–17 października miało miejsce spotkanie badaczy i prak-tyków kultury czytelniczej dzieci i młodzieży. Organizatorami konferen-cji była Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Łódzkiego oraz Muzeum Miasta Łodzi. Ta cykliczna inicjatywa stała się miejscem wymiany myśli, podczas którego zaprezentowano stan najnow-szych badań nad wybranymi elementami kultury literackiej dzieci i mło-dzieży oraz dobrych praktyk w zakresie jej krzewienia. Udział w spotka-niu prelegentów z wielu krajów pozwalał na spojrzenie globalne, jakiego


wymaga współczesna kultura stojąca w obliczu zacierania się dystansu między narodami i systemami kultury.

Szczegółowe wystąpienia poświęcone były, między innymi, przeglądowi literatury i stanu badań nad wybranymi elementami kultury czytelniczej dzieci i młodzieży na początku XXI w., jak również wpływowi mediów na kształtowanie młodego pokolenia. Odnotowano fakt konkurencyjności innych mediów w opozycji do książki, ich powszechność i wszechobecność. Nowoczesne technologie, które towarzyszą człowiekowi na każdym kroku, również mogą stać się elementami pomocnymi w celu zachęcania młodego pokolenia do sięgnięcia po lekturę. Za takie uważa się również różnora-kie działania promocyjne bibliotek, jak organizowanie świąt związanych z książką czy rodzimą placówką, spotkań autorskich i innych. Ich celem jest przede wszystkim inicjowanie rozwoju kultury czytelniczej dzieci. Zwrócono uwagę na działania bibliotek obejmujące dzieci z różnymi dys-funkcjami (m. in. dysleksja i dysortografi a).

Źródło: http://www.konfkbin.uni.lodz.pl/index.php/pl/Marta Kunicka

Książka obrazkowa

Książka obrazkowa od kilkunastu lat przeżywa renesans. Dlatego też bibliotekarze z kilkudziesięciu krajów opracowują listę polecanych przez siebie najlepszych książek obrazkowych. Projekt The Word thro-ugh Picture Book jest inicjowany od trzech lat i administrowany przez Sekcję Bibliotek Dziecięcych IFLA oraz wspomagany przez analogiczną sekcję IBBY. W sierpniu 2012 swoje kolekcje najpiękniejszych książek obrazkowych przedstawiło 30 krajów. Polska przystąpiła czynnie do pro-jektu w 2014 r.

Każdy uczestnik projektu, dokonując wyboru, kieruje się określonymi kryteriami, np. dostępnością tytułu na rynku, wysokim standardem edy-torskim, nowatorskim podejściem do formy i ilustracji oraz przesłaniem, oczywiście pozytywnym. Dzięki darom wydawców, mocno zaangażowa-nym w przesłanie całej inicjatywy, z ogłoszonych list powstały kolekcje wystawowe, które mogą być wypożyczane przez kraje należące do pro-jektu. Bazą tych kolekcji są biblioteki narodowe Francji i Japonii.

Polska kolekcja książek obrazkowych składa się głównie z publikacji nagrodzonych w konkursie „Książka Roku Polskiej Sekcji IBBY” oraz lau-reatów innych nagród branżowych.

Pełna lista polecanych polskich tytułów wygląda następująco:1. Jan Bajtlik, Auto, Dwie Siostry2. Iwona Chmielewska, Cztery zwykłe miski, Format

171WYDARZENIA

3. Maria Ekier, Kocur mruży ślepia złote, Hokus Pokus4. Marta Ignerska, Alfabet, Znak5. Aleksandra i Daniel Mizielińscy, Miasteczko Mamoko, Dwie siostry6. Joanna Olech, Egdar Bąk, Kto ty jesteś?, Wytwórnia7. Paweł Pawlak, Czarostatki i parodzieje, Tatarak8. Janusz Stanny, O malarzu rudym jak cegła, Wytwórnia9. Józef Wilkoń, Psie życie, Hokus Pokus

10. Aleksandra Woldańska-Plocińska, Pierwsze urodziny Prosiaczka, Czerwony Konik

Źródło: http://www.instytutksiazki.pl/wydarzenia,aktualnosci,31867,najlepsze-ksiazki-obrazkowe-swiata.html ; http://www.ibby.pl/?p=2159

Izabela Jurczak

Nagroda Literacka Unii Europejskiej 2015

Nagroda Literacka Unii Europejskiej została zainicjowana w 2009 r., a jej celem jest wyróżnienie i promowanie wschodzących talentów literac-kich, mających w swoim dorobku 2–4 publikacje (beletrystyka). W kon-kursie biorą udział dzieła autorów z krajów uczestniczących w programie Kultura UE. Laureaci zostają wybrani spośród przedstawicieli 12 krajów w cyklu trzyletnim. Organizatorem konkursu jest konsorcjum utworzone przez Europejską Federację Księgarzy, Radę Pisarzy Europejskich oraz Sto-warzyszenie Wydawców Europejskich.

W 2015 r. autor z Polski zostanie laureatem tej nagrody po raz trzeci. Nad pracami polskiego Jury Nagrody czuwa Polska Izba Książki. W skład tegorocznego Jury wchodzą: Jakub Bułat (księgarnio-kawiarnia Tarabuk), prof. Anna Nasiłowska (Stowarzyszenie Pisarzy Polskich), Michał Nogaś (Program III Polskiego Radia) oraz Małgorzata Skowrońska (Polska Izba Książki) jako przewodnicząca Jury.

W 2009 r. pierwszym polskim laureatem tej nagrody był Jacek Dukaj nagrodzony za powieść Lód (Wydawnictwo Literackie). Z kolei rok 2012 był szczęśliwy dla Piotra Pazińskiego, który został nagrodzony za Pensjonat (Wydawnictwo Nisza).

Ogłoszenie listy laureatów będzie miało miejsce podczas Targów Książki w Londynie w kwietniu 2015 r., natomiast uroczysta gala wręczenia odbę-dzie się w czerwcu w Brukseli przy udziale największych osobistości ze świata kultury i polityki europejskiej. Oczywiście wszyscy laureaci otrzy-mają nagrodę fi nansową, ale przede wszystkim – oni i ich dzieła – zyskają promocję o charakterze międzynarodowym na całą Europę (Targi Książki we Frankfurcie, Targi Książki w Londynie, festiwal Passa Porta w Bruk-


seli) oraz świat. Dodatkowo wyróżnieni autorzy (bądź ich wydawcy) mają ponadto pierwszeństwo w ubieganiu się o dofi nansowanie na tłumaczenia ze środków unijnych.

Źródło: http://www.pik.org.pl/upload/fi les/Newsletter%20PIK%2021.2014%20public.pdf ; http://www.ksiazka.net.pl/index.php?id=4&tx_ttnews%5Btt_news%5D=21215&tx

_ttnews%5BbackPid%5D=4&cHash=299a5d2c1c Izabela Jurczak

Dyskryminacja e-booków

O dyskryminacji e-booków mówi się nie od dziś. Według obowiązują-cej dyrektywy z 2006 r. UE traktuje e-booki nie jak książki, a jak usługi elektroniczne i w związku z tym nakazuje stosować wyższy (czyli w Pol-sce 23-procentowy) podatek VAT, zamiast VAT-u obniżonego. O zmianę sytuacji od dłuższego czasu starają się środowiska wydawców europejskich oraz niektórych rządów państw członkowskich.

Podczas Frankfurckich Targów Książki w 2014 r. pojawiła się i zaczęła żyć własnym bytem w mediach społecznościowych inicjatywa walki o obni-żenie podatku VAT na e-booki. Kampanię #unlibroèunlibro (a book is a book) rozpoczęło Stowarzyszenie Wydawców Włoskich z poparciem wło-skiego ministra kultury – Diego Franceschini.

W kampanii #unlibroèunlibro mogą brać udział wszyscy, którzy chcą walczyć z dyskryminacją e-booków. Można do niej dołączyć przekazując na pośrednictwem Twittera i Facebooka następującą wiadomość:

http://www.pik.org.pl/komunikaty/296/europa-mowi-nie-dyskryminacji-e-bookow-kampania-unlibroeunlibro-a-book-is-a-book

Czy ta inicjatywa branży wydawniczej i samych czytelników coś pomoże? Odpowiedź na to pytanie przyniesie 2015 r.

Źródło: http://www.pik.org.pl/upload/fi les/Newsletter%20PIK%2021.2014%20public.pdf ; http://autorzy365.pl/europa-mowi-nie-dyskryminacji-e-bookow_a1327

Izabela Jurczak

Obowiązkowy Egzemplarz Biblioteczny

5 grudnia 2014 r. odbyło się spotkanie prof. Małgorzaty Omilanowskiej Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego z interesariuszami zmiany roz-porządzenia o obowiązkowym egzemplarzu bibliotecznym.

173WYDARZENIA

Przyjęte ustalenia dotyczą redukcja liczby drukowanych egzempla-rzy obowiązkowych w następujący sposób: po 2 do Biblioteki Narodowej i Biblioteki Jagiellońskiej oraz 1 egzemplarz regionalny, kierowany do biblio-tek publicznych przygotowujących bibliografi e regionalne. Pozostałe biblio-teki z listy dotychczas uprawnionych uzyskają zagwarantowany dostęp do nowości wydawniczych poprzez System Academica Biblioteki Narodowej. Dostęp ten umożliwiałby korzystanie z wydawnictw na warunkach odczytu na miejscu w bibliotece przez jednego użytkownika. Spotkanie to – zda-niem przedstawicieli środowiska bibliotekarskiego – nie przyniosło jasnego obrazu projektu nowego rozporządzenia (rozbieżności w rozumieniu dedy-kowanego komputera w celu dostępu do elektronicznej wersji egzemplarza obowiązkowego oraz zarzuty pewnych ograniczeń Systemu Academica). Nie podano żadnych terminów dalszych konsultacji, w związku z tym sprawa projektu zmian pozostaje otwarta, a obowiązek egzemplarza obowiązko-wego będzie realizowany w oparciu o dotychczasowe rozporządzenie.

Źródło: http://www.pik.org.pl/upload/fi les/Newsletter%20PIK%2021.2014%20public.pdf ; http://www.ebib.pl/?p=3992#more-3992

Izabela Jurczak

RECENZENCI WSPÓŁPRACUJĄCY Z REDAKCJĄ W 2014 ROKU

WIESŁAW BABIK – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

SABINA CISEK – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

JOLANTA DZIENIAKOWSKA – Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce

MAŁGORZATA FEDOROWICZ-KRUSZEWSKA – Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

MAREK INGLOT – Pontifi cia Università Gregoriana, Roma

ARTUR JAZDON – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

MARIA JUDA – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin

WOJCIECH KĘDER – Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków

MAŁGORZATA KISILOWSKA – Uniwersytet Warszawski, Warszawa

OLGA KOLOSOVSKA – Львівський національний університет ім. Івана Франki, Львив

JANUSZ KOSTECKI – Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków

NIGEL MACARTNEY – Research and Development Dept. at the British Library, London (retired direktor)

MARIA MAŚLANKA-SORO – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

DAIVA NARBUTIENÉ – Lietuvos Mokslu Akademijos Vrublevskių Biblioteka, Vilnius

JANUSZ PEZDA – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

MARIA PIDŁYPCZAK-MAJEROWICZ – Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków (prof. em.)

MARIA PRZASTEK-SAMOKOWA – Uniwersytet Warszawski, Warszawa

MAGDALENA PRZYBYSZ-STAWSKA – Uniwersytet Łódzki, Łódź

RIMANTAS SLIUZINSKAS – Klaipėdos universitetas, Klaipėda

EWA TEODOROWICZ-HELLMAN – Stockholms universitet, Stockholm

JOANNA TYMKIEWICZ – Politechnika Śląska, Gliwice

WACŁAW WALECKI – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

ANDRZEJ WAŁKÓWSKI – Uniwersytet Łódzki, Łódź

RAFAŁ WITKOWSKI – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

BRONISŁAWA WOŹNICZKA-PARUZEL – Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

CARLO VECCE – Università L’Orientale, Napoli

ZBIGNIEW ŻMIGRODZKI – Uniwersytet Śląski, Katowice (prof. em.)

BIBLIOTEKA AWF W KATOWICACH

MATERIAŁY • ZBIORY • WYDARZENIA

INFORMACJE • 176NOWOŚCI W ZBIORACH • 183WYDAWNICTWA AWF • 199

ZESTAWIENIE PRAC DOKTORSKICH OBRONIONYCHW 2014 ROKU W AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGO IM. JERZEGO KUKUCZKI W KATOWICACH

BŁAŻEJEWSKI G.: Uczestnictwo w kul-turze fi zycznej jako przeciwdziałanie mar-ginalizacji społecznej osób niepełnospraw-nych. Katowice : AWF, 2013. Promotor: dr hab. Wojciech J. Cynarski prof. UR. Sygn. D – 208

CZERNECKI R.: Wpływ diety ketogennej na zdolności wysiłkowe kolarzy górskich. Katowice : AWF, 2014. Promotor: prof. dr hab. Adam Zając. Sygn. D – 204

GOŁAŚ A.: Analiza biomechaniczna wy-ciskania leżąc. Katowice : AWF, 2013. Pro-motor: dr hab. Henryk Król prof. nadzw. AWF. Sygn. D – 196

MOLICKA D.: Aktywność fi zyczna a postawa ciała młodzieży gimnazjalnej z uwzględnieniem kompleksu lędźwiowo--miedniczno-biodrowego. Katowice : AWF, 2013. Promotor: dr hab. Edward Saulicz prof. nadzw. AWF Katowice. Sygn. D – 199

NAWRAT-SZOŁTYSIK A.: Aktywność ruchowa a osteoporoza pensjonariuszek wybranych domów pomocy społecznej na Górnym Śląsku. - Katowice : AWF, 2013.

Promotor: prof. dr hab. n. med. Józef Opa-ra. Sygn. D – 201

NAWROCKA A.: Aktywność fi zyczna a wybrane parametry sprawności funkcjo-nalnej kobiet po 60. roku życia w kontek-ście zaleceń prozdrowotnych. Katowice : AWF, 2013. Promotor: dr hab. Władysław Mynarski prof. nadzw. AWF. Sygn. D - 198.

NOWAK K.: Stopień upośledzenia chodu pacjentów po zabiegach alloplastyki całko-witej stawu kolanowego lub biodrowego. Katowice : AWF, 2014. Promotor: dr hab. Bogdan Bacik prof. nadzw. AWF Katowice. Sygn. D – 206

OLSZA W.: Wartość diagnostyczna kry-teriów selekcji młodych tenisistów w świe-tle analizy dyskryminacyjnej. Katowice : AWF, 2013. Promotor: dr hab. Zbigniew Waśkiewicz prof. nadzw. AWF Katowice. Sygn. D – 205

PLANETA K.: Wpływ wysiłku wytrzy-małościowego na zmiany stężenia hormo-nów o działaniu anabolicznym i katabo-licznym mężczyzn. Katowice : AWF, 2013.

177INFORMACJE

Promotor: dr hab. Aleksandra Żebrowska prof. nadzw. AWF. Sygn. D – 195

PRZEDNOWEK K.: Metody sztucznej inteligencji oraz regularyzowane modele liniowe w optymalizacji obciążeń treningo-wych w biegu na 400 m przez płotki. Kato-wice : AWF, 2014. Promotor: prof. dr hab. Janusz Iskra. Sygn. D – 203

SIKORA M.: Wpływ aktywności fi zycz-nej na homeostazę glukozy dzieci i młodzie-ży chorych na cukrzycę typu 1. Katowice : AWF, 2013. Promotor: dr hab. Aleksandra Żebrowska prof. nadzw. AWF. Sygn. D – 200

STANIEK M.: Budowa somatyczna i sprawność fi zyczna dzieci przedszkol-nych. Katowice : AWF, 2014. Promotor: dr hab. Krystyna Górna-Łukasik prof. nadzw. AWF Katowice. Sygn. D – 207

SZCZUDŁO M.: Czynniki determinujące wybór sportowo-rekreacyjnych form ak-tywności ruchowej studentów Uniwersyte-tu Rzeszowskiego. Katowice : AWF, 2013. Promotor: dr hab. Wojciech Czarny. Sygn. D – 197

TRUCHAN R.: Prędkość biegu bram-karzy piłki nożnej na różnym poziomie zaawansowania sportowego. Katowice : AWF, 2013. Promotor: dr hab. Zbigniew Waśkiewicz prof. nadzw. AWF Katowice. Sygn. D – 202

WĄSOWICZ W.: Preferencje sportowo--rekreacyjne młodzieży 15-16-letniej na Górnym Śląsku. Katowice : AWF, 2013. Promotor: prof. dr hab. Karel Fromel. Sygn. D – 194

AKTUALNY WYKAZ CZASOPISM DOSTĘPNYCHW BIBLIOTECE GŁÓWNEJ AWFIM. JERZEGO KUKUCZKI W KATOWICACH

Czasopisma zagraniczne1. Acta Universitatis Carolinae. Kinan-

thropologica2. Acta Gymnica3. Aktiv Laufen4. Archives of Physical Medicine and Re-

habilitation5. Exercise and Sport Sciences Reviews 6. Exercitatio Corpolis – Motus – Salus7. Fiziceskaa Kultura v Skole8. Fussballtraining 9. Gait & Posture

10. International Journal of Sports Medicine11. JOPERD - Journal of Physical Educa-

tion, Recreation and Dance12. Journal of Science and Medicine in Sport13. Journal of Sport and Tourism + on-line14. Lab Times15. Leichtathletik 16. Leichtathletiktraining 17. Manuelle Medizin18. Marketing Science19. Medicine & Science In Sports Exercise20. Olympisches Feuer 21. Physio Active22. Physio Science23. Pt Zeitschrift fur Physiotherapeuten24. Research Quarterly for Exercise and

Sport25. Science 26. Swimming World Magazine

27. Telesna Kultura 28. Teoria i Praktika Fiziceskoj Kultury 29. University Sports Magazine

Czasopisma polskie

I. BIBLIOTEKOZNAWSTWO. INFORMA-CJA NAUKOWA. BIBLIOGRAFIA

1. Bibliografi a Bibliografi i Polskich2. Bibliotekarz3. Bibliotheca Nostra4. Polska Bibliografi a Bibliologiczna 5. Przegląd Biblioteczny6. Rocznik Biblioteki Narodowej 7. Zagadnienia Informacji Naukowej

II. NAUKI EKONOMICZNE. ZARZĄDZA-NIE. SOCJOLOGIA. PRACA. STATYSTYKA

1. Auxilium Sociale Novum2. Brief3. Controlling i Rachunkowość Zarządcza4. Ekonomista5. Health Problems of Civilization6. Logistyka7. Marketing i Rynek8. Marketing w Praktyce9. Nowe Zarządzanie Kryzysowe w Prak-

tyce (pozycja wymiennokartkowa)10. Organizacja i Kierowanie11. Personel i Zarządzanie12. Praca i Nauka za Granicą

179INFORMACJE

13. Problemy Jakości14. Przegląd Organizacji15. Przegląd Polsko-Polonijny16. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej

Polskiej17. Rocznik Statystyczny Województwa

Śląskiego18. Rozprawy Społeczne19. Scientifi c Journal. Service Management20. Studia Periegetica. Zeszyty Naukowe

WWSTiZ w Poznaniu21. Studia Socjologiczne22. Szkolnictwo Wyższe : informator sta-

tystyczny (tylko dostęp elektroniczny)23. Turystyka (seria Informacje i Opraco-

wania Statystyczne) (tylko dostęp elek-troniczny)

24. Zeszyty Historyczne AWF we Wrocławiu25. Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Pro-

blemy Turystyki / US26. Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Pro-

blemy Usług / US27. Zeszyty Naukowe MWSE w Tarnowie28. Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula

III. NAUKA. EDUKACJA. PEDAGOGIKA. SZKOLNICTWO

1. Academia : magazyn PAN2. Akademicki Przegląd Sportowy3. Auxilium Sociale Novum4. Biuletyn Akademii Obrony Narodowej5. Chowanna6. Deutsch Aktuell7. Edukacja Ustawiczna Dorosłych8. English Matters9. Eunomia : miesięcznik raciborskiej

PWSZ10. Forum Akademickie11. Homines Hominibus. Zeszyty Nauko-

we WSPiA w Poznaniu12. Komputer Świat 13. Nauka14. Nauka i Szkolnictwo Wyższe15. Nowa Szkoła16. Prawa Dziecka17. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze18. Rekord : pismo AWF w Katowicach19. Rocznik Pedagogiczny20. Rozprawy Społeczne

21. Sekrety Nauki22. Studies in Sport Humanities / AWF

Kraków23. Szkolnictwo Wyższe : informator sta-

tystyczny 24. Szkoła Specjalna25. Świat Nauki26. Wiedza i Życie27. Zeszyty Historyczne AWF we Wrocławiu

IV. WOJSKO. OBRONNOŚĆ1. Bezpieczeństwo2. Biuletyn Akademii Obrony Narodowej3. Nowe Zarządzanie Kryzysowe w Prak-

tyce (pozycja wymiennokartkowa)4. Przegląd Obrony Cywilnej5. Wiedza Obronna

V. NAUKI BIOLOGICZNE. EKOLOGIA. ANTROPOLOGIA. BIOCHEMIA

1. Anthropological Review2. Antropomotoryka3. Aura4. Biology of Sport5. Human Movement

VI. MEDYCYNA. HIGIENA.REHABILITACJA

1. Acta Balneologica2. Aktywność Ruchowa Ludzi w Różnym

Wieku3. Baltic Journal of Health and Physical

Activity4. Ból5. Fizjoterapia6. Fizjoterapia Polska7. Food Forum8. Health Problems of Civilization9. Journal of Physical Education & He-

alth. Social Perspective10. Kardioprofi l11. Medicina Sportiva12. Medicina Sportiva Practica13. Medycyna Manualna14. Medycyna Sportowa15. Ortopedia, Traumatologia i Rehabilitacja16. Pediatria Polska17. Polish Journal of Rehabilitation Rese-

arch

180 BIBLIOTEKA AWF W KATOWICACH. MATERIAŁY. ZBIORY. WYDARZENIA

18. Polski Merkuriusz Lekarski19. Postępy Rehabilitacji20. Praktyczna Fizjoterapia & Rehabilitacja21. Przegląd Medyczny UR i NIL w War-

szawie22. Rehabilitacja Medyczna23. Rehabilitacja w Praktyce24. Roczniki PZH25. Sport Paraolimpijski26. Sport Paraolimpijski : biuletyn Pol-

skiego Związku Niepełnosprawnych27. Studia Medyczne28. Terapia : uzależnienia i współuzależ-

nienia29. Zdrowie, Kultura Zdrowotna, Edukacja30. Zeszyty Naukowe. Wychowanie Fizycz-

ne i Fizjoterapia / PO31. Żyjmy Dłużej

VII. WYCHOWANIE FIZYCZNE. SPORT. KULTURA FIZYCZNA. KULTURYSTYKA

1. Akademicki Przegląd Sportowy 2. Aktywność Ruchowa Ludzi w Różnym

Wieku3. Antropomotoryka4. Asystent Trenera5. Baltic Journal of Health and Physical

Activity6. Biblioteczka Piłki Nożnej7. Biology of Sport8. Biuletyn Sekcji Historii PTNKF9. Body Life10. Cross

11. Góry : górski magazyn sportowy12. Handball Polska13. Human Movement14. IDO Movement for Culture15. Jeżyk : biuletyn informacyjny Stowa-

rzyszenia Olimpiady Specjalne Polska16. Journal of Human Kinetics17. Journal of Physical Education & He-

alth. Social Perspective18. Kronika / AWF Poznań19. Kultura Fizyczna20. Kulturystyka i Fitness21. Lekkoatleta22. Magazyn Rowerowy23. Magazyn Trenera

24. Medicina Sportiva25. Medicina Sportiva Practica26. Medycyna Sportowa27. Physical Culture and Sport. Studies

and Research28. Piłka Nożna : tygodnik29. Piłka Nożna - Trening30. Polish Journal of Sport & Tourism /

AWF Warszawa. ZWWF Biała Podlaska31. Polska Siatkówka32. Prace Naukowe AJD w Częstochowie.

Kultura Fizyczna33. Prawo Sportowe (pozycja wymienno-

kartkowa)34. Przegląd Sportowy35. Rocznik Naukowy / AWFiS Gdańsk36. Roczniki Naukowe WSWFiT w Białym-

stoku37. Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu 38. SKI: magazyn dla narciarzy39. Sport40. Sport dla Wszystkich41. Sport Paraolimpijski42. Sport Paraolimpijski : biuletyn Pol-

skiego Związku Niepełnosprawnych43. Sport Wyczynowy44. Studies in Sport Humanities / AWF

Kraków45. Trainer46. Trends in Sport Sciences47. Trener48. Wychowanie Fizyczne i Sport49. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne50. Zdrowie, Kultura Zdrowotna, Edukacja51. Zeszyty Metodyczno-Naukowe / AWF

Katowice52. Zeszyty Naukowe. Prace Instytutu

Kultury Fizycznej / US53. Zeszyty Naukowe. Wychowanie Fi-

zyczne i Fizjoterapia / PO54. Zeszyty Naukowe WSKFiT / Pruszków55. Żagle56. Żyjmy Dłużej

VIII. KRAJOZNAWSTWO. TURYSTYKA. REKREACJA

1. Aura2. Cross3. Folia Turistica

181INFORMACJE

4. Góry : górski magazyn sportowy5. Hotelarz6. National Geographic Polska7. Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Ta-

trzańskiego8. Physical Culture and Sport. Studies

and Research 9. Płaj

10. Problemy Turystyki i Hotelarstwa11. Problemy Turystyki i Rekreacji / SGTiR12. Roczniki Naukowe WSWFiT w Białym-

stoku13. Rynek Turystyczny14. Studia Periegetica : zeszyty naukowe

WWSTiZ w Poznaniu15. Sudety16. Taternik17. Turystyka (seria: Informacje i Opraco-

wania Statystyczne)18. Turystyka i Rekreacja / AWF Warszawa19. Turyzm20. Wiadomości Turystyczne21. Wierchy22. Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Pro-

blemy Turystyki / US23. Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Pro-

blemy Usług/ US

24. Zeszyty Naukowe. Turystyka i Rekre-acja / PO

25. Zeszyty Naukowe WSHiT w Częstocho-wie

26. Zeszyty Naukowe WSKFiT / Pruszków27. Zeszyty Naukowe WSTiJO w Warsza-

wie. Turystyka i Rekreacja

IX. DZIENNIKI, TYGODNIKI, MIESIĘCZNI-KI - OGÓLNE

1. Auto Motor i Sport2. Auto Świat3. Do Rzeczy4. Dziennik Gazeta Prawna5. Polska Dziennik Zachodni6. Focus7. Forum 8. Gazeta Wyborcza9. Newsweek Polska

10. Polityka11. Rzeczpospolita12. Sukces13. Uważam Rze14. Wprost

BAZY DANYCH DOSTĘPNE W BIBLIOTECE GŁÓWNEJ AWF IM. JERZEGO KUKUCZKI W KATOWICACH

Bazy własne biblioteki:

PROLIBObejmuje całość zbiorów zgromadzo-nych w Bibliotece Głównej Akademii Wychowania Fizycznego.

BIBLIOGRAFIA M21Zawiera dorobek naukowy pracow-ników AWF (prace zwarte, artykuły, udział w konferencjach naukowych), prace magisterskie i doktorskie oraz Bibliografi ę Zawartości Czasopism (informacje bibliografi czne o zawar-tości wybranych tytułów czasopism polskich z zakresu kultury fi zycznej, sportu, edukacji obronnej, nauk biolo-giczno-medycznych, rehabilitacji oraz turystyki i rekreacji).

W ramach serwisu EBSCO:

Academic Search Complete Medline SPORTDiscuss with Full Text Hospitality and Tourism Complete

W ramach krajowej licencji (na platfor-mie WBN):

Wydawnictwo ELSEVIER Wydawnictwo SPRINGER Czasopisma wydawnictwa WILEY

& BLACKWELL Czasopismo NATURE Czasopismo SCIENCE Baza WEB OF KNOWLEDGE Baza SCOPUS

Na platformie OVID – czasopisma elek-troniczne:

Sports Medicine American Journal of Physical Medici-

ne & Rehabilitation Drugs in R & D Spine Baza MEDLINE(R)

WYKAZ KSIĄŻEK ZAREJESTROWANYCHW BIBLIOTECE GŁÓWNEJ AWF W KATOWICACHW IV KWARTALE 2014 ROKU

Encyklopedie ogólne, informatyka, bi-bliotekoznawstwo, bibliografi e, ogólne podstawy wiedzy i kultury

BRZÓZKA P.: Moodle dla nauczycie-li i trenerów : zaplanuj, stwórz i rozwijaj platformę e-learningową : naucz się sam, by uczyć innych! Gliwice : „Helion”, cop. 2011. Sygn.: W 50265-50266; CZYT. 37

DOLECKI L.: Rzeźba i osady czwarto-rzędowe, jako element produktu geotury-stycznego Lubelszczyzny. Lublin : Wyż-sza Szkoła Społeczno-Przyrodnicza im. W. Pola, 2014. Sygn.: CZYT. 338.48-6

HOWIL W.: Moodle : stwórz własny ser-wis e-learningowy. Gliwice : „Helion”, cop. 2012. Sygn.: W 50230-50231; CZYT. 37

PONIKOWSKA I., KOCHAŃSKI W.J.: Balneologia i medycyna fi zykalna lata 1951-2013 : bibliografi a. Konstancin-Je-ziorna : „Aluna”, 2014. Sygn.: CZYT. 01

SUSFAŁ M.: Moodle : doceń e-learning z platformą Moodle! Gliwice : „Helion”, cop. 2013. (Ćwiczenia Praktyczne). Sygn.: W 50233-50234; CZYT. 37

SZABŁOWSKI S.: E-learning dla nauczy-cieli. Dodr. Rzeszów : Wydaw. Oświatowe „Fosze”, 2011. Sygn.: W 50259; CZYT. 37

ZIELIŃSKI Z.: E-learning w edukacji : jak stworzyć multimedialną i w pełni in-teraktywną treść dydaktyczną. Gliwice : „Helion”, cop. 2012. (Helion Edukacja). Sygn.: W 50261; CZYT. 37

Filozofi a, psychologia, religia

ANKERSEN R.: Kopalnie talentów. Kra-ków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: CZYT. 796:159.9

DZIUBIŃSKI Z.: Sport w perspektywie salezjańskiej / Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w War-szawie, Salezjańska Organizacja Sporto-wa Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa : AWF : SALOS RP, 2014. (Monografi e SA-LOS RP). Sygn.: CZYT. 796:37

Etyczny wymiar podróży kulturowych : praca zbiorowa / pod red. nauk. M. Kazi-mierczaka. Poznań : AWF, 2014. (Monogra-fi e / Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, ISSN 0239-7161 ; nr 435). Sygn.: CZYT. 338.48-6


Kultura fi zyczna a zmiana społeczna : praca zbiorowa / pod red. Z. Dziubiń-skiego i P. Rymarczyka ; Akademia Wy-chowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej. War-szawa : AWF : SALOS RP, 2014. (Monogra-fi e SALOS RP). Sygn.: CZYT. 796:316

ŁUSZCZYŃSKA A.: Psychologia sportu i aktywności fi zycznej : zagadnienia kli-niczne. Wyd. 1, dodr. 2. Warszawa : Wy-daw. Nauk. PWN, 2014. Sygn.: W 50083-50084

Neuropsychologia medyczna. T. 1/ red. nauk. C.L. Armstrong, L. Morrow ; [współaut. L. Abbeduto i in.]. Wyd. 1 pol. /red. nauk. M. Harciarek. Warszawa : Wy-daw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 616.8


Ograniczenie poprzez sport agresji in-terpersonalnej oraz poziomu zażywania substancji psychoaktywnych : (poradnik metodyczno-szkoleniowy dla nauczycieli) / pod red. R.M. Kaliny, J. Klimczaka. War-szawa : Szkolny Związek Sportowy. Zarząd Główny : Ministerstwo Sportu i Turystyki, 2014. Sygn.: CZYT. 796:159.9

PIĄTKOWSKI D.: Obsesja doskonało-ści : zostań legendą sportu. Zabrze : Da-wid Piątkowski, [2014]. Sygn.: CZYT. 796:159.9

Rodzina wobec zagrożeń XXI wieku / [red.] M. Bąk-Sosnowska, M. Kosińska, L. Niebrój. Katowice : „Media Silesia”, 2014. (Eukrasia ; vol. 20). Sygn.: W 50157; CZYT. 316.6

Socjologia, statystyka, demografi a

BARNASZEWSKI B.: Źródła kryzysów i konfl iktów : czynniki endogenne i egzo-genne warunkujące kryzysy oraz konfl ik-ty w relacjach społecznych i politycznych współczesnego świata. [T. 1]. Toruń : Adam Marszałek ; Wrocław : Wyższa Szkoła Han-dlowa, cop. 2011. Sygn.: CZYT. 316

PODOLEC B.: Wybrane aspekty analizy warunków życia ludności w Polsce : meto-dy ilościowe w badaniach empirycznych. Kraków : Krakowskie Tow. Edukacyjne - Ofi cyna Wydaw. AFM na zlec. Krakowskiej Akad. im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, 2014. Sygn.: CZYT. 316

Rodzina wobec zagrożeń XXI wieku / [red.] M. Bąk-Sosnowska, M. Kosińska, L. Niebrój. Katowice : „Media Silesia”, 2014. (Eukrasia ; vol. 20). Sygn.: W 50157; CZYT. 316.6

ROYCE A.P.: Antropologia tańca. War-szawa : Wydaw. Uniw. Warszawskiego : Inst. Muzyki i Tańca, 2014. Sygn.: CZYT. 793/794

Starość w Polsce : aspekty społeczne i edukacyjne / A. Fabiś [i in.] ; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, Sto-warzyszenie Gerontologów Społecznych. Oświęcim : Wydaw. PWSZ, 2014. (Publika-cje Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświę-cimiu ; nr 20). Sygn.: CZYT. 316

Polityka, nauki ekonomiczne, gospo-darka, prawo, wojskowość

BARNASZEWSKI B.: Źródła kryzysów i konfl iktów : czynniki endogenne i egzo-genne warunkujące kryzysy oraz konfl ik-ty w relacjach społecznych i politycznych współczesnego świata. [T. 1]. Toruń : Adam Marszałek ; Wrocław : Wyższa Szkoła Han-dlowa, cop. 2011. Sygn.: CZYT. 316

185NOWOŚCI W ZBIORACH

BOCHEŃSKA A.: Zatrudnienie i ochro-na trwałości stosunku pracy nauczyciela akademickiego. Warszawa : „LexisNexis Polska”, 2014. (Monografi e. Prawo Pracy i Ubezpieczeń Społecznych / LexisNexis). Sygn.: CZYT. 378

COLLIN P.H., SŁUPSKI J.: Słownik biz-nesu : [angielsko-polski z indeksem polsko--angielskim]. Warszawa : „Wilga”, 1999. (Biblioteka Profesjonalisty). Sygn.: W 50035

FRĄCKOWIAK-ADAMSKA A.: Europej-ska przestrzeń sądowa a prawa człowie-ka / red. w jęz. pol. E. Nowicka-Rożek. Warszawa : CEN, 2012. (Zeszyty / Cen-trum Europejskie Natolin, ISSN 1732-0445 ; z. 46). Sygn.: CZYT. 34

Finansowanie sportu ze środków pu-blicznych : [praca zbiorowa] / pod red. A. Babczuka, A Talika. Stan prawny: listo-pad 2014 r. Warszawa : C.H. Beck, 2014. (Sektor Publiczny w Praktyce / [C.H. Beck]) (Beck Info Biznes). Sygn.: CZYT. 796.06

GRABOWSKA A.: Władze samorządo-we jako podmiot kształtujący gospodarkę turystyczną w regionie. Katowice : Wydaw. UE, 2014. (Praca Naukowa / [Uniwersy-tet Ekonomiczny w Katowicach]). Sygn.: CZYT. 338.48

GRABOWSKI A.: Przedsiębiorstwa spor-towe w gospodarce rynkowej : na przy-kładzie FC Bayern Monachium SA. War-szawa : Wydaw. WNT, cop. 2013. Sygn.: CZYT. 796.06

ŁAPCZYŃSKI A.: Analiza asocjacji i se-kwencji w badaniach marketingowych. Kraków : Wydaw. Uniw. Ekonomicznego, 2014. Sygn.: CZYT. 339.138

Metody zarządzania marketingowego / red. nauk. J. Otto, Ł. Sułkowski. War-szawa : „Difi n”, 2014. (Metody i Techni-ki Zarządzania). Sygn.: W 50328; CZYT. 338.139

MIĄSIK D.: Własność intelektualna a szkoda dla konkurencji w prawie UE / red. w jęz. pol. E. Nowicka-Rożek ; red. w jęz. ang. J. Brzeziński. Warszawa : CEN, 2012. (Zeszyty / Centrum Europejskie Natolin, ISSN 1732-0445 ; z. 45). Sygn.: CZYT. 34

PETZAL A.E., BOURJAILY P.: Alma-nach broni myśliwskiej i sportowej : 335 podstawowych umiejętności strzeleckich : sztucery, strzelby i dużo więcej. Warsza-wa : Bellona, cop. 2014. Sygn.: W 50267; CZYT. 799

POLAŃSKI P.: Odpowiedzialność praw-na za treści rozpowszechniane w Interne-cie / red. w jęz. pol. E. Nowicka-Rożek. Warszawa : CEN, 2012. (Zeszyty / Cen-trum Europejskie Natolin, ISSN 1732-0445 ; z. 48). Sygn.: CZYT. 34

Wybrane zagadnienia konkurencyjności turystycznej regionów / red. nauk. D. So-kołowski, R. Jaroszewska-Brudnicka. To-ruń : Wydaw. Nauk. Uniw. Mikołaja Koper-nika, 2013. Sygn.: CZYT. 338.486

ZAWARTKA M.: Sylwetka pseudokibica w zarządzaniu bezpieczeństwem na stadio-nach sportowych w Polsce / Akademia Wy-chowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. Katowice : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: W 50002-50006; ZYT. 796

ŻYLICZ T.: Cena przyrody. Białystok : „Ekonomia i Środowisko”, 2014. Sygn.: W 50069-50070; CZYT. 502/504

Szkolnictwo, oświata, pedagogika, wy-chowanie

BOCHEŃSKA A.: Zatrudnienie i ochro-na trwałości stosunku pracy nauczyciela akademickiego. Warszawa : „LexisNexis Polska”, 2014. (Monografi e. Prawo Pracy i Ubezpieczeń Społecznych / LexisNexis). Sygn.: CZYT. 378


BRZÓZKA P.: Moodle dla nauczycie-li i trenerów : zaplanuj, stwórz i rozwijaj platformę e-learningową : naucz się sam, by uczyć innych! Gliwice : „Helion”, cop. 2011. Sygn.: W 50265-50266; CZYT. 37

CLARKE A.: E-learning nauka na od-ległość. Warszawa : Wydaw. Komunika-cji i Łączności, 2007. (Wiedzieć Więcej). Sygn.: W 50257; CZYT. 37

CZARKOWSKI J.: E-learning dla doro-słych. Warszawa : „Difi n”, 2012. (Engram). Sygn.: W 50255; CZYT. 37

Dyscyplina i kierowanie klasą. Wyd. 1, dodr. 1 /[red. nauk. wyd. pol. E. Filipiak]. Warszawa : Wydaw. Nauk. PWN, 2008. (Edukacja Dzisiaj). Sygn.: W 50041; CZYT. 37.091.3/.8


HOWIL W.: Moodle : stwórz własny ser-wis e-learningowy. Gliwice : „Helion”, cop. 2012. Sygn.: W 50230-50231; CZYT. 37

Krajowe Ramy Kwalifi kacji : biurokra-tyczna konieczność czy szansa na poprawę jakości kształcenia w uczelniach? / red. nauk. M. Kapiszewska ; Krakowska Aka-demia im. Andrzeja Frycza Modrzewskie-go. Kraków : Krakowskie Tow. Edukacyjne - Ofi cyna Wydaw. AFM na zlec. Krakow-skiej Akad. im. Andrzeja Frycza Modrzew-skiego, 2013. Sygn.: CZYT. 378

Kształcenie kompetencji w biegu życia człowieka / red. nauk. J. Aksman i S. Nie-ciuński. Kraków : Krakowskie Tow. Edu-kacyjne - Ofi cyna Wydaw. AFM na zlec. Krakowskiej Akad. im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, 2013. Sygn.: CZYT. 37

Kultura fi zyczna a zmiana społeczna : praca zbiorowa / pod red. Z. Dziubiń-skiego i P. Rymarczyka ; Akademia Wy-chowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej. War-szawa : AWF : SALOS RP, 2014. (Monogra-fi e SALOS RP). Sygn.: CZYT. 796:316

LORENS R.: Nowe technologie w edu-kacji. Warszawa ; Bielsko-Biała : Wydaw. Szkolne PWN, cop. 2011. (ParkEdukacja). Sygn.: W 50263/+CD; CZYT. 37

NAWARA H.: Olejnica 1964-2014 : 50 lat Ośrodka Dydaktyczno-Sportowego Aka-demii Wychowania Fizycznego we Wrocła-wiu / Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Wrocław : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: CZYT. 378

PODOLSKA B.: Rytmika dla dzieci / [rys. R. Grzybek]. Wyd. 4. Kraków : Ofi cyna Wydaw. „Impuls”, 2014. Sygn.: W 50201-50202; CZYT. 796.41

Przygoda w edukacji i edukacja w przy-godzie : outdoor i adventure education w Polsce / red. A. Bąk, A. Leśny, E. Pala-mer-Kabacińska. Warszawa : Fund. „Pra-cownia Nauki i Przygody”, 2014. Sygn.: W 50064-50065; CZYT. 37.013

ROMANOWSKA A.: Plan pracy dydak-tyczno-wychowawczej dla klasy VI do au-torskiego programu nauczania Wychowa-nie fi zyczne bliższe wartościom dla klasy IV-VI szkoły podstawowej Płock : „Korepe-tytor” - Marian Gałczyński, 2014. Sygn.: W 50123-50124; CZYT. 796.01

Starość w Polsce : aspekty społeczne i edukacyjne / A. Fabiś [i in.] ;Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, Sto-warzyszenie Gerontologów Społecznych. Oświęcim : Wydaw. PWSZ, 2014. (Publika-cje Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświę-cimiu ; nr 20). Sygn.: CZYT. 316


SUSFAŁ M.: Moodle : doceń e-learning z platformą Moodle! Gliwice : „Helion”, cop. 2013. (Ćwiczenia Praktyczne). Sygn.: W 50233-50234; CZYT. 37

SZABŁOWSKI S.: E-learning dla nauczy-cieli. Dodr. Rzeszów : Wydaw. Oświatowe „Fosze”, 2011. Sygn.: W 50259; CZYT. 37

SZCZEPAŃSKI S.: Kompetencje meto-dyczne nauczycieli wychowania fi zycznego w świetle badań. Opole : Ofi cyna Wydaw. PO, 2014. (Studia i Monografi e / Politech-nika Opolska, ISSN 1429-6063 ; z. 382). Sygn.: CZYT. 37.091

Szkolne wychowanie fi zyczne w dobie reform edukacyjnych / red. nauk. J. No-wocień ; Akademia Wychowania Fizyczne-go Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Wy-dział Wychowania Fizycznego. Warszawa : AWF, 2014. Sygn.: W 50163-50164; CZYT. 796.01

ZIELIŃSKI Z.: E-learning w edukacji : jak stworzyć multimedialną i w pełni in-teraktywną treść dydaktyczną. Gliwice : „Helion”, cop. 2012. (Helion Edukacja). Sygn.: W 50261; CZYT. 37

ŻYLIŃSKA M.: Neurodydaktyka : naucza-nie i uczenie się przyjazne mózgowi. Toruń : Wydaw. Nauk. Uniw. Mikołaja Kopernika, 2013. Sygn.: W 50151; CZYT. 37.013

Wychowanie fi zyczne - metodyka na-uczania i aplikacje : jak pisać programy autorskie z wychowania fi zycznego / red. nauk. J. Kwieciński, M. Tomczak ; Pań-stwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koni-nie. Konin : Wydaw. PWSZ, 2013. Sygn.: W 50059-50060; CZYT. 796.01

Turystyka, rekreacja, czas wolny, hote-larstwo, etnologia

Aktywność fi zyczna i zdrowie w ba-daniach naukowych / pod red. W. Moski i Z. Ossowskiego ; [Akademia Wychowania

Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadec-kiego w Gdańsku]. Gdańsk : [Wydaw. Uczel-niane AWFiS], 2014. Sygn.: CZYT. 613

COLLIN P.H., HOŁATA-LOTZ D.: Słow-nik hotelarstwa i turystyki : [angielsko--polski z indeksem polsko-angielskim]. Warszawa : „Wilga”, 2000. (Biblioteka Pro-fesjonalisty). Sygn.: W 50036; CZYT. 64

DOLECKI L.: Rzeźba i osady czwarto-rzędowe, jako element produktu geotury-stycznego Lubelszczyzny. Lublin : Wyż-sza Szkoła Społeczno-Przyrodnicza im. W. Pola, 2014. Sygn.: CZYT. 338.48-6

Etyczny wymiar podróży kulturowych : praca zbiorowa / pod red. nauk. M. Ka-zimierczaka. Poznań : AWF, 2014. (Mono-grafi e / Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, ISSN 0239-7161 ; nr 435). Sygn.: CZYT. 338.48-6

GAWKOWSKI R.: Wypoczynek w II Rzeczpospolitej : [kurorty, rekreacja, zaba-wa]. Bielsko-Biała : „Dragon”, cop. 2011. (Historica). Sygn.: CZYT. 338.48

Gospodarka turystyczna w regionie : ry-nek turystyczny - współczesne trendy, pro-blemy i perspektywy jego rozwoju / red. nauk. A. Rapacz. Wrocław : Wydaw. UE, 2013. (Prace Naukowe Uniwersytetu Eko-nomicznego we Wrocławiu, ISSN 1899-3192 ; 304). Sygn.: CZYT. 338.486

GRABOWSKA A.: Władze samorządo-we jako podmiot kształtujący gospodarkę turystyczną w regionie. Katowice : Wydaw. UE, 2014. (Praca Naukowa / [Uniwersy-tet Ekonomiczny w Katowicach]). Sygn.: CZYT. 338.48

GRZYWACZ R., ŻEGLEŃ P.: Principles of tourism and recreation. Rzeszów : Wy-daw. Uniw. Rzeszowskiego, 2014. Sygn.: W 50057


Infrastruktura okołoturystyczna jako element wzbogacający ofertę obszarów wiejskich / pod red. C. Jastrzębskiego. Kielce : Kieleckie Tow. Edukacji Ekono-micznej na zlec. Wyższej Szkoły Ekono-mii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego, 2014. Sygn.: CZYT. 338.48-53:63

MICUŁA G.: Zimowy przewodnik po Polsce : narty, snowboard, biegówki. War-szawa : Grupa Wydaw. Foksal, cop. 2014. Sygn.: W 50227

Od autentyczności do komercji - o do-świadczaniu w turystyce / [red. t. S. Ta-naś, J. Mokras-Grabowska]. Łódź : Wy-daw. Uniw. Łódzkiego, 2014. (Warsztaty z Geografi i Turyzmu ; t. 4). Sygn.: CZYT. 338.486

Problemy potencjału społecznego organi-zacji turystycznych i sportowych w spektrum wielowymiarowych aspektów zarządzania. T. 1/ [red. nauk.] K. Mrozowicz, P. Halem-ba ; [Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach]. Katowice : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: W 50030/T.1--50034/T.1; CZYT. 338.486

Przedsiębiorczość w turystyce / pod red. nauk. S. Jerzego Snarskiego, M. Jalinika. Białystok : Agencja Wydaw. „EkoPress”, 2014. Sygn.: CZYT. 338.486

Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość turystyki / [red. t. B. Krakowiak, J. Lato-sińska]. Łódź : Wydaw. Uniw. Łódzkiego, 2014. (Warsztaty z Geografi i Turyzmu ; t. 5). Sygn.: CZYT. 338.48

Przewodnik zimowy po Europie : Polska, Czechy, Słowacja, Austria, Włochy, Fran-cja, Szwajcaria / [aut. opisów J. Cwalina i in.]. Warszawa : „Carta Blanca” Grupa Wydaw. PWN, [2012]. Sygn.: W 50190

ŚLUSARCZYK J.: Studia z dziejów kra-joznawstwa i turystyki górskiej / Akade-

mia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. Katowice : Wy-daw. AWF, 2014. Sygn.: W 50250-50253; CZYT. 338.48-52

Teoria i praktyka w dziedzinie hotelar-stwa, żywienia, turystyki i rekreacji / red. nauk. W. Siwiński, R.D. Tauber, E. Mucha--Szajek ; Polskie Stowarzyszenie Naukowe Animacji, Rekreacji i Turystyki, Polskie Stowarzyszenie Pracowników Hotelarstwa i Gastronomii. Poznań : Wydaw. Nauk. WSHiG, 2014. (Monografi a / Wyższa Szko-ła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu, ISSN 1895-1546). Sygn.: CZYT. 64

Uwarunkowania rozwoju turystyki i re-kreacji w regionie / red. nauk. W. Sta-niewska-Zątek, A. Wołoszyn ; Państwo-wa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim. Go-rzów Wlkp. : Wydaw. Nauk. PWSZ, 2013. Sygn.: W 50018; CZYT. 338.48

Wybrane aspekty górskiej aktywności ruchowej w Polsce i na świecie / red. nauk. P. Zarzycki. Wrocław : Wydaw. AWF, 2014. (Studia i Monografi e Akademii Wychowa-nia Fizycznego we Wrocławiu, ISSN 0239-6009 ; nr 120). Sygn.: CZYT. 338.48-52

Wybrane zagadnienia konkurencyjności turystycznej regionów / red. nauk. D. So-kołowski, R. Jaroszewska-Brudnicka. To-ruń : Wydaw. Nauk. Uniw. Mikołaja Koper-nika, 2013. Sygn.: CZYT. 338.486

Matematyka, nauki przyrodnicze i bio-logiczne

Biomechanika sportu / P. Grimshaw [i in.]. Wyd. 1, dodr. 1. Warszawa : Wy-daw. Nauk. PWN, 2010. (Krótkie Wykłady). Sygn.: W 50037

PASEK M., ZIÓŁKOWSKI A.: Ekologicz-ny wymiar kultury fi zycznej / [Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Ję-drzeja Śniadeckiego w Gdańsku]. Gdańsk :


Wydaw. Uczelniane AWFiS, 2014. Sygn.: CZYT. 796.01

PAŚNICZEK R.: Bioinżynieria w rehabi-litacji narządu ruchu. Warszawa : Ofi cyna Wydaw. Politechniki Warszawskiej, 2014. Sygn.: CZYT. 615.8

SOBIECH K.: Biochemia / Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Wyd. 7 popr. Wrocław : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: CZYT. 577

Stan środowiska w województwie śląskim w 2013 roku / [oprac. pod kier. A. Wrześniak, J. Kopyczoka ; red. A. Szczy-gieł, A. Szumowska, G. Bednarski ; aut. L. Szymańska-Kubicka i in.] ; Wojewoda Śląski, Wojewódzki Inspektorat Ochro-ny Środowiska w Katowicach. Katowice : WIOŚ, 2014. (Biblioteka Monitoringu Śro-dowiska, ISSN 1731-9188). Sygn.: CZYT. 502/504

Wiodące prace doktorskie z biomechani-ki u progu XXI wieku / [red. A. Wit] ; Pol-skie Towarzystwo Biomechaniki. Warsza-wa : PTB, 2014. Sygn.: CZYT. 577

ŻYLICZ T.: Cena przyrody. Białystok : „Ekonomia i Środowisko”, 2014. Sygn.: W 50069-50070; CZYT. 502/504

Medycyna

Adaptowana aktywność fi zyczna dla fi zjoterapeutów / red. nauk. N. Morgulec--Adamowicz, A. Kosmol, B. Molik ; [aut. G. Bednarczuk i in.] ; patr. meryt. Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN. Warszawa : Wydaw. Le-karskie PZWL, cop. 2015. Sygn.: W 50159-50160; CZYT. 615.8

BIAŁY S.: Manualny drenaż limfatyczny kończyn dolnych w postępowaniu po usu-nięciu biodrowych węzłów limfatycznych. Chorzów : „Rehamed”, 2014. (Fizykal-

na Terapia Obrzęków / Sebastian Biały). Sygn.: CZYT. 615.8

BŁASZCZUK K., RYNKOWSKA D.: Wy-brane problemy zdrowia publicznego w per-spektywie pracy socjalnej : podręcznik dla studentów. Rzeszów : Wydaw. Uniw. Rze-szowskiego, 2014. Sygn.: CZYT. 614

BORKOWSKA M., GELLETA I.: Wady postawy i stóp u dzieci : jak korygować, jak zapobiegać. Wyd. 2 uaktual. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2015. Sygn.: W 50119-50120; CZYT. 615.8

BUCHFELDER M., BUCHFELDER A.: Podręcznik pierwszej pomocy / wprow. K. Peter. Wyd. 5 uaktual., dodr. Warsza-wa : Wydaw. Lekarskie PZWL, cop. 2011. Sygn.: W 50167

Dietoterapia / D. Włodarek [i in.]. Wyd. 1, dodr. 1. Warszawa : Wydaw. Le-karskie PZWL, 2014. Sygn.: W 50103; CZYT. 613

DUTTON M.: Ortopedia Duttona. T. 1, Anatomia, biomechanika, kinezjologia. Wyd. 1 pol., dodr. 1 /red. nauk. T. Gaź-dzik. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 617

DUTTON M.: Ortopedia Duttona. T. 2, Obręcz barkowa, łokieć, przedramię, nad-garstek i ręka. Wyd. 1 pol. /red. nauk. T. Gaździk. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 617

DUTTON M.: Ortopedia Duttona. T. 3, Staw biodrowy, staw kolanowy, stopa, sta-wy stopy. Wyd. 1 pol. /red. nauk. T. Gaź-dzik. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 617

DUTTON M.: Ortopedia Duttona. T. 4, Kręgosłup, żebra, obręcz biodrowa. Wyd. 1 pol. /red. nauk. T. Gaździk. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 617


Dynamiczne plastrowanie : podręcz-nik / pod red. Z. Śliwińskiego i M. Kraj-czego ; przy współpr. red. J. Szczegielniaka i T. Senderka ; [aut. G. Cywińska-Wasi-lewska i in.]. Wrocław ; Ostrowiec Święto-krzyski : „Markmed Rehabilitacja”, 2014. Sygn.: W 50315-50316; CZYT. 615.8

Edukacja i profi laktyka w chorobach społecznych i cywilizacyjnych / red. M. To-karska-Rodak, W. Gołąbek ; Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej. Biała Podlaska : Wy-daw. PSW, cop. 2014. Sygn.: CZYT. 616

ERNST B.: Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa dla dzieci w wie-ku od 3 do 6 lat : test rozwoju i inteligen-cji w wieku przedszkolnym : podręcznik. Wrocław : Fund. „Promyk Słońca”, 2013. Sygn.: W 50287; CZYT. 616-053.2

ETTINGER W.H., WRIGHT B.S., BLAIR S.N.: Sprawność i zdrowie po pięćdziesiąt-ce. Warszawa : „Buk Rower”, 2014. Sygn.: W 50212; CZYT. 613

FIELD D., HUTCHINSON J.O.: Anato-mia Fielda : badanie palpacyjne i punkty odniesienia / il. D. Field i Antbits. Wyd. 1 pol. / red. Z. Śliwiński. Wrocław : Else-vier Urban & Partner, cop. 2014. Sygn.: W 50292-50293; CZYT. 611

Fizjoterapia w ortopedii / red. nauk. D. Białoszewski ; [aut. J.G. Adamczyk i in.] ; patr. meryt. Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: W 50105-50107; CZYT. 615.8

Fizykoterapia w praktyce : praca zbioro-wa. Cz. 2 / pod red. A. Sieronia i J. Pa-ska. Katowice : „Elamed”, 2014. (Biblio-teka / Rehabilitacja w Praktyce). Sygn.: W 50051/Cz.2-50055/Cz.2; CZYT. 615.8

IGNASIAK Z.: Anatomia układu ruchu. Wyd. 2, dodr. Wrocław : Elsevier Urban

& Partner, cop. 2014. Sygn.: W 50300-50301

JANDZIŚ S.: Z dziejów rehabilitacji me-dycznej i sportu osób niepełnosprawnych w Polsce (1944-1989). Rzeszów : Wydaw. Uniw. Rzeszowskiego, 2014. Sygn.: CZYT. 615.8

KRÓL P., FRANEK A.: Fala uderzeniowa w leczeniu dysfunkcji układu narządów ruchu : podręcznik praktyczny dla fi zjote-rapeutów, lekarzy i studentów. Koszalin : „Meden-Inmed”, 2014. Sygn.: CZYT. 615.8

LAFAY O.: Skuteczne odżywianie w tre-ningu i sporcie : twój profi l energetyczny, budowa masy mięśniowej, redukcja tkanki tłuszczowej, stabilizacja / współpr. P. Ma-nolov. Wyd. 2. Łódź : „Aha!” [właśc. „JK”], 2014. (Fit & Active). Sygn.: W 50204-50205; CZYT. 796:61

MARECKI B.: Anatomia funkcjonalna. T. 1, Układ ruchu. Poznań : AWF, 2014. (Podręczniki / Akademia Wychowania Fi-zycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Po-znaniu, ISSN 0303-5107 ; nr 73). Sygn.: CZYT. 611

MARECKI B.: Anatomia funkcjonalna. T. 2, Układy: naczyniowy, oddechowy, tra-wienny, moczowy, płciowy, nerwowy, we-wnątrzwydzielniczy, narządów zmysłów, powłoka wspólna. Poznań : AWF, 2014. (Podręczniki / Akademia Wychowania Fi-zycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Po-znaniu, ISSN 0303-5107 ; nr 74). Sygn.: CZYT. 611

MIKA T., KASPRZAK W.: Fizykotera-pia. Wyd. 4, dodr. 8. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: W 50236-50237; CZYT. 615.8

MIKOŁAJEWSKA E.: Metodyka zabie-gów fi zykalnych. Warszawa : WNT, 2013. Sygn.: W 50330-50331; CZYT. 615.8


NETTER F.H.: Atlas anatomii człowie-ka. Wyd. 3 pol., dodr. / tł. i red. K.S. Ję-drzejewski i W. Woźniak. Wrocław : Else-vier Urban & Partner, cop. 2013. Sygn.: W 50302-50303

Neuropsychologia medyczna. T. 1/ red. nauk. C.L. Armstrong, L. Morrow ; [współ-aut. L. Abbeduto i in.]. Wyd. 1 pol. /red. nauk. M. Harciarek. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 616.8


OPARA J.: Fizjoterapia w chorobie Par-kinsona / Akademia Wychowania Fizycz-nego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. Katowice : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: W 50244-50248; CZYT. 615.8

PAŚNICZEK R.: Bioinżynieria w rehabi-litacji narządu ruchu. Warszawa : Ofi cyna Wydaw. Politechniki Warszawskiej, 2014. Sygn.: CZYT. 615.8

PIJNAPPEL H.: Taping medyczny : pod-ręcznik / [współaut. C. Peter]. [Malden] : Pij-nappel, cop. 2012. Sygn.: W 50046/+DVD--50047/+DVD; CZYT. 615.8

PILACZYŃSKA-SZCZEŚNIAK Ł., PAW-LAK M.: Jeść albo nie jeść? Poznań : AWF, 2014. Monografi e / Akademia Wychowa-nia Fizycznego im. Eugeniusza Piasec-kiego, ISSN 0239-7161 ; nr 434). Sygn.: CZYT. 613

PONIKOWSKA I., KOCHAŃSKI W.J.: Balneologia i medycyna fi zykalna lata 1951-2013 : bibliografi a. Konstancin-Je-ziorna : „Aluna”, 2014. Sygn.: CZYT. 01

Postępy reumatologii klinicznej / red. nauk. I. Zimmermann-Górska ; [aut. R. An-

drysiak i in.]. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 616.7

Ratownictwo wodne, sport pływacki i kultura fi zyczna w teorii i praktyce / red. nauk. W. Moska, S. Przybylski, D. Skalski ; [Akademia Wychowania Fizycznego i Spor-tu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku]. Gdańsk : [Wydaw. Uczelniane AWFiS], 2014. Sygn.: CZYT. 797.1/.2

RICHTER P., HEBGEN E.: Punkty spu-stowe i łańcuchy mięśniowo-powięziowe w osteopatii i terapii manualnej. Wyd. 2, rozszerz. i zaktual. /red. nauk. wyd. pol. K. Gieremek. Łódź : „Galaktyka”, [2014]. Sygn.: W 50193-50194; CZYT. 615.8

ROTTERMUND J., NOWOTNY J.: Tera-pia zajęciowa w rehabilitacji medycznej : podręcznik dla studentów i terapeutów. [Bielsko-Biała] : „Alfa-Medica Press”, cop. 2014. Sygn.: W 50129-50130; CZYT. 615.8

Różnorodność problemów i zadań w praktyce pielęgniarskiej / [red.] M. Ko-sińska, L. Niebrój. Katowice : „Media Si-lesia”, 2013. (Eukrasia ; vol. 19). Sygn.: W 50155; CZYT. 616

Samuels leczenie w neurologii / red. M.A. Samuels, A.H. Ropper. Wyd. 1 pol. /red. W. Kozubski. Wrocław : Elsevier Urban & Partner, cop. 2014. Sygn.: CZYT. 616.8

SOUCHARD P.: Fizjoterapeutyczna me-toda Globalnych Wzorców Posturalnych / współpr. O. Meli [i in.]. Wyd. 1 pol. /red. Marek Żak. Wrocław : Elsevier Urban & Partner, cop. 2014. Sygn.: W 50307-50308; CZYT. 615.8

Sport i wychowanie zdrowotne / pod red. M. Jurgielewicz-Urniaż ; Olsztyń-ska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckie-go, Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Olsztyn : OSW, 2011. Sygn.: W 50097; CZYT. 796


Starość w Polsce : aspekty społeczne i edukacyjne / A. Fabiś [i in.] ; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, Sto-warzyszenie Gerontologów Społecznych. Oświęcim : Wydaw. PWSZ, 2014. (Publika-cje Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświę-cimiu ; nr 20). Sygn.: CZYT. 316

STRYŁA W., POGORZAŁA A.M.: Ćwiczenia propriocepcji w rehabilitacji / patr. meryt. Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN. War-szawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: W 50099-50101; CZYT. 615.8

TANAKA H., JACKOWSKA M.: Slow jog-ging : japoński sposób na bieganie, zdro-wie i życie. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50207; CZYT. 796.42/.43

THOMPSON J.C.: Atlas anatomii ortope-dycznej Nettera / il. F.H. Netter. Wyd. 2 pol. Wrocław : Elsevier Urban & Partner, cop. 2014. Sygn.: W 50305; CZYT. 617

VENUTO T.: Spalaj tłuszcz, buduj mię-śnie. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50209-50210; CZYT. 796.41

Whittle analiza chodu / red. D. Levine, J. Richards, M.W. Whittle. Wyd. 1 pol. /red. R. Gnat. Wrocław : Elsevier Urban & Partner, cop. 2014. Sygn.: W 50289-50290; CZYT. 577

WOJTYCZEK B., PASŁAWSKA M., KLU-KOWSKI K.S.: Bezpieczne narciarstwo. Warszawa : „Medical Tribune Polska”, 2014. Sygn.: W 50039; CZYT. 796.9

Wokół zdrowia kobiety / [red.] M. Ko-sińska, L. Niebrój. Katowice : „Media Si-lesia”, 2013. (Eukrasia ; vol. 18). Sygn.: W 50153; CZYT. 613

Zarządzanie w opiece zdrowotnej : prak-tyczny poradnik dla świadczeniodawców /

pod red. G. Moroza i Z. Orła. Stan praw-ny: sierpień 2014. Warszawa : C.H. Beck, 2014. (Beck Info Biznes). Sygn.: CZYT. 614

Zdrowie i medycyna - wyzwania przy-szłości / red. nauk. M. Pasowicz. Kraków : Krakowskie Tow. Edukacyjne - Ofi cyna Wy-daw. AFM na zlec. Krakowskiej Akad. im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego : „Medycy-na Praktyczna”, 2013. Sygn.: CZYT. 614

ŻYLIŃSKA M.: Neurodydaktyka : naucza-nie i uczenie się przyjazne mózgowi. Toruń : Wydaw. Nauk. Uniw. Mikołaja Kopernika, 2013. Sygn.: W 50151; CZYT. 37.013

ŻYLUK A.: Złamania dalszego końca kości promieniowej : diagnostyka i lecze-nie. Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, 2014. Sygn.: CZYT. 616.7

Organizacja i zarządzanie

Metody zarządzania marketingowego / red. nauk. J. Otto, Ł. Sułkowski. War-szawa : „Difi n”, 2014. (Metody i Techni-ki Zarządzania). Sygn.: W 50328; CZYT. 338.139

Problemy potencjału społecznego orga-nizacji turystycznych i sportowych w spek-trum wielowymiarowych aspektów zarzą-dzania. T. 1/ [red. nauk.] K. Mrozowicz, P. Halemba ; [Akademia Wychowania Fi-zycznego im. Jerzego Kukuczki w Kato-wicach]. Katowice : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: W 50030/T.1-50034/T.1; CZYT. 338.486

Przedsiębiorczość w turystyce / pod red. nauk. S.J. Snarskiego, M. Jalinika. Biały-stok : Agencja Wydaw. „EkoPress”, 2014. Sygn.: CZYT. 338.486

Zarządzanie w opiece zdrowotnej : prak-tyczny poradnik dla świadczeniodawców / pod red. G. Moroza i Z. Orła. Stan praw-ny: sierpień 2014. Warszawa : C.H. Beck, 2014. (Beck Info Biznes). Sygn.: CZYT. 614


Sport

Adaptowana aktywność fi zyczna dla fi zjoterapeutów / red. nauk. N. Morgulec--Adamowicz, A. Kosmol, B. Molik ; [aut. G. Bednarczuk i in.] ; patr. meryt. Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN. Warszawa : Wydaw. Le-karskie PZWL, cop. 2015. Sygn.: W 50159-50160; CZYT. 615.8

Aktywność fi zyczna i zdrowie w ba-daniach naukowych / pod red. W. Moski i Z. Ossowskiego ; [Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadec-kiego w Gdańsku]. Gdańsk : [Wydaw. Uczel-niane AWFiS], 2014. Sygn.: CZYT. 613

ANKERSEN R.: Kopalnie talentów. Kra-ków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: CZYT. 796:159.9

Biomechanika sportu / P. Grimshaw [i in.]. Wyd. 1, dodr. 1. Warszawa : Wy-daw. Nauk. PWN, 2010. (Krótkie Wykłady). Sygn.: W 50037

BURNS J.: Barca : życie, pasja, ludzie. Kraków : Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50319; CZYT. 796.332

CAIOLI L.: Luis Suarez „Pistolet”. War-szawa : „Amber”, 2014. Sygn.: W 50174; CZYT. 796.332


EFFENBERG S., MENDELIN J.: Niepo-korny. Warszawa : „Duch Sportu”, 2014. Sygn.: W 50180; CZYT. 796.332

ETTINGER W.H., WRIGHT B.S., BLAIR S.N.: Sprawność i zdrowie po pięćdziesiąt-

ce. Warszawa : „Buk Rower”, 2014. Sygn.: W 50212; CZYT. 613

Finansowanie sportu ze środków pu-blicznych : [praca zbiorowa] / pod red. A. Babczuka, A Talika. Stan prawny: listo-pad 2014 r. Warszawa : C.H. Beck, 2014. (Sektor Publiczny w Praktyce / [C.H. Beck]) (Beck Info Biznes). Sygn.: CZYT. 796.06

FRONING R., THOMAS D.: Pierwszy : tajemnica zwycięstwa / [przedm. D. Ca-stro]. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50185; CZYT. 796.8

Góry - wolność i przygoda : od trekingu do alpinizmu / red. wyd. oryg. R.C. Eng. Wyd. 3 rozszerz. i zaktual. Łódź : „Galakty-ka”, cop. 2014. Sygn.: CZYT. 796.5

GRABOWSKI A.: Przedsiębiorstwa spor-towe w gospodarce rynkowej : na przy-kładzie FC Bayern Monachium SA. War-szawa : Wydaw. WNT, cop. 2013. Sygn.: CZYT. 796.06

GRYLLS B., SUMMERS N.: Trenuj dla siebie : [siła, sprawność, szczupła sylwet-ka dzięki ekspresowym 30-minutowym treningom]. Bielsko-Biała : „Pascal”, 2014. Sygn.: W 50220-50221; CZYT. 796.8

JACKSON P., DELEHANTY H.: 11 pier-ścieni. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: CZYT. 796.323

JANDZIŚ S.: Z dziejów rehabilitacji me-dycznej i sportu osób niepełnosprawnych w Polsce (1944-1989). Rzeszów : Wydaw. Uniw. Rzeszowskiego, 2014. Sygn.: CZYT. 615.8

KAVADLO A.: Rozciąganie granic : tre-ning gibkości w ćwiczeniach z masą ciała. Łódź : „Aha!” [właśc. „JK”], 2014. (Fit & Ac-tive). Sygn.: W 50198-50199; CZYT. 796.41

Kultura fi zyczna a zmiana społeczna : praca zbiorowa / pod red. Z. Dziubiń-


skiego i P. Rymarczyka ; Akademia Wy-chowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej. War-szawa : AWF : SALOS RP, 2014. (Monogra-fi e SALOS RP). Sygn.: CZYT. 796:316

LAFAY O.: Skuteczne odżywianie w tre-ningu i sporcie : twój profi l energetyczny, budowa masy mięśniowej, redukcja tkanki tłuszczowej, stabilizacja / współpr. P. Ma-nolov. Wyd. 2. Łódź : „Aha!” [właśc. „JK”], 2014. (Fit & Active). Sygn.: W 50204-50205; CZYT. 796:61

LAFAY O.: Trening siłowy bez sprzętu. [T.] 2, Turbodoładowanie / il. I. Touaty. Wyd. 1, dodr. Łódź : “Aha!” [właśc. „JK”], 2013. (Fit & Active). Sygn.: W 50166/T.2

ŁUSZCZYŃSKA A.: Psychologia sportu i aktywności fi zycznej : zagadnienia klinicz-ne. Wyd. 1, dodr. 2. Warszawa : Wydaw. Nauk. PWN, 2014. Sygn.: W 50083-50084

MAŁOLEPSZY T.: Historia koszykówki : igrzyska olimpijskie. Katowice : Krzysz-tof Mecner Ofi cyna Wydawniczo-Usługo-wa „Mecner-Media”, [2014]. Sygn.: CZYT. 796.323

MECNER K.: Piłka ręczna : wielkie tur-nieje. Katowice : Krzysztof Mecner Ofi cyna Wydawniczo-Usługowa „Mecner-Media”, [2014]. Sygn.: CZYT. 796.322

MECNER K.: Siatkarskie gwiazdy. Ka-towice : Krzysztof Mecner Ofi cyna Wydaw-niczo-Usługowa „Mecner-Media”, [2014]. Sygn.: CZYT. 796.325

MICHALCZEWSKI D.: Tiger to ja / [na podst. tekstu W. Wegena oraz R. Opiatow-ski (cz. IV)]. Warszawa : Grupa Wydaw. Foksal - Ole, cop. 2014. Sygn.: W 50218; CZYT. 796.8

MICUŁA G.: Zimowy przewodnik po Polsce : narty, snowboard, biegówki. War-

szawa : Grupa Wydaw. Foksal, cop. 2014. Sygn.: W 50227

NAWARA H.: Olejnica 1964-2014 : 50 lat Ośrodka Dydaktyczno-Sportowego Aka-demii Wychowania Fizycznego we Wrocła-wiu / Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Wrocław : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: CZYT. 378

NOSAL P.: Technologia i sport. Gdańsk : Wydaw. Nauk. „Katedra”, 2014. (Kontinu-um). Sygn.: CZYT. 796:316

Ograniczenie poprzez sport agresji in-terpersonalnej oraz poziomu zażywania substancji psychoaktywnych : (poradnik metodyczno-szkoleniowy dla nauczycieli) / pod red. R.M. Kaliny, J. Klimczaka. War-szawa : Szkolny Związek Sportowy. Zarząd Główny : Ministerstwo Sportu i Turystyki, 2014. Sygn.: CZYT. 796:159.9

ORTON E.: Niewiarygodny cel : jak bie-gać świadomie / [wstęp C. McDougall]. Warszawa : Burda Publishing Polska, cop. 2014. Sygn.: W 50182; CZYT. 796.42/.43

PASEK M., ZIÓŁKOWSKI A.: Ekologicz-ny wymiar kultury fi zycznej / [Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Ję-drzeja Śniadeckiego w Gdańsku]. Gdańsk : Wydaw. Uczelniane AWFiS, 2014. Sygn.: CZYT. 796.01

PERARNAU M.: Herr Guardiola : projekt Bayern Monachium. Poznań : Dom Wydaw. „Rebis”, 2014. Sygn.: W 50172; CZYT. 796.332

PETZAL A.E., BOURJAILY P.: Almanach broni myśliwskiej i sportowej : 335 podsta-wowych umiejętności strzeleckich : sztuce-ry, strzelby i dużo więcej. Warszawa : Bello-na, cop. 2014. Sygn.: W 50267; CZYT. 799

PIĄTKOWSKI D.: Obsesja doskonałości : zostań legendą sportu. Zabrze : Dawid Piąt-kowski, [2014]. Sygn.: CZYT. 796:159.9


PIRLO A., ALCIATO A.: Myślę, więc gram. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50187; CZYT. 796.332

Pływanie w szkole podstawowej : pro-gram nauczania „Zabawa, nauka i sport” / M. Kunicki [i in.] ; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu. Raci-bórz : Wydaw. PWSZ, 2014. Sygn.: CZYT. 797.1/.2

PODOLSKA B.: Rytmika dla dzieci / [rys. R. Grzybek]. Wyd. 4. Kraków : Ofi cyna Wydaw. „Impuls”, 2014. Sygn.: W 50201-50202; CZYT. 796.41

Podstawy żeglowania / pod red. A.F. Ko-morowskiego i T. Chamery ; [Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Ję-drzeja Śniadeckiego w Gdańsku]. Gdańsk : Wydaw. Uczelniane AWFiS, 2014. Sygn.: CZYT. 797.1/.2

PRIELOŻNY I.: Moja droga do sukcesu / współaut. K. Mecner. Katowice : Krzysz-tof Mecner Ofi cyna Wydawniczo-Usługo-wa „Mecner-Media”, [2011]. Sygn.: CZYT. 796.325

Problemy potencjału społecznego orga-nizacji turystycznych i sportowych w spek-trum wielowymiarowych aspektów zarzą-dzania. T. 1/ [red. nauk.] K. Mrozowicz, P. Halemba ; [Akademia Wychowania Fi-zycznego im. Jerzego Kukuczki w Kato-wicach]. Katowice : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: W 50030/T.1-50034/T.1; CZYT. 338.486


Ratownictwo wodne, sport pływacki i kultura fi zyczna w teorii i praktyce / red. nauk. W. Moska, S. Przybylski, D. Skalski ; [Akademia Wychowania Fizycznego i Spor-

tu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku]. Gdańsk : [Wydaw. Uczelniane AWFiS], 2014. Sygn.: CZYT. 797.1/.2

RODGERS B., SHEPATIN M.: Mara-tończyk : moja 42-kilometrowa droga od anonimowego biegacza do szczytów sła-wy. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50176; CZYT. 796.42/.43

ROMANOWSKA A.: Plan pracy dydak-tyczno-wychowawczej dla klasy VI do au-torskiego programu nauczania Wychowa-nie fi zyczne bliższe wartościom dla klasy IV-VI szkoły podstawowej Płock : „Korepe-tytor” - Marian Gałczyński, 2014. Sygn.: W 50123-50124; CZYT. 796.01

ROONEY W.: Moja dekada w Premier League. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50223; CZYT. 796.332

SÁNCHEZ-FLOR U.: Raúl : sekrety leg-endy. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50196; CZYT. 796.332

Science in swimming. [Vol.] 5/ ed. by K. Zatoń, M. Rejman, K. Antoniak-Lewan-dowska ; Akademia Wychowania Fizyczne-go we Wrocławiu. Wrocław : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: W 37300/Cz.5

SIEKIERA R.: Punkt widzenia w metafo-ryce dziennikarzy sportowych : modele me-taforyczne i pryzmaty konceptualne. Łódź : Wydaw. Uniw. Łódzkiego, 2014. Sygn.: CZYT. 796

Sport i wychowanie zdrowotne / pod red. M. Jurgielewicz-Urniaż ; Olsztyń-ska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckie-go, Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Olsztyn : OSW, 2011. Sygn.: W 50097; CZYT. 796

Sport paraolimpijski : Soczi 2014 / [koncepcja, scen., wybór zdj. Ł. Szeliga, M. Zduńczyk ; teksty R. Kamiński i in. ; zdj. M. Kowalczyk i in.]. Warszawa : Pol-


ski Związek Sportu Niepełnosprawnych „Start”, 2014. Sygn.: W 50028; CZYT. 796.032

STURM K.: Najnowsza biografi a Micha-ela Schumachera : historia mistrza Formu-ły 1. Warszawa : Grupa Wydaw. Foksal - Ole, cop. 2014. Sygn.: W 50178; CZYT. 796.6/.7

SYPNIEWSKI I., ŻYŻYŃSKI Ż., HOCH-STIM P.: Zasypany : życie na zakręcie. Warszawa : Grupa Wydaw. Foksal, 2014. Sygn.: W 50226; CZYT. 796.332

Systemy szkolenia piłkarzy w wybra-nych krajach i klubach europejskich ; Ba-dania wspomagające efektywność szkole-nia w Polsce : praca zbiorowa / pod red. A. Stuły ; Wydział Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Politechniki Opolskiej, Mię-dzynarodowe Towarzystwo Naukowe Gier Sportowych. Opole : Ofi cyna Wydaw. PO, 2014. ([Studia i Monografi e / Politechnika Opolska, ISSN 1429-6063 ; z. 389]). Sygn.: W 50127; CZYT. 796.332

SZAFIRSKI R.: Przeżyłem więc wiem : nieznane kulisy wypraw wysokogórskich / spisała i oprac. K. Tasz. Warszawa : „An-napurna”, 2014. Sygn.: CZYT. 796.5

SZCZEPAŃSKI S.: Kompetencje meto-dyczne nauczycieli wychowania fi zycznego w świetle badań. Opole : Ofi cyna Wydaw. PO, 2014. (Studia i Monografi e / Politech-nika Opolska, ISSN 1429-6063 ; z. 382). Sygn.: CZYT. 37.091

Szkolne wychowanie fi zyczne w dobie reform edukacyjnych / red. nauk. J. No-wocień ; Akademia Wychowania Fizyczne-go Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Wy-dział Wychowania Fizycznego. Warszawa : AWF, 2014. Sygn.: W 50163-50164; CZYT. 796.01

TANAKA H., JACKOWSKA M.: Slow jog-ging : japoński sposób na bieganie, zdro-

wie i życie. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50207; CZYT. 796.42/.43

Taniec, rytm, muzyka w nauce i prak-tyce : monografi a / pod red. A. Fredyk i E. Smol ; Akademia Wychowania Fizycz-nego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. Katowice : Wydaw. AWF, 2014. Sygn.: W 50345-50349; CZYT. 793/794

VENUTO T.: Spalaj tłuszcz, buduj mię-śnie. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50209-50210; CZYT. 796.41

WADE P.: C-mass : trening kalisteniczny na masę. Łódź : “Aha!” [właśc. „JK”], 2014. (Fit & Active). Sygn.: W 50321-50322; CZYT. 796.8

WAYNE P.M., FUERST M.L.: Tai chi : zdrowe ciało, mocne serce, bystry umysł. Białystok : „Studio Astropsychologii”, 2014. Sygn.: W 50216; CZYT. 796.41

Whittle analiza chodu / red. D. Levine, J. Richards, M.W. Whittle. Wyd. 1 pol. /red. R. Gnat. Wrocław : Elsevier Urban & Partner, cop. 2014. Sygn.: W 50289-50290; CZYT. 577

WŁOSZCZOWSKA M., OBROCKI J.: Szkoła życia. Warszawa : Burda Publi-shing Polska, cop. 2014. Sygn.: W 50214; CZYT. 796.6/.7

WOJTYCZEK B., PASŁAWSKA M., KLU-KOWSKI K.S.: Bezpieczne narciarstwo. Warszawa : „Medical Tribune Polska”, 2014. Sygn.: W 50039; CZYT. 796.9

Wybrane aspekty górskiej aktywności ruchowej w Polsce i na świecie / red. nauk. P. Zarzycki. Wrocław : Wydaw. AWF, 2014. (Studia i Monografi e Akademii Wychowa-nia Fizycznego we Wrocławiu, ISSN 0239-6009 ; nr 120). Sygn.: CZYT. 338.48-52

Wychowanie fi zyczne - metodyka na-uczania i aplikacje : jak pisać programy


autorskie z wychowania fi zycznego / red. nauk. J. Kwieciński, M. Tomczak ; Pań-stwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koni-nie. Konin : Wydaw. PWSZ, 2013. Sygn.: W 50059-50060; CZYT. 796.01

Z najnowszej historii kultury fi zycznej w Polsce / pod red. L. Nowaka, R. Urban ; Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej po-znańskiej AWF w Gorzowie Wlkp., Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej. Oddział w Gorzowie Wlkp., Lubuska Rada Olimpijska. Gorzów Wlkp. : ZWKF poznań-skiej AWF, 2014. (Z Najnowszej Historii Kultury Fizycznej w Polsce ; t. 11). Sygn.: CZYT. 796(091)

ZABORNIAK S., ISKRA J.: Lekkoatlety-ka na Śląsku w latach 1816-1939. Opole : Ofi cyna Wydaw. PO, 2014. (Studia i Mono-grafi e / Politechnika Opolska, ISSN 1429-6063 ; z. 375). Sygn.: CZYT. 796.42/.43

ZAWARTKA M.: Sylwetka pseudokibi-ca w zarządzaniu bezpieczeństwem na stadionach sportowych w Polsce / Akade-mia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. Katowice : Wy-daw. AWF, 2014. Sygn.: W 50002-50006; CZYT. 796

Językoznawstwo, nauka o literaturze

COLLIN P.H., HOŁATA-LOTZ D.: Słow-nik hotelarstwa i turystyki : [angielsko--polski z indeksem polsko-angielskim]. Warszawa : „Wilga”, 2000. (Biblioteka Pro-fesjonalisty). Sygn.: W 50036; CZYT. 64

COLLIN P.H., SŁUPSKI J.: Słownik biz-nesu : [angielsko-polski z indeksem polsko--angielskim]. Warszawa : „Wilga”, 1999. (Biblioteka Profesjonalisty). Sygn.: W 50035

SIEKIERA R.: Punkt widzenia w metafo-ryce dziennikarzy sportowych : modele me-taforyczne i pryzmaty konceptualne. Łódź : Wydaw. Uniw. Łódzkiego, 2014. Sygn.: CZYT. 796

Sztuka, architektura, urbanistyka

ROYCE A.P.: Antropologia tańca. Warsza-wa : Wydaw. Uniw. Warszawskiego : Inst. Muzyki i Tańca, 2014. Sygn.: CZYT. 793/794

Geografi a, opisy krajów, podróże

MICUŁA G.: Zimowy przewodnik po Polsce : narty, snowboard, biegówki. War-szawa : Grupa Wydaw. Foksal, cop. 2014. Sygn.: W 50227


ŚLUSARCZYK J.: Studia z dziejów kra-joznawstwa i turystyki górskiej / Akade-mia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. Katowice : Wy-daw. AWF, 2014. Sygn.: W 50250-50253; CZYT. 338.48-52

Wałbrzych, Boguszów-Gorce, Jedlina--Zdrój, Szczawno-Zdrój, Świebodzice : plan miasta : skala 1:20 000 / [oprac.] „Daun-pol” Wydaw. Kartogr. ; aktual. B. Malec. Warszawa : „Daunpol” Wydaw. Kartogr., cop. 2011/12. Sygn.: K-1936

Historia, biografi e

BURNS J.: Barça : życie, pasja, ludzie. Kraków : Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50319; CZYT. 796.332

CAIOLI L.: Luis Suarez „Pistolet”. War-szawa : „Amber”, 2014. Sygn.: W 50174; CZYT. 796.332

EFFENBERG S., MENDELIN J.: Niepokorny. Warszawa : „Duch Sportu”, 2014. Sygn.: W 50180; CZYT. 796.332

FRONING R., THOMAS D.: Pierwszy : tajemnica zwycięstwa / [przedm. D. Ca-


stro]. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50185; CZYT. 796.8

JACKSON P., DELEHANTY H.: 11 pier-ścieni. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: CZYT. 796.323

MECNER K.: Siatkarskie gwiazdy. Ka-towice : Krzysztof Mecner Ofi cyna Wydaw-niczo-Usługowa „Mecner-Media”, [2014]. Sygn.: CZYT. 796.325

MICHALCZEWSKI D.: Tiger to ja / [na podst. tekstu W. Wegena oraz R. Opiatow-ski (cz. IV)]. Warszawa : Grupa Wydaw. Foksal - Ole, cop. 2014. Sygn.: W 50218; CZYT. 796.8

PERARNAU M.: Herr Guardiola : projekt Bayern Monachium. Poznań : Dom Wydaw. „Rebis”, 2014. Sygn.: W 50172; CZYT. 796.332

PIRLO A., ALCIATO A.: Myślę, więc gram. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50187; CZYT. 796.332

PRIELOŻNY I.: Moja droga do sukcesu / współaut. K. Mecner. Katowice : Krzysz-tof Mecner Ofi cyna Wydawniczo-Usługo-wa „Mecner-Media”, [2011]. Sygn.: CZYT. 796.325

RODGERS B., SHEPATIN M.: Mara-tończyk : moja 42-kilometrowa droga od anonimowego biegacza do szczytów sła-wy. Łódź : „Galaktyka”, cop. 2014. Sygn.: W 50176; CZYT. 796.42/.43

ROONEY W.: Moja dekada w Premier League. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50223; CZYT. 796.332

SÁNCHEZ-FLOR U.: Raúl : sekrety leg-endy. Kraków : „Sine Qua Non”, 2014. Sygn.: W 50196; CZYT. 796.332

STURM K.: Najnowsza biografi a Micha-ela Schumachera : historia mistrza Formu-ły 1. Warszawa : Grupa Wydaw. Foksal - Ole, cop. 2014. Sygn.: W 50178; CZYT. 796.6/.7

SYPNIEWSKI I., ŻYŻYŃSKI Ż., HOCH-STIM P.: Zasypany : życie na zakręcie. Warszawa : Grupa Wydaw. Foksal, 2014. Sygn.: W 50226; CZYT. 796.332

SZAFIRSKI R.: Przeżyłem więc wiem : nieznane kulisy wypraw wysokogórskich / spisała i oprac. K. Tasz. Warszawa : „An-napurna”, 2014. Sygn.: CZYT. 796.5

WŁOSZCZOWSKA M., OBROCKI J.: Szkoła życia. Warszawa : Burda Publi-shing Polska, cop. 2014. Sygn.: W 50214;

J.M. Ślusarczyk Studia z dziejów krajoznawstwai turystyki górskiej2014

J. OparaFizjoterapia w chorobie Parkinsona

2014

WYDAWNICTWA AWF


M. ZawartkaSylwetka pseudokibica w zarządzaniu

bezpieczeństwem na stadionach sportowych w Polsce

2014

Problemy potencjału społecznego organizacji turystycznych i sportowych w spektrum wielowymiarowych aspektów zarządzania.T. 1[red. nauk.] K. Mrozowicz, P. Halemba2014

Taniec, rytm, muzyka w nauce i praktycepod red. A. Fredyka i E. Smol

2014

201WYDAWNICTWA AWF

Journal of Human KineticsVol. 42, 2014

BIBLIOTHECA NOSTRA - Silesian Digital Library

Documents

Transcript of BIBLIOTHECA NOSTRA - Silesian Digital Library