1864 Nizamnanesi

1864 Vilayet Nizamnamesinin Tuna Vilayetinde Uygulanması ve Mithat Paşa________________________________________________________________________

1864 Vilayet Nizamnamesinin Tuna VilayetindeUygulanması Ve Mithat Paşa

Implementation of 1864 Regulaion Period inTuna Province and Mithat Pasha

Selda KILIÇ

Öz

19.yy. Osmanlı Devleti açısından bir ıslah ve düzenleme dönemidir. Buyüzyılda bir çok nizamname, yönetmelik ve talimatnameler yayınlanmıştır.Bunların büyük bir bölümü de vilayet idaresi sorununu ele alandüzenlemelerdir. Bu makalede, 1864 düzenlemesinin Tuna Vilayetindeuygulanması ve Mithat Paşanın bu uygulamalardaki rolü ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler : Vilayet, Nizamname, Mithat Paşa,Tuna Vilayeti,

Abstract19.century was an amendment and regulation period for

Ottoman State. In this century, several law, governingstatute and decree were released. Most of these were aboutthe regulation of province management problem. In this

Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

1

Selda Kılıç___________________________________________________________________article, Implementation of 1864 regulation in Tuna provinceand role of Mithap Pasha were handled.

Key Words : Province, Regulation, Mithat Pasha, TunaProvince

19. yüzyıl Osmanlı Devleti açısından sürekliolarak ıslah ve düzenleme çabalarının yapıldığı birdönem olmuştur. Bu yüzyılda ardı ardınanizamnameler, yönetmelikler ve talimatnameleryayınlanmıştır. Bunların büyük bir bölümünüdevletin vilayet idaresi sorununu ele alandüzenlemelerin oluşturduğunu görmekteyiz. Yönetselyapı üzerindeki bu değişikler bazen iç amaçoğunluklada dış dinamiklerin etkisiyleşekillenmiştir.

Osmanlı Devleti açısından 3 Kasım 1839’daTanzimat’ın ilan edilmesiyle, devlet anlayışı veidaresinde modernleşmenin başlangıç temeliatılmıştır diyebiliriz. Aslında Tanzimat dönemi birbürokrasi devri olmuştur. Dönemin mimarı Reşit Paşadevlet otoritesini ıslahatı uygulayacak birbürokrasinin elinde toplamak suretiyle devletimodernleştireceğine inanmıştır. Tanzimatınilanından sonra 1840’dan itibaren özellikle vilayetidaresinde yoğun uygulamalar gerçekleştirilmiştir.1840’da Muhasıllık ve Muhasıllık Meclislerioluşturulmuştur. 1842’ye gelindiğinde tekrar birdüzenlemeye ihtiyaç duyularak yeni bir yönetim

2


biçimi denenmiştir. Getirilen tüm yeniliklererağmen Tanzimat’ın ilanından itibaren geçen onyıllık süre içerisinde istenilen başarıyaulaşılamamıştır. Eyalet idaresinde, vergilerintoplanmasında ve diğer pek çok işlerde aksaklıklardevam etmiştir. Bu nedenlerle ülke yönetiminde1849’da yeniden bir düzenleme yapılmıştır. 1849düzenlemesi ile Eyalet Meclisleri kurulmuş, Vali,Deftardar, Kaymakam ve Kaza Müdürlerinin görevleriyeniden belirlenmiştir.

Bütün bunlara rağmen ümit edilen başarı yine desağlanamamıştır. Bunun üzerine 1858’de yeni birtalimat yayınlanmıştır. İki yıl sonra 1860’da mülkiidare üzerinde tekrar değişikliğe ihtiyaçduyulmuştur.

Yeni arayışlara giren Osmanlı yöneticileri budönemde sadarette bulunan Fuat Paşa’nınönderliğinde çalışmalara koyulmuşlardır. Fuat Paşaeyalet yönetiminin yeniden düzenlenmesi gerektiğinidüşünmektedir. Vali’lerin seçiminin iyi bir şekildeyapılması, bu göreve layık ve bilgili insanlararasından belirlenmesine işaret etmektedir.Vali’lerin, yetkilerinin genişletilerek, öyle herolur olmaz işi merkeze bildirmeden kendileriçözerek, önemli gördükleri işleri merkeze sormalarıgerektiğini ifade etmektedir. Böylece zaman kaybıolmayacak, işlerin yürümesi kolaylaşacaktır. Merkezgörevlileri ise, basit işler ile vakitkaybetmeyerek önemli konuları hızla çözeceklerdir1.

1 Ahmet Cevdet Paşa, (Yayına Haz. Dr. Yusuf Hallaçoğlu) Maruzat,, İstanbul 1980, s. 110-111.

3

Selda Kılıç___________________________________________________________________

Sadrazam Fuat Paşa’nın kafasındaki çözüm yeni birvilayet nizamnamesidir. 1860’da kendisi DışişleriBakanı iken karışıklıklar nedeniyle gittiğiSuriye’de konuyu yakından inceleme olanağı dabulmuştur. Fuat Paşa’nın burada gördüğü şey, kötüyönetimdir. İdarecilerin yetkilerini kötüyekullanmaları bu kargaşaların daha ağır bir halegelmesine neden olmuştur. Taşra idaresi sorunu ileFuat Paşa o zamanlardan beri ilgilenmiştir.Eyaletlere, Cevdet Paşa, Ahmet Vefik gibi ünlükişilerinde bulunduğu teftiş heyetlerigöndermiştir. Bunların hazırladığı teftişraporlarını incelemek ve tavsiyelerde bulunmaküzere Cevdet Paşa’nın başkanlığında özel birkomisyon kurulmuştur2.

Fuat Paşa, eyalet ve sancakları daha büyükbirimler halinde gruplandırmak istiyordu.Yöneticisi olan vali’lerin ise, bilgili, yeteneklikişiler arasından özenle seçilmesi gerektiğinidüşünmekteydi. Vali’lere geniş yetkiler verilerekyalnızca çok önemli gördükleri konuları İstanbul’adanışmak ihtiyacında olacaklardı. Bu şekilde merkezbasit işlerden kurtulacak ve onlar da kendileriniönemli devlet işlerine vermek imkanınakavuşacaklardı3.

Balkanların için için kaynadığı bir dönemdeMithat Paşa Niş’e vali olarak tayin edilmişti4. Niş

2 Bernard Lewis, , (Çev:Metin Kıratlı ) Modern Türkiye’ninDoğuşu T.T.K. Basımevi, Ankara 1988, s. 383.

3 Ahmet Cevdet Paşa, Maruzat, s. 110.4 Skender Rızaj, "Mithat Paşa’nın Rumeli’de Vilayetler

Kurulmasındaki Rolü", Uluslararası Mithat Paşa Semineri,Bildiriler-Tartışmalar, Edirne, 8-10 Mayıs 1984, s. 59.

4


te çok başarılı bir vali’lik dönemi geçirmiş olanMithat Paşa, yol yapımı, yoksulların korunması,ıslahhane açmak gibi pek çok işler yapmıştır. Buişlerin yürütüldüğü ve adına da "Merkezi Hükümet"denilen özel bir encümen de oluşturmuştu5. Bubaşarılarını merkezi hükümetin takdir etmesi vekendisinden daha da yararlanabilmek düşüncesi ileAli ve Fuat Paşa’lar, Mithat Paşa’yı İstanbul’açağırdılar.

Ali ve Fuat Paşa’ların amacı, Mithat Paşa’nın Nişeyaletindeki uygulamalarını esas alarak yeni birvilayet idaresi ortaya koymaktı. Sonuçta,Silistire, Vidin, Niş eyaletleri birleştirilip Tunaadı ile bir vilayet oluşturuldu6. Fuat Paşa’nınbaşkanlık yaptığı ve Mithat Paşa’nın da katıldığıkomisyon, bir nizamname hazırladıktan ve bunuMeclis-i Vükela görüşüp kabul kararı verdiktensonra, valiliğine de Mithat Paşa tayin edildi7.Mithat Paşa, ileride bütün Osmanlı Devlet’indeuygulamayı düşündüğü, meşrutiyetin küçük bir örneğiolmak üzere vilayet merkezi olan Rusçuk’ta seçimle

5 Vecihi Tönük, Türkiye’de İdare Teşkilatı, s.135.; Talat MümtazYaman, Avrupalılaşma Hakkında Bir Kalem Tecrübesi, s. 159.

6 Tayyip Gökbilgin, "Mithat Paşa" maddesi, İslam Ansiklopedisi,cilt: 8, s.272.; Skender Rızaj, "Mithat Paşa’nın Rumeli’deVilayetler Kurulmasındaki Rolü", s.60., V. Tönük, a.g.e., s.134-135.; Talat Mümtaz Yaman, "Avrupalılaşma Hakkında...", s.158-159.;A. Cevdet Paşa, Maruzat, s.110-111.; İ. Hakkı Göreli, İl Idaresi,Ankara 1952, s.5.; Bernard Lewis, a.g.e., s.383-384.; MusaÇadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu..., s.251-252.; H. RoderıcDavison, Reform in the Ottoman Empire (1856-1876), Princeton,1963, s. 142-156.

7 Tayyib Gökbilgin, a.g.m., s.272.

5

Selda Kılıç___________________________________________________________________meydana getireceği bir Vilayet Meclisi kurulmasışartıyla bu görevi kabul etmişti.

Balkanların karışık döneminde Mithat Paşa 1860’davezaretle Niş’e tayin edilmiş ve dört sene gibi birsürede Niş’te çok başarılı çalışmalar yapmıştı8.Yargı, maliye ve taşra yönetimindeki usulsüzlük veyolsuzluklar diz boyu olmuş, bu düzensizliklerkargaşayı daha da alevlendirmekteydi. 1863sonlarına doğru Ali ve Fuad Paşa’lar taşrayönetiminde bir şeyler yapmanın zamanı geldiğinisöylüyorlardı9. Eyaletlere "Teftiş Heyetleri"göndermek, "İmar Meclislerini" kurmak yatıştırıcıtedbirler olarak kalmıştı. Ama bunlar da bir çözümgetirememişti. Ali ve Fuat paşalar düşündükleriyeni düzenlemeyi görüşmek amacıyla bir komisyonoluşturmuşlardı. Bir süreden beri tasarladıkları"Vilayet Usulü" konusunu tartışıp, görüşmek üzereMithat Paşa’yı 1863’de İstanbul’a çağırmışlardı 10.Mithat Paşa kısa süren Niş Valiliğinde başarılı birçalışma örneği sergilemişti. Eyaletin karışıkdurumunu düzene koymuştu. Mithat Paşa’nın dagörüşleri doğrultusunda Komisyon, "VilayetNizamnamesi"11 başlıklı ve genel uygulamayı emreden

8 Skender Rizaj, "Mithat Paşa’nın Rumeli’de VilayetlerKurulmasındaki Rolü", Uluslararası Mithat Paşa Semineri,Bildiriler ve Tartışmalar, Edirne 1984, s. 59.

9 I. Ortaylı, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yerel Yönetim Geleneği,Hil. Yay. Ankara, 1985, s. 52.

10 Ibnül Emin Mahmut Kemal Inal, Son Sadrazamlar, cilt I-V,Istanbul, 1969, s. 320\5.

11 Düstur, II. Tertib, 608-625.

6


bir tasarı hazırlamış ve onaylamıştı12. Fakatöncelikle kısmi uygulama için Tuna Vilayetiseçilmiş ve bu bölge için de farklı olmayan aynınitelikte bir nizamname hazırlanmıştı. Sebebi ise,deneme çekingenliği yanında, devlet adamlarınınözellikle de Cevdet Paşa’nın "İmparatorluğun herbölgesinin ayrı özelliklere ve farklı yapıya sahip" bulunduğunungözönüne alınması gerektiği konusundaki ısrarıydı.

1864 yılında hazırlanan Vilayet Nizamnamesi ileTuna bölgesi için hazırlanan nizamname iki ayrınizamnamedir. Bu iki nizamname arasında bazıfarklar vardır. Vilayet Nizamnamesinin 2.Maddesinde her vilayet idaresinin sancaklarabölünüp, sancakların başında mutasarrıf olacağınınbelirtilmesine karşın, Tuna Nizamnamesinin aynımaddesinde, Vilayetin 7 sancağa ayrıldığı ve hersancakta bir kaymakamın bulunacağı belirtiliyor.Vilayet Nizamnamesinin 3. Maddesinde kazalarıkaymakamların, Tuna Nizamnamesinde ise Müdürlerinyöneteceği ifade edilmektedir. Yine, 30, 31,32 ve33. Maddelerde de ayrılıklar bulunmaktadır. VilayetNizamnamesinde, “Sancağın umur-u maliye vehesabiyesi muhasebeci nam ve ünvanıyla Vilayetdefterdarı mercii olarak...” denilerek mali işlersancak’ta muhasebeciye, vilayet’te ise defterdar’abırakılmaktadır. Aynı 32. Madde Tuna Nizamnamesinde“Sancağın umur-u maliye ve hesabiyesi mal müdürünam ve ünvanıyla muhasebecisi mercii olmak vemaliye...” demektedir. Yani Tuna Nizamnamesi maliişlere, sancak’ta Mal Müdürü adı verilen memura,

12 I. Ortaylı, Yerel Yönetim Geleneği, s. 53.

7

Selda Kılıç___________________________________________________________________vilayet’de ise Muhasebeci adı verilen memurabırakmaktadır.

Vilayet Nizamnamesinin 31. Maddesi buna paralelolarak “umur-u maliye ve hesabiye de Mutasarrıf’a ait olan vezaifile Muhasebeciye ait olan vezaif nizamname-i mahsus ile tayinolunacak ve livanın umur-u hesabiyesi Muhasebecinin zir-iidaresinde olmak Vilayet defterdarı tarafından tavsiye kılınan usuldehareket eylemek üzere bir mal kalemi ihale kılınacaktır.” demesinekarşılık, Tuna Nizamnamesi “umur-u maliye ve hesabiye deKaymakam’a ait olan vezaif nizamname-i mahsus ile tayin olunacakve livanın umur-u hesabiyesi Mal Müdürünün zir-i idaresinde olmakVilayet Muhasebecisi tarafından tavsiye kılınan usulde hareketeylemek üzere bir mal kalemi ihale kılınacaktır.” denilmektedir.

Aslında bu iki nizamname, arasındaki bazı küçükfarklar dışında birbirinin aynıdır. Bu durum, 5Ekim 1867’de (5 Cemaziyelahir 1284) Meclis-i Valatarafından, bu tarihe kadar olan düzenlemelerianlatmak, Padişah’ı bilgilendirmek amacı ilekendisine sunulan mazbatadan da anlaşılmaktadır.13.

Mazbatada ülkenin karışık durumu, yapılanyolsuzluklar ve içine düşülen olumsuz durum uzuncaanlatıldıktan sonra Tanzimat ile bir miktarilerleme kayd edildiği belirtilmektedir14. Tanzimatile başlatılan bu hareketin devamı niteliğinde olanbir vilayet nizamnamesi hazırlanarak, mülki idaredüzenlenmiştir denilmektedir. Bu amaçla bir

13 Takvim-i Vekayi, 5 Cemaziyelahir 1284, Defa : 894.14 "Tanzimat-ı hayriye usül-ı mehasin-şumulunun her tarafça

gösterdiği terakkiyat ve islahatı bir kat daha istikmal için vazve tesis olunan vilayetler nizamının muhsenatı .... yeni birmisal-i merhamet meali olmak üzere vilayet nizamnamesinin tamimahkamına ve eyalet nam ve ünvanının vilayet’e tahviline kararverilerek hemen ilan-ı keyfiyet olundu" T. V., Defa : 894.

8


nizamname hazırlandığı belirtildikten sonra"Anadolu ve Rumeli’nin on iki vilayete ayrıldığı"açıklanmaktadır. Hazırlanan "Vilayet Nizamnamesi"sırası ile bu vilayetlere gönderilecektir.

Bu ilk uygulamanın Tuna’da başlatıldığı dabelirtilerek, ikinci uygulama Bosna Vilayeti,üçüncü uygulama Edirne Vilayeti, dördüncüsü HalepVilayeti, beşinci Suriye Vilayeti, AltıncıTrablusgarb, yedinci uygulama bölgesi ise ErzurumVilayetleri olmuştur. Buralardaki uygulamalarhakkında da ayrıntılı bilgiler verilmektedir15.

1864 Vilayet Nizamnamesi, Tanzimat’tan sonrataşra yönetiminde yapılan ilk sistemlidüzenlemelerdir16. Fransız yönetim örgütlenmesinimodel olarak alan bu Nizamname’de özellikleyönetsel bölünme alanında yeni bir düzenlemeyegidilmiştir17. Nizamname ile Vilayet, sancak, kazave köy yönetimi ayrıntıları ile belirtilmiştir. En

15 T. V. 5. C-ahir 1284, Defa: 894. Bu açıklamalardan daanlaşılacağı üzere, öncelikle bir "Vilayet Nizamnamesi"hazırlanmış ardından uygulanacak yörenin, yerel durumuna göre bazıdeğişiklikler yapılacaktır. Nitekim de öyle olmuştur. Örneğin,Bosna Vilayeti Nizamnamesi olarak ilan edilen nizamname, VilayetNizamnamesi’nin aynı olup, yalnızca sonuna üç maddelik bir ekyapılmıştır.

16 Muzaffer Sencer, Türkiye’nin Yönetim Yapısı, Istanbul, 1986,s. 79.

17 William Bennet Munro, Fransa’nın Taşra Idaresi, CaliforniaTeknoloji Enstitüsü, (Çev. V. Tönük) s. 156-182; Marcel Waline,Fransız Idare Hukukunda Vilayet, (çev. V. Tönük) Idare Dergisi,sayı: 170, Eylül-Ekim 1944, s.113-131; Mehmet Tarcan, Fransa’daValilik Müessesesi, Idare Dergisi, sayı: 357, Şubat 1977, s.110-125.

9

Selda Kılıç___________________________________________________________________büyük yönetim birimi "Eyalet" den "Vilayet"eçevrilmiştir. Vilayetler livalara; livalar,kazalara; kazalar, nahiyelere ayrılmıştır. Vilayetyönetimi valiye, sancak yönetimi mutasarrıfa,kazanınki ise kaymakamlara bırakılmıştır18.

Daha öncede belrittiğimiz gibi Tuna Vilayeti, üçEyaletin19 birleştirilmesinden oluşturulmuştur.Valiliğine ise Mithat Paşa getirilmişti. Görevinebaşlar başlamaz yaptığı ilk şey, yeni nizamnameninuygulanmasını istemeyen, eğer yeni nizamnameuygulamaya başlanırsa bazı çıkarlarını kaybedecekolan grupları, muhalefet edenleri berteraf etmekolmuştur20.

Bu arada Tuna Vilayet Nizamnamesinin (8 Ekim1864) ilan edilmesinden 18 gün gibi çok kısa birsüre sonra 26 Ekim 1864 (25 Cemaziyel evvel 1281)tarihinde bir talimat yayınlanmıştır. "TunaVilayeti’nin Usulü İdaresi Hakkında Talimat"21

başlığı ile, uygulamanın nasıl yapılabileceğihakkındadır.

Talimatname ile, Tuna Vilayeti için yapılmış olannizamname uygulamaya konulurken dikkat edilmesigereken noktaları açıklamaktadır. Yeni nizamnameuygulamaya geçilirken, eski usulün bırakılması da

18 Tuna Vilayet Niz.’de ise, sancak yöneticisi olageldiği gibi"Kaymakam", kaza yöneticisinin adı ise "Kaza Müdürüdür. "

19 Silistire, Vidin, Niş Eyaletleri.20 Tayyip Gökbilgin, "Mithat Paşa", Yüz Yıllık Teşkilatlı Zirai

Kredi, 1963, s. 77.21 Sarkiz Karakoç, Külliyat-ı Kavanin, Tuna Vilayeti, 25

Cemaziyelevvel 1281 - Tuna Vilayeti’nin Usul-i Idaresi HakkındaTalimat - 4228-90. 5-cilt: 12.

10


işleri sekteye uğratabilir denilmektedir. Bu dayapılması gereken işlerin durmasına ve karışık birhale gelmesine neden olacaktır. Bu nedenle yeniuygulamaya geçilirken, bir taraftanda eski usülkaldırılmadan devam ettirilmesi, işlerindevamlılığı açısından tavsiye olunmaktadır22.

Merkez’de kurulacak olan İdare Meclisi içinseçimler yapılması uzun sürecektir. Zaten kademekademe sancak, kaza ve köy meclisleri oluşturmadanİdare Meclis’inin kurulmasına ilk etapta gerekyoktur. İşleri uzatıp, zaman kaybına uğramamakiçin, Vilayet’e bağlı olan sancaklardan uygungörülen üç müslüman ve de üç müslüman olmayanüyeler İdare Meclisi’nin şimdilik, geçici olmakkaydı ile oluşturabilirler23.

Tuna Vilayet memurlarının ve sancak kaymakamlarıtayin edilmiş olduğundan merkez kalemi için gerekliolan katipler ve sancak mal müdürlerinin ve kalemkatiplerinin seçim ve tayini Vilayet tarafındanyapılacağından, bunların orada vasıflı olanlardanseçilmesi gerekmektedir. Bu memurların tayinleriburaya yapılacak ve buradan başka memur göndermekicab eder ise tayini yapılacaktır24.

Kaza müdürlerinin mevcudlarına bakılarak,içlerinden işe yarayanların görevine devam etmesisağlanacak, uygun olmayanları değiştirilerekyerlerine başkası atanacaktır. Eğer uygun bir aday

22 Sarkiz Karakoç, a.g.b.23 Sarkiz Karakoç, a.g.b.24 Sarkiz Karakoç, a.g.b.

11

Selda Kılıç___________________________________________________________________bulunamıyor ise, merkezden gönderilmesiistenecektir. Bunların derece ve liyakatlarınagöre, aşağı sınıfta olan bir müdürün üst sınıfa,üst sınıfta bulunan birinin de daha aşağı birdereceye indirilmesi yani rütbe artırımı veindirimi vilayetin yetkisindedir. Merkezdeki büyükmemurlar ile sancak kaymakamları ve malmüdürlerinin değişmesini gerektiren bir durum olurise, bunlar azl edilerek yerlerine bir yenisininatanması yine vilayetin yetkisi dahilindedir. Bunungibi diğer memurlar için de aynı durum sözkonusudur. Görevinin değişiminin nedeni de ayrıcarapor edilecektir25.

Sancak ve kaza hakimlerinden görevleri biten,veya ayrılan ve değiştirilmesi gerekenlerinyerlerine, bir başkasının atanması içinbildirilmesi gerekirken aynı zamanda bu durumdanBab-ı Ali haberdar edilmelidir26.

Zabtiye kuvvetleri vilayetin iç güvenliğinisağladığından, vilayet İdaresine bağlıdır. Ancakmemleketin genel koruması "Asakir-i Nizamiye-iŞahane" tarafından yapıldığından, bu askerler ileilgili konular Ordu-yu Hümayun ve Ferik (AskeriKolordu Kumandanı)’leri tarafından bildirilip,Ordu-yu Hümayun Müşiri (Mareşal) olan Paşa’nıntavsiyesi ile olacaktır27. Kuralları gereği biryerde bulunan askeri kuvvetlerin yer değişimi ya daasayiş ile ilgili bir durum meydana geldiği zamankaymakamın izni ile zabıtaya bildirilecektir.


12


Zabıtanın daveti olur ise asker gelebilecektir.Mülki memurlara böyle bir şey teklif edildiğindeise Ordu-yu Hümayun Müşirliği hemen bir telgrafçekilerek durum öğrenilecektir. "Asakir-iŞahanenin" böyle bir hareketi geçici bir durumolup, yoksa Ordu Müşirliği tarafından emredilmedikçe bir bölgede bulunan "Asakir-iŞahane"‘nin bulunduğu mevkiyi değiştirmesi sözkonusu değildir. Ancak ihtiyaç görülür ise vilayettarafından, Ordu Müşirliğine bildirilerekaralarında verilecek karara göre hareketedilecektir28.

Vilayet için hazırlanmış olan, maliye ile ilgilinizamnamenin uygulamaya geçilebilmesi içinçalışmaların yapılmasıyla birlikte eskiden yapılmışolan harcamalar ve gelir-giderin hesaplarını bilmekgerektiğinden her bir kazada gelir ve gidermiktarlarının yazıldığı defterler kaza vesancaklardan taleb edilecektir. Bu defterler Eyaletmerkezinde incelendikten sonra Maliye Hazinesine degönderilerek incelemeleri yapılacaktır. Bu şekildegelir-gider arasında bir denge sağlanacaktır29.

Vilayet’in genel nizamı ile ilgili olarak vemaliyenin özel nizamı ile ilgili olan maddelerdeeğer bir değişiklik veya yeni düzenleme gerktiğitakdirde Bab-ı Ali’ye bildirilerek, alınan izindoğrultusunda düzenleme yada değişiklikyapılacaktır30.


13

Selda Kılıç___________________________________________________________________

Vilayet’de Maliye memurları tarafından toplananvergiler ve gerekse Mahkeme-i Şerriye için alınanharc-ı hüccec, ilamat ve benzeri vergiler bundanböyle devlet için toplanacaktır. Bu konular ileilgili "Nizamat Layıhaları" orada hazırlanmaklabirlikte, Bab-ı Aliye de sunulacaktır31.

Tuna Vilayeti’ndeki Maliye ve hesap işleri ileilgili olarak, uygulamanın nasıl yapılacağınıanlatan "tarifname"‘de, Tuna’da uygulama safhasınageçildiği zaman doğal olarak bunu aynenyapabilmenin mümkün olması çok zordur. Yöresel bazıfarklılıklar, bölgenin konumu gibi pek çoknedenlerden dolayı uygulama da yapılandeğişiklikler veya bazı düzenlemelerin Bab-ı Ali’yebildirilmesinden, Vilayetin üst makamlarısorumludur32.

Yukarıda da açıklamaya çalıştığımız talimatnamedegörüldüğü üzere, nizamnamenin Tuna Vilayeti’ndeuygulaması esnasında meydana çıkabilecek aksaklıkve eksikliklerin alınan önlemlerin, değiştirilenveya yeniden düzenlemesi yapılan nizamnamemaddelerinin merkeze bildirilmesi gerektiğiüzerinde önemle durulmaktadır. Bunun yanında ortayaçıkabilecek sorunlar hakkında tahminler yapılarak,bunların olumlu bir şekilde çözümlenebilmesi içinde tavsiyeler öne sürülmektedir.

Tabi ki, burada yine de Mithat Paşa’ya çokgüvenilmekle birlikte, merkezin denetimini artıranve mahallindeki yapılabilecek bir olası küçükdeğişikliği bile kendilerinden habersiz yapılmaması

31 Sarkiz Karakoç, a.g.b.32 Sarkiz Karakoç, a.g.b.

14


istenmektedir. Kuşkusuz Mithat Paşa, bu önerilerigözardı etmemiş ve yararlanmış olmalıdır.

Bütün bunları gözönüne alarak Mithat Paşa, TunaVilayeti’nde nizamnameyi uygulamaya koymuştur. Yeninizamnameye göre Vilayet’de yeni bir idariyapılanmaya ihtiyaç vardı. Önce bu işigerçekleştirdi. Köy, Nahiye ve Kazalar bulunduklarıkonuma göre yeniden bir düzenlemeye alındı33. Pekçok yer yakınlık, uzaklık durumlarıda göz önünealınarak başka bir sancak, veya kaza’ya bağlandı34.Kaza Kaymakamları’nın, nahiye müdürlerinintayinleri, sancak ve kaza meclislerinin kurulması,mali ve zabıta işlerinin düzenlenmesi, memurlarıntayini gibi konular önemliydi35.

Mithat Paşa, köylerde İhtiyar Meclisleri,kazalarda İdare ve Deavi Meclisleri’ni kurdu.Senede bir kez toplanacak olan Vilayet UmumMeclisleri’ni oluşturdu. Özellikle şose yollarınaönem verdi. O zamana kadar uygulanan NafıaNezareti’nin yol yaptırma işinin aksak gitmesinedeniyle, bu konuda açtığı kampanyaya köylüleri dekattı. Köprü inşası için yöre zenginlerindenyararlandı. Tuna’da kaldığı üç buçuk yıl içerisinde3000 km. yol, 1400 köprü yaptırdı. Vilayet’de genelemniyeti sağladı36. "Menafi Sandıkları" adı altındabir teşkilat kurdu ki, bunun amacı ziraatçilerin

33 Tuna Vilayeti’ndeki bu üç eyalet içinde bir çok sancak vekaza ile altı bin kadar da köy bulunmaktaydı.

34 Vecihi Tönük, a.g.e., s.148.35 T. M. Yaman, Avrupalılaşma Hakkında..., s. 169.36 Tayyip Gökbilgin, a.g.e., s.77-78.

15

Selda Kılıç___________________________________________________________________her zaman ihtiyaç duydukları parayı halkı soyansarraflardan değil de, bu sandıktan küçük bir faizkarşılığı borç almalarıydı37.

Mithat Paşa, sandıkların meydana getirilmesi içingerekli olan sermayenin temininde karşılaşılanaksaklıkları gözönine alarak, bunların tertibşekli, oluşacak sermayenin idaresi, faydalanma veelde edilecek karın harcama şartlarını belirleyen"Memleket Sandıkları’nın Suret-i Tertib-i HakkındaLayıhadır" başlığını taşıyan yirmi maddelik birtarifname kaleme almış, bunu ilgili kazalaragönderdiği gibi, Babıali’ye de bir mazbata ekindesunmuştur. Bu layıha Meclis-i Vala’da görüşülüpkabul edilmiş ve 7 Şubat 1865 tarihinde Padişahiradesi ile de resmen Menafi Sandıkları nın38

kurulması kabul edilmiştir. Sandıkların zamanlagelişerek sermayesinin çoğalmasıyla muameleleriarttığından bu tarifnamede bazı değişiklikleryapılmıştır. Tuna Vilayeti’nden başka OsmanlıDevleti’nin tüm vilayetlerinde Memleket

37 Tasvir-i Efkar, 18 Rebiyü l-evvel 1283, Numara: 409’da "TunaVilayeti’nde Bulunan Menfaat-ı Umumiye Sandıklarına DairMakaledir" adı altında uzunca bir makale de, bu uygulamanın önemivurgulanarak diğer yörelerde de uygulamaya geçilmesiönerilmektedir.

Nitekim (18 Safer 1284) 21 Haziran 1867 talimatnamesininondokuzuncu maddesinde, bu sandıkların her Vilayet’de özel birnizamname ile kurulması gerektiği belrtilmektedir. Sarkiz Karakoç,Külliyat-ı Kavanin, 18 Safer 1284, No: 5086 "Vilayetlerin Idare-iMahsusası ve Nizamatının Suver-i Icraiyesi Hakkında Talimat-ıUmumiye".

38 Layıhada Memleket Sandıkları olarak yer almış, ancak TunaVilayeti’nde ilk olarak Menafi Sandıkları adı altında kurulupyaygınlaştığından, vilayet halkı arasında bu şekilde kabul görmüşve bu tabir değiştirilmeyerek kullanıla gelmiştir.

16


Sandıkları’nın kurulması için bu layıhanın bazımaddeleri genelleştirilmiş ve dokuz madde dahailave edilerek 19 Temmuz 1867 tarihinde uygulamayakonulmuştur39.

Yine Mithat Paşa, Tuna Vilayeti’ndeki iskankonusunada büyük bir önem vermişti. Çerkes ve Tatarmuhacirler, bölgeye faydalı olacak bir şekildeyerleştirilerek üretime katkıları sağlanmıştır40.Bunun yanında Niş, Rusçuk, Sofya’da müslüman vemüslüman olmayan öksüz ve yetim bir çok çocuk içinıslahhaneler yapılmıştır. Bunlara bir de el sanatıöğretilerek, üretime katılmaları sağlanmıştır. Buıslahhane çocuklarına terzilik, ayakkabıcılık gibiel becerileri kazandırılmıştır41. Haberleşmealanında da çok önemli olan telgraf hattı 17 Temmuz1866’da Tuna’ya döşenmiştir42.

39 Ismail Selimoğlu, Osmanlı Devleti’nde Tuna Vilayeti, (1864-1878), (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1995, s.110-111.

40 1867 Talimatnamesi’nde Çerkes muhacirlerine önem verilmesigerektiği belirtilerek, Tuna’daki gibi yerlerde olanların servetve ticaretlerini özel yaptıkları, bunların iskanı sağlanarak,ticaretlerinden faydalanılması gerektiği belirtiliyor. SarkizKarakoç, Külliyat-ı Kavanin, Vilayetlerin Idare-i Mahsusası.., (22madde).; Kanun ve Yönetmelikler Kitabı, s. 17.

41 Diğer konularda olduğu gibi, 21 Haziran 1867 talimatnamesindebu konuda örnek gösterilerek, Tuna Vilayeti’nde olduğu gibi öksüzve yetimler için bir takım şeyler yapılması gerektiğibelirtilmektedir. Her vilayet’de böyle ıslahhaneler açılmalıdırdenilmektedir. (Talimatname’nin 18. maddesi).

42 Takvim-i Vekayi, 5 R. ahir 1283, Defa:858, "Tuna’ya telgrafhattının döşenmesi". Niş, Liskofça, Ivronya bölgelerine hatçekilmiştir. Gazetede bu hatların nereden nereye, kaç kilometreolduğu da yazmaktadır.

17

Selda Kılıç___________________________________________________________________

Bunlar gibi, eğitim ve vergi toplanmasıkonularında da önemli adımlar atılmıştır. Vergikonusunda, verginin zamanında toplanması amacıyla"Tahsildarlık" kurulmuştur. Tahsilat taksitlerebağlanmış, halka verdikleri vergiler için bir vebeş kuruşluk makbuzlar verilmiştir. 1865 senesinde,bütün vergi gelirleri toplanmış gelecek seneye tekbir kuruş vergi bırakılmamıştır43. Bütün bunlarsonucunda vilayet’in yılık gelirlerinde büyük birartış olmuştur. 1866 yılı itibarıyla vilayet’in biryıllık geliri 300. 000 keseye çıkmıştır.

Bütün bu işleri büyük bir başarı ile yapan MithatPaşa, elbette bir çok zorluklarla dakarşılaşmıştır44. Bulgaristan’da tahrikler yaparak,olay çıkartmaya çalışan Rusya’da bulunan İslavkomiteleri, hükümeti ve sarayı Mithat Paşa aleyhinekışkırtıyorlardı. Rus elçisi, güya Mithat Paşa’nınTuna Vilayetini, Mısır gibi imtiyazlı bir memleketyapacağı söylentilerini çıkarıyordu45. Bu ve benzeribir çok olumsuz hareket başarılı olamamıştır.

Tuna’da uygulanan bu yeni vilayet idaresi, dahailk kurulduğu yıl içinde dahi çok iyi sonuçlarvermiştir.

Mithat Paşa 1864 yılında atandığı TunaVilayeti’nde üç yıldan fazla kaldı ve unutulmaz

43 T. Mümtaz Yaman, a.g.e., s. 172-173.44 "Tuna Vilayeti’nde, Bulgar halkından olup, daha önce

memleketeyn tarafına geçerek , Ziştov karyesindeki telgraftellerini kesen eşkiya asakir-i nizamiye tarafındanyakalanmıştır...", Tasvir-i Efkar, 2 Ağustos 1868, Numara:631, s.1.

45 Tayyib Gökbilgin, a.g.m., s. 78.

18


hizmetler gördü. Mithat Paşa’nın ele aldığı işleri,daha çok yerinden sağladığı mali imkanlarlagerçekleştirdiği, devletten gelecek ödeneklerefazla bel bağlamadığı bilinmektedir. Üç yıldanfazla süren olağanüstü çalışmaları sonunda MithatPaşa, Tuna Vilayeti’ni her yönden ileri bir düzeyegetirdi ve vilayet’in çehresini değiştirdi46.

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, uygulanan buyeni nizamnamenin Tuna’da çok başarılı olmasıdevlet adamlarını memnun etmiş, bu nizamnameninülkenin her tarafında tatbik edilmesiistenilmiştir. Zaten Heyet-i Vükelanın aldığıkarar, vilayet usulü Tuna’da başarılı olursa diğervilayetlarde de uygulanması şeklinde idi. Bu durumgözönünde bulundurularak 1865(1282) senesi başındayeni uygulamanın Rumeli, Anadolu ve Arabistan’da datatbikine karar verilmiştir.

KaynakçaSarkiz Karakoç, Külliyat-ı Kavanin, Tuna

Vilayeti, 25 Cemaziyelevvel 1281 “ TunaVilayeti’nin Usul-ı İdaresi Hakkında Talimat”,4228-90.5- cilt:12.

Sarkiz Karakoç, Külliyat-ı Kavanin, 18 Safer1284, No:5086,”Vilayetlerin İdare-i Mahsusası veNizamatının Suver-i İcraiyesi Hakkında Talimat –ıUmumiye”.

46 Mehmet Altan, "Meşrutiyet için Çalışanlar, Mithat Paşa", TürkIdare Dergisi, Ankara 1987, s. 268-270.

19

Selda Kılıç___________________________________________________________________

Düstur,II.Tertib, s.608-625.Takvim-i Vekayi, 5 Cemaziyelahir 1284, Defa:894.Takvim-i Vekayi, 5 Rebiyülahir 1283, Defa:858.Tasvir-i Efkar, 18 Reiyülevvel 1283, Numara:409Ahmet Cevdet Paşa, (Yay. Haz. Dr. Yusuf

Hallaçoğlu) ,Maruzat, İstanbul 1980.Skender Rızaj, “Mithat Paşa’nın Rumeli de

Vilayetler Kurulmasındaki Rolü”, Uluslar arasıMithat Paşa Semineri, Bildiriler-Tartışmalar,Edirne, 8-10 Mayıs 1984.

Vecihi Tönük, Türkiye’de İdare Teşkilatı, Ankara1945.

Talat Mümtaz Yaman, “Osmanlı İmparatorluğu Mülkiİdaresinde Avrupalılaşma Hakkında Bir KalemTecrübesi”, İdare Mecmuasının 138-142 sayılarındanayrı basım, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1940.

İsmail Hakkı Göreli, İl İdaresi, Ankara 1952.H.Roderic Davison, Reform In The Ottoman Empire

(1856-1876), Princeton University Prees 1963.İlber Ortaylı, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yerel

Yönetim Geleneği, Hil Yay., Ankara 1985.Tayyib Gökbilgin “Mithat Paşa”, Yüz yıllık Zirai

Kredi, Ziraat Bankası Yay., 1963.Muzaffer Sencer, Türkiye’nin Yönetim Yapısı,

İstanbul 1986.Mehmet Tarcan, “Fransa’da Valilik Müessesesi”,

Türk İdare Dergisi, sayı:357, Şubat 1977.İbnül Emin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar,

20


cilt:I-V, İstanbul 1969.Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu

Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, T.T.K.,Ankara 1991.

İsmail Selimoğlu, Osmanlı Devletinde TunaVilayeti (1864-1878), Ankara 1995.(BasılmamışDoktora Tezi.

Mehmet Altan, “Meşrutiyet İçin Çalışanlar, MithatPaşa”, Türk İdare Dergisi, Ankara 1987.

William Bennet Munro, (Çev: V.Tönük), “Fransa’nınTaşra İdaresi” Türk İdare Dergisi, sayı:170 ,Eylül- Ekim 1944.

Marcel Waline, (Çev. V. Tönük), “ Fransız İdareHukukunda Vilayet”, Türk İdare Dergisi, sayı:170,Eylül-Ekim 1944.

21

1864 Nizamnanesi

Documents

Transcript of 1864 Nizamnanesi