7.3 Alles voor en niets door het volk

Was verlicht despotisme een reëel alternatief voor het Ancien Régime?

InleidingNooit was de Europese cultuur internationaler van karakter dan in de 18e eeuw. Schrijvers, kunstenaars en geleerden voelden zich burgers van een denkbeeldige ‘Republiek der Letteren’. Zij reisden veel en waren graag geziene gasten aan vorstenhoven.Koning Frederik II van Pruisen werd toegejuicht als een modelvorst, hoewel hij in werkelijkheid een wreed machtspoliticus was. Zijn bestuur is een goed voorbeeld van verlicht despotisme.De Franse koningen daarentegen hielden vast aan het Ancien Régime, waarbij de vorst als absoluut heerser gold.

Belang onderwerpEen van de vele vragen die mensheid al eeuwen bezig houdt, is de vraag hoe men het beste bestuurd kan worden.In de Westerse wereld geldt de democratie als beste staatsvorm, waarbij burgers vanaf 18 jaar stemrecht hebben, een regering naar huis gestuurd kan worden en waar veel vrijheden gewaarborgd zijn.Echter is het maar de vraag of deze staatsvorm voor elke samenleving het beste is. Kan een milde dictatuur wellicht bepaalde zaken beter regelen? De vraag die hierbij gesteld moet worden is wie dan deze machthebbers controleert?

Roemenië: de val van Ceausescu 1989

Ceausescu regeerde met ijzeren hand. Een nationalistische uitbarsting zou het regime toch de kop kosten.De SU en de VS wilden Roemenië zelfs binnenvallen maar was niet meer nodig omdat Ceausescu niet meer populair was.Hij en zijn vrouw Elena probeerden te vluchten, maar werden op Eerste Kerstdag gepakt en ter plekke geëxecuteerd.Dit is dus een voorbeeld van een echte dictatuur!

Lodewijk XV 1715-1774Na het bewind van Lodewijk XIV stond Frankrijk model voor het absolutisme. Hij werd opgevolgd door zijn achterkleinzoon, waarbij het Ancien Régime in stand werd gehouden. Hierbij bleef de luxe en decadentie van de adel en geestelijkheid gehandhaafd, terwijl boeren en burgers nog steeds in armoedelijke omstandigheden leefden.Hoge belastingen bleven de werkelijkheid van de dag. Alle pracht en praal verhulden de structurele politieke problemen waar Frankrijk mee te kampen had.

Lodewijk XV 1715-1774Al snel bleek dat ook deze vorst niet voor het ambt geboren was. Hij hield zich vooral bezig met grootschalige feesten niet met politiek.Zijn maîtresse madame de Pompadoure sprak de beroemde woorden: “Après nous le déluge”- “Na ons de zondvloed”Hierbij moet wel opgemerkt worden dat onder het bewind van Lodewijk XV Frankrijk op cultureel gebied toonaangevend bleef en het op politiek-militair gebied de sterkste mogendheid ter zee was, maar dat hij dus niet in staat was binnenlandse problemen op te lossen.

Lodewijk XV 1715-1774Lodewijk XV toonde namelijk een enorme besluiteloosheid. Aan het einde van zijn bewind verscherpten de discussies met het parlement rondom geloof en belastingen.Hierdoor werd deze koning nog meer onverzettelijk in zijn absolutisme. Hij vond dat hij alleen verantwoording aan God hoefde af te leggen en dat hij de hoogste macht genoot. Dit blijkt uit zijn volgende brief: ‘en alleen aan mij ontlenen de hoven [de Parlementen] hun bestaan en gezag. Dat […] gezag kan alleen uit mijn naam worden uitgeoefend […] en kan nooit tegen mij gebruikt worden. Want de wetgevende macht komt alleen mij toe zonder kwalificatie of deling. De hele openbare orde komt voort uit mij, want ik ben haar hoogste hoeder. Mijn volk en mijn persoon zijn één en dezelfde, en de rechten en belangen van de natie, waarvan sommigen een lichaam los van de koning willen maken, zijn noodzakelijkerwijs verbonden met mij en kunnen alleen in mijn handen zijn.’

Verlicht absolutismeFrederik II

Echter waren dus niet alle vorsten zoals Lodewijk XV. Sommige staatshoofden probeerden de Verlichtingsidealen gedeeltelijk door te voeren.Dit betekende niet meer inspraak voor het volk!Dit staat bekend als het verlicht absolutisme. Frederik II (r. 1740-1746) staat bekend als het bekendste voorbeeld hiervan.Hij stelde zijn land open voor kunst, wetenschap en cultuur uit andere landen en liet het recht optekenen en verbeterde de economie door gronden in cultuur te brengen, zodat er gewassen op verbouwd konden worden.

Verlicht absolutismeFrederik II

Zijn motto was: ‘De vorst is de eerste dienaar van de staat’. De verlichte despoten ontleenden hun gezag niet meer alleen aan het droit divin, maar ook aan een denkbeeldige overeenkomst met zijn onderdanen. Zij zagen zichzelf als zaakwaarnemers van het volk. In het verlicht absolutisme stond niet de persoon van de vorst voorop, maar het gezag van de staat.Daar tegenover hij bekend als een zeer autoritair man die boeren en burgers zwaar belastte en veel oorlogen voerde, ten koste van Oostenrijk en Polen.

Spanningen in de Republiek

Ook in de Republiek verliep niet alles even soepel. Het was zeker geen voorbeeld van goed bestuur.Onder invloed van de stadhouder Willem V (r. 1751-1795) was de Republiek er economisch zwaar op achteruit gegaan.Zeker toen Nederland met Engeland in oorlog raakte tijdens de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784). De Engelsen namen honderden Nederlandse schepen in beslag. Ook kreeg Engeland het recht op vrije vaart in Oost-Indië.

Spanningen in de Republiek

Onder invloed van de Verlichting en de Amerikaanse Revolutie (1776) ontstond bij de bevolking het verlangen naar democratie.Een van de Europeanen die onder de indruk was van deze revolutie was de Nederlander Joan van der Capellen tot den Pol (1741-1784). Deze in Gelderland geboren edelman deed veel moeite om ergens in één van de zeven provinciën toegelaten te worden tot de Statenvergadering. Uiteindelijk werd hij Overijssel toegelaten.Beïnvloed door de wandaden van Willem V verscheen er in 1781 een pamflet over diens wandaden, maar ging ook over de beginselen van de soevereiniteit van het volk en het recht om zich af te zetten tegen een regering die de rechten van het volk niet respecteert.

Spanningen in de RepubliekAls gevolg van deze oproep

begonnen de burgers gewapende vrijkorpsen op te richten. Daarmee konden zij druk uitoefenen en eisen stellen.Zij noemden zich patriotten, ware vaderlanders. Zij dwongen stadsbesturen patriotten aan te stellen, waardoor hun macht steeds verder toenam.In sommige steden bleef de het oude bestuur intact, waardoor het land in twee kampen verdeeld werd: patriotten en prinsgezinden. Een burgeroorlog dreigde. Willem V verplaatste zijn bestuur naar Nijmegen. Van daaruit was zijn vrouw Wilhelmina teruggegaan, maar werd bij Goejanverwellesluis tegengehouden.

Spanningen in de RepubliekDaarop stuurde zij een verzoek

om hulp aan haar broer, de koning van Pruisen. Zijn troepen joegen de burgersoldaten het land uit en maakten zo een voorlopig einde aan de revolutie. Het jaar was 1787.De meeste patriotten kwamen in Frankrijk terecht. Van der Capellen zou dat allemaal niet meer meemaken. Hij was reeds in 1784 overleden.De verjaging van de patriotten werd door Mirabeau benoemd als ‘een dag van rouw voor Europa’.