ëíè

Alfiya Yusupova, Kazan Federal University,

Professor, Doctor of fhilology, the institute of fhilology and intercultural

A Study on Tatars in Chinese

Society and Language Features *

In some Eastern countries such as China and the Xinjiang-Uighur Autonomous

Region the development of the research on the language of the Tatar diaspora gives

rise not only to the appearance of the Tatar-Uygur and Tatar-Chinese bilingual

researches and less studied lexicological materials, but also offers the lexicological

theory in terms of the enrichment. Tatar centers in Eastern countries were Kulj ,

Urumchi and Chavushak cities in China. They can be considered the centers of the

Tatars’ life spirit migration to the East. Tatars in these cities created a unique cultural

environment similar to the "the Tatar civilization" in their homeland.

Thus, at the end of the 19th and the beginning of the 20th century the Tatar

language had a significant impact on the identity of Tatar migrants in Xinjiang. The

functionality of the Tatar language, its surprising viability under such circumstances, in

our opinion, in the researched region helped both to save a significant part of the Tatar

migrants and to create the group of the Russian Tatars who owned an enviable degree

of intellectual and commercial wealth. However, a global world view has been combined

with the development of national feelings in a creative way and successfully.

Keywords: tatar, China, bilingual, migrants, language

Prof. Dr.

Alfiya Yusupova, Kazan Federal Üniversitesi

Çin'deki Tatar Toplumu ve Dil Özellikleri Üzerine Bir

-Uygur Özerk Bölgesi’nde Tatar

-Uygurca ve Tatarca-Çince olarak iki

zamanda l

merkezleri halinde kabul etmek

ëíç

ur. Tatar dilinin

Anahtar Sözcükler: tatar, Çin, iki dilli, göçmenler, dil

k

tirme hizmetidir.

-babadan ya da akrabalardan miras olarak

-

-

ildir.

dü

-

ëìğ

gerekir ki, bugüne kadar

-gramatik özellikleri bilimsel düzeyde

da “Uygur-Karluk” grubuna girmektedir. Bu

in Özbeklere ya da tam tersine Özbeklerin

-

-

Arap-

tat. megarif ~ uyg. mearif, tat. ~ uyg. , tat. ~ uyg.

müellim.

a-e ile söylenen sözlerin Uygurcada é-i

(~ tat. yaña ~ uyg. yeñi, tat. ~ uyg.

, tat. bulmasa ~ uyg. bulmisa, tat. ~ uyg. héçip vs.

tat. at > , > ; uyg. at > eti, > .

tat. sin, min ~ uyg. sen, men (fakat séni, meni), tat. dip ~ uyg. dep, tat.

~ uyg. , tat. yir (cir) ~ uyg. yer, tat. mizgél ~ uyg. mezgil vs.

ëìï

-

- : tete “anne”, enne “büyükanne”, ette

“baba”, appay “abla”, nebére “torun”, édde “abla” vs.

Hayat-Geçim (Giyim- : çapan

rumal küynek

“elbise, entari; gömlek”, paypak pima “keçe çizme”, betinke ~

“potin”, kulakça moku “yün pantolon”, mayka, futbolka, pol’to,

ayak kiyémé, perde, zenjir “zincir, pranga”, özék “yüzük”, çüke “sopa, tahta”,

~ kese ~ teksa “tabak, çanak”, kaskan küzeynek “gözlük”.

: nan “ekmek”, gerde “küçük ekmek”, sañza “dinî

bakali “börek”, “hamurdan, zeytin

keben

“çorba”, tamak

cimeklékler kisme lagmen ~

~ narin k”, manta dapenji “tavuk etinden

mifen , kurdak

katlit ~ “börek”,

perenik sagor “çömlekte

hogo yapma “üstü hamurla

nankaynak cutta “buharda

bolka mpoñ

yiyecek”, samsa ~ mogo “mantar”, üpke-ésén

yemek”, gañpen

yiyecek” vs.

görde kelimesi ilginçtir. Bugünkü Tatar dilinde korunmayan

: kolak, , piçana iñek “çene”, avuz

tél, lev “dudak”, “boyun”, kaney “damak”, küz, pot “ayak”, kul,

bélek, poçak barmak, timak

çaç “saç”, , kérpik “kirpik”, “burun”, yüz, bit, kursak, ,

üpke, yörek, dömbe

: yagaç çüp “ot”, çakmak ésen-hösen

göldérmama “gök gürlemesi”, möldur tav, bakça,

urman, bag “meyve bahçesi”, kul, , diñéz, saz, çakmak bolak

üsten “dere, çay”, derya “nehir”,

esen-hösen kelimesi dikkatleri kendisine çekmektedir. Bu

-

ëìî

: ettergöl “gül”, özém “üzüm”, sebze “havuç”, piyaz çeyze

tañkuray “ahududu”, klubnik karagay

ton tirek kunak “meyve türü”, dulan

lazé “biber”, yagaç terek aptannerez nilofer

alma tavuz “karpuz”, kugun

“kavun”, göl “çiçek”.

Hayvan, Kurt- : kepte “güvercin”, “kedi”, üçke “keçi”, mozay

at, koy “koyun”, “teke”, kala “dana”, ürek, buga

“geyik”, buka “öküz”, kuza “kuzu”, uglak büdene

çivén “sinek”, kulule “kabuksuz sümüklü böcek”,

çümüle “yengeç”, keklik

“keklik”, büdüne, bülbül “bülbül, toygar”.

Hayvan, kurt-

e maalesef ki Tatar edebî dilinde

Zaman Bildiren Kelimeler: yaz “yaz”, bahar “ilkbahar”, tönögén “gece”,

: ünalgu “teyp”, kéralgu tuñlatku

: “çivi”, duñ “çember”, uyman

“çukurluk yer, vadi”, ten-terbiye “kültürfizik”,

uskürpe “yorgan”, bikyar çumek yuruk

“güzel, iyi”, aran “zar zor”, aman mihman “misafir”, dervaz

Tatar diline tereze

akla gelen kelimelerin düzeninde de

-babalar,

kendi ana-

Halk ve millet tarihindeki her bir tarihî-

a has inanç ve gelenek-

ëìí

Merfuga, Mehfüze, , , , Dilere, Mehbübe, Gölgéne,

Kamile, Malina vs.

, Ebdrehim, Reyf, ,

Abdulla, , .

gruplara bölerek incelemek mümkündür:

1. Türk- : , , , vs.

: Merfuga, Mehfüze, , vs.

: , Dilere, Gölgéne, Gölfiye, Dilber, ,

Gölçehre.

4. Rus ve Rus Dili Yoluyla Avrupa Dillerinden Giren Adlar: Klara, El’mira,

Lidiya, Rafael, Malina, Filüre, Nilüfer vs.

:

Suat, Fidat, , Küntegin, Aytegin, , Kodret, , Vildana vs.

Avrupa dillerinden giren adlar yeryüzünün bütün

nde iki kelimeli adlar göze çarpsa da, Çin

sonucunda Tatar diline herha

-

-siyasi ve askerî

-siyasi, sanatsal ve

ëìì

toplumsal- -

lumsal-

: – dançjuñyan “parti”, - danvey

“parti komitesi”, – çjungun “Çin Komünist Partisi”, - tunçjan

2. Toplumsal-Siyasi Görevler:

a) Siyasi Görev ve Görevliler: – tsuntun – buçjan “bakan”,

–tsunli - çjujéñ “yönetici”

b) Derece, Ünvanlar, Rica Sözleri: – soçjan “müdür”, - fuyuañçjan

- tszyuyçjan , - duyçjan “ekip

, - çjusi , – –

çançjan “fabrika müdürü”, - çuçjan - çjuañtszya “uzman”,

– t “profesör”, – “doçent”.

c) –

“Çin milleti”, - “Çin göçmenleri”, – tsantszu “Tibetli”.

d) payçuso “askerî bölüm”, - tszyañçayuan

, - çuañçjeñ “faks”, - “gümrük”.

– késyuéyuañ “bilimler

akademisi”, – tszyuyoañ “tiyatro”, – dasyué “üniversite”, – tszintzyuy

“tiyatro, piyes, drama”.

: - bintuañ “tümen”, – “kurmay”,

– tséfan tszyuñ “özgürlük ordusu”, – tszyuñtsyuñ

b) : – tszyuñ tszyañ – “piston”, -

“roket”

c) Askerî Görevliler: - tuañçjan “albay”, - bañçjan

-tszyatszyuñ “"general”.

yiy -

girmektedir.

1. Yiyecek- : – doufu “bakla peyniri”, – momo “buharda

– – tsay “salata”, –

yutats – lyanféñ

– guamyañ –

– mifañ , – tszyan “salça,

macun”, – tszyaotszi -

ëìë

peremeç

– tszyañyu “soya sosu”,

- “yemek yenilirk - añbañ

- tsintsay - tszyutsay – tsun

, – lobu , – – syantszyalo “muz”,

– botasu

2. Giyim- : – tsipao – tsay

“terzi”.

3. : - “masa, sofra”, -

“bahçe”, – bañdén “tahta”, – çjadao – byan’yatsi

“transformator”.

lilerin örf-

, – yangér

– sañtszyusañ

leksik-

Tatar medeniyetini ve dilini saklamak için talep sezilse de, Çin’deki Tatar

göçmenleri ister istemez asimilasyon sürecine dah

vekilleriyle olan aile içindeki

geçt

Kaynak

1.– – -383.

2. -1968 -

3. Yusupova A.S, Denmukhametova I.N.,Nabiullina G.A. and Mugtasimova G.R. Features of the Language of Tatars Living in China // Middle-East Journal of Scientific Research 17 (2): 168-172, 2013.- ISSN 1990-9233. IDOSI Publications, 2013. DOI: 10.5829/idosi.mejsr.2013.17.02.12181

4. Yusupova A.S, Tatar Language Dictionaries of XIX Century as a Unified Historical and Cultural Phenomenon //World Applied Sciences Journal 30 (2): 186-190, 2014

ëÌ¿¬§¿²¿ Ş¿¾«­¸µ·²¿ô Ê·µ¬±® Ô±¾¦¿®±ª Ì®¿¼·¬·±²­ ¿²¼ ·²²±ª¿¬·±²­ ·² ¬¸» Ϋ­­·¿² »¼«½¿¬·±² òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëğğ

и·´±´±¹§Ú¿»¦»¸ Ò»³¿¬ ¿²¼ Õ¸¿´·´ Ó±¬¿´´»¾¦¿¼»¸×²°«¬ Ú´±±¼·²¹æ ß Ú¿½¬±® ¬± ׳°®±ª» ×®¿²·¿² Ğ®»ó ײ¬»®³»¼·¿¬» ÛÚÔ Ô»¿®²»®­� ͬ®«½¬«®¿´ ß½½«®¿½§ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëïï

Ó±¼¿´ ª»®¾­ ¿­ ³»¿²­ ±º ­¬®»²¹¬¸»²·²¹ñ©»¿µ»²·²¹ ±º ·²¼·®»½¬ ¼·®»½¬·ª»­ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëîí

ß´´¿ Ó¿®¬§²§«µ İ¿«­»­ ±º ½±³³«²·½¿¬·ª» º¿·´«®»­ ©·¬¸·² ½±¹²·¬·ª» º®¿³»©±®µ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëíï

ß Í¬«¼§ ±² Ì¿¬¿®­ ·² ݸ·²»­» ͱ½·»¬§ ¿²¼ Ô¿²¹«¿¹» Ú»¿¬«®»­ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëíè

ß²²¿ Õ±²±²»²µ± òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëìê

Ó¿µ¸º«¦¿ Ş¿·¼·´¼·²±ª¿ ݱ²¬®¿­¬·ª» ¿²¿´§­·­ ±º °®»½·±«­ ¹»³­ ²¿³»­ ·² Û²¹´·­¸ô Ϋ­­·¿² ¿²¼ Õ¿¦¿µ¸ ´¿²¹«¿¹»­ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëêê

ß²¿­¬¿­·§¿ Ì·µ¸±³·®±ª¿ô Ñ´¹¿ ޱ¹¿¬§®»ª¿ô ß²¼®»§ ޱ¹¿¬§®»ª Û³±¬·±²¿´´§ ¿¹¹®»­­·ª» ¿²¼ �ª«´²»®¿¬·ª»� ¬»¨¬ ®¸»¬±®·½­ «²½±ª»®»¼ ·² ¬¸» ´·¹¸¬ ±º ·²¬»®°®»¬¿¬·ª» »¨°»®¬±´±¹§ òòòòòòòòòòòòòòò ëéî

Ê·µ¬±® Ü®»¾»¬ Ù»²»®¿¬·±² ±º ²±«²­ ©·¬¸ ½¿­» ®±´»­ ·² ¬¸» ½±²¬»³°±®¿®§ Ù»®³¿² ´¿²¹«¿¹» °®±­» òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò ëçğ

Ñ´¹¿ Ò·µ±´¿»ª¿ô Ê´¿¼·³·® Ş«®«²­µ§ Ó¿·² ½¿­»­ ±º ­«¾­¬·¬«¬·±² ±º ¬¸» ½±²¶«²½¬·ª» ³±±¼ ¾§ ¬¸» ·²¼·½¿¬·ª» ³±±¼ ·² ¬¸» ³±¼»®² ׬¿´·¿² ´¿²¹«¿¹» òòòòòòòòòòòòòò êğí

Ù¿´·²¿ Ş»­¬±´µ±ª¿ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êïğ

Û´»²¿ ޱ´±¬±ª¿ Ò»¹¿¬·ª» ½±²­¬®«½¬·±²­ ¿­ ¿ ³»¿²­ ±º ­«¾¶»½¬·ª¿¬·±² ²¿®®¿¬·ª» ¬»¨¬ ±º ¬¸» ³»³±·®­ ±º ß²¼®»· Õ±²½¸¿´±ª­µ§ òòòòòòòòòòòòòòò êïê

Ö»òÊò Ö»³»´¶¿²±ª¿Ê·»©·²¹ ´·²¹± ½«´¬«®¿´ º»¿¬«®»­ ±º ¿«¬¸»²¬·½ ³·­­»¼ ·² ¬¸» °®±½»­­ ±º ·²¬»®°®»¬»®­ ¬®¿·²·²¹ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êîë

×´¹¿³ Ú¿·´»ª·½¸ Ú¿¬¬¿µ¸±ªÓ«­¿ Ö¿´·´ ·² ¶±«®²¿´·­³ ±º Ù¿¦· Õ¿­¸­¸¿º òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êíï

×®·²¿ ʧ­±¬­µ¿§¿ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êíê

Ô·«¼³·´¿ ʱ®±¾¶»ª¿ô Ƹ»²¹ Ç¿²¹ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êìí

Ó¿®·¿ Ò±ª¿µ и®¿­»±´±¹·½¿´ ˲·¬­ ±º ¬¸» Ò»© Ì»­¬¿³»²¬ Ñ®·¹·² ײ Ϋ­­·¿² Ò¿¬·±²¿´ ݱ®°«­ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êëï

Ò¿¬¿´·§¿ Ô»³·­¸ İ¿«­¿´ ݱ³°´»¨ ܱ³·²¿²¬­ Í»³¿²¬·½­ ·² Û²¹´·­¸ ¿²¼ Ü«¬½¸æ ¿ ݱ³°¿®¿¬·ª» ͬ«¼§ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êëê

Ò«®¹¿´· Í·¦¼·µ¾¿»ª Ôò̱´­¬±§ º±® Óòß«»¦±ªæ ³§¬¸ó°±»¬·½ ¿­°»½¬ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êêì

Ò¿¼»¦¸¼¿ Ѿª·²½»ª¿ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êêè

Ò·²¿ Í»³»²±ª¿ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êéì

ѵ­¿²¿ Ù¿ª®·´±ª¿ Ğ®±°»® ²¿³»­ ·² ¬¸» °±»³ ·¼·±´»½¬ Óò×ò Ì­ª»¬¿»ª¿ ø§±«® ±©² ²¿³»÷ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êèë

Í»ª·²¶ ß´·§»ª¿ ß­µ»®±ª¿÷ °°±­·¬·±² ¿²¼ ·²¬»®¿½¬·±² ±º ¬¸» ¿¦»®¾¿·¶¿²·¿² ´·¬»®¿®§ ´¿²¹«¿¹» ¿²¼ ¼·¿´»½¬­ ­«³³¿®§ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êçï

Í»®¹»· Ş¿´¿µ·² òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò êçé

Ìò Ù¿§¼«µ±ª¿

±º ¿²¬¸®±°±½»²¬®·½ ­°¸»®» ·² ¬¸» Ù»®³¿²÷ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò éğê

òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò éïê

Ê»®¿ ޱ¹«­´¿ª­µ¿§¿ Ô·²¹«·­¬·½ °«®·­³ ·² ³»¼·¿ ·² ½±²¬»¨¬ ±º ²¿¬·±²¿´·­³ ¿²¼ °¿¬®·±¬·­³ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò éîí

и·´±­±°¸§ß²¼®»§ Õ±½¸»¬µ±ªô Ч±¬® Ú»¼±¬±ª ß¾±«¬ ¿®¬·½´»­ ±º ¾»´·»º ·² ¬¸» ²¿¬«®¿´ ¿²¼ »¨¿½¬ ­½·»²½»­ ø°¿®¬ ï÷ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò éíğ

ß²¼®»§ Õ±½¸»¬µ±ªô Ч±¬® Ú»¼±¬±ª ß¾±«¬ ¿®¬·½´»­ ±º ¾»´·»º ·² ¬¸» ²¿¬«®¿´ ¿²¼ »¨¿½¬ ­½·»²½»­ ø°¿®¬ î÷ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò éìî

ß²¼®»§ Õ±½¸»¬µ±ªô Ч±¬® Ú»¼±¬±ª ß¾±«¬ ¿®¬·½´»­ ±º ¾»´·»º ·² ¬¸» ²¿¬«®¿´ ¿²¼ »¨¿½¬ ­½·»²½»­ ø°¿®¬ í÷ òòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòòò éëğ

ß«­¬®¿´·¿² Ö±«®²¿´

Ò±òîò øê÷ô Ö«´§óÜ»½»³¾»®ô îğïì

ÊÑÔËÓÛ ×××

�ß¼»´¿·¼» ˲·ª»®­·¬§ Ğ®»­­Œ

îğïì