revista galega de pensamento feminista verán 06 núm. 44 prezo: 5 euros

3 Editorial

4 Denuncias e comentos

8 Manifesto orgullo LGBT galego 2006

10 Manifesto de mulleres pola paz

12 Un feminismo que tamén existe

16 Michel e Nathalie

19 Traballo sexual no mundo global: cuestión de dereitos, non de pánicos sexuais

[Dossier] 24 O Cine de mulleres: da exclusión ao recoñecemento

28 Un filme político, por favor

32 Directoras

39 A muller no audiovisual galego

43 A reactualización dos vellos mitos cinematográficos

46 A rede da palabra con L e a construción do imaxinario social

50 Unha empresa de soños en mans de mulleres

[Libros] 52 Prostitución y derecho en el cine

54 Libros sobre maltrato

60 Trabajar en la industria del sexo y otros tópicos migratorios

[Cine] 62 Agua

Revista Galega dePensamento Feminista

Verán, 2006

Apdo. 1058Santiago de Compostela

www.andainamulleres.org

andaina@andainamulleres.org

CONSELLO DE REDACCIÓN

Ana Arellano, Nanina Santos,Milagros Becerra, Felicia Estévez, Pilar Pérez Rey, Laura Gómez Lorenzo, Nadia Álvarez Fernández,Patricia Arias Chachero, Celia Balboa Guerra e Raquel Barreiro Paz

COLABORAN NESTE NÚMERO

Áurea SánchezIsabel Holgado FernándezMercè CollMargarita Ledo AndiónRaquel Barreiro PazCarmen Iglesias RábadeAnna Amorós PonsLaura Gómez LorenzoIria Vázquez EstévezFelicia EstévezNanina SantosCelia Balboa Guerra

DESEÑO GRÁFICO

CEBRA

IMPRIME

Grafisant, S. L.D.L.: C-1.146-88

Andaina non se identifica necesariamente coas opinións dos artigos que aparecen

nesta revista

andaina 44

SUMARIO

3

Andrés Hai, directordo centro escolar de Por-tonovo, onde un grupo de ra-paces e rapazas agrediron uncompañeiro mentres outros co-reaban e gravaban nos móbiles amalleira, dixo nun primeiro mo-mento que os agresores non eranmozos conflitivos, que eran nor-mais. Normais... como resultanfóra do ámbito familiar tantos ho-mes que nas casas maltratan assúas compañeiras. Normais. Seiso é a normalidade a nosa socie-dade precisa curarse dunha nor-malidade enferma.

As relacións de maltrato sonesa lingua materna que se aprende,e o acoso escolar, o maltrato noámbito familiar e nas relacións deparella non son distintos, aíndaque o seu exercicio sexa diferen-te polas relacións que implica e oámbito no que se desenvolve.

O excitante pracer do poder!

EDITORIAL Para agarrar ese touro poloscornos vén a Lei Galega para a Pre-vención e Tratamento Integral da vio-lencia de Xénero que elabora a Se-cretaría Xeral para a Igualdade daXunta de Galicia dirixida por Car-me Adán e da que se presentou oprimeiro borrador a comezos dexuño prevendo que chegue aoParlamento en novembro.

O borrador anticipa algunhascousas de interese e outras pro-blemáticas. Velaiquí as de maiorcalado:

Falta a Exposición de Motivosque explique o espíritu da lei. Porqué razón se considera necesariofacela e, tendo conta da recenteLei Integral de Prevención de Vio-lencia de Xénero do Goberno Za-patero, que necesidades especí-ficas, que particularidades tenGalicia para este empeño? Ase-made a ampliación do conceptode violencia de xénero que a leipromove, que avantaxes ten?,quen poderá acollerse aos bene-ficios desa lei e como?

O uso do concepto de violen-cia de xénero, sempre equiparábela violencia contra as mulleres,convertendo xénero en substitutode mulleres. Se se deu en chamar‘xénero’ á construción social dossexos, o xénero tanto é o mascu-lino como o feminino. Se se que-re usar ‘mulleres’ é unha opción,porén xénero a secas non é unequivalente de muller.

Eludir a violencia exercida po-las mulleres sobre homes nas re-lacións de parella hetero (aíndaque a porcentaxe sexa pequena a

respecto da outra); no ámbito fa-miliar –a nais, pais, fillas e fillos–,nas relacións lesbianas e no aco-so laboral, coloca as mulleres norexistro da inocencia no que seinfantilizan e irresponsabilizan.«Como poderían acceder a unhaposición ética se se imaxinanexentas da tentación do mal?»,que di a filósofa e feministaFrançois Collin. E, ademais, conque argumentos?

A un ano de aprobación da leique permite as vodas de gais e les-bianas, celebráronse en Galicianos últimos seis meses, de xulloa decembro do ano 2005, coren-ta vodas: 27 deles e 13 delas.

Para o difícil que é a cuestiónde normalizar o desexo sexual eamoroso... en seis meses 40 nonestá mal, e mellor estaría quemáis se animen a facelo, aíndaque haxa progres que sustentenque iso de casar é pasar polo aro.Que aro? Un aro que non aceptaa Igrexa, que proe a sociedade deorde e que segue creando espec-tación en toda a sociedade? Esearo?

Parabéns a quen casastes desdeaquí e a xente que o fixo des-de xaneiro a agora. Estará benque celebremos o aniversario o 3de xullo de 2006, a un ano da en-trada en vigor dunha lei tan es-tupenda! �

denuncias e

4

comentos

Hoxe é o día da lingua galega

O 17 de maio na Praza do Obradoiro citáronserapaces, rapazas de distintos centros escolares e ta-mén persoeiros de distintas idades e tendencias pa-ra a lectura de poemas e textos de escritoras e es-critores das nosas letras. Destacamos entre elas unparágrafo dun texto orixinal dunha alumna de 1º debacharelato que nos pareceu interesante:

«Hoxe é o día da lingua galega, pero nós que usa-mos esta lingua a cotío, vemos como se modifica,como está en evolución constante. Se non fose así,no canto de falar galego estariamos a falar latín.

A nosa realidade tamén cambia e a lingua medratendo que buscar novas palabras para os novos ele-mentos, para os novos inventos que aparecen nasociedade.

Hai un reto máis para o medre da lingua: facervisíbeis as rapazas, as mulleres.

Nosoutras estamos nas aulas, nas empresas, nasfábricas, nos pavillóns de deportes, nas casas, nas rúas... temos, queremos ser nomeadas.

Esta nosa presenza vai provocar cambios na lin-gua, pero temos que facelos: os prexuízos, a inercia,o peso das normas gramaticais non poden ser unobstáculo.

A lingua galega ten moitos recursos para no-mear rapaces e rapazas, homes e mulleres, poñá-molos en práctica». �

A Cruz Vermella de Granada crea unha biblio-teca móbil para as prostitutas.

A unidade móbil da Cruz Vermella de Granadaque cada mércores e venres en horario de 22.00 ho-ras ás 4.00 da mañá atende as mulleres que exercena prostitución nas rúas, incorporou desde o mes denovembro pasado un servizo de biblioteca. Segun-do o informe da propia organización os resultadosestán sendo moi positivos.

Esta unidade móbil ten, entre outras funcións, aentrega de material preventivo, tramita a tarxeta sa-nitaria e mesmo imparte talleres e charlas informa-tivas. Pero, sen dúbida, o éxito das actividades estáno reparto do café, té e bizcoitos para facer unhapequena pausa no traballo. �

Felicidades ao Club de Remo de Chapela

Felicidades desde as páxinas de Andaina ao Clubde Remo de Chapela (Redondela) que conseguiucrear unha bandeira feminina de traíñas co patroci-nio da Marcha Mundial.

Existen numerosos clubes de Galiza que teñenremeiras dispostas a reivindicar que esa categoría seconvirta en oficial, pero atópanse coa dificultade deorganizalas de xeito oficial ao non atopar patroci-nio de bandeiras.

Nas categorías oficiais de remo, non está recoñe -cida a categoria feminina de traíñas e os xuíces nonaceptan controlar esas regatas se non existe unhabandeira. �

Acoso sexual en Galicia

Galicia é a terceira comunidade, por detrás de Ca-taluña e Andalucía, con máis acoso sexual no tra-ballo. Un estudo do Instituto de la Mujer, El acososexual a las mujeres en el ámbito laboral, revela que un16,4% das traballadoras galegas sufriron acoso. Di-ferénciase o «acoso técnico» (comentarios sexuais,achegamentos excesivos) do «acoso declarado» (bi-cos, apertas, presións para obter sexo a cambio demelloras...). O estudo tamén indica a pouca con-fianza que as mulleres vítimas de acoso teñen naprotección da empresa. Só no 8,3% a empresa ac-tuou cambiando de centro de traballo ao acosadorou despedíndoo. �

5

denu

ncia

s e

com

ento

s

O 28 de xuño do pasado ano celebrabamos portodo o alto a lei recentemente aprobada polo Go-berno Zapatero que permitía, por fin!, casar a les-bianas e homosexuais que así o quixesen. Algo an-tes, aínda que coetaneamente expresaban o seuenfado e oposición os sectores carcas da sociedade.

Bastantes parellas deles e delas teñen casado, exer-cendo así un dereito e unha liberdade até entón ne-gada, ancheando as liberdades, usándoas, poñen-doas en práctica.

Neste novo look tan recente na nosa historia, o 27de maio casaban en Madrid, Empar Pineda –unhalesbiana de toda a vida– e Cristina Garaizábal, cola-boradora da nosa Andaina, sob oficios de Inés Sa-banés, concelleira de Esquerda Unida e arroupadascoas cálidas palabras de Pedro Zerolo, Montse Oli-ván e Álvaro Garaizábal, coa celebración e lediciade amig@s, compañeir@s de fatigas, de organiza-cións e familias consanguíneas.

Estas liberdades e dereitos irán contribuíndo acambios nas mentalidades e prexuizos sinalada-mente a respeito da socialización de nenos e varónsxoves e adultos aos que á homofobia constriñe e faiinfelices: non chores, non sexas nenaza, deféndete,pelexa, non expreses abertamente as emocións, atenrura... Sé home!

E namentras os nosos parabéns as noivas, xa casadas. �

Que pasou?

Será certo, será verdade que os candidatos do be-negá nas sete cidades galegas as próximas munici-pais van ser puro varón ?????

O ano anterior estabamos falando de paridade epor boca de Anxo Quintana poidemos escoitar queo benegá ía en serio coa cuestións das mulleres: asúa presenza na vida pública e en postos de respon-sabilidade porque elas valían tamén e era importantea súa aportación.

Que pasou? Amosaron as mulleres a súa menorvalía e maior incapacidade?

Non hai mulleres suficientemente preparadas?Cambiou de opinión o benegá?Era só discuso electoral? �

M.ª José Urruzola Za-balza morreu en Bilbaoaos 65 anos.

Era profesora de Filo-sofía e Ética, Asesora deCoe-ducación durantedez anos nos Centros deOrientación Pedagóxicae Centros Escolares do

Departamento de Educación do Goberno Vasco,desde onde impartiu máis de 300 cursos de forma-ción ao profesorado e ponencias sobre educaciónnon sexista. Escribiu unha serie de guías educativaspara nenas e adolescentes nas que se tratan temascomo a violencia e a educación sexual e que lle va-leron premios de diferentes institucións.

Desde ben nova militou na esquerda. Foi funda-dora do Colectivo Feminista Lambroa; da revistaLanbroa; das asociacións feministas Emilia Pardo Ba-zán e Emaitza. Foi cofundadora da Confederaciónde Organizacións Feministas, plataforma desde aque se presentou ás eleccións europeas de 1999. Ta-mén estaba M.ª José na fundación do Partido Femi-nista de Euskadi (Alderdi Feminista) no ano 2000 ena redacción do seu órgano de expresión La Voz delPartido Feminista.

Desenvolveu unha grande actividade na loita fe-minista e sempre estaba presente nos actos e mani-festacións como as do 8 de marzo, 25 de novembroou alí onde se reclamase.

Desde aquí lamentamos a súa morte. �

6

denu

ncia

s e

com

ento

s

Mulleres de portada

A Asociación de MujeresJóvenes de Asturias vén depublicar un estudo sobre osroles e estereotipos de xéneroque se advirten nas revistasfemininas xuvenís.

Para facer esta investiga-ción utilizaron as seguintesrevistas dirixidas a mulleresxoves e adolescentes: You,Glamour, Ragazza, Mujer 21,Superpop, Nuevo Vale, Loka eBravo. Baseáronse nas publicacións realizadas entrexuño e outubro de 2005.

Un dos principias obxectivos da investigación édemostrar o impacto e a influencia que estas revistaspoden ter nas xoves, potenciando problemas comoos relacionados coa saúde (trastornos da imaxe…)e as relacións afectivas non sas ás que incitan a travésde reportaxes excesivamente centradas na imaxecorporal, as dietas, a moda e a preocupación poratraer, conquistar e compracer os homes. A miúdoas propias revistas dirixidas a mulleres trátannoscomo obxectos sexuais e obvian temas tan impor-tantes para o noso desenvolvemento como os es-tudos, cursos, familia, traballo, etc. e nas poucas oca-sións en que se nomean estes temas distorsiónansede tal xeito que rematan estando centrados outravez nunha relación subordinada aos homes (porexemplo, cómo ligar en clase...) ou centrándose namoda, con exemplos de roupa que levan determi-nadas mulleres ao traballo para ir á última, no cantode se centrar nos méritos destas mulleres para obterestes traballos.

En xeral este estudo reflicte que estas revistas ex-presan como únicas as relacións heterosexuais, in-citan a un consumismo inalcanzábel en moitos ca-sos para a poboación xuvenil e ademais transmitenmodelos de vida, comportamentos e hábitos sociaiserróneos, idealizando persoas con logros pouco si-nalados e falta de iniciativas profesionais, máis alá domundo da canción, a moda ou o cine. Invisibilizanunha gran parte da poboación feminina sen apor-tar outras posibilidades de traballo ou estudos, fórado mundo da imaxe, o marketing e o glamour. �

Operacións de cirurxía estética

Sabíades que o Estado Español ocupa o primei-ro lugar europeo no número de operacións de ci-rurxía estética??? E o cuarto posto mundial??? Nari-ces, tetas, pistoleiras, beizos... a retocarse. Cal é arazón???

Agora por 2000 euros fas mesmo a reconstrucióndun hime que xa querería a Celestina, famosa porser compoñedora de virgos. O seu nome científicoé himenoplastia e a demanda é por razóns relixiosas,por tradición e algunha por capricho. �

A pasar fame!!!

E que me dicides das azafatas da Indian Airlines?Pois a pasar fame!!! Unha nova norma da empresaanuncia que as azafatas con sobrepeso terán un pra-zo de 45 días para pórse en forma se non querenquedar sen emprego. �

Estrella Morente

Novo disco de Estrella Morente titulado Mujerescomo homenaxe «a mulleres que abriron fronteirasde todo tipo, que derribaron barreiras que nosimpedían medrar e que dalgún xeito son a repre-sentación de calquera muller porque estaban ouestán cheas de maxia, de vida e de ilusión», en pala-bras da cantaora. Algunhas das mulleres ás queEstrella Morente canta son: Nina Simone, SusanaRinaldi, Chavela Vargas, Imperio Argentina, Car-men Linares... �

7

Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Enderezo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Código Postal . . . . . . . . . . . . .

Desexo subscribirme á Revista Andaina

a partir do nº...........................................................................................

Prezo: Tarifa normal 15 € ano

Tarifa de apoio 16 € ano

Envío talón. Pago en efectivo

Transferencia bancária á cta. de Andaina (Caixa Galicia CCC:

2091-0377-74-3040003301)

Domiciliación bancaria (cubrir os datos adxuntos e enviar a:

Revista Andaina, apdo. 1058 de Santiago)

Data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bco/Caixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Localidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agradecerei-lles que a partir desta data atendan con

cargo a miña conta Nº CCC:

Entidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Oficina . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dc . . . . . . . . . . . . . . . . .Nº de conta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Os recibos presentados pola revista Andaina. Atentamente:

Nome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Apelidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sinatura do/a titular da conta:

andainaRevista Galega de Pensamento Feminista

Boletín de subscrición

✃Mukhtar Mai, foi cali-ficada como «a mullermáis valente do mun-do». Esta muller paquis-taní de Meerwala, unhapequena aldea do sur daprovincia de Punjah, foibrutalmente violada porcatro homes para vingarunha suposta ofensa dehonor. O seu irmán es-tivera paseando cunhamoza dunha casta supe-

rior e a familia desta xove raptouno durante variosdías e sodomizouno. Pero o consello tribal tradi-cional, que actúa nas zonas rurais sentenciou queMukhtar tamén debía pagar, porque a vinganza enPaquistán exércese sobre a muller. Outras rapazasna súa mesma situación suicídanse para librarse dahumillación dunha violación, pero a violación deMukhtar traspasou as fronteiras e iso obrigou oGoberno paquistaní a intervir para que se xulga-se os culpábeis. Cos cartos que lle ofreceu o Go-berno como indemnización creou unha escola pa-ra que as nenas do seu país non sexan analfabetascomo o foi ela. O seu lema é combater a opresión através da educación. �

Temos noticia de que o maxistrado EstebanCampelo Iglesias da Audiencia de Cantabria, re-comendou a un matrimonio separado que fose áIgrexa Católica para reconciliarse, xa que a súa rup-tura debeuse á intervención do maligno (así deno-mina a nova parella do marido). �

taría. As denuncias de agresións porhomofobia, que nos chegan as aso-ciacións que traballamos na Gali-za, aumentaron neste ano. Esta éunha realidade que dificilmente po-de cambiar o Goberno, é respon-sabilidade de todas e todos nos, doconxunto da sociedade, acabar coneste problema, con estas actitudesretrógradas. Esta é a razón polaque nos xuntamos hoxe aquí, bai-xo o lema TRANSFORMA A REALI-

DADE, que reflicte a capacidade quecada un de nós ten de cambiar a re-a lidade que lle rodea rompendo cosprexuízos.

Estamos estes días a presenciarun debate que nos atinxe, un de-bate que afecta moi especialmen-te os nosos compañeiros e compa-ñeiras transexuais. Son todas etodos eles, os grandes esquecidos,persoas que cada día teñen que fa-cer fronte as dificultades que su-poñen o descoñecemento, os pre-xuízos, a discriminación laboral…fagamos todos un exercicio decomprensión e poñámonos na súapel, quizais sexa este un bo pri-meiro paso para entender a súa si-tuación. A colectividade transexualprecisa do noso apoio agora máisca nunca.

8

Manifesto

orgullo LGBT Reproducimos o Manifesto do

Día do Orgullo LGBT Galego.Deixamos atrás un ano 2005 no

que a reforma do Código Civil sig-nificou un paso adiante cara a con-secución do noso obxectivo de aca-dar a igualdade plena e real. Custoumoito traballo, pero por fin pode-mos dicir que xa non somos ci-dadáns de segunda, cando menosfronte a lei.

No entanto, non debemos caerno erro de pensar que todo está fei-to. A realidade do día a día das lés-bicas, gais, bisexuais e transexuaisnon é todo o amábel que nos gus-

9

Aínda que o Real Decreto do 8de xullo de 2005 permite modifi-car totalmente a partida de nace-mento, rompendo coa situaciónanterior, na que o antigo sexo se-guía constando e o novo aparecíacomo un anexo, e a aplicación daDirectiva de Institucións Peni-tenciarias permitirá ás persoastransexuais ingresar no módulo co-rrespondente ao seu xénero, a pe-sar de que non o teñan legalmen-te recoñecido, a súa situación conrespecto aos dereitos civís e sociaissegue a ser vergoñentamente pre-caria.

Por todo isto reivindicamos:

1 A aprobación dunha Lei In-tegral de Identidade Sexual:

◗ Que regule o dereito civil detódalas persoas transexuais á rec-tificación do nome e menciónde sexo no Rexistro Civil e entódolos documentos oficiais.

galego 2006◗ Que garanta o dereito á pro-tección da saúde das persoastransexuais, incluíndo o trata-mento clínico integral de rea-signación de sexo no catálogode prestacións sanitarias do Sis-tema Nacional de Saúde.

2 O compromiso dos poderespúblicos de contribuír á normali-zación e á integración da colecti-vidade LGBT.

3 Que se garanta o dereito detodas as persoas a ser tratadas conrespecto independentemente dasúa orientación ou identidade se-xual.

4 Que os medios de comuni-cación reflictan unha imaxe real eplural da sociedade dando cabidaaos diversos tipos familiares exis-tentes hoxe en día.

5 Que se incida no respecto adiversidade desde a ensinanza pú-blica. Que o goberno promovaunha ensinanza pública e de cali-dade que facilite un entorno segurono que os fillos de parellas homo-parentais poidan vivir abertamentea súa realidade familiar.

Encontrámonos agora nun mo-mento clave, o contexto político émáis favorable ca nunca e temosque estar a altura das circunstan-cias, hai que seguir loitando a proldunha sociedade madura e res-pectuosa coa diversidade, na quenon teña cabida ningún tipo de dis-criminación. �

ahotsa10

Mulleres parlamentarias vascasde todos os partidos, agás do PP,de organizacións políticas e sindi-cais de Euskadi, Navarra e do PaísVasco francés presentaron o pasa-do 8 de abril un manifesto no quedeclaran a súa intención de procu-rar camiños para conseguir a paze a reconciliación.

Reproducimos aquí o contidoíntegro desta declaración.

Declaración de Ahotsak

As que subscriben esta declara-ción somos mulleres de distintasideoloxías, tradicións e sentimen-tos que, a título persoal, e partin-do desde o que nos une e desde oque nos separa, queremos explo-rar pasos, cara adiante na procurada paz e da reconciliación.

Con esta declaración non pre-tendemos substituír nada nin nin-guén. Desde o lugar que ocupa ca-da unha, a nosa única intención édar un pulo á situación actual e in-tentar axudar na procura de solu-cións aseverando que o diálogo sen prexuízos e sen condicións éun bo punto de partida como o éo respecto aos dereitos de todas aspersoas.

Traballar por un presente e unfuturo de esperanza obríganos apór en valor unha militancia co-mún á marxe da nosa propia: a mi-litancia pola paz ante tantos sabo-tadores que a paz ten sempre entodos os conflitos nos que cómprealumeala.

Cremos que as mulleres debe-mos ser, por tanto, axentes activaspola paz e participar nun novo pro-ceso de esperanza que se debe abrirno noso pobo.

Manifesto de

Na actualidade, e dado o mo-delo social no que vivimos, o pro-tagonismo dos homes e as mulle-res non é o mesmo na vida políticado noso país. Aínda así e en tantoque padecemos as consecuenciasdun conflito político que non nosé alleo, vimos a reivindicar a parti-cipación e o protagonismo que asmulleres tamén debemos ter á ho-ra de procurar solucións. Debemosser suxeitos activos da soluciónigual que fomos suxeitos do queata agora ocorreu.

1) Por iso queremos que se poi-da abrir unha etapa nova baixo trespremisas básicas:

2) A consecución da paz é unhaesixencia colectiva e unha priori-dade política. É tamén unha tare-fa de todas e todos e non consisteunicamente na ausencia de cal-quera violencia. O concepto de pazdesde o noso punto de vista nonestá baleiro de contido, senón to-do o contrario. Para nosoutras tenque ver coa democracia, a xustizasocial, cun proceso de cambio que

igualdade, por vías políticas e de-mocráticas.

3) Se a sociedade vasca, a cida-danía do País Vasco ou EuskalHerria desexa transformar, cam-biar ou manter o seu actual marcoxurídico-político, todos e todasdeberiamos comprometernos arespectar e establecer as garantíasdemocráticas necesarias e os pro-cedementos políticos acordados

permita á cidadanía dar por con-cluídos conflitos históricos, pecharunha páxina en termos de dereitose liberdades.

Todos os proxectos políticos po-den e deben defenderse. Non haique impor ningún. Hai que pro-curar un escenario democráticoque permita e garanta o desenvol-vemento e a materialización de to-dos os proxectos en condicións de

ak11

mulleres pola pazpara que o que a sociedade vascadecida sexa respectado e materia-lizado e, se fose necesario, tivese oseu reflexo nos ordenamentosxurídicos.

Neste senso, entendemos quetamén deberán abordarse os con-dicionantes que determinan a di-ferente participación social das mulleres e homes, a fin de que segaranta a igualdade de dereitos e

oportunidades inexistentes na ac-tualidade. Isto leva ao recoñece-mento dos nosos dereitos, os dasmulleres, e só será posíbel desde ocompromiso firme de todos osaxentes partícipes no proceso.

As que subscribimos esta decla-ración cremos que é posíbel a so-lución, e pensamos que para iso to-das e todos nos debemos recoñecercomo tales, que debemos intentar

ver a parte de verdade que teñenas outras persoas. Para nosoutras,dialogar é o paso previo para acor-dar e iso é fortalecer a democracia,non debilitala.

Nosoutras non procuramos oéxito electoral nin a defensa da no-sa opción política, sindical, social ecultural, non procuramos o aplau-so de ninguén nin nos intimida acrítica feroz; anímanos pensar quepaga a pena traballar para que ascousas non continúen igual, parafacer críbel o camiño ao que sem-pre ata agora se chatou de imposí-bel por quen non quere que teñasolución.

As mulleres que subscribimosesta declaración, como o fixeronoutras mulleres noutros procesosde paz, traballaremos para blindalo,para que non embarranque, paraque non se frustre. Así mesmo,para que as mulleres sexamos parteactiva del, para reivindicar o nosopapel e o noso protagonismo, tantodurante o proceso como na solu-ción. En definitiva, traballaremospara establecer as garantías demo-

cráticas que permitan a participa-ción de toda a cidadanía fortale-cendo o proceso e a súa solución.

Por iso facemos esta achega, es-tamos dispostas ao contraste, aodiálogo, ao achegamento, á nego-ciación, a pór todo o que estea danosa parte na tarefa de construír apaz sobre as premisas que propo-ñemos.

Donostia, 8 de abril de 2006.

�

Representantes de Ahotsak, nun acto celebrado na Fundación Galiza Sempre.

Nos últimos anos, desenvol-veuse unha crecente actividadeinstitucional e lexislativa que tivocomo obxectivo abordar as desi-gualdades entre mulleres e homese as dificultades específicas da-quelas para integrarse de formaplena e igualitaria no tecido social.Esta actitude, indubidabelmentepositiva, estivo impulsada pololema feminista de o persoal é políticoe levou ao terreo dos debates e dasactuacións públicas cuestións quedurante moito tempo se conside-raron propias do ámbito privado e,polo tanto, alleas á intervencióninstitucional. Noutras palabras, olexislador enfrontouse co problemada vida privada como posíbel fonte

12

de discriminación e opresión, coaimportancia da vida laboral comoresorte para adquirir autonomíae realización persoal por parte dasmulleres, e coa difícil conciliaciónda vida familiar coa vida laboral ea actividade pública.

Nos dous anos do actual Go-berno Zapatero, a actividade le-xislativa no que se refire a asuntosque atinxen de maneira específicaas mulleres foi intensa. Nun curtoespazo de tempo aprobáronse a LeiOrgánica de Medidas de ProtecciónIntegral contra a Violencia de Xé-nero, a Lei pola que se modifica oCódigo Civil en materia de derei-to a contraer matrimonio (parellasdo mesmo sexo), a Lei pola que se

modifica o Código Civil en mate-ria de separación e divorcio e o Pla-no Concilia. Tamén está pendentede tramitación unha Lei de Igual-da de, da que o Goberno acaba dedar a coñecer o anteproxecto, a Leide Dependencia, e prometeuse un-ha Lei de Mediación Familiar, asícomo a creación dun fondo de ga-rantía de pensións para os casos deimpago de pensións de divorcio, eunha Lei de Identidade de Xénero.

Todas estas medidas foron ob-xecto de debate, no só no plano dasopinións estritamente políticas, se-nón tamén no terreo do feminis-mo. Houbo opinións feministasamplamente difundidas que apoia-ron determinadas orientacións e

Un feminismo

O pasado 17 de marzo un grupo de feministas, algunhas delaspioneiras do movemento feminista no Estado español desde adécada dos anos sesenta, presentaron o seguinte manifesto,co que queren facer visíbel a corrente de pensamento feminis-ta que representan.

que tamén existe

13

criticaron outras, de forma que ofeminismo apareceu ante a opiniónpública cunha soa voz e cunha úni-ca orientación, mentres que outrasvoces, como a nosa, representati-vas igualmente do feminismo, ape-nas puidemos ou soubemos facer-nos escoitar.

Por iso hoxe queremos encherese oco e facer chegar a nosa voz áopinión pública.

Queremos destacar como posi-tivo o interese por abordar proble-mas que especialmente atinxen ásmulleres. Pero non podemos dei-xar de mencionar a preocupaciónque nos suscita o desenrolo dunhaexcesiva tutela das leis sobre a vi-da das mulleres, que pode redun-

dar nunha actitude proteccionistaque volva a considerar as mullerescomo persoas incapaces de exercera súa autonomía. E parécenos ta-mén arriscado que tome corpo aidea de que só con leis se cambia avida das persoas. Unha lexislaciónadecuada debe, sen dúbida, axudar,pero cremos que ademais cómpreo compromiso de facela cumprircos controis e medios necesarios,e que é a movilización social, a edu-cación e a toma de conciencia in-dividual e colectiva, tanto de mu-lleres como de homes, o que podefinalmente facernos conseguir osnosos obxectivos.

Dito isto, celebramos que porfin se teña recoñecido por Lei a

igualdade de dereitos das parellasindependentemente da súa opciónsexual e que se teña feito dunhamaneira tan digna. Por outra par-te, consideramos imprescindíbelque se cree o fondo de garantía depensións como medida para res-ponder á grave situación na que seatopan moitas mulleres separadase divorciadas. Tamén instamos ogoberno a presentar unha Lei demediación familiar que sirva comodesenvolvemento das medidas con-templadas na chamada Lei de Di-vorcio e que teña en conta a liber-dade e autonomía das mulleres. OPlan Concilia supón unha axudapara as mulleres para conciliar a vi-da laboral e familiar, ao mesmo

tempo que trata de implicar máisos homes nas tarefas de coidado defillos e persoas dependentes, peroqueda curta xa que só se refire aofuncionariado do Estado. A futuraLei de Dependencia pode supór unavance para mellorar a situacióndas mulleres con persoas depen-dentes ao seu cargo, sempre que sefinancie doadamente e se garantanos necesarios servizos públicos; poroutra parte, suscita dúbidas a fi-gura da coidadora familiar, porquepode contribuír a consolidar o pa-pel das mulleres como coidadorase a desincentivar o seu acceso aomercado laboral.

Contemplamos, aínda así, conenorme preocupación as posicións

14

rante a tramitación de ambas sus-citáronse reaccións moi diferentesentre as organizacións de mulleres.As discrepancias son tan grandesque cabe falar non só de posiciónsdiferentes senón de diferentes con-cepcións do feminismo e diferen-tes modos de defender os interesesdas mulleres dependendo do mar-co teórico ou filosófico desde o quese parta.

O enfoque feminista co que dis-crepamos defende determinadosaspectos da Lei Integral contra aViolencia de Xénero que conside-ramos discutíbeis e dos que nossentimos absolutamente alleas. En-tre eles a idea do «impulso mascu-lino de dominio» como único fac-

e a falta de educación sentimentalque axuden a resolver os conflitos;o alcoholismo e as toxicomanías.Todas estas complexas cuestións,tan importantes para unha ver -dadeira prevención do maltrato,quedan difuminadas se se insiste,como se fai no enfoque da lei, nofactor xénero como única e exclu-siva causa.

Outro dos problemas de enfo-que preocupantes neste tipo de fe-minismo e claramente presentenesta lei é a «filosofía do castigo»na que insiste: o castigo presénta-se como a solución para poder re-solver os problemas e conflitos so-ciais. O Código Penal adquire unhaimportancia desmesurada e en-téndense como máis eficaces aque-las leis que contemplan penas máisduras. As situacións de maltratoteñen que castigarse, pero a ex-periencia demostra que máis cas-tigo non implica menos delito ninmaior protección para as vítimas,e este aspecto tamén se ten que teren conta.

A polémica e as diferenzas en-tre correntes feministas volveron amanifestarse coa modificación doCódigo Civil en materia de sepa-ración e divorcio. A reforma pre-senta, entre outras, as seguintes in-novacións: desaparece a necesidadede alegar causa xusta; suprímese aseparación previa e acúrtanse osprazos; proponse a custodia com-partida de menores de idade (bensexa por mutuo acordo ou por de-cisión razonada do xuíz, e sempreen interese do menor), e propon-se a mediación familiar para posi-bilitar acordos e tratar de desxudi-cializar o proceso de divorcio.

As reaccións críticas non se fi-xeron esperar. Unha delas, absolu-tamente razoábel e que ten que vercoas situacións de vida das mulle-res, céntrase en que a Lei non pro-puxese solución ao impago de pen-sións, un dos principais problemasao que se enfrontan moitas sepa-

As leis propostas polo Goberno español queprovocaron e provocan máis opinións dentro do feminismo son a Lei Orgánica de Medidas de Protección Integral contra a Violencia de

Xénero e a Lei de Reforma do Código civil en materia de Separación e Divorcio

manifestadas polo Instituto da Mu-ller sobre a prostitución, a que con-sidera, sen máis matices, unha ac-ti vidade indigna e degradante.Estas ideas, en liña co pensamentodo feminismo puritano de reformamoral de finais do XIX, brindan un-ha boa excusa para manter as pé-simas condicións nas que as pros-titutas exercen o seu traballo.

As leis propostas polo Gobernoespañol que provocaron e provo-can máis opinións dentro do femi-nismo son a Lei Orgánica de Me-didas de Protección Integral contraa Violencia de Xénero e a Lei deReforma do Código civil en mate-ria de Separación e Divorcio. Du-

tor desencadeante da violenciaou como o aspecto determinante.Moitas mulleres feministas pensa-mos que este non é o único de-sencadeante e que habería que re-visar outros moitos aspectos queseguen facendo posíbel a pervi-vencia da violencia contra as mu-lleres, tales como a estrutura fa-miliar, entendida como núcleo deprivacidade escasamente permeá-bel, que amortigua ou xera todo ti-po de tensións; o papel da educa-ción relixiosa e as súas mensaxesde matrimonio-sacramento; o con-cepto do amor, presente na socie-dade e nas rapazas, polo que se sa-crifica todo; as escasas habilidades

15

radas ou divorciadas. Ante esta ob-xección, o Goberno comprome-teuse a crear un fondo de garantíade pensións para evitar o empo-brecemento inxusto destas mulle-res e dos menores ao seu cargo.

En cambio, outras críticas nonson tan razoábeis e parecen deri-varse dunha concepción do femi-nismo que nosoutras non com-partimos. Díxose que un divorciosen causa deixa as mulleres ao ca-pricho dos desexos masculinos, queequivale ao repudio que priva asmulleres de acadar vantaxes sina-lando un culpábel. Mostrouse aber-ta desconfianza ante a mediaciónfamiliar, por considerar que a me-diación só se pode dar entre iguaise as mulleres sempre están nunhasituación de inferioridade. Pero amaior oposición deste feminismomanifestouse ante a idea da custo-dia compartida dos fillos e fillasmenores de idade. As críticas ba-seáronse, principalmente, en dousaspectos. Por unha parte, argu-mentouse que privar as mulleresda exclusividade na custodia equi-vale tamén a privalas do dereito aouso do domicilio conxugal e a pen-sión de alimentos, co que a súa si-tuación económica pode chegar aser dramática. Non queremos enmodo algún negar que a situacióndalgunhas mulleres tras un divor-cio pode ser moi difícil, pero nonestá de máis sinalar que, a miúdo,é a custodia exclusiva de fillos e fi-llas a que dificulta que a muller poi-da refacer a súa vida ou manter asúa vida laboral, adquirir forma-ción, atopar traballo, sen esquecero difícil que resulta enfrontarse ensolitario a responsabilidade do seucoidado e educación. Neste senti-do, ter a posibilidade de compartira custodia dos menores co pai po-de facilitar que as mulleres reto-men as rendas da súa vida, que seformen, atopen emprego, que serelacionen con outras persoas, dis-fruten de tempo de ocio e non se

adiquen en exclusiva ao seu pa-pel de «nai». Ademais, segundo to-dos os estudos, existe un maiorcompromiso paterno á hora de responder ao pago das pensiónscando a custodia é compartida, eparece lóxico pensar que un pai coidador dos seus fillos se com-prometa en todos os aspectos quecompeten a estes canto máis pre-to estea deles.

Tamén se argumentou que asnais teñen unha relación máis es-treita cos fillos e fillas cós pais poisson as que a cotío se ocupan deles,e mesmo chegouse a dicir que, enrealidade, os pais non os queren, esó tratan de evitar pagar a pensiónde alimentos. Parece unha conclu-sión aventurada afirmar, partindoda maior relación das nais cos me-nores, que estes han de estar sem-pre mellor coa nai que co pai ouque os pais queren menos os seusfillos. Tamén nos parece abusivoatribuír aos homes, con carácterxeral, intencións espurias ao soli-citar a custodia e pensar que as mu-lleres só as move o amor maternal.Non nos cabe dúbida de que nes-te, como noutros casos, se pode in-tentar utilizar a Lei en proveito pro-pio, falseando a realidade e sencontemplar todos os condicionan-tes, pero aquí, como en calqueraoutra situación, será labor dos pro-fesionais do dereito defender as ne-cesidades das persoas situadas enpeores condicións, en xeral as mu-lleres que, por ter coidado da fa-milia, se encontran sen medios pro-pios de vida.

Estas opinións vertidas desde ofeminismo parécennos carentes dematices e excesivamente simplifi-cadoras, pois atribúen a situacióndas mulleres a un único factor: osdesexos de dominación masculina,e tenden a presentar os homes e as

mulleres como dúas naturezas blin-dadas e opostas: as mulleres, víti-mas; os homes, dominadores.

A imaxe de vítima fainos un fra-co favor a todas as mulleres, poisnon ten en consideración a nosacapacidade para resistir, para fa-cernos un oco, para dotarnos depoder, porque non axuda tampou-co a xerar autoestima e pulo soli-dario entre as mulleres. Demasia-do tempo temos sido consideradasmenores de idade ou desprotexi-das e sometidas a unha excesiva tu-tela das leis. E pódese dicir o mes-mo da visión simplificadora doshomes; non existe, na nosa opi-nión, unha natureza masculina per-versa ou dominadora, senón cer-tos rasgos culturais que fomentana conciencia de superioridade eque, exacerbados, poden en certoscasos contribuír a converter algúnshomes en verdadeiros tiranos.

Desde o noso punto de vista, oobxectivo do feminismo debe seracabar coas condutas non igualita-rias, coas condutas opresivas e dis-criminatorias; debe ser conseguira igualdade entre os seres huma-nos, non aniquilar a quen discri-mina ou oprime. Nosoutras nondesexamos configurar un feminis-mo vingativo, desexamos simple-mente relacións en igualdade, res-pectuosas, saudábeis, felices, namedida en que iso sexa posíbel, re-lacións de calidade entre mullerese homes. �

16

Farto de buscar traballo e de serrexeitado, decidiu abandonar. Parater ingresos dos que dependían assúas tres irmás e a súa nai, decidiuaceptar un traballo de economíaoculta, que consistía en mercarroupa e agasallos en Asia e reven-delos a bo prezo en Francia. Michelera o cabeza de familia ó desapa-recer seu pai, vítima dun infartocando o rapaz contaba 11 anos.

Foi ó volver da primeira viaxeTailandia, cando un día por sor-presa se veu atrapado na mirada deNathalie, que vivía no mesmo por-tal ca el.

Nathalie tiña 14 anos cando seconverteu na noiva oficial de Mi-chel; catro anos maior ca ela.

Aínda que levan nomes france-ses, polas veas dos dous corre san-gue magrebí. Pertencen á terceiraxeración de emigrantes alxerianosna cidade de Toulouse.

Michel xa levaba anos á esperade que lle desen un traballo. Erados fracasados. Dese 40% de esco-lares inmigrantes que non com-pleta os estudos obrigatorios noscentros de ensino públicos destesbarrios planificados polo Gobernoda república.

ÁUREA SÁNCHEZ�

Miche

17

helNathalie

Coñecíanse desde sempre, perofoi aquela tarde cando unha espe-cie de corrente eléctrica avanzoupolo corpo do mozo ó vela vestidacunha saia curta que deixaba ver aspernas da moza. Era a primeira vezque a vía ó descuberto.

Esperouna varios días e, logo deasegurarse a qué hora volvía soa ácasa, decidiu falarlle. Nathalie aten-deu a conversa como algo único eesperado na vida. Na casa faláran-lle do destino. A pesar de vivir enFrancia, debémonos á nosa cultura, ásnosas tradicións, escoitou dicir.1

Ser a moza de Michel significa -ba –soubo Nathalie– aceptar todoo que el dicía, todo o que el propu -ña, todo o que a el lle apetecía. SeMichel quería ter relacións sexuais,porque a el lle apetecía, Nathalietiña que aceptar.

Non tardou en sabelo. Unha tar-de sucedeu. A Michel éralle impe-rioso e necesario descargar adre-nalina e outras descargas. Tiveronrelacións sexuais apresuradas, pe-ro a el non lle preocupou que fo-sen axiña e sen comunicación. Coaentrega dela comezaban as condi-

cións sociais que o feito levaba en-gadido e que Nathalie descoñecía.

Cadrou que Michel viaxou denovo a Asia e tardou tres semanasen volver. O mozo tiña inimigosno barrio dormitorio de Toulouse.Tamén tiña amigos, pero había unó que desafiara por razóns que nonveñen ó conto. Había pouco do en-frontamento e as feridas non pe-charan entre os dous. Ese inimi-

1 http://www.niputesnisoumises.com/

18

das do mesmo xeito que Nathalie,que eran alcumadas putas para osseus familiares e veciños de barrio,mentres que para os franceses eransubmisas.

Esa contradición na que vivíanas mulleres inmigrantes en Fran-cia non tiña apenas transcendencianos medios de comunicación. Aninguén interesaba o que pensa-ban estas mozas. Só se soubo delascando os varóns da casa decidironqueimar escolas, igrexas e cochesnos seus propios barrios para pro-testar pola situación económica.Quen se ocupaba da cuestión emo-cional?

Comezou o desorde porque ogoberno conservador decidiu reti-rar as axudas á mocidade, que vi-vía da esmola e sen emprego.

La grandeur de La France non po-día soportar un descrédito como oque estaban ocultando as mulleresinmigrantes en silencio. Os mozosqueimaban coches, escolas e igre-xas polo feito de protestar, por nonter nada que facer, por non ter na-da a que agarrarse. Da súa culturatiñan nocións imprecisas, pero erao único que os mantiña unidos ásúa verdadeira orixe. O país de aco-llida non era o seu; por iso se reu-nían nos garaxes a mal interpretaro Corán.

Os varóns teñen dereito a reu-nírense nos portais dos barrios dor-mitorio, as mozas han de estar pe-chadas con chave na casa. O espazopúblico non lles está permitido.«Esa é a Francia real, non a que noscontan nas películas e nas revis-tas de turismo», dixo unha sociadun dos comités Nin Putas NinSubmisas, asistente ó Gran En-contro de Barcelona, para conme-morar os trinta anos de feminismoen España. �

Fixéronlles barrios dormitoriocon servizos básicos, moi básicos,como escola, algunhas tendas eningunha igrexa. Esqueceron queos inmigrantes precisan seguircoas súas tradicións. Fixeron oí-dos xordos ás estatísticas: os em-presarios rexeitan todo currículoque veña de determinado nomede persoa, de determinada escolapública, de determinado barrio dacidade.

Os pais de Michel e Nathalieeran dos que pensaban que os seusfillos se fundirían coa cultura dopaís que os acollía e por iso lles pu-xeron nomes de adopción. De nadalles serviu a unha e outra familia.

Mozas que escaparon dos su-burbios de París dixeron no GranEncontro feminista de Barcelonaque comprobaron en carne propiao inútil que é remitir un currículoco nome propio, residencia e es-cola onde estudaron, porque nonlles contestan. Pola contra, se cam-bian os datos verdadeiros por ou-tros, si se interesan polas deman-dantes.

Estaban condenados a quedarseno barrio sen facer nada porque se un día xuntaban cartos para iren tren á cidade, tiñan que roubarpara volver a casa.

Así foi que logo de repudiar aNathalie, Michel seguiu mercandoroupa en Asia e vendéndoa en Tou-louse. Entre viaxe e viaxe fíxose fal-so imán. Impartiu clases dubidosasde Corán nun garaxe e converteu-se nunha especie de líder radical.

Nas súas intervencións públicasdedicaba agresivas frases contra asmulleres que non respectaban oscostumes musulmáns. Que se que-den na casa e que poñan o veo, viña adicir.

Mentres no barrio continuabaradicalizándose o discurso islámi-co, nas aulas da Universidade daSorbona tiñan lugar os primei-ros encontros de mulleres inmi-grantes que recoñecían ser viola-

go decidiu vingarse e non se lleocorreu outra cousa que ventilar unha mentira entre os coñecidosdo barrio: que Nathalie era unhaputa, porque non levaba veo na ca-beza e non respectaba a ausenciade Michel. Pouco tardou en correro disque, disque como unha bola deneve. Cando volveu Michel nin se-quera lle deu a Nathalie a prendaque lle traía de regalo como outrasveces; polo contrario mandoullerecado que xa non era a súa noivae que para sempre sería unha pu-ta. Unha puta para os seus, unhasubmisa para o Goberno da Repú-blica Francesa, que coaccionaba osinmigrantes para que se compor-tasen como europeos.

Baixo esta contradición, houbomozas que saían dos bloques deedificios tapadas segundo a tradi-ción familiar e se descubrían ó che-garen á cidade, co perigo de serendescubertas por esta dobre vida.

Que Nathalie fora unha puta pa-ra os veciños do seu barrio signifi-caba que podían violala en grupocantos quixeran, como sucedeu an-tes de que cumprira os 15 anos.

Ela era unha boa estudante, de-se 60% que consegue rematar osestudos secundarios, pero non adeixaron, porque mozos do 40%restante, que si fracasan nos estu-dos cambiáronlle a vida.

Tivo que abandonar a cidadedor mitorio e acollerse ó refuxio quelle proporcionaron asociacións deapoio a mulleres e pola igualdade.

O goberno francés asenta os in-migrantes desde os anos cincuen-ta do pasado século en determina-dos barrios. Ó principio só pensouen bloques de edificios de constru-ción rápida e baratos, para unha po-boación que remataría por volverós seus países, pero non foi así. Osinmigrantes tiveron fillos e os fillosdéronlles netos. Os adolescentes dehoxe son os netos deses primeirosinmigrantes que logo da II GuerraMundial chegaron ó país veciño.

19

ISABEL HOLGADO FERNÁNDEZ*�

Só hai unha maneira de ver as cousas e é na súa totalidade

John RUSKIN

Traballo sexual no mundo global:

As ordenanzas municipais aprobadas recente-mente que penalizan a prostitución en espazos públi-cos (caso das normativas de Valencia e Barcelona) esobre todo, o anuncio do anteproxecto de lei sobre«limitación de servizos sexuais remunerados», impul-sado desde a Consellaría do Interior da Generalitatde Catalunya, parecen ter instalado definitivamenteo fenómeno da prostitución no debate político esocial.

* Antropóloga, coordinadora de LICIT

cuestión de dereitos, non de pánicos sexuais

Malia que van ampliándose as miradas e se for-mulan novas preguntas, lamentabelmente aín da hoxeos distintos medios de comunicación e a maquinariado poder manexan discursos fortemente lastradospolos xuízos morais e as opinións ideolóxicas parti-culares, provocando que a falla de obxectividade, ofalseamento dos datos e a exclusión dos discursos dosaxentes protagonistas, entorpezan calquera análiseda realidade e a consecuente práctica política.

Con grande irresponsabilidade, a maior parte devariábeis e datos que se inclúen nas análises e pro-postas normativas non proceden de investigacións ri-gorosas que inclúan a complexidade do fenómeno,nin das propias voces e experiencias das mulleres eoutros suxeitos inseridos no sector do sexo, senónfundamentalmente, do enorme cúmulo de mala infor-mación, baseado en estereotipos, prexuízos e medossociais, cociñados durante séculos respecto ao fenó-meno, sempre á marxe dos discursos das propias pro-tagonistas. Historicamente a pedagoxía sexista de control social construíu a muller prostituta como pa-radigma da muller marxinalizada, sempre presentadacunha identidade en déficit, incapacitada para xes-tionar a súa propia vida e defender os seus intereses.

Este proceso de estigmatizaciónpermitiu avalar a súa exclusióncomo suxeito de pleno dereito exustificar a discriminación histó-rica do colectivo en prostitución.A marca mostrouse dramatica-mente como a ferramenta máiseficaz para intervir impunementesobre os corpos e vidas das mu-lleres entregadas á prostitución aolongo da historia.

O estigma sobre as mulleresprostitutas demostrou sempre unha grande capacidade de adap-tación. Se a finais do século XIX

para hixienistas como Lombroso,a muller prostituta era a versión fe-minina da delincuencia, a me-diados dos oitenta a prostituciónfeminina estaba asociada no ima-xinario social á drogadicción ou abiografías cargadas de violencia.Na actualidade, son as mulleresemigrantes, especialmente as quetraballan nas rúas, o principal ob-xectivo da maquinaria discursivaque lexitima a violencia institu-cional.

Cambian os discursos pero nona intención: deslexitimar ás mulle-res en prostitución como suxeitospolíticos con dereitos demandábeisen igualdade de condicións. Como

20

sinalaba Ignasi Pons na súa comu-nicación nas Xornadas de Prostitu-ción de 2002, celebradas pola UNED

en Madrid: «non é tanto a prosti-tución a causa da exclusión social,senón que máis ben é a sociedade,mediante o proceso de estigmati-zación, a que exclúe á prostituta dediversos ámbitos valorativos, prác-ticos e xurídicos».

Un dos rumbos predominantesnas investigacións é o dobre es-tándar asimétrico, referido á dife-rente valoración que se outorga áxestión da sexualidade e o pracerpor parte de homes e mulleres, eque castiga nas mulleres aquelesatributos de liberdade sexual quese prestixia nos varóns. A respecta-bilidade sempre se conxugou en fe-minino. O control da sexualidadee a mobilidade das mulleres con-tinúa sendo un dos piares da ex-clusión dos Estados de dereito, peseás vangloriadas políticas de igual-dade, especialmente á raíz do au-xe de ideoloxías ultraconservado-ras de distinto signo, que volven asituar a decencia sexual como unhadas bases dos seus programas po-líticos.

Nos últimos tempos a presenzamaioritaria de mulleres e transxé-

neros emigrantes no sector do sexoglobal, encirra os medos e as ce-gueiras voluntarias. Ante o maiorprotagonismo das mulleres nas mi-gracións transnacionais, de com-plexas e enormes consecuencias aescala global e local, ningunéansee omiten factores tan decisivos pa -ra entender o fenómeno como sonentre outros, o maior impacto daglobalización económica na vi -da das mulleres e as súas opciónsde loita, a diversidade de motiva-cións para afrontar a viaxe e a súainserción laboral, os distintos sis-temas de dominación que cruzane configuran a vida das mulleresemigrantes, as opcións reais paramigrar e traballar nos países dechegada, a mercantilización da se-xualidade, os afectos e a soidade, aprecariedade e a exclusión laboral,así como a precarización da sobre-vivencia en mans das mulleres a es-cala planetaria.

Paradoxalmente cando asisti -mos a unha contundente banali-zación e desmitificación da sexua-lidade, os discursos e políticas entorno á prostitución están sostidosfundamentalmente, polo pánicomoral ou sexual, por enriba da ga-rantía dos dereitos das mulleres. As

21

antropólogas americanas CarolVance e Gayle Rubin definiron opánico moral como ese medo quetende a reunir movementos sociaisa grande escala ao redor da ansie-dade xerada por cuestións sexuais.Os movementos xerados rematanusando o sexo para vehicular ou-tras preocupacións, xeralmente en-cubrindo o medo á decadencia moralou ao caos social.1 Esta distorsiónmoralista converte en verdades in-cuestionábeis datos e reflexións queson cando non oblicuos e parciais,mentiras directamente. O exemplomáis claro atopámolo na porcen-taxe avalada polo sindicato UGT eo Instituto da Muller (febreiro de2006) que sostén que o 95% dasmulleres que se prostitúen pro-ceden do tráfico humano e o fande maneira forzada. É dicir, todasson mulleres emigrantes. A repe-tición desta porcentaxe é tan abu-

siva que remata tendo vida propiae converténdose en verdade indis-cutíbel, sen opción a cuestionarsecal é a orixe obxectiva destes datose a súa intencionalidade.2

Os enfoques trafiquistas e hi-pervitimadores predominantes nospaíses europeos están tendo unefecto búmerang dramático navida das mulleres. Toda a retóricadiscursiva feita lei no contexto eu-ropeo ditamina que todas as mu-lleres que se trasladan ao primeiromundo usando vías alternativas(ou non) e se ocupan no sector dosexo, son mulleres traficadas contraa súa vontade, obrigadas, forzadassempre por homes malos. Só haique botar unha ollada ás noticiasda prensa e da televisión que fal-sean de maneira escandalosa a re-a lidade. Para as leis e concienciaseuropeas, as mulleres que afrontano proxecto migratorio abando-

nando as certezas do seu mundo,que xe ran estratexias para escapu-lirse de discriminacións e de res-triccións de diferente signo, quecruzan mares e fronteiras terres-tres enfrontándose a toda sorte deriscos, que asumen a responsabi-lidade familiar, que xeran estrate-xias inverosímiles para previr ouevitar as violencias, nunca son con-sideradas axentes económicos e po-líticos de primeira orde, mullerescon balances positivos da súa ex-periencia migratoria e o seu tra-ballo na industria do sexo; senónque todas elas son vítimas inxe-nuas, incapaces de manexarse e de-cidir por elas mesmas e polo tanto,precisan ser rescatadas polo Pai Es-tado ou o que é o mesmo, polosseus irmáns occidentais.

Todo este discurso tramposooculta a multiplicidade de realida-des e variábeis que interveñen nasdinámicas da migración e na in-dustria do sexo, disfraza as políti-cas represivas contra as mulleresen prostitución e especialmente, si-lencia a indecente falta de recursospara protexer e acoller o grupo demulleres (maioritariamente proce-dentes da Europa do Leste e moinovas) que si son vítimas de vio-lencia e explotación en contexto deprostitución. Pese a que existennormativas europeas e nacionaisque establecen a obrigatoriedadede dispoñer de recursos e marcosde actuación efectivos para protexeras mulleres vítimas de explotaciónsexual (Protocolo de Palermo no2000, Lei de Estranxeiría, Código

A clamorosa contradición das súas políticas codiscurso vitimizador que defenden non escapa aanálise das mulleres emigrantes traballadorasdo sexo. […] «Se somos vítimas, por que nos

acosan? Por que nos impiden traballar? Por que nos agride e humilla a policía?

Por que nos devolven ao inferno?»

1 PISCITELLI, A e outras autoras: Se-xualidade e saberes: Convençoes e frontei-ras, Río de Janeiro, Garamond, 2004,p. 1.

2 Como apuntaba nun programa deradio a activista Mamen Briz, do co-lectivo Hetaira, se realmente estes da-tos fosen certos, merecerían a dimisióninmediata do Goberno en pleno porpermitir semellante violación dos de-reitos humanos en territorio español.

Penal) estas son até a data, puro pa-pel mollado, unha grande opere-ta que engade humillación ao da-no, e que demostra ás claras queos intereses políticos están ben afas-tados dos verdadeiros intereses enecesidades das mulleres emi-grantes. Entre 2002 e 2005 os per-misos de residencia e traballo ou-torgados a mulleres vítimas detráfico apenas alcanzou a cincuen-tena (Ruth Mestre). Moitas mulle-res non se atreven a denunciar nonsó polas repercusións que isto po-de ter para as súas familias no paísde orixe, senón sobre todo, porquecoñecen perfectamente a ausenciade recursos e pouca fiabilidade dosprotocolos de protección.

A clamorosa contradición dassúas políticas co discurso vitimi-zador que defenden non escapa aanálise das mulleres emigrantestraballadoras do sexo. Tania, unhamuller ecuatoriana que traballa enBarcelona, explicábanos: «Se somosvítimas, por que nos acosan? Porque nos impiden traballar? Por quenos agride e humilla a policía? Porque nos devolven ao inferno?».

Outra muller opinaba: «Dannospreservativos para protexernos daSIDA, pero ninguén nos protexe da expulsión. Se somos vítimas, porque nos expulsan e obrigan a co-mezar de novo?

En Barcelona a ordenanza cívicaaprobada neste ano polo Consisto-rio é o golpe de graza definitivopara lexitimar a política de apart-heid contra as mulleres emigrantesen prostitución de rúa, impulsadadesde os Xogos Olímpicos do 92,cando se decidiu que as prostitu-tas non casaban coa imaxe cosmo-polita e aséptica que se quería ven-der da cidade condal. Pese a queno preámbulo da normativa o ci-nismo municipal xustifica a mes-ma en base á prevención da explo-tación sexual, a normativa só setraduce nunha maior precariedadedas condicións de vida e traballo

22

das mulleres, maior vulnerabilida-de e desamparo ante as violencias,maior impunidade dos que violen-tan os seus dereitos, comezandopola propia Garda Urbana de Bar-celona. As diferentes entidades quetraballamos co colectivo englobadasna Plataforma Comunitaria: traba-llo sexual e convivencia (tamén con-formada por entidades veciñais) levamos a cabo un traballo de mo-bilización e denuncia que non pui-do frear unha ordenanza que vio-lenta dereitos fundamentais non sódas mulleres en prostitución senóndoutros colectivos excluídos comoas persoas sen teito. Castigar e facerinvisíbel a pobreza parece ser omandato. Nestes momentos dife-rentes entidades sociais, impulsa-das pola FAVB (Federación de Aso-ciacións de Veciños e Vítimas deBarcelona), presentamos recursode anticonstitucionalidade ante ostribunais.

Así as cousas, as supostas po -líticas antitráfico acaban tradu -cíndose na criminalización, perse-cución e maltrato das mulleresemigrantes inseridas no sector dosexo, como se constata en toda Eu-ropa. Na práctica, penalízase prin-cipalmente a iniciativa económicae de mobilidade das mulleres au-tónomas (menoscabando a súa po-sición de forza na industria sexual)e desampáranse as xoves que re-quiren protección. Criminaliza asmulleres que recorren a vías legaispara emigrar, pero non as protexedas múltiples violencias ás que están expostas pola súa condiciónde mulleres, de emigrantes e deprostitutas. A maquinaria migra-toria punitiva e o estigma danse aman para negar ás mulleres a súalexitimidade e o exercicio activodos seus dereitos humanos e labo-rais, colocándoas en situacións deexclusión que agudizan o aban-dono ante as discriminacións e vio-lencias. A gran maioría das mu-lleres emigran tes elixen traballar

no sector do sexo global, o que nonelixen son as condicións de vio-lencia e explotación ás que as abocaa exclusión política e social.

Pese á miopía intencionada queprevalece nas lecturas do fenó-meno, parece claro que o rótulo devítimas serve basicamente paraxustificar as políticas antimigrato-rias e xenófobas, ademais de per-petuar a marxinación e exclusióndo xogo político das mulleres enprostitución. Permite mantelas ca-ladas, negarlles o dereito a quesexan axentes do seu propio dis-curso, a que artellen e vindiquenos seus dereitos como mulleres ecomo traballadoras. A manter adiscriminación eterna. Desgraza-damente tamén permite manter omuro histórico que nos separa ásmulleres, traducido actualmentena hostilidade latente entre as pos-turas feministas abolicionistas e asque apostamos por un feminismodos dereitos, por potenciar a posi-ción de autoridade das mulleres encalquera contexto, sexa a familia,o matrimonio ou a prostitución,a través da creación de alianzasentre mulleres que permita a vin-dicación dos seus dereitos. Na miñaopinión, este é un dos retos máisimportantes para os feminismosactuais, o non ser cómplices coaspolíticas de exclusión cara outroscolectivos de mulleres, mesmocando isto nos sacuda unhas cantascertezas. Quizais podíamos em-pezar a preguntarnos: por que nosempeñamos en seguir véndoascomo mulleres miserábeis e nonrecoñecemos a lexitimidade dosseus discursos e experiencias? O de-safío apaixonante está servido. �

24

O cine de mulleres é o cine

Cando se fala de cine de mulleresautomaticamente xorde un inte-rrogante sobre a súa especificida-de e ao redor dela debátense todotipo de cuestións sobre a identida-de feminina dun texto fílmico. Xe-ralmente esta identidade posíbelcausa todo tipo de suspicacias e po-lémicas, desde aquelas que negancalquera diferenza ata as diversasposicións feministas que afirmanun certo esencialismo ou que revi-san o concepto de xénero coma ex-presión ideolóxica.

Ao longo das 13 edicións de «LaMostra Internacional de Films deDones de Barcelona» sempre se nos

formulou a pregunta sobre o sen-tido que actualmente ten unha pro-gramación baseada exclusivamen-te no cine feito por mulleres. Comoxustificación alúdese aos cambiosque houbo respecto á situación damuller e concretamente ao éxitode determinadas directoras comoIsabel Coixet ou Iciar Bollaín, porcitar o nome das coñecidas. Se-gundo este argumento, o sentidoda Mostra queda limitado á divul-gación dunha serie de realizadorasque, nun tempo non moi lonxanosegundo as previsións máis opti-mistas, poderán acceder ao libremercado sen necesidade de incluí-las nun certame como La Mostra.

MERCÈ COLL1�

1 Mercè Coll é profesora de Histo-ria do cine italiano na Universidade deBarcelona e catedrática de Filosofía deSecundaria. Desde o ano 1988 formaparte da cooperativa de medios au-diovisuais Drac Màgic, onde participaen traballos de xestión e organización.Desde o 2004 é codirectora da MostraInternacional de Films de Dones deBarcelona iniciada en 1993. Impartiunumerosos cursos de formación doprofesorado en varias comunidades do Estado español e participou en di-versos másters e posgraos na Univer-sidade Autónoma de Barcelona e naUniversidade de Barcelona.

O cine de mulleres:

da exclusión ao recoñecemento

25

ou revisar determinados períodoshistóricos desde a aportación dasmulleres, sen esquecer as novas li-ñas de traballo que actualmente serealizan, permítenos situar o cinede mulleres en toda a súa comple-xidade e variedade.

A nosa proposta baséase na afir-mación de que o cine de mulleresé o cine, é dicir que o cine de mu-lleres non é só cine de mulleres, se-nón que é o cine. O noso principalobxectivo é, en definitiva, «visibi-lizar que a aportación que as mu-lleres fixeron á creación audiovi-sual non é algo complementario áhistoria deste medio, senón que aparticipación das mulleres en to-dos os ámbitos cinematográficos,desde o guión á produción, desdea interpretación á dirección, a post-produción e a distribución contri-buíu a facer o que hoxe é o cine».2

Ao longo destes trece anos deLa Mostra non só difundimos de-terminadas obras e ampliamos ocoñecemento da traxectoria de de-terminadas realizadoras, senón queconstatamos a súa singularidade ediversidade a partir duns criteriosde lectura distintos aos utilizadosnormalmente pola crítica cinema-tográfica ou pola historiografía.Consideramos que co noso traba-llo contribuímos a favorecer o pro-tagonismo das mulleres realizado-ras e a valorar na súa xusta medidaas súas aportacións, distanciándo-

non parece que poidan cumprirseas previsións argumentadas, senónque parece inverterse a progresiónprevista.

A enorme desproporción entreos filmes dirixidos por mulleres quese realizan cada ano e os filmes dacarteleira evidencia a necesidadede seguir programando La Mostra,mais cremos que o seu sentido nonradica exclusivamente nesta fun-ción divulgadora, senón que a nosaproposta se extende ao ámbito dacultura cinematográfica en xeral.

La Mostra ofrece un espazo dereflexión sobre a especial relevan-cia do cine de mulleres ao revisaros criterios de lectura que nor-

A enorme desproporción entre os filmes dirixidos por mulleres que se realizan cada anoe os filmes da carteleira evidencia a necesidade

de seguir programando La Mostra […]

A nosa inmediata resposta écuantificar o número de películasque cada ano programamos e com-paralas co número de películas es-treadas. A diferenza é enorme e

malmente se utilizan para valoraro seu significado. Programar a obradunha determinada realizadora como Chantal Akerman axuda acomprender o sentido da súa obra

nos da falsificadora marxinación ehomoxeneización á que se ven so-metidas cando se definen como unoutro cine sen máis contido que asúa identidade como mulleres.

A estas alturas non é necesariodestacar o contido ideolóxico dotermo mulleres co que se deter-minou a diferenza sexual na socie-dade patriarcal. A diferenza entresexo e xénero, amplamente argu-mentada e contrarrestada polo mo-vemento feminista iniciado na dé-cada dos sesenta, continúa sendoun dos principios básicos da teoríae da práctica feminista que nos úl-timos anos ampliou a súa revisióncrítica aos límites que impón apropia categoría de xénero.

Teresa de Lauretis considera queo concepto de xénero, a pesar doseu uso crítico, limita o potencialepistemolóxico radical do pensa-mento feminista ao restrinxir a po-sibilidade de pensar un suxeito múl-tiple, non determinado só poladiferenza sexual senón por outrosfactores. O xénero defínese comotecnoloxía, retomando o termo uti-lizado por Michel Foucault na súaHistoria de la sexualidad, o xénerodefínese como tecnoloxía, é dicircomo resultado dos efectos produ -cidos en corpos, comportamentose relacións sociais, debido ao de-senvolvemento dunha «complexatecnoloxía política».3

Sen profundizar no debate teó-rico en torno ao xénero, queremostan só apuntar a función ideolóxi-

2 SELVA, Marta, e Anna SOLÀ (comps.):Diez Años de la Muestra Internacional deFilmes de Mujeres de Barcelona. La em-presa y sus talentos, Barcelona, Paidós,2002, páx. 19.

3 LAURETIS, Teresa de: «Tecnologíadel género», en Diferencias, Madrid, Ho-ras y Horas, 2000, páx. 33. Recomen-damos a introdución de Silvia Tubert«La crisis del concepto de género» áedición dos textos publicados en TU-BERT, Silvia (coord.): Del sexo al género,Madrid, Cátedra, 2003.

26

A alteridade que expresa o cinede mulleres preséntase, no mellordos casos, como este outro cine, quepode ser oportuno incluír nunhaprogramación como complemen-to, máis o menos reivindicativo, docine en xeral.

Desde hai tempo constatamosque a cualificación de mulleres re-sul ta unha arma de dobre fío.Nestes momentos, moitas veces, otermo supón unha exclusión res-pecto ao cine en xeral e un falsea-mento respecto a súa diversidadecreativa. Baixo unha aparente va-loración da súa especificidade xus-tifícase a súa marxinalidade comocine dunha minoría, as realiza-

cinematográficas maioritarias, con-sideradas tanto desde o cine máiscomercial ata as formuladas polocine alternativo. O cine de mulle-res constitúese a partir da afirma-ción dunha subxectividade que altera os criterios da propia repre-sentación cinematográfica tal e co-mo foi formulada pola industriadesde os seus inicios (1910) comocreación ilusoria dun mundo per-cibido como real. Ao someter a or-de representacional ás necesidadesde verosimilitude do relato anúla-se calquera trazo da subxectivida-de que o construíu e poténciase aomáximo a participación emocionaldo público mediante o xogo de

A nosa proposta baséase na afirmación de que o cine de mulleres é o cine, é dicir que

o cine de mulleres non é só cine de mulleres,senón que é o cine

resultado dunha certa apropiaciónou interpretación. A mirada cine-matográfica, esa visión sobre omundo que nos ofrecía o cine clá-sico, perde a súa universalidade eneutralidade para converterse noresultado dunha significación e co-mo tal é o resultado dunha deter-minada subxectividade.

O cine de mulleres inscríbese noproceso de reflexión sobre o pro-pio medio que a modernidade ci-nematográfica instaurou fronte aocine narrativo potenciado pola in-dustria de Hollywood.

Os novos cines europeos desen-volvidos despois da segunda Gue-rra Mundial cuestionaron as basesdo modelo narrativo clásico ao in-cidir no proceso de produción dasimaxes. A representación deixoude ser ese dobre mimético da rea-lidade para converterse no resulta-do da experiencia dun suxei to que

identificacións coa mirada que pre-side o relato e cos personaxes queinterveñen nel.

A imbricación que se produceentre o real e a súa representaciónqueda cuestionada desde o cine demulleres ao mostrar outras visiónsda realidade e ao presentalas como

ca do termo mulleres e xénero comoformas de subxectivización queasignan unha posición dentro daexistencia social xeral. Cando seafirma a pertenza dun tipo de cineás mulleres convén valorar as con-secuencias que pode ter como me-canismo de identificación.

Que é o cine de mulleres?

A resposta máis común consisteen afirmar que é un cine realizadopor mulleres e que en consecuen -cia trata sobre certas problemáticaspropias de a súa condición feminina,incluíndo baixo esta expresión todotipo de cuestións, desde unha es-pecial sensibilidade feminina aunha determinada actitude críticamáis ou menos radical acerca dosdeterminismos sociais. Unha vezmáis o uso xenérico dos termosconduce a todo tipo de malenten-didos e confusións que, finalmente,acaban asegurando a súa condiciónperiférica en relación á cultura ci-nematográfica.

doras, e á vez dilúese a súa cargacrítica ao considerar as súas pro-postas como me ras reivindicaciónssociais sen valorar o seu alcancecomo modelo de representaciónalternativo modulado a través dasdistintas singularidades que o com-poñen.

O que teñen en común a maio-ría das películas realizadas por mu-lleres é precisamente cuestionar es-ta identidade ser muller coa que sedefiniu a súa obra e coa que que-da suxeitada a determinadas repre-sentacións.

Ese cine de mulleres encontra asúa especificidade na variedade cre-a tiva das realizadoras, na nova vi-sión da realidade que nos ofrecenen tanto se desprazan do lugar quelles foi asignado no discurso fílmi-co, como suxeito e obxecto da re-presentación.

A creación das mulleres nonobedece simplemente a unha al -teridade puramente negativa ouperiférica respecto ás producións

27

mediante uns mecanismos deter-minados dá sentido á realidade re-presentada. An te este proceso deautorreflexión que instaura a mo-dernidade, o cine de mulleres in-troduce unha nova dimensión crí-tica ao sinalar que esta miradavelada do cine clásico estaba de-

terminada pola dife-renza sexual.

Desde a crítica fe-minista saliéntase aeficaz intervención do cine clásico na cons-trución das catego ríasespecíficas da dife-renza sexual. As ima-xes da muller que ocine nos ofrece noson só creacións ilu-sorias que se presen-tan como reais senónque responden a unsmecanismos propiosdo imaxinario mas -culino.

Ante esta situación,o cine realizado por

mulleres afírmase como alteridadeque invalida o dominio pleno des-ta subxectividade masculina erixi-da en principio universal.

A subxectividade das mulleresfronte ao obxectivismo da imaxe

Actualmente, desde o feminis-mo, o debate sobre as imaxes damuller no cine non se centra noscontidos que nos trasmiten, senónno tipo de subxectividade desde on-de se constrúen. O cine de mulle-res non se define fundamental-mente polo tipo de imaxes que nosofrece da muller, senón pola sub-xectividade que o fundamenta.

Neste sentido falamos dunhamirada distinta capaz de construírunha nova visión da realidade e dasubxectividade que a institúe. De-terminar esta nova subxectividadedesde onde identificar a creacióndas mulleres realizadoras non sig-nifica anular de novo as diferenzas

desde a categoría universal muller,nin determinar a súa identidade apartir dunha esencia que debe pre-servarse ou descubrirse.

A principal innovación que nosaporta o cine de mulleres é a in-versión dos termos subxectivo eobxectivo desde onde se valorabaa verdade das imaxes. Non se tra-ta de axustar as imaxes a unha rea-lidade preconcebida, senón de in-dagar acerca do seu significado através das imaxes.

Constatar a realidade das ima-xes como representación supóndesprazar o problema da verdadeposíbel que nos transmiten ao te-rreo do discurso ou se se prefire aocoñecemento do seu sentido.

Desde esta consideración o ci-ne de mulleres preséntase comocontra-cine, definido por ClaireJohnston coma ese outro cine ca-paz de «fabricar unha nova signifi-cación no propio texto do film».4

As estratexias a seguir non están,por suposto, predeterminadas, se-

da opinión e instaura a relación coobxecto en sustitución das decisiónsmaioritarias daqueles que non che-gan a intuílo e menos aínda pensalo,en suma ao obxectivo.5

Este contra-cine oponse á formanarrativa que articula as imaxes demaneira imperceptíbel, para dar -nos a ver un mundo autónomo ecompleto desde onde identificar osnosos afectos e pensamentos.

Fronte á identificación inme-diata das imaxes, o cine de mulle-res introduce a distancia necesariapara poder cuestionar as imaxes e deixarnos interrogar por elas, unha distancia que xera formas dis-tintas de ser afectados por elas eformas diversas de intelección.

As imaxes non actúan como es-pellos onde proxectar o que cre-mos ou desexamos ser, senón co-mo signos dun discurso sobre anosa experiencia coa realidade e assúas representacións.

A falsificación das imaxes nonconsiste en distorsionar unha su-

nón que poden derivar cara a dis-tintas modalidades segundo o graode ruptura que propoñan respectoao modelo da industria.

De forma xeral, o cine de mu-lleres pode definirse como un ir di-rectamente ás cousas no sentido queo formula Adorno ao explicar a in-versión que a creación artística pro-duce entre o obxectivo e o sub-xectivo:

O obxectivo é a parte incontras-tábel do fenómeno, a súa efixie in-cuestionabelmente aceptada, a fa-chada composta de datos clasificados,en suma o subxectivo; e subxectivo,chámase ao que derrúe todo iso, ac-cede á experiencia específica da cou-sa, desembarázase das convencións

posta verdade das cousas e da nosasubxectividade, senón en non re-coñecer o seu carácter de simu-lacro. As imaxes non son o lugarda verdade, senón alí onde ten lu -�

O que teñen en común a maioría das películas realizadas por mulleres é

precisamente cuestionar esta identidade ‘ser muller’ […]

4 JOHNSTON, Claire: «Le cinéma defemmes come contre-cinéma», 20 ansde théories féministes sur le cinema, Ciné-maction, núm. 67 (1993).

5 ADORNO, T. W.: Minima moralia,Madrid, Taurus, 1998, páx. 67.

Un filme político, por favor

28

A alteridade, o paso pola expe-riencia, ese roer na mazá sen ne-cesitar a tentación da serpe; o cor -po, a autorreferencia; os espazosinvisíbeis –a familia por dentro –,os roles ben á vista. O documentalcomo inscrición-verdade. E a viaxe:o próximo que colle a distanciaxusta para retornar transformadoen produto da «industria da con-ciencia». O cinema político coa súaexpresión máis persistente no fil -me-documento: Camiño de Guan-

MARGARITA LEDO ANDIÓN�

tánamo, de Michael Winterbottom.E como fonte de animación o ci-nema político dos sesenta.

Todas nós, as persoas máis oumenos espectadoras, démoslle aben vinda a unha variante docu-mental que representa o mellor doxornalismo de pesquisa, ao filmeO pesadelo de Darwin, de HubertSauper, e a unha outra obra que re-cupera as regras do cinema direc-to, a función de testemuña ocularnun lugar do mundo que é a faixa

29

de Gaza, a multipremiada Check-point. E inda que no espazo acadé-mico o cinema do real contémpla-se como algo lonxano, gustaría deconvidarvos a unha pequena refle-xión e a unha paseata por este mo-do de nos expresar.

E vou xogar ás anticipacións nascausas que nos traen para a manunha variante do denominado ci-nema do real, o documentario po-lítico autoral, un tipo de produtoque labra o seu público como fi-xera polos anos trinta, como fixonos anos sesenta. Un tipo de obraque se agarra –se for necesario porcustos ou por accesibilidade a de-terminadas situacións– á labilida-de tecnolóxica, á imaxe dixital, aoBeta Di, á Mini dv. Unha obra quenon esquece que a creación infor-mativo-cultural con foto e con fo-to en movemento, é tamén unhaescolla moral –unha atitude– a res-peito do mercado, dos circuitos deexhibición, do espectador, e quedeu con algúns achádegos nas pro-ducións de baixo orzamento, neseámbito onde aínda é practicábel aindependencia, a errancia experi-mental e a conxunción do traballode ideación coa súa aplicación.

A idea primeiro. A posición docorpo antes cá posición da cáma-ra. O realismo como modelo e co-mo efeito. As regras como relaciónpara o que acotío chamamos pac-to entre tema-autoría-persoa quemira tal aquel tempo sobranceiroque produciu o encontro entre, por

unha banda o neorrealismo e máiso ensaio fotográfico e o momentodecisivo, co cinema directo: dos cin-coenta aos setenta. As variaciónsque as obras activan son inmensas,como é inabarcábel a ollada, perose por razóns operativas tendése-mos a localizar certas constantesnesta xeración que repensou a fo-to e o cinema documental atopa-riámonos con que adoito fan a cá-mara; polo xeral tratan temas dosque participan a nivel biográficoou de pensamento, temas con-temporáneos que atravesan a súaexperiencia; actúan coma un ma-terial máis entre o papel doutraspersonaxes ou doutros materiais.E son conscientes, asimesmo, dasúa implicación autoral en tres fra-mes: o profesional, o cultural e ta-mén o industrial. O seu ponto ce-ro organízase, ás veces, a partir dunproxecto, na meirande parte doscasos para ver, como procura. Poriso acostuman viaxar.

A maior abondamento, na dé-cada que lle pon data ás produciónsda nova época, os anos cincoenta,incorpórase na cultura o concep -to de identidade en plural. Identi-dade como proceso e como dife-renza, como activo na contestacióncanto ao canon político da repre-sentación: eís os Cultural Studies eun dos movementos nacionais demeirande interese, o Free Cinema,é dicir, o documental como partedas relacións de poder e da postaen relación das obras como cultu-

Todas nós, as persoas máis ou menos espectadoras, démoslle a ben vinda a unha

variante documental que representa o mellordo xornalismo de pesquisa, ao filme ‘O pesadelo

de Darwin’, de Hubert Sauper, e a unha outraobra que recupera as regras do cinema directo,

a función de testemuña ocular nun lugar do mundo que é a faixa de Gaza,

a multipremiada ‘Checkpoint’.

1

2

1 Santa liberdade, de Margarita Ledo Andión

2 Camiño de Guantánamo, de Michael Winterbottom

ra do cinema, como produción ecomo construtoras de significación.

Porque a súa diferenza está napegada do real, no valor de indexdende un referente mediado polacámara, ou en nós propias comoreferente (para a obra); porque nosconduce cara a esa outredade encolda que retallamos o mundo a tra-verso de códigos visíbeis ou invisí-beis, do efeito-mímese ou da exhi-bición da aparencia a traverso datécnica; porque coma calquerafilme tampouco o documental po-derá evitar o ponto de vista, a ex-presión, moverse nas regras máisou menos estábeis dunha intenciónestética, e porque, sobremaneira,mantén relacións constitutivas coasúa época e fai que o recontextua-licemos en cadansúa época, o in-terese das diferentes modalidadescoas que adoito se clasifica –expo-sitiva (constatación), de observa-

ción (distante), creativa (enténdasecon técnicas experimentais e dendea ficción) ou de relación– non sedeben soamente á decisión de queno realiza senón ás condicións nasque se produce e ao xeito de pen-salo como produto que vai de seupara o espectador e que coa «fin deguerra» deu un paso avante e abriuun tempo de felicidade, de diálogo,de transformación e transgresión,máis un cativo intermedio que al-gures chamouse «Tercer Cine»,«Movemento de non Alineados»–Lonxe de Vietnam/Far from Vietnam/Loin de Vietnam– onde reaparecenIvens, Klein, Marker, a Vardá, Res-nais ou o mesmísimo Godard.

Así, e como resultado da crebado século, o tempo que estreamoscomo sobrevivintes axexou entreos rastros, procurou na materia orastro de si mesma, proclamou aimperiosa necesidade de topar mo-

dos de pensar o real para confron-talo coa súa posta en discurso, so-bre todo para ese real do que ficaapenas realidade da que termar,Nuit et Brouillard, a primeira viaxeao holocausto, ao exterminio enmasa, de Resnais, 1956. Voltamosos ollos para nós mesmos. Mirá-monos coma as mesmas persoasque tronzaran o século. O cinemanon discute xa sobre o seu estatutode artisticidade, algo que acapararaboa parte dos debates na décadados dez, na dos vinte, senón quetenta conseguir o seu artellamentocomunicativo como feito cultural,por unha banda, e determinar a súaopción por determinados obxec-tos –o cotián, o discurso do día adía– e por determinados modelos–free, vérité, direct– para a produ-ción deses obxectos. Apostar paraque a realidade se exprese por simesma. Nin menos nin máis. Por-que a mentira pode ser máis realcá verdade, asegura Jean Rouch,para que esculquemos por entre asparadoxas da relación entre idea,expresión e comprensión.

A nivel teórico o cinema incor-pora certas cousas que xa no estánfeitas co tecido dos soños, comen-

30

[…] o tempo que estreamos como sobrevivintes axexou entre os rastros, procurou

na materia o rastro de si mesma, proclamou a imperiosa necesidade de topar modos

de pensar o real para confrontalo coa súa posta en discurso, […]

3 4

tará Barthes, e é motivo de discu-sión tanto por parte dos idealistasconvencidos como dos materialistasdecrarados, outravolta os realistasvs. os formalistas, a transparenciana representación fronte da formacomo significado, e a irrupción deterritorios nos que os modelos pa-san a operar como elementos in-terculturais, a transformarse en al-go diferente do «orixinal», a intervircomo postulados para unha cine-matografía nacional. Ímolo locali-zar nas teorías sobre o Tercer cine, ensituacións que te preparan para o

tránsito, no modo deanomear «la cosa» co-mo Cine Liberación,Cinema Novo, CineUnderground.

A época insiste enque estamos no mo-mento da rodaxe e nasúa manifestación se-minal no que se vaichamar cine directo, noque se vai apresentarcomo cinéma verité, no

que polas súas características porveces adopta o apelativo de cinemade observación. Na nova concep-tualización arredor da realidadecomo rexistrábel ou non. Como ac-cesíbel precisamente pola súa ca-pacidade de se comportar comofeito rexistrábel. Porque a cámara,outra vez esa mediación, é con -dición para a expresión. Porquediante a cámara o material acolleconciencia do outro, de que vaiformar parte, dunha viaxe iniciá-tica cara outra persoa, autora e es-pectadora.

Mulleres de película, fixemos anosa entrada nesta area inestábelda man da política, da decisión deintervir na construción dun modode ollarnos a nós, e de variar o mo-do en que eramos observadas. E seinmensa é a pegada feminina no ci-nema, dende o primeiro e corrosi-vo nú en À propos de Nice, de JeanVigo e ate chegarmos ao non re-presentábel, os fragmentos das mulleres en Ciudad Juárez, porexemplo, nesta pegada está a alfae omega do corpo, do corpo librena Europa que se preparaba gozo-sa para a Frente Popular contra ocorpo vítima do feminicidio quecampea como nova expresión dofascismo no mundo.

Tal vez por iso eu escollo, sem-pre, o filme político. �

Mulleres de película, fixemos a nosaentrada nesta area inestábel da manda política, da decisión de intervir naconstrución dun modo de ollarnos a

nós, e de variar o modo en que eramos observadas […]5

3 O pesadelo de Darwin, de Hubert Sauper

4 Nuit et Brouillard, de Resnais

5 À propos de Nice, de Jean Vigo

Licenciada en Historia Antigua pola UniversidadeComplutense de Madrid. Vencellada por motivos fa-miliares ao mundo do cine, desde moi nova intere-souse por esta industria, na que desempeñou os máisdiversos oficios: aos 13 anos fixo a súa primeira apa-rición como actriz e antes de cumprir os 20 o seu pri-meiro traballo como axudante de dirección, con Car-los Saura.

Directora de éxito, as tres longametraxes que diri-xiu ata agora (e das que tamén é co-guionista) forongalardoadas con premios de prestixio. A súa primeirapelícula en solitario, Una estación de paso, obtivo o Pre-mio Especial do Xurado na Semana de Cine de Valla-dolid. El último viaje de Robert Rylands, adaptación danovela de Javier Marías Todas la almas, foi recoñecidapolo Círculo de Escritores Cinematográficos con pre-mios á mellor dirección, mellor película, mellor fo-tografía, mellor montaxe e mellor música. Cuandovuelvas a mi lado, parcialmente rodada en diversas lo-calizacións galegas, obtivo unha Mención especial doXurado no Festival de San Sebastián. Héctor, MellorPelícula e Mellor Actriz no Festival de Cine de Mála-ga (2004). Tamén a mediametraxe El viaje del agua, en-cargo de Canal de Isabel II, obtivo o Premio Goya aoMellor Documental.

Nos seus filmes non deixou os rexistros dramáti-cos, abordando temas como conflitos familiares e derelacións persoais.

Participou en ¡Hay motivo!, unha película colectiva,documental, formada por 33 curtas doutros tantoscreadores fronte á manipulación e o mal goberno eco obxectivo de denunciar diferentes aspectos da rea -lidade política e social española.

32

RAQUEL BARREIRO PAZ�

Gracia Querejeta (Madrid, 1962)

dir

ctor

as

e

Filmografía

Héctor (2004)«nnnnn» (curta), en ¡Hay motivo! (2004)Cuando vuelvas a mi lado (1999)Primarias (1998, documental), con Fernando León de Aranoa e Azucena RodríguezEl último viaje de Robert Rylands (1994)El trabajo de rodar (1994, documental)Una estación de paso (1992)El viaje del agua (1990, mediametraxe documen-tal), con Jesús Ruiz e Nacho Pérez de la PazTres en la marca (1987, curto)

33

Icíar Bollaín (Madrid, 1967)

Desde a súa estrea como actriz en El Sur de VíctorErice (1983) participou diante da cámara en máis devinte filmes. En 1993 dirixiu a súa primeira película eata o momento é autora de tres longas e cinco curtas.Ademais escribiu un libro sobre o director británicoKen Loach, con quen traballou en Tierra y libertad:Ken Loach, un observador solitario (El País-Aguilar, 1996)e é co-autora dos guións das súas películas.

Flores de otro mundo, con guión da súa directora ede Julio Llamazares, recoñecida como mellor pelícu-la da Semana da Crítica no Festival de Cannes, pre-senta as amargas dificuldades de dúas mulleres inmi-grantes, unha cubana e unha dominicana, nunhapequena localidade rural.

Te doy mis ojos, escrita por Bollaín e Alicia Luna,unha dura historia sobre violencia doméstica, con-verteuse nunha das películas españolas máis premiadasdos últimos tempos; aos sete premios Goya que con-seguiu en 2004 (entre eles a mellor película, dirección,guión e actores protagonistas) hai que engadir outrosmoitos que foron concedidos á película, á súa directorae aos actores protagonistas, Laia Marull e Luís Tosar(con quen xa traballara en Flores de otro mundo e Amo-res que matan, unha aproximación previa ao mesmotema): Festival Internacional de Cine de San Sebas-tián, Círculo de Escritores Cinematográficos, etc.

Filmografía

«nnnnn» (curta), en ¡Hay motivo! (2004)Te doy mis ojos (2003)Viajes con mi abuela (2002, curta)Amores que matan (2000, curta)Flores de otro mundo (1999)Hola, ¿estás sola? (1995)Los amigos del muerto (1994, curta)«Baja, corazón» (curta), en Historias de un minuto II (1992)

Licenciada en Historia pola Universidade Autóno-ma de Barcelona, terminou os seus estudos cunha te-sina sobre o cine da década dos setenta. Os seus pri-meiros traballos foron entrevistas e outros escritospara a revista Fotogramas. Máis tarde comezou a tra-ballar en publicidade, unha actividade na que desta-cou e na que continúa traballando, para o que creoua súa propia produtora, Miss Wasabi. Hai pouco es-treouse como directora de teatro con 84 Charing CrossRoad, adaptación da novela de Helena Hanff, obra coaque está en xira e coa que visitou diferentes cidadesgalegas.

Autora dos guións dos seus filmes, Coixet é unhagrande escritora de historias, sobre todo de historiasdramáticas protagonizadas por personaxes solitarios,illados, desesperanzados, colocados en situacións a lí-mite, co peso de traumas sobre eles.

Coa súa primeira longametraxe, Demasiado viejopara morir joven, foi nominada para o premio Goya áMellor Directora Novel (1990). O seu último traballo,La vida secreta de las palabras foi a película máis pre-miada na edición de 2005 dos Premios Goya, onde ob-tivo os galardóns á mellor película, dirección, guiónorixinal e dirección de produción. Cosas que nunca tedije foi premiada co Golem de Ouro á mellor pelícu-la no Festival Internacional de Praga (1996) e cunhaMención especial no de Bogotá (1997).

Aínda que adoita traballar no estranxeiro, a miú-do con actores de lingua inglesa, rodou integramen-te en Galiza A los que aman, unha película de épocaambientada no século XVIII.

Filmografía

La vida secreta de las palabras (2005)«La insoportable levedad del carrito de la compra»(curta), en ¡Hay motivo! (2004)Mi vida sin mí (2003)A los que aman (1998)Cosas que nunca te dije (1995)Demasiado viejo para morir joven (1988)Mira y verás (1987, curta)

34

Isabel Coixet (Barcelona, 1962)

Mercedes Álvarez (Aldeaseñor, Soria, 1966)

Estudou na Universitat Pom-peu Fabra de Barcelona, de on-de ten orixe a súa primeira eúnica longametraxe El cielo gi-ra, creado no Máster de Docu-mentais Creativos da mesmaUniversidade. É un documen-tal que desde a súa estrea nondeixou de surprender e acadarpremios e mencións en festivaisde todo o mundo: Festival deCine de Rotterdam (2004), Ci-néma du Réel (París, 2005), In-finity Festival (Alba, Italia, 2005), Festival de Cine In-dependente de Bos Aires (2005), París Cinema (2005)…

El cielo gira é unha película pausada e silenciosa so-bre o paso do tempo e as pegadas que deixa. Coa in-tención de non interferir na realidade nin na súa con-templación, presenta imaxes que pola súa beleza erotundidade causan un forte impacto visual no es-pectador. Foi rodada no pequeno pobo natal da súadirectora, Adeaseñor, unha localidade en medio dunpáramo despoboado que despois de oito séculos dehistoria ininterrompida está condeada a desaparecer.

Filmografía

El cielo gira (2004, documental)El viento africano (1997, curta)

35

Son múltiples as funcións que desempeña nas sú-as películas: dirixe, escribe, produce, actúa… Ademais,xunto con Ana Simón, co-guionista e colaboradora,é autora dunha novela publicada en catalán e en cas-telán, Hotel Kempinsky (Egales, 2002) que narra a re-lación entre dúas mulleres vencelladas profesional-mente ao mundo do cine.

As relacións afectivas entre mulleres son un temarecorrente nas súas películas. A súa primeira longa-metraxe, Costa Brava (nome que tamén deu á súa pro-dutora) foi presentada en distintos festivais de cine gaie lésbico, nos que obtivo varios premios; ademais re-cibiu o Premio Especial de Calidade do Ministerio deCultura.

A súa última película, Sévigné, premiada entre ou-tros no Festival de Filadelfia (2005) é, en palabras da

súa directora, «un filme sobre a na-tureza do desexo». Nela aborda denovo a relación profesional e afec-tiva entre dúas mulleres: a pecu-liar autora dunha obra de teatro ea directora que a vai pór en esce-na, asfixiada e confundida pola re-presión dos seus propios senti-mentos, marcada pola morte dasúa filla, sometida ao prestixio doseu home, un poderoso crítico te-a tral e presionada tamén polo seuamante, programador do teatro.

Filmografía

Sévigné (Júlia Berkowitz) (2004)¡Cariño, he enviado a los hombres a la luna! (1998), con Ana SimónCosta Brava (Family album) (1995)Paths of Separad (1994, curta)Intrepidíssima (1992, curta)Harlequin exterminator (1991, curta)

A actriz Susana Koska (SusanaSaenz Díaz) sorprendeu coa súaprimeira película, unha produ-ción independente e autofinan-ciada que ten a súa orixe na súapropia experiencia vital comofilla de exiliados da guerra civilespañola. Coa intención de com-bater a desmemoria e dar voz apersoas que non foron escoitadase que pola súa avanzada idadetampouco teñen oportunidadede selo, recolleu os testemuñosde mulleres comprometidas coa República e deullesa forma de obra de teatro; a falta de apoios fíxolletransformar este proxecto nun documental, que elamesma escribe, dirixe e produce xunto con Loquillo,autor así mesmo da banda sonora.

As oito mulleres entrevistadas, que participaron naloita antifascista desde diferentes posturas políticasson: Sara Berenguer (anarquista de Mulleres Libres),Neus Catalá, Rosa Laviña, Rosa Díaz, Carme Puig An-tich, Merçona Puig Antich, Maria Salvo e Teresa Bui-gas (fundadora de CC. OO.).

Como complemento á película está en preparaciónun libro que recollerá os testemuños completos e do-cumentación complementaria.

Filmografía

Mujeres en pie de guerra (2004, documental)

Marta Balletbò-Coll Susana Koska (San Sebastián)

Rosa Vergés (Barcelona)

Licenciada en Historia daArte pola Universidade de Bar-celona e pola Sorbona de París.Ademais de dirixir cine de fi-ción e documental, fixo publi-cidade, vídeos institucionais eseries de televisión. É fotógrafae ensina Dirección de Cine naUniversidade de Barcelona ena Pompeu Fabra.

Con Jordi Sabatés participano proxecto audiovisual Fede-rico García Lorca: De Granada ala Luna (1998) en homenaxe a Federico García Lorca.

Despois dunha comedia de enredo (Boom Boom,Premio Goya en 1989 á Mellor Dirección Novel); ou-

tra de tipo costumista urbana (Souvenir) e unha pelí-cula infantil (Tic Tac); en Iris, a súa cuarta longame-traxe, cambia completamente de rexistro. Dedicadaás vítimas vivas de tódalas guerras, Iris, escrita porVergés e o historiador Jordi Barrachina a partir do li-bro de Juana Doña Querido Eugenio, narra a dramáti-ca historia da supervivencia física e emocional dunhamuller desde a guerra civil española ata o final da di-tadura.

Filmografía

Iris (2004)Tic Tac (1997)Alberti, un poeta en la calle (1995, documental)Souvenir (1994)

36

Silvia Munt (Barcelona, 1956)

Chus Gutiérrez (Granada, 1962)

Boom Boom (1989)É guionista e produtora dalgunhas das súas pelí-

culas, nas que amosou preocupación por determina-das cuestións sociais. Ademais realizou a serie de te-levisión Ellas son así (1998), protagonizada por catromulleres: Maribel Verdú, María Barranco, María Adá-nez e Neus Asensi.

Alma gitana aborda o tema da diferenza cultural através da historia de amor entre un xitano e unha pa-ya. Poniente, escrita coa colaboración de Icíar Bollaín,incide novamente dalgunha maneira sobre o mesmotema: é unha historia sobre a intolerancia e o medo ádiferenza que se inspira nos sucesos de violencia ra-cista de El Ejido (Almería).

Participou no proxecto de UNICEF En el mundo acada rato, unha película colectiva (Patricia Ferreira, Ja-vier Corcuera, Javier Fesser y Pere Joan Ventura di-rixen as demais curtas que a compoñen) que ten porobxectivo chamar a atención sobre as carencias na pro-tección dos dereitos da infancia e a urxencia dosmesmos.

A súa última longametraxe, El calentito, calificadapola súa directora como «unha película inxenua e li-bertaria» está dedicada á movida e á contracultura eparte das súas propias vivencias no Madrid dos oiten-ta co grupo punk, Las Xoxonees, no local nocturnoque tiña o mesmo nome da película.

Filmografía

El calentito (2005)«Las siete alcantarillas» (curta), en En el mundo a cada rato (2004)«Adolescentes» (curta), en ¡Hay motivo! (2004)Poniente. Un relato universal sobre el amor (2002)Insomnio (1997)Alma gitana (1995)Sexo oral (1994, documental)Sublet (1992)

Titulada en ballet clásico, asúa primeira vocación, ademaisde dedicarse á danza clásica e ácontemporánea como bailarinae como coreógrafa, desde moinova interesouse pola interpre-tación. Actuou a miúdo na te-levisión, teatro e cine; só nocine, participou en máis de trintafilmes. Ademais creou a súa pro-pia compañía de teatro e parti-cipou na fundación do BalletContemporáneo de Barcelona.

Como directora é autora de dous telefilmes, dúascurtametraxes e unha longametraxe documental so-bre a enigmática figura de Gala, cun guión que é ta-mén da súa autoría.

En 1999 obtivo o Premio Goya á Mellor Curtame-traxe Documental por Lalia, escita así mesmo por ela,rodada nos campamentos saharauis no deserto deArxel.

Filmografía

Las hijas de Mohamed (2003, telefilm)Elena Dimitrievna Diakonova. Gala (2003, documental)Quia (2000, telefilm)Lalia (1999, curta documental)Déjeme que le cuente (1998, curta)

37

Licenciada en Ciencias da Imaxe e Periodismo. Tra-los seus comezos como xornalista, facendo informa-ción e crítica de cine, traballou en televisión como re-a lizadora, directora e guionista de series de fición edocumentais, así coma informativos e programas cul-turais. Desde os noventa traballa e grava en Galiza.Compaxina este traballo co ensino de Dirección deCine.

Participa na película colectiva promovida UNICEF

En el mundo a cada rato cunha curta sobre a SIDA, «Elsecreto mejor guardado», rodada en India.

Sei quen es, foi candidata ao Premio Goya á MellorDirección Novel e gañou o Goya á mellor música ori-xinal, escrita por José Nieto e interpretada pola Or-questra Sinfónica de Galicia.

Para que non me esquezas participou en certamesinternacionais: foi seleccionada para a sección oficialdo Festival Internacional de Cine de Berlín (2005) etivo o Premio do Público no Festival de Toulouse(2005).

Con O alquimista impaciente, adaptación da novelado mesmo título de Lorenzo Silva, que narra a inves-tigación dun asasinato, conseguiu no ano 2003 o Pre-mio do Círculo de Escritores Cinematográficos aomellor guión adaptado, da autoría da directora.

Filmografía

Para que non me esquezas (2004)«El secreto mejor guardado» (curta), en En elmundo a cada rato (2004)O alquimista impaciente (2001)Sei quen es (1999)El paraíso (1997, telefilme)

Patricia Ferreira (Madrid)

Margarita Ledo (Castro de Rei, 1951)

É catedrática de Comuni-cación Audiovisual e Publici-dade na USC e desenvolveuun extenso labor de investi-gación.

É autora de dous docu-mentais, a longametraxe San-ta Liberdade (coa participacióndo fotógrafo Manuel Ferrol)e unha curtametraxe de ca-rácter didáctico sobre o poeta Manuel María por en-cargo de ASPXG, CIG-Ensino, Asociación de Escrito-res en Lingua Galega e A Mesa.

Santa Liberdade, con guión da propia Ledo, conta ahistoria do primeiro secuestro político dun transa-tlántico, o que levou a cabo en 1961 o Directorio Re-volucionario Ibérico de Liberación para atraer a aten-ción internacional sobre as ditaduras de Salazar eFranco. Na chamada Operación Dulcinea, vintecatroasaltantes antifascistas tomaron o barco Santa María,que facía a ruta Caracas-Vigo-Lisboa, e cambiaron oseu nome polo de Santa Liberdade.

«Labacolla 1939», documental alegórico sobre ocampo de concentración franquista de Labacolla é asúa contribución ao proxecto colectivo Hai que bota-los, unha produción independente promovida polocolectivo Burla Negra con motivo das eleccións au-tonómicas de 2005 que presenta una visión crítica daGaliza gobernada polo PP.

Filmografía

«Labacolla 1939» (curta), en Hai que botalos (2005)Manuel María: fala e terra desta miña terra (2005,curta documental)Santa Liberdade (2004)

Actriz, escritora, guionista e directora. Como ac-triz ten participado en producións españolas e taméndoutras nacionalidades: Lolita al desnudo (1990, o seuprimeiro traballo como actriz), La teta y la luna, La pa-sión turca, Nadie hablará de nosotras cuando hayamosmuerto, Libertarias, Trece badaladas e Romasanta entreoutras. É autora do guión da curta e de dous dos lar-gos que dirixiu. Asimesmo escribiu o libro de relatosFalsas apariencias (RBA, 2002) no que se inclúe «Putapor compasión», historia que é o cerne de Sexo porcompasión. Esta comedia, que rodou en México, foipremiada no Festival de Cine de Málaga (2000) e se-leccionada para participar no Festival de Cine Inde-pendente de Sundance (2001).

O seu seguinte largo foi Palabras encadenadas, adap-tación da obra de teatro do mesmo título de Jordi Gal-cerán. Con este thriller obtivo premios nos festivais in-ternacionais de Oporto e Bruxelas.

A que é a súa última película, Morir en San Hilario,rodada na Arxentina, plantexa en ton de traxicome-dia unha reflexión sobre a vida e a morte.

Filmografía

Morir en San Hilario (2004)Palabras encadenadas (2003)Sexo por compasión - Las alas del corazón (2000)Paraules (1997, curta)

38

É realizadora de vide-o clips e autora de video-creacións.

Co nome de DSK asi-na xunto con Juan Lesta(A Coruña, 1971) diver-sos traballos audiovisuaistanto no ámbito artísti-co e experimental (vide-o arte) coma no musical.Fixeron videoclips paraLa buena vida, Fangoriae Astrud, entre outros.

Foi unha das moitas e moitos artistas e intelectuais(Nazaret López, Rosa Aneiros...) que participaron nalongametraxe colectiva Hai que botalos, conxunto devintecinco curtametraxess documentais cun obxecti-vo explícito de denuncia política.

Filmografía

«nnnnn» (curta), en Hai que botalos (2005)Twin Power (2003, videoclip), con Juan LestaO tempo perdido (2001, videocreación)Astrud: Bailando (videoclip), con Juan LestaProzack: Dualidad (1999 videoclip), con Juan Lesta �

Laura Mañá (Barcelona, 1968)

Belén Montero (Zamora, 1970)

39

Antes de comezar este artigo quero deixar claroque para nada vou a analizala mensaxe que os me-dios audiovisuais fan da muller, bastantes artigos eestudos hai feitos sobre o tema. Pretendo pararme es-pe cialmente en quen elaboran e executan esas men-saxes, persoas que están detrás na elaboración que émáis complexa do que se deixa ver en cada programade televisión, película, documental, etc.

A situación da muller no audiovisual non pode re-solverse neste estado de cousas, pois non se conside-

CARMEN IGLESIAS RÁBADE�

A muller noaudiovisual galego

ra nin sequera como público, non entra na guerra dasaudiencias dos partidos de fútbol, por exemplo, só enprogramas de marujeo e cotilleo, en parrilla nas horasque están consideradas como de audiencia feminina(ou sexa de 10 a 2 da mañá e de 4 a 7 da tarde). E queimos dicir deste tipo de programación que non sai-bamos? Todo isto é debido a que a partir desa horaquen toma o mando da tele é o varón de maior ida-de no rango familiar, o que fai que á xente nova e ásmulleres se nos desprace ao mundo de Internet.

A condición esencial para o re-coñecemento da muller nos me-dios de comunicación é, polo tanto,o estabelecemento dunha culturaaudiovisual feminina. Pero istonon se pode levar a cabo mentreso audiovisual sexa tomado comoun xogo. Non se considera profe-sional, excepto no caso daquelaspersoas que se dedican ao mediotelevisión. Véxase coma exemploa cantidade de concursos de curtasque hai en Galicia para a mocidade.Isto é, para entendelo, coma unxogo para os rapaces, pero estes ra-paces ignoran estes concursos, pre-firen os móbiles e Internet, de xeitoque poidan interactuar directa-mente cos colegas e non teñen queser xulgados por persoas que, deprincipio, xa saben que non van aser obxectivas en xulgalo seu tra-ballo, porque, entre outras cousas,son xulgados por persoas maioresque non entenden o que querenexpresar. Eles queren facer o querealmente lles apetece e buscan dosmaiores as ferramentas para levara cabo o que desexan expresar,pero que a súa non mensaxe nonsexa interceptada

40

ro totalmente imprescindible. É osímil de sempre, o que resulta im-portante é creativo e masculino; otraballo luxo, que non se ve, que es-tá detrás, é feminino. O audiovisualgalego, español, catalán, vasco…,non é distinto aos demais sectores.

E dado que os valores femininosno audiovisual non van máis alá doque habitualmente vemos diante apantalla, pois iso mesmo é o quese reflicte detrás dela.

Na actualidade non hai ningúnestudo, polo menos coa suficienterelevancia, para saber cantas mu-lleres traballan en cada sección da-quelas que conforman o sector au-diovisual. Iso si, temos un montónde estudos de audiencias de infor-mativos, cantos minutos se lle de-dican a cada político (e mesmo re-petidos, pola consellería e polauniversidade cos seus gabinetes deprensa respectivos), mais ningúnestudo que se cinga ao social, quéquere e demanda a sociedade. Istoé debido ao medo estúpido queexiste desde as institucións: pareceque se se levan a cabo estes estu-dos pódese descubrir que están agobernar o sector sen xeito e polo

Non obstante, debemos pre-guntármonos que significa o au-diovisual feminino cando as mu-lleres non se ven reflectidas ninsequera na pantalla. É dicir, falar doaudiovisual feminino galego é falarde pequenas cousas, ou sexa reali-zacións televisivas, algunhas curtase pouco máis, isto no tocante o te-ma de realización. Distinto é falarda produción, que para min é par-te, supostamente pouco creativa, pe-

É o símil de sempre, o que resulta importante é creativo e masculino; o traballo luxo, que

non se ve, que está detrás, é feminino. O audiovisual galego, español, catalán,

vasco…, non é distinto aos demais sectores

Este artigo contén fotografías da directora galega Marta Piñeiro gravando un anuncio publicitario

41

tanto é mellor seguir para diantesen reconsiderar nada.

Falar do audiovisual detrás dapantalla, ben selo mesmo que su-cede coa cantidade de redactorasque hai en calquera medio de co-municación, sen que iso se traduzanunha mensaxe feminina; séguenseos canons que ten estabelecidoa cadea. Noutras seccións, comaaquelas que se poden considerartécnico-artísticas, si podemos en-contrármonos con mulleres. Poñopor exemplo unha situación queme cadrou vivir de preto. Mes dexullo, unha onda de calor en Ga-licia, a noticia era que a praia deSamil estaba ateigada de xente.Enviaron a un cámara a que fora

gravar imaxes para o informativo,o operador volveu á redacción coasimaxes da praia de mozas en top-less, mozas cun corpo espectacular,parellas bicándose, outras tocán-dose, en fin que aquilo semellabadesenfreo erótico, o rea lizador vi-sionou as imaxes e deunas por vá-lidas, fíxose unha pequena mon-taxe para disimular un pouco acousa e emitiuse. A Coruña, envíana unha operadora de cámara gra -

var en Riazor, a operadora envía asimaxes de xente pola praia pase-ando, nenos xogando na area...,mais fundamentalmente eran mu-lleres cos seus respectivos michelínse para nada aparecía moza nin-gunha en top-less nin parellas na situación mencionada anterior-mente. O equipo de realización vi-sionou as imaxes e fixo o seguintecomentario: «Deberiamos meterlleunhas imaxes polo medio da praiade Samil, isto parece a terceiraidade paseando pola praia». O casofoi que non houbo tempo materialpara levar acabo a montaxe con se-mellante aberración, e non se fixoclaro está. En definitiva, ao ope-rador foi considerado un excelentecámara, porque soubo transmitira mensaxe dunha praia glamurosa;polo contrario á operadora foi con-siderada unha mala cámara porquetransmitiu a rea lidade. Entón, quese pode facer nestes casos, cando amaioría do público se sente iden-tificado/a coa praia da Coruña enon coa de Samil?

Por outra banda están as pro-dutoras, que son as que executanas ideas que outros teñen e ade-

Na actualidade non hai ningún estudo, polo menos coa suficiente relevancia, para

saber cantas mulleres traballan en cada sección daquelas que conforman o sector

audiovisual

mais apostan por elas, pero nestecaso cabe diferenciar as produtorasde televisión das produtoras inde-pendentes. As primeiras executano que os directores desexan trans-mitir á audiencia; as segundasapostan polas ideas que normal-mente teñen os seus compañeiros,que admiran coma verdadeiros cre-a dores. Isto converte o audiovisualgalego en familias que actúan conome de produtoras, desgraciada-

mente este mal tamén afecta ao te-atro galego, sen ir máis lonxe. Estasprodutoras independentes son ver-dadeiramente de admirar, ou non,depende como se mire. Tense dadoo caso de intentar venderlle a unxefe de programación un pro-grama con actitudes pouco deco-rosas, sendo o compañeiro cóm-plice do que estaba a facer a súacompañeira. De tódolos xeitos, sal-vando excepcións, son mulleres deadmirar, hipotecan a casa, her-danzas e traballan coma verda-deiras loitadoras para que ao fino seu nome saia nunha esquina dapantalla. Non buscan o protago-nismo, buscan levar adiante unhaempresa que saben que se fracasa,fracasa moita da xente que está avivir da súa produción.

Por último, cal sería a senda a seguir neste galimatías, que dá a

42

sensación de que todo se move pa-ra volver ao mesmo punto? Enprincipio, profesionalizar máis osector e deixar de aproveitarse demeritorios que saen das universi-dades e das escolas. Crear real-mente industria, cunha visión decontinuidade laboral, sen estar pen-dente exclusivamente das subven-cións, que o que fan, é crear unhadependencia na mensaxe, sabemosque o que paga ten dereito a esixir.Implicar a empresas que están dis-postas a apostar para que o seu pro-duto se vexa, por exemplo, cunhalocalización fronte a un escapara-te dunha tenda que aporta unhacantidade de diñeiro para que sevexa o seu nome ao fondo. Isto evi-dentemente está a funcionar enmoitas series de televisión estatal.Pero que pasaría cos guionistas,sempre tan fieis ao seu texto? Pois

non estaría mal que se considera-ran máis traballadores que creati-vos, que deixaran de pensar que oseu traballo e único. Isto supón ou-tra forma de escribir, mais se real-mente queren vivir de este traba-llo, non queda outra. E aquí envíounha mensaxe para moitas mulle-res que se dedican a este cometidode guionistas, que deixen de so-meter a súa mensaxe á maioría dehomes que están a traballar xuntocon elas nun guión concreto. Querealmente esixan que o seu puntode vista sexa respectado e non ma-nipulado por quen supostamenteten o convencemento de que o queestá a contar é incuestionábel. Men-tres estas mulleres non fagan che-gar a súa propia mensaxe do quepensan e senten, é imposíbel con-tar algo que sexa críbel dende unpunto de vista feminino. �

PU

BLI

CID

AD

E

Servicio de Asesoramento das Mulleres■ CONCELLERÍA DA MULLER ■

Para a atención específica

dos problemas que afectan ás

mulleres o Concello de Santiago

pon a súa disposición o Servicio

de Asesoramento das Mulleres

Para asesorarte nas túas dúbidas

e buscar unha solución ós teus

problemas familiares, laborais,

xurídicos e sociais.

Estamos a túa disposición na Prazada Constitución s/n.

■ Horario de atención ó público

Tódolos dias de 10 a 14 h.

Teléfono: 981 57 14 61 Concellería da Muller

43

ANNA AMORÓS PONS**�

A partir da década dos anos setenta entraba en cri-se o Star-system cinematográfico. O desenvolvementocrecente da televisión, os diversos usos tecnolóxicosdeste aparello doméstico (primeiro co vídeo e recen-temente o DVD), as novas modalidades da industria doocio (discomanía, xogos videoelectrónicos, Internet)e as recentes formas de diversión week-end (carreirasde motos, coches, botellón) fixeron perder moitos es-pectadores ás salas de cine. As compañías cinemato-gráficas víronse na obriga de aplicar novas políticas

A reactualización dos vellos mitos cinematográficos*

* Sobre mitos cinematográficos poden consultar destamesma autora «A pervivencia dos olimpos de Hollywoodna publicidade», en Andaina, núm. 18, 1997. E O cine na pu-blicidade. Modalidades e técnicas na creación publicitaria, San-tiago de Compostela, Tórculo Edicións, 2000.

** Profesora Titular de Comunicación Audiovisual e Pu-blicidade na Universidade de Vigo.

44

aventura del Poseidón, Tiburón, Ti-tanic...), onde os elementos da na-tureza convertíanse no eixo centraldo relato. Despois, historias deciencia-ficción espacial fixeron damáquina o novo star-system (Laguerra de las galaxias, Encuentros enla tercera fase, Blade Runner, Termi-nator, Robocop...). Un rosario de ar-tiluxios metálicos e de plástico (ro-bots, androides, computadoras,astronaves, espadas-láser, vesti-mentas) convertéronse nos novosfetiches de toda unha xeración. Agolpes de destellos de luz de neóne efectos sonoros introducíanos naestética discotequera e das salas dexogos recreativos. Deste xeito, a xu-ventude preparábase para a noitedo sábado co programa musicalAplauso e reservaban as enerxíaspara mover o esqueleto ao ritmodas baladas do grupo Abba, BeeGees e Tina Turner, mentres que

A meca do cine reacciona e como o Ave Fénix rexorde das chamas e relanza as

superproducións en macropantalla e grandes efectos especiais

te os anos oitenta e noventa. Pro-dución en serie de historias reco-rrentes para actores de segunda fi-la. Personaxes que crearon novosideais de beleza e conduta entre ostelespectadores, polo que a indus-tria do celuloide adoptou algúns ar-quetipos das míticas series televisi-vas como «El fugitivo», «Misiónimposible» ou «Star Trek». Nos úl-timos anos, Hollywood mira caraao negocio dos videoxogos e moi-tos personaxes das videoconsolasson fonte de inspiración para a pan-talla grande como Tomb Raider, Fi-nal Fantasy ou Resident Evil.

A meca do cine reacciona ecomo o Ave Fénix rexorde daschamas e relanza as superprodu-cións en macropantalla e grandesefectos especiais. A súa maior ma-nifestación estivo no cine de catás-trofes naturais (Terremoto, Aero-puerto 77, El coloso en llamas, La

comerciais para facer fronte ao seurival. Por un lado, reactualizáronsevellas formas de espectáculo e, poroutro, buscáronse novas estratexiasde contido. Mentres tanto, a tele-visión convertíase no medio hexe-mónico e comenzaba a crear osseus propios mitos. Series califor-nianas como «Dinastía», «Dallas»ou «Falcon Crest», ou telenovelaslatinoamericanas como «Cristal»,«Los ricos también lloran» ou «Laesclava Isaura» fluíron polos tuboscatódicos de medio mundo duran-

a súa presenza tamén apareceu su-xeita á moral da época. Por un la-do, reactualízase o modelo clásicode parella, aquel onde o amor pu-ro mantiña o estar da acción pero,prodúcese a perda da inocencia: osnovos Tarzán & Jane son os prota-gonistas de El lago azul. Vólvese denovo ao fenómeno da femme-vampcon Emmanuelle, Fuego en el cuerpo,Instinto básico e Atracción fatal. Men-tras que o arquetipo Bad-Good-Boy(o personaxe duro e inconformis-ta) reaparece da man de MickeyRourke e o erotismo de papel cou-ché de Nueve semanas y media. A no-va flapper (aquela moza modernae independente economicamentepero dependente sentimental-mente) aparece na pantalla co ros-

45

nas tardes dos domingos conver -tíanse en animados espectadoresde filmes como Fiebre del sábadonoche e Grease, onde un noviñoJohn Travolta reactualizaba o mitoclásico do latin lover.

Nesta mesma liña, e para facerfronte á dura competencia da te-levisión, apareceu o chamado cine-tebeo, un subproduto cultural doperíodo da guerra fría e que fixorexurdir o arquetipo masculino doheroe-sedutor –na figura de JamesBond o que posuía licencia paramatar (Sean Connery & Company)–e o arquetipo feminino da pin-up,coas súas belas e case espidas girls(Ursula Andrew e outras féminasde corpos de vertixe). As aventu-ras extravagantes do axente segre-

tural da era Reagan que pronto re-sultou pouco críbel mesmo para osmáis pequenos da casa.

A industria do cine precisaba dunnovo arquetipo viril máis humano.Primeiro chegou Rambo e despoisIndiana Jones e con eles reactuali-zouse o arquetipo do heroe-atleta,musculoso e asexuado. Personaxes-robot, capaces de facer tantas cou-sas que non teñen atribucións con-cretas. Homes que demostran a súavirilidade só a través do látego e daspuñadas. Personaxes atemporaisque fascinan os nenos, encandilanas nais e as sogras e converten enaventureiros de butaca os pais. Pe-ro, despois chegarían os remakes...e a necesidade de buscar heroesmáis cercanos. Tras el corazón verde

do 007 deron paso a unha nova sa-ga de películas aptas para tódolospúblicos. Os heroes Superman, Spi-derman, Batman axudaban os go-vernantes a construír unha Amé-rica mellor, a protexela dos seusinimigos e a limpala de malfeito-res. O clásico arquetipo viril do boamericano, defensor dos ideais ian-quis (o que foi heroe do western)reactualízase agora nestes perso-naxes urbanos, de vestimenta untanto estrafalaria e amplos pode-res sobrenaturais, un produto cul-

e La joya del Nilo, con Michael Dou-glas & Kathleen Turner, mostrá-banos a nova parella do celuloide:os aventureiros que ademais de vi-vir experiencias exóticas, sentían,amaban e mantiñan sexo aínda queeste foise un tanto edulcorado, co-mo sucedeu tamén co Robert Red-ford & Meryl Streep en Memoriasde África.

O contido sexual sempre estivopresente como estratexia comer-cial da industria cinematográfica.Nas últimas décadas do século XX,

tro de Julia Roberts e o conto dacinsenta en Pretty woman.

As estrelas do celuloide mante-ñen presentes no noso cotián a tra-dición mitolóxica pero, a imaxe pú-blica que proxectan na pantalla étan forte que acaban contaminan-do non só os gustos e desexos dosespectadores senón tamén a súapropia vida privada. Proceso deidentificación impactante entre ac-tor-personaxe-espectador. �

46

‘A palabra de L’ é a tradución li-teral do título da serie de ficción«The L Word», producida porShowtime e estreada na TV esta-dounidense en 2004. A creadora eprodutora executiva é Ilene Chai-ken, quen contou coa guionista edirectora Rose Troche (realizado-ra do filme Go fish, un traballo de1994 que se constituíu nun clásicoda escasa filmografía sobre temá-tica lesbiana) entre os membros doseu equipo (cun total de sete guio-nistas na primeira tempada, cinco

LAURA GÓMEZ LORENZO�

mulleres e dous homes, e seis nasegunda, cun só home).

A serie trata dun grupo de ami-gas da cidade de Los Ángeles, en-torno a unha parella de protago-nistas: Bette Porter ( Jennifer Beals),directora dun museo de arte con-temporánea, e Tina Kennard (Lau-rel Holloman), unha executiva noeido da imaxe e a publicidade. Asprotagonistas manteñen unha es-tábel relación de sete anos e que-ren ter un/a fillo/a xuntas por in-seminación artificial, polo que, de

A rede da palabra conL

47

común acordo, Tina –que será anai biolóxica– deixa o seu traballo.A partir da relación, dos problemase desencontros desta parella vanpresentando os personaxes do seuámbito, outra parella veciña (unhamoza que acaba de mudarse a vi-vir co seu noivo), as súas amigas(lesbianas, unha bisexual), a fami-lia de Bette, algunhas persoas coasque ela traballa no museo... en-cadeando un enredo de relaciónsamistosas, amorosas, familiares, se-xuais, laborais, etc. que conformano seu modo de vida e irán trazan-do as diferentes liñas argumentais.

Ilene Chaiken intentou vendero proxecto hai dez anos, mais da-quela ningunha canle se atreveu

As actrices do reparto mesmocomentan non sentirse en absolu-to incómodas nas escenas de sexo,un dos atractivos da serie para to-do tipo de telespectadoras/es, xaque nunca apareceron tantas entremulleres por TV nin tan críbeis.

Desde os mesmos comezos dasúa emisión desatou polémica enon precisamente nos grupos con-servadores que, contra todo prog-nóstico, non se mobilizaron (na ficción están representados nos pri-meiros capítulos facendo campa ñacontra a exposición queer «Provo-cacións», que Bette monta no mu-seo no que traballa e que os mani-festantes consideran pornografía).Para Javier del Pino:

exceso de glamour da serie, cun re-parto de belezas, cunhas historiasidealizadas onde non aparecíanproblemas económicos nin discri-minacións raciais (Bette é mula-ta, a súa medio irmá Kit é negra eunha das amigas, Carmen, mexi-cana) nin problemas coa preven-ción das enfermidades de transmi-sión sexual ou da SIDA, e nas queas personaxes, aínda que viviran deforma aberta o seu lesbianismo,non parecían alterar a orde patriar -cal do seu contorno.

Obviamente ficción é ficción ecadaquén pode contar o que quei-ra como mellor lle pareza, mais ta-mén é certo que Ilene Chaiken pre-tendía apostar pola verosimilitudenas historias, visibilizar o lesbia-nismo e ampliar a mirada da so-ciedade sobre a homosexualidadefeminina. Ela era consciente de quese a súa creación non era ben acep-tada pola audiencia, non só fraca-saría o seu proxecto, senón quequedarían pechadas durante anosas portas das produtoras de TV acalquera outra serie con persona-xes protagonistas lesbianas.

O certo é que a serie foi evo-luíndo moi positivamente, com-plicando a situación económica elaboral das protagonistas, amo-sando as dificultades nestes ámbi-tos doutras personaxes, apuntan-do algúns problemas derivados daprocedencia étnica ou relixiosa (aveciña da parella, Jenny, procededunha familia xudía) –de maneirabastante tópica, mais é un primei-ro paso–. Trata tamén a complexaaceptación familiar do lesbianismo(no caso do pai de Bette, dos paisde Dana, da mexicana familia de

As actrices do reparto mesmo comentan non sentirse en absoluto incómodas nas

escenas de sexo, un dos atractivos da serie para todo tipo de telespectadoras/es […]

e a construción doimaxinario social

con el. Actualmente, nos EstadosUnidos rematou de emitirse a ter-ceira tempada. Segundo comenta-ba nun artigo de El País Semanal Ja-vier del Pino:

Un dos primeiros retos da serieera atopar actrices dispostas a inter-pretar personaxes lesbianas. Os pro-dutores pensaron que ningunha es-trela estaría disposta a facelo, perodescubriron que as mulleres son máisabertas que os homes á hora de in-ter pretar a homosexuais. De feito, aprimeira actriz á que lle ofreceron o papel protagonista aceptou de inme-diato: Jennifer Beals.1

A súa gran repercusión social éprecisamente a súa falta de repercu-sión: é a primeira serie sobre lesbia-nas sen que ninguén –nin sequera osgrupos conservadores de suposta de-fensa dos telespectadores– mostraseexcesivo interese por poñer o berrono ceo. Malia que o debate sobre a le-galización do matrimonio homose-xual divide o país [EE. UU.], a falta dereacción ante «The L Word» demos-tra que o momento social é moitomáis aberto.2

Organizacións lésbicas e femi-nistas dos USA declaraban, sen em-bargo, a súa preocupación polo

1 PINO, Javier del: «Con L de liber-tad», El País Semanal, 1 de xaneiro de2006. Formato electrónico en: http://www.elpais.es/articulo/elpepspor/20060101elpepspor_1/Tes/

2 Artigo citado.

48

Carmen), apunta diferentes ma-neiras de entender unha relación(lesbiana) e os atrancos vencella-dos coa construción destes novostipos de familias. Respecto da saú-de, aborda a loita física e psico lóxicacontra o cancro de mama. Desen-volve valentemente liñas argu-mentais de transxénero: drag kingse proceso de cambio ou reasigna-ción de sexo.

mor e amor lésbico, exclusivamen -te lésbico.

Ata o momento, fóra dos EE.

UU., só foi estreada en Francia, Rei-no Unido, México, Chile e o Esta-do Español. Aquí, a plataforma depago Digital + comezou a emitiladobrada co título de «L» en xanei-ro deste ano, finalizando xa a pri-meira xeira. Ao parecer, un foro delesbianas españolas recolleu sina-

rectiva, pois na versión españolacertas escenas desta primeira xei-ra foron alteradas e suavizadas pro-vocando fortes críticas no foro cre-a do no seu momento pola propiaplataforma. A cuestión seguía ten-do, unha vez máis, relación co se-xo, pero neste caso tratábase máisben de que persoeiro facía que, da-do o contexto cristián e a visión ico-noclasta da escena.3

Máis alá do morbo versus iden-tificación, non faltan tampouco críticas a «The L Word» polo seuoportunismo mercantilista e pro-pagador do xeito de vida nortea-mericano. Así, a revista electróni-ca de lesbianas chilenas Rompiendoel Silencio recolle a opinión de Ma-riana Pessah, unha activista lésbi-co-feminista da agrupación brasi-leira Mulleres Rebeldes:

Ata é entendíbel que queiramoscurtir a erótica de ver a dúas mulleresxuntas, en lugar de tantas parellas he-terosexuais. Por exemplo, no verán,durante o Foro Social Mundial, aquíno Brasil, pasaron un capítulo e o lu-

Desde os mesmos comezos da súa emisión desatou

polémica e non precisamente nos grupos conservadores que,contra todo prognóstico, non

se mobilizaron […]

As cifras de audiencia, segundodatos da produtora, pasaron dunmillón na primeira xeira a mediomillón na segunda; non se facilitandatos da terceira, mais din que ascifras se dispararon de súpeto demaneira imprevista, de xeito quexa consideran a serie un novo fe-nómeno pop.

Como o equilibrio non é doadode acadar e nunca chove a gusto detodas, a estas alturas hai taménmoitas seareiras fartas de proble-mas e argumentos lacrimóxenos(certamente a terceira tempada foiexcesiva ao respecto), queren verhistorias felices, levadas con hu -

turas para solicitar á canle a emi-sión da serie. Non podemos saberse iso fixo decidirse aos responsá-beis, en calquera caso, Digital +emitiu dez días antes do primeirocapítulo de «L» un documental ti-tulado «El mundo L», realizado en-tre un grupo de amigas lesbianasespañolas que falaban das súas vi-das, finalizando cunha xuntanza detodas elas para comentar o capítu-lo piloto de «The L Word» e a per-sonaxe pola que cada unha se sen-tía máis atraída ou con quen máisse identificaba.

Con todo, a serie debeu produ-cir máis dunha dor de cabeza di-

3 A escena orixinal mostraba unhapeza de vídeo creación que estaba sen-do visionada por Bette para a expo -sición «Provocacións»; nesa vídeo cre-a ción un actor representaba a Cristo(nun segundo plano) sodomizando aunha moza espida (en primeiro plano)ante a presenza dalgúns apóstolos. Naversión dobrada ao español, elimina-ron a figura do segundo plano, destexeito amosaban unicamente unha mo-za espida ante un grupo de homes ves-tidos, facendo desaparecer o seu refe-rente relixioso.

Jennifer Beals desempeña un papel protagonista como Bette Porter

49

tamén a frivolidade se precisa–. Naárea espacial máis próxima, moitasmozas lesbianas internautas do Es-tado Español celebran non ter quecontentarse xa coa casta relacióntelevisiva entre Maca e Esther, per-sonaxes da serie «Hospital Cen-tral». É absolutamente digno deencomio o desinteresado traballodalgunhas mozas para gravar oscapítulos que se van emitindo nos

ninas de coñecidas series que se po-den ver nas televisións españolas.E aínda que estas historias tendena ser moi rosas –no sentido tradi-cional da cor, léase almibaradas–,tamén é certo que non sae unhaSarah Waters4 a miúdo.

Coido que o mérito indiscutíbelde «The L Word», máis alá dos seusdefectos e virtudes (encóntrollemáis virtudes), é precisamente a vi-sibilización dun lesbianismo diver-so, contribuíndo coas súas historiase imaxes á percepción desa partecercenada da memoria social econstituíndo un referente útil parao imaxinario colectivo.

Somos ben conscientes da ener-xía que precisa a inclusión da pre-senza das mulleres nos diversosámbitos da sociedade, do que cos-ta deixar rexistro desa presenza emoi especialmente da presenza dasmulleres lesbianas e bisexuais. Aletra dun tema funky da serie estácargada desa enerxía: «Irmás [...]todo vai sobre transformación,sobre cambios. Se algo sabe unhamuller, constante, é que o cambioé a única constante [...] Transfor-macións, variacións, alternancias,desviacións». �

gar onde o exhibían, estaba cheo! Asgrandes empresas teñen moi claras asnecesidades, por iso sería bo concien-ciármonos, para que non deixemosque nos invadan coas súas chatarrasno nome de mentes «progres-aber-tas», xente de avanzada, etc. Simple-mente, chámase capitalismo feroz en-trando nun espazo pouco explotado.

Sen dúbida «The L Word» estáxerando elevadas cotas de audien-cias, supoñendo un tirón en subs-

cricións as canles de pago que asemiten nos distintos países, e va-rios produtos de superventas, entreos DVD, os CD da banda sonora, oscarteis, libros, xoias inspiradas naserie e deseñadas para as parellasde lesbianas, etc. Loxicamente im-plica tamén un tironciño para omercado pirata (especialmente enSudamérica).

O que dende o meu punto devista resulta máis interesante do fe-nómeno «L» é a cantidade de páxi-nas web, foros e blogs, en variosidiomas, nos que a serie se comen-ta, independentemente dos con-tidos máis ou menos frívolos –olesbianismo está tan ermo en mo-delos e imaxinarios visíbeis que

EE. UU., facer a versión españolados subtítulos e pegalos nas co-rrespondentes escenas, poñendo ádisposición da xente que manexao E-mule ou o Bitorrent cada undos capítulos xeira a xeira e ata osCD da banda sonora (desde aquí omeu agradecemento, porque pui-den visionar todo o emitido ata adata grazas a este sistema).

A necesidade dun imaxinariolésbico queda ben patente nos re-latos de rapazas que escriben aqui-lo que non poden ler case en nin-gures, colgándoo despois na rede.Sumáronse tamén á moda dos fanficks (historias feitas por fans), ima-xinando relacións sexuais e/ouamorosas entre personaxes femi-

Ilene Chaiken pretendía apostar pola verosimilitude nas historias, visibilizar

o lesbianismo e ampliar a mirada da sociedadesobre a homosexualidade feminina

4 Autora inglesa de novelas de ver-dadeira calidade literaria con perso-naxes lesbianas como protagonistas.Están traducidas ao castelán El lustrede la perla, Falsa identidad e Afinidad,todas elas publicadas por Anagrama.

IRIA VÁZQUEZ ESTÉVEZ�

Cando lle preguntei á miña avoa Malucha1 como secreara o cine en Marín, a súa vila, ela tivo que re-montarse á historia da súa avoa, ou sexa a miña ta-taravoa, ao ano 1917. Di que lembra ben esa dataporque estaba gravada na fachada do cine.

A miña avoa Amalia pasáronlle tres desgrazas encadea. Ela que vivía en Vigo co seu home e osseus fillos, tivo que vir a Marín a coidar da súa naienferma e cega. Cando esta morreu o seu pai fa-cía as malas para marchar a Córdoba, Arxentina.E despois de que el marchara, decatáronse que osdeixara sen nada, mesmo un crédito que lle ava-

50

lara o seu home. O avó Juan Manuel, do disgustoe abafado pola situación, morreu cicais dun in-farto. E así quedou aquela muller, viúva, con seisfillos que criar e chea de débedas.Un amigo da familia díxolle «Amalita, non testempo para chorar, toma as rendas, os bancos vé-ñenche enriba, hai que pórse a traballar».

1 Así é como coñecen en Marín a Amalia Salazar Martí-nez, neta de Amalia Méndez, fundadora da empresa do pri-meiro cinematógrafo da vila.

en mans de mulleresUnha empresa de soños

Amal

ia M

énde

z co

as s

úas

filla

s

Lembranzas dunha época

51

Deixou que o banco lle levase as mellores terrasque tiña. Que outra cousa podía facer! Pero apro-veitou un almacén de carbón e salazón e habili-touno como sala de cine. E así foi, no ano 1917abriu o cine Quiroga.

Por que un cine?Naquel momento estaba iniciándose o cine, as pe-lículas eran mudas e a miña nai, daquela unha ra-pariga, tiña que tocar o piano porque as cintasque chegaban non tiñan banda sonora. Era unhaempresa familiar, todo o facían entre ela e os seusfillos e fillas: contrataban as películas, atendían ataquilla, puñan a funcionar a máquina de proxec-ción. Non sei ben quen facía de operador, xa quenon era tarefa fácil. As primeiras máquinas fun-cionaba cuns carbóns, especie de lápis longo queao xuntarse orixinaban as imaxes. Era moi difícil ede feito ás veces separábanse os carbóns porque segastaban e se cortaba a película.

Por que ese nome M. Quiroga?Daquela Manuel Quiroga era un rapaz que estabaa estudar para violinista e a miña avoa axudárao,despois fíxose artista de sona e esqueceuse das súasorixes.O que si xa lembro eu é cando no 36 requisaron ocine. En Marín había un hospital de guerra e re-quisaron o cine para que os soldados feridos viñe-sen ver as películas. Daquela eu collín unha pragade piollos…!

Quen continuou coa tradición do cine?Este negocio foi herdándose por vía feminina: damiña avoa pasou á miña nai, a túa bisaboa, Car-men, a Roxa (pola cor do pelo, non penses noutracousa) que era a filla pequena e quedara na ca-sa, pero cando chegou o seu home da guerra, omeu pai, no ano 40, deixou todo nas súas mans.Podo dicir que o amor polo seu home anulouna.Aquela muller que herdara da nai a valentía e acoraxe para tirar da casa e de tanta familia, que-dou reducida a muller de...Neses anos corenta xa houbo unha renovación docine, as películas eran sonoras. Tanto as miñas ir-más coma min traballabamos na taquilla. No ano

47 abrimos outra sala de cine que se construíu nahorta da casa. Lembro que se inaugurou co filmeQue bello es vivir e mesmo viñera a Polifónica dePontevedra. Acordo a estrea da película El Giganteporque tivemos que baixar sillas da casa de tantaxente que había.E parece que estou vendo aqueles cristaliños quepintaba o teu avó para anunciar «Non se pode fu-mar» ou para facer publicidade do seguinte estreo.Naquel tempo tamén alugamos unha sala en Pon-tecaldelas, a propietaria era dona Dolores (a avoade Josemi, o xornalista). Alí iamos os sábados,domingos e días de feira a proxectar as películas.Moitas veces quedamos no camiño con aquelcoche que parecía unha caixa de mistos. Cando separaba o proxector en Pontecaldelas, eu pasabamedo porque toda a sala se puña a patear.O peor era a chegada dos inspectores, só viñannos días festivos e claro o cine estaba cheo, perono resto da semana, que ás veces só estaba a fami-lia na sala, non aparecían.

Cando lle pregunto os motivos de ter pechado esecapítulo da historia familiar ponse un pouco triste,eu creo que ela ben querería seguir véndonos a nósnesa empresa.

O aforo do cine empezou a baixar coa televisión.Xa nos anos sesenta deixamos a sala de Pontecal-delas. Nos anos setenta aínda a túa nai e a túa tíaAmalia traballaron na taquilla, pero os partidosde fútbol televisados en domingo, e despois a apa-rición do vídeo... tamén a morte da miña irmá,Pancha, que daquela era quen levaba a empresa,xa non se puido resistir co mantemento das salasde cine e fomos deixando primeiro unha e despoisa outra. Non tivemos pulo para seguir. E hoxe enMarín non hai ningún cine. �

52

Obra coordinada por EnriqueOrts Berenguer na que se recollenas análises e reflexións feitas por se-te xuristas a partir de sete pelícu-las que sendo de distintas épocas enacionalidades teñen como fío co-mún a prostitución.

Miriam Cugat Mauri, profeso-ra titular de Dereito Penal da Uni-versidade Autónoma de Barcelo-na, propón a película Whore2 naque a protagonista, prostituta,(Theresa Russell) diríxese ao pú-blico nun monólogo transmitindoque ela non quere deixar de serprostituta, só quere saír do papelque a marca. Quere arrincar o es-tigma que se interpón entre ela eo seu fillo. Reclama a súa dignida-de como persoa, os seus dereitosque nin respectan os demais nin apolicía protexe.

Miriam Cugat analiza os inte-rrogantes que formula o filme:

◗ O sistema penal protexe asprostitutas?◗ As prostitutas necesitan pro-tección?◗ Teñen dereito, as prostitutas,a esperar ou esixir algunha cla-se de protección pública?A reflexión sobre o tratamento

xurídico que reciben as persoas de-dicadas á prostitución entraría nodebate entre o modelo prohibicio-nista (que aparece na película) fron-te a un modelo permisivo ou inter -vencionista (Holanda ou Austria).

O filme dirixido en 1967 porLuís Buñuel, Belle de Jour, é anali-zado por Gonzalo Quintero Oli-vares, Catedrático de Dereito Pe-nal da Univ. de les Illes Balears. Estapelícula prohibida pola censura es-pañola daqueles anos, rompe coaidea da prostitución forzada xa que a protagonista, Catherine De-neuve, toma a decisión de exercera prostitución voluntaria e libre-mente.

Tomando como punto de par-tida esa idea, Gonzalo Quintero es-cribe sobre a lexitimidade da prác-tica da prostitución como algo aoque ten dereito calquera persoamaior de idade.

Ángeles Jareño Leal, profesoratitular de Dereito Penal da Uni-versidade de Valencia, fai a análisea partir da película El matrimoniode María Braun.3 A prostituciónaparece nesta película non deforma dramática senón como valorde cambio exercido de forma vo-luntaria pola protagonista. Na pri-meira parte da película MaríaBraun, despois da desaparición doseu home no frente ruso (segunda

guerra mundial), decide exercer aprostitución como alternativa máisrentábel para subsistir ela e a súafamilia. Na segunda parte a pro-tagonista ascende económica e la-boralmente e vai utilizar o sexocomo valor de cambio e ascensosocial.

Partindo desta realidade a au-tora reflexiona sobre as razóns pa-ra a prostitución: nun caso por ne-cesidade o que pon de manifesto afalta de liberdade na elección; nou-tro caso para conseguir éxito pro-fesional. E continúa resumindo asopcións en materia de prostituciónnos distintos países de Europa en-tre abolicionismo (Suecia, Francia)ou legalización / regulamentación(Holanda, Alemania).

A vida de Oharu é unha películaxaponesa do ano 1952, dirixida porKenji Mizoguchi que narra a vidadunha xove no Xapón do s. XVII. Avida desta moza depende da von-tade do pai quen a vende primeirocomo concubina e despois comocortesana.

Libros

FELICIA ESTÉVEZ�

Prostitución y derecho en el cine1

1 ORTS, Enrique: Prostitución y dere-cho en el cine, València, Tirant lo Blanch,2002.

2 Whore: Película norteamericanado ano 1991, con guión e dirección deKen Russell.

3 El matrimonio de María Braun: pe-lícula alemana de 1979, dirixida porRainer Werner Fassbinder.

53

A partir do tema desta películaM.ª Luísa Maqueda Abreu, cate-drática de Dereito Penal da U. deGranada, fai un percorrido polas dis-tintas maneiras de tráfico interna-cional de persoas con fins sexuais.Neste caso aborda o tema das re-des de prostitución e a chegada aEuropa Occidental de mulleresde Asia, América do Sur, África erecentemente de Europa Orientalpara exercer a prostitución.

Carmen Tomás-Valiente La-nuza, profesora Titular de DereitoPenal da U. de València, escolle apelícula de Martin Scorsese TaxiDriver, para escribir sobre as posí-beis razóns para reprimir penal-mente comportamentos relacio-nados coa prostitución: actitudesmoralistas, rexeitamento da pros-titución por ser unha práctica en simesma indesexábel; consideraciónssobre o grao de madurez da per-soa que se prostitúe; a considera-ción de que o negocio sexual éunha actividade degradante aíndaque quen a exerza non a percibacomo tal.

A autora considera que estas ra-zóns non poden lexitimar a repre-sión de comportamentos relacio-nados coa prostitución voluntariasobre a base desa suposta lesión dadignidade de quen a exerce.

Sobre o tema da dignidade ta-mén trata a película escollida porEnrique Orts Berenguer, Cate-

drático de Dereito Penal da U. deValència, Le notti di Cabiria dirixidapor Federico Fellini no ano 1957.Neste capítulo Enrique Orts fai un-ha serie de reflexións sobre a dig-nidade dunha prostituta. A partirde distintas definicións sobre o De-reito pregunta:

◗ O exercicio da prostitución éprexudicial para a convivencia?◗ Imposibilita o arbitrio do ou-tro segundo unha lei xeral de li-berdade?◗ Degrada a práctica da prosti-tución por si soa?◗ Cómpre por tanto prohibilapor iso?As dúas últimas cuestións, que

son as que se propoñen no filme,Orts contéstaas escribindo «A de-gradación dun ser humano, comoé evidente, non se produce irremi-sibelmente en virtude da súa ocu-pación... [...] Por tanto, se se reco-ñece o dereito de toda persoa ausar, disfrutar e dispór do seu corpapara o exercicio da sexualidade, sese admite que a dignidade non semenoscaba por recibir uns emolu-mentos en concepto de honorariosprofesionais polo servicio eróticoproporcionado, resulta innecesariae ilexítima a inxerencia legal re-presiva nestes pagos».

Ruth Mestre i Mestre, Profeso-ra Axudante de Filosofía do Dereitoda U. de València, a partir da pelí-cula Pantaleón y las visitadoras (ano

2000) fai unha serie de reflexiónsinteresantes sobre o tema da pros-titución. Fai unha análise desde opunto de vista da película, regula-mentarista4 e continúa analizandoas políticas públicas en materia deprostitución e en materia de inmi-gración de mulleres. Realiza unhacrítica moi interesante sobre o rolde vítima que se lle supón a unhamuller estranxeira para poder terun recoñecemento legal, para po-der ter acceso aos papeis. �

4 «[...] A prostituta e o cliente teñencapacidade contractual e actúan enigualdade de condicións: o poder damuller está no coñecemento sexualque o home necesita; o poder do ho-me está nos cartos. [...] A relación entre o cliente e a prostituta non é dis-tinta da relación entre outro profesio-nal e os seus clientes..... As prostitu-tas son adultas que elixen librementeunha profesión. [...] O recoñecemen-to da actividade é necesario por dúasrazóns: por un lado, para sacar á luzos cartos que circulan no mundo daprostitución; por outro para recoñe-cer dereitos ás traballadoras do se-xo en tanto que traballadoras: saúde,pensións, sindicación...».

Recentemente chegaron as li-brerías en tradución ao castelándous libros co denominador co-mún do maltrato nas relaciónsamorosas ou de parella:

HIRIGOYEN, Marie-France: Mu-jeres maltratadas. Los mecanismos dela violencia en la pareja, Paidós, 2006.

PENFOL, Rosalind B.: Quiéremebien. Una historia de maltrato, Bar-celona, Lumen, 2006.

Diferentes aínda que compartenalgunhas ideas de sustancia e ve-ñen incidir ambos na terríbel cues-tión dos malos tratos na parella,mesmo pode verse como o librode Rosalind B. ilustra, e con moi-tos matices, ideas que expresa Hi-rigoyen.

O de Rosalind B. Penfold é ungroso volume de 253 páxinas enbanda deseñada, tamén dito cómic,e relata unha historia de maltrato,como reza o subtítulo. A protago-nista debuxaba mentres un cami-ño lamacento de maltrato verbal,emocional, sexual e finalmente fí-sico se ía instalando na súa vida edo que ela mesma non era cons-ciente. Ela, unha muller formadae informada, cun nivel económicoelevado e ampla autonomía. «Undía –como ela di– tropecei cos

meus debuxos» e os seus propiosdebuxos fórona levando directa-mente á porta. Non puido xa man-ter as excusas, xustificacións e re-sistencias.

É un libro honesto, que contaunha historia de vida.

Confía, e esta é basicamente amotivación de preparar os debu-xos para edición en forma de libro,en que os seus debuxos axuden oshomes e as mulleres a recoñeceros trazos do maltrato. Até que nonsaibamos poñerlles nome, non se-remos capaces de recoñecelos. E senon podemos recoñecelos, poré-monos en perigo. Agarda taménque as súas imaxes axuden a todasas persoas que estean en contactocon familias –veciños, amigos, per-soal educativo e sanitario, servizossociais e de seguridade cidadá– acomprender de xeito gráfico o quepode estar sucedendo na intimida-

de dun fogar. «Esta é a historia dunfenómeno universal, non dun fe-nómeno illado. Todos os nomes,lugares e datas teñen sido cambia-dos. Son consciente de que non to-dos os maltratadores son homes enon todas as vítimas son mulleres,pero só podo contar a miña histo-ria desde o punto de vista dunhamuller, e confío en que os homesconten a súa. A verdade sempreproxecta luz nos lugares escuros:iso é o que fai que as sombras se-xan tan pronunciadas».

Ven afortalar coa súa propia tes-temuña esa cuestión importante:romper o silencio que rodea a vio-lencia.

Lese moi ben e resulta útil –dexeito moi visual– para entendermecanismos de atrape e enganche,o que a nosa outra autora exploracon detalle: o dominio. Hirigoyen,a quen moitas persoas coñecimosda man do moi interesante libro Oacoso moral (1999).

Agora, 186 páxinas e unhas pou-cas máis con teléfonos das ofici-nas de atención as vítimas e aso-ciacións de axuda ás mulleres de di-versos países de América central edo sur.

Na introdución avánzanos a bro-chadas as ideas que vai desenvol-ver ao longo do libro:

◗ Toda violencia é ante todo psi-colóxica, é dicir que todo empeza

54

Libros

NANINA SANTOS�

Libros sobre maltrato

HIRIGOYEN, Marie-France: Mujeres maltratadas. Los mecanismos de la violencia en la pareja, Paidós, 2006.

PENFOL, Rosalind B.: Quiéreme bien. Una historia de maltrato,Barcelona, Lumen, 2006.

moito antes dos empurróns e dosgolpes. Cando comezan os golpes,xa se ten achantado o camiño, xase teñen eliminado as defensas dasmulleres.

◗ A maior dificultade á hora defacer a análise da violencia na pa-rella é a tentación de obxectivala,é dicir, facela independente da sub-xectividade dos seus actores. Des-de fóra pode verse doutro xeito,porén... di Hirigoyen que as mu-lleres só miden a violencia en fun-ción do que senten e a intenciona-lidade e que mentres exista unequilibrio entre control-denigra-ción e amabilidade, a situación ésoportábel.

◗ Outra dificultade importante:o termo violencia engloba reali-dades moi distintas.

◗ O que está en xogo coa vio-lencia sempre é a dominación, os

procesos de dominio que paralizanas mulleres.

◗ Usa a expresión «violencia deparella» que prefire á de violenciade xénero, xa que esta violencia ta-mén se exerce en parellas homo-sexuais. Trátase dun maltrato quese produce na intimidade dunharelación de parella, cando un dosdous membros, con independen-cia do seu sexo, trata de impór oseu poder pola forza. Non obs-tante a exercida contra as mulleresé, con moito, a máis xeralizada,non en van é unha dominación domáis forte sobre o máis feble e cul-turalmente a muller é a máis feble.

◗ A importancia e a forza docontexto social, que nos modelane dan pábulo a perfís psicolóxicosindividuais.

Cinco capítulos: 1. Vivir baixo os golpes, que fe-ridas provoca?2. O dominio.3. Quen son os individuos vio-lentos.4. Saír do dominio.5. A axuda exterior.Conclusión (páx. 177), anexos(páx. 179 e ss.), bibliografía (páx.199). Dá moita importancia á violen-

cia psicolóxica e alértanos dos pe-rigos de deixala de lado.

Non se trata dun desliz pun-tual, senón dun xeito de relacionar-se. «Indiscutibelmente, prodúceseun disfrute ao dominar ao outrocunha simple mirada ou un cambiodo ton» (páx. 25). Ademais é benrazonábel o que nos di: «cando seproducen os golpes xa se ten pre-parado o terreo».

55

Falar só dos golpes implica o ris-co de deixar a un lado a violenciadas mulleres contra os homes. Aviolencia non é patrimonio exclu-sivo dos homes; as mulleres sabenperfectamente recorrer a ela. Can-do o fan valénse máis facilmenteda violencia psicolóxica ou da ma-nipulación perversa.1

Non deberá sorprendernos sa-ber que as denigracións que usanunhas e outros son distintas. Ata-can eles máis o rol materno da mu-ller, as súas capacidades domésti-cas ou as súas cualidades comoamante... correspondéndose coestereotipo social da muller. Elasapuntan, seguindo a mesma lóxi-ca, aos estereotipos masculinos, fe-minizándoos, «impotente, marica;es moi pouca cousa, maricón!», quecita Hirigoyen dun estudo quebe-qués (páx. 32).

Tamén importa considerala por-que o atranco principal para saírdestas situacións non é a depen-dencia material, por importanteque resulte. Os mecanismos de en-ganche para entrar nas situaciónsde dominio, as sensacións de ver-goña, as rupturas de identidadesou o desmoronamento interior, asvulnerabilidades psicolóxicas, can-do o medo forma parte integranteda túa vida e cres que ninguén po-de axudarte, cando a carencia depoder formal leva a instalarse noterreo da omnipotencia e crer que

podes cambiar o outro... mecanis-mos de calado e que contribúen areforzar a vulnerabilidade social naque xogan as mulleres.

O control, o illamento, os ciu-mes patolóxicos, o acoso, a deni-gración, a humillación, os actos deintimidación, a indiferenza ante asdemandas afectivas, as ameazas...mecanismos diversos que se usanpara engrandecerse a costa de re-baixar ao outro... podemos descu-brilas marabillosamente no libro enos debuxos de Rosalind B se é quenon queremos tamén explorar ennós, nos nosos desexos e represiónse nos nosos arredores.

Explícanos Marie-France H. oproceso de instauración do domi-nio (non é cuestión dunha persoa,senón dunha relación) que se ini-cia coa sedución que pesca os ins-tintos de protección feminina. «Nonse trata dunha sedución amorosa,recíproca, senón dunha sedución

narcisista, destinada a fascinar ao outro e, ao mesmo tempo, parali-zalo.2 [...]. A destrución só chega-rá despois, por medio de estrate-xias sutís como a persuasión, asedución e a manipulación e me-diante estratexias de dominaciónmáis directas, como a coerción»

56

1 Luis ROJAS MARCOS incide nestamesma idea no interesante artigo «Osestragos do acoso escolar», El País,2/04/2005: «Mentres que os varónstenden a utilizar a agresión física e ver-bal, as mozas recorren á marxinación,os bulos e a manipulación das rela-cións. Eles e elas ansían a sensación ex-citante de poder que experimentancando subxugan física e emocional-mente ás súas vítimas».

Outros datos que nos obrigan a sa-car ás mulleres do terreo da bondadeque tantas lle apoñen cada vez que fa-lamos da violencia de xénero: «[...] a por-centaxe de mozas e mozos no bullyingescolar é semellante, nas parellas les-bianas a porcentaxe de maltrato é semellante ou algo superior ao das pa-rellas heterosexuais. No mobbing labo-ral son as mulleres as que maltratan ásmulleres en porcentaxe superior queos homes; por último, nos estudios so-bre o maltrato infantil dísenos que nasfamilias biolóxicas maltrata máis a nai»(en Amaia BERANOAGIRRE: Violencia es-tructural o de género, novembro, 2005.

2 Proceso que moi ben describe Ne-venka Fernández –a concelleira dePonferrada que denunciou ao alcaldepor acoso– en MILLÁS, J. J.: Hay algo queno es como me dicen. El caso de NevenkaFernández contra la realidad, Madrid,Aguilar, 2004.

(páxs. 73-74). Proceso que non éexclusivo das relacións de parella;en rexistros semellantes están o la-vado de cerebro ou os mecanismosde enganche das sectas. O dominioreafirma a autoridade provocandomedo, ansiedade, incertidume,confusión.

Que finura a de Hirigoyen can-do escribe por exemplo que «Nofondo, trátase de transmitir senti-mentos hostís, sen expresar nuncanada, para impedir o intercambio!»(páx. 79).

Porque non sempre se pode ex-presar nin dicir nada preciso, con-creto e as persoas que están fóra darelación non conseguen percibir emesmo as máis próximas á vítimapoden chatala de ver visións culpa-bilizando a vítima, que xa por sipropia, en tantas ocasións, tende averse inmersa nese proceso de «in-versión da culpabilidade». Candofalamos de maltrato nas relaciónsde parella non tomamos un episo-dio puntual, senón a repetición oudistintas prácticas psicolóxicas nasque chantar o dominio e a submi-sión. Non falamos das típicas e tó-picas disputas de parella. No mal-trato non hai simetría, as dúaspartes non son iguais, cuestión quehai que considerar e sopesar bennas prácticas de MEDIACIÓN (quedesaconsella a nosa autora nos ca-sos dos narcisistas perversos, páxs.143, 163).

Unhas últimas cuestións, que seabordan no libro e que me intere-sa mentar porque están en debateno seo das asociacións de mullerese profesionais que traballan con vítimas ou actores de violencia etamén nas persoas responsábeis da elaboracións de leis sobre estes temas.

No capítulo «Saír do dominio»e no apartado que dedica a «Os ho-mes violentos deben submeterse a tratamento?» (páxs. 143 e ss.), onde di moitas cousas de interese.Unhas coñecidas, outras novido-sas: «Os homes violentos son ho-mes que non falan. Só se expresanabertamente coa ira. Polo tantohainos que axudar a recuperar asemocións perdidas, as da infancia,e ensinalos a comunicarse dun xei-to que non sexa recorrer á violen-cia. O obxectivo é permitir que eseshomes recuperen un lugar de su-xeito de pleno dereito. É precisoque consigan deter a espiral que osarrastra a reproducir sempre omesmo tipo de relación cunha mu-ller» (páx. 145). Logo xa en funcióndos perfís de violentos, os trata-mentos serán distintos.

«Marcharse ou quedarse?». Di-remos: é útil non dar nada por sa-bido, non simplificar, senón serquen de medir todas as cousas queestán en xogo en relacións destetipo e non facer dogmas nin reglasiguais para todas as persoas por-

57

3 É belicosa Hirigoyen na atribuciónao masoquismo. Xa o planteaba no li-bro de El acoso moral e volta aquí sobrea cuestión tan querida a algúns psica-nalistas. A fácil e simple explicaciónque non obriga a entrar nos mecanis-mos de dominación e no modelado deestereotipos de xénero (masculinos e

que unha das cuestións insertasneste asunto é a subxectividade enon é cousa que ninguén decidapor un o que ha de facer aínda quetantas persoas crean que eu sei me-llor ca ti o que a ti che convén e deci-dan pasar por riba da vontade dossuxeitos, por alienados ou domi-nados que estean ou que así os per-cibamos.

A cuestión é gañar autonomíapor parte das mulleres. Canta máisautonomía unha muller teña, me-nos poder sobre ela terá o seu com-pañeiro. Si que importa, apar te deque se queden ou marchen, queaprendan a dicir basta! e a esta ble-cer as súas condicións. Se marchan,resulta vital preparar a partida.

A respecto desas idas e vidas dasmulleres que marchan e volven evoltan marchar e regresan a casaco compañeiro que as maltrata eque desespera a tantas persoas profesionais, algunhas delas queatribúen a vulnerabilidade psico-lóxica destas mulleres ao maso-quismo,3 as reflexións de Hiri-goyen van na liña de tantear, en-

saiar a autonomía, de enfrontarseaos medos e de ir gañando capaci-dades e afirmación. De ir despe-gándose e aprendendo a vivir dou-tro xeito e sen o compañeiro.

Preparar a partida, porque di ela,igual que constatan as estatísti-cas e todas as persoas que traba-llan neste ámbito... Falamos de momentos perigosos e convén que as decisións estean pensadas emedidas.

Relevante tamén é a cuestión so-bre a que poucas veces se reflexio-na, vencellada ao recoñecementode que son vítimas –que non cul-pábeis–, básico para a curación dassúas feridas, xunto ao castigo aoagresor (páx. 168). Dito e sentadoisto, non se pode botar en saco ro-to a idea de que «hai que ir con coi-dado para non fechalas nunha po-sición de vítimas e non incitalas a reivindicacións interminábeis. É normal que unha muller á que pegaron e maltrataron reciba un-ha compensación, porén o pagodunha indemnización por danos eprexuízos non se aplica forzosa-mente a todas as circunstancias e,en particular, en caso de violenciapsicolóxica. En ocasións, vemosmulleres que foron infelices na súavida de parella e que, no momen-to do divorcio, queren facerllo pa-gar, no senso literal, ao seu excón-xuxe. Estas mulleres tamén debenasumir a súa parte de responsabi-

lidade. O importante, ante todo, éque a situación cese e que poidanreconstruírse outra vida. As quei-xas e reivindicacións interminábeisnon permiten o cambio. Así libranunha guerra de sexos que semprevai en detrimento dos fillos. «[...]Para evitar entrar nun proceso devinganza eterna, a vítima debe po-der nomear o prexuízo sen agresi-vidade». (páx. 169). De igual xeitoque importa a análise das historiasindividuais facendo análise «con elada fascinación que exerce ser víti-ma, o que algúns psicólogos tra-ducen polo “gozo de ser vítima”»(páx. 141).

O discurso actual que denunciaa violencia exercida contra as mu-lleres pode resultar perigoso se nonse matiza, xa que tende a enfron-tar homes e mulleres. De nada ser-ve afondar máis a brecha entre ossexos e considerar a toda a poboa-ción masculina como potencial-mente violenta.4

«Trátase, pola contra de os en-sinar a funcionar xuntos sen reco-rrer á dominación/submisión. Anosa sociedade non é unha socie-dade dirixida polos homes contraas mulleres, senón unha sociedadedirixida por determinados homesdominantes contra calquera quesexa máis feble, o que por supostoinclúe as mulleres. É a lei do máisforte e a eses homes interésallesconservar o seu poder. «[...] Sería

necesario que os homes que fun-cionan noutro rexistro, que se per-miten unha meirande sensibilida-de e tenrura se fixesen valer máis...a afirmación do desexo pode fa-cerse sen recorrer á imposiciónagresiva» (páx. 171).

Se ben a violencia psicolóxicadebe terse en conta, non se tratade convertela nun problema xurí-dico. Sería máis útil loitar contra asmentalidades sexistas dos homes,educar os nenos para que respectenas nenas e liberar ambos sexos dosestereotipos que se lles atribúen.

Resulta fundamental que as mu-lleres aprendan a detectar os pri-meiros signos de violencia e os de-nuncien, non necesariamente parainiciar un proceso xudicial, senónpara encontrar nelas memas a for-za que lles permita saír dunha si-tuación abusiva. Comprender porqué se tolera un comportamenteo

58

femininos), así como nas configura-cións das personalidades e a responsa-bilización social das mulleres do éxitoda parella, da familia... que as fai sen-tir avergoñadas das súas proprias in-capacidades para crear un fogar feliz edesde logo dos fertilizantes que para aviolencia supoñen o alcohol ou outrassubstancias.

4 Nesta mesma liña insisten RosauraGONZÁLEZ, e Juana Dolores SANTANA:Violencia en parejas jóvenes canarias, Ma-drid, Pirámide, 2001. Sinaladamentepara o ámbito da prevención.

59

intolerábel tamén significa com-prender cómo se pode saír del.Grazas a unha comprensión preci-sa dos mecanismos da violenciaque sofren, as mulleres hanse de-sembarazar do dominio que as pa-raliza e a nosa sociedade poderáimplantar unha prevención.

Aporta Hirigoyen desde a súa experiencia profesional (psiquia-tra, psicoanalista e terapeuta fami-liar) moitas ideas para as persoasque desde distintos ámbitos pro-fesionais traballan estas cuestiónse que convén coñecer, debater econsiderar sobre a conveniencia ou non de terapias familiares en si-tuacións de malostratos, terapiasnalgúns tipos de violencia, as me-diacións, o proceso de comprender,a axuda exterior, a sensibilizaciónpara detectar os primeiros síntomasde maltrato para actuar antes deque cheguen os golpes...). Taménrepite esa idea común entre os es-

5 Cada vez máis en textos ou con-versas se usa a palabra xénero comosinónimo de feminino ou muller, anu-lando un dos potenciais que esta enig-mática palabra tiña. Se falamos de xéneros, tam o feminino quam o mas-culino. Se queremos falar doutra cou-sa, precisemos a qué nos estamos re-ferindo.

tudosos –e que tantas veces se ig-nora ou prefire ignorar– todas asformas de violencia están vence-lladas: violencia e intimidación noscolexios, violencia conxugal coassúas repercusións nos nenos, vio-lencia no mundo laboral...

Sabemos que non se podencambiar as mentalidades dun díapara outro, porén aos poucos podeminarse o terreo que sustenta osmitos e prexuízos con traballos desensibilización, información e edu-cación, fomentar o non-sexismo,responsabilizar os homes e a socie-dade ao completo e nesta tarefa,como remata nas dúas páxinas deconclusións, importa, e moito, otraballo que se faga –e fagan– osprofesionais da infancia, o profeso-rado e traballadores sociais a res-pecto dos nenos e nenas expostos aviolencias na parella.

Dous libros magníficos, de obri-gada lectura para quen traballe nes-

te eido por razóns de profesións,para quen se ve na obriga de facerleis sobre a violencia de xénero5 oudebatelas.

Para as feministas sempre inte-resadas nas cuestións importantesque atinxen á vida das mulleres epara todos os seres humanos –in-dependentemente do seu sexo–que queiran contribuír coas súasactitudes e comportamentos –nopúblico e no privado– a uns valo-res sociais máis igualitarios, máisrespectuosos e menos tolerantescoas leis dos máis fortes. �

PU

BLI

CID

AD

E

Baixo este título Laura MaríaAgustín, socióloga e investigadoraco Pavis Centre for Cultural Stu-dies da Open University do ReinoUnido, recompila unha serie de en-saios e artigos que posúen a inne-gable valía de cuestionar certas ver-dades absolutas no que atinxe áprostitución. Laura María Agustíndeconstrúe o concepto mesmo deprostitución desvelando saberes es-tablecidos que con frecuencia ago-chan a prepotencia implícita dasmiradas que se arrogan o dereitode vitimizar as outras/os. O rigordos seus escritos vén avalado pordez anos de estudo sobre a migra-ción e a industria do sexo, traba-llando no Caribe e América latinaen programas de capacitación deadultos, alfabetización e preven-ción da SIDA entre persoas que ven-den servizos sexuais.

As reflexións de Laura María re-sultan alentadoras, vivificantes etamén desafiantes co discurso viti-mizador e moralista que impregnaas representacións mediáticas daprostitución e os seus vínculos coamigración no primeiro mundo. Osseus ensaios desmontan un a unprexuízos e preconceptos que, aforza de reiteralos, pasaron xa a formar un discurso indiscutible que ao final acaba revelándose co-mo o discurso da sinrazón.

A autora comeza xa por desa-fiar o prexuízo determinista queentende que o acto de migrar, pa-ra o caso das mulleres, soamentepode xustificarse como respostaforzada polas circunstancias eco-nómicas, idealizando ao mesmotempo a súa terra e o seu fogar, queteñen que abandonar, cunha con-cepción da emigrante como des-poxada do lugar ao que pertence.Este discurso esquece que non to-das as persoas desposuídas emi-gran, que non todas teñen as mes-mas ambicións e que para moitaso feito de migrar non supón untrauma senón unha solución con-vencional para colmar as súas lexí-

timas ambicións de benestar. Nes-te sentido resulta curioso descubrircomo a decisión dun home de via-xar a outro país para traballar en-téndese como produto da normalambición masculina. Sen embargoese mesma decisión nunha mullervén tinxida sempre de coacción,tráfico ou violencia, esquecendodeliberadamente a realidade de quepara moitas mulleres a súa propiacultura pode ser tremendamenteabafante, que na emigración es-tá tamén a posibilidade de fuxir de prexuízos relixiosos, traballossen perspectivas e de superviven-cia, rúas perigosas, pais autorita-rios ou noivos violentos cando nonmatrimonios forzados.

Cando se constrúe a imaxe detraballadora sexual emigrantecomo traficada estase a dar porsentado que foi arrincada do seuentorno e contra a súa vontade,permitindo así que as políticas dedeportación parezan mesmo bené-volas. Co discurso sentimental devítimas inocentes pero sen voz,xustifícanse grandes actuaciónspoliciais, así como as políticas depeche de fronteiras e o endurece-mento das leis de estranxeiría.

Outro dos preconceptos máisintolerables radica na percepcióndo corpo da muller como un lugarindefenso, onde os seus órganos e

60

Libros

CELIA BALBOA GUERRA�

Trabajar en la industria del sexo y otros tópicos migratorios

AGUSTÍN, Laura María: Trabajar en la industria del sexo y otrostópicos migratorios, Donostia/San Sebastián, Gakoa, 2004.

experiencias sexuais constitúen ele-mentos esenciais do seu ser e a súaautoestima. Non se pode dicir omesmo do corpo masculino, poiseste aínda que venda un servizo se-xual sempre se considera poderosopolo feito de ter pene. A vaxinaconcíbese sempre como vulne-rable. Pois ben, é necesario reco-ñecer que a utilización do corpopara obter unha ganancia econó-mica pode non resultar tan per-turbador nin importante paramoitas mulleres. Que a súa ocu-pación nos servizos sexuais non éexperimentada como algo que de-fina esencialmente o seu estar nomundo.

Moitas traballadoras sexuais re-coñecen que aínda que o seu tra-ballo non lles gusta, é mellor queoutras opcións que tampouco llesgustan. Sen embargo existe unhatendencia a desautorizar a opinióndas traballadoras do sexo cando es-ta non se axusta ao guión vitimis-ta: muller sempre traficada, vítimade mafias violentas e para o exclu-sivo pracer do machista pervertidoe prepotente. Existe unha inxenuae ás veces deliberada, tendencia aelaborar un pensamento único so-bre a prostitución, que nega, sendar razón algunha, as situacións para as que non se ten explicación,esquecendo que o coñecemento

dunha realidade non quita veraci-dade a outras.

Cando se fala de prostitución eemigración existe toda unha re-presentación oficial constituída porconvenios internacionais, investi-gacións subvencionadas, políticassociais, asociacións sen ánimo delucro, planos de seguridade cida-dana, etc. que configuran un en-ramado de intereses propio e creaun discurso pechado e universalque entende toda forma de prosti-tución como violencia contra asmulleres, como se a verdade dal-gunhas, ou de moitas, fose a ver-dade de todas.

Eticamente resulta imprescin-dible facer o esforzo de superar osilencio das mulleres prostitutas, edentro deste esforzo o traballo deLaura María Agustín contribúe de-cididamente de forma valente e ri-gorosa a debuxar o fresco da pros-titución como unha mestura demoitas realidades onde a cor taménexiste. �

61

62

Sinopse:

A historia transcorre en 1938, naIndia colonial, en pleno move-mento de emancipación lideradopor Mahatma Gandhi. Segundo ascrenzas hindús, cando unha mullercasa, convértese na metade do ho-me. Polo tanto, se el morre, consi-dérase que a metade da esposa mo-rreu. Os libros sagrados din queunha viúva ten tres opcións: casarco irmán máis novo do seu home,arder co seu home ou levar unhavida de total abnegación e retiro.

directoras máis comprometidas docine indio. Deuse a coñecer coa película Fuego, que apareceu naspantallas no ano 1996, e narra oamor entre dúas mulleres indias.O seguinte filme, Tierra é de 1998,e agora completa a triloxía conAgua.

A directora elabora un filme noque relata a difícil situación das viú-vas na India ao ser desprezadas po-la sociedade por ser consideradasportadoras de mala sorte, por isoos seus homes morreron.

Na actualidade, explica DeepaMehta, hai na India 34 millóns deviúvas, e 11 millóns delas viven enashrams nunhas condicións deplo-rábeis.

A rodaxe do filme, que tiña queempezar no ano 2000 en Varanasi,tivo que ser suspendida polas pro-testas organizadas por fundamen-talistas que acusaban a película deir contra a relixión hindú. O pro-xecto tardou catro anos en volvera pórse en marcha, esta vez en SriLanka, onde entre outras cousas,houbo que cambiar o reparto porcompleto.

Tras rodar varias películas sobrea sociedade india (Fuego, Tierra),Deepa Mehta converteuse en per-soa non grata no seu país por ter en-sinado ao mundo imaxes rexeita-das pola cultura india.

Aínda así, o filme conseguiu opremio do Xurado Xove no festi-val de Valladolid e está propostopara nove premios Genie da Aca-demia do Cine de Canadá, país pro-dutor da película. �

Xénero: Drama.

Nacionalidade: Canadá / India.

Ano: 2005.

Directora: Deepa Mehta.

Interpretes: Lisa Ray, Seema Biswas,John Abraham, Sarala, Manorama, Kulbhushan Kharbanda, Waheeda Rehman, Raghuvir Yaday.

Agua

Cine

No filme casan unha nena deapenas oito anos, Chuyia, cun an-cián que morre na mesma noite.Despois do enterro do home, em-pezan os preparativos para a novavida da nena: aféitanlle a cabeza,ten que ingresar nun ashram, lugarde retiro onde viven as viúvas e gobernado por unha delas, Ma-dhumati, que controla a vida das outras e que ademais obriga as viú-vas máis novas a exercer a prosti-tución para acadar fondos para acasa.

Chuyia vai ser a mensaxeira en-tre o estudante Narayan, perten-cente a casta social máis elevada daIndia e unha viúva nova, Kalyani,que ten que vivir baixo as ríxidasnormas do ashram.

Os planos das viúvas máis ve-llas, o contraste coa nena á que selle augura ese mesmo fin, as coresamarelas cando pintan as cabezas,os brancos das súas vestimentas sonunha recreación para os sentidos.A rebelión da nena ante aquela si-tuación, a súa negación a obedeceros mandatos de Madhumati, re-flicte esa loita dos máis débiles can-do atopan un muro de intransi-xencia imposíbel de saltar.

Deepa Mehta, directora e guio-nista deste filme, naceu en Amris-tar (India) en 1950, pero agora es-tá vivindo en Canadá. É unha das

LugoCasa da Muller. Concellería da MullerAvda. da Coruña, 212. Tel.: 982 206 336

SantiagoServicio de Asesoramento das Mulleres. Concellería da MullerHorario: mañá de 10 a 13 / tarde dos luns, mércorese venres de 17 a 19 h.Praza da Constitución s/n. Tel.: 981 571 461

VigoAlecrínCentro de Documentación, biblioteca, hemerotecaHorario: de luns a xoves, de 9.30-13.30 e de 16.30-20.30 hGarcía Barbón, 30 - 5º. Oficina 8Tel.: 986 439 459

Casa das MulleresHorario: tardes, de 17.30 a 21.30 hRúa Romil, 20. Tel.: 986 442 194

PontevedraAsesoría Xurídica MulleribusAsamblea de Mulleres de PontevedraBenito Corbal, 36-1º. Tel.: 986 865 028Horario: Martes e Xoves de 19 a 21 h

Xanela. Apartado 90. 36810 Redondela

S.G.I.Servicio teléfonico de asesoramento gratuitoTel.: 900-400 273

ALGÚNS DE INTERESEENDEREZOS E TELÉFONOS

PUNTOS DE VENDA

A CoruñaLibrería Couceiro. Praza do Libro, 12

Librería Xiada. Avd. de Fisterra, 76-78

Librería Lume. Rúa Fernando Macias

PontevedraLibrería MichelenaRúa Michelena, 22

Librería Paz. Peregrina, 29

SantiagoLibrería CouceiroRúa do Hórreo, 9

Librería PedreiraRúa do Home Santo, 55

Baba. Área Central

El Kiosko. Praza de Galicia

Ártico. Rúa do Vilar, 49

OurenseLivraria Torga. Rúa da Paz, 12

PU

BLI

CID

AD

Eaxenda

Jimena marchou a Berlín, mentres que a súairmá Elisa decidiu ficar no Estado español e casar. Viviría co seu marido en Sevilla e poste-riormente en Zaragoza. Ela daba aulas na universidade e atendía consulta na casa, coidabados seus tres fillos, pronunciaba conferenciasantibélicas e publicaba artigos científicos en distintas revistas especializadas. Antes de morrer, vítima dunha pneumonía aos 37 anosen 1933, fundou un albergue para indixentes. O seu marido, republicano el, exiliouse en Arxentina ao estourar a guerra civil.Jimena, despois de estudar en Berlín, Xénova e Viena, comezou a traballar na cátedra de Gregorio Marañón. Escribiu un libro prologadopor este último. Durante a guerra civil exerceucomo médica en Compostela.Rematada a guerra civil, Jimena foi para Madrida dar aulas na facultade e a traballar no hospitalde San Carlos. Finalmente, a finais dos anos co-renta, sacou as oposicións a médica de balnea-rio. Instalouse definitivamente no balneario deGuitiriz para coidar á súa nai ate a súa morte.Morta a nai, Jimena mudouse a Lanjarón (Granada), onde dirixiu o balneario ate a súa xubilación. En 1984, á idade de 90 anos, morreu en Santiago de Compostela.Jimena e Elisa

Fernández de la Vega

As irmás Jimena e Elisa Fernández de la Vega foron as primeiras mulleres licenciadas na Galiza. Ambas as dúas naceron a finais do

século XIX en Vegadeo, fillas do médico Wenceslao Fernández de la Vega e DoloresLombán. Esta última foi a que as animou a matricularse na universidade para estudar

a carreira de Medicina, unha vez que xa se promulgara o Real Decreto que permitía o

aceso das mulleres a todos os graos do ensino.Á súa chegada á universidade compostelana,

as dúas irmás foron increpadas e discriminadastanto polo alumnado como polo profesorado edemais membros da comunidade universitaria.

A tal punto chegou o enfrontamento con elasque finalmente decidiron continuar os estudos

por libre. Incorporáronse de novo ás aulas, unhavez que recibiron as desculpas públicas dun

dos profesores que as insultara.Tanto Elisa como Jimena tiveron un

expediente académico brillante. Ambas as dúasoptaron ao Premio Extraordinario de Fin de Ca-

rreira, e foi Jimena a que o acadou finalmente.Estudaron alemán e se doutoraron en Madrid.