Artefacts made of flint, stone, bones , antlers and animal teeth/Wytwory krzemienne, kamienne, z...

Kowal 14Miejsce sepulkralno-obrzędoweludności kultury amfor kulistych

Kowal 14Sepulchral and ritual placeof people representing the Globular Amphora Culture

Redakcja naukowaEdited by

Grzegorz Osipowicz

Kowal 14Miejsce sepulkralno‑obrzędowe ludności kultury amfor kulistych

Kowal 14 Sepulchral and ritual place

of people representing the Globular Amphora Culture

Redakcja naukowa Edited by

Grzegorz Osipowicz

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja KopernikaToruń 2014

ISBN 978-83-231-3328-5

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKARedakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń

tel. 56 611 42 95, fax 56 611 47 05e-mail: [email protected]

www.wydawnictwoumk.plDystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń

tel./fax 56 611 42 38e-mail: [email protected]

www.wydawnictwoumk.pl

Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK

Recenzenci/Reviewersprof. dr hab. Arkadiusz Marciniak

prof. dr hab. Marzena Szmyt

Redaktor wydawniczy/Publishing editorMagdalena Szczepańska

Projekt okładki/Cover designPaweł Banasiak

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Publikacja została wydana także dzięki zaangażowaniu finansowemu:

Instytutu Archeologii UMK, Dziekana Wydziału Nauk Historycznych UMK, Urzędu Miasta Kowala, Banku Spółdzielczego w Kowalu oraz Przedsiębiorstwa Badawczo-Rozwojowego Waldemar Osipowicz.

– 3 –

Wprowadzenie [Wojciech Chudziak] / 5

Część I. Zagadnienia ogólne

Rozdział 1. Zarys stanu badań nad kulturą amfor kulistych na Niżu Polskim [Krzysztof Kurzyk] / 9

Rozdział 2. Położenie stanowiska na tle rzeźby terenu i warunków glebowych [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14

Rozdział 3. Metodyka i ogólne wyniki badań wykopaliskowych [Tomasz Górzyński] / 35

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe kultury amfor kulistych

Rozdział 4. Charakterystyka obiektów [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51

Rozdział 5. Naczynia ceramiczne [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68

Rozdział 6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości, poroża i zębów zwierzęcych [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91

Rozdział 7. Wyniki analizy kleju neolitycznego pochodzącego z zawieszki T-kształtnej odnalezionej w obiekcie 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118

Rozdział 8. Wyniki analizy kulturowo-chronologicznej materiałów źródłowych [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122

Część III. Analizy bioarcheologiczne

Rozdział 9. Pochówek ludzki (obiekt 238) w świetle badań antropologicznych [Tomasz Kozłowski] / 137

Rozdział 10. Stabilne izotopy tlenu jako wyznacznik procesów migracyjnych i diety – analiza neolitycznego pochówku z obiektu 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161

Spis treści

Contents

Introduction [Wojciech Chudziak] / 5

Part I. General aspects

Chapter 1. A brief history of research on the Globular Amphora Culture in the Polish Lowlands [Krzysztof Kurzyk] / 9

Chapter 2. Geomorphological and soil conditions of the site location [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14

Chapter 3. Methodology and general excavations results [Tomasz Górzyński] / 35

Part II. A sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture

Chapter 4. Characteristics of features [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51

Chapter 5. Pottery [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68

Chapter 6. Artefacts made of flint, stone, bones, antlers and animal teeth [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91

Chapter 7. Analysis of Neolithic adhesive from a T-shaped element found at feature 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118

Chapter 8. Results of a cultural and chronological analysis of the source materials [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122

Part III. Bioarchaeological analyses

Chapter 9. A human burial (feature 238) in the light of anthropological research [Tomasz Kozłowski] / 137

Chapter 10. Stable oxygen isotopes as a determinant of migration and diet – an analysis of a Neolithic burial from feature 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161

Spis treści / Contents

ROZDZIAŁ 11. Rekonstrukcja diety przedstawiciela kultury amfor kulistych z obiektu 238 na podstawie analizy stabilnych izotopów węgla i azotu. Przyczynek do poznania neolitycznych zachowań żywieniowych [Laurie J. Reitsema] / 172

Rozdział 12. Cechy osobnika pochowanego w obiekcie 238 zidentyfikowane na podstawie analizy DNA[Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179

Rozdział 13. Wyniki badań paleoserologicznych szczątków ludzkich z obiektu 238 [Anna Kozłowska] / 194

Rozdział 14. Depozyty zwierzęce [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208

Rozdział 15. Wyniki analizy antrakologicznej [Dorota Bienias] / 233

Rozdział 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji o paleośrodowisku w rejonie Kowala (w neolicie, w czasie rozwoju kultury amfor kulistych) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239

Część IV. Wnioski

Rozdział 17. Miejsce sepulkralno-obrzędowe KAK ze stanowiska 14 w Kowalu w świetle wyników analizy pozyskanych źródeł – podsumowanie [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251

Zakończenie [Grzegorz Osipowicz] / 267

Literatura / 273

Afiliacje / 287

Chapter 11. Diet reconstruction of a Globular Amphora Culture representative from feature 238 on the basis of stable carbon and nitrogen isotope analysis. A contribution to the knowledge of Neolithic dietary customs [Laurie J. Reitsema] / 172

Chapter 12. Characteristics of an individual from the feature 238 identified by DNA analysis [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179

Chapter 13. Results of paleoserological study of human remains from feature 238 [Anna Kozłowska] / 194

Chapter 14. Animal deposits [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208

Chapter 15. Results of anthracological analysis [Dorota Bienias] / 233

Chapter 16. Palynological research as a source of information on the paleoenvironment in the region of Kowal (in the Neolithic, during the development of the Globular Amphora Culture) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239

Part IV. Conclusions

Chapter 17. Sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture from the site 14 in Kowal in the light of the analysis of the obtained sources – a summary [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251

Summation [Grzegorz Osipowicz] / 267

References / 273

AffiliAtion of Authors / 287

– 91 –

Badania miejsca sepulkralno-obrzędowego KAK ze stanowiska Kowal 14 doprowadziły do odkrycia 44 wytworów krzemiennych, 7 kamiennych oraz 5 przedmiotów wykonanych z kości, poroża bądź zębów zwierzęcych.

Wytwory krzemienne

Pośród 44 wytworów krzemiennych odkrytych w obiektach KAK z kulturą tą pewnie można wiązać cztery z nich, z czego trzy pochodzą z obiektu 238 (pochówek ludzki), a ostatni został odkryty w obiek-cie 251 (jedna z jam w części spągowej obiektu 208). Pozostałe wyroby pozyskano w trakcie eksploracji pierwszych sześciu warstw mechanicznych subme-galitu (do poziomu bruku kamiennego) i ich związek z KAK nie jest pewny. Wątpliwości wynikają przede wszystkim z występowania w stropowych częściach tego obiektu również materiału KCSz (oraz pojedyn-czych ułamków naczyń KCWK i KPL). Biorąc jednak pod uwagę śladowy udział wytworów o tej chrono-logii oraz fakt, że koncentrowały się one w północ-no-zachodniej części obiektu, zasugerować można, że przynajmniej część z nadmienionych wyrobów (a najprawdopodobniej większość) jest związana z KAK. Zbiór ten liczy 40 okazów.

Zebrany materiał krzemienny poddano ana-lizie morfologicznej, surowcowej oraz trase-ologicznej. Analizę morfologiczną przeprowadzo-no, stosując metodę zaproponowaną przez Annę

6Wytwory krzemienne, kamienne,

z kości , poroża i zębów zwierzęcych

Artefacts made of flint, stone, bones , antlers and animal teeth

Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki

The study of a sepulchral-ritual GAC complex from the site Kowal 14 led to the discovery of 44 flint and 7 stone artefacts as well as 5 items made of bones, antlers or animal tooth.

Flint artefacts

From among 44 flint artefacts found in GAC fea-tures, four may be associated with the culture, three of which come from feature 238 (a human burial), and the other of which was found in fea-ture 251 (one of the pits in the floor part of feature 208). The remaining artefacts were obtained in the course of exploration of the first six mechanical layers of the submegalith (to the stone paving lev-el) and their connection with GAC is not certain. The doubts arise mainly due to the occurrence also of CW (and single pottery pieces of STK and TRB) material in the roof parts of this feature. However, given the trace amounts of artefacts of this date as well as the fact that they were concentrated in the north-western part of the feature, it may be suggested that at least part of the mentioned ar-tefacts (and most probably the majority of them) are associated with GAC. The collection includes 40 artefacts.

The collected flint material was subjected to a morphological, material and use-wear anal-ysis. The morphological analysis was carried out on the basis of a method proposed by Anna

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe… / Part II. A sepulchral-ritual place…

– 92 –

Dzieduszycką-Machnikową i Jacka Lecha (Dziedu-szycka-Machnikowa, Lech 1976; Lech 1981).

Wyniki analizy technologicznej oraz morfologicznej i surowcowej

Wśród wyrobów krzemiennych odkrytych w obiek-cie 238 na pierwszy plan wysuwa się siekierka z krzemienia pasiastego (ryc. 39: 1). Ma ona tra-pezowaty przekrój podłużny i prostokątny przekrój poprzeczny. Obuch jest gruby, prostokątny i wypu-kły, ścianki, podobnie jak ostrze, są lekko łukowate. Narzędzie ma gładzone wszystkie powierzchnie. Długość siekierki wynosi 11,5 cm, szerokość waha się od 2,2 cm (obuch) do 3,8 cm (ostrze), grubości ścianek sięgają 1,7 cm. Drugi z wyrobów krzemien-nych zidentyfikowanych w tym obiekcie to całkowi-cie negatywowy wiór z odłamaną częścią piętkowo- -sęczkową, który odbito z jednopiętowego rdzenia z krzemienia czekoladowego. Ma on trapezowaty przekrój poprzeczny; jedynie w części wierzchołko-wej trójkątny. Krawędzie okazu są zbieżne, a jego profil dość prosty, z delikatnym podgięciem partii wierzchołkowej. W tej części widoczny jest także drobny retusz pochodzenia użytkowego (ryc. 39: 2). Ostatni z przedmiotów krzemiennych odkrytych w obiekcie to mocno spatynowany wielobiegunowy rdzeń (?) łuszczniowy z surowca narzutowego bał-tyckiego (ryc. 39: 3). Jego przekrój jest wielokątny, a bieguny krawędziowe. Cechy morfologiczne okazu oraz słaby stan zachowania nie pozwalają jednak wykluczyć jego naturalnego pochodzenia.

Jedyny wytwór krzemienny wśród odkrytych w submegalicie, który najprawdopodobniej można wiązać z KAK, to niewielki, częściowo degrosisażo-wy odłupek wykonany z krzemienia narzutowego bałtyckiego, który wystąpił w obiekcie 251. Pozo-stałe okazy (odkryte w stropowych partiach obiektu, powyżej pierwszego poziomu bruku kamiennego) tworzą dość niejednolity zbiór, liczący 40 wyrobów. Wśród nich przeważają wytwory z krzemienia na-rzutowego bałtyckiego (82,5%; tab. 4), obok których wystąpiły trzy okazy z krzemienia pomorskiego, dwa przepalone i po jednym z krzemienia czekoladowego i pasiastego.

W zbiorze tym pierwsza grupa morfologiczna (formy rdzeniowe) jest reprezentowana przez dzie-więć przedmiotów. Siedem wykonano z surowca bałtyckiego odmiany A, a dwa z krzemienia pomor-skiego (tab. 4). Wśród form rdzeniowych wyróżnio-no sześć obustronnych, dwubiegunowych rdzeni

Dzieduszycka-Machnikowa and Jacek Lech (Dzie-duszycka-Machnikowa, Lech 1976; Lech 1981).

The results of technological, morphological and material analysis

Among the flint products found in feature 238 the most eye-catching is an axe made of banded flint (Fig. 39: 1). It has a trapezoidal longitudinal section and a rectangular cross section. The head is thick, rectangular and convex, while the sides, similar to the cutting edge, are slightly arched. All the surfaces of the tool are smoothened. The length of the axe amounts to 11,5 cm, width varies from 2,2 cm (head) to 3,8 cm (blade), thickness of the sides reaches 1,7 cm. The second flint artefact identified in this feature is a completely negative blade with the butt part removed, knapped from a single platform core made of chocolate flint. It has a trapezoidal cross section; triangular only in the top part. The edges of the blade are convergent, its profile quite straight, with a delicate turn-up of the top part. Here, a deli-cate retouch of utilitarian origin is also visible (Fig. 39: 2). The last flint item found in the feature is a heavily patinated multiplatform splintered core (?) made of Baltic-erratic flint (Fig. 39: 3). Its section is polygonal, and its platforms linear. The specimen’s morphological attributes and weak preservation state do not allow, however, to exclude its natural origin.

The only flint artefact among those found in the submegalith which may probably be associated with GAC is a small, partly cortical flake made of Baltic-erratic flint, which was found in feature 251. The remaining artefacts (found in the roof parts of the feature, above the first level of the stone pav-ing) constitute a quite inhomogeneous collection of 40 artefacts. Among the most abundant are made of Baltic-erratic flint (82,5%; Tab. 4), besides which three artefacts made of Pomeranian flint, two burned ones, one of chocolate flint and one of banded flint were found.

In this collection, the first morphological group (core forms) is represented by nine items. Seven were made of a type A erratic flint, two of Pomeranian flint (Tab. 4). Among the core forms distinguished were six two-sided, double platform splintered cores (Fig. 40: 1 – 4), one two-sided multi-platform example and one single-sided, sin-gle platform (Fig. 40: 5). In the majority of cases (seven) the platforms of these artefacts are linear

Ryc. 39. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wytwory krzemienne odnalezione w obiekcie 238. Rys. B. Kowalewska, D. Nowak

Fig. 39. Kowal, Kowal comm., site 14. Flint artefacts discovered in feature 238. Drawn by B. Kowalewska, D. Nowak


– 94 –

Tabela 4. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Struktura morfologiczno-surowcowa materiałów krzemiennych ze-branych z obiektu 208 (powyżej pierwszego poziomu bruku kamiennego)Table 4. Kowal, Kowal comm., site 14. Morphological structure and types of flint material of the flint artefacts collection discovered in feature 208 (above first stone paving level)

Grupa morfolog.Morphol. group

Surowiec/Raw material

Krzemień narzutowy

bałtycki Baltic-

erratic flint

Krzemień pomorski

Pomeranian flint

Krzemień czekoladowy Chocolate

flint

Krzemień pasiasty

Banded flint

Krzemień przepalonyBurned flint

RazemTotal

%

I. RdzenieCores

7 2 – – – 9 22,5

II. WióryBlades

6 – – – – 6 15

III. Odłupki i odpadyFlakes and wastes

19 1 1 1 2 24 60

IV. Narzędzia Tools

1 – – – – 1 2,5

RazemTotal

33 3 1 1 2 40 100

% 82,5 7,5 2,5 2,5 5 100

łuszczniowych (ryc. 40: 1–4), jeden okaz dwustron-ny wielobiegunowy i jeden jednostronny, jedno-biegunowy (ryc. 40: 5). W większości przypadków (7 okazów) bieguny tych wytworów są krawędziowe lub krawędziowo-płaszczyznowe, a ich przekrój so-czewkowaty. Ponadto zidentyfikowano szczątkowy, wielopiętrowy rdzeń odłupkowy z krzemienia narzu-towego bałtyckiego (ryc. 40: 7), eksploatowany przy użyciu tłuka kamiennego.

Wióry i ich fragmenty reprezentowane są przez sześć okazów, wszystkie wykonano z surowca narzu-towego (tab. 4). Wyróżniono dwa całe wióry (ryc. 40: 8), trzy z ułamaną częścią wierzchołkową (ryc. 40: 6, 10) oraz jedną piętkowo-sęczkową część wióra (ryc. 40: 12). Trzy wyroby są całkowicie negatywowe, dwa częściowo degrosisażowe, jeden zaś całkowicie korowy. Ich wymiary są różne, jednak jest to raczej niewielki półsurowiec, którego długość tylko w jed-nym przypadku przekracza 3 cm. Wszystkie wióry odbito z rdzeni jednopiętowych, w większości o za-prawionych piętach (piętki okazów są przygotowane, wielonegatywowe). Pięć wiórów ma boki równoległe, w jednym przypadku są one lekko zbieżne. Większość wytworów ma przekrój trójkątny i (w przypadku okazów z zachowaną częścią piętkowo-sęczkową)

or linear-plane-like, and their section is lenticular. Moreover, a residual, multiplatform flake core made of Baltic-erratic flint was identified (Fig. 40: 7), uti-lized with a stone hammer.

Blades and their fragments are represented by six artefacts, all made of erratic material (Tab. 4). Two whole blades were found (Fig. 40: 8), three with a top part removed (Fig. 40: 6, 10) and one butt part of a blade (Fig. 40: 12). Three artefacts are completely negative, two partly cortical, whereas one is completely cortical. Their dimensions are different, however they are rather small part-processed materi-al the length of which in only one case exceeds 3 cm. All blades were removed from single platform cores, mostly with a prepared striking platform (their butts are prepared, multi-negative). Five blades have par-allel sides, in one case they are slightly convergent. Most artefacts have a triangular section and (in the case of those with a preserved butt part) fine, basi-cally point-like bulbs with poorly visible bulbar scars. Top parts of the blades (if preserved) are straight or turned up only to a small degree.

The third morphological group (flakes and wastes) is the most abundant one in the analyzed collection (60%; Tab. 4). It includes 24 artefacts, the

Ryc. 40. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wybór wytworów krzemiennych odnalezionych w obiekcie 208. Rys. D. Nowak

Fig. 40. Kowal, Kowal comm., site 14. A selection of the flint artefacts discovered in feature 208. Drawn by D. Nowak


– 96 –

delikatne, w zasadzie punktowe sęczki ze słabo czy-telnymi skazami pouderzeniowymi. Części wierzchoł-kowe wiórów (jeżeli są zachowane) są proste lub podgięte jedynie w niewielkim stopniu.

Trzecia grupa morfologiczna (odłupki i odpady) jest w analizowanym zbiorze najliczniejsza (60%; tab. 4). Znalazły się w niej 24 wyroby, z których większość (19 okazów) wykonano z krzemienia narzutowego bałtyckiego. Wyróżniono siedem od-łupków (6 całkowitych i 1 fragment; ryc. 40: 9, 13), 15 odpadów produkcyjnych oraz 2 łuski. Wśród odłupków zidentyfikowano cztery łuszczki, odłupek z zaprawy przygotowawczej rdzenia oraz dwie formy, które można uznać za typowy półsurowiec. Na uwagę zasługuje okaz z krzemienia czekoladowego, który odbito z użyciem techniki łuszczniowej (ryc. 40: 9). Do grupy odpadów zaliczono niewielki wyrób z krze-mienia pasiastego, niestety źle zachowany. Większość odłupków ma piętki krawędziowe bądź zaprawione, a ogólne cechy tego półsurowca wskazują na domina-cję techniki łuszczniowej oraz twardego tłuka.

Narzędzia typologiczne reprezentowane są tylko przez jedną formę. Jest to całkowicie negatywowy odłupek (?) retuszowany z krzemienia narzutowego bałtyckiego (ryc. 40: 11). Retusz widoczny na okazie ma bez wątpienia intencjonalny charakter, jednak cechy technologiczne wykorzystanego półsurowca oraz ogólnie słaby stan zachowania okazu nie po-zwalają definitywnie wykluczyć jego naturalnego pochodzenia. W takim przypadku mielibyśmy tutaj do czynienia z retuszowanym okruchem naturalnym.

Wyniki analizy traseologicznej materiałów krzemiennych

Zastosowaną terminologię traseologiczną zaczerpnię-to z systemów pojęciowych wypracowanych przez: Ho Ho Committee (1979: 133–135), Patricka C. Vaugha-na (1985, Glossary: vii, 10–13), Annelou van Gijn (1989: 16–20), Helle Juel Jensen (1994: 20–27) oraz Galinę F. Korobkową (1999: 17–21). Zaprezentowany przez tych autorów aparat pojęciowy dostosowano do potrzeb i wymogów prowadzonej analizy (por. Osipowicz 2010: 25–35). W trakcie badań traseolo-gicznych wykorzystano zestaw mikroskopowo-kom-puterowy Nikon SMZ-2T, który umożliwia uzyskanie powiększeń obiektywowych do 12,6× (powiększenie rzeczywiste do około 120×) oraz komputerową di-gitalizację i przetwarzanie obrazów optycznych. Mi-kroskop zaopatrzony jest w dwupunktowy oświetlacz światłowodowy z białym światłem ksenonowym. Do

majority of which (19) were made of Baltic-erratic flint. Seven flakes were present (six whole and one fragment; Fig. 40: 9, 13), 15 items of production waste and two chips. Among the flakes identified were four scaled flakes, a flake made of the core’s preparation as well as two forms which may be con-sidered as a typical semi-products. An artefact made of chocolate flint removed with the use of the splin-ter technique is noteworthy (Fig. 40: 9). The group of waste included a small artefact made of banded flint, unfortunately, poorly preserved. Most of the flakes have linear or prepared butts, and the general features of this part-prepared material indicate the dominance of the splinter technique as well as the hard hammer percussion method.

Morphological tools are represented by only a single form. It is a completely negative retouched flake (?) made of Baltic-erratic flint (Fig. 40: 11). The retouch visible on the tool is undoubtedly in-tentional in character, however, the technological features of the used part-processed material as well as the artefact’s generally poor preservation state do not allow the definitive exclusion of the fact that origin may be natural. If so, we would have to be dealing with a retouched natural chunk.

The results of the flint materials’ use‑wear analysis

The applied use-wear terminology was taken from a conceptual systems developed by: Ho Ho Com-mittee (1979: 133 – 135), Patrick C. Vaughan (1985, Glossary: vii, 10 – 13), Annelou van Gijn (1989: 16 – 20), Helle Juel Jensen (1994: 20 – 27) and Galina F. Korobkova (1999: 17 – 21). The conceptual appa-ratus presented by these authors was adjusted to the needs and requirements of the conducted analysis (see Osipowicz 2010: 25 – 35). During the use-wear research a microscope-computer set Nikon SMZ-2T was used, which enables lens magnifications of up to 12,6× (actual magnification up to about 120×) as well as computer digitization and digital image processing. The microscope is equipped with a two-point fiber-optic illuminator with white xenon light. For the observation of polishes a microscope-com-puter set Zeiss-Axiotech was used which enables lens magnifications of up to 50× (actual to 500×). With its help, a part of the supplied photographs was also made (Fig. 41, 45, 46, 53, 57). The analyzed artefacts were cleansed with water mixed with de-tergent and pure C2H5OH. The reference material

6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości… / Artefacts made of flint, stone, bones…

– 97 –

obserwacji wyświeceń użyto zestawu mikroskopowo--komputerowego Zeiss-Axiotech, który pozwala na uzyskanie powiększeń obiektywowych do 50× (rze-czywistych do 500×). Zestawu tego użyto również do wykonania części z załączonych fotografii (ryc. 41, 45, 46, 53, 57). Analizowane wyroby oczyszczono wodą z detergentem oraz czystym C2H5OH. Materia-łem porównawczym dla obserwacji czynionych na wytworach pradziejowych był zbiór narzędzi do-świadczalnych, liczący około 450 okazów, znajdujący się w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Analizie traseologicznej poddano wszystkie od-kryte wyroby krzemienne. W niektórych przypad-kach była ona utrudniona przez silne zniszczenie podepozycyjne źródeł. Na wytworach stwierdzono obecność patyny oraz wyświeceń i śladów liniowych pochodzenia naturalnego.

Przeprowadzona analiza mikroskopowa pozwo-liła na identyfikację pięciu przedmiotów noszących ślady użytkowania (tab. 5). Pierwszy to złamany wiór z krzemienia czekoladowego. Pochodzi on z obiektu 238 i wchodził w skład wyposażenia gro-bowego pochowanego tu mężczyzny. Retusz widocz-ny na okazie to przede wszystkim regularne, jedno-stopniowe wykruszenie o negatywach zakończonych piórowo. Na narzędziu zidentyfikowano także do-brze wykształcone, gładkie wyświecenie o topografii kraterowej oraz delikatne ślady liniowe pod postacią zatopionych rys. Stopień najścia wyświecenia jest inwazyjny. Ostrze wytworu jest mocno zaokrąglone (ryc. 41). Opisany zestaw śladów wskazuje, że narzę-dzie wykorzystywano w charakterze przekłuwacza.

Do interesujących spostrzeżeń doprowadziła analiza odnalezionej w obiekcie 238 siekierki krze-miennej. Nie nosi ona śladów zniszczeń o charakte-rze „pogospodarczym”. Na jej powierzchni zareje-strowano wyłącznie ślady po szlifowaniu (ryc. 42) i polerowaniu (ryc. 43). Pierwszej z tych czynności poddano całe narzędzie. Pozostałości po polerowaniu widoczne są jednak wyłącznie na dwóch szerszych płaszczyznach okazu, w części, która najprawdopo-dobniej „wystawała” z oprawy. Śladów po tej czyn-ności nie ma również na samym ostrzu siekiery, gdzie widoczne są pozostałości po wtórnym (naprawczym) szlifie (ryc. 44). Dokonano go najprawdopodobniej bezpośrednio przed złożeniem narzędzia do grobu, o czym świadczy brak jakichkolwiek zniszczeń na ostrzu. Taki sposób postępowania z okazem należy interpretować jako rodzaj rytuału pogrzebowego, któ-rego celem było prawdopodobnie przygotowanie na-rzędzia do funkcji, którą miało pełnić w zaświatach.

for observations on prehistoric artefacts was a set of experimental tools including about 450, located in the Institute of Archaeology of the Nicolaus Coper-nicus University in Toruń.

All the discovered flint artefacts were subjected to use-wear analysis. In some cases it was hampered by a heavy post-depositional damage to the sources. On the artefacts patina and polishes were found as well as linear traces of natural origin.

The conducted microscopic analysis led to the identification of five items bearing traces of usage (Tab. 5). The first is a broken blade made of choc-olate flint. It comes from feature 238 and was part of the grave equipment of the man buried here. The retouch visible on the artefact is mainly a regular, single-step chipping of scars with feather termina-tions. A well-developed, smooth polish of cratered topography and fine linear traces in the form of filled in striations were also identified on the tool. The degree of intrusion of the polish is invasive. The cutting edge of the artefact is strongly rounded (Fig. 41). The described set of traces indicates that the tools was used as a perforator.

Interesting observations were made following the analysis of a flint axe found in feature 238. It does not bear traces of “household” character dam-age. Only grinding (Fig. 42) and polishing (Fig. 43) traces were visible on its surface. The first of these procedures was applied to the whole tool. Polishing residues are, however, visible only on the two wider planes of the artefact, on the part which most proba-bly “sticked out” of the frame. Traces of this activity are also absent also on the blade of the axe where residues are visible of secondary (recovery) polish (Fig. 44). It was probably done immediately prior to the tool’s deposition in the grave, which is sug-gested by the lack of any blade damage. This way of treating an artefact should be interpreted as a kind of burial ritual, the aim of which was probably the preparation of the tool for the role it was to play in the afterlife. The traces of similar procedures were also observed on one of the bone tools found in the grave (perforator).

The remaining flint artefacts, on the surface of which use wear traces were identified, come from feature 208. On two of them a characteristic invasive bright polish of flat topography and smooth texture was found (Fig. 45, 46). The polish is accompanied by linear traces in the form of filled in striations and comet-like traces. These artefacts were used as harvesting tools. Usage damage visible on them runs in parallel up to the line of the working edge, which


– 98 –

Tabela 5. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wyniki analizy traseologicznej masowego materiału krzemiennegoTable 5. Kowal, Kowal comm., site 14. Catalogue of flint artifacts with use-wear traces

Lp.

Nr inw./ /obiekt

Inv. no./ feature (ob.)

Określenie morfologiczneMorphological classification

Określenie funkcjonalneFunctional

classification

UwagiNotes

Surowiec, rycinaRaw material,

Figure

1 60/07ob. 238

wiór z odłamaną częścią

piętkowo-sęczkowąblade with removed

proximal end

przekłuwacz do skóry

perforator

na narzędziu zaobserwowano komplet śladów użytkowych

(wyświecenie o topografii kraterowej, zaokrąglenie ostrza)

all diagnostics features were observed (polish with cratered topography,

working edge rounding)

krzemień czekoladowy

chocolate flintryc./Fig. 39: 2; 41

2 323/07ob. 208

wiór łuszczniowy z odłamaną częścią

wierzchołkowąscaled blade with

removed distal end

skrobaczscraper

narzędzie we wczesnym etapie użytkowania, najprawdopodobniej

wykorzystywane do pracy w twardym materiale

tool was probably used for a short time to work in hard material

krzemień narzutowy bałtycki

Baltic-erratic flintryc./Fig. 40: 12

3 325/07ob. 208


wierzchołkowąblade with removed

distal end

wkładka sierpowa

sickle insert

narzędzie we wczesnym etapie użytkowania, ślady czytelne

tylko na ostrzuused for a short time, use-wear traces

visible only on the cutting edge


Baltic-erratic flintryc./Fig. 40: 10; 45

4 433/07ob. 208


wierzchołkowąblade with removed

distal end

wkładka sierpowa

sickle insert

dobrze czytelne ślady użyciawell visible use-wear traces


Baltic-erratic flintryc./Fig. 40: 8; 46

5 699/07ob. 208

odłupek retuszowany

retuched flake

skrobaczscraper

funkcja sugerowana, narzędzie zniszczone podepozycyjnie

function uncertain, tool destroyed


Baltic-erratic flintryc./Fig. 40: 11

Ślady podobnych zabiegów zaobserwowano również na jednym z odnalezionych w grobie narzędzi kościa-nych (przekłuwaczu).

Pozostałe wytwory krzemienne, na powierzchni których zidentyfikowano ślady użytkowe, pochodzą z obiektu 208. Na dwóch z nich odkryto charakte-rystyczne inwazyjne wyświecenie lustrzane o pła-skiej topografii i gładkiej teksturze (ryc. 45, 46). Wyświeceniu towarzyszą ślady liniowe w postaci zatopionych rys i śladów kometowatych. Okazów tych używano w charakterze wkładek żniwnych. Czytelne na nich zniszczenia użytkowe rozkładają się równolegle do linii krawędzi pracującej, co wska-zuje, że wkładki ułożono w taki sposób względem osi oprawy narzędzia składankowego. W zbiorze wy-stąpiły także 2 wytwory krzemienne o niepewnym przeznaczeniu funkcjonalnym (tab. 5).

indicates that inserts were arranged in such a man-ner as to be parallel to the axis of the composite tool’s sockets. Two flint artefacts of unclear func-tional purpose were also found in the set (Tab. 5).

Stone artefacts

Petrographic research supplements knowledge of the types of rock materials used in the past. They allow an interpretation of some aspects of prehis-toric communities’ economic activities through the reconstruction of the origin and usage conditions of various types of rocks, the determination of the man-ner in which they used to be distributed, as well as the analysis of their acquisition and processing tech-niques. In this regard the methods of macroscopic

Ryc. 41. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Liniowe wyświecenie o topografii kraterowej widoczne na ostrzu przekłuwacza krze-miennego z ob. 238 (250×, ob. 20). Fot. G. Osipowicz

Fig. 41. Kowal, Kowal comm., site 14. Linear polish with cratered topography discovered on the working edge of flint perforator from feature 238 (250×, ob. 20). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 42. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Ślady po szlifowaniu widoczne na siekierce krzemiennej z ob. 238 (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 42. Kowal, Kowal comm., site 14. Grinding traces on a surface of flint axe from feature 238 (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 43. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Ślady po polerowaniu widoczne na siekierce krzemiennej z ob. 238 (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 43. Kowal, Kowal comm., site 14. Polishing traces on a surface of flint axe from feature 238 (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 44. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Ślady po szlifie widoczne na ostrzu siekierki krzemiennej z ob. 238 (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 44. Kowal, Kowal comm., site 14. Secondary (recovery) polish traces on a surface of flint axe from feature 238 (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 45. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Zaczątkowe wyświecenie żniwne widoczne na ostrzu wkładki sierpowej nr. inw. 325/07 z ob. 208 (250×, ob. 20). Fot. G. Osipowicz

Fig. 45. Kowal, Kowal comm., site 14. Use-wear traces visible on a working edge of sickle insert from feature 208, inv. no. 325/07 (250×, ob. 20). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 46. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wyświecenie żniwne widoczne na ostrzu wkładki sierpowej nr inw. 433/07 z ob. 208 (125×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 46. Kowal, Kowal comm., site 14. Use-wear traces visible on a working edge of sickle insert from feature 208, inv. no. 433/07 (125×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz


– 102 –

Wytwory kamienne

Badania petrograficzne uzupełniają wiedzę o rodza-jach surowców skalnych użytkowanych w przeszło-ści. Pozwalają na interpretację niektórych aspektów działalności gospodarczej dawnych społeczności dzięki odtworzeniu pochodzenia i warunków eks-ploatacji różnych typów skał, określeniu sposobów ich dystrybucji, a także analizie technik ich pozyski-wania i obróbki. Pomocne w tym zakresie są metody analizy makroskopowej i mikroskopowej oraz meto-dy rentgenograficzne, termiczne i spektralne.

Badania litologii i pochodzenia skał używanych do produkcji narzędzi kamiennych (nie krzemionkowych) przez neolityczne społeczeństwa Wielkopolski i Kujaw prowadzone są od wielu lat (Prinke, Skoczylas 1980; Majerowicz et al. 1987; Skoczylas, Jochemczyk, Cha-chlikowski 1992; Chachlikowski 1997; Majerowicz, Skoczylas 2001; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002). Ich dotychczasowe wyniki wskazują, że ludność KAK wykorzystywała urozmaicone petrograficznie surowce skalne, przy czym dominowała obróbka pia-skowców kwarcytowych i kwarcytów, a także gnejsów i granitoidów (Skoczylas, Jochemczyk, Chachlikowski 1992).

Podczas badań prowadzonych na opisywanym stanowisku pozyskano siedem wytworów kamiennych wiązanych z KAK (tab. 6). W trakcie ich analizy petro-graficznej, z uwagi na zabytkowy charakter materiału źródłowego, wykorzystano przede wszystkim metody oceny makroskopowej. Stworzyło to pewne proble-my interpretacyjne, gdyż na większości kamiennych wytworów pradziejowych w wyniku zewnętrznej ob-róbki i zwietrzenia powierzchni dochodzi do zatarcia pierwotnych struktur i tekstur. Powoduje to, że różne genetycznie skały o zbliżonym składzie mineralogicz-nym są do siebie bardzo podobne.

W badanym zbiorze wyróżniono: trzy rozciera-cze, tłuczek, płytę szlifierską, kamień ze śladami gładzenia oraz bryłę ochry (tab. 6). Większość z wy-tworów odnaleziono w wypełnisku megalitu. Jedy-nie dwa z nich (tłuczek – ryc. 47 oraz bryła ochry) pochodzą z obiektu 238 (pochówku ludzkiego).

Odkryte rozcieracze mają owalny kształt i śred-nice od 7 do 9 cm (ryc. 48). Wystąpiły dwa na-rzędzia jednobiegunowe i jedno wielobiegunowe. Wszystkie wyroby noszą ślady obtłukiwania, którego celem było nadanie im pożądanego kształtu. Dwa z okazów wykonano z granitoidu, jeden z piaskowca kwarcytowego.

Odnaleziony tłuczek wykonano z niewielkiego otoczaka granitoidu. Narzędzie ma dwa bieguny

and microscopic analysis as well as X-ray, thermal and spectral methods are helpful.

Studies of lithology and the origin of rocks used in the production of stone tools (not siliceous ones) by Neolithic societies of Great Poland and Kuyavia have been carried out for many years (Prinke, Skoczylas 1980; Majerowicz et al. 1987; Skoczylas, Jochem-czyk, Chachlikowski 1992; Chachlikowski 1997; Ma-jerowicz, Skoczylas 2001; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002). Their previous results indicate that GAC people used petrographically diverse rock ma-terials, wherein the use of quartzite sandstones and quartzites as well as gneisses and granites dominated (Skoczylas, Jochemczyk, Chachlikowski 1992).

During the research conducted at the discussed site seven stone artefacts associated with this cul-ture were acquired (Tab. 6). In the course of their petrographic analysis, due to the prehistoric char-acter of the source material, mainly the methods of macroscopic investigation were applied. This caused some interpretational issues because on the majority of prehistoric stone artefacts, as a result of external treatment and weathering of the surface, original structures and textures get obliterated. In effect, genetically different rocks of similar mineralogical composition are very similar to each other.

The studied collection contained: three grinders, a hammerstone, a polishing stone, a stone with trac-es of smoothing as well as an ochre lump (Tab. 6). Most of the artefacts were found in the infill of the submegalith. Only two of them (the hammerstone – Fig. 47 and the ochre lump) come from feature 238 (the human burial).

The grinders are oval in shape and have diame-ters from 7 to 9 cm (Fig. 48). Two single-polar tools and one multi-polar tool were also found. All the ar-tefacts bear traces of knapping, the purpose of which was to give them a desired shape. Two of them were made of granite, one of quartzite sandstone.

The hammerstone was made of a small granite pebble. The toll has two platforms located opposite each other, on which a delicate peck ness and sur-face crushing were observed. One polished surface was also present on the artefact, the origin of which remains unclear.

The sanding plate (a fragment) is made of a rel-atively large (diameter about 17 cm) biotite gneiss pebble and bears traces of overheating. It was most likely used as a stone for polishing flint axe blades, which is indicated by use traces visible on its surface in the form of relatively parallel indentations which give the surface a wavy section.


– 103 –

Tabela 6. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wyniki badań petrograficznych wytworów kamiennychTable 6. Kowal, Kowal comm., site 14. Results of petrographic analysis of stone artefacts

Lp.Nr inw.Inv. no.

ObiektFeature

Określenie morfologiczne Morphological classification

LitologiaLithology

1 40/07 208rozcieracz

grinderszary piaskowiec kwarcowy

grey quartzite sandstone

2 41/07 208płytka szlifierskapolishing stone

gnejs biotytowybiotite gneiss

3 42/07 208/1 m.kamień ze śladami gładzenia

stone with traces of smoothingszary piaskowiec kwarcowy

grey quartzite sandstone

4 47/07 238tłuczek

hammerstonegranitoidgranite


grindergranitoidgranite

6 62/07 238bryła ochryochre lump

ochraochre


grindergranitoidgranite

The stone with polishing traces constitutes a fragment of a larger, currently damaged tool, most probably a sanding plate. The item is made of quartzite sandstone.

The lump of so-called ochre is a ferruginous silt-stone. The concretion is about 10 cm in diameter and weights 646,41 grams. Currently, it does not bear any usage traces, however, they could have been obliterated due to the action of postdepositional pro-cesses which were enhanced by low mineral density and a high susceptibility of its surface to abrasion and probably also washing out. The mineral could have been used as a red pigment.

The artefacts considered in petrographic terms have a greater significance from an archaeological point of view if it is possible to determine the place of origin of the materials used in their production. On the basis of a macro and microscopic analysis it can be concluded that the described artefacts (ex-cluding the ochre lump) were made of typical rocks of postglacial origin, collected probably by Neolithic people on the surface of the upland. The results of petrographic analysis do not diverge from results of other works (Chachlikowski 1992; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002).

The ochre lump is a local bog ore of yellow-rust color with dark brown inclusions which was created in the Quaternary. Ores of this type are formed in sedimentary accumulations as a result of the pre-cipitation of iron and manganese compounds. They

położone naprzeciw siebie, na których zaobserwowano delikatne wymiażdżenie oraz obtłuczenie powierzchni. Na okazie zarejestrowano także jedną powierzchnię zagładzoną, której pochodzenie pozostaje niejasne.

Płyta szlifierska (fragment) wykonana jest ze stosunkowo dużego (średnica ok. 17 cm) otoczaka gnejsu biotytowego i nosi ślady przegrzania. Naj-prawdopodobniej wykorzystywano ją jako płytę do szlifowania ostrzy siekier krzemiennych, o czym świadczą widoczne na jej powierzchni pozostałości pracy w postaci równoległych względem siebie za-głębień, nadających powierzchni falisty przekrój.

Kamień ze śladami gładzenia jest fragmentem większego, obecnie zniszczonego narzędzia, naj-prawdopodobniej płyty szlifierskiej. Przedmiot wy-konano z piaskowca kwarcytowego.

Bryła tzw. ochry to mułowiec żelazisty. Konkre-cja ma około 10 cm średnicy i waży 646,41 grama. Obecnie nie nosi śladów użytkowania, jednak mogły one zostać zatarte w wyniku procesów podepozycyj-nych, czemu sprzyjała mała spoistość minerału i duża podatność jego powierzchni na ścieranie i zapewne także wypłukiwanie. Minerał ten mógł być wykorzy-stywany w charakterze czerwonego barwnika.

Wytwory rozpoznane pod względem petrogra-ficznym mają większe znaczenie z archeologicznego punktu widzenia, jeżeli możliwe jest określenie miej-sca pochodzenia surowców użytych do ich produk-cji. Na podstawie analizy makro- i mikroskopowej można stwierdzić, że opisywane okazy (z wyjątkiem

Ryc. 47. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: tłuczek kamienny. Rys. B. Kowalewska

Fig. 47. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Hammerstone. Drawn by B. Kowalewska

Ryc. 48. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 208. Rozcieracz kamienny. Rys. B. Kowalewska

Fig. 48. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Grinder. Drawn by B. Kowalewska


– 105 –

often occur in river valleys, that is in areas with an excess of water, high ground water level and large amounts of shallow and marshy wetlands. Natural outflows of ground water rich in iron compounds also cause their formation. In the described case the source of this element might have been pyrite concretions present in Poznan Pliocene clays. As is clear from the research (Krażewski 1958, 1962), the nearest place where this type of sediments occurs is a region between the forest of Okrągła and the hills by Bógpomóż Stary village, at the base of the Vistula glacial valley’s edge in the Bobrowniki area, about 15 km north-east from Włocławek.

The composition and material distribution of the stone tools from site 14 in Kowal is typical for GAC from Kuyavia. The small size of the acquired set, however, makes it impossible to carry out a reliable statistical analysis. One can only assume that the type of rock materials used by GAC people from Kowal depended on the purpose for which the tools were produced. Most of the stone artefacts (besides the ochre lump) are crystalline rocks of significant compactness and hardness. Their common feature is an appreciable specific weight (over 2,6 g/cm3), high resistance to pressure (0,90) and low absor-bance (below 0,5%) ensuring a significant resistance to the physical and chemical weathering processes as well as absolute frost resistance. These rocks are also characterized by a very large durability to squeezing (over 200 Mpa) and very low mechanical abrasion (below 4%). These are typical rocks of erratic origin (fennoscandian) which might have been used in ac-tivities requiring the employment of tools of a large mechanical durability.

Bone, antler and teeth artefacts

All the discovered artefacts made of organic ma-terials originate from feature 238 (human grave). Among them there are: a point, a perforator, two tools of undetermined type (including one probable chisel), a T-shaped ornamental element and a tool/ornament made of boar saber.

The bone blade (Fig. 49) was found by the right side of the buried man, more or less at waist lev-el. It was made of a long bone of an elk or deer. It has an oval section and one of the poles was partly damaged during excavation, which makes it impos-sible to determine its original length (the preserved part is 17,8 cm long, and its width reaches 2,2 cm). Due to the afore mentioned damage the artefact’s

bryły ochry) wykonano z typowych skał pochodze-nia polodowcowego, zbieranych zapewne przez neolityczną ludność na powierzchni wysoczyzny. Wyniki przeprowadzonej analizy petrograficznej nie odbiegają od rezultatów innych prac (Chachlikowski 1992; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002).

Bryła ochry to miejscowa ruda darniowa o bar-wie żółto-rdzawej z ciemnobrązowymi wtrąceniami, która powstała w czwartorzędzie. Rudy tego typu tworzą się w zbiornikach sedymentacyjnych w wyni-ku wytrącania się związków żelaza i manganu. Czę-sto powstają w dolinach rzecznych, a więc terenach z nadmiarem wody, wysokim poziomem wód grun-towych oraz dużą ilością płytkich i zabagnionych rozlewisk. W ich genezie mają udział także natural-ne wypływy wód podziemnych bogatych w związki żelaza. W opisywanym przypadku źródłem tego pierwiastka mogły być konkrecje pirytowe obecne w iłach poznańskich pliocenu. Jak wynika z prowa-dzonych badań (Krażewski 1958; 1962), najbliższym miejscem występowania tego rodzaju osadów jest obszar rudonośny między lasem Okrągłej a wzgó-rzami przy wsi Bógpomóż Stary, u podnóża krawę-dzi pradoliny Wisły w rejonie Bobrowników, około 15 km na północny wschód od Włocławka.

Skład i rozkład surowcowy narzędzi kamien-nych ze stanowiska 14 w Kowalu jest typowy dla KAK z obszaru Kujaw. Mała liczebność pozyskanego zbioru uniemożliwia jednak dokonanie wiarygodnej analizy statystycznej. Można się jedynie domyślać, że rodzaj surowców skalnych użytkowanych przez ludność KAK z Kowala był uzależniony od przezna-czenia produkowanych narzędzi. Większość wytwo-rów kamiennych (poza bryłą ochry) to skały krysta-liczne o znacznej zwięzłości i twardości. Ich wspólną cechą jest znaczny ciężar właściwy (powyżej 2,6 g/ /cm3), duża szczelność (0,90), niska nasiąkliwość (poniżej 0,5%) zapewniająca znaczną odporność na procesy wietrzenia fizycznego i chemicznego oraz całkowitą mrozoodporność. Skały te charakteryzują się też bardzo dużą wytrzymałością na ściskanie (po-nad 200 Mpa) i bardzo małą ścieralnością (poniżej 4%). Są to typowe skały pochodzenia narzutowego (fennoskandzkiego), które mogły być wykorzystywa-ne do czynności wymagających stosowania narzędzi o dużej odporności mechanicznej.

Wyroby z kości, poroża i zębów

Wszystkie odnalezione wytwory z surowców orga-nicznych pochodzą z obiektu 238 (grobu ludzkiego).


– 106 –

typological classification causes some problems. Currently, the artefact may be classified as a point (Jaworski 1990: 61; Makowiecki 2010: 84). The ar-tefact is covered with a clearly visible polish, being a result of surface polishing. However, its present appearance was significantly affected by postdep-ositional processes. Moreover, striations parallel and oblique relative to its axis were found on the tool, most probably beings remnants of polishing (Fig. 50). They have the same orientation, but dif-ferent length, width and depth and are clustered in plastic streaks that gives a wavy topography to the surface. Similar damage may be observed on experimental artefacts, polished on a plate made of Jotnicki sandstone (Fig. 51). A poorly visible, greasy polish and linear striations were found on the blade (Fig. 52, 53), the characteristics of which indicate the artefact had contact with meat and/or leather.

The perforator (Fig. 54) was found by the left pelvic bone. It was made of an adult sheep meta-carpal bone, cut along the palmar and dorsal lon-gitudinal groove. It has a kidney-shaped section, 9,2 cm long and is 1,6 cm at the widest point. On the artefact’s surface irregular scratches of varying length and depth were noted, being remnants of scraping with an (unretouched?) stone tool (Fig. 55; analogous traces on the experimental tool – Fig. 56) as well as a usage polish and linear traces, most likely a result of leather working (perforating) (Fig. 57). An identical function was suggested relative to a typologically similar artefact originating from a mass grave in Koszyce 3 (Frankiewicz 2013: 203). The usage damage (covering basically most of the artefact’s surface) almost entirely erased the trac-es of bone cutting-up. In addition, the artefact is covered with a polish of postdepositional origin. On the blade (a fragment about 2 cm long) a second-ary (recovery) cut was noted, most probably made shortly after the deposition of the tool in the grave. This activity, analogous to the one observed in the case of the flint axe, is another example of a burial ritual, the aim of which was perhaps to equip the deceased with his own (used every day) but also ful-ly functional (refurbished) work tools. The fact that the described item was found in a particular place (at the pelvis and femurs’ level, i.e. on the front of the already deposited body) does not allow us to exclude the idea that it was used as a pin fastening for the shroud in which the body of the deceased was enveloped.

Wśród nich wystąpiły: ostrze, przekłuwacz, dwa na-rzędzia nieokreślonego typu (w tym jedno prawdo-podobne dłuto), tarczka T-kształtna oraz narzędzie/ /zawieszka z szabli dzika.

Ostrze (ryc. 49) znajdowało się przy prawym boku pochowanego mężczyzny, mniej więcej na wysokości pasa. Wykonano je z kości długiej łosia lub jelenia. Ma ono owalny przekrój i częściowo zniszczony w trakcie eksploracji jeden z biegunów, co powoduje, że nie można określić jego pierwotnej długości (zachowana wynosi 17,8 cm, szerokość zaś sięga 2,2 cm). Ze względu na wspomniane uszko-dzenie klasyfikacja typologiczna wytworu nastręcza pewnych problemów. Obecnie okaz można zaliczyć do grupy tzw. narzędzi typu kolec (Jaworski 1990: 61; Makowiecki 2010: 84). Wyrób pokryty jest dobrze czytelnym wyświeceniem, będącym rezultatem wypo-lerowania powierzchni. Na jego wygląd miały jednak duży wpływ również procesy podepozycyjne. Ponad-to na narzędziu zarejestrowano równoległe i skośne względem jego osi ślady liniowe, stanowiące najpraw-dopodobniej pozostałość po szlifowaniu (ryc. 50). Cechują się one tym, że mają taką samą orientację, różną długość, szerokość i głębokość oraz skupiają się we wstęgi liniowe, co nadaje powierzchni topografię falistą. Zbliżone zniszczenia można zaobserwować na wytworach doświadczalnych, szlifowanych na płycie z piaskowca jotnickiego (ryc. 51). Na ostrzu narzędzia wystąpiło słabo czytelne, tłuste wyświecenie i ślady liniowe (ryc. 52, 53), których cechy wskazują na kon-takt wytworu z mięsem i/lub skórą.

Przekłuwacz (ryc. 54) znaleziono przy lewej kości miednicznej. Wykonano go z kości śródręcza dorosłego osobnika owcy, rozcinając ją wzdłuż bruzdy międzykostnej. Ma on nerkowaty przekrój, długość 9,2 cm i największą szerokość 1,6 cm. Na powierzchni okazu zaobserwowano nieregularne, różnej długości i głębokości rysy będące pozosta-łością skrobania (nieretuszowanym?) narzędziem krzemiennym (ryc. 55; analogiczne ślady na narzę-dziu doświadczalnym – ryc. 56) oraz wyświecenie użytkowe i ślady liniowe powstałe najprawdopodob-niej na skutek pracy (robienia otworów) w skórze (ryc. 57). Tożsamą funkcję zasugerowano względem zbliżonego typologicznie wytworu pochodzącego z grobu zbiorowego w Koszycach 3 (Frankiewicz 2013: 203). Zniszczenia po używaniu (pokrywające w zasadzie większość powierzchni okazu) prawie całkowicie zatarły ślady rozcinania kości w celu stworzenia narzędzia. Dodatkowo wytwór jest po-kryty wyświeceniem pochodzenia podepozycyjnego.

Ryc. 49. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: ostrze kościane. Rys. B. Kowalewska

Fig. 49. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Bone blade. Drawn by B. Kowalewska

Ryc. 50. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady szlifowania widoczne na ostrzu kościanym (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 50. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Polishing traces discovered on a surface of the bone blade (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 51. Ślady szlifowania na płycie z drobnokrystalicznego piaskowca widoczne na narzędziu doświadczalnym z poroża jelenia (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 51. Polishing traces created on the surface of experimental product from deer antler during the work on fine-crystalline sandstone (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 52. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady użytkowe (zaokrąglenie ostrza i wyświecenie) widoczne na ostrzu kościanym (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 52. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Use-wear traces (polish and rounding of the working edge) observed on the surface of bone blade (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 53. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady użytkowe (wyświecenie i ślady liniowe) widoczne na ostrzu kościanym (125×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 53. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Use-wear traces (polish and linear traces) observed on the surface of bone blade (125×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 54. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: przekłuwacz kościany. Rys. B. Kowalewska

Fig. 54. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Bone perforator. Drawn by B. Kowalewska

Ryc. 55. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady po pracy (skrobaniu) narzędziem krzemiennym widoczne na przekłu-waczu kościanym (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 55. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Scraping traces observed on the surface of bone perforator (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 56. Ślady po skrobaniu narzędziem krzemiennym widoczne na doświadczalnym narzędziu kościanym (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 56. Use-wear traces created on the surface of experimental bone product during the work with flint scraper (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 57. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady użytkowe (wyświecenie i ślady liniowe) widoczne na przekłuwaczu kościanym (125×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 57. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Use-wear traces (polish and linear traces) observed on the surface of bone perforator (125×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz


– 112 –

The unspecified tool (probably chisel; Fig. 58) was found in a secondary deposit, however, primar-ily it was most probably deposited in the pelvic area. The artefact is heavily damaged due to postdepo-sitional processes and has an irregular kidney-like shape. It is was made of radius medial part by split-ting the bone in sagittal plane in two parts. Only the medial part of the bone head and the proximal con-text of diaphysis was modified for the tool. Articular surface of the bone head in natural way created the head of the tool (chisel). The preserved length of the tool amounts to 14,9 cm, whereas the width varies in the range of 1,7 cm (shank) and 3,7 cm (head). In the course of excavation a part of the tool proba-bly containing the working edge was crushed. This makes impossible to classify the artefact typological-ly with certainty and determine its original length. The microscopic analysis of the tool’s surface did not show any traces of usage around the blade. How-ever, pockmarks were found on the backed edge, most probably resulting from percussion with a hard hammerstone. Moreover, on the bottom (inner, cut-up) part of the artefact scratches were found oblique relative to its axis, caused by grinding, perhaps on a plate made of fine-crystaline stone (Fig. 59). Sim-ilar traces was fund on analogous tools from site Piecki 1 (Winiarska-Kabacińska, Mako wiecki 2004: 553).

The unspecified tool (Fig. 60) was made of an animal’s long bone (it was impossible to identify the species). There are two ground surfaces which contact each other approximately at a right angle (or a slightly obtuse one). The remaining (visible contemporarily) “walls” were originally located in-side it. The item is exceptionally highly mineralized and postdepositionally transformed1, which makes it impossible to determine its original function. The preserved length of the tool amounts to 4,4 cm, whereas the width is about 1 cm.

The T-shaped ornamental element (Fig. 61) is most probably made of deer antlers. It is composed of two fragments which after being given the re-quired shape were combined using a lime binder (see Chap. 7) in a so-called wedge (Fig. 62). The ornament is decorated with a pattern consisting of four engraved lines filled with a thread of cut angles; on the stem it is oriented vertically, on the arm – horizontally. The height of the item amounts to 4,9 cm, the width from 1,6 cm (stem) to 6,4 cm (arm). Traces were found on the wings of the shield which might indicate the manner in which it was at-tached. Most probably strings were tied to the wings,

Na jego ostrzu (fragment o długości ok. 2 cm) zaob-serwowano wtórny (naprawczy) szlif, który wyko-nano zapewne krótko przed złożeniem narzędzia do grobu. Czynność ta, analogiczna do zaobserwowanej w przypadku siekierki krzemiennej, stanowi kolej-ny przykład rytuału towarzyszącego pochówkowi, którego celem było zapewne wyposażenie zmarłego w jego własne (użytkowane na co dzień), ale jed-nocześnie w pełni sprawne (odnowione) narzędzia pracy. Miejsce odnalezienia opisanego przedmiotu (na wysokości miednicy i kości udowych, tj. z przo-du zdeponowanego pierwotnie ciała zmarłego) nie pozwala wykluczyć, że wykorzystano go w charak-terze szpili spinającej całun, w który spowito ciało zmarłego.

Narzędzie nieokreślone (dłuto?; ryc. 58) odnale-ziono na złożu wtórnym, pierwotnie jednak zdepo-nowane było ono najprawdopodobniej w okolicach miednicy. Okaz jest mocno zniszczony w wyniku procesów podepozycyjnych i ma nieregularnie ner-kowaty przekrój. Wykonano go z części przyśrod-kowej fragmentu końca bliższego oraz trzonu kości promieniowej bydła, rozcinając ją w osi dogłowo-wo-doogonowej. Powierzchnia stawowa końca bliższego pełni funkcję tylca. Zachowana długość narzędzia wynosi 14,9 cm, szerokość zaś waha się między 1,7 cm (trzon) a 3,7 cm (główka). W trakcie eksploracji zmiażdżeniu uległa część przedmio-tu, w której prawdopodobnie znajdowała się jego krawędź pracująca. Uniemożliwia to pewne zakla-syfikowanie typologiczne okazu oraz określenie jego pierwotnej długości. Analiza mikroskopowa powierzchni narzędzia nie wykazała śladów użyt-kowania w okolicach ostrza. Zaobserwowano jed-nak wymiażdżenia na tylcu, najprawdopodobniej będące wynikiem pobijania twardym tłuczkiem. Ponadto na dolnej (wewnętrznej, rozciętej) części okazu zaobserwowano skośne do jego osi rysy, powstałe na skutek szlifowania, zapewne na płycie z drobnokrystalicznego kamienia (ryc. 59). Zbliżone ślady zarejestrowano na analogicznych narzędziach ze stanowiska Piecki 1 (Winiarska-Kabacińska, Ma-kowiecki 2004: 553).

Narzędzie nieokreślone (ryc. 60) wykonano z kości długiej zwierzęcia (nie zidentyfikowano jego gatunku). Zachowały się dwie powierzchnie szlifo-wane, stykające się ze sobą mniej więcej pod kątem prostym (lub lekko rozwartym). Pozostałe (widoczne współcześnie) „ścianki” pierwotnie znajdowały się w jego wnętrzu. Przedmiot jest wyjątkowo mocno zmineralizowany i przetworzony podepozycyjnie1, co uniemożliwia określenie jego pierwotnej funkcji.

Ryc. 58. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: narzędzie kościane nieokreślonego typu (dłuto?). Rys. B. Kowalewska

Fig. 58. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. The unspecified tool (a chisel?). Drawn by B. Kowalewska


– 114 –

Zachowana długość narzędzia wynosi 4,4 cm, szero-kość zaś około 1 cm.

Tarczka T-kształtna (ryc. 61) najprawdopodob-niej wykonana jest z poroża jelenia. Składa się ona z dwóch fragmentów, które po nadaniu im wymaga-nego kształtu połączono, używając spoiwa wapien-nego (por. Rozdz. 7), na tzw. klin (ryc. 62). Tarczka zdobiona jest ornamentem składającym się z czte-rech linii rytych wypełnionych wątkiem wycinanych kątów; na nóżce zorientowany jest on pionowo, na ramieniu poziomo. Wysokość przedmiotu wynosi 4,9 cm, szerokość od 1,6 cm (nóżka) do 6,4 cm (ramię). Na skrzydełkach tarczki stwierdzono ślady, które mogą wskazywać na sposób jej mocowania. Najprawdopodobniej do skrzydełek przywiązywano sznurki, o czym świadczą widoczne u ich nasady na-cięcia i przeszlifowania. Omawianą tarczkę, według klasyfikacji M. Szmyt, można zaliczyć do typu E21,1 (Szmyt 1996: 56).

Narzędzie z szabli dzika (ryc. 63) wykonano z prawego kła osobnika męskiego, który rozcięto wzdłuż osi w taki sposób, aby najszersza, wypukła część została nienaruszona. Pierwotny, trójścien-ny układ szabli zastał zachowany jedynie przy ostrzu okazu2. Narzędzie ma długość około 16 cm

which is suggested by incisions and sanding visible by their base. The discussed shield, according to the classification by M. Szmyt, may be considered as belonging to type E21,1 (Szmyt 1996: 56).

Ryc. 59. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady szlifowania (równoległe i skośne do osi) widoczne na dłucie kościanym (10×, ob. 10). Fot. G. Osipowicz

Fig. 59. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Polishing traces (parallel and oblique) observed on the surface of bone chisel (10×, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 60. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposa-żenie grobu: fragment nieokreślonego narzędzia kościanego. Rys. B. Kowalewska

Fig. 60. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Fragment of the unspecified bone tool. Drawn by B. Kowalewska

Ryc. 62. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Schemat budowy zawieszki T-kształtnej. Rys. G. Osipowicz1 – ramię, 2 – nóżka, 3 – skrzydełka

Fig. 62. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Construction scheme of the T-shaped ornamental element. Drawn by G. Osipowicz1 – arm, 2 – stem, 3 – wings

Ryc. 61. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: zawieszka T-kształtna. Rys. B. Kowalewska

Fig. 61. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. T-shaped ornamental element. Drawn by B. Kowalewska


– 116 –

Ryc. 63. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: narzędzie z szabli dzika. Rys. B. Kowalewska

Fig. 63. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Tool made of boar saber. Drawn by B. Kowalewska

i szerokość sięgającą 1,6 cm. Analiza traseologiczna wykazała obecność śladów rozpiłowywania i skro-bania narzędziami krzemiennymi. W okolicach ostrza zarejestrowano zniszczenia mogące sugero-wać używanie przedmiotu jako przekłuwacza do skór. Podobne ślady są również widoczne w innych jego częściach, możliwe więc, że wykorzystywano go także do cięcia lub skrobania tego surowca3. Stan zachowania narzędzia uniemożliwia jednak potwierdzenie tej sugestii w bardziej wiarygodny sposób. Jednocześnie należy zaznaczyć, że słaba czytelność opisywanych śladów nie pozwala wyklu-czyć innego niż gospodarcze przeznaczenie, zatem

Next tool was made of lower right canine tooth (saber) belonging to a male individual. The speci-men was cut up along the axis in such a way as to leave the widest, convex part intact (Fig. 63). The original, trihedral layout of the saber was preserved only by the blade of the specimen1. The tool is about 16 cm long and its width reaches 1,6 cm. Use-wear analysis showed the presence of sawing and scrap-ing traces with flint tools. In the blade area damage was noted suggesting the usage of the tool as leather perforator. Similar traces are also visible in its oth-er parts, thus it is also possible it was used in the cutting or scraping of this material3. However, the


mogły one powstać w wyniku na przykład noszenia zawieszki w skórzanym woreczku bądź polerowania jej powierzchni. Zgodnie z klasyfikacją M. Szmyt zawieszki (narzędzia) z szabli dzika należą do typu E24 (Szmyt 1996: 56).

Przypisy1 W odróżnieniu od innych przedmiotów kościanych

pochodzących z obiektu 238, jego powierzchnia jest czarna.2 W podobny sposób wykonano inne tego rodzaju wy-

roby znane z terenu Kujaw, np. okaz ze Szczytna (Wiślański 1966: 43).

3 Hipotezy o takim sposobie wykorzystywania omawia-nych przedmiotów wysuwano już wcześniej (Wiślański 1979: 286). Ostatnio funkcję taką zasugerowano dla wytworów z Koszyc 3 (Frankiewicz 2013: 204).

state of preservation of the tool makes it impossible to confirm this suggestion in a more reliable way. At the same time it should be noted that the poor visibility of the described traces does not allow the exclusion of a purpose other than economic, thus they could have arisen as a result of, for example, wearing the ornament in a leather sack or polishing its surface. According to M. Szmyt’s classification pendants (tools) made of boar saber belong to type E24 (Szmyt 1996: 56).

Endnotes1 Unlike other bone artefacts coming from the feature

238, its surface is black.2 Other items of this kind known from Kuyavia were pro-

duced in an analogous way, e.g. a specimen from Szczytno (Wiślański 1966: 43).

3 Hypotheses on such ways of using the discussed arte-facts have already been put forward (Wiślański 1979: 286). Recently, such function was suggested for artefacts from Ko-szyce 3 (Frankiewicz 2013: 204).

Artefacts made of flint, stone, bones , antlers and animal teeth/Wytwory krzemienne, kamienne, z...

Documents

Transcript of Artefacts made of flint, stone, bones , antlers and animal teeth/Wytwory krzemienne, kamienne, z...