BANJA LUKA COLLEGE

BANJA LUKA

EKOLOŠKI STANDARD - ISO

14 000

-

seminarski rad –

Student : Tanja Milešević Mentori :

Broj indeksa : 345/09 Prof. dr Zdravko Glušica

Smjer : Ekološki menadžment Mr Svetlana Dušanić G.

Banja Luka, maj 2010. godine

Student : Tanja Milešević

Broj indeksa : 345/09

Predmet : Menadžment kvaliteta

Smjer : Ekološki menadžment

Tema : ISO 14 000 – Zaštita životne sredine

Osnovni zadaci seminarskog rada :

1. Pojam ISO 14 000 standarda

2. Kategorije standarda, koraci usvajanja standarda

2 / 57

3. Implementacija ekoloških standarda

Banja Luka Mentori :

Maj 2010. godine Prof. dr Zdravko Glušica

Mr Svetlana Dušanić G.

SADŽAJ

EKOLOŠKI STANDARD - ISO 14 000......................................1

UVOD.................................................................4

1. ŠTA JE STANDARD.................................................5

2. ŠTA JE - ISO 14000................................................6

2.1. Kategorije ISO 14 000..........................................6

2.2 Serija standarda ISO 14 000...............................7

3. MENADŽMENT PREDUZEĆA I ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE....................9

4. USVAJANJE ISO 14000 – KORAK PO KORAK.............................11

3 / 57

5. IMPLEMENTACIJA ISO 14 000........................................16

5.1. Razlozi implementacije sistema ISO 14001:2004.................16

5.2. Prednosti implementacije sistema ISO 14001:2004...............17

5.3. Implementacija ISO 14 001 : 2004 standarda....................18

6. SERTIFIKACIJA ISO 14 001 : 2004.................................19

7. ISO 14000 U REPUBLICI SRPSKOJ.................................20

ZAKLJUČAK...........................................................21

P R I L O G I...........................................................22

DOKAZI UZ ZAHTJEV ZA IZDAVANJE EKOLOŠKE DOZVOLE ZA  OBJEKAT - KONTEJNER ZA SKLADIŠTENJE

PROTIVGRADNIH RAKETA................................................22

P R I L O G II...........................................................34

UNAPREĐENJE KROZ EKO-DIZAJN, SERIJA STANDARDA ISO 14000............34

LITERATURA..........................................................40

UVOD

Sistem upravljanja kvalitetom razvijao se više godina ikulminirao je 1987. godine izdavanjem međunarodnih standardaserije ISO 9000. Početkom 70-tih godina započelo je buđenjeekološke svesti izdavanjem Meadows’ove - "granice rasta",1studije rađene na tehnološkom institutu Masačusetsa (Boston,SAD) za Rimski klub, u kojoj se čovečanstvo poziva na izmenukoncepta daljeg tehnološkog razvoja i sprečavanje ekološke

1 Svjetski privredni rast zaustavit će se "naglo i bolno" prije završetka XX vijeka ne promijene li ljudi svoje ponašanje, upozorio je američki naučnik Dennis Meadows, teoretičar "granica rasta" i dobitnik nagrade Japan Prize. 

4 / 57

degradacije radi spasa planete Zemlje i ljudske civilizacije.Kroz niz datih međunarodnih aktivnosti 1996. godine, publikovanisu prvi standardi serije ISO 14000, koji uređuju kompleksansistem za upravljanje zaštitom životne sredine. Stoga su, krajemdvadesetog vijeka zaštita zivotne sredine i očuvanje prirodnihresursa postali osnova razvoja novih tehnologija. Smatra se da jepovezivanje zahtjeva sistema upravljanja kvalitetom, procesnihtehnologija i sistema upravljanja zaštitom životne sredineimperativ daljeg razvoja. Takav pristup zahtjeva novi tipmenadžera, koji je sposoban da u uslovima neizvjesnosti i rizikabalansira ekonomske, socijalne i ekološke zahtjeve, u skladu saodrživim razvojem. Protekla dva desetljeća obilježena su kao desetljećaekološke svjesnosti. Donesen je značajan broj zakona i propisakoji se bave ekologijom, kako bi načinili preduzeća ekološkiodgovornima. S rastućim interesom za ekološka pitanja od stranejavnosti, ekološka odgovornost je postala značajno pitanje. Trenutno postoje dvije vrste ekološke odgovornosti: zakonska idobrovoljna.Međunarodna organizacija za standardizaciju (ISO) je pronašlanačin (ISO 14000 standardi) kako bi pomogla preduzećima urukovođenju ekološkim standardima. ISO 14000 ekološki standardi zahtijevat će eventualno odkompanija da osiguraju informacije o njihovom EMS (ekološkommanagement sistemu) izdavanjem godišnjih ekoloških izvještaja.Uzimajući u obzir rastuću pažnju vezanu uz ekološka pitanja,organizacijama je potrebna pomoć na svim nivoima u ciljuispunjenja ekoloških zahtjeva.

ISO 9000 i ISO 14000 grupe su među najpoznatijim inajuspješnijim ISO standardima. ISO 9000 je postao međunarodnistandard za zahtjeve u oblasti kvaliteta što se tiče "business tobusiness" poslovanja, dok je ISO 14000 zadužen za pomoćorganizacijama da što više moguće ispune zahtjeve životne

5 / 57

sredine. ISO 9000 se koristi za upravljanje kvalitetom. To značida preduzeće treba da poveća satisfakciju kupca ispunjavanjemkupčevih zahtjeva, kao i zahtjeva odgovarajućih propisa. Takođe,ono treba da poboljša svoj učinak po tom pogledu. ISO 14000 se koristi uglavnom za upravljanje životnom sredinom.Drugim riječima, firma treba da svede na minimum štetna dejstvana okolinu, prouzrokovanim svojim aktivnostima, i konstantno daradi na poboljšanju svog učinka što se navedenog tiče.

1. ŠTA JE STANDARD

Standard je dokument u kome se definišu pravila, smjerniceili karakteristike za aktivnosti ili njihove rezultate, radipostizanja optimalnog nivoa uređenosti.Standardi u velikoj mjeri imaju pozitivan uticaj na većinuaspekata naših života. Oni obezbjeđuju željene karakterisitikeproizvoda i usluga kao što su kvalitet, pozitivno djelovanje naživotnu sredinu, bezbjednost, pouzdanost, efikasnost izamjenljivost.Kada proizvodi, sistemi, mašine i uređaji rade dobro i bezbjedno,to je uglavnom zato što ispunjavaju zahtjeve standarda. Kako nam standardi pomažu:

Čine razvoj, proizvodnju i distribuciju proizvodaefikasnijim, bezbjednijim i čistijim

Usklađuju trgovinu između zemalja Omogućavaju razmjenu tehnologije i dobre upravljačke

prakse Šire inovacije Osiguravaju kupce i korisnike proizvoda i usluga Čine život jednostavnijim time što daju rešenja za

svakodnevne probleme

6 / 57

ISO 2je nevladina organizacija i nema autoritet danametne implementaciju standarda. ISO ne donosi ni propise nizakone. Međutim, države mogu da odluče da usvoje ISO standarde –prije svega u oblasti zdravlja, bezbjednosti i uticaja na životnusredinu – kao zakonski obavezne ili da se na njih pozivaju upropisima. Iako su ISO standardi dobrovoljni, oni postaju zahtjev tržišta,kao na primer ISO 9001 serija standarda. ISO standardi se razvijaju prema potrebama tržišta.Posao pretežno obavljaju eksperti iz sektora industrije, tehnikei poslovanja u kojima se pokaže potreba za standardima. Oni subazirani na internacionalnom konsenzusu između stručnjaka uodređenoj oblasti. Svi standardi se periodično pregledaju i tonajmanje jednom u pet godina, kako bi se odlučilo da li jepotrebno da budu izmjenjeni i dopunjeni ili ukinuti. ISOstandardi su tehnički sporazumi koji obezbeđuju okvir zakompatibilnost te tehnologije u cijelom svijetu. Oni sudizajnirani da budu globalno značajni i korisni bilo gde usvijetu. Većina standarda su usko specijalizovani za određeniproizvod, materijal ili proces. Međutim, ISO 9001 i ISO 14001 sugenerički standardi upravljanja sistemima. Generički znači da seisti standard može primjeniti na bilo koju aktivnost i na bilokoju organizaciju, malu ili veliku, bez obzira na proizvod iliuslugu, u bilo kom sektoru i bez obzira da li je organizacijaprivatna ili državna. ISO 9001 sadrži set generičkih zahtjeva zaimplementaciju sistema upravljanja kvalitetom, a ISO 14001 zaupravljanje životnom sredinom.   

2 Međunarodna organizacija za standardizaciju, ISO (International Organisation for Standardisation), je najveća svetska institucijaza razvoj standarda i predstavlja mrežu nacionalnih instituta u 158 zemalja, na bazi jedan član - jedna zemlja, sa sedištem u Ženevi(Švajcarska) gde se ceo sistem koordiniše. 

7 / 57

2. ŠTA JE - ISO 14000

Standard ISO 14001:2004 ili Sistem menadžmenta zaštiteživotne sredine, je upravljanje uticajima kompanije iliorganizacije na životnu sredinu, a rezultat je prenaglašenepotrebe tržišta za očuvanjem iste. ISO 14000 ekološki standard za zaštitu okoline kreiran je u ciljuminimizacije uticaja organizacija (preduzeća) na okolinu (vazduh,voda, zemlja) i kompatibilan je sa zakonskim procedurama iregulativama EU. ISO 14001 je internacionalna specifikacija zamenadžment ekološkog okruženja. On definiše zahtjeve zauspostavljnaje procedura u zaštiti okoline, određuje faktoreuticaje proizvoda, usluga i servisa na okolinu, predviđa ekološkesisteme na koje se vrši negativan uticaj, mjeri negativne uticajena njih i daje smijernice za sprečavanje neželjenih efekata. Ontakođe predviđa korake i procedure u prevenciji ekološkihkatastrofa, pronalazi moguće najugroženije tačke i potpomažedefinisanje bezbjednosnih ekoloških procedura.

ISO 14000 sličan je ISO  9000 standardu u dijeludokumentovanja poslovnih (proizvodnih) procesa (kako se proizvodiili daju usluge). Glavna ideja standarda je, organizovanjesistematičnog pristupa u redukovanju negativnih ekološkihuticaja  privrednih subjekata, na svoju bližu okolinu neposrednoili preko usluga, roba, transporta… na širu okolinu posredno.

ISO 14000 serija se odnosi na upravljanje životnom sredinom, što znači daorganizacija mora da:

Smanji negativne uticaje na životnu sredinu svojimaktivnostima

Postigne kontinuirano poboljšanje performansi koje seodnose na zaštitu životne sredine

8 / 57

ISO 14000 serija sastoji se od 21 standarda namijenjenihorganizaciji u rukovođenju njihovim ekološkim zahtjevima iosiguravanju da će njihova ekološka politika i praksa biti uskladu s ciljevima i misijom organizacije.

2.1. Kategorije ISO 14 000

Ekološki standardi mogu se podijeliti u šest kategorija:

(1) Ekološki management sistem(2) Ekološki audit(3) Ocjena djelovanja u odnosu na okolinu(4) Ekološko označavanje(5) Procjena životnog ciklusa(6) Ekološki aspekti u standardima proizvoda

2.2 Serija standarda ISO 14 000

ISO standardi se razvijaju po strogim pravilima kako bise obezbedilo da budu transparentni i fer. Negativna strana je tošto takva pravila zahtevaju veliku količinu vremena za razvoj svakog pojedinačnog standarda, zbog neophodnosti postizanja konsenzusa kao i javnosti postupka.Pored standarda, ISO razvija i različita uputstva, smernice i priručnike u vezi sa standardima.

Broj

ISO oznaka

SRPS oznaka

Naziv standarda

SRPS status

9 / 57

1. ISO14001:2004

SRPS ISO14001:2007

Sistemi menadžmenta životnom sredinom – Zahtevi sa uputstvom zakorišćenje

objavljen

2. ISO14015:2001

Menadžment životnom sredinom – Ocenjivanje životne sredine na lokaciji i organizaciji(EASO)

3. ISO/TR14032:1999

Menadžment životnom sredinom – Primeri vrednovanja delovanja na životnu sredinu (EPE)

4.ISO 14040

Menadžment zaštitom životne sredine- Ocenjivanje životnog ciklusa – Principi i okvir

5.ISO 14041

Menadžment zaštitom životne sredine – Ocenjivanje živ-tnog ciklusa-Utvrđivanje ciljeva i obima i analiza inventara životnog ciklusa

6.ISO 14042

Menadžment zaštitom životne sredine – Ocenjivanje živ-otnog ciklusa-Ocenjivanje uticaja životnog ciklusa

10 / 57

7.ISO 14043

Menadžment zaštitom životne sredine- Ocenjivanje životnog ciklusa – Interpretacija životnogciklusa

8. ISO 14048 SRPS ISO/TS14048:2006

Menadžment zaštitom životne sredine- Ocenjivanje životnog ciklusa – Dokumentacioni format podataka

objavljen

9. ISO 14049

Menadžment zaštitom životne sredine- Ocenjivanje životnog ciklusa – Primeri primene ISO 14041 u definisanju cilja i predmeta i o analizi inventara

10.ISO

14050:2002 SRPS ISO14050:2007 Menadžment životnom

sredinom - Rečnik

objavljen

11. ISO/TR14062:2002

Menadžment životnom sredinom – Integrisanjeaspekata životne sredine u projektovanjei razvoj proizvoda

11 / 57

3. MENADŽMENT PREDUZEĆA I ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE

Novi sistemi upravljanja treba da se zasnivaju nastalnom unapređenju poslovnih procesa u skladu sa održivimrazvojem. U okviru koncepta kvaliteta prema seriji standarda ISO9000, pored tržišne i poslovne dimenzije, održanje kvalitetaživota se javlja kao značajni aspekt strategije kvaliteta.Kvalitet života obuhvata zaštitu zdravlja i bezbednost ljudi,zaštitu čovekove radne i životne sredine i štednju prirodnihresursa. Prema standardu ISO 14000, upravljanje zaštitom životnesredine-ekološki menadžment predstavlja upravljanje ljudskimaktivnostima u cilju smanjivanja negativnih uticaja na životnusredinu. Dakle, u savremenim uslovima poslovanja neophodno je uposlovni sistem upravljanja uklopiti eko-menadžment.

Koncepcija ekolološkog menadžmenta sadrži se u''zaduživanju'' proizvoda svim ekološkim efektima koje onuzrokuje u životnoj sredini u svim fazama životnog ciklusa.

Pod fazama životnog ciklusa proizvoda podrazumijeva: ekstrakcijusirovina, transport sirovina, dobijanje poluproizvoda, pakovanjei transport poluproizvoda, preradu poluproizvoda u finalneproizvode, pakovanje i transport finalnih proizvoda, korišćenjefinalnih proizvoda, stvaranje otpada, transport otpadaka, preraduotpadaka u sekundarne sirovine ili deponovanje kao završnu fazu.

Pod ekološkim efektima podrazumeva se racionalno trošenje prirodnih resursa:eko sistema (vazduh, voda i zemljište), sirovina, energetskih

12 / 57

izvora, (naročito neobnovljivih), ispuštanje nepoželjnihnusprodukata u životnu sredinu i drugo.

Ovom koncepcijom osigurali bi se uslovi za sistemsko stvaranjeekološkog kvaliteta u preduzeću shodno sistemu upravljanjakvaliteta ISO 9000.

Najvažniji segmenti sistema ekološkog menadžmenta su :

Analiza ekoloških rizika preduzeća (tzv. auditing) Analiza ekološke podobnosti snabdjevača Razrada opštih ekoloških ciljeva preduzeća u operativne

ciljeve i radne zadatke Stvaranje organizacionih rješenja Stvaranje informacionog sistema ekoloških implikacija

poslovanja Sistem praćenja i dokumentacije stvaranja ekološkog

kvaliteta

U okviru aktivnosti na ispunjavanju zahjteva iz serije standardaISO 14000 pojavile su se dve jasno izdvojene oblasti.

13 / 57

S jedne strane to je oblast proizvoda i usluga preduzeća a sadruge strane oblast organizacije preduzeća. Za potrebe proizvodai usluga neophodno je obezbjediti eko označavanje “ekološki znak”ili “znak zaštite životne sredine” i ocenjivanje životnog ciklusaproizvoda. Za potrebe organizacije neophodno je metodamaupravljanja obuhvatiti sistem upravljanja zaštitom životnesredine, koji kontroliše i ocjenjuje stanje zaštite životnesredine. Navedeni zahtjevi standarda ISO 14000 su sastavni dioupravaljanja svakim poslovnim sistemom i predstavljaju novipristup menadžmentu preduzeća.

U savremenim proizvodnim preduzećima ekološki aspekt jeintegrisan u sistem menadžmenta na najvišem nivou. U praktičnomradu koriste se tehnike ekomenadžmenta u svim funkcijamaproizvodnog sistema, počev od razvoja proizvoda i tehnologija,preko planiranja, projektovanja, izgradnje, eksploatacije,prometa proizvoda, do zatvaranja objekta.

Osnovne savremene tehnike ekomenadžmenta i njihova primena upojedinim fazama privrednih delatnosti navedene su :

Instrumenti upravljanjazaštitom životne sredineSegmenti privrednedelatnosti

Instrumenti eko-menadžmenta

Projektovanjeproizvoda

LCA EL

Projektovanjetehnologija iobjekata

EIA RA LCA

Izgradnja objekata EI

RA EMS EA

14 / 57

AProizvodnja RA EMS EA Promet, upotreba iodlaganjeproizvoda

RA EMS EA

Zatvaranje objekata EIA

RA EMS EA

EIA ⇒ ANALIZA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU RA ⇒ PROCENA RIZIKA LCA ⇒ PROCENA ŽIVOTNOG CIKLUSA EL ⇒ EKOLOŠKO OBELEŽAVANJE EMS ⇒ EKO-MENADŽMENT SISTEMI

EA ⇒ EKOLOŠKA PROVERA

4. USVAJANJE ISO 14000 – KORAK PO KORAK

International Standards Organsation (ISO), izdala jeISO 14000 standarde u cilju pomaganja privrednim subjektima usvijetu u upravljanju ekološkim zahtjevima i osiguranju danjihove ekološke politike i praksa zadovoljava njihovu misiju iciljeve.

Ovi standardi pomažu subjektima u pripremanju temeljnih planovakorištenja adekvatnog i efikasnog ekološkog management sistema,provođenje pravilnig audita i uspješno certifikovanjaprema ISO14001.

1. KORAK - Pridobiti predanost uprave

Prihvaćanje ekološke svjesnosti, ispunjavanje ekološkihzadaća i predanost dobivanju certifikacije prema ISO 14001 morapočeti na vrhu. Obzirom da su uprava i predsjednik uprave

15 / 57

odgovorni i za ekološka pitanja, njihova predanost certifikacijiprema standardu ISO 14000 je neophodna.

2. KORAK – Kreiranje tima

Raspon ekoloških zahtjeva zajedno s potrebomprilagođavanja svakodnevno mijenjajućim ekološkim zakonima ipropisima dovodi do neophodnosti da kompanija kreira tim zaposlove pripreme certifikacije prema ISO 14001.

Sam tim trebaju činiti predstavnik Uprave, osoba kojaprati pitanja ekologije, interni auditori i pravnici. Uključenjepredstavnika Uprave je neophodno kako bi tim imao određeniautoritet i kako bi se pokazalo da predanost ovom cilju ide od“vrha”.

3. KORAK – Odredite ekološke zahtjeve prema Vašoj kompaniji

Udruživanje svjetskog “zelenog pokreta” i rastućegbroja vladinih propisi prema očuvanju životne sredine učinile sukompanije odgovornijima za njihovo ponašanje. Treba pregledati ianalizirati kompanijine ekološke aspekte i predanost managementaprema dobivanju ISO 14001 certifikata. Veličina ekološkesvjesnosti određuje stepen do kojeg bi se kompanija moralaprilagoditi ekološkim zakonima i propisa te također treba likompaniji certifikat ili ne.

4. KORAK – Obučite Vaš tim i zaposlenike

Kompanija bi morala identificirati vlastite potrebe za obučavanjem i osigurati dasvi zaposlenici budu obučeni u skladu s potrebama i budu svjesni:

Važnosti prilagodbe s ustanovljenim ekološkim politikama iprocedurama, kao i o

Zahtjevima EMS Značaja utjecaja njihovog rada na okoliš Njihove uloge i odgovornosti prilikom postizanja ciljeva i

misija specificiranih uEMS

16 / 57

Potencijalnih posljedica nepoštivanja ustanovljenihekoloških politika i procedura.

Kako bi propisno obrazovali svoj tim i djelatnike, potrebno je potražiti dobretrenere za standard ISO 14000. U traženju kvalificiranih trenera, treba ih pitati slijedećapitanja:

Da li su već asistirali drugim kompanijama u uspješnomcertificiranju za ISO 14000?

Da li su upoznati s vašim poslovanjem? Razumiju li kako auditori vide svaki element procesa

registracije?

5. KORAK – Ustanovljavanje efikasnog EMS

Cilj EMS je želja za neprekidnim napredovanje u ekološkom djelovanju i dobivanjecertifikata ISO 14001 pomoću:

Definisanja ekoloških ciljeva i misije Razvijanja adekvatne i efektivne ekološke politike i

procedura Pravilno dokumentovanje i razmjena usvojenih ekoloških

politika i procedura adnicima kojih se to tiče Praćenje tih politika i procedura i osiguravanje

usklađenosti s njima

6. KORAK – Ustanovljavanje ekoloških politika i procedura

EMS je alat koji omogućava organizaciji postizanjeneprekidne ekološke performance definisanjem misije i ciljeva teuspostavljanjem adekvatne i pravilne politike i procedura kojezadovoljavaju EMS.

Ekološke politike i procedure trebale bi:

Odražavati misiju i ciljeve kao i predanost Uprave u ciljuodržavanja usklađenosti s ekološkim zakonima i propisima

17 / 57

Osnovati bazu na osnovu koje bi EMS postavio svoju misiju iciljeve

Jasne i razumljive svim zainteresiranim internim i eksternimstrankama

Dostupne svim pojedincima kojih se tiču Biti praćenje, analizirane i mijenjane kako bi odražavale

promjenu uvjeta i informacija

7. KORAK – Kreiranje razumljivog ekološkog programa upravljanja

Kreiranje i korištenje jednog ili više ekološkihprograma je neophodno za uspješnu i efikasnu implementaciju EMS.

Programi bi trebali:

Opisati kako će biti postignuti zahtjevi EMS i kako će bitipostignuti ekološki ciljevi

Prezentovati vremenski slijed i osobe zadužene zaimplementaciju ekoloških politika i procedura

Upravljati treninzima Alocirati resurse Ustanoviti sisteme za podršku i analizu; Osigurati neophodnu komunikaciju za implementaciju EMS Ustanoviti proces identifikacije značajnih ekoloških

aspekata koji su imenovani u EMS

8. KORAK – Pravilno održavanje dokumentacije EMS

ISO 14000 standard sadrži specifičan zahtjev zadokumentacijom kako bi pokazao efikasnu implementaciju EMS.Razina detaljnosti dokumentacije trebala bi biti dovoljna zapokazivanje osnovnih elemenata EMS i njihovu interakciju.

EMS dokumentacija trebala bi sadržavati:

Procesne informacije Organizacijske karte Interne standarde i operacijske procedure

18 / 57

Planove

Prema ISO 14000 standardu, organizacije trebajudokumentirati cijeli EMS proces od ustanovljavanja ekološkihciljeva do postizanja rezultata pomoću prikazivanja procedura,radnih uputa, procesa i ostalih zapisa.

9. KORAK – Kreiranje i održavanje pravilnih zapisa o EMS

Trebalo bi održavati zapise o efektivnoj implementaciji i djelovanju EMS kako bise pokazalo do koje su mjere planirani ciljevi ispunjeni. Zapisi bi trebali sadržavatislijedeće:

Informacije vezane uz primjenu ekoloških zakona i propisa Evidenciju o ustanovljenim ekološkim ciljevima i procedurama Evidenciju o vezi ekoloških politika i procedura osobama

kojih se to tiče Usklađenost i zapise o treninzima Informacije o procesima i proizvodima Dokaze o inspekcijama, održavanju i kalibraciji Izvještaje o incidentima Dokaze i/ili izvještaje o značajnim ekološkim apsektima,

pregledima uprave i rezultatima audita Informacije o spremnosti na iznenađenja i odgovorima Druge informacije vezane uz ekologiju

10. KORAK – Revizija EMS od strane Uprave

ISO 14001 zahtjeva od strane Uprave neprestane revizijeEMS kako bi se osigurala njegova efektivnost i uspješnost upostizanju ustanovljenih ciljeva i misija. Primarni cilj revizijeUprave je identifikacija promjena i mogućnosti neprekidnogpoboljšavanja kreiranja ekološke politike i procedura i praćenjeusklađenosti s njima.

Revizije bi trebali sadržavati:

Rezultate audita

19 / 57

Ispunjenje ekoloških ciljeva Neprekidnu prikladnost EMS u odnosu na promjene uvjeta i

informacija.

11. KORAK – Provođenje audita

Provođenje ekoloških audita je generički izraz kojiobuhvaća širok opseg management aktivnosti uključujući auditeekološke sukladnosti, procjene ekoloških rizika i ekološkerevizije.

ISO 14001 zahtjeva da audit program i procedure pokriju:

Aktivnosti i područja koja se prate u auditu; Frekvenciju audita; Odgovornosti povezane s upravljenjem i provođenjem audita Pokazivanje audti rezultata Kompetentnost auditora Način provođenja audita

Koristi koje će organizacija imati od audita su slijedeće:

Osiguranje usklađenosti s primjenjivim eksternim ekološkimzakonima i propisima kao i s interno ustanovljenim EMS

Manje premije osiguranja Bolje odnose s javnošću Smanjenje odgovornosti za ekološke opasnosti i odnosne kazne

i penale

12. KORAK – Izabiranje odgovarajućeg ISO ekološkog standarda

Odredite obim ekoloških aspekata i predanost ISOregistraciji te odaberitre odgovarajući standard. Obimregistracije identifikuje područje kompanije koje će bitipokriveno certifikatom. Osiguratise da EMS zadovoljava zahtjeveISO 14001- Koristite uputstva osigurana od strane ISO uimplementaciji ISO 14000 standarda.

20 / 57

13. KORAK – Izaberite način registracije

Odlučiti želite li ISO 14001 registraciju za cijeluorganizaciju, za jednu lokaciju ili za jedan njen dio. Većinaorganizacija može smatrati neophodnim integrirati cijeli ekološkisistem upravljanja u svaki proces njihovog proizvoda ili usluge.

Prije nego se prijavite za registraciju, osigurajte da:

EMS zadovoljava zahtjeve ISO 14001 Predanost Uprave za osiguravanje potrebne resurse i ostalu

podršku

14. KORAK – Registracija

ISO 14000 ekološki standardi su namijenjeni zaosiguravanje uputa organizacijama u prihvaćanju i implementacijiEMS koji može biti integriran s ostalim zahtjevima managementa ucilju pomoganja organizaciji u postizanju ekoloških i ekonomskihciljeva.

Koristeći proces certifikacije za ISO 9000 kao model, ISO 14000registracija bi trebala sadržavati slijedeće:

Popunjavanje aplikacije Dokumetiranje i preglede EMS Provedenu procjenu / registracijski audit Završetak registracije Srovođenje povremenih pregleda.

15. KORAK – Integracija ISO 14000 i ISO 9000

ISO 9000 standard kontrole kvaliteta i ISO 14000 ekološki standard imaju mnoštvozajedničkog:

Prvo, oba standarda su vođeni management sistemi, koji sufokusirani na prilagođavanje s ciljevima i misijomorganizacije

21 / 57

Drugo, registracijski procesi i za ISO 9000 i za ISO 14000su slični u tome što zahtijevaju audit od strane treće osobekako bi potvrdio sukladnost s standardima

Treće, oba standarda osiguravaju dovoljnu fleksibilnoststandarda kako bi bio “skrojen” od strane organizacije premanjenim potrebama.

Konačno, oba standarda zahtijevaju da organizacijeidentificira potencijalni utjecaj na njihove poslovneprocese od pronalaženja i prerade sirovina do distribucijenjihovih proizvoda kupcima, na ekologiju i kvalitetuproizvoda.

22 / 57

5. IMPLEMENTACIJA ISO 14 000

Implementacijom ISO 14001:2004 se utvrđuje : Koji od radnih procesa u kompaniji zagađuju životnu

sredinu Određuju se realni ciljevi Uvode se neophodne mjere za ostvarenje tih ciljeva

Pored svega već navedenog, tokom uvođenja ISO 14001vrši se odgovarajuća obuka osoblja za upravljanje ovimsistemom i opisuju se obaveze i ovlašćenje za izvršavanjeovih procesa. Sistem ekološkog menadžmenta predstavlja postepenousavršavanje u cilju poboljšanja ekološkog učinka. Ovaj sistem ne zahtijeva „ozelenjavanje“ kompanije, niti seradi o zamjenjivanju mašina, proizvoda ili procesa kojemogu imati ili imaju negativan uticaj na životnu sredinu,već se radi o postepenom smanjenju zagađenja zasnovanog nadužoj vremenskoj osnovi.

Implementacija Sistema ekološkog menadžmenta možese odnositi na čitavu kompaniju, jedan ogranak ili čak nasamo jedan proces, a izbor uglavnom zavisi od potrebekompanije. 

 

5.1. Razlozi implementacije sistema ISO 14001:2004

Razlozi koji dovode do izražene potrebe za uvođenjem ekološkog sistema kao što je ISO 14001:2004 su:

Neprestano zagađivanje životne sredine

Strah od potpunog iscrpljenja prirodnih resursa

23 / 57

Zakoni EU

Povećana zainteresovanost javnog mnjenja za očuvanjem životnesredine

Nedostatak organizovanog i sistematskog praćenja posledicazagađenja

Posebni uslovi rada u ugroženim oblastima

5.2. Prednosti implementacije sistema ISO 14001:2004

Sistem ekološkog menadžmenta je oruđe za upravljanje proizvodima, uslugama i procesima jedne organizacije koji utiču posredno ili neposredno na životnu sredinu i doprinosi: Smanjenju rashoda (ispravnijim i ekonomičnijim korišćenjem

primarnih materijala, prirodnih resursa i ispravnim odlaganjemotpadaka)

Lakšem sprovođenju zakona

Poboljšanju opšteg i ličnog zdravlja

Poboljšanju odnosa sa mjesnom ili opštinskom upravom

Usklađenju dobavljača i saradnika sa politikom ekološkogmenadžmenta organizacije

Osiguranju preventivnih mjera i pravovremenom suzbijanjuekoloških katastrofa

24 / 57

Uvećanju vrijednosti i povjerenja koje organizacija ima natržištu

Stalnom usavršavanju u oblasti zaštite životne sredine

Poboljšanju opšte slike organizacije

Prednost na evropskom tržištu

Implementacijom Sistema ekološkog menadžmenta može da sepostigne smanjenje bruto rashoda u preduzeću a samim tim dolazi ido povećanja produktivnosti i zarade. Povećanje zarade proizilaziiz pronalaženja načina za drastično smanjenje otpada, za njegovo pravovremeno i adekvatno uklanjanje, kao i za efikasnije i racionalnije korišćenje energije radi uštede iste.

Takođe, ovaj standard zahtijeva potvrdu o ustanovljenimkriznim procesima od strane preduzeća kao i njegovu apsolutnu saradnju oko preduzimanja korektivnih mjera i sprovođenja zakona ili zahtijheva. Sve ovo doprinosi smanjenju, greškom ili nemarom izazvanih ekoloških katastrofa, a samim tim i ogromnih novčanih kazni.

Jedna od izuzetno bitnih prednosti Sistema ekološkog menadžmenta je znatno umanjenje rizika koji bi mogao da dovede doekološke katastrofe ili nedozvoljene zagađenosti, što čini mnogo jeftinijim osiguranje preduzeća koja imaju implementiran ISO 14001:2004. Ovaj standard je vrlo poželjan u oblastima hemijske, ekstraktivne, energetske i drugih industrija koji su proizvođači ili korisnici bilo koje vrste zagađivača.

Implementacija ovog standarda i sertifikacija od straneovlašćenog sertifikacionog tijela uliva poverenje raznim organizacijama za zaštitu životne sredine, kupcima i zaposlenima,što u velikoj mjeri pozitivno utiče na samu kompaniju, povećava prodaju i otvara nove horizonte na tržištu.

25 / 57

5.3. Implementacija ISO 14 001 : 2004 standarda

ISO 14001 se zasniva na procjeni uticaja koje preduzeće možeimati  na životnu sredinu i utvrđivanju preventivnih  mjera  za  zaštituživotne sredine. 3

Obuhvata izradu studije i sprovođenje konsultacija uzučešće javnosti, kao i  analizu alternativnih mjera, sa ciljem dase prikupe podaci i predvide štetni uticaji određenih projekatana životnu sredinu. Cilj je da se utvrdi uticaj negativnihčinilaca na  zdravlje ljudi, floru, faunu, zemljište, vodu,vazduh, klimu, materijalna i kulturna dobra i da se predložemjere kojima se ti uticaji mogu spriječiti, smanjiti iliotkloniti.

Prilikom implementacije ISO 14001 vrše se preispitivanja u sledećim oblastimamenadžmenta:

Sveobuhvatni opis menadžmenta Ekološka politika

Registar ekoloških aspekata i uticaja

Ekološki zakoni i zakonski propisi

Ciljevi i nastojanja

Programi ekološkog menadžmenta

Ekološka struktura i odgovornost

3 U Prilogu I – Dokaz uz zahtjev za izdavanje ekološke dozvole ( str. 22 – 33 )

26 / 57

Obuka, svijest i kompetentnost

Ekološke komunikacije

Dokumentacija ekološkog menadžmenta

Kontrola ekološke dokumentacije

Pripremljenost i reagovanje u hitnim slučajevima

Monitoring i mjerenja

Neusaglašenosti, korektivne i preventivne mjere

Ekološka evidencija

Provjera sistema ekološkog menadžmenta

Preispitivanje od strane menadžmenta.

Implementacijom ISO 14001 preduzeće posjeduje većinskudokumentaciju neophodnu za dobijanje Integrisane ekološke dozvole. Važno jenapomenuti da proces procjene uticaja organizacije na životnusredinu zahtjeva duži vremenski period i da bi zainteresovanapreduzeća trebala da u što skorijem roku stupe  u proces procjeneuticaja i pribavljanja neophodne dokumentacije.

6. SERTIFIKACIJA ISO 14 001 : 2004

Sistem ekološkog menadžmenta ISO 14001 propisujezahtjeve koji se odnose na životnu sredinu, a ne govori o samomekološkom učinku. Slično tome, sertifikacija se odnosi na sam sistem upravljanja ane na ekološki učinak. Proces provjere usaglašenosti sistema sastandardom, podrazumijeva provjeru da li sve neophodne komponentejednog radnog sistema postoje i da li one ispravno funkcionišu.

27 / 57

Postoji veliki broj razloga za sertifikaciju ISO 14001, od kojih ćemo nabrojati samoneke od njih: Sertifikat je dokaz o pozitivnoj ocjeni preduzeća  od strane

nezavisne, akreditovane treće strane. Sertifikat predstavlja zainteresovanost vaše kompanije za

poboljšanje ekološkog učinka.

Sertifikat je od izuzetne koristi pri dobijanju međunarodnih idržavnih ugovora.

Sertifikat smanjuje period trajanja  inače  dugotrajnihzakonskih provjera o usaglašenosti.

Obnavljanje sertifikata i periodične provjere od stranesertifikacionog tijela motivišu  održavanje, poboljšavanje iintegritet sistema.

28 / 57

7. ISO 14000 U REPUBLICI SRPSKOJ

Tek dva odsto malih i srednjih preduzeća u RS posjedujemeđunarodni standard ISO 9001:2000, odnosno njih oko 250 odukupno 12.500 firmi u tom sektoru, dok oko 80 firmi trenutno radina uvođenju tog standarda kvaliteta. Prije tri godine u RS jebilo samo 30 certifikovanih preduzeća, što je podatak koji ipakznači da je došlo do značajnog porasta broja certifikovanihpreduzeća.

Nepovoljna statistika broja standardizovanih preduzećaipak se u posljednjih nekoliko godina značajno izmijenila i sveje više preduzeća koja uviđaju značaj postupka međunarodnopriznate certifikacije sistema upravljanja kvalitetom.

Podaci su još nepovoljniji kada je u pitanju posjedovanjeHACCP4 i CE 5 znaka, te standarda ISO 14000. HACCP znak, jedno odnajznačajnijih obilježja o izvršenoj kontroli i ispravnosti hranekoji je ključ dobrog izvoza, za sada posjeduje tek 40 preduzeća uRS, a trenutno 10 firmi radi na njihovom uvođenju.

CE znak, koji proizvodi prema novim direktivama EU morajuimati kako bi se našli na tržištu EU, u RS posjeduje 12 firmi,dok međunarodni standard zaštite životne sredine ISO 14000 imasamo sedam preduzeća.4 Prema podacima Privredne komore, u Republici Srpskoj do sada je sertifikovano više od 250 preduzeća, odnosno primjenjuju međunarodne standarde u oblasti kvaliteta, bezbjednosti i kontrole hrane, sigurnosti proizvoda, zaštite životne sredine i drugih.

5 CE oznaka je pasoš proizvoda koja pokazuje da proizvod zadovoljava bitnim zahtjevima sigurnosti, zaštite zdravlja i života ljudi,

zaštite imovine, zaštite životne sredine te zaštite javnog interesa propisanim EU direktivama tzv "novog pristupa".Proizvodi koji zahtijevaju CE oznaku su: niskonaponska oprema, igračke, građevni proizvodi, mašine, dizala, lična zaštitna oprema, neautomatske vage, medicinski uređaji, plinski uređaji, toplovodni kotlovi, eksplozivi za civilnu upotrebu, potencijalno eksplozivne atmosfere, uređaji za hlađenje, oprema pod pritiskom te telekomunikacijska oprema.

29 / 57

Iz Ministarstva industrije, energetike i rudarstva RSnajavili su da će za uvođenje ISO standarda i CE znaka za mala isrednja preduzeća ove godine biti izvojeno 600.000 KM, što jeiznos jednak prošlogodišnjem.

Banjalučka pivara je kompanija koja još prije tri godineuvela standard ISO 9001:2000. PR menadžer u "Banjalučkoj pivari",kaže da im je ISO standard značajno koristio u procesuposlovanja, kontrole proizvoda na tržištu i kontrole svih ulaznihi izlaznih materijala, kao i proboju na inostrano tržište

ZAKLJUČAK

Pravo na zdravu životnu sredinu ima svaki čovek. Usavremenoj tržišnoj privredi treba obezbediti prava potrošača nazdravu hranu i zaštitu od proizvoda štetnih po zdravlje i životpotrošača. Tržišni uslovi privređivanja nameću brigu o kvalitetukao sastavnom delu ponašanja preduzeća. Stalno rastuća trgovinskarazmena u svetu pod snažnim uticajem sve energičnijih zahtevakupaca da se izvrši standardizacija kvaliteta. Jugoslovenskaprivreda treba da se prilagodi uslovima poslovanja na tržištuEvropske Unije i da primenjuju standarde JUS ISO 9000 i JUS ISO14000, koja podrazumeva harmonizaciju ekonomskih i ekološkihciljeva. Ekološki znak kvaliteta je bitan za zaštitu potrošača izaštitu životne sredine i omogućava jugoslovenskim proizvodimaplasman na svetsko tržište.

Mnogo organizacija je izloženo troškovima koji su posljedicapoštivanja ekoloških zakona i propisa. Ekološki rizici sunesigurni i ekološki izdaci su značajni. ISO 14000 ekološkistandardi pomažu organizaciji u upravljanju njenim ekološkimzahtjevima i u osiguravanju da je njena ekološka politika ipraksa u skladu s njihovom misijom i ciljevima poslovanja.

30 / 57

ISO 14000 registracija može biti korisna za organizaciju u vidu pomoći da:

Zadovolje potrošače koji mogu zahtijevati taj standard Postignu konkurentsku prednost na globalnom tržištu Unaprijede usklađenost s trenutnim ekološkim zakonima,

propisima i standardima Smanjenja njihove izloženosti ekološkim odgovornostima Povećaju svoj goodwill prevencijom zagađivanja i otpada Smanje broj audita koji zahtijevaju vanjske organizacije

Standardi ISO 14000 pružaju organizaciji ekološkesmjernice kako bi joj pomogli u pripremi korak po korak planaimplementacije prihvaćanja adekvatnog i efektivnog EMS,provođenje pravilnih ekoloških audita i uspješno certficiranjeprema standardu ISO 14001.

Unapredjenje kvaliteta postaje prioritetan zadatak nesamo menadžmenta, već i državnih organa, obrazovnih i naučnihinstitucija, privrednih, profesionalnih i stručnih asocijacija.Sveobuhvatno uvođenje i unapređenje kvaliteta treba da doneseostvarenju ukupnog poboljšanja kvaliteta života ljudi, kojipodrazumedva poboljšanje životnog standarda, zaštitu životnesredine, zdravlja i bezbjednosti.

Sistem upravljanja kvalitetom nije nikako formalnost kojutreba ispuniti da bi se zadovoljili zahtjevi medjunarodnogtržišta, već svojevrsna društvena tehnologija koja zadire u načini organizaciju poslovanja preduzeća.

31 / 57

P R I L O G I

DOKAZIUZ ZAHTJEVZA IZDAVANJE EKOLOŠKE DOZVOLE   

ZA  OBJEKAT - KONTEJNER ZA SKLADIŠTENJEPROTIVGRADNIH RAKETA      

U skladu sa Zakonom o zaštiti životne  sredine - prečišćen tekst

("Službeni  glasnik Republike Srpske", broj 28/07, član 80)  

32 / 57

 SADRŽAJ: 

1. IME I ADRESA ODGOVORNOG LICA I ADRESA LOKACIJE NA KOJOJ SE POSTROJENJE NALAZI

2. OPIS POSTROJENJA I AKTIVNOSTI

3. OPIS OSNOVNIH I POMOĆNIH SIROVINA, OSTALIH SUPSTANCI I ENERGIJE KOJA SE KORISTI ILI KOJU PROIZVODI POSTROJENJE

4. OPIS IZVORA EMISIJE IZ POSTROJENJA

5. OPIS STANJA LOKACIJE NA KOJOJ SE POSTROJENJE NALAZI

6. OPIS PRIRODE I KOLIČINE PREDVIĐENE EMISIJE IZ POSTROJENJA U SVE DIJELOVE ŽIVOTNE SREDINE (VAZDUH, VODA, ZEMLJIŠTE) KAO I IDENTIFIKACIJA ZNAČAJNIH UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU

6.1. Zagađenje voda

6.2. Zagađenje vazduha

6.3. Zagađenje zemljišta

6.4. Čvrsti otpad

33 / 57

 6.5.

 Buka

6.6. Moguće akcidentne situacije

7. OPIS PREDLOŽENIH MJERA,TEHNOLOGIJA I DRUGIH TEHNIKA ZA SPREČAVANJE ILI,UKOLIKO JE TO MOGUĆE, SMANJENJE EMISIJE IZ POSTROJENJA

8. OPIS MJERA ZA SPREČAVANJE PRODUKCIJE I ZA POVRAT KORISNOG MATERIJALA IZ OTPADA KOJI PRODUKUJE POSTROJENJE

9. OPIS OSTALIH MJERA RADI USKLAĐIVANJA SA OSNOVNIM OBAVEZAMA ODGOVORNOG LICA,POSEBNO MJERA NAKON ZATVARANJA POSTROJENJA

10. OPIS MJERA PLANIRANIH ZA PRAĆENJE EMISIJA UNUTAR PODRUČJA I NJIHOV UTICAJ

10.1 Praćenje kvaliteta vazduha

10.2 Praćenje kvaliteta vode

10.3. Praćenje emisije  buke

11. OPIS ALTERNATIVNIH RJEŠENJA

12. ZAKLJUČAK

A ZAKONSKA REGULATIVA

 B PRILOZI

34 / 57

C GRAFIČKI PRILOZI

1.IME I ADRESA ODGOVORNOG LICA I ADRESA LOKACIJE NA KOJOJ SE POSTROJENJE NALAZI

 

 

Ime i adresa odgovornog lica:

Popović Rajko, 78 400 Gradiška; 

Objekat:

Kontejner za skladištenje protivgradnih raketa; 

Lokacija:

Parcele k.č. broj 535/5  K.O. Nova Topola, Opština Gradiška. 

2. OPIS POSTROJENJA I AKTIVNOSTI

Skladište protivgradnih  raketa izgradiće se od čeličnih profila sa ispunom-zidovima od rebrastog lima, debljine d=2 mm, popunjenim tervolom debljine d= 50 mm i ravnog čeličnog lima sa unutrašnje strane zidova kontejnera.

Sam objekat kontejnera se radi iz tri dijela radi lakšeg i bezbjednijeg transporta.  Svaki od ova tri dijela predstavlja komplet završen sa oblogama, izolacijom, podnom i stropnom

35 / 57

površinom. Objekat se postavlja na izbetoniranu armirano-betonskuploču, koja je izdignuta iznad nivoa okolnog terena za 20 cm.

Podovi su obrađeni i urađeni prema namjeni prostorije tako da zadovoljavaju uslove korištenja pojedinih površina.

Dnevno svjetlo  i provjetravanje je omogućeno  putem otvora u zidu i prirodne ventilacije. Sami otvori moraju osigurati nemogućnost ubacivanja predmeta sa vanjsknj strane.

3.OPIS OSNOVNIH I POMOĆNIH SIROVINA, OSTALIH SUPSTANCI I ENERGIJE KOJA SE KORISTI ILI KOJU PROIZVODI POSTROJENJE

 

 

Karakteristike  eksplozivnih materija zavise od agregatnog stanja i proizvođača.

Osnovne eksplozivne karakteristike eksplozivnih materija su: 

specifična  toplota eksplozije, temperatura detonacije,

brzina detonacije i

osjetljivost na udar.

 

Kako  se za potrebe protivgradnih stanica  koriste rakete punjeneeksplozivnim sredstvima (vitezit), u narednoj tabeli su date njegove osnovne karakteristike. 

Tabela 1. Karakteristike eksploziva

Gustina eksploziva 0,90-1,54 kg/l

36 / 57

Zapremina gasova 8,32-943 l/kg

Toplota eksplozije 3546-4982 kJ/kg

Temperatura eksplozije 2136-2980 ˚C

Brzina  detonacije 3100-6200 m/s

Pritisak  detonacije 8532-10.692 bara

Pomoćne sirovine i energija  

Električna energija Voda i

Nafta za sredstva transporta

4. OPIS IZVORA EMISIJE IZ POSTROJENJA

Zagađivanje atmosfere prašinom, štetnim izduvnim gasovima ipovećanom bukom.

Izbijanje i širenje požara u slučaju ugradnje neadekvatneopreme, nepažnje ili nestručnosti pri rukovanju sa mašinamai uređajima.

Mogućnost zagađenja podzemnih i površinskih voda usledneadekvatnog zbrinjavanja otpadnog materijala kao i otpadnihvoda u procesu eksploatacije.

Mogućnost zagađenja zemljišta usled neadekvatnogzbrinjavanja otpadnog materijala koji će se stvarati nalokaciji.

Mogućnost zagađenja podzemnih voda u slučaju akcidentnih situacija.

37 / 57

Mogućnost zagađenja zemljišta u slučaju akcidentnih situacija.

 

5.OPIS STANJA LOKACIJE NA KOJOJ SE POSTROJENJE NALAZI  

Geografski  položaj   

Izgradnja predmetne  farme sa pratećim objektima je planirana  naparcelama označene kao k.č. broj 535/5 K.O. Nova Topola.

U administrativnom smislu predmetni prostor pripada  teritoriji Opštine Gradiška i nalazi se u granicama Prostornog plana opštineGradiška.

Reljef  

Farma za uzgoj svinja je predviđena na dijelu prostrane aluvijalne terasne ravni Vrbasa, koja se nalazi u istočnom dijeluLijevča polja. Apsolutne visine terena su oko 100 m.n.m.  

6.OPIS PRIRODE I KOLIČINE PREDVIĐENE EMISIJE IZ POSTROJENJA U SVE DIJELOVE ŽIVOTNE SREDINE (VAZDUH, VODA, ZEMLJIŠTE) KAO I IDENTIFIKACIJA ZNAČAJNIH UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU

6.1. Zagađenje voda  

Voda  je jedan od osnovnih činilaca prirodnih  faktora te sa svojim fizičko hemijskim i funkcionalnim karakteristikama predstavlja nezamjenljiv elemenat životne sredine

Tabela . Pregled polutanata u vodi i njihov značaj

 

 

38 / 57

Polutant Uticaj  i značaj

FIZIČKI

POLUTANTISuspendirane materije

Imaju osobine taloženja i stvaranja anaerobnih uslova, te estetski značaj.

HEMIJSKI

POLUTANTI

 

Biorazgradljive  organske materije

Sastoje se uglavnom od proteina, karbohidrata i masti. Definišu se preko biohemiske potrošnje kiseonika (BPK5) i hemiske potršnje kiseonika (HPK). Dovode do smanjenja i gubitka kiseonika i razvoja septičkih uslova.

Nutritijenti (hranljive materije)

Ugljik, azot i  fosfor su bitne materije za rast mikroorganizama  i dovode do njihovog neželjenog razvoja. Ispuštanje u većim količinama na zemljište mogu dovesti do zagađenja podzemnih voda

Rezistentne organske materije

Otporne na uobičajene biološke metode obrade. To su uglavnom površinski aktivne materije (deterdženti), fenoli i pesticidi.Imaju negativan  uticaj na živi svijet.

Teški metali Pokazuju toksične karakteristike na živi svijet.

Otopljene  neorganske materije

Neorganski  sastojci kao što su kalcij, natrij, sulfati pokazuju negativne efekte prisustvom u vodi.

Biološke  Patogeni organizmi  koji

39 / 57

patogene klice

prouzrokuju zarazne bolesti  i epidemije

 

6.2. Zagađenje vazduha 

Mjerodavne  komponente aerozagađenja su: 

ugljen monoksid (CO) i ugljen dioksid (CO2) oksidi azota (NOX)

oksidi sumpora (SOX)

ugljikovodonici (CXHY)

oksidi teških  metala (oksidi olova, žive i sl.)

čestice čađi (ČČ)

6.3. Zagađenje zemljišta (tla) 

Jedan od najvažnijih prirodnih resursa  i elemenata životne sredine  je tlo. Efekte različitih negativnihuticaja (različiti po vremenu trajanja,porijekla  aktivnosti kojerezultuju negativnim efektima, vremenu trajanja negativnih efekata i sl.) možemo podijeliti na: 

Zagađenje  zemljišta Degradacija zemljišta

Devastacija zemljišta

6.4. Čvrsti otpad 

Tabela . Vrste otpada koje se javljaju  na predmetnoj lokaciji prema Katalogu otpada

40 / 57

Šifra Naziv otpada

15 0101

Ambalaža od papira i kartona

15 0102

Ambalaža od plastike

15 0106

Mješana ambalaža

15 0110*

Ambalaža koja sadrži ostatke opasnih materija ili jeonečišćena opasnim materijama

15 0203

Apsorbenti, materijali za filtere, krpe za brisanje,zaštitna odjeća koja je drugačija od 15 02 021*

7. OPIS PREDLOŽENIH MJERA,TEHNOLOGIJA I DRUGIH TEHNIKAZA SPREČAVANJE ILI, UKOLIKO JE TO MOGUĆE, SMANJENJEEMISIJE IZ POSTROJENJA

Mjere za sprečavanje emisija  u zemljište 

Nakon završetka  izgradnje, urediti manipulativne i zelene površine unutar objekta.

Spriječiti nekontrolisano rasipanje otpada.

Skupljanje i privremeno deponovanje čvrstog otpada vršiti u odgovarajućim posudama.

Nakon završetka izgradnje zemljište vratiti u što prirodnijestanje i pridržavati se veličine gradilišta u skladu sa urbanističkom saglasnošću, ukloniti višak materijala sa lokacije.

 Mjere za sprečavanje i smanjenje  nastanka čvrstog  otpada 

41 / 57

Za odlaganje komunalnog čvrstog otpada predvidjeti  čvrste vodonepropusne posude za privremeno odlaganje čvrstog otpada.

Urediti prostor za smješataj posuda za odlaganje čvrstog otpada (spriječiti rasipanje i rasturanje otpada).

Konačno odlaganje otpada vršiti putem ovlaštene komunalne organizacije.

Otpad prikupljati i klasifikovati u skladu sa Katalogom otpada i zbrinjavati ga s ovlaštenom institucijom.

U skladu sa članom 26. i 27. Zakona o upravljanju otpadom ("Sl.Gl. RS", broj 53/02), potrebno je imenovati odgovorno lice te izraditi Plan upravljanja otpadom, najkasnije do juna 2009. godine.

8.OPIS MJERA ZA SPREČAVANJE PRODUKCIJE I ZA POVRAT KORISNOG MATERIJALA IZ OTPADA KOJI PRODUKUJE POSTROJENJE

 

Uzimajući u obzir funkciju pogona potrebno je: 

Adekvatnom organizacijom procesa rada spriječiti nastajanje i rasipanje čvrstog otpada.

Obezbijediti pravilno rukovanje sa mašinama i uređajima koji se koriste u procesu rada.

Vršiti redovnu tehničku kontrolu, pregled, servisiranje i opravkeuređaja i opreme

9.OPIS OSTALIH MJERA RADI USKLAĐIVANJA SA OSNOVNIM OBAVEZAMA ODGOVORNOG LICA, POSEBNO MJERA NAKON ZATVARANJAPOSTROJENJA

42 / 57

Cjelokupnu električnu instalaciju u fazi eksploatacije mara redovno-periodično pregeledati ovlaštena Institucija, čime će se potvrditi da je instalacija izvedena u skladu sa važećim propisima, pa kao takve ne može ni predstavljati opasnost po okolinu.

Sva predviđena mašinska oprema i instalacije treba da odgovara važećim JUS-standardima i normama kvaliteta. Sva ugrađena oprema i instalacije mora biti zaštićena odgovarajućim premazima, te ispitana probama na odgovarajućipritisak i nepropusnost izolacije, ispitano odgovarajućim naponom.

Pješačke i kolske površine obraditi prema uslovima bezbjednosti i kvalitetnog priključenja na javnu saobraćajnicu.

Za zaštitu od atmosferskog pražnjenja na objektima je predviđenja klasična gromobranska instalacija.

10.

OPIS MJERA PLANIRANIH ZA PRAĆENJE EMISIJA UNUTAR PODRUČJA I NJIHOV UTICAJ

 10.1. Monitoring kvaliteta vazduha 

Praćenje kvaliteta vazduha se treba odvijati u skladu sa

o Pravilnik o monitoringu kvaliteta vazduha ("Sl. Gl. RS", broj 39/05).

 10.2. Monitoring kvaliteta vode 

Monitoring  kvaliteta voda koji se ispuštaju  u recepijent neophodno je vršiti u skladu sa uslovima datih u:

o Pravilnikom o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gde nema javne kanalizacije("Sl. glasnik RS", broj 68/01).

10.3. Monitoring emisije  buke 

43 / 57

Praćenje emisije buke i intenzitet treba sporovesti u skladu sa Zakonom o zaštiti životne sredine ("Sl.Gl.RS", broj 53/02), te Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma ("Sl. List SR BiH", broj 46/89). Mjerenja buke vršiti dva puta godišnje u skladu sa navedenim Pravilnikom. 

 

10.4. Monitoring kvaliteta tla 

Pošto se ne očekuje zbog predviđenih mjera zaštite da će eksploatacija predmetnog objekta, uticati na promjenu kvaliteta tla šireg područja, nije potrebno vršiti  kontrolu  tla, eventualno u slučaju većeg akcidenta potrebno je izvršiti analizuistog.

U toku eksploatacije objekta potrebno je u svrhu provođenja zaštite  uspostaviti planove praćenja  kvaliteta i evidenciju rezultata  za vazduh, vodu, zemljište, buku, te evidenciju vezanu za sredstva zaštite na radu i protivpožarnu zaštitu kao  i za čišćenje i odvoz otpada uključujući i ugovore sa komunalnim preduzećem.

    

11. OPIS ALTERNATIVNIH RJEŠENJA  

Kod izbora lokacije Investitor se odlučio za odabranu lokaciju neprezentujući moguća alternativna rješenja. Izabrana lokacija je rezultat određene procjene za uspješnu eksploataciju  predviđenogobjekta usaglašena sa važećim planskim dokumentima. 

Obzirom na predviđeno vrijeme trajanja eksploatacije  objekta, investitor se opredjelio za stalno praćenje savremenih

44 / 57

tehnologija i metoda u domenu poslovnih aktivnosti i zaštite životne sredine.

12 ZAKLJUČAK  

 

Predmetni prostor ne raspolaže sa određenim prirodnim potencijalima koje u toku izgradnje i eksploatacije objekta potrebno čuvati u što izvornijem obliku. 

Izgradnja i korištenje objekta sa pratećim sadržajima ima za posledicu određen nivo uticaja na elemente životne sredine. 

A ZAKONSKA REGULATIVA  

 

Zakon o zaštiti životne sredine-prečišćen tekst ("Sl. Gl. RS", broj 28/07)

Zakon o zaštiti vazduha ("Sl. Gl. RS", broj 53/02)

Zakon o vodama ("Sl. Gl. RS", broj 50/06)

Zakon o upravljanju otpadom ("Sl. Gl. RS", broj 53/02)

Uredba o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanje o obavezi sprovođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu ("Sl. Gl. RS", broj 7/06)

Pravilnikom o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gde nema javne kanalizacije ("Sl. Gl. RS",broj 68/01)

45 / 57

Uredbom o graničnim vrijednostima emisija zagađujućih materija u vazduh ("Sl. Gl. RS", broj 39/05)

P R I L O G II

46 / 57

UNAPREĐENJE KROZ EKO-DIZAJN,SERIJA STANDARDA ISO 14000

47 / 57

1. UNAPREĐENJE KROZ EKO-DIZAJN, SERIJA STANDARDA ISO 14000

BiH je na putu da postane kandidat za članstvo u EU. Natom putu BiH mora ispuniti brojne uslove harmonizacije svogazakonodavstva sa direktivama EU, kao i primijeniti najboljeprakse EU u brojnim područjima. Jedno od ključnih takvihpodručja je svakako životna sredina, a BiH nedostaju brojnistručnjaci iz oblasti zaštite životne sredine, koji bidoprinijeli potrebnom nivou ekspertize, da bi BiH moglaodgovoriti hitnim zahtjevima za unapređenje infrastrukture iinstitucionalnih aranžmana u oblasti životne sredine i njenezaštite.

Stil industrijske proizvodnje je uspješno ostvario brzirazvoj životnog standarda u mnogim zemljma u svijetu, tokomprošlog vijeka. Ali, isti taj stil industrijske proizvodnje jeproizveo i velika zagađenja životne sredine, vode, zemljišta ivazduha, kao i u mnogim slučajevima ne racionalno raspolaganje saprirodnim resursima.

Gledano sa druge strane, cijene samih proizvoda su manje,ali su troškovi uništavanja otpada i drugi troškovi zaštiteživotne sredine znatno porasli. Shodno tome, zahtjevi korisnikaza materijalnim dobrima, posebno u visoko razvijenim zemljama,sve više se baziraju na zahtjevima o očuvanju životne sredine.

Nacionalna zakonodavstva, mnogih razvijenih zemalja,svakim danom povećavaju broj zakona i propisa u ovoj oblasti,često ograničavajući plasman određenih proizvoda i uslovljavajućimodifikacije procesa. Razlog ovome su veliki pritisci, koji sučesto i politički, a ogledaju su kroz razne vidove bojkotapotrošača, medijske pritiske i slično, na velike industrijskekorporacije.

48 / 57

Cilj ovih pritisaka je da se korporacije navedu da usmjere pravacsvog razvoja u cilju održanja životne sredine i kada nisu poddirektnim pritiscima zakonodavstva. Jedan od tih mehanizama predstavlja i implementacijasistema zaštite životne sredine (EMS). EMS se odnosi na načinrazvoja preduzeća i implementacije politike zaštite životnesredine, kao sastavni dio sistema menadžmenta u preduzeću.U preduzećima se često na ovaj problem gledalo kao na “trošak”,ali standardi ISO 14000 daju ovoj problematici i druge aspekte,kao što je smanjenje utroška energije, optimizacija procesa islično, što bi pozitivno uticalo, ne samo na žitovnu sredinu izahtjeve kupaca, već i na smanjenje troškova u samojorganizaciji.

Industrijski lideri gledaju na ISO standarde najčećedobronamjerno, samo onda kada su ili prvi ili poslednji unjihovoj primjeni. Zagovornici zaštite životne sredine još uvijeksa velikim skepticizmom gledaju na implementaciju EMS upreduzećima, što je i razumljivo, pošto nedostatak standarda, sakojima bi se oni mjerili, predstavlja veliku teškoću u ocjeninjegovih performansi, odnosno tačnom razumijevanju šta topreduzeće podrazumjeva kada kaže da ima EMS, odnosno sertifikatISO 14001.

2. ŠTA JE TO EKO-DIZAJN?

Prvi koraci u vezi zaštite životne sredine zasnivali suse na ublažavanju posljedica zagađenja, kao što su ugradnjasistema za prečišćavanje. Tokom vremena, ove korektivne mjere počele su da ustupaju mjestopreventivnim mjerama, za sprečavanje zagađenja. U tom ciljuimplementirani su razni vidovi tehničkih i organizacijonih mjera,

49 / 57

da bi se preventivno uticalo na zagađenje, što je označilo ipočetak razvoja ekološkog menadžmenta.

Prvi korak, u ekološkom menadžmentu, predstavljale sumjere usmjerene na upotrebu sirovina i energenata. Danas se oovome govori kao o organizacionim mjerama, odnosno organizacionompristupu. S druge strane, razvio se i proizvodni pristup, pristup kojiuzima u obzir sve faze životnog ciklusa proizvoda od “kolevke, dogroba“.

Ova dva pravca razvoja sistema menadžmenta zaštiteživotne sredine uticala su i na razvoj serije standarda ISO 14000.

Životna sredina je veoma kompleksna i uključuje kakofizičko okruženje, odnosno vodu, vazduh i zemlju, tako i životnoi radno okruženje, ali i resurse. Pri tom, svi ovi faktori imajuveliki međusobni uticaj. Često je i teško nabrojiti na koje svefaktore životne sredine imaju uticaj ljudske aktivnosti. Smanjenje prirodnih resursa, globalno otopljenje, zagađenje vode,vazduha i zemljišta, otpad, buka, uništavanje biljnih iživotninjiskih vrsta su samo neki od tih uticaja.U današnje vrijeme način projektovanja mora da uključi ne samoočekivanja kupca, kontrolu troškova i tehničke mogućnosti, već isve gore navedene aspekte životne sredine.S tim u vezi, novi koncept proizvoda, koji je predstavljannajnovijim standardom ISO/TR 14062:2002, daje osnovne principe irazličite strategije za razmatranje životne sredine kao faktoraza projektovanje proizvoda.Na ovaj način, eko-dizajn može biti primjenjen kod proizvoda, bezobzira da li se govori o proizvodu u klasičnom smislu ili usluzii to u svim sektorima, od proizvodnje namještaja, pakovanja,transporta, turizma, prozvodnje električne energije itd.

50 / 57

Proizvodni pristup zavisi i od samih preduzeća, ali jebitno da u ovaj pristup budu uključene sve faze životnog ciklusaproizvoda. Njegova osnovna ideja je da se uvijek uzima u obzirstepen zatvorenosti proizvodnog lanca, odnosno mogućnost njegoveprerade. Odnosno, preradom, korišćenjem u druge svrhe,osposobljavanjem za ponovnu upotrebu, omogućava se zatvaranjelanca koji predstavlja životni ciklus proizvoda i time bi sesmanjila upotreba osnovnih materijala i sirovima, istovremenouzimajući u obzir sve aspekte zaštite životne sredine tokom oveoptimizacije.

Cilj eko-dizajna je upravo minimizacija uticaja na životnu sredinu bezsmanjenja kvaliteta upotrebljivosti proizvoda.

Da bi se ovo ostrvarilo potrebno je, prije svega,odrediti osnovne izvore uticaja na životnu sredinu i izbjeći,odnosno svesti na najmanju moguću mjeru, zagađenje, što je jedinomoguće uz maksimizaciju efektivnosti i efikasnosti svih procesa upreduzeću. Zbog toga, veoma je bitno da preduzeća prvenstvenodobro ovladaju zahtjevima sistema kvaliteta ISO 9001, kojipredstavljaju osnov za kontrolu ovih procesa.

3. OSNOVNI PRINCIPI EKO-DIZAJNA

Ne postoji univerzalni alat za primjenu eko-dizajna, alizato postoji niz metoda za njegovu primjenu. Osnovni principi svih pristupa eko-dizajnu, odnosno projektovanju koje uključujezahtjeve za zaštitu životne sredine su:

1. Definisanje cilja: Unapređenje postojećih proizvoda Eko-dizajniranje novog proizvoda

2. Uzimanje u obzir životnog ciklusa:

51 / 57

Usluge koje prate proizvod Određivanje potrebnog kvaliteta upotrebnog proizvoda Identifikacija faza životnog ciklusa

3. Identifikovanje izvora uticaja: Identifikacija ulaza i izlaza Ocjenjivanje njihovih uticaja na životnu sredinu

4. Prijedlozi mogućih poboljšanja: Određivanje ključnih faktora koji generišu osnovnu

uticaj Prijedlog mogućeg poboljšanja koja ih ublažavaju

Globalni pristup eko-dizajnu podrazumijeva detaljno istraživanjesvih uticajnih faktora tokom cijelog životnog ciklusa proizvoda isvih vidova uticaja na životnu sredinu. Na osnovu toga, pristupase projektovanju, koje bi trebalo da smanji stepen osnovihuticaja, i analizi, da nova poboljšanja neće dovesti do stvaranjanovih, gorih uticaja u nekom drugom obliku. U praksi, mnogo češće se susreće selektivan pristup eko-dizajnu,gdje se istražuju projektne mogućnosti za smanjenje stepenajednog ili nekoliko osnovnih, predhodno identifikovanih,značajnih uticaja na životnu sredinu i njihova validacija, kojatreba da potvrdi da ova nova rješenja neće dovesti do nekihdrugih ili gorih oblika uticaja.

Metode koje se koriste za istraživanje uticaja moguobuhvatati definisanje svih faza životnog ciklusa proizvoda isvih uticaja i njihovo praćenje u cjelini tokom čitavog životnogciklusa proizvoda, ili nekog osnovnih, prateći ih kroz sve fazeili samo u nekim specifičnim.Postoje različiti alati, razne ček liste, softverski paketi i dr.koji mogu olakšati i ubrzati analizu uticaja, ali za njihovuadekvatnu primeu neophodna su znanja o metodama i vrstama utacajakoji se istražuju.

52 / 57

Korak naprijed, koji se zahtjeva ekološkim načinom projektovanja,vraća nas starim vrijednostima proizvoda i usluga. Staro za novo, poudanost i proizvod koji je moguće popraviti imogućnost da se odbačeni proizvod preradi ili koristi u drugesvrhe, trebalo bi potrošačima da smanju strahove u vezi životnesredine. Na ovaj način obezbjeđuje se povjerenje kupca i krozdobar marketing i razvojdrugih, propratnih usluga, moguće je vezati kupca za sebe i timeobezbjediti njegovu lojalnost. Jedan od ovakvih primjera je ikupovina automobila po principu staro za novo.

Kao što se već može zaključiti, eko-dizajn se bazira naširokom spektru potrebnih znanja i vještina, od načinaproizvodnje, istraživačko razvojnih aktivnosti, raznih vidovausluga, marketing, znanja o zaštiti životne sredine, koje će bitipotrebno udružiti u cilju stvaranja novih ideja.Kao što serija standarda 14040 predstavlja metode i tehnike kojeje moguće primjeniti za analizuživotnog ciklusa proizvoda, u cilju njegove optimizacije, takostandard ISO/TR 14062 opisuje koncept i dosadašnju praksu kojaintegriše aspekte životne sredine u projektovanje i razvojeproizvoda.

Ekološki znak, odnosno serija standarda ISO 14020, nijesamo potrebna da bi se zadovoljili propisi politike “zelene kupovine“i zadovoljili ekološki zahtjevi krajnjih korisnika, onipredstavljaju i način motivacije i formu odnosa sa kooperantima,ali i nove zahtjeve za njih, ali istovremeno i motivaciju samihzaposlenih, da u okviru svog rada kreativno doprinesu zaštitiživotne sredine.

53 / 57

ZAKLJUČAK

S obzirom da je zagađenje životne sredine u velikojmeri rezultat proizvodnih procesa, direktno najodgovorniji, zamnoge probleme u životnoj sredini, su upravo proizvodnapreduzeća. Od 1960- tih godina većina industrijskih zemalja suimplementirala nacionalnu politiku o zaštiti životne sredine, dabi ograničila negativne uticaje. Zahtjevi serije standarda ISO 14000 su ugrađeni i u niz propisaEvropke Unije, ali i Amerike i drugih zemalja, kao i u mnogemeđunarodne sporazume, i svakim danom njihov broj je u porastu.Ovi propisi daju okvir razvojnih strategija preduzeća koja sezasniva na ekološkom menadžmentu.Dva osnovna pristupa ekološkog menadžmenta su i dva osnovnapravca razvoja grupa standard 14000. Jedan pristup predstavljaorganizacione zahteve, dok je drugi pristup, pravac razvoja samihproizvoda.

Povećanje svijesti o potrebi za održivim razvojemproizvoda uticalo je na integrisanje aspekta zaštite životnesredine i u samo projektovanje i razvoj novih proizvoda. Visokasvijest potrošača u razvijenim zemljama i njihov političkipristisak na industriju uticao je na razvoj niz standarda ipropisa iz oblasti zaštite životne sredine, koji je većrezultirao da se i u obavezujuće propise, prijedlogu direktiveEvropske Unije, EEE, nađu zahtjevi procedure predstavljane ustandardima serije ISO 14000, odnosno novog standarda iz oveoblasti ISO/TR 14062.

54 / 57

Evidentno je da problem zaštite životne sredine nijeniti lako, niti jednostavno rješiv, ali ni da nije problem samoeksperata u ovoj oblasti, niti želja za nekim egzotičnimproizvodima. Nasuprot, ovakvi standardi, već odavno postoje u okviru svakogpreduzeća i jedino gde mogu da pomognu ovi standardi, jeste usagledavanju gdje i na koji način bi sve moglo da se integrišuzahtjevi za zaštitu životne sredine i time smanje negativniuticaji na nju. Jedini pravi način razvoja predstavljaintegrisanje menadžment sistema ISO 9001 i ISO 14001.Sasvim je razumljivo da je nemoguće i ekonomski potpunoneisplativo ponuditi tržištu proizvodekoji će biti u mnogome bolji sa aspekta životne sredine, ali to inije cilj. Ideja je da se uradi pomak u ovoj oblasti i da se dođedo određenih kompromisa. Često, kao prvi korak moguće je uraditioptimizaciju procesa, koja će postići dvostruki efekat, kako saakpekta smanjenja utroška energije I osnovnog materijala, odnosnoočuvanja prirodnih resursa, tako i sa aspekta smanjenja troškovasame proizvodnje. U bliskoj budućnosti preduzeća će biti primorana, da bibila u mogućnosti da zadovolje sve strožije zakonske propise,zahtjeve kupaca i svojih kooperanata, da implementiraju serijustandarda ISO 14000, odnosno integrisani pristup menadžmentu,paralelno razvijajaući procesni pristup i pristup zaštiti životnesredine kroz serija standarda kroz ISO 9000 i ISO 14000.

LITERATURA

1) Implementacija ISO 9000 : 2000, Prof. Dr Zdravko Glušica,IDEAL Novi Sad, 2002

55 / 57

2) Rezaee, Z., Elam, R., Emmerging ISO 14000 enviromentalstandards, Managerial Auditing Journal, 15/1/2, 2000

3) Rezaee, Z,., Szendi, J.Z., ISO 14000 EnviromentalStandards: A New Challenge for Global Business, 1997

4) Stee, R., Rabae, G., ISO 14000: The Groundwork forEnviromental Management,Perry Johson, Inc., Sputhfeld, 1995.

5) Dr. Kun-Mo Lee, Environmental Management: Integration environmental aspect into product design and development, ISO Bulletin, September 2002, International Organizationfor standardization.

6) Mate, Eco-design. What does it mean?, Fact: Files F2 / MATE - ADEME: 2001, File 2/12, http://www.ademe.fr/anglais/publication/technical/pdf/factfile.pdf

7) Ferdinand Quella, Integration Environmental Aspect into Product Design and Developmentthe new ISO TR 14062-Part 1: Executive Summary, Gate to EHS:Life Cycle Management-0Design for Environmental, February 17th, 2003, D-86899 Landsberg, Germany and Ft.Worth/TX, USA

8) Dr. Kun-Mo Lee, Environmental Management: Integration environmental aspect intoproduct design and development, ISO Bulletin, September 2002, International Organization for standardization.

9) Ferdinand Quella, The new ISO TR 14062:Part 2: Contents and Practical Solution, , Gate to EHS:Life Cycle Management-0Design for Environmental, February 17th, 2003, D-86899 Landsberg, Germany and Ft. Worth/TX, USA

10)European Commission, Working document for a Communication from The Commission toThe Council and The European Parliament, Integration of

56 / 57

Environmental Aspect into European Standardization, Brussels, xxx, COM (2003) yyy final.

57 / 57