1 Òîøêåíò Ìàé | 2020 14-³èñì - tadqiqot.uz

101

¤ÇÁÅÊÈÑÒÎÍÄÀ ÈËÌÈÉ-ÀÌÀËÈÉ ÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐ" ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ16-Ê¤Ï ÒÀÐÌÎ£ËÈ ÈËÌÈÉ ÌÀÑÎÔÀÂÈÉ ÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈß ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

ÒîøêåíòÌàé | 2020 14-³èñì

2



"¤ÇÁÅÊÈÑÒÎÍÄÀ ÈËÌÈÉ-ÀÌÀËÈÉ ÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐ"ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ 16-Ê¤Ï ÒÀÐÌÎ£ËÈ

ÈËÌÈÉ ÌÀÑÎÔÀÂÈÉ ÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈßÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

14-£ÈÑÌ

ÌÀÒÅÐÈÀËÛ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÍÑÊÎÉ16-ÌÅÆÄÈÑÖÈÏËÈÍÀÐÍÎÉ ÄÈÑÒÀÍÖÈÎÍÍÎÉÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈÈ ÍÀ ÒÅÌÓ "ÍÀÓ×ÍÎ-

ÏÐÀÊÒÈ×ÅÑÊÈÅ ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈß Â ÓÇÁÅÊÈÑÒÀÍÅ"×ÀÑÒÜ-14

MATERIALS OF THE REPUBLICAN16-MULTIDISCIPLINARY ONLINE DISTANCE

CONFERENCE ON "SCIENTIFIC AND PRACTICALRESEARCH IN UZBEKISTAN"

PART-14

ÒÎØÊÅÍÒ-2020

10

10

10

310

3



Ó¤Ê 001 (062)ÊÁÊ 72ÿ43

"¤çáåêèñòîíäà èëìèé-àìàëèé òàä³è³îòëàð" [Òîøêåíò; 2020]

"¤çáåêèñòîíäà èëìèé-àìàëèé òàä³è³îòëàð" ìàâçóñèäàãè ðåñïóáëèêà 16-ê´ïòàðìî³ëè èëìèé ìàñîôàâèé îíëàéí êîíôåðåíöèÿ ìàòåðèàëëàðè ò´ïëàìè, 30àïðåë 2020 éèë. - Òîøêåíò: Tadqiqot, 2020. - 58á.

Óøáó Ðåñïóáëèêà-èëìèé îíëàéí êîíôåðåíöèÿ 2017-2021 éèëëàðäà ¤çáåêèñòîíÐåñïóáëèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã áåøòà óñòóâîð é´íàëèøëàðè á´éè÷à¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñèäà ê´çäà òóòèëãàí âàçèôà - èëìèé èçëàíèø þòó³ëàðèíèàìàëè¸òãà æîðèé ýòèø é´ëè áèëàí ôàí ñîµàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèøãàáà²èøëàíãàí.

Óøáó Ðåñïóáëèêà èëìèé êîíôåðåíöèÿñè òàúëèì ñîµàñèäà ìåµíàò ³èëèáêåëà¸òãàí ïðîôåññîð - ́ ³èòóâ÷è âà òàëàáà-´³óâ÷èëàð òîìîíèäàí òàé¸ðëàíãàí èëìèéòåçèñëàð êèðèòèëãàí á´ëèá, óíäà òàúëèì òèçèìèäà èë²îð çàìîíàâèé þòó³ëàð,íàòèæàëàð, ìóàììîëàð, å÷èìèíè êóòà¸òãàí âàçèôàëàð âà èëì-ôàí òàðà³³è¸òèíèíãèñòè³áîëäàãè ðåæàëàðè òàµëèë ³èëèíãàí êîíôåðåíöèÿñè.

Ìàúñóë ìóµàððèð: Ôàéçèåâ Øîõðóä Ôàðìîíîâè÷, þ.ô.ä., äîöåíò.

1.¥ó³ó³èé òàä³è³îòëàð é´íàëèøèÏðîôåññîð â.á.,þ.ô.í. Þñóâàëèåâà Ðàõèìà (Æàõîí è³òèñîäè¸òè âà äèïëîìàòèÿ

óíèâåðñèòåòè)

2.Ôàëñàôà âà µà¸ò cîµàñèäàãè ³àðàøëàðÄîöåíò Íîðìàòîâà Äèëäîðà Ýñîíàëèåâíà(Ôàð²îíà äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

3.Òàðèõ ñàµèôàëàðèäàãè èçëàíèøëàðÈñìàèëîâ ¥óñàíáîé Ìàµàììàä³îñèì ́ ²ëè (¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Âàçèðëàð

Ìàµêàìàñè µóçóðèäàãè Òàúëèì ñèôàòèíè íàçîðàò ³èëèø äàâëàò èíñïåêöèÿñè)

4.Ñîöèîëîãèÿ âà ïîëèòîëîãèÿíèíã æàìèÿòèìèçäà òóòãàí ´ðíèÄîöåíò Óðèíáîåâ Õîøèìæîí Áóíàòîâè÷ (Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-³óðèëèø

èíñòèòóòè)

5.Äàâëàò áîø³àðóâèPhD Øàêèðîâà Øîõèäà Þñóïîâíà (¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Âàçèðëàð

Ìàµêàìàñè µóçóðèäàãè "Îèëà" èëìèé-àìàëèé òàä³è³îò ìàðêàçè)

6.Æóðíàëèñòèêà Òîøáîåâà Áàðíîõîí Îäèëæîíîâíà(Àíäèæîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

7.Ôèëîëîãèÿ ôàíëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø é´ëèäàãè òàä³è³îòëàðÑàìèãîâà Óìèäà Õàìèäóëëàåâíà (Òîøêåíò âèëîÿò õàë³ òàúëèìè õîäèìëàðèíè

³àéòà òàé¸ðëàø âà óëàðíèíã ìàëàêàñèíè îøèðèø µóäóäèé ìàðêàçè)

- 374 б.

410

4



8.Àäàáè¸òPhD Àáäóìàæèäîâà Äèëäîðà Ðàõìàòóëëàåâíà (Òîøêåíò Ìîëèÿ èíñòèòóòè)

9.È³òèñîäè¸òäà èííîâàöèÿëàðíèíã òóòãàí ´ðíèPhd Âîõèäîâà Ìåõðè Õàñàíîâà (Òîøêåíò äàâëàò øàð³øóíîñëèê èíñòèòóòè)

10.Ïåäàãîãèêà âà ïñèõîëîãèÿ ñîµàëàðèäàãè èííîâàöèÿëàðÒóðñóííàçàðîâà Ýëüâèðà Òàõèðîâíà (Íàâîèé âèëîÿò õàë³ òàúëèìè õîäèìëàðèíè

³àéòà òàé¸ðëàø âà óëàðíèíã ìàëàêàñèíè îøèðèø µóäóäèé ìàðêàçè)

11.Æèñìîíèé òàðáèÿ âà ñïîðòÓñìîíîâà Äèëôóçàõîí Èáðîõèìîâíà (Æèñìîíèé òàðáèÿ âà ñïîðò óíèâåðñèòåòè)

12.Ìàäàíèÿò âà ñàíúàò ñîµàëàðèíè ðèâîæëàíèøèÒîøòåìèðîâ Îòàáåê Àáèäîâè÷ (Ôàð²îíà ïîëèòåõíèêà èíñòèòóòè)

13.Àðõèòåêòóðà âà äèçàéí é´íàëèøè ðèâîæëàíèøèÁîáîõîíîâ Îëòèáîé Ðàõìîíîâè÷ (Ñóðõàíäàð¸ âèëîÿòè òåõíèêà ôèëèàëè)

14.Òàñâèðèé ñàíúàò âà äèçàéíÄîöåíò ×àðèåâ Òóðñóí Õóâàåâè÷ (¤çáåêèñòîí äàâëàò êîíñåðâàòîðèÿñè)

15.Ìóñè³à âà µà¸òÄîöåíò ×àðèåâ Òóðñóí Õóâàåâè÷ (¤çáåêèñòîí äàâëàò êîíñåðâàòîðèÿñè)

16.Òåõíèêà âà òåõíîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàðÄîöåíò Íîðìèðçàåâ Àáäó³àþì Ðàµèìáåðäèåâè÷ (Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-

³óðèëèø èíñòèòóòè)

17.Ôèçèêà-ìàòåìàòèêà ôàíëàðè þòó³ëàðèÄîöåíò Ñîõàäàëèåâ Àáäóðàøèä Ìàìàäàëèåâè÷ (Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-

òåõíîëîãèÿ èíñòèòóòè)

18.Áèîìåäèöèíà âà àìàëè¸ò ñîµàñèäàãè èëìèé èçëàíèøëàðÒ.ô.ä., äîöåíò Ìàìàòîâà Íîäèðà Ìóõòàðîâíà (Òîøêåíò äàâëàò ñòîìàòîëîãèÿ

èíñòèòóòè)

19.ÔàðìàöåâòèêàÆàëèëîâ Ôàçëèääèí Ñîäè³îâè÷, ôàðì.ô.í., äîöåíò, Òîøêåíò ôàðìàöåâòèêà

èíñòèòóòè, Äîðè âîñèòàëàðèíè ñòàíäàðòëàøòèðèø âà ñèôàò ìåíåæìåíòè êàôåäðàñèìóäèðè

20.ÂåòåðèíàðèÿÆàëèëîâ Ôàçëèääèí Ñîäè³îâè÷, ôàðì.ô.í., äîöåíò, Òîøêåíò ôàðìàöåâòèêà

èíñòèòóòè, Äîðè âîñèòàëàðèíè ñòàíäàðòëàøòèðèø âà ñèôàò ìåíåæìåíòè êàôåäðàñèìóäèðè

21.Êèì¸ ôàíëàðè þòó³ëàðèÐàõìîíîâà Äîíî £àõõîðîâíà (Íàâîèé âèëîÿòè òàáèèé ôàíëàð ìåòîäèñòè)

510

5



Ò´ïëàìãà êèðèòèëãàí òåçèñëàðäàãè ìàúëóìîòëàðíèíã õà³³îíèéëèãè âàè³òèáîñëàðíèíã ò´²ðèëèãèãà ìóàëëèôëàð ìàñúóëäèð.

© Ìóàëëèôëàð æàìîàñè© Tadqiqot.uz

Êîíòàêò ðåäàêöèé íàó÷íûõ æóðíàëîâ. tadqiqot.uzÎÎÎ Tadqiqot, ãîðîä Òàøêåíò,óëèöà Àìèðà Òåìóðà ïð.1, äîì-2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]

Òåë: (+998-94) 404-0000

Editorial staff of the journals of tadqiqot.uzTadqiqot LLC The city of Tashkent,Amir Temur Street pr.1, House 2.


Phone: (+998-94) 404-0000

PageMaker\Âåðñòêà\Ñàµèôàëîâ÷è: Øàõðàì Ôàéçèåâ

22.Áèîëîãèÿ âà ýêîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàðÉ´ëäîøåâ Ëàçèç Òîëèáîâè÷ (Áóõîðî äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

23.Àãðîïðîöåññèíã ðèâîæëàíèø é´íàëèøëàðèÄîöåíò Ñóâîíîâ Áîéìóðîä ¤ðàëîâè÷ (Òîøêåíò èððèãàöèÿ âà ³èøëî³

õ´æàëèãèíè ìåõàíèçàöèÿëàø ìóõàíäèñëàðè èíñòèòóòè)

24.Ãåîëîãèÿ-ìèíåðîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàðPhd äîöåíò £àµµîðîâ ¤êòàì Àáäóðàõèìîâè÷ (Òîøêåíò èððèãàöèÿ âà ³èøëî³

õ´æàëèãèíè ìåõàíèçàöèÿëàø ìóõàíäèñëàðè èíñòèòóòè)

25.ÃåîãðàôèÿÉ´ëäîøåâ Ëàçèç Òîëèáîâè÷ (Áóõîðî äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

610

Педагогика ва Психология соҳаларидаги инновациялар

1. Мавлонова СиторабонуКАК РАЗВИВАТЬ МОЗГ У РЕБЕНКА? ..........................................................................16

2. Maxmudova Nilufar Axmadovna INFORMATIKA KURSINI O‘QITISHDA INTERNET KURSLARIDAN FOYDALANISH ..................................................................................................................19

3. Maxsudova Dilnoza EgamberdiyevnaMENING PEDAGOGIK FALSAFAM. ...............................................................................21

4. Meliboyeva Rohatoy IsoqjonovnaINNOVATSION BAHOLASH USULLARI ........................................................................23

5. Vera Melixova FEATURES OF FORMATION OF GRAMMATICAL CONCEPTS IN PRIMARY SCHOOL ......................................................................................................25

6. Miraliyeva Aziza Malikovna, Sodikova Shahzoda ARIFMETIK MASALALARNI QIZIQARLI USULLARDA YECHISH ........................27

7. Mirfayzova DilnozaSHARQ DIDAKTIKASIDA USTOZ – SHOGIRD ANA’NALARI ..................................30

8. Mirzakbarova Malika Mavlon qiziUMUMTA’LIM MAKTABLARI OLMOSH SO‘Z TURKUMIGA OID BILIMLARNING O‘QITILISH AHAMIYATI ..................................................................33

9. Mirzahmedova Dilnoza, Tursunboyev NurmuhammadINGLIZ TILI DARSLARIDA THE PRESENT PERFECT TENSE-HOZIRGI TUGALLANGAN ZAMON MAVZUSINI O‘QITISH METODIKASI ............................35

10. Mirzayeva Madina AlimovnaBOLALAR VA O‘SMIRLAR MA‘NAVIYATIGA INTERNETNING SALBIY TA‘SIRINI OLDINI OLISH ................................................................................................37

11. Mirzayeva OlgaBOSHLANG‘ICH TA’LIM METODLARINI ISHLAB CHIQISH ....................................39

12. Mo‘minova Marg‘uba MuhiddinovnaMAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNING MA’NAVIY SHAKLLANISHIDA IJTIMOIY PEDAGOGIKNING TA’SIRI ............................................................................41

13. Dilrabo Mo‘minova Murodillayevna, Umarxon Azamov YaxyoxonovichUZOQ UMR KO‘RISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI ....................................43

14. Muazzamxon Ibragimova Abdug‘apparovnaBOSHLANG‘CH SINF O‘QITUVCHILARINI KASBIY MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI .......................................................................................46

15. Muhayyo IsmoilovaCOVID-19 PANDEMIYASI SHAROITIDA O‘ZBEKISTON TA?LIM TIZIMIDAGI INNOVATSIYALAR ............................................................................................................49

16. Muhsinova Mukarram, Mirzahmedova NozimaKIMYO FANIDAN O‘QUVCHILARGA ATOM TUZILISHI HAQIDA TASAVVUR PAYDO QILISH ...................................................................................................................55

710

17. Muradova Fotima Alisherovna KITOB - HAR QANDAY VAZIYATDA HAMROX BO‘LGUVCHI SODIQ DO‘ST. ....................................................................................................................57

18. Murodova Kamolaxon Shuhratali qiziBOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA BADIIY ASAR TAHLILI .................58

19. Musaboyeva Noila To‘lqin qiziBOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISH AFZALLIKLARI. ...................................................................................62

20. Durdona Asilovna Mustafoeva,TA‘LIMNING INTERFAOL STRATEGIYALARI .............................................................64

21. Alimqulova Muhayyo MannobjonovnaBOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI INTELEKTUAL VA MA’NAVIY -AXLOQIY JIHATDAN TARBIYALASH TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH .............66

22. Narziyeva Dilshoda Qo‘ldoshevna O‘QUVCHILARNING JISMONIY SIFATLARI RIVOJLANTIRISH ..............................67

23. Narzullayeva Gulnoz XudoyorovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYA USULLARIDAN FOYDALANISH ...........69

24. Nazarova Nilufar IlhamovnaONA TILI VA MUSIQA FANLARI INTEGRATSIYASI .................................................70

25. Ne‘matova Gullola Islomovna KARANTIN PAYTIDA O‘QUVCHILARNI RUHAN TARBIYALASH ..........................72

26. Ne’matjonova Hiyolaxon NasrullaxonovnaOILA PSIXOLOGIYASINING IJTIMOIY MOHIYATI ...................................................74

27. Alimqulova Nilufar MadaminjonovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI .................................................................................76

28. Nilufar MirniyozovaTA’LIM TIZIMIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNING TUTGAN O‘RNI ..................................................................................................................77

29. Nishonova Dilshoda MuxammadjanovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA TEXNOLOGIYA DARSLARINI TASHKIL ETISH YO‘LLARI ............................................................................................................................79

30. Niyozova Maftuna Normaxmat qizi. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA PEDAGOGIK DIAGNOSTIKANI AMALGA OSHIRISHNING AHAMIYATI ........................................................................80

31. Norboeva Nadiya Allanazarovna OILA TARBIYA MASKANI VA BUGUNGI KUN UYDA TA’LIM OLISHNING O‘CHOG‘IDIR. ....................................................................................................................82

32. Normatova Sevaraxon XoshimovnaBOSHLANG‘ICH SINFDA ONA TILI DARSLARINI TASHKIL ETISH ......................86

33. Normuratova Nasiba Ravshanovna, Qorjovova Firuza To‘rayevnaBOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI............................................89

34. Norova Salima TurayevnaMILLIY PEDAGOGIKANING MOHIYATI ......................................................................92

810

35. Нуриева ДилфузахонИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР-ТАЪЛИМ СИФАТИНИНГ ГАРОВИ ..............94

36. O‘rinova Yulduz Tolib qiziBOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDAGI MUAMMOLI TA’LIMNING O‘QUVCHILARNI PIRLS XALQARO TADQIQOTLARIGA TAYYORLASHDAGI AHAMIYATI ........................................................................................................................96

37. Obidova Mohimbonu Bahtiyorjon qizi MAKTABGACHA TA‘LIM YOSHIDAGI BOLALARNING MA‘NAVIY TARBIYASIDA OILA MUHITININING O‘RNI ...............................................................98

38. Odilova Dilobar Odilovna, Zoirova Muborak SunnatullayevnaMILLIY G‘OYA FANI O‘QITUVCHILARINING KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISH JARAYONLARINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ...........100

39. Odinayeva Gulbahor Jo‘raqulovna MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNING MA’NAVIY SHAKLLANISHIDA IJTIMOIY PEDAGOGIKNING TA’SIRI ..........................................................................103

40. Oltiboyeva Odina Hasanboyevna, Onorova Sadoqat Zokiraliyevna, Nizomova Zulxumor Toshqinboyevn

TA’LIM-TARBIYADA AFORIZMLARNING QO‘LLANILISHI ....................................10541. O‘rinova Go‘zalxon Xabibullayevna

O‘QUVCHI-YOSHLARNI TA‘LIM-TARBIYA JARAYONIDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN UNUMLI FOUDALANISHGA YO‘NALTIRISH AHAMIYATI ......................................................................................................................109

42. O‘rinova Muqaddas SoliyevnaO‘QUVCHILARDA KITOBXONLIK MADANIYATINING OSHIRILISHI .............. 111

43. Oripova Nilufar IkromovnaTARIX DARSLARINI O‘QITISHDA GURUHLARDA ISHLASHNING SAMARALI USULLARI .........................................................................................................................113

44. Хувайдо Ўролова Эргашалиевна.ЁШ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА БОЛАЛАР ПСИХОЛОГИЯСИНИ ЎРНИ ВА АХАМИЯТИ ...................................................................................................116

45. Ortiqova Zulxumor MAKTAB OILADAN BOSHLANADI. MASOFAVIY TA`LIM – OTA-ONA, FARZAND, O`QITUVCHI HAMKORLIGINING YORQIN KO`RINISHI ...................118

46. Otaxanova Ma‘suma Jo‘raboyevnaBOSHLANG‘ICH TA’LIMDA O‘QITUVCHINING FAOLIYATI ..................................120

47. Otojonova Dilarom Rajabboyevna SHARQ MUTAFAKKIRLARINING TABIATSHUNOSLIK FANI HAQIDAGI TA’LIMOTLARI VA ULARNI YOSH AVLODNING TA’LIM-TARBIYASIDA QO‘LLASH .........................................................................................................................121

48. Milliy ma’naviyatimizning bitmas - tuganmas manbaiMILLIY MA’NAVIYATIMIZNING BITMAS - TUGANMAS MANBAI ......................124

49. Polvonova Aziza KazakbayevnaBOSHLANG‘ICH TA‘LIMDA АXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARDAN SAMARALI FOYDALANISHNING O‘RNI VA AHAMIYATI ......................................................................................................................126

910

50. Qaxxorova Dilrabo MashirabqulovnaFIZIKA FANINI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI .............................................................................129

51. Qidirbaevna Jamila Orazbaevna“THE SIMPLE SENTENCE” ............................................................................................131

52. Qo‘ldoshova GulhayoSAN‘AT MARKAZIDA BOLALAR FAOLIYATINI SAMARALI TASHKIL ETISH ...............................................................................................................133

53. Qo‘chqarova Nafisa AbdujaborovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA GEOMETRIK SHAKLLARDAN FOYDALANISH USULLARI ............................................................135

54. Qodirova MashhuraO‘QUVCHILAR TARBIYASIDA INSHONING AHAMIYATI ......................................136

55. Qosimova Shoira Kamolovna BOSHLANG’ICH MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA O‘YIN TEXNOLOGIYASINI QO‘LLASH ...................................................................................137

56. Qo‘ziyeva Gulchiroy NasrullayevnaSHAXS TARBIYASIDA PSIXOLOGIK YONDOSHUVLARNING SAMARADORLIGI ...........................................................................................................139

57. Qurbanova Dilrabo JumaboyevnaZAMONAVIY BOSHLANG‘ICH TA‘LIM ......................................................................141

58. Qurbonava Shohista TurdaliyevnaO‘QITUVCHINI O‘Z USTIDA ISHLASH USULLARI ..................................................143

59. Qurbonova Nigora Mavlonqulovna, Ortiqova Manzura Nazirqulovna BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA INRERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH ................................................................................................................145

60. Qurbonova Shohista G’ofirjonovnaO‘ZBEKISTON TA’LIM TIZIMIDA XALQARO TADQIQOTLARNING O‘RNI VA AHAMIYATI ......................................................................................................................148

61. Qurbonova Shahnoz HabibullayevnaO‘QUVCHILAR IJODIY FAOLLIGINI OSHIRISHDA ILG’OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH ..................................................................151

62. Rahimova Dilorom BurhoniddinovnaBOSHLAHG’ICH SINF O‘QUVCHILARINING DAM OLISH DAQIQALARI O‘QUVCHILAR KAYFIYATINI KO‘TARADI ...............................................................153

63. Rahmatova MaxsumaAhmatovnaKIMNING ZEHNI O‘TKIR BO‘LSA DARSNI O‘ZLASHTIRISHI HAM YUQORI BO‘LADI ............................................................................................................................155

64. Rahmatqulova Gulnoraxon Jo‘rayevna, Musurmonqulova Feruzaxon Obidovna BOSHLANG’ICH SINFLARDA FANLARNI O‘QITISHDA INNOVATSION METODIKALARNING AHAMIYATI” ............................................................................157

65. Rahmonberdiyeva NafisaUZLUKSIZ TA‘LIMDA MASOFAVIY TA‘LIMNI QO‘LLASH IMKONIYATLARI .............................................................................................................160

66. Rahmonova MuslimaO‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA TABIATGA EHTIYOTKORONA MUNOSABATNI SHAKLLANTIRISH ............................................................................162

1010

67. Rahmonova Sharofat To‘rayevnaBOSHLANG’ICH TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA ZAMONAVIY YONDOSHUVLAR ...........................................................................................................164

68. Qandolat RahmonovaBOSHLANG’ICH SINFLARDA IQTIDOR VA QOBILYAT KO‘RIGI. .........................166

69. Rahmonova Salomat AxmatxonovnaBOSHLANGʻICH SINFLARDA SON SOʻZ TURKUMI OʻQITILISHINING AHAMIYATI ......................................................................................................................168

70. Rajabova KanizaxonYOSH AVLODGA TA’LIM BERIB TABIRIKLAYLIK .................................................170

71. Rajabova Xurshida NarzillayevnaYOSHLARNING IJTIMOIY - PSIXOLOGIK MUAMMOLARINI OLDINI OLISHDA TOLERANTLIK XUSUSIYATLARINI SHAKLLANTIRISH ........................................172

72. Bahor RajapovaINFORMATIKA FANINI O‘QITISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR .........176

73. Rashidova GulnozaBARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA MA’NAVIYAT VA PEDAGOGIKA SOHALARINING UYG‘UNLIGI .....................................................................................178

74. Rasulova Gulchehra SobirjanovnaBOSHLANG’ICH SINFLARDA BADIIY ASARNI TAHLIL QILISHNI METODIK SHARTLARI ......................................................................................................................181

75. Rasulova Mahbuba OltiboyevnaBOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISHNING VAZIFALARI ......183

76. Raximova Xayotxon AbdisalimovnaTEXNOLOGIYA FANINI O‘QITISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ............185

77. Raxmanova Dilafruz AbdibannayevnaBUGUNGI TA’LIM-TARBIYA ERTANGI KELAJAK POYDEVORIDIR ....................187

78. Raxmanova Zuxra BazarbayevnaKITOBXONLIK BOLALIKDAN TARBIYALANADI. ...................................................189

79. Rakhmatova Dilnoza Boymurotovna THE IMPACT OF ANIMATED CARTOONS ON LEARNING VOCABULARY ........190

80. Rakhmonova Gulchekhra BekpulatovnaINNOVATIVE TEACHING METHODS IN SCIENCE. ..................................................192

81. Redjepova Yayra Muxammatovna, Baxodir IgamberdiyevichJISMONIY TARBIYA ISHLARINI REJALASHTIRISH VA HISOBGA OLISH ..........194

82. Ro‘zmetova Sevara O‘ktamboyevna, Bobojonova Muborak AzadovnaO‘QUVCHILAR BILIM SIFATINI OSHIRISHDA KOMPETENTLIK YONDASHUVIGA ASOSLANGAN O‘QITISHNING ZAMONAVIY USUL VA VOSITALARI ...................................................................................................196

83. Ro‘zmetova Dilorom Tajiyevna, Ro‘zmetova Zulfiya TajiyevnaPEDAGOGNING INNOVATSION FAOLIYATI ..............................................................198

84. Ro‘zimetova Manzura Qadamboyevna.BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASHDA O‘QITUVCHILAR, OTA-ONALAR VA MAKTAB HAMKORLIGI ...................................................................................................................201

1110

85. A.E.RustamovaCHET TILINI O‘RGANISHDA YOSH OMILINING .....................................................204

86. Ruzimova Laylo Karimovna, Xolmurotova Feruza Ro‘ziboyevnaTA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING QO‘LLANILISHI ...............................................................208

87. Ruzmetova Rayhon Davronbekovna, Ganjayeva Ro‘za YuldashovnaBOSHLANG‘ICH TA’LIM O‘QUVCHILARINING FAOLLIGINI OSHIRISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI ......................................................211

88. Сафарова Зулфира ТешаевнаДИДАКТИКА - ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ НАЗАРИЯСИ ............................................214

89. Saidova Mohinur Jonpo‘latovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARINI AXBOROT TEXNOLOGIYALAR ORQALI O‘QITISHNING MAZMUNI VA AHAMIYATI .......216

90. Sanaqulova O‘lmas MirzaqulovnaO‘QUVCHILARNI MUSTAQIL FIKRLASHGA O‘RGATISH. .....................................219

91. Sanginova Laylo Holmatovna, Jalilova Komila Absalomovna BOSHLANG‘ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA GRAFIK, ORFOGRAFIK, FONETIK XATOLARNING KELIB CHIQISHI VA XATOLAR USTIDA ISHLASH .221

92. Sattorova Matlubaxon Vaxobovna, Mirvaliyeva Surayyoxon AvazbekovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATNLI MASALALARNI O‘QITISH METODIKASI .224

93. Saydullayeva NozimaUMUMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARI O‘QUVCHILARINING YOZMA NUTQINI INSHO YOZISH ORQALI RIVOJLANTIRISH USULLARI .......................226

94. Sayfiddinova Aziza PrimovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA DARSLARNI SAMARALI TASHKIL ETISH ..........228

95. Sayfiyeva Aziza Nuriddin qizi ONA TILI DARSLARIDA INTERAKTIV DOSKADAN FOYDALANISH USULLARI ..230

96. Sayidova Sanobar OzatovnaBOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI NUTQINING SHAKLLANISHIDA O‘QISH DARSLARINING O‘RNI ...................................................................................232

97. Shabonova Aziza SirochevnaBOLA TARBIYASIDA MAKTAB PSIXOLOGINING O‘RNI .......................................236

98. Shamshiddinova Nafisa Davlatovna,BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH ................................................................238

99. Shamshiddinova E’tiborBOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIGA OT MAVZUSINI O‘RGATISH DAVOMIDA TA’LIMIY O‘YINLARDAN FOYDALANISH .........................................241

100. Sharipova ZamiraBOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA MILLIY VA UMUMMADANIY KOMPETENSIYALARNI SHAKLLANTIRISH .............................................................243

101. Sheraliyeva Umidaxon Rahimovna “TO‘PLAM VA TASNIF” MAVZUSINI NOAN’ANAVIY O‘YINLAR BILAN TUSHUNTIRISH ...............................................................................................................245

1210

102. Шералиева Мухлиса Киёмовна, Камолова Мархабо Ибрагимовна6 ЁШЛИ БОЛАЛАРНИ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК КЎРИГИ .............................247

103. Shirinova A.X BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QISH DARSLARINI ROLLI O‘YINLARDAN FOYDALANIB TASHKIL QILISH ..................................................................................249

104. Shirmatov Sirojiddin TadjidinovichTHE WAYS TO DEVELOP OF STUDENTS’ CULTURAL COMMUNICATION ......251

105. Shirqulova Zamira Qo‘chqorboyevnaMAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA BOLALARNI MAKTAB TA’LIMIGA TAYYORLASHDA RIVOJLANTIRUVCHI MUHITNING AHAMIYATI .....................254

106. Shohista Polatova Nosirdinovna.OG‘ZAKI VA YOZMA NUTQ SHAKLLARI..................................................................256

107. Shoyimova Marhabo Sattorovna BOSHLANG‘ICH SINFLARDA INTERFAOL O‘YINLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI ......................................................................................................................258

108. Siddiqova Zebiniso Bobakulovna,INTERAKTIVE MEDIEN UND HEUTIGES BILDUNGSWESEN ...............................262

109. Soatova Fotima Yusupovna, Jalilova Nodira MuzaffarovnaBOSHLANG‘ICH SINF O‘QITUVCHILARINING KREATIVLIK FAOLIYATINI SHAKLLANTIRISH MUAMMOLARI VA METODLARI. ............................................264

110. Sobirjonova OʻgʻilxonLEKSIKOLOGIYA BO‘LIMINING O‘QITILISH AHAMIYATI ....................................266

111. Isaqova Farog‘atoy MahmudjonovnaПЕДАГОГИК ЖАРАЁННИ МЕТОДИК ЖИҲАТДАН ОҚИЛОНА ТАШКИЛ ЭТИШ ..............................................................................................................268

112. Soliyeva Sayyora Xakimjanovna MEDIYA TA’LIM-DARS SAMARADORLIGINI OSHIRADI .......................................271

113. Soyibboyeva Marg‘ubaxonBOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA MАISHIY O‘YINLАRNING TALQINI 273

114. Sultonova Dilafro‘z KarimjonovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA XALQ O‘YINLARI ORQALI SOG‘LOM TURMUSH TARZINI SHAKLLANTIRISH ....................................................................275

115. Sultonova Dilafruz Karimjonovna, Yodgorova Mastura UmaraliyevnaONA TILI TA‘LIM TIZIMIDA KOMMUNIKATIV KOMPETENSIYASINI EGALLASHDA PED TEXNOLOGIYALARNING SAMARAS .................................................................277

116. Supijanova Rislig‘oy MaxkamovnaBOSHLANG‘ICH TA’LIM JARAYONIDA O‘QUVCHILARDA KREATIV FIKRLASHNI SHAKLLANTIRISH USULLARI. ...........................................................279

117. Zulhija SuvonovaTA‘LIM JARAYONINING TA‘LIMIY RIVOJLANTIRISH FUNKSIYASI VA METODI .281

118. Suyunova Xafiza Nasilloyevna, Jumayeva Nigora Jo‘rayevnaONA-TILI VA ADABIYOT FANLARINI O‘QITISH JARAYONIDA TA’LIM TEXNOLOGIYALARINI QO‘LLASH .............................................................................283

1310

119. Tilavova Nilufar AbdullayevnaINFORMATIKA FANIDAN INTERAKTIV O‘QUV MAJMUALAR YARATISHGA QO‘YILADIGAN TALABLAR .........................................................................................285

120. Nozimaxon TillaboyevaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA MIQDORLARINI O‘QITISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH .........................................287

121. Surayyo To‘rayevaUMUMTA’LIM MAKTABLARIDA “TEXNOLOGIYA” FANINI O‘QITISHDA FANLARARO INTEGRATSIYANING AHAMIYATI .....................................................289

122. To‘qboyeva D.Z.MA’NAVIY QADRIYAT – DAVR TALABI .....................................................................292

123. Toshboyeva XurshidaDARSLARNI DASTURIY VOSITALAR YORDAMIDA TASHKIL ETISHNING IJOBIY JIHATLARI ...........................................................................................................295

124. Toshboltayeva LobarxonBOSHLANG?ICH SINF ONA TILI DARSLIKLARIDAGI AMALIY MASHQLARNING O‘QUVCHILAR NUTQINI RIVOJLANISHIDAGI AHAMIYATI .................................297

125. Tosheva Nasiba Abdullayevna, Umedova Gulbahor Isroilovna “IQTIDORLI BOLALARNI ANIQLASH” .......................................................................300

126. Toshmanova Mexriniso Axmedovna, Bobomurotova Munavvar RaxmonqulovnaMATEMATIKA DARSLARIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH ...............................................................................................................302

127. Тошпулатова Шохиста КурбановнаФАРЗАНД ТАРБИЯСИ ....................................................................................................304

128. Toshtemirova Muyassarxon OlimjonovnaBOSHLANG‘ICH TA’LIMDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI ......306

129. Toshtemirova Shahnoza Abdulazizovna BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA VIRTUAL KUTUBXONA MATERIALLARIDAN FOYDALANISH .........................................................................308

130. Toxirova Turg‘unoyBOSHLANG‘ICH SINFLAR ONA TILI DARSLARIDA RAQAMLI TEXNOLOGYALARDAN FOYDALANISH – DAVR TALABI ....................................310

131. Maftuna to‘xtamatovaPEDAGOGIKA SOHALARIDAGI INNOVATSIYALAR ..............................................312

132. To‘xtayeva Nilufar Shuhratovna BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA CHET TILLARNI O‘QITISH VA UNING AHAMIYATI ..................................................................................................314

134. Tumanova Nargiza Abduhalilovna,100 ICHIDA RAQAMLASH METODIKASI ...............................................................316

135. Turabayeva Lolaxon ErgashaliyevnaO‘QUVCHILARNI YOZMA NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA PSIXOLOGIK METODIKALARDAN FOYDALANISH YO‘LLARI .....................................................318

136. Turayeva Muharram Shokirovna HISTORY AND NOW: TEACHING SYSTEM OF FOREIGN LANGUAGES ............320

137. Nodira Turayeva DEVELOPMENT OF SPEECH ABILITIES OF STUDENTS WHEN LEARNING THE ADJECTIVE NAME IN RUSSIAN LANGUAGE TEXTBOOKS FOR PRIMARY SCHOOL ................................................................................................322

1410

138. Turdalieva KizlarxonTHE SYSTEM OF “MENTOR AND MENTEE” IS THE FACTOR OF DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC EFFORTS IN OUR COUNTRY ...........................................................324

139. Turdiqulova Sadoqat FarxodovnaMAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI BARKAMOL SHAXS SIFATIDA KAMOL TOPISHIDA “ILK QADAM” DAVLAT O‘QUV DASTURINING O‘RNI ....326

140. Tursunaliyeva Feruza ILG‘OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYARLARDAN FOYDALANGAN XOLDA MASOFADAN DARS O‘TISHNING AHAMIYATI ......................................................328

141. Tosheva Shaxnoza KaxarovnaO‘QUVCHILAR FAOLLIGINI OSHIRISHDA DIDAKTIK O‘YINLARNING AHAMIYATI ......................................................................................................................330

142. Tursunova Madina NomanjanovnaUMUMTA’LIM MAKTABLARIDA MATEMATIKA FANI O‘QITILISHINING AHAMIYATI ......................................................................................................................332

143. Turanova Diloromxon BahromovnaBOSHLANG‘ICH SINFLARDA BADIIY ASAR MATNI USTIDA ISHLASH ............334

144. Хуршида ҚулмаматоваТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА СХЕМАЛАРДАН ФОйДАЛАНИШНИНГ ЎРНИ. .......................................................336

145. Umarova Diyora AlijonovnaWHAT MAKES A GOOD TEACHER? ..........................................................................339

146. Usmanova Nasiba Zohidovna,BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TA’LIM MAZMUNINI BOYITISH USULLARI ......341

147. Usmonova Nasibaxon Bahromovna,THE ROLE OF LISTENING IN TEACHING ENGLISH AND THE STAGES OF THE LISTENING PROCESS .....................................................................................................343

148. Vafayeva Gulchehra Boltaboyevna“O‘QUVCHILAR SIFAT-SAMARADORLIKLARINI OSHIRISHDA “O‘YIN” TEHNALO‘GIYALARINING AHAMIYATI MAVZUSIDAGI MA’RUZASI. ...............345

149. Valiyeva Gulchehra KodirovnaBARKAMOL AVLOD MA’NAVIY YETUK QILIB TARBIYALASHDA BOSHLANG‘ICH TA’LIMNING O‘RNI ..........................................................................347

150. Hakimova NasibaBOSHLANG‘ICH SINFDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR .............................349

151. Xamidova Gulshan EsanovnaBILIM INSON MA’NAVIY KAMOLOTI OMILI ...........................................................351

152. Xamidova Oybibi Qudratovna,DARSLARDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYADAN FOYDALANISHDA TA’LIMIY O‘YINLARNING O‘RNI ................................................................................354

153. Xamrayeva MadinaKICHIK MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR FAOLIYATINI SAMARALI TASHKIL ETISHDA O‘YINNING AHAMIYATI ............................................................356

154. Xasanov Baxrom Boktiboevich AXBOROT-KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI VA PEDAGOGIKANI TA’LIM JARAYONIGA QO‘LLASH ...............................................................................358

1510

155. Xasanova Dilbar TemirovnaMAKTAB HAYOTIGA BOLANI KIM TAYYORLASHI KERAK? ..............................360

156. Хайдарова Турсун ПардаевнаНЕСТАНДАРТНЫй ПОДХОД В ОБУЧЕНИИ РУССКОМУ ЯЗЫКУ ......................361

157. Xodiboyev Islomxo‘ja Numonxo‘jayevichO‘QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI, TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI ......................................................................................................................364

158. Xolmatova Umida G‘ulomovnaTARBIYA MUASASALARIDA BOLALARGA JAZOLASH METODIDAN UMUMIY VA INDIVIDUAL TARBIYANING .................................................................................365

159. Xolniyozova Gulasal CharshamovnaONA-TILI VA ADABIYOT FANINI OQITISHDA ZAMONAVIY PED TEXNALOGIYADAN FOYDALANISH ..........................................................................370

160. Umurqulova Sharifa, Xoltojiyeva SurayyoSAKKIZINCHI MO‘JIZA… ............................................................................................372

1610

КАК РАЗВИВАТЬ МОЗГ У РЕБЕНКА?

Мавлонова Ситорабонустудентка Гулистанского

ГосударственногоУниверситета

Тел:+998 (99) [email protected]

Аннотация: изучая и развивая мозг малыша, просто бeседуя с ним, связь между состоянием мамы и благополучием ребенка, антиразвивающие факторы.

Ключевые слова: языковая среда, стресс, эмоции, развитие ребенка, правильная похвала.

Профессор Дана Саскинд рассказывает о самой важной- и очень простой вещи- ко-торую вы можете сделать для будущего вашего ребенка: говорить с ним. И проводит научные доказательства этой простой истины.

Научное исследование 1995года показало, что дети, слышавшие большие слов до своего четвертого дня рождения, чеи другие, были лучше готовы к школе и впослед-ствии владели большим лексиконом, лучше читали и сдавали тесты на более высокие баллы.

Профессор Дана Саскинд узнала об этом исследовании, будучи детским хирургом по кохлеарной имплатанции (Дана помогла глухим детям возвращать слух) в Чикаг-ском университете, и начала исследовать возможности раннего развития детей.

Профессор Дана Саскинд много лет изучала особенности развития детского мозга. На основании исследований она выделила факторы, которые играют в этом ключевую роль.

1 Языковая средаСколько как родители разговаривают с ребёнком имеет колоссальное влияние на

словарный запас, навыки общения, обеспечивает основу для социального, эмоцио-нального и когнитивного развития.

2 СтрессКогда в семье стрессовая обстановка, спасением для детского мозга становится

сверхбдительность. Вся энергия тратится, чтобы быть начеку перед неизвестностью. Это истощает мозг. ребенка, меняя эго архитектуру. Последствия – хронические про-блемы с поведением, здоровьем и трудности в учебе.

3 Влияние эмоций на развитие мозга Эмоциональная холодность родителей критически влияет на развитие мозга. Игно-

рирование потребностей ребёнка приводит к отклонениям в формировании важней-ших мозговых структур, а в дальнейшем снижению интеллекта, эмпатии, склонности к девиантному поведению.

Педагогика ва Психология соҳаларидаги инновациялар

1710

4 Телевизор и развитие ребенкаУченые установили, что при просмотре ТВ волны мозга переходят на альфа-ча-

стоты, как при гипнозе и сне. Когнитивные функции снижаются. Происходит пере-стройка структур мозга.

5 Правильная похвалаПсихологи из Чикагского университета изучала влияние похвалы, полученной в

детстве. Дело в том, что родители привыкают хвалить в одном стиле: за процесс или за результат. Дети, которых больше хвалят за процесс (за усердие и усилия) становят-ся больше сколонны к расширению кругозора. И обычно уверены, что их успехи об-условлены трудом и преодолением препятствий, а не способностям (которые, кстати, можно улучшить благодаря старанию).

Речь родителей- невероятная сила помогающая мозгу гармонично развивать интел-лект. Родительское слово нельзя продать или положить в сейф, но оно важный ресурс любой страны, культуры, человека, потому что проникает в каждую щел нашего суще-ства, наших возможностей и действий. Отрицательное состояние матери плохо влияет на ребенку. Вызывает у него антиразвивающие факторы.

1. Незавершенные задачи, недоделанная работа Незавершенные дела создают в мозге очаг возбуждения, который истощает в первую очередь эмоционально.

Долги, невыполненные обещания Мы не принадлежим себе в полной мере, пока не виполнены обещания, не отданы долги. Такое зависимое состояние весьма энер-гозатратно.

ЛожьМного энергии уходит и на то, чтобы придумать, что соврать, и на последующее

поддержание лжи.ОбидыНа многократное проживание, внутреннее проигрывание неприятной ситуации ухо-

дит много сил. Незакрытые обиды – черные дыры, в которые сливается энергия.Замкнутость, узкий круг общенияЛюди – существа социальные, мы нуждаемся в обмене энергии. Без такого обмена

мы, буквально, чахнем.Беспокойства, тревога о будущем Состояние напряжения очень быстро истощает

внутренние ресурсы. И чревато не только упадком сил, но и реальными болезнями. Застревание в прошлом Так же, как тяжело идти вперед спиной, тяжело жить,

слишком концентрируясь на прошлом. Оно забирает силы, не оставляя их для на-стоящего.

Хаос в голове Отсутствие четких целей, неопределенность, сумбурность суетли-вость расходуют энергию на второстепенние мелочи. А на что-то значительное уже не остается.

СтрахиНастоящые пожиратели энергии, которых нужно постоянно кормить. И они требу-

ют все новых и новых порций сил.Упражнения, представленные ниже, содействуют интеграции важнейших функций

мозга, делая его работу более эффективной.Шевеление пальцами ног. Это упражнение очень помогает координации. Дети всех возрастов могут легко научиться выполнять его. Каждое утро, прежде чем встать с постели, попросите ребенка медленно начать двигать всеми своими пальцами на обеих ногах вверх и вниз, а затем только двумя

1810

большими пальцами.Движения не ведущей рукой. Попросите ребенка попробовать что-нибудь поделать его неосновной рукой. Если он правша, пусть использует левую, а если левша, то - правую руку, например, что-то напишет, оденется или будет пользо-ваться ложкой или вилкой во время приема пищи.Перемещение наискось. Вы можете сделать это простое упражнения вместе с ребенком. Необходимо в положении сидя коснуться правым локтем левого колена. Сделайте это упражнение пять раз, а затем выполните левым локтем к правому колену. Повторите несколько раз. Другой вариант: вы можете сделать «мельницу». В положении стоя, ноги на ширине плеч, поочередно коснитесь правой рукой левой ноги и наоборот. Повторите несколько раз.Освоение клавиш. Обучение игре на фортепиано или электронных клавишных инструментах является одним из лучших способов улучшить интегративные процессы головного мозга. Воспользовавшись обучающим видео, широко представленным в Интернете, вы можете освоить игру даже дома.

Реализация всех этих упражнений и занятий позволит не только улучшить исполни-тельные функции мозга, но и построить хорошие отношения и снизить уровень стрес-са у всех участников, как у детей, так и у взрослых. Для ребенка игра может быть работой, очень необходимой для его всестороннего развития. Взрослому же очень по-лезно время от времени «встречаться» со своим внутренним ребенком. Так что ваши совместные веселые «тренировки» мозга будут способствовать обоюдному развитию.

Литературы: 1. Е.О. Смирнова ДЕТСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ. М.: Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС,

20032. Тридцать миллионов слов. Развиваем мозг малыша, просто беседуя с ним Дана

Саскинд, Лесли Левинтер-Саскинд

1910

INFORMATIKA KURSINI O‘QITISHDA INTERNET KURSLARIDAN FOYDALANISH

Maxmudova Nilufar Axmadovna Navoiy viloyati Karmana tumani 19-umumiy o‘rta ta’lim maktabi

fizika va informatika fani o‘qituvchisitelefon: +998905014281

Annotatsiya: Maqolada internetning interfaol xizmatlari ta’limning jamoaviy uslublarini ta’minlanishi haqida takidlab boriladi.

Kalit so‘zlar: Zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter, Internet, marshrutlashtiruvchi (Router), shlyuz (Gateway), stmp (Simple Mail Transfer Protokol), trafik.

Hozirgi kunda jahon bo‘ylab millardlab inson internet xizmatlaridan foydalanmoqda. Mamlakatimizda internet tarmog‘idan asosan o‘qituvchilar, o‘quvchilar, talabalar, tadqiqotchilar va turli sohadagi insonlar foydalanmoqda.

Ta’lim tizimida internet xizmatidan foydalanish katta ahamiyat kasb etmoqda. Internet tarmog‘ining asosiy xizmatlarini 3 ta katta guruhga bo‘lish mumkin: ashyoviy, interfaol, qidiruv guruhlariga.Turli ko‘rinishdagi ashyoviy xizmatlarga gazetalar, teleanjumanlar va elektron jurnallarni keltirishimiz mumkin.Internetning elektron kutubxonalarida zamonaviy axborot tizimi, turli kompyuterlarda ajratilgan ma’lumotlar ombori joylashtirilgan. Ularda ashyoviy xizmatlar o‘z aksini topgan, elektron kutubxonalar katalogiga kirish imkoni yaratilgan. Bundan tashqari, yana bir qancha loyihalar mavjudki ulardan maktablarda,,Informatika’’ kurslarida foydalanish mumkin. O‘quv jarayonida elektronlashgan o‘quv kutubxonalarida mavzuga doir mavjud ma’lumotlar joylangan. Internet tarmog‘i taraqqiyotining zamonaviy bosqichida elektron kutubxonalar sohasini tekshirishni, yangi manbalar bilan boyitish va qayta ishlashni o‘zida aks ettirib, taraqqiyotga qaratilgan masalalar va amaliyotlar yig‘indisi, ulardan namuna olish va berilganlarni boshqarish va ularni tarmoqlar bo‘yicha tarqalishini ta’minlashdan iborat.

Internetning shiddatli tarmog‘i va multimedia texnologiyasi oxirgi yillarda elektron meto-dik qo‘llanmalar, axborotlar yig‘indisining yaratilishi kelajakdagi kutubxonalar asosini tash-kil etadi. Bir so‘z bilan aytganda, elektron kutubxona ochiq masofali ta’lim tizimini tash-kil etuvchi modeldir. Bunday ta’limning masofali o‘qitish tizimida elektron kutubxonaning alohida xususiyati shundan iboratki, uning jamg‘armasi elektron ko‘rinishda ham magnit tashuvchilarda ham CD ROM larda va nashr ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Internetning interfaol xizmatlari ta’limning jamoaviy uslublarini ta’minlaydi. Tinglovchi elektron forum yoki jo‘natmalar ro‘yxati orqali hamkasblariga ma’lumot yuborishi mumkin yoki o‘quv loyihasi ustida bajariladigan jamoaviy ishlar asboblaridan foydalanishi mumkin. Elektron pochtaning interfaol xizmatlariga turli elektron va video konferensiyalar kiradi. Dunyoning ixtiyoriy joyidan elektron pochtadan ma’lum xat, hujjat, matnli hamda grafikli formatdagi fayllarni bir necha daqiqa jo‘natish yoki qabul qilish ishlari bajariladi. Internetning qidiruv tizimi maxsus web-sahifa bo‘lib, internet tarmog‘idagi kerakli axborotni izlab topish uchun xizmat qiladi. Qidiruv tizimlariga www.uz, www.ref.uz, www.uza.uz, www.rol.uz, www.rambler.ru, www.mail.ru, www.yahoo.com, www.hotbod.com, www.assalom.uz, www.uzbot.uz, www.book.uz, www.frenet.uz, www.google.uz, www.yandex.ru, www.google.ru va boshqa qidiruv tizimlari mavjud.

2010

O‘qituvchi internet xizmatlaridan umumta’lim maktablarda Informatika kursi dars mashg‘ulotlarida foydalanib, o‘quvchilarni mavzuga oid yangi ma’lumotlar bilan tanishtiradi. Bunda o‘quvchi internet xizmatlaridan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Darsdan so‘ng o‘quvchi mustaqil ravishda Informatika kursidan uyga vazifa va mustaqil ish topshiriqlarini bajarishda internet xizmatlaridan foydalanadi.

Internetning asosiy tushunchalari. Marshrutlashtiruvchi (Router) bu internetning lokal tarmoq bilan bog‘langan nuqtasi. Shlyuz (Gateway) – ma’lumotlarni uzatishning turli qaydnomalarini internet foydalanadigan elektron pochtaning oddiy qaydnomasi STMP (Simple Mail Transfer Protokol)ga aylantiradigan kompyuter. Trafik bu-internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma’lumotlar oqimi hajmi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Fizika, matematika va informatika Ilmiy uslubiy jurnal Toshkent-2009

2110

MENING PEDAGOGIK FALSAFAM.

Maxsudova Dilnoza EgamberdiyevnaNavoiy viloyati Karmana tumani

5 - maktab jismoniy tarbiya fani o‘qituvchisi. Telefon: +998 (97) 297 37 73

Anotatsiya: Ushbu maqolam orqali pedagogika faoliyati va mahorati qay darajada muhimligini yoritganman.

Kalit so‘zlar: Mahorat, ta’lim, o‘qituvchi, dars, DTS.

Muallim, murabbiy – mo‘tabar, muhtaram zot. Uni mo‘tabar qilgan - talabalarga cheksiz mehri, muhtaram qilgan – muhabbati. Maktabdan kelgan bolalarni misli nihollar kabi nafaqat muallim mehri, muhabbati qolaversa, ustozlik mahorati ila ulg‘ytiradilar, dunyoni tanitadilar. Tarbiyaning maqsadi uyg‘unlikka erishishdir – tabiat bilan, jamiyat bilan, o‘z-o‘zi bilan. Birinchi o‘rinda tabiat bilan uyg‘unlik bo‘lmog‘i lozim, zero busiz inson ham, jamiyat ham bo‘lmas edi. Odam bu ulkan dunyoning bir qismi ekanligini his etmog‘I lozim, uning dushmani emas, do‘sti bo‘lishi kerak. Pedagogik maqsadga erishish yo‘li – bu pedagogik sa‘y – harakatdir. Biz faol pedagogika tarafdorimiz, faqat uning yordamida shaxsni shakllantirish mumkin. Nimanidir qayta ishlash emas, nimanidir yaratish oson va samaraliroq.

O‘zbek xalqining boy ma‘naviy me‘rosi tarixi uzoq asrlarga borib taqaladi, bizgacha bo‘lgan ajdodlarimizning matematika faniga qo‘shgan cheksiz hissasini o‘rganish biz uchun ham farz, ham qarzdir. Istiqlol tufayli qo‘lga kiritilgan eng katta ma‘naviy yutug‘imiz bu o‘zligimizni anglab olganimiz, tilimiz, dinimiz, mafkuramiz, milliy qadruyatlarimizga munosabatning yangilanganligi bo‘ldi. Zamon bizning zimmamizga yangi demokratik jamiyat qurish bilan birga yuksak ma‘rifatli, ulkan salohiyatli avlodni tarbiyalashdek muqaddas vazifani yukladi. Bu vazifani ado etishda biz matematika fani o‘qituvchilarining ham va mas‘uliyatimiz ulkanekanligini his etmoqdamiz. Barkamol avlodni voyaga yetkazishda milliy qadriyatlarimizga hurmat, xalqning an‘analariga, tilva madaniyatiga muhabbat ruhini o‘yg‘otishda matematika fani alohida o‘rin tutadi.

Pedagogik faoliyatim davomida darslarimda ajdodlar merosini o‘ragatishda, buyuk bobokalonlarimizning nodir asarlaridan foydalangan holda yoshlar bilimini mustahkamlashda va mukammallashtirishda: barkamollik hislarini rivojlantirish, mustaqillik, ijodkorlikni umumlashtira olish, turli nuqtai nazardan muhokama qila olish; qiziqtira olish, turli muammoli masalalarni yechishda to‘g‘ri baho bera olish kabi yo‘nalishdagi ta‘limning yangi usullaridan muntazam foydalanishga intilaman.

Matematika fanining siru-sinoatlarini talabalarga targ‘ib qilish va yetkazib berishda matematik terminlar bilan ishlash, o‘rganilayotgan yangi formulalarni misol va masala yechish jarayoniga tadbiq eta olish, geometrik shakllarni tasavvur eta olish va shakllar tasvirini chizish ko‘nikmalarini hosil qila bilish bilan bir qatorda quyidagilarni bajarishga ham harakat qilaman: milliy qadriyatlarga iftixor; yuksak ma‘naviy xislatlarni shaklllantirish; ajdodlar merosiga hurmat ruhini rivojlantirish.

Matematika - misli noyob chashma, uning zilol suvlaridan simirgan har kishi borki, ilm ummonining naqadar cheksiz ekaniga yana bir karra ishonch hosil qiladi. Shunday ekan talabalarni mustaqil ishlashga yo‘naltirilgan darslarimni quyidagilar asosida tashkil etaman:

2210

qo‘shimcha adabiyotlardan foydanish; matematik termin, atamalar va tayanch iboralar bilan ishlash; ko‘rgazmali materiallardan foydalanish; zukkolar “Zakovati”, intelektual ring, turli noan‘anaviy darslar.

Matematika fanini o‘qitishda o‘qituvchining metodik mahorati o‘ziga xos ahamiyatga ega . Chunki o‘qituvchi ta‘limning eng samarali usullaridan oqilona foydalansagina ko‘zlagan maqsadga erishish mukin. Maqsadga erishish ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy fazilatlariga ham bog‘liq deb o‘ylayman. O‘qituvchi tegishli pedagogik mahorat egasi bo‘lishi bilan, yuksak insoniy fazilatlarni ham o‘zida mujassam etmog‘i lozim, negaki, puxta ma‘lumot va bilimga ega barkamol shaxsgina barkamol avlodni, ma‘lumotli insonlarni yetkaza olishi mumkin. Matematika fani o‘qituvchiga xos kasbiy fazilatlarni sanab o‘taman: bilimdonlik, pedagoglik, amaliyotchilik, tashkilotchilik, pedagogik ijodkorlik, ixtirochilik.

Pedagogik ijodkorlik ustida to‘xtalsam, dars bu ijodkorlik, ijodkorlik esa faqat o‘qituvchi uchun emas, o‘quvchi uchun ham ijodkorlikdir. Men darsda maqsadimga erishish yo‘lida o‘quvvchilarimni ijodkorga aylantirishga harakat qilaman: avval qiziqtirish, o‘ngra o‘qitish; yangilikni qabul qilishga tayyorlash; nazariy bilimlarni amalda qo‘llashga imkoniyat yaratish; bilim olish yo‘llarini o‘rgatish; qo‘shimcha adabiyotlar bilan mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish;

O‘quvchilarni fanimga qiziqtirish uchun turli xil dars usullaridan foydalanaman, buning uchun esa turli usullar ustida izlanaman. Pedagogik faoliyatim davomida didakik vositalarsiz zerikarli, mazmunsiz his qilaman, bunga yo‘l quymaslik uchun esa ushbu qoidalarga muntazam amal qilaman: ilg‘or usullardan foydalanish; texnika vositalaridan foydalanish; o‘quvchi shaxsiga xos intelektual imkoniyatlarni shakllantish; o‘quvchi o‘quv jarayonining ob‘yekti emas, sub‘yekti sifatida yondashish; o‘quvchi ma‘naviyatini shakllantirish ustivorligini ta‘minlash; mustaqil fikrlashga o‘rgatish; bilim olishga qiziqish va ijtiyoj o‘ygotish; kashf etish lazzatini his etish; masala yechimiga to‘g‘ri yondashishga o‘rgatish; o‘quvchi ijodkorligiga tayanish, darsda erkin bahs-munozara sharoitini yaratish.

O‘qituvchi dars materiallarini aniq, ravonbayon etib bergan bo‘lsa, birgalikda bir fikrga kelgan bo‘lsa, mavzuning mohiyatini anglab olgan bo‘lsa, o‘quvchilar bilim olishga qiziqib, yana ilgari tomon harakat qilishga intilishi sezilgan bo‘lsa bunday dars samarali va maqsadga erishildi, deb o‘ylayman. Xulosa qilib shuni aytamanki, darsning muvaffaqiyati o‘qituvchining tayyorgarligi, bilim saviyasigagina emas, uning dars jarayonini tashkil qilishda ijodiy va munosabatda bo‘lishiga ham bog‘liq.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Mavlonova R. va boshq. Pedagogika. – T.: O‘qituvchi, 2001.2. Kaldibekova A.S., Xodjayev B.X. O‘quvchilarning bilish faolligini oshirish yo‘llari –

T., 2006.3. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi., Nasaf, 2000

2310

INNOVATSION BAHOLASH USULLARI

Meliboyeva Rohatoy Isoqjonovna(Bag‘dod tumani 2-IDUM oily toifali

Ingliz tili fani o‘qituvchisi)+91 141 50 15

Annotasiya: Ushbu maqola oʻquvchilarni baholash jarayonida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf qilish uchun qoʻllanilgan va bugungi kunda oʻzining ijobiy samarasini bergan usullar bayoniga asoslanadi.

Kalit soʻzlar: turtki,ziddiyat,raqobat,yaxshi taʼlim berish,hamjihatlik

Kirish: Ta’lim jarayoni murakkab jarayon. U hamisha e’tiborni, izchillikni va aniqlikni talab qiladi. Bu vaziyatda barcha muammolarga yechim bo‘la oladigan bir narsa bor. Bu ham bo‘lsa baholash jarayoni.

Maqsadi: O‘quv jarayonida o‘quvchi hamisha rag‘batga,olqishga va yaxshi bahoga intiladi. Yaxshi baho esa o‘quvchini oldinga harakatlanishga, siljishga undaydi. O‘qituvchi esa yaxshi ta’lim berishga harakat qiladi.

Dars jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro hamjihatligi dars jarayoninig sifatli bo‘lishiga olib keladi.Agar o‘qituvchi o‘quvchini to‘g‘ri baholay olsa, o‘quvchining bahoga bo‘lgan e’torozi yo‘qoladi.O‘qishga bo‘lgan intilishi ortadi.O‘z bilimini to‘g‘ri baholashni o‘rganadi.

Yechimi: Birinchidan,agar ishchi moliyaviy jihatlarni hisobga olgan holda ishlashga, oldinga harakatlanishga urinsa,o‘quvchi esa kundaligiga qo‘yilayotgan baholari a’lo bo‘lishiga harakat qiladi.Uning dars jarayonida erishayotgan bahosi nafaqat uning kayfiyatiga, balki uning oldinga siljishidagi turtkisiga aylanadi.Shunga qo‘shimcha tarzda aytadigan bo‘lsak, agar o‘quvchi hoh u a’lo baholarga o‘qiydigan hoh past o‘zlashtiruvchi bo‘lmasin,o‘zining past ko‘rsatgichli bahosini qoydirishni hohlamaydi.Bu vaziyatda esa dars jarayonidagi baholash mezoninig aniqligi muhim ahamiyat kasb etadi.

Ikkinchidan,baholash mezoninig aniq va tushunarli bo‘lishi o‘quvchi jarayonni to‘g‘ri tushungan holda, o‘z imkoniyatlaridan foydalanib, oldinga intilishga,ko‘proq, yanada yaxshiroq natijalarga erishish uchun o‘z ustida shaffof ishlashni o‘rganadi.

Uchinchidan,agar o‘quvchi o‘z kuchiga yarasha munosib va shaffof baholansa, o‘quvchi yoshligidan o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri baholashga organadi. Boshqa o‘quvchilarning yutuqlariga shubha bilan qaramasdan,o‘z bilimini to‘g‘ri baholashga o‘rganadi.Har bir dars mobaynida daftaridagi tekshirilayotgan mashqlar jarayoniga e’tibor berib,kelgusida bu kabi xatolarni kamroq qilishga urunadi.Natijada o‘quvchining reytingi va bilimi oshib boradi.

Yuqorida aytib o‘tganimdek baholashdagi shaffoflik dars jarayonidagi qarama- qarshilik,ziddiyat va e’tirozlarga barham beradi.Shu bilan birga baholashdagi shaffofliknita’minlashesa o‘qituvchidan aniqlikni, mashqlararo uzviylikni ta’minlashni talab etadi. O‘qituvchi bu jarayonda dars boshlashdan oldin dars mobaynida o‘quvchiga nechta mashq bajartirishini aniq bilishi kerak.

Masalan,Ingliz tili o‘qituvchisi sifatida o‘z ish tajribalarimga tayangan holda quyidagi usullarni tavsiya qilaman.

Birinchi usulda dars boshida mustaqil ish jarayonida lug‘at ishi bajartirish mumkin.Bunda o‘qituvchi lug‘at ishi bajarilishi uchun belgilangan vaqtga mos ravishda o‘tilgan mavzularda o‘zlashtirilgan so‘zlarning 15-20 tasini og‘zaki aytadi. O‘quvchilar so‘zlarning tarjimasini

2410

eslab yozadi. Bu usul nafaqat yozma,balki CEFR talablariga ko‘ra bir vaqtning o‘zida leksik, tinglab tushunish va yozma nutq talablarini bajarish imkonini beradi. O‘qituvchi tomonidan aytilayotgan so‘z ona tilida bo‘lishidan tashqari Ingliz tilida ham bo‘lishi mumkin .Lekin bunda faqat yozma va tinglab tushunish talablarini bajarishga erishiladi.

Bunda 20 ta so‘zga,,5’’ball olish uchun o‘quvchi 4 tadan so‘zni to‘g‘ri yozgan holda,4ta so‘zga 1 ball, 8 ta so‘zga 2 ball, 12 ta so‘zga 3 ball, 16 ta so‘zga 4 ball va 20 so‘zga 5 ballga olishga erishadi.Agar mashq og‘zaki bajarilsa,o‘quvchi har bitta to‘g‘ri so‘z uchun 1 balldan qo‘lga kiritadi.Yani soddaroq usulda quyidagicha tushunish mumkin.

20/4=1 ball20/8=2 ball20/12=3 ball20/16=4 ball20/17 va undan yuqori 5 ballIkkinchi usulda agar o‘quvchi darslikda berilgan mashqni bajarsa, o‘qituvchi har bir

mashq shartini aniq va ravon tushuntirib berishi talab etiladi. Mashq shartini aniq va ravon tushuntirishidan maqsad o‘quvchi belgilangan vaqtda dars jarayoni uchun belgilangan mashqlarni bajarishga ulgurishi kerak.Bu usulda mashq shartiga qo‘shimcha tarzda birinchi gap namuna uchun ishlab ko‘rsatilgan bo‘ladi. Bunda namuna gapga ball berilmaydi.Agar mashqda 6 ta gap berilgan bo‘lsa, qolgan beshta gapning har biri bir balldan 5 ball beradi .O‘quvchi bu mashqni bajarishi orqali 5 ballga ega bo‘ladi. Ya’ni quyidagicha:

Change the sentences into Past Simple Tense.1.My brother..lived.(live) in Tashkent last year.2.Karim’s mother…(cook) a cake yesterday.3.We …(.wash) the dishes on Monday.4.She..( help) her mother last week.5.He …(come) to school by car.6.They… ( mop) the floor.Dars so‘ngida o‘qituvchi darsda nechta mashq bajargan bo‘lsa,o‘quvchi to‘plagan ballarini

mashq soniga bo‘ladi. Natijada o‘quvchining dars mobaynida olgan bahosi kelib chiqadi.Shu o‘rinda o‘quvchi bajargan portfoliolar va yod olgan dialoglar kundaligiga alohida

baholansa,o‘quvchining dars va o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqi ortadi.Tabiiyki savol tug‘iladi.Xo‘sh,o‘qituvchi daftardagi mashqlarni baholashga qanday

ulguradi? Bu sharoitda aylanma ish daftar yordam beradi. Darsdan so‘ng o‘quvchi mashq bajargan daftarlar yig‘ib olinadi va o‘quvchi bugun berilgan vazifani ikkinchi ish daftariga bajaradi.

Xulosa o‘rnida shuni aytmoqchimanki,bu baholash usuli orqali o‘qituvchining baholashdagi jarayoni osonlashadi hamda o‘quvchining bahoga nisbatan e’tirozlari batamom barham topadi.

Foydalanilgan adabiyotlar.1. Lutfulla Jo‘rayev. Ingliz tili fanidan 4-sinf,,Kids’ English ‘’darsligi2. Zuhra Fayziyeva,,Ingliz tili metodikasi.’’3.Murphy.,,Grammar in Use.’’4.Shahsiy tajribalar asosida.

2510

FEATURES OF FORMATION OF GRAMMATICAL CONCEPTS IN PRIMARY SCHOOL

Vera Melixova Primary school teacher of a specialized

school with in-depth study of individual subjects N 4 in Navoi

Annotation: Performing a communicative function in speech, the word in the child’s perception is an undifferentiated semantic unit and expresses real, lexical meanings. The word as an object of grammatical study is a complex of separate morphological elements of the language that Express lexical and morphological meanings. This is due to the fact that morphemes acquire their grammatical meaning only as part of a word. A sound or sound combination acquires grammatical meaning only when it performs a function in the language, or has a language meaning.

Keywords: grammatical concepts, essential features, teaching grammar

To understand grammatically means to see its linguistic role behind the external form of the phenomenon; thus grammatical abstractions and generalizations are transferred from the plane of visibility to the plane of concepts, which implies operating with abstract language meanings (for example, the words forest — Forester have a different subject meaning, and grammatical is related; the words quiet — silence, run-run have an identical subject meaning, and grammatical is different). It follows from the above that the formation of grammatical concepts requires special forms of analysis and synthesis.

For example, in grade 2, when analyzing words, students group them by meaning. in one of the groups, they include words - names of signs: white, sour, tiny, round, favorite, etc. In the future, students find that the words of this group have similar meanings — a sign of the subject, the ability to change by numbers, by gender, the ability to communicate in speech with words that denote the subject.

To reveal a concept means to reveal its essential features. To reveal the concept of “adjective name”, the teacher must in the process of analyzing the didactic material encourage students to identify the following features of words in this part of speech: answers the question what?, denotes a feature of the subject, changes in cases, numbers and genders depending on the noun. These attributes are essential, i.e. each of them is necessary, and taken together they are sufficient to distinguish the adjective from other parts of speech.

By assimilating elements of grammar knowledge, children acquire practical skills in the field of oral and written speech.

The study of grammar should develop children’s cognitive abilities, the ability to analyze, generalize, group, systematize language material, explain and prove.

To ensure the successful assimilation of grammar concepts by younger students, the teacher must ensure optimal conditions for their formation, which include:

1. Active mental activity of students. As shown by pedagogical research and practice, the reproductive method in teaching grammar does not give the desired results, because it does not provide active cognitive activity and most of all orients the student to memorize.

2. Consistent development of the linguistic attitude to the word and sentence, which is formed in the process of mastering theoretical knowledge, and means first of all the students ‘ awareness of the interaction of the semantic and grammatical sides of the language.

2610

This attitude is formed gradually and can be multi-level (level of recognition and level of awareness). For example, elementary school students find secondary members in a sentence, i.e. they recognize them but cannot determine their type

3. Awareness of essential and non-essential features of the concept. The allocation of minor signs warns of the error of false generalization. So, when learning the concept of “suffix” as a didactic material, you should use not only words in which the suffix is before the end, materially expressed (clapper, spruce), but also those where the ending is zero (roller, leaf, wisdom), so that the category of essential features does not include the fact that the suffix is before the end.

4. Inclusion of a new concept in the system of previously studied ones. Establishing connections between concepts is a prerequisite for conscious language proficiency. Here are some lines of connections that younger students learn: common root-similarity in the meaning of the same words; gender, number, case of the noun-gender, number, case of the adjective; noun in the I. p.-subject, in the indirect case-secondary member, etc.

The principle of understanding language meanings and synchronous development of lexical and grammatical skills follows from the regularity of speech acquisition, which is manifested in the synchronous development of lexical and grammatical skills, as well as their corresponding thinking skills, which are manifested in speech as students ‘ understanding of lexical and grammatical meanings. Students will understand the lexical and grammatical meanings of their native language by learning the concepts of” meaning» morphemes, words, phrases, and sentences. To do this, you need to present the Russian language as a subject of study in the form of a sign system. To assimilate a language sign means to remember its material shell, sound, graphic, and to understand what phenomenon of non-linguistic reality the sign corresponds to; to understand a morpheme, word, phrase, sentence means to relate them to a certain phenomenon of reality.

In elementary classes, four punctuation marks are studied: a dot, a question mark, an exclamation mark (at the end of a sentence), and a comma for homogeneous sentence members. Despite the fact that almost younger students are introduced to a complex sentence, punctuation skills in this regard are not specifically formed.

Literatures:1. Goretsky V. G., Fedosova N. A. Propis to “Russian alphabet”. Moscow, 2000.2. Davidov V. V. Psychological theory of educational activities and methods of primary

education based on meaningful learning. Tomsk, 1992.3. Lviv, M. R. General questions of Russian language methodology, Moscow, 1983.

2710

ARIFMETIK MASALALARNI QIZIQARLI USULLARDA YECHISH

Miraliyeva Aziza Malikovna, Sodikova Shahzoda Nosirjanovna - Namangan shahar 11-umumta’lim

maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariTelefon: +99897-591-27-20

Annotatsiya: Ushbu tezis boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika ta’limi bo‘yicha mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish, o‘z fikrini mustaqil bayon qila olish, egallagan bilimlarini ijtimoiy faoliyatlarida qo‘llash hamda arifmetik masalalarni eng qiziqarli usullarda yechishni ta’minlashga xizmat qiladi.

Kalit so‘zlar: Arifmetika, standart, geometrik, ma’lum, noma’lum, guruhiy, jamoaviy, grafik.

Keyingi yillarda ta’lim-tarbiya tizimida yangi avlod tarbiyasida jahon fani va madaniyatining ilg‘or yutuqlarini jamlagan, o‘tmish ajdodlarimiz aql-zakovati mahsuli sifatida yaratilgan milliy va ma’naviy qadriyatlarimizga tayangan holda zamonaviy ta’lim-tarbiya berish uslublarini shakllantirish muammosi vujudga keldi.

Boshlang‘ich ta’lim standarti har bir ta’lim sohasi uchun belgilangan standart parametrlari, mazkur ta’lim sohasining modernizatsiyalashtirilishi ko‘zda tutilgan mazmuni, shu mazmunning tarkibiy qismlari, ta’lim jarayonining vosita va metodlari hamda umumpedagogik, texnologik tizimi va darajasini belgilab berishga xizmat qiladi. Bunda boshlang‘ich ta’lim berishning maqsadi yuzasidan, butunlik, uzviylik, tadrijiylik va to‘laqonlikni saqlab qo‘yishga butun e’tibor qaratiladi.

Boshlang‘ich maktabda matematika ta’limi o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, o‘z fikrini mustaqil bayon qila olish, egallagan bilimlarini ijtimoiy faoliyatlaridan qo‘llashga hamda ta’limning 2-bosqichida o‘qishni davom ettirishi uchun matematik tayyorgarlikni ta’minlashga xizmat qiladi.

Matematika ta’lim sohasi bo‘yicha standart ko‘rsatkichlar bolalarda natural sonlar va nol to‘g‘risida tasavvurni shakllantirish, puxta hisoblash ko‘nikmalarini hosil qilish, amaliy masalalarni yechishda natural sonlarni va arifmetik amallarni qo‘llay olishga o‘rgatish, eng sodda geometrik shakllar, ularning tekislikda tasvirlanish xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lish hamda og‘zaki hisoblash va matematik munosabat belgilaridan foydalana olish malakasini hosil qilish nuqtai nazaridan belgilanadi.

Matematika qiziqarli fan. Shu fanning qiziqarli jihatlari orqali bolaga tushuntirish kerak. Buning uchun o‘qituvchi fanning, kasbning mohir ustasi bo‘lishi kerak. Bunda o‘qituvchiga matematik o‘yinlar, masalalar yordam beradi.

Boshlang‘ich sinflarda matematik darsi shunday tomonga qaratilgan bo‘lsinki, u shu fanga qiziqish uyg‘otish, 2-tomondan esa har bir o‘quvchini o‘z qobiliyatini ko‘rsatishga yordam berish zarur. Asosiy vazifa o‘quvchilarni qiziqarli o‘yinlar yordamida mustaqil ishlarga o‘rgatish va nafosat tarbiyasini berishdir.

Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishdan asosiy maqsad o‘quvchilarda zarur ko‘nikmalarni hosil qilish va matematikani yuqori saviyada o‘tishdan iboratdir, buning uchun ma’lum sharoit, zamin yaratish kerak bo‘ladi.

Shu munosabat bilan boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning ba’zi bir masalalari va vazifalari xususida to‘xtalib o‘tish zarur. Maktabga yangi qadam qo‘ygan bolaning o‘ziga xos psixologiyasi, qobiliyati bo‘ladi. Matematikani o‘qitishda buni albatta hisobga olish zarur. Ma’lumki, bu yoshdagi bolalarda kuzatuvchanlik qobiliyati kuchli rivojlangan bo‘ladi. Shuning uchun ham ularning bu xususiyatlaridan matematik kuzatuvchanlik va

2810

sinchikovlikni o‘stirishda foydalanish kerak. Masalani o‘quvchilarning bilimi, mahorati va malakasining darajasiga moslashtirish

lozim. Mustaqil ishlarni tekshira turib o‘qituvchi nafaqat baho qo‘yadi, balki ushbu holatda ular nimani o‘zlashtirganini, yaqin kelajakda nimani o‘zlashtirishi kerakligini hisobga oladi. Matnli arifmetik masala, tenglama, to‘rt amallarni bajarish uchun esdalik maktab amaliyotida keng tarqalgan. Tarkibli arifmetik masala yechish uchun esdaliklar namunasi keltiramiz.

Masalani o‘qing va unda nima to‘g‘rida so‘z yuritilayotganini aytib bering. Masalada nima ma‘lum va nima noma‘lumligini belgilang. Agar matnda masalani

tushunish qiyin bo‘lsa, uni qisqacha yozing. (yoki masalaga chizma chizing). Qisqacha yozuvda har bir son nimani ko‘rsatishini tushuntiring va masala savolini

qaytaring. Masala savoliga darhol javob berish mumkinmi? Agar mumkin bo‘lmasa, nima uchun ?

Avval nimani, so‘ngra nimani bilish mumkin? Uni yechish rejasini tuzing. Masalani yeching va javobini yozing. O‘z javobingizni to‘g‘riligini tekshiring. O‘zingizga “qiziqarli” savollar bering va unga javoblar bering. Bunday esdaliklar o‘quvchilarga masalalarni mustaqil yechishga yordam beradi. Ammo,

agar ular unda ko‘rsatilgan har bir operatsiyani bajarishni o‘rgangan bo‘lsa, uni sinfda, jamoa bo‘lib amalga oshirilsagina esdalikning yordami kattadir. Shuning uchun esdalik yordamida masala yechish jarayonida taxminan 6-9 dars davomida har bir masalani o‘quvchilardan biri ovoz chiqarib o‘qiydi va muhokama ham oshkora olib boriladi. So‘ngra ular masala tizimidan mustaqil foydalanishni o‘rganishlari kerak. Shu maqsadda keyingi 10-15 darsda masalani yechishda ular esdalikdan foydalanishni davom ettiradi, ammo masalani ichida o‘qiydi, muhokama esa ovoz chiqarib o‘qib boriladi. Shu tariqa ular beixtiyor masala tizimini o‘zlashtiradi. Va nihoyat, shunday vaqt keladiki, ular butun masala tizimini to‘liq egallab o‘zicha va tez xulosa chiqarib va esdalik- ko‘rsatmaning keragi bo‘lmaydi. Bu esa ularda tarkibli masalani bajarishga yondashuvning umumiy uslubi shakllanganini ko‘rsatadi.

O‘quvchilar faoliyatini tashkil etish uslubi bo‘yicha farqlanadigan mustaqil ishlarga to‘xtalib o‘tamiz.

Bunga umumsinf (umumiy), yakka, guruh bo‘lib bajariladigan mustaqil ishlar kiradi. Umumsinf ishi - bunda sinfdagi barcha o‘quvchilar bitta, bir xil mustaqil ishni bajaradilar.

Yakka holdagi mustaqil ish - bu har bir qatnashchi umumiy masalani yechishda mustaqil holda alohida faoliyat yuritish demakdir. Guruhiy ishlashda bir necha o‘quvchidan iborat (ikki va undan ko‘p) guruh tuziladi va o‘zaro aloqada kelishgan faoliyatni amalga oshiradi.

Darsda jamoaviy, guruhiy va yakka holdagi ishni uyg‘unlashtira olish ta‘lim samarasini oshiradi hamda muhim didaktik muammolardan biri hisoblanadi.

O‘qituvchilar ish tajribasida mustaqil ish ko‘pincha umumiy holdagi turini qo‘shgan holda tashkil qilinadi. Chunki barcha o‘quvchilarning bilim darajasi va bilim olish qobilyati bir xil bo‘lmaydi. Umumiy ishda ularning ayrimlari o‘zini to‘la ko‘rsata olmaydi, boshqalarini esa mustaqil ishga kuchi yetmasligi kuzatiladi. Buning sabablaridan biri shuki, bunda har bir o‘quvchining tayyorgarligi va o‘ziga xos xususiyatini to‘liq darajada hisobga olish qiyin kechadi.

Mustaqil ish uchun masalaning hajmi, murakkabligi yoki bir vaqtda ham hajmini, ham murakkabligini darajalash mumkin.

Shu maqsadda bir qancha masalani ko‘rib o‘tamiz. Agar o‘quvchi faqat bitta masalani yecha olsa, u “3” baho oladi, agar ikkitasini yechsa “4” va agar hamma masalani to‘g‘ri va to‘liq bajara olsa unga “5” baho qo‘yiladi. Baholashga bunday yondashuvda sekin o‘zlashtiruvchi o‘quvchiga o‘zining kelajakdagi o‘sish darajasini ko‘ra olish, bundan ham qiyinroq masalalarni

2910

yechish imkoniyati yaratiladi. Ularning o‘quv masalasini doim yengillataverish mumkin emas, bu o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini pasaytirib yuboradi.

Keyingi yillarda tabaqalashtirilgan ta‘limga nisbatan ancha farqli yondashuvlar yuzaga keladi. Bu masala mazmunini soddalashtiribgina qolmay, balki murakkablikni pasaytirmagan holda o‘qituvchi tomonidan o‘quvchiga beriladigan yordam darajasini darajalashga asoslangan. O‘quvchilarning ba‘zilari o‘qituvchidan katta yordam kutadi, ayrimlargina odatdagidek ko‘mak berilsa yetarli, uchinchi birlariga esa to‘liq erkinlik berish lozim.

Ushbu fikrlarni aniq misollada ko‘rib chiqamiz. Masalan, 4-sinf o‘quvchilariga quyidagi masala berilgan bo‘lsin: “Yotoqxonaning birinchi qavatida bir xil 6 ta xona mavjud, ikkinchi qavatida esa shunday 4 ta xona bor. Mana shu xonalarda 60 kishi istiqomat qiladi. Har bir qavatda necha kishidan istiqomat qiladi? ” Amallar asosida masalani yeching.

Ko‘pgina o‘quvchilar uchun bunday yordamning o‘zi yetarli, chunki ular rasmni ko‘rib va berilgan savolga javob bergan holda masalaning kalitini topa olishadi. Boshidan oxirigacha masalani yechirish rejasini mo‘ljallash javob uchun zarur bo‘lgan harakatni tanlash lozimligini ta‘kidlash kerak, aks holda rejadagi har bir savolga uning o‘zi mustaqil holda javob berishga to‘g‘ri keladi.

Tevarak-atrofni o‘rganish bolalarga alohida zavq-shavq bag‘ishlaydi. Ularning bu xususiyatlaridan tafakkurni o‘stirishda mustaqil fikrlashga o‘rgatishda

matematik tushunchalarni (son, katta, kichik, sodda geometrik figuralar) anglatishda foydalanish mumkin.

Son tushunchasi maktab matematika kursining asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. Avval son qandaydir predmetlarni sanash uchun zarur bo‘ladi. 5ta olma, 6 ta daftar va

hokazo. Hayotiy masalalardan foydalanib, o‘quvchilarni matematik bilimlarini, malakalarini

o‘stirish maqsadga muvofiqdir. Matematika o‘qitishda uning metodikasini to‘g‘ri tashkil qilish katta ahamiyatga ega. Bunda o‘qituvchi muhim rol o‘ynaydi. Uning ma’suliyatli ishi o‘quvchilar faolligini

oshirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini takomillashtirishdir. Boshqa barcha o‘quv predmetlari kabi boshlang‘ich metodikasi ham (ta’limiy, tarbiyaviy

va amali vazifalarni) hal qilib berishi kerak. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarda

hisoblash, o‘lchash va grafik ko‘nikmalaridan ma’lum aniq sistemasini hosil qilishdan iborat, boshqacha aytganda bu sistema eng sodda amallarni bajarishdan iborat bo‘lib, ko‘p marta takrorlashgacha yetkaziladi. Bu vazifani yetarlicha baholamaslik amalda bolalar bilimini pasaytirishga olib keladi.

Arifmetik misollarni yechish bilan bog‘liq hilma-xil topshiriqlar mavjud bo‘lib, ular o‘qituvchilardan fikrlash quvvatini, o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni turli amalaiy sharoitlarda qo‘llay olishni mustaqil fikrlashni talab etadi.

Adabiyotlar: 1. Bikbayeva N. U va boshqalar. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi.

– T.: “O‘qituvchi”, 1996. 2. Jumayev M. E, Tadjiyeva Z G‘. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi.

T.: “Fan va texnologiya”, 2005. 3. Burxonov S, Xudoyorov O‘, Norqulova Q. 3-sinf matematika darsligi. T.: “Sharq”

nashriyot- matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, 2016.

3010

SHARQ DIDAKTIKASIDA USTOZ – SHOGIRD ANA’NALARI

Mirfayzova DilnozaNavoiy shahar 8-umumiy o‘rta ta’lim maktabining

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon:+998902354836

[email protected]

Annotatsiya: ushbu maqolada sharq didaktikasida insonning komil shaxs sifatida tarbiyalanishida ustoz shogird an’analari ta’siri haqida mulohazalar yuritilgan

Kalit so‘zlar: an’ana, sharq didaktikasida ta’lim tarbiya, didaktik manbaalar, tarixiy shaxslarimiz hayotida ustoz shogird an’analari

An’ana tarixiy xarakterga ega. Insoniyat qanchalik qadimiy bo‘lsa uning an’analari ham shunchalik qadimiydir. Shuningdek ustoz-shogird an’analari ham qadimdan mavjud.

Ustoz-shogird an’analari turmush talabidan tarixiy zaruratdan kelib chiqqan. Ustoz-sho-gird an’analari bir qancha ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar almashinishiga qaramay uzoq zamon-lardan bizga mavjuddir. Bu an’ana davr talabi bilan yangi sharoitda yangicha usullar orqali amalga oshirilsada, biroq maqsad barcha davrda ham bir xil bo‘lib, yosh avlodni tizimli kamolotga yetkazishdir. Shuning uchun ham bizga azaldan ustozga aziz inson sifatida qa-ralgan. Butun mashriq zaminda ustoz-shogirdlik an’anasi chuqur hurmat, izzat-ikrom va o‘zgacha oliy maqom qadriyatlar shohsupasining eng to‘ridan joy olgan. Unda tarbiyachi va tarbiyalanuvchi so‘zlari aynan ishlatilmasada, ularning burch va vazifalari aks etgan. Ustoz-shogird an’analari- yoshlarda kasbiy mahoratini tarbiyalashi, ma’naviy-ma’rifiy salohiyatini oshirishi, izlanishi, o‘z ustida mehnat qilishi, bir so‘z bilan aytganda har tomonlama yetuk malakali kadrlarni shakllantirishda o‘ziga xos tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishi mavjudligi bilan katta ahamiyat kasb etadi.

Ustozning eng buyuk burchi- yurt ravnaqiga o‘zining munosib hissasini qo‘sha oladi-gan, aql-idrokli, fahm- farosatli va qobiliyatli shogirdlar tayyorlashdan iborat. Ma’lumki ta’limni tarbiyasiz, rivojlanishsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shogirdiga ta’lim va tarbiya ber-ishning murakkab vazifalarini hal etish ustozning g‘oyaviy e’tiqodi, kasb mahoratiga, san’at, iste’dodi va madaniyatiga hal qiluvchi darajada bog‘liqdir ta’lim jarayonida shaxsni rivo-jlantirish va tarbiyalashga ta’sir etuvchi ilmiy tasavvur, tushuncha, qonun, nazariya va tam-oyillarni shakllantirish nazarda tutiladi. Tarbiya jarayonida e’tiqod axloqiy me’yor, qoida va qadryatlarga e’tibor berish bilan birga, tasavvur, bilim va ko‘nikmalar ham shakllantiriladi.

Sharq didaktikasida ta’lim-tarbiya berishda asosan o‘sha davrning didaktik manbalari Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Ahmad Yugakiyning “Hibbat ul- haqoyiq “ Sa’diyning “Guliston” Alisher Navoiyning “Mahbub ul –qulub” kabi ta’limiy –axloqiy asarlaridan foydalanilgan. Chunki bu asarlada sharqqa xos bo‘lgan inso-ninig axloqiy, ruhiy kamoloti, oliy darajadagi yuksalish muammosi yetakchi g‘oya bo‘lgan. Insoniylik insonni ulug‘lash g‘oyasi ta’lim- tarbiyaga qaratilgan asoslarning asosiy o‘zagi sanalgan. Insonparvarlik g‘oyasini amalga oshirishning asosiy vositalari sifatida yuksak ax-loqiy odatlar, insoniy munosabatlar va xislatlarni tarkib toptirishga olib keluvchi ta’lim tarbiyani amalga oshirish muhim masala qilib qo‘yilgan.

Sharq didaktikasida «Qur’on va hadis»larni o‘rganish va ulardagi ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish bilan birga olib borilgan. Shunga ko‘ra «Qur’on va hadis»lardagi pand- nasi-hatlar, musulmonchilikning muhim xislatlari halollik, saxovat, himmat, mehr-oqibat, ehson,

3110

sharm-hayo, ilm izlash, muomala qoidalari, axloq mezonlari shogirdga birinchi navbatda o‘rgatib borilgan. Sharq ta’lim- tarbiyasida ilmni targ‘ib etish, dastlab xulq-atvor qoidalari islomiy tamoyillarga asoslangan.

Ustoz va shogird haqidagi rivoyatlardan ma’lumki, shogirdlikka qabul qilinadigan bolan-ing zehni, o‘rganayotgan sohaga bo‘lgan qiziqishi alohida e’tiborga olingan. Misol uchun Ibn Sino haqidagi ushbu rivoyatda buning guvohi bo‘lamiz.

Abu Ali ibn Sinoning qoʻlida taʼlim olish, unga shogird boʻlish katta sharaf edi. Kun-lardan bir kun ikki ota – biri katta boy, ikkinchisi bir kambagʻal oʻz oʻgʻillarini Ibn Sinoga shogirdlikka bermoqchi boʻlishdi.

– Ey ulugʻ tabib, huzuringizga bolalarimizni olib keldik. Tarbiyangizga olib, shogirdlikka qabul qilsangiz. Zora sizga oʻxshab, tabib boʻlib yetishsalar, – deyishdi. Ibn Sino rozilik bildirib, ularni sinab koʻrib shogirdlikka olishni aytdi. Ibn Sinoning bir odati bor edi. Kim unga shogird tushmoqchi boʻlsa, oldin sinovdan oʻtkazar, soʻng tabiblik ilmini oʻrgatar edi.

– Bolalarim, – dedi kelgan yigitlarga qarab, – Togʻu-toshlar kezing, choʻlu-biyobonlar oralang-da, har biringiz ming donadan oʻt-giyoh terib kelinglar.

Ibn Sino shunday dedi-da, ularni har birining qoʻliga xalta berdi. Oradan bir necha kun oʻtdi. Bolalarning birinchisi kelib, yiqqan giyohlarni Ibn Sinoning oldiga toʻkdi. Hammasi shifobaxsh giyohlar edi. Buni koʻrgan Ibn Sino quvonib soʻradi:

– Barakallo, oʻgʻlim, eng dorivor giyohlarni teribsan. Endi bir savolimga javob bersang. Qani ayt-chi, oyoq qabarishiga nima davo boʻladi?

– Mening tabiblikdan xabarim yoʻq, – dedi bola, – sizga oʻzim endi shogird tushdim-ku.Ibn Sino: “Shu oʻn kun orasida nabotot ichida yurib tabiblikdan alifni oʻrganmabsanmi,

sendan tabib emas, olibsotar chiqadi”, – dedi koʻnglida, soʻng ovozini chiqarib:– Senga javob, oʻgʻlim, ketaver! Borib olibsotarga shogird boʻl! – dedi.Oradan bir kun oʻtgach, kambagʻal kishining oʻgʻli yetib kelib, toʻplagan oʻtlarni ha-

kimning oyogʻi ostiga choʻkdi. Ibn Sino juda xursand boʻlib:– Barakallo, boʻtam, qani menga ayt-chi, oyoq qabarganiga nima davo boʻladi? – deb

soʻradi.– Yovvoyi rayhon yo yalpizni suvda ivitib, ozgina tosh tuzdan qoʻshib yuvish kerak, –

javob qildi bola.– Choʻl-biyobonda qolding-ku, suv topolmading deylik, chanqoqni nima bilan qondirish

mumkin? – yana savolga tutdi Ibn Sino bolani.– Yantoqning suvi chanqoqni qondiradi, ham darmon boʻladi, – dadil javob berdi bola.– Rahmat, oʻgʻlim, sen endi menga shogirdgina emas, farzand ham boʻlding! Rivoyatdan ko‘rinib turibdiki, ustoz va shogird munosabatlari hatto ota – bolachalik yaq-

in bo‘lgan, Ibn Sino shogirdini farzand sifatida qabul qilgan.Tarixiy manbalarda yuritilicha, temuriylar davrida ham ustoz- shogird an’anasiga alohida

e’tibor qaratiladi. Bunga misol qilib biz, fransuz temurshunosi Marsel Brionning “Menkim, Sohibqiron Jahongir Temur” asaridagi ba’zi jumlalarni Temur bobomiz tilidan keltirishi-miz mumkin “ Savod chiqarish uchun muallim sabog‘iga borganimda hali juda yosh edim. Birinchi o‘qituvchim mullo Alibek ismli kishi bo‘lib, maktabimiz mahallamiz masjidida joylashgan edi. Ustoz bergan topshiriqlarni tez va oson o‘zlashtirardim: Qur’on suralarini yod olishda ham, husnixatda ham, talaffuzda ham benuqson edim. Bir kuni mullo Alibek meni otamga alqab: “O‘g‘lingni qadrla- uning idroki va quvvat hofizasi betakror, shuning barobarida u har ikkala qo‘li bilan birdek yoza oladi. Bunday insonlar ulg‘ayib har ikki du-nyoda ham nom qoldirar- degan ekan”. Buni qarangki ustoz shogirdining kelajakda qanday

3210

inson bo‘lib yetishishini oldindan u egallagan bilimlar-u iste’dodiga qarab ayta olgan va bu maqtov Temur bobomizni dunyoviy va diniy bilimlarni yanada chuqurroq o‘rganib, butun dunyoni qo‘l ostiga birlashtirib, islom dinini yetti iqlimga yoyishga turtki bo‘lgan bo‘lsa ajab emas.

Yana bir temuriylardan shoh va shoir Z.M.Boburning ham Alisher Navoiyga ixlosmand bo‘lib, u kishi bilan umr bo‘yi ko‘rishishni orzu qilib, yozishmalar qilib, asarlarini o‘qiboq, Navoiyni ustoz sifatida ko‘rganini ustoz- shogird an’anasining qanchalik o‘sha davrday-oq rivoj topganini bilib olishimiz qiyin emas. Chunonchi P.Qodirovning “Yulduzli tunlar “ asaridan: “ Bobur yaxshi ko‘rgan kitoblari qo‘yilgan xonaga burilib, baxmal va charm muqovalar ichida sahifalarga bitilgan satrlarga ulug‘ shoirning otash nasaflari sezilib turgan-day bo‘ladi. Bobur Firdavsiydan, Sa’diydan minglab baytlarni yod biladi. Hozir u kitoblari orasidan “Xamsa”ni olar ekan, uzoq Hirotda yashayotgan Alisher Navoiyni xayol ko‘zi bilan ko‘rganday bo‘ldi... Bobur “Farhod va Shirin” dostoni qatidagi Navoiyning Bekzod chizgan rasmi nusxasiga qarab turib so‘radi: Ulug‘ amir, nasib qilsa huzuringizga borsam yo‘limga Ahramanu ajdarho uchrasa, Farhodingizday hammasini yengib o‘tsam, o‘shanda siz menga... she’riyat bilimini ochg‘uvchi kalit berurmisiz?” . O‘n ikki yoshli Boburning shunchalik adabiyotga mehr qo‘yib, she’riyat ilmini Navoiydan o‘rganishni orzu qilganini bilib olish qiyin emas.

Abu Abdullo Rudakiy aytganlaridek: “ Ilmdan yaxshiroq xazina bo‘lmas, Qo‘lingdan kelguncha tera olsang bas “ . Darhaqiqat ustoz shogirdiga o‘rgatishi uchun o‘zi o‘rganishi lozim bo‘lganidan ko‘ra, ko‘proq aql sohibi bo‘lishi, shogird esa o‘z bilim xazinasini boy-itishi uchun ustozidan qunt bilan o‘qib o‘rganishi lozimdir.

Mahmud Koshg‘ariy ta’kidlaganidek, “O‘quv qunt beradi - bilim sharaf -shon, shu ik-kov tufayli ulug‘dir inson”. Demak inson zoti qunt bilan bilim olibgina ulug‘likka erishadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati1. ”Pedagogik mahorat”nazariy, ilmiy,metodik jurnal 3-4-son2. ”Yulduzli tunlar”romani Pirimqul Qodirov “O‘zbekiston” nashriyoti 1990. - 462 bet3. ”MENKIM,SOHIBQIRON - JAHONGIR TEMUR” Marsel Brion - Fransiya.

(Tarjimonlar:F.Ro‘ziyev,F.Tilovatov) - T.: Yangi asr avlodi.2016. - 576 bet4. saviya.uz internet sayti

3310

UMUMTA’LIM MAKTABLARI OLMOSH SO‘Z TURKUMIGA OID BILIMLARNING O‘QITILISH AHAMIYATI

Mirzakbarova Malika Mavlon qiziNamangan viloyati Chortoq tuman

52-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada umum ta’lim maktablarida olmosh so‘z turkumining o‘qitilish ahamiyati haqida fikrlar bayon qilingan.

Kalit so‘zlar: ona tili, mustaqil so‘z, olmosh, ishora so‘zlar, ichi bo‘sh so‘zlar, sodda, qo‘shma, juft, takror so‘zlar, G‘.Zikrillayev.

Inson shaxsining kamol topishida, tafakkurining rivojlanishida, tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash salohiyatini egallashida asosiy vosita bo‘lmish ona tili ta’limi uzluksiz ta’lim tizimida yetakchi o‘quv fanlaridan biri sanaladi. O‘zbekiston Respublikasining birin-chi Prezidenti I.A.Karimov ham o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ona tilimizning ana shu jihatiga alohida urg‘u bergan: “Ma’lumki, o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namo-yon bo‘ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir”[1. 176].

Umumta’lim maktablari “Ona tili” darslarida “Olmosh so‘z turkumi”ni izchil o‘rganish katta ta’limiy ahamiyatga ega. Bu mavzuning o‘qitilishining ta’limiy ahamiyati shundaki, o‘quvchilar tilning bir butun tizimidagi “ichi bo‘sh” so‘zlarning mohiyati va uning mu-staqil so‘z turkumlari orasida tutgan o‘rni, ularni qo‘llash orqali o‘g‘zaki va yozma nutqda o‘rinsiz takrorlarni qo‘llash orqali nutqiy g‘alizlikka yo‘l qo‘ymaslik ko‘nikmalarini yanada boyitadilar.

Olmosh turkumini o‘rganish jarayonida uning o‘rganilish tarixi, gapdagi sintaktik vazifasi, olmoshning ot, sifat, son, fe’l, ravish, taqlid, undov, gap va hatto, matnni almashtira olishi, olmosh guruhiga [men], [sen], [u], [biz], [siz], [ular]kabi shaxsga; [kim], [nima], [bu], [ana], [mana], [mana bu] kabi predmetga; [qanday], [bunday], [shunday] kabi belgiga; [buncha], [shuncha], [qancha] kabi miqdorga; [qachon] kabi paytga; [qayer] kabi o‘ringa; [shunday bo‘lmoq], [qanday qilmoq] kabi harakat-holatga ishora qiluvchi leksema kirishi kabi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar[2. 139]. Shuni aytib o‘tish joizki, olmosh hamma vaqt ham qandaydir bir so‘zni “almlarashtirib”, uning o‘rnida kelavermaydi. Misollar: 1.Kim mehnat qilsa, u rohat ko‘radi. 2. Men kecha keldim. Sen buni bilasan. 3.Nima qilsam ham men o‘zim bilaman. 4. Hamma mehmonlar biznikida. 5.Barcha mushkulotlar oson bo‘ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o‘zlik olmoshi hech bir so‘zni almashtirmagan.

Olmoshning tuzilishiga ko‘ra turini o‘quvchilarga soda va esda qolarli qilib tushuntirishda jadvaldan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Quyidagi jadvalda berilgan olmoshning tuzilishiga ko‘ra turi aks etgan:

1-jadval

Olmosh Sh ak l l arSodda Qo‘shma Juft Takroriy

1. Kishilik men, sen Meniki - - -

2. Ko‘rsatish bu, shu bular, shunisi ana bu,mana u u-bu o‘sha-o‘sha,

shu-shu3. O‘zlik o‘z o‘zim,o‘zlari - - o‘z-o‘zini

3410

4. So‘roq kim, nima? Kimga, nimalar nima uchun, nima maqsadda - kim-kim, nima-

nima?

5. Belgilash hamma, bari Hammamiz har kim, har nima - barcha-barcha, butun-butun

6.Bo‘lishsizlik Hech - hech kim, hech nima - -

7. Gumon - birov, kimdir allakim, allanima - -

Jadvalda olmoshning “yasama” shaklini berishda tilshunos olim G‘.Zikrillaev fikriga tayanib, lug‘aviy shakl qo‘shimchasi inobatga olindi.

Olmosh turkumi birliklari semantik va grammatik jihatdan turli-tuman qaysi turkum birligiga olmosh bo‘lsa, o‘sha turkum tabiatiga ega bo‘ladi. Olmosh deb turkumlash seman-tik va grammatik belgi asosida emas, balki biror turkum birligi o‘rnida ishlatilishi asosida amalga oshiriladi. Olmosh turkumi o‘zida bir necha turkum xususiyatlarini birlashtiradi. Ko‘rinadiki, olmosh turkumini leksik ma’no anglatadigan turkumlar orasida emas, balki ulardan ajratib, ular uchun umumiy turkum sifatida joylashtirish to‘g‘ri.

Xulosa qilib aytish mumkinki, olmosh so‘z turkumi mustaqil so‘z turkumlari orasida o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi va bu uning deyarli barcha turkum so‘zlar o‘rnida qo‘llanilishida namoyon bo‘ladi. Olmosh so‘z turkumini organishning ahamiyati ham o‘quvchilar nutini o‘stirish va uni o‘rinsiz takrorlardan tozalash ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008.

– 176 б. 2 .Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tili. – Toshkent: 2010. – 239-bet.

3510

INGLIZ TILI DARSLARIDA THE PRESENT PERFECT TENSE-HOZIRGI TUGALLANGAN ZAMON MAVZUSINI O‘QITISH METODIKASI

Mirzahmedova Dilnoza,Tursunboyev NurmuhammadNamanganshahar 15-maktabIngliz tili fani o‘qituvchilari

[email protected]@gmail.com

Annotatsiya: ushbu tezisda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ingliz tili fanidan hozirgi tugallangan zamon mavzusini oson o‘qitish usullarini bayon qilamiz. Ushbu usullar odatiy dars o‘tishdagi bayon qilish uslubidan biroz farq qilsada o‘quvchilar o‘quvchilar DTS talablarini to‘liq bajarishlariga yordam beradi.

Kalit so‘zlar: have, has, bo‘lishli shakl, bo‘lishsiz shakl, so‘roq shakl,

Maktabda ingliz tili darslarida odatda mavzu o‘qilganda qoidalar berilib unga doir gaplar keltirib o‘tiladi. Biz ko‘p yillik tajribalarimiz asosida mavzu doirasida formulalar va jadvallar tuzishni ma’qul o‘rdik va bu orqali o‘quvchi analiz qilish van natijani solishtirish imkoniyatidan foydalanishini tajribalarimiz asosida payqadik. O‘qitishni bu uslubi odatiy uslubdan ancha samarali kichadi. Hatto bitta mavzuni jadvlga solishni o‘zi ham o‘zlashtirish darajasini oshishiga hizmat qiladi.

Hozirgi tugallahgan zamonning yasalaishi:Present Perfect to have fe’lning hozirgi zamon shakllari have va has hamda asosoiy

fe’lning o‘tgan zamon sifatdoshi (past participle) yordamida yasaladiI I have worked, he has worked we have worked.

Ega + have(has)+P.PPresent Perfectning bo‘lishsiz shakli have yokihas yordamchi fe’lidan keyin not inkor

yuklamasini qo‘yish bilan ysaladi.Ega + have(has)+not+P.PPresent Perfectning so‘roq shakli have va has yordamchi fe’llarining eganing oldiga

qo‘yish ilan yasaladi. Yozgan formulalarimizni Have I worked? Has be Worked? Have we worked?

Misolida ko‘rib chiqamiz.

Bo‘lishli shakl Bo‘lishsiz shakl So‘roq shakl

I have workedHe (she,it) has worked

We have workedYou have worked

They have worked.

I have not workedHe(she,it)has not worked

We have not workedYou have not workedThey have not worked

Have I worked?Has he(she,it) worked?

Heve we worked?Have you worked?Have they worked?

Eslatama: og‘zaki nutqda odatda quyidagi qisqartmalar ishlatiladi. I’ve, He’s, she’s it’s we’ve, You’ve, They’ve, I haven’t, I’ve not, He hesn’t, He’s not, She hasn’t, she’s not, It’s not, We haven’t, We’ve not, You haven’t, You’ve not, They haven’t, They’ve not. Metodika:

3610

ushbu qisqartmalarni gaplarda ishlatish yordamida o‘quvchiarga yod oldirish ma’qul variant hisoblanadi.

Endi shu qoidalarni misollar yordamida ko‘rib chiqaylik. Misollar yordamida ko‘rishorqaligina o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish mumkun. Bu juda muhim.

I have broken my pencil. Qalamimni sindirib qo‘ydim.Has the secretary come? Kotiba keldimi?I have opened the window Men derazani ochdimYuqoridagu uchta gapga etiborimizni qaratsak hozirdan tugallangan, natijasi ko‘z

oldimizda bo‘lgan ish-harakatni ifodalash uchun ishlatildi. Metodika:o‘quvchilarga ushbu natijani farqlash uchu quyidagini eslab qolishlari kifoya: bunda asosoiy etibor vaqtga emas, natijaga qaratiladi.

Present perfect bilan ko‘pincha ishlatiladigan ravishlar: ever-biror vaqt, never-hech qachon, often-tez-tez, already-allaqachon, yet-hali, allaqchon, lately-yaqinda, just-hozirgina.

I have never read that book - men u kitobni hech qachon o‘qiganim yo‘qHe hasn’t finished his work yet – U hali ishini tugatgan emasBazi fe’llarda present perfect ham present perfect Continuous ishlatilishi mumkun:Masalan: I have lived in London for five years men Londonda besh yil yashayapmanPresent perfect bazida Future perfect o‘rnida ham ishlatilati bunda after, when, as soon

as, until(till), if bog‘lovchilari bilan bog‘langan paayt va ergash gap qo‘lanilgan bo‘ladi.I shall go to the country as soon as I have passed my examinations- men imtihonlarimni

topshirgach qishloqqa boramanI’ll give you the book after I have read it men kitobni o‘qib bo‘lganimdan keyin uni

sizga beraman.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Fahriddin Rahmatov Elementary Grammar in practice2. Muhammad G‘apparov, Robiya Qosimova Ingliz tili grammatikasi3. Learn_kids English.com sayti4. Ingliz tilidan DTM testlar to‘plami5. Ingliz tilidan o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma

3710

BOLALAR VA O‘SMIRLAR MA‘NAVIYATIGA INTERNETNING SALBIY TA‘SIRINI OLDINI OLISH

Mirzayeva Madina AlimovnaSirdaryo viloyat Guliston shahar

11-umumiy o‘rta ta’lim maktabining oliy toifali boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Telefon: +998973310679 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqola bolalar va o‘smirlar ma‘naviyatiga internetning salbiy ta‘sirini oldini olishga qaratilgan mulohazalar bayon etilgan. Yoshlar onlayn o‘qisa bo‘ladigan narsalarning hammasiga ham ishonib bo‘lmasligini hamda kontentga nisbatan tanqidiy yondoshishni bilishlari zarurligi haqida ta‘kidlanadi.

Kalit so‘zlar: internet, kontent, axborot, bolalar va o‘smirlar, media, diffamatsiya

Yoshga to‘g‘ri kelmaydigan kontent. Internet barcha yoshdagi foydalanuvchilar uchun xilma – xil kontent taklif etadi va shu orqali ham ommaviy foydalanuvchilarning hamda alohida guruhlarning turli qiziqishlarini qondiradi. Bolalar va o‘smirlar kontentning hammasidan ham foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lmasliklari kerak. Shu munosabat bilan muayyan kontent qanday yosh guruhiga mos kelishini aniq belgilash lozim. Qonun bilan taqiqlanmagan, ammo yosh fodalanuvchilarga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan kontentga alohida e‘tibor qaratish kerak. Yoshga to‘g‘ri kelmaydigan kontent, xususan kattalar uchun mo‘ljallangan pornografiya bolalarga zarar yetkazishi mumkin, ayniqsa undan foydalanish imkoniyati tasodifan yuzaga kelgan bo‘lsa. Yoshiga to‘g‘ri kelmaydigan kontentga duch kelish xatari foydalanuvchining o‘z xatti – harakatlari bilan bog‘liq. U bu kontentni atayn qidirishi yoki bexosdan unga to‘qnashishi mumkin. Bugungi kunda ko‘p bolalar va o‘smirlarning mul’timedia imkoniyatlariga ega telefonlari bor va bitta tugmasini bosib Internetga kirishlari mumkin. Bunda, ular yoshlariga to‘g‘ri kelmaydigan kontentga duch kelganlarida yonida kattalar bo‘lmasligi mumkinligini unutmaslik kerak. Mobil moslamalar bolalarga har qanday hayotiy vaziyatda o‘z raqamli kontentini yaratish va shu orqali foydalanuvchilar uchun kontent hajmini oshirish imkonini beradi. Shuni e’tibordan qochirmaslik kerakki, bolalar va o‘smirlar noqonuniy kontentning potensial qurbonlaridir, masalan, bolalarga nisbatan vahshiylik qilish tasvirlangan rasm va videolarni olish va joylashtirish orqali ular qurbonga aylanishi mumkin.

Kontent tekshirilmasligi. Internetdan olingan kontent mustaqil ekspertlar tomonidan tekshirilmaydi, shunday ekan o‘smirlar kontentga tanqidiy yondoshishni o‘rganishlari va u yerda o‘qiganlarining hammasiga ko‘r – ko‘rona ishonmasliklari juda muhim. Veb 2.0 muhitiga xos bo‘lgan foydalanuvchilik kontenti ko‘pincha to‘liq emas, noxolis va noaniq bo‘lishi mumkin. Yoshlar onlayn o‘qisa bo‘ladigan narsalarning hammasiga ham ishonib bo‘lmasligini bilishi kerak.

Zarar yetkazishga undash. Tarmoqda foydalanuvchilarni o‘ziga o‘zi zarar yetkazishga undaydigan ko‘plab saytlar bor ( bu o‘z joniga suiqasd qilishni, anoreksiya yoki sektachilikni targ‘ib qiladigan saytlar) Veb 2.0 va kontent joylashtirish bo‘yicha yangi texnologiyalar bor ekan, foydalanuvchi o‘ziga o‘zi zarar yetkazishga undaydigan kontentning ta’siriga tushib qolishi mumkin. Xususan, bolalar va o‘smirlar, ko‘pincha bu kabi saytlarning yo‘riqnomalarida ko‘rsatilgan xavfni real baholay olmaydilar.

3810

Inson huquqlarini poymol etish, diffamatsiya: Internet anonimlikka asoslangan, shuning uchun ayrim aholi guruhlari va alohida shaxslarga qarshi yo‘naltirilgan targ‘ibotni osongina tarqatish mumkin. Boz ustiga, odamalar o‘z raqiblari yoki qurbonlari bilan to‘qnashganda, o‘z xatti – harakatlari uchun javob bermasliklarini bilganlarida onlayn tartibda o‘zlarini o‘zgacha tutishlari mumkinligini e’tibordan qochirmaslik kerak. Shunday qilib, inson huquqlari buzulishi va diffamatsiyasi qurboni bo‘lish xatari real hayotga qaraganda virtual muhitda ko‘proq. Bundan tashqari, diffamitsion kontent balandparvoz axborot ta‘siriga tushib qolishi mumkin bo‘lgan bolalar va o‘smirlar uchun zararli.

Shaxsiy hayot daxlsizligi. Internetda paydo bo‘lgan kontent cheklanmagan vaqt davomida butun dunyo bo‘ylab aylanib yurishi mumkin. Foydalanuvchilar, ayniqsa bolalar va o‘smirlar, matn va rasmlarning qisqa va uzoq muddatli oqibatlarini tasavvur qila olmaydilar, vaholangki, keyinchalik ularning o‘zi bu kontent ochiq makonda turishini istamasliklari mumkin. Server yoki platformada saqlanib qolgan ma‘lumotlardan har kim foydalanishi mumkin, ma‘lumot egalari esa ularning shaxsiy ma‘lumotlari qanchalik himoyalanmaganligini tasavvur ham qilolmaydilar. Internetdan foydalanuvchilar ushbu muhitning o‘ziga xos jihatlarini tushunishlari kerak.

Xulosa. Ilmiy muhitda zamonaviy sivilizatsiyani “mediapolis” so‘zi bilan ta‘riflash mumkin degan g‘oya rivojlanmoqda. Ushbu o‘ziga xos ijtimoiy madaniy tuzilmada inson nafaqat axborotni iste‘mol qiladi, balki o‘zi muntazam ravishda axborotni ishlab chiqib, ommabop media kanallari va texnologiyalari yordamida uzatib boradi. Fikrimcha, “mediapolis” ilmiy metaforasini kundalik borliq amaliyoti sifatida hayot mediasi tushunchasi bilan to‘ldirish mumkin va zarur. Korona virus pandemiyasi sabab, barcha ishlar onlayn tizimiga o‘tganligi ham bunga misol bo‘la oladi. Demak, media pedagog nafaqat zarur bilim, mahorat va qobiliyatlarga ega bo‘lishi, balki auditoriyaga axborot borasida xulq-atvor madaniyatini o‘zlashtirishga yordam bera oladigan malakali ustoz bo‘lishi zarur.

Bugungi kun ta‘limning axborot masalalarini nafaqat milliy, balki dunyo miqiyosida belgilashga majbur qilmoqda. “Media va axborot savodxonligi” daganda yetishib chiqayotgan yosh avlodga bugungi media muhitda axborotga bo‘lgan ehtiyojini aniqlash va unga egalik qilish, axborotni baholash va uni yaratishni o‘rganish tushuniladi. Shuningdek, media va axborot savodxonligini nafaqat o‘quv yillari davomida, balki inson hayoti davomida uzluksiz ravishda rivojlantirib borishi zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Karimov I. A. o‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: O‘zbekiston, 1998. – B. 602. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma‘naviyat, 2008. – B 43. Axmedova M. E. Pedagogika nazariyasi va tarixi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2011– B 84. B. Namozov, M.Fayziyeva, Sh.Sharofaddinov. – T.: Baktria press, 2018, - B 115-1175. F.Xodjiyeva Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tanqidiy fikrlashni shakllantirishning

didaktik imkoniyatlari // Xalq ta’limi – Toshkent, 2014.- №2. – B 36-38

3910

BOSHLANG‘ICH TA’LIM METODLARINI ISHLAB CHIQISH

Mirzayeva OlgaNavoiy viloyat Nurota tumani

18-maktab o‘qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada zamonaviy boshlang‘ich maktabga tegishli muammolar ko‘rib chiqiladi. Boshlang‘ich ta’lim usullari va usullarini ishlab chiqish shartlari va omillari, ularning yosh o‘quvchilarning bilim faolligini oshirishga ta’siri o‘rganiladi.

Kalit so‘zlar: ta’lim jarayoni, boshlang‘ich sinflar, kasbiy malaka

Boshlang‘ich maktabda o‘quvchi o‘zining keyingi ta’limini quradigan poydevorning shakllanishi boshlanadi. Boshlang‘ich ta’limning ustuvorligi umumiy ta’lim qobiliyatlari va ko‘nikmalariga asos bo‘lib xizmat qilishi ajablanarli emas, ularning rivojlanish darajasi barcha keyingi ta’limning muvaffaqiyatini sezilarli darajada belgilaydi [1].

Boshlang‘ich bosqichda ta’lim jarayonining maqsadi o‘quvchining shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish, uning ijodiy qobiliyatlarini oshkor qilish, bilim olish istagini shakllantirish va h.k. boshlang‘ich sinflarda bolaning kelajakda ko‘payishi va rivojlanishi uchun bilim va ko‘nikmalar asoslarini yaratish juda muhimdir. Va boshlang‘ich maktabda o‘quvchining keyingi yutuqlari/muvaffaqiyatsizliklari qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lishiga bog‘liq.

Shunday qilib, bola maktab o‘quvchisi bo‘ldi... Ushbu oddiy jumlada qanchalik ko‘p his-tuyg‘ular bo‘lishi mumkin. Ota-onalar va qarindoshlar uchun-birinchi sinf o‘quvchisi uchun tabiiy hayajon: ta’lim jarayoni qanday rivojlanadi, moslashuv jarayonini qanday yengish kerak, sinfdoshlar va o‘qituvchilar bilan munosabatlar qanday rivojlanadi. Shu sababli, mak-tabda boshlang‘ich ta’lim davri mahalliy pedagogikaga alohida e’tibor qaratishi ajablanarli emas.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi eng qiyin vazifa - nafaqat bolaning bilim dunyosiga o‘ziga xos “yo‘lboshchi” bo‘lish, balki bu dunyo qanchalik qiziqarli va hayratlanarli bo‘lishi mum-kinligini ko‘rsatish, shuningdek, unga bu yo‘lda jasorat va ishonch bilan harakat qilish, o‘zingizga ishonish, mumkin bo‘lgan qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengishga yordam ber-ish.

Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining rivojlanishida ustuvor yo‘nalishlar umume’tirof etilgan:

-o‘quv-bilim faoliyati ko‘nikmalarini shakllantirish;- o‘quv materiallarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirish;- ijtimoiy-psixologik moslashuv.Shuning uchun boshlang‘ich ta’lim usullari va metodlari, ularning rivojlanishi quyidagi

komponentlarni o‘z ichiga olishi kerak:- maqsadga erishish uchun bag‘ishlanish va qat’iyatlilik;- ishlash va tanlov holatida mustaqil qaror qabul qilishga tayyorlik.Boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi yetarli kasbiy malakaga ega bo‘lishi kerak va faqat

kelgusidagi faoliyat maqsadini belgilash bilan cheklanmasligi kerak. U bolaga maqsad va vazifalarni belgilash imkoniyatini berishi, so‘ngra uning shaxsiy qobiliyatlari asosida o‘z faoliyatining natijasini maqsadga muvofiq qabul qilishi kerak [2].

Ish qobiliyati boshlang‘ich maktabda o‘qish bosqichida asosiy maqsadlardan biri hiso-blanadi: boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolani turli vaziyatlarda mustaqil qaror qabul qil-

4010

ishga o‘rgatishi kerak. Ushbu yondashuv o‘quvchining shaxsini, sinf jamoasida o‘z-o‘zini tasdiqlashni o‘z-o‘zini aniqlashga yordam beradi. Yosh maktab o‘quvchilarining qat’iyatliligi, mehnatsevarligi, aniqligi, boshlangan ishni oxiriga yetkazish istagi bilan rivojlanishiga imkon beruvchi ko‘plab usullar va texnikalar mavjud. Ko‘pgina tadqiqotlar ma’lum bir haqiqatni tasdiqlaydi: agar bu fazilatlar boshlang‘ich maktabda rivojlanmasa, ular keyingi ta’lim bosqichlarida rivojlanishi mumkin emas.

Kichik maktab o‘quvchilarining nazorat va baholash faoliyati muhim omil hisoblanadi. Ideal holda, u boshlang‘ich maktab dasturining muvaffaqiyatli rivojlanishiga bog‘liq bo‘lgan o‘quvchilarning bilim qiziqishi va ijobiy motivatsiyasiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.

Boshlang‘ich maktabda tajribali o‘qituvchi uchun o‘quvchilarga nisbatan sezgirlik va axloq muhim ahamiyatga ega: bolani qiyin vaziyatda qo‘llab-quvvatlash, to‘g‘ri yechim topishga yordam berishi lozim.

Ushbu jarayonda eng muhim rol-yosh o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos-lashtirilgan boshlang‘ich ta’lim usullari va usullarini tanlashdir. Zamonaviy pedagogik fan o‘qituvchilarining ijodiy ishlarida katta ijobiy tajriba va zamonaviy eksperimental tadqiqot-lar ma’lumotlarini taqdim etadi.

Bunga maktab o‘quvchilari bilan ish vaqtidan tashqari ishlar ham yordam beradi. Boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi sinfdagi jamoani shakllantirishga e’tibor qaratishi kerak. Bolalarga o‘z potentsiallarini ochib berish, bir-birlarini bilish va do‘stlashish uchun yor-dam berish. Sinfda qulay psixologik muhitni yaratish, oxir-oqibat, ish oqimiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, maktab o‘quvchilari xotirjam, ishonchli va materiallarni o‘zlashtirishning yuqori natijalarini ko‘rsatadilar.

Shunday qilib, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi o‘z ishida yosh o‘quvchilarning bilim faoliyatini faollashtiradigan turli usullar va texnikani qo‘llaydi. Tanlashda birinchi o‘ringa quyidagilar kiradi: bolaning individualligini saqlab qolish, maktabga moslashishi uchun qulay shart - sharoitlar yaratish, sog‘lom saqlash texnologiyalari va boshqalar.

Adabiyotlar:1. O‘qitish usullari va ularni amalga oshirish usullarini tanlash / / didaktika: axborot portali

[elektron resurs] URL: https://didaktica.ru/urok-osnovnaya-forma-organizacii-processa/58-vybor-metodov-obucheniya-i-sposobov-ix-realizacii.html (murojaat sanasi: 10.05.2018)

2. Andreeva T. O‘quvchilarning keyingi hayotida boshlang‘ich maktabning o‘rni / / ta’lim xodimlarining ijtimoiy tarmog‘i: axborot portali [elektron resurs] URL: https://nsportal.ru/nachalnaya-shkola/materialy-mo/2014/01/29/rol-nachalnoy-shkoly-v-dalneyshey-zhizni-uchenika (murojaat sanasi: 10.05.2018)

3. Nikulochkina V. Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining o‘quv faoliyatida baholash-ning o‘rni / / psixologiya, sotsiologiya va pedagogika: elektron ilmiy-amaliy jurnal. 2013. № 12 [elektron resurs]. Pochta manzili: <URL> http://psychology.snauka.ru/2013/12/2682 (murojaat sanasi: 11.05.2018).

4110

MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNING MA’NAVIY SHAKLLANISHIDA IJTIMOIY PEDAGOGIKNING TA’SIRI

Mo‘minova Marg‘uba MuhiddinovnaNamangan viloyati Namangan Shahar

76-maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada maktab yoshidagi o‘quvchilarni ma’naviy shakllanishida ijtimoiy pedagoglarning pedagogik ta’siri haqida so‘z yuritiladi. Bu faoliyat o‘quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim olishlariga bog‘liq maktabdagi ijtimoiy pedagogik faoliyatning barcha jihatlarini ochib berishga harakat qilamiz.

Kalit so‘zlar: ijtimoiy pedagog, tibbiy, psixologik, yuridik, ijtimoiy tarbiya, faoliyat, ko‘p bolali oila, hamkorlik, maktab raxbari.

Respublikamizda maktab o‘quvchilari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish rivojlanmoqda. U qisman moziy tajribasi, qisman zamonaviy pedagogik tibbiy, psixologik, yuridik faoliyat turlariga tayanib ish olib bormoqda. So‘nggi yillarda pedagogik jamoalar ham paydo bo‘lib, ularda maktab nafaqat ta’lim-tarbiya masalalarini, balki o‘quvchining boshqa bir qator ijtimoiy muammolarini ham yechmoqda.

Davlatimizdagi o‘zgarishlar mavjud ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Chunki unda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozi aks etmasligi mumkin emas. Umumta’lim maktabi o‘zining o‘quv, tarbiya va ijtimoiy funksiyalarini ko‘rib chiqib birinchi o‘ringa quyidagi ijtimoiy funksiyalarni qo‘yishi kerak edi:

1. Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini bajarish lozim edi, biroq ta’lim bolalar va o‘smirlar manfaati asosida tashkil qilinmoqda.

2. Maktabda tarbiya ishini ta’lim bilan teng yuritish.3. Maktab faoliyatini qayta yo‘naltirish.4. Maktab ishini, bolalar faolligini oshirish, turli bolalar klublari tuzishga asoslash.Maktabning asosiy ijtimoiy vazifasi bolaning ta’lim-tarbiya olishga bo‘lgan huquqini

amalga oshirish hisoblanadi. Zamonaviy maktab sharoitlarida bolalarning ijtimoiy peda-gogik himoyasi quyidagicha amalga oshmoqda:

Maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari, kam ta’minlangan oilalar far-zandlariga moddiy yordam, bepul ovqatlanish tashkil qilishadi. Sinf rahbarlarning bolaning oiladagi holatini o‘rganishadi. Tarbiyasi qiyin bolalar bilan alohida shug‘ullanishadi.

Maktabda psixologlari, bola qobiliyatlari va qiziqishlarini o‘rganishadi. Psixoterapevt va psixologlar ota-onalar va bolalarga maslahat berishadi va yordam berishadi.

Maktabda mavjud bo‘lgan sog‘liqni saqlash xizmati maktab o‘quvchilarini tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishadi, jismoniy tarbiya guruhlari tuzishadi, kuchsiz bolalarga maxsus ovqa-tlanish tashkil qilishadi, karantin sinflarini nazorat qilishadi.

Ijtimoiy pedagog o‘quvchining maktabdan tashqari vaqtini tashkillashtirib, o‘z tarbiyaviy ishini olib borishida ota-onalar bilan hamkorlik qiladi. Hamkorlik yuzasidan seksiya, klub-lar, har xil mehnat, turistik bo‘linmalar tashkil qiladi. Ijtimoiy pedagog pedagogik jamoan-ing tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ish olib borishini tartibga soladi. U maktab pedagogik ja-moasiga doimiy tarzda sinfdagi psixologik muhit to‘g‘risida axborot beradi. Aynan shu holat maktabda ijtimoiy ish olib borishning rejasini tuzishda muhim ahamiyatga ega.

Ijtimoiy pedagog maktabdan haydalgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi kerak. U ularni

4210

boshqa maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko‘nikishlariga yordam ko‘rsatadi. Ijti-moiy pedagog dars soatlari vaqtida noqonuniy ishlab yurgan bolalarni aniqlaydi, ularning o‘qish masalasini hal qiladi. U ko‘p bolali oilalarning barcha imtiyozlaridan foydalan-ishlari, bolalarning reabilitsiya markazlarga qatnashlarini nazorat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va sinf rahbarlari tumandagi oila va o‘quvchilarni o‘rganib chiqishadi. ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarga e’tibor berishadi, tarbiyasi og‘ir bolalarni tarbiyalashda oilalarga yordam berishadi

Maktab yoshidagi bolalarning asosiy ijtimoiylashtiruvchi omili bolalar submadaniyatini shakllantiruvchi tengqurlar jamoasidir. Ijtimoiy pedagog bu hodisalarning funksiyalarini bilishi, ularning o‘quvchilarning shaxsiy hislatlari va ijtimoiy munosabatlarini rivojlanti-rishdagi o‘rinlarini ko‘ra olishi lozim.

Bola ijtimoiylashuvining shartlaridan biri tengqurlar bilan munosabatga kirishishdir. Bu munosabat bolalar bog‘chasi guruhi, maktab sinflari, turli norasmiy bolalar va o‘smirlar bir-lashmalari kabi kichik guruhlarda shakllanadi. Bolalar va o‘smirlar guruhlarida tengdoshlar orasida funksional, emotsional shaxsiy munosabatlar o‘rnatiladi.

Tengqurlar guruhi odatda a’zolarining hududiy yaqinligi asosida shakllanadi. Tengqurlar guruhi individual qiziqishlarning mos tushishi, rasmiy tashkilot (sinf, guruh va boshqalar) borligi va guruh a’zolari o‘rtasida shaxsiy munosabatlar mavjudligi tufayli shakllanadi. Bu munosabatlar guruh a’zolarining xarakter va o‘zaro ta’sirlarida, shuningdek sinfda rollarni taqsimlashda namoyon bo‘ladi.

Guruhda emotsional va shaxsiy munosabatlar ham shakllanadi. Bolalar va yosh o‘smirlar guruhlarida emotsional munosabatlarning asosiy funksiyasi tengqurlar xulq-atvorini umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga moslashdir. Bu holatda do‘stlik rishtalari, sim-patiya birinchi o‘ringa ko‘tariladi.

Bolalar hamjamiyati bolalar submadaniyatining tashuvchisi hisoblanadi. Bolalar sub-madaniyati–bu bolalarga jamiyatga ko‘nikishlariga va o‘z normalarini yaratishlariga ko‘maklashuvchi madaniy hudud va muomala doirasidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Davletshin M.G va boshqalar. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya. T-2004 yil.2. Nishonova Z.T, G.Alimova. Bolalar psixologiyasi va uni o‘qitish metodikasi.

Toshkent-2003 yil3. Sherbakov A. I. Yosh psixologiyasi va pedagogika psixologiyadan praktikum. Toshkent,

1991yil.

4310

UZOQ UMR KO‘RISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Dilrabo Mo‘minova Murodillayevna, Umarxon Azamov Yaxyoxonovich

Namangan davlat universiteti pedagogika psixologiya kafedrasi o‘qituvchilari

Telefon: +998(94)1558886, +998(93)4002300 Annotatsiya: Uzoq umr ko‘rishning, umr uzayishining muhim omillari kasb-korlik

faoliyatiga bog‘liq psixik holatning barqarorlashuvidir.Umrni uzaytirishning juda ko‘p omillari bor. Uzoq umr ko‘rishning ekologik omillari, psixologik, ijtimoiy psixologik omillari, manbalari va mexanizmlari ham mavjuddir. Umuman aytganda, insonning umrini uzaytirish uchun shaxslararo yaxshi munosabat, shirin muomala, samimiy muloqot, oilaviy totuvlik, asab sistemasini asrash, barqaror his-tuyg‘u, xamdardlik, psixik faollik, irodaviy tetiklik bo‘lishi zarur.

Tayanch tushunchalar: ma‘naviy tetiklik, an‘ana, passiv, aktiv, presbioniya, gerantologiya, intelekt, dioptriyaga, muomala, muloqot, totuvlik, barqaror his-tuyg‘u, xamdardlik, psixik faollik, irodaviy tetiklik;

Jahon fani to‘plagan ma‘lumotlarga ko‘ra ochiq havoda ortiqcha zo‘riqishsiz jismoniy mehnat bilan shug‘ullangan odamlarda harakatning tezligi,qad-qomatning tikligi, ma‘naviy tetiklik, ruhiy faollik uzoqroq saqlanadi. Mana shu holat jismoniy tarbiya bilan doimiy shug‘ullanuvchi kishilarda ham bo‘ladi.

«Umrni uzaytirish muammolari» nomli (1952) kitobda dog‘istonliklarda uzoq umr ko‘rishning asosiy sabablari quyidagicha ekani ta‘kidlangan:

1. Respublikaning tog‘li qismidagi iqlim sharoiti va jug‘rofiy omillar;2. Sutkasiga 3-4 marta iste‘mol qilinadigan go‘shtli, o‘simlik moyli va sutli oziq-ovqatlar,

chekishning, ichish hamda ortiqcha jinsiy aloqaning taqiqlangani; 3. Avlodan-avlodga asrlar davomida o‘tib kelayotgan madaniy an‘analar, o‘ziga xos

turmush tarzi va uning xususiyatlari; 4.Gigienaning barcha qonun va qoidalariga rioya qilinishi va butun umr bo‘yi jismoniy

mehnat bilan shug‘ullanish; 5.Bir maromda ham passiv, ham aktiv hordiq chiqarish;6.Aholi turmush darajasining moddiy-maishiy jihatdan yaqinlanishi va hokazolar.S. Pako va uning izdoshlari ta‘kidlaganidek, keksayish jarayonida ayrim psixofiziologik

va psixologik jarayonlarning barqarorlashuvi inson umrining uzayishiga, unda ijodiy faollik uzluksiz davom etishiga yordam beradi, aqliy mehnat bilan doimo shug‘ullanuvchi keksa odamlarda mantiqiy xotira saqlanadi. Shu bilan birga iqtidorli va aqlni peshlash mashqlari bilan shug‘ullangan kishilarda ham intellektning yuksak darajasi saqlanib, boshqa bilish funktsiyalarining faoliyati bir tekis harakatni vujudga keltiradi.

Uzoq umr ko‘rishning, umr uzayishining muhim omillaridan yana bittasi kasb-korlik faoliyatiga bog‘liq psixik holatning barqarorlashuvidir. Ana shu holatga insonning ko‘rish idrokida fazoni farqlash (fazoviy tasavvur) qobiliyati kiradi. Frantsuz gerontologi va oftalmologi G. Offre «Gerontologiya asoslari» (1960) kitobidan joy olgan «Ko‘zning keksalarga xos o‘zgarishi» asarida ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ma‘lumotlar keltiradi. Uning fikricha, keksalikda presbioniya (grekcha, qarilikda ko‘rishning zaiflashuvi)

4410

hodisasi ro‘y berib, yaqinni ko‘rish yomonlashadi. G. Offrening fikricha, 10 yoshdan ko‘rish akkomodatsiyasining kuchi pasayishi, agarda 10 yoshda akkomodatsiya kuchi 16 dioptriyaga (grekcha optik o‘lchov) teng bo‘lsa, 40-45 yoshda-4 keyinchalik esa 1 bir dioptriyaga tushib ketishi mumkin. 50-60 yoshlarda akkomodatsiya o‘zining eng quyi darajasiga tushadi, biroq shundan keyingi yosh davrlarida barqarorlashib boradi. Jahon psixologiyasi fani ma‘lumotlariga qaraganda akkomodatsiyaning kuchi shunchalik kamayib boradiki, yaqinni faqat ko‘zoynak bilan ko‘riladigan bo‘ladi. Ba‘zi manbalarda mayda narsalar bilan shug‘ullanmaydigan, ko‘zi uzoqni ko‘rishga o‘rgangan odamda akkomodatsiya yuksak darajada saqlanishi, ko‘z xiralashuvi juda sekin, goho butunlay ro‘y bermasligi mumkin.

M. YA. Lojechnikova va L. N. Kuleshovaning aniqlashicha, haydovchilar, temiryo‘lchilar, ovchilarning ko‘rish sezgirligi yoshligida 1 yoki 1,5 birlikka teng bo‘lsa, uzoq yillardan keyin ham o‘zgarmasligi mumkin.

I. V. Davidovskiy va B. G. Ananevlar ta‘kidlaganidek, qarish va uzoq umr ko‘rish o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Binobarin umrni uzaytirishning juda ko‘p omillari bor. Yuqorida uzoq umr ko‘rishning ekologik omillari ifodalandi, lekin uning psixologik, ijtimoiy psixologik omillari, manbalari va mexanizmlari ham mavjuddir. Umuman aytganda, insonning umrini uzaytirish uchun shaxslararo yaxshi munosabat, shirin muomala, samimiy muloqot, oilaviy totuvlik, asab sistemasini asrash, barqaror his-tuyg‘u, xamdardlik, psixik faollik, irodaviy tetiklik bo‘lishi zarur.

XX asr oxirlariga kelib insonning o‘rtacha umri 70-80 yoshga tenglashgan bo‘lsada,100 yoshdan ko‘p umr ko‘rayotganlar ham oz emas. Jumladan, Eronning Kelyusa qishlog‘ida yashagan Said Ali ismli kishi 195 yil umr ko‘rgan. Ozarbayjonning janubiy-sharqida joylashgan, dengiz sathidan 2000 metr balandlikdagi tog‘li qishloq fuqorosi Sherali Muslimov 168 yil umr ko‘rgan. Tog‘ning tabiiy toza havosi va tiniq, sof buloq suvi, sut mahsulotlari, kichkinagina tomorqasida yetishtirgan meva va sabzavotlar asosiy ozuqasi bo‘lgan.

Janubiy Amerikaning Ekvador davlatida And tog‘lari bag‘ridagi qishloqlarda ham 100 yoshdan oshib yashayotgan qariyalar ko‘p.

Angliyalik tibbiyot professori uzoq umr ko‘rish dasturini yaratdi. Unga ko‘ra:-muntazam jismoniy mehnat bilan shug‘ullanish;-har kuni ma‘lum vaqt bog‘ va tomorqada ishlash;Imkon qadar ko‘proq piyoda yurish.Jumladan,keksayganda hamkuniga kamida ikki

chaqirim masofani piyoda bosib o‘tishga harakat qilish;-spirtli ichimliklar iste‘mol qilmaslik, tamaki mahsulotlari chekmaslik;- asabiylashmaslik, muammo va mojarolarni tinch yo‘l bilan hal etish,stressli holatlarga

tushib qolmaslikka intilish;- qayta ishlangan hususan qaynatilgan qovurilgan, tuzlangan,kanservalangan taomlarni

iloji boricha kamroq iste‘mol qilish;-ko‘proq yangi uzulgan va tabiiy meva, sabzavotlar, ko‘katlar tanavul qilish;-taomnomada imkon qadar go‘sh mahsulotlarini kam bo‘lishiga erishish;-tana talab qilguncha uxlash;-sevimli mashg‘ulotga ega bo‘lish;-tund,qo‘rs va qo‘pol insonlar bilan muloqotda bo‘lmaslik;-hech qachon qarilikni bo‘yniga olmaslik kabi omillarni muhim deb hisoblaydi.Mutaxassislar uzoq umr ko‘rishda oila, sog‘lom turmush tarzi ham muhim ahamiyat kasb

etishini ta‘kidlashadi. Hususan, uzoq yillik maxsus tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, er-xotin juftligi barqaror oilalardagi erkak va ayollar yolg‘iz jinsdoshlarga nisbatan besh yil ko‘proq

4510

umr kurishar ekan.Insonning qancha umr ko‘rishi bu albatta taqdirdan. Lekin inson umriga zavol bo‘luvchi va

aksincha, uni uzaytiruvchi omillar ham yetarli darajada. Olimlar ayni shunday omillar ustida ish olib borib, uzoq umr ko‘rish uchun tavsiyalar taqdim etishmoqda. Ular bir qaraganda, oddiy ammo muhim bo‘lib salomatligimizga ijobiy ta‘sir etadi.

- bir daqiqalik kulgu umrni besh daqiqaga uzaytiradi. Kulgu va tabassum insonga yaxshi kayfiyat bag‘ishlaydi,tushkunlikni yo‘qotadi, doimo

yaxshi kayfiyatda yurgan insonni turli xil kasalliklar ham yenga olmasligi isbotlangan.- ovqatlanishni 40% qisqartirish bilan umrni 1,5 barobarga uzaytirish mumkin. XX asrning 1930 yillarida AQSH ning Virjiniya Universiteti olimlari to‘g‘ri va yengil

ovqatlanish umrni uzaytirishini isbotlagan edilar. Chunki ko‘p va o‘g‘ir hazm bo‘ladigan ovqatlar hazm qilish tizmida jiddiy muammolar keltirib chiqaradi. Bu esa ko‘pgina kasalliklarga yo‘l ochadi.

- haftasiga 5 marotaba 30 daqiqadan piyoda yurishni odat qilling va umringizni 2 yilga uzaytiring.

Bu tadqiqot esa AQSH ning garvard universitetiolimlari tomonidan o‘tkazilgan bo‘lib,ular gipodinamiyava u keltirib chiqaradigan kasalliklardan saqlanish uchun doimiy tarzda insonga tushadigan eng kam jismoniy bosim qancha bo‘lishini o‘rganib borishgan. 72 nafar hamshiralar bilan o‘tkazilgan tadqiqot shuni isbotladiki, ular orasida piyoda yurishni odat qilganlarda insultga chalinish havfi kamaygan.

- ijodiy ishlar bilan shug‘ullaning va umringizni 5-6 yilga uzaytiring. Bu tadqiqot esa AQSHning Texas Universiteti olimlari tomonidan o‘tkazilgan bo‘lib, inson

ijodiy ish bilan zavqlanib shug‘ullanar ekan, unda surunkali tushkunlikdan qochishi olg‘a suriladi. Shuningdek, ijodiy ish yakuniga yetgach, inson tiniqib uxlaydi. Bu esa organizm va miyaning miriqib dam olishini ta‘minlaydi.Yaxshi dam esa kishiga kuch bag‘ishlaydi.

Butun jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tadqiqotlariga ko‘ra, inson umrining uzayishi 10% salomatlikka, 20% naslga, 20% ekalogiya va iqlimga, 50% esa yashash tarziga bog‘liq.

Demak, turmush tarzimizni yaxshi tarafga o‘zgartirish o‘z qo‘limizda. Shunday ekan yomon odatlardan voz kechish, jismoniy faol bo‘lish, a‘lo kayfiyat va tiniqib uxlash bilan inson o‘z salomatligini saqlay oladi va uzoq umr kechiradi.

Foydalanish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar:1. E.A.Rogov.Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa.M.1999g 2. E. G‘oziev. Psixologiya. T. 2002 y.3. I.Kon. Psixologiya ranney yunosti. M. 1994 y..4.V. Karimova. Psixologiya. T. 2002 y. 5. “ Islom nuri” gazetasining 2012 yil 1 soni.

4610

BOSHLANG‘CH SINF O‘QITUVCHILARINI KASBIY MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI

Muazzamxon Ibragimova Abdug‘apparovnaBoshlang‘ich ta’lim magistri

Namangan viloyati Namangan shahar 57-DUM ning boshlang‘ich sinf o‘qtuvchisi

Telefon: 99 891 3621169 Pochta: [email protected]

Annotatsiya: O‘qituvchi muammoli vaziyatlarda o‘zining kasbiy mahoratidan foydalana bilishi, muammoli ta’limda kasbiy faoliyatini shakllantirishda samarali hisoblanadi. Bunda ko‘proq izlanishga, o‘zini holis yaratuvchanlikka, o‘ziga ishonch orqali turli usullardan foydalanish orqali ta’limda yuqori natija ko‘sata oladi.

Kalit so‘zlar: Interfaol usullar, o‘zbek tili, tafakkur, muloqot metodi, keys-stadi, pantomime.

Boshlang‘ich ta’lim-ta’limning poydevori. Interfaol darslarda didaktik o‘yinlardan foydalanish Ma’lumot darajasini ta’lim va o‘qitish mazmunining nazariy masalalarini uning shakli va uslublarining pedagogikaning bir qismi bo‘lgan didaktika o‘rgatadi. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish, mantiqiy fikrlash doirasini kengaytirish bilan birga ularda o‘rganilgan mavzuni hayot bilan bog‘lashga, qiziqishlarining ortishiga yordam beradi.,,Qaynoq koptokcha’’,,,Pantomimo‘’,,,Bilimdonlar bekati’’,,,Zanjir’’,,,Omad kaliti’ kabi o‘yinlar ham o‘quvchilarni ko‘proq izlanishga, o‘zida liderlik qobilyatini oshirishga, guruh bilan birga ishlashga, orqada qolmaslikka o‘rgatadi. O‘quvchi fan to‘garaklaridan tashqari bichish, tikish, yasash kabilar bilan ham shug‘ullansa maqsadga muvofiq bo‘ladi.

O‘qituvchilarni bir xillikdan har xillikka, izlanishga o‘rgatish:O‘qituvchilarni kasbiy faollikka chorlash;Qo‘llanmalardan unumli foydalanish;Muammoli vaziyatlar orqali o‘qituvchilar kasbiy faoliyatini oshirish;Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini kasbiy faoliyatlarini shakllantirishda iterfaol usullardan

va o‘yinlardan foydalanish;Men oldimga qo‘ygan maqsadga erishaman sxemasini tuzish;Ajdodlardan o‘rnak olamiz;Yaponiya ta’lim tizimini qo‘llash. O‘qituvchi avvalambor kasbiy faoliyatini oshirishda izlanishdan chekinmasligi kerak.

O‘qituvchi o‘quvchilarni birinchi navbatda hayotga, yashashga, intilishga, maqsad sari olg‘a borishga qiziqtira bilishi kerak.

Dars jarayonida kutilgan natijaga erishish:O‘qituvchi ko‘zgu bo‘la olishi;O‘quvchilarni psixologik holatlarini his eta bilishi;Mahalla+Oila+Maktab+O‘quvchi zanjiri asosida ish tuta bilishi; Didaktik o‘yinlar;O‘quvchilarning bilim olishlarini o‘z oldilariga qo‘ygan ulkan maqsad deb hisoblashi.

4710

BIR INSONGA YORDAM BERISH DUNYONI O‘ZGARTIRA OLMAS, BIROQ BU O‘SHA INSONNIG DUNYOSINI O‘ZGARTIRA OLADI.

Biz o‘qituvchi kasbini egallashni maqsad qilib qo‘ydikmi? Demak biz har qanday darajaga ega bo‘lishimizdan qat’iy nazar ortimizda kelajak turganini doimo esda tutishimiz kerak.

O‘qituvchi har bir o‘quvchining yuzidan uyidagi sodir bo‘layotgan voqealardan habardor bo‘lishi kerak. Shu asnoda mahalla fuqarolar yig‘ini hamda uchastka nozirlari bilan o‘tkazilayotgan profilaktika tushuntirish ishlari ham o‘z samarasini bermoqda. Bu birlik yoshlar o‘rtasida kelib chiqadigan huquqbuzarliklarni oldini olmoqda.

Biz Alisher Navoiy, Z.M.Bobur, Boboraxim Mashrab, Nodira, Uvaysiy, Ibn Sino, Al Xorazmiy avlodlarimiz. Ajdodlarimiz hayoti va ijodlarini o‘quvchilarga o‘rgatish burchimizdir. Biz butun dunyo tan olgan Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy avladlarimiz. Muhammad Al-Xorazmiyning (ZIJI)Astronomik kitobini 1126-yil lotin tiliga, 1914-yilnemis tiliga, 1962-yil ingliz tiliga tarjima qilingan. Al-Xorazmiy matematika, astronomiya fanlaridan tashqari mexanika bilan shug‘ullanganlar. Abu Ali ibn Sino esa Uch falsafiy qissa –Avitsinani bizga meros qilib qoldirganlar.

Eng yangi tadqiqot natijalariga ko‘ra :Yaponiyalik bolalar jahon miqyosida hisob-kitob va savodxonlik borasida ko‘proq qobilyatga ega. Shu o‘rinda savol tug‘iladi xo‘sh Yaponiya maktab tizimi siri nimada ekan. Jahon mamlakatlari ta’lim tizimidan aynan nimasi bilan farq qiladi? Eng muhimi undan nimani o‘rganishimiz mumkin? Masalan 123 ni 321 ga ko‘paytirish uchun qanchaa vaqt ketadi? Bir daqiqadan ko‘p albatta.Yapon bolalari bu vazifani bajarish uchun qancha vaqt kerak? Yaponiyada bunday amallarni besh yoshdagi bolalar ham bajara olishar ekan. Ular raqamlarni yoddan bilishmaydi. Buning o‘rniga o‘yin usulidan foydalanishadi. Yaponlar shuni ta’kidlashadiki, siz o‘zingiz o‘rgangan narsa 90

4810

foiz, o‘qituvchilar o‘rnida turib qilgan ma’ruzalari 40 foiz yodda qolar ekan. Shuning uchun ham muammolarni muhokama qilish va bir-biriga o‘rgatish juda foydali. Yaponiya Davlat va ta’lim tizimi mamlakatda milliy g‘urur bo‘lib,Yaponiyalik o‘qituvchilarga butun dunyodagi hamkasblarining ishlarini osonlikcha yaxshiroq bajarishga yordam bergan an’anaviy uslubdir

PISA testlari buni yana bir bor tasdiqlagan:O‘quvchilarni ko‘proq band qilib, qo‘shimcha mashg‘ulotlarni ko‘proq o‘tib borish kerak.O‘qituvchi bolalar bilan qancha ko‘p vaqt birga bo‘lsa uni ichki hissiyotlarini tez tushuna

oladi. Bizning ta’limda ham PISA testining kirib kelishi fanning buyuk egalari yetishib chiqishiga

hizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Didaktik o‘yinlar haqida.13.11.192. Yangi metodlar. Muallif Baxtiyor Roziq,,Buyuk Didaktika.3.,,Aljabr va Almuqobala’’4. Uz.everdoh.com

4910

COVID-19 PANDEMIYASI SHAROITIDA O‘ZBEKISTON TA?LIM TIZIMIDAGI INNOVATSIYALAR

Muhayyo Ismoilova (Farg‘ona viloyati,Toshloq tumani 12-maktab o‘qituvchisi)

[email protected]+998 99 999 07 60

Ushbu maqolada COVID-19 pandemiyasi sharoitida O‘zbekistonda ta‘lim tizimidagi yangi islohotlar, bu tizimga oid qarorlardan ma?lumotlar keltirilgan. Shuningdek, Jahon banki mutaxassislarining Jahon bankining rasmiy veb-saytida O‘zbekiston: maktablarning yopilishiga o‘z vaqtida javob? nomli maqolasi ko‘rib chiqilgan.

Kalit so‘zlar: Xalq ta‘limi vazirligi; Innovatsiya, texnologiya va strategiya markazi; mil-liy teleradiokompaniya, online-maktab; onlayn darslar; onlayn olimpiada; Jahon banki; Xalq ta‘limi vaziri, Ta’lim to‘g‘risida?gi qonun.

Bugungi kunda IT -texnologiyalar shiddat bilan rivojlanib ta‘lim sohasini ham qamrab olmoqda. Dunyoning deyarli barcha zamonaviy ta‘lim muassasalarini axborot texnologi-yalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.

O‘zbekiston ham jahon axborot-ta‘lim makonida o‘z o‘rniga ega bo‘lib bormoqda. Ana shu erishilayotgan muvaffaqiyatlarda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta‘limi vazirligi hu-zurida tashkil qilingan Innovatsiya, texnologiya va strategiya markazining ham salmoqli o‘rni bor.

Markazining faoliyati Xalq ta‘limi tizimining innovatsion pilot loyihalarini texnik amalga oshirish va sinovdan o‘tkazish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi organni yaratishga, shuning-dek, raqamli innovatsion texnologiyalar, veb-platformalar, dasturiy mahsulotlar va axborot tizimlarini joriy qilishga qaratilgan.

O‘zbekiston Respublikasida koronavirus infeksiyasining tarqalishini oldini olish va ta‘lim muassasalarida sanitariya-epidemiologik osoyishtalikni ta‘minlash maqsadida umumiy o‘rta ta‘lim muassasalari o‘quvchilari uchun muddatidan oldin, 2020-yilning 16-mart kunidan e?tiboran qo‘shimcha ta‘til e?lon qilindi.

Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev 2020-yilning 18-mart kuni koronavirus bilan bog‘liq vaziyat bo‘yicha xalqqa murojaat qildilar. Jumladan, “Bu hayo-tning ko‘p og‘ir sinovlarini va yaxshi-yomon kunlarini boshidan kechirgan xalqimiz ham-masini to‘g‘ri tushunib, masalaga ongli yondashmoqda”1, ? deya e?tirof etdilar.

O‘zbekiston Respublikasiga koronavirusning kirib kelishi va tarqalishini oldini olish yu-zasidan chora-tadbirlar dasturini tayyorlash bo‘yicha respublika maxsus komissiyasining 2020-yil 15-martdagi yig‘ilish bayoniga muvofiq Xalq ta‘limi vazirining 2020-yil 17-mar-tdagi 82-sonli buyrug‘i bilan o‘quvchilar uchun qo‘shimcha e?lon qilingan ta‘til davrida masofadan turib o‘quv jarayonini tashkil etish hamda ta‘lim muassasalari va tashkilotlarn-ing bino va inshootlarini samarali saqlash ishlarini muvofiqlashtirish, shuningdek, yetim va ota-onasi qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarning tarbiya jarayonini tashkil etish maqsa-dida o‘z faoliyatini ish joyida amalga oshiradigan rahbar va xodimlar ro‘yxati tasdiqlangan2

1 O‘zR. Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning koronavirus bilan bog‘liq vaziyat bo‘yicha

xalqqa murojaati, 2020-yil 18-mart2 Xalq ta‘limi vazirining 2020-yil 17-martdagi 82-sonli buyrug‘i

5010

(24-martdagi 87-sonli buyruq bilan ushbu ro‘yxat tarkibiga o‘zgartirish kiritilgan3). Bunda umumta‘lim maktablarining direktor yoki o‘rinbosarlaridan biridan tashqari xodimlariga, ularning xohishlariga ko‘ra mehnat qonunchiligida belgilangan tartibga muvofiq mehnat ta‘tili berish tavsiya etilgan. Shuningdek, joriy yilning 31-martidagi Xalq ta‘limi vazirining 91-sonli buyrug‘ida maktab o‘qituvchilarining ish faoliyatini masofaviy tarzda davom et-tirish, masofaviy ta‘lim jarayonini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan xodimlarning mehnat faoliyatini masofaviy ish usuliga o‘tkazish orqali tashkil etish, navbatdan tashqari mehnat ta‘tilida bo‘lgan xodimlarning ta‘til muddatini yillik asosiy mehnat ta‘tili hisobidan uzayti-rish, qolgan xodimlarga zaruriyatga ko‘ra asosiy mehnat ta‘tili hisobidan haq to‘lanadigan mehnat ta‘tili berish belgilangan.

Majburiy ta‘til paytida farzandlarimiz o‘quv mashg‘ulotlarini onlayn davom ettirishlari uchun Xalq ta‘limi vazirligi O‘zbekiston milliy teleradiokompaniyasi bilan hamkorligida videodarslar turkumi yo‘lga qo‘yilganligi, teleradiokanallarimiz orqali yoshlarning bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazish uchun tariximiz, boy madaniyatimizga oid ko‘rsatuv va eshit-tirishlar, ular uchun foydali va qiziqarli badiiy dasturlar, kinofilmlarni ko‘paytirishi lozim-ligini alohida ta‘kidlagan edilar.

Prezidentimizning xalqqa yo‘llagan murojaatnomalarida va o‘tkazgan videoselektor4larida doimo o‘quvchi yoshlarga murojaat qilar ekanlar, farzandlarimizning uydagi vaqtini bekor o‘tkazmaslikka, onlayn darslarni qunt bilan o‘zlashtirishi, kitob o‘qishi, bilimini oshirishi, badantarbiya va jismoniy mashqlar bilan har kuni shug‘ullanishga chorlaydilar.

Shu munosabat bilan 4-chorak uchun mo‘ljallangan o‘quv mashg‘ulotlarini o‘quvchilar televizion darslar orqali onlayn tarzda o‘qiy boshladilar.

Bu jarayonlarning barchasi ayni kunlarda, ayniqsa, pedagog va ota-onalarni ham yanada quvontirdi.

Barcha maktablarda navbatdan tashqari ta‘til e?lon qilindi. Shuningdek, o‘qituvchilar ham metodik yuklamalarini onlayn, ya?ni masofadan turib amalga oshirishi belgilandi.

Ta‘til vaqtida 1-sinfdan 11-sinfgacha barcha fanlardan o‘zbek va rus tillarida milliy tele-radiokompaniya kanallarida darslar efirga uzatilmoqda. Uchta kanalda uzatiladigan efirlarn-ing to‘liq ro‘yxati Xalq ta‘limi vazirligining rasmiy sayti www.uzedu.uz hamda telegram kanalida berilmoqda.

Hozirda Innovatsiya, texnologiya va strategiya markazi bir qator loyihalarni ishlab chiq-ib, amalga oshirmoqda: Prezident maktabi, ?Edu Market? interaktiv virtual ta‘lim dasturi, ?Edu kids? bolalar uchun ilmiy-ommabop videoroliklari, Toshkent xalqaro ta‘lim univer-siteti, hamda kitobxonlik madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan ?kitob.uz? veb-portali.

Markaz o‘z oldiga ko‘ngilochar kontent bilan foydali bo‘lgan narsalarni birlashtirib, bo-lalarning zamonaviy bilimlarini o‘zlashtirishdagi qiziqishini oshirishni maqsad qilib qo‘ygan.

3 Xalq ta‘limi vazirining 2020-yil 24-martdagi 87-sonli buyrug‘i4 www.president.uz

5110

Tahliliy ma?lumotlarga qaraganda bunday yondashuvlar bolalarning o‘yin davomida intelle-ktual salohiyatini yanada oshirishga xizmat qiladi5.

Xalq ta‘limi vazirligining maktab o‘qituvchilarining karantin davrida o‘quvchilar bilan masofadan (onlayn tarzda) amalga oshiradigan ishlari yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqildi va joylarga yuborildi.

Unga ko‘ra, fan o‘qituvchilari o‘quvchilarni baholab borishi uchun vaqtinchalik o‘z fani bo‘yicha sinf jurnalini daftarda yuritadi.

Karantin muddati tugagandan so‘ng, ushbu vaqtinchalik sinf jurnalidagi o‘quvchilarning baholari asosiy sinf jurnaliga ko‘chirib qo‘yiladi.

O‘qituvchi tomonidan vaqtinchalik sinf jurnaliga o‘tilgan mavzular, uy vazifalari va o‘quvchilarning joriy baholari kiritib boriladi (oraliq nazorat baholari va o‘quvchilar davo-mati kiritilmaydi).

Toshkent shahrida o‘quvchilarning olgan baholari kundalik.com elektron tizimiga kiritib boriladi.

O‘qituvchilar qo‘shimcha bilim olishni istagan o‘quvchilar ota-onalari bilan kelishilgan holda qo‘shimcha topshiriqlar berishlari ham mumkin.

2019-yilda yurtimizda ilk marotaba Nukus, Xiva, Namangan va Toshkentda to‘rtta Pre-zident maktabi ochildi. Mazkur maktablar mamlakatimizda ta‘lim sifatini oshirishdagi is-lohotlarning lokomotiviga aylanadi. Ushbu maktablarda yoshlarga dars berish uchun xori-jdan yuqori malakali o‘qituvchilar jalb qilindi. Prezident maktabining xorijlik pedagoglari tomonidan ham Online-Maktab loyihasi doirasida videodarslar tayyorlandi. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta‘limi vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va ixti-soslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi hamda O‘zbekiston milliy teleradiokom-paniyasi chet ellik o‘qituvchilar ishtirokida videodarslar tayyorladi. Videodarslar 17-maydan efirga uzatildi6.

2019-2020-o‘quv yili onlayn tarzda yakunlanadi. Respublika maxsus komissiyasining Qaroriga ko‘ra:

xalq ta‘limi tizimidagi tashkilot va muassasalarida 2019-2020-o‘quv yili ?online-maktab? loyihasi doirasida tashkil etilgan masofaviy televizion videodarslar orqali yakunlanadi;

o‘qituvchilar va masofaviy ta‘lim jarayonini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan xalq 5 www.itsm.uz6 www.uzedu.uz

5210

ta‘limi tizimidagi (ta‘lim muassasalari, tashkilotlari, hududiy bo‘linmalar) xodimlar o‘z ish faoliyatlarini masofaviy tarzda (ish haqi to‘langan holda) davom ettiradilar.

Hozirgi vaziyatdan kelib chiqib, 2019-2020-o‘quv yilidagi umumiy o‘rta ta‘lim muassasalarida yakuniy imtihonlar bekor qilindi va o‘quvchilarning baholarini istisno tariqasida joriy o‘quv yilining uch chorak baholari asosida chiqarish tavsiya etildi. Bitiruvchilarga davlat namunasidagi attestat (shahodatnoma)larni elektron shaklda (skaner) bitiruvchilarga yetkaziladi.

Attestat (shahodatnoma) blankalari respublikamizda karantin muddati tugagunga qadar ta‘lim muassasalarida saqlanadi. Karanti davri yakunlanganidan so‘ng ular o‘z egalariga topshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 3-maydagi “Iqtidorli yoshlаrni аniqlаsh vа yuqori mаlаkаli kаdrlаr tаyyorlаshning uzluksiz tizimini tаshkil etish chorа-tаdbirlаri to‘g‘risidа” PQ-4306 Qаrorigа аsosida iqtidorli o‘quvchi yoshlarni aniqlash, ular faoliyatini ilmiy va uslubiy jihatdan taʼminlab borish, sohada ilg‘or tajribalarni ommalashtirish va ular asosida taʼlim muassasalari uchun tavsiya va qo‘llanmalar ishlab chiqish; umumiy o‘rta ta‘lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari o‘rtasida mahalliy va xalqaro, shu jumladan nodavlat fan olimpiadalarini tashkil etish, ularning xalqaro olim-piadalardagi ishtirokini taʼminlash7 maqsadida onlayn olimpiadalar tashkillangan.

Onlayn olimpiadada ishtirok etish uchun o‘quvchilar olympiad.uzedu.uz (yoki oo.uzedu.uz) saytiga belgilangan vaqtda, o‘zlarining login va parollari yordamida kirishlari kerak.

Onlayn olimpiada yakunlangach, o‘quvchilar o‘z reytinglarini ko‘rishlari va QR-kodli sertifikatlarini yuklab olishlari mumkin bo‘ladi.

Hozirgi vaqtda olympiad.uzedu.uz axborot tizimida ro‘yxatdan o‘tgan o‘quvchilar soni 175,000 nafarni tashkil etmoqda8.

Jahon bankining rasmiy veb-saytida O‘zbekiston: maktablarning yopilishiga o‘z vaqtida javob? nomli maqola e?lon qilindi9.

Maqolada bank mutaxassislarining ta‘kidlashicha, 22-aprel holatiga ko‘ra 180 dan or-tiq mamlakatlarda maktablarni yopish to‘g‘risida qaror qabul qilinishi kamida 1,7 milliard o‘quvchiga o‘z ta‘sirini ko‘rsatgan.

Maktablarning uzoq vaqtga yopilishi oz fursatda nafaqat ta‘lim sifatining, balki inson kapitalining rivojlanishi va iqtisodiy imkoniyatlarning ham pasayishiga olib kelishi mumkin.

O‘zbekiston, ko‘plab davlatlar singari, koronavirus tarqalishining oldini olish uchun bar-

7 O‘zR. Prezidentining ?Iqtidorli yoshlаrni аniqlаsh vа yuqori mаlаkаli kаdrlаr tаyyorlаshning uzluksiz tizimini tаshkil etish chorа-tаdbirlаri to‘g‘risidа” PQ-4306 Qаrori, 2019-yil 3-may8 www.oo.uzedu.uz9 www.uzedu.uz

5310

cha maktablarni yopishga majbur bo‘ldi. Qaror 15-mart kuni, mamlakatda COVID-19 ning birinchi holati ro‘yxatga olinganida qabul qilindi. Ikki kun o‘tgach, Xalq ta‘limi vazirligi karantin davrida umumta‘lim maktablarning 6,1 million nafar o‘quvchilari uchun masofadan turib onlayn ta‘lim berilishi haqidagi Hukumat qarorini e?lon qildi.

Maqolada qayd etilishicha, O‘zbekistonda internet tezligi va aholini qamrab olish ko‘rsatkichlari yuqori emas. ?Shu sababli, Xalq ta‘limi vazirligi mamlakatdagi barcha o‘quvchilarga onlayn ta‘lim yetib bormasligi mumkinligini tan oldi. Mamlakatda raqamli televidenie aholini 100 foiz qamrab olganini e?tiborga olgan holda televizion darslarni ishga tushirish masofaviy ta‘lim bilan aholini ommaviy qamrab olish uchun yagona imkoniyat-dir?, ? deya ta‘kidlaydi Jahon banki mutaxassislari.

2020-yil 19-may kuni Oliy Majlis Qonunchilik palatasining navbatdagi majlisida yangi tahrirdagi Ta’lim to‘g‘risida?gi qonun loyihasi tasdiqlandi.

Qonun loyihasini takomillashtirish maqsadida mas?ul qo‘mita hamda ishchi guruh tomonidan bir necha bor muhokamalar o‘tkazildi. Tegishli vazirlik va idoralar vakillari ishtirokida loyihaning qoida va normalari maromiga yetkazildi.

Xususan, qonun loyihasini takomillashtirish jarayonida 238 ta normaga tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi, 123 ta norma chiqarib tashlandi. Ularning o‘rniga 54 ta yangi to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiluvchi normalar kiritildi. Ortiqcha ma?muriy tartib-taomillar va tartibga solishning eskirgan mexanizmlarini bartaraf etish hisobiga kiritilgan 7 ta moddadan butunlay voz kechilib, aniq sohalardagi munosabatlarni tartibga soluvchi 9 ta yangi modda kiritildi.

E?tiborlisi, qonun loyihasiga inklyuziv ta‘lim tushunchasi ham singdirilgan. Bu esa har bir bolaning ta‘lim olishdagi teng huquqliligini ta‘minlash har qanday diskriminatsiya va kamsitishlarning oldini olishga xizmat qiladi.

Shuningdek, loyihada amaldagi qonunda, umuman, qonunchilikda ko‘zda tutilmagan yangi qoida ? yurtimizda yoshidan qat?iy nazar, katta yoshdagilar uchun ham umri davomida bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlab borish imkoniyati belgilangan.

Xalq ta‘limi tizimida so‘nggi 10 yillar ichida AKTni joriy qilishda bir muncha oqsoqliklar borligi hammamizga ma?lum.

Yaqin kelajakda mamlakatimizda axborot texnologiyalari qo‘shimcha emas, balki ta‘lim jarayonining ajralmas qismiga aylanishi shubhasiz.

Xalq ta‘limi vaziri Sherzod Shermatovning sa?y-harakatlari bilan ta‘lim tizimida AKT va onlayn maktab loyihasini qisqa muddatda joriy qilinganligi ta‘lim tizimidagi innovatsion yondashuvlardan biri ekanligini bugungi kunning o‘zi ko‘rsatib, yana bir bor isbotlab turibdi.

5410

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning koronavirus bilan

bog‘liq vaziyat bo‘yicha xalqqa murojaati, 2020-yil 18-mart.2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ?Iqtidorli yoshlаrni аniqlаsh vа yuqori

mаlаkаli kаdrlаr tаyyorlаshning uzluksiz tizimini tаshkil etish chorа-tаdbirlаri to‘g‘risidа” PQ-4306 Qаrori, 2019-yil 3-may.

3. Respublika maxsus komissiyasining 2020-yil 15-martdagi yig‘ilish bayoni.4. Xalq ta’limi vazirining 2020-yil 17-martdagi 82-sonli buyrug‘i. 5. Xalq ta‘limi vazirining 2020-yil 24-martdagi 87-sonli buyrug‘i.6. URL: www.president.uz7. URL: www.uzedu.uz8. URL: www.itsm.uz9. URL: www.oo.uzedu.uz

5510

KIMYO FANIDAN O‘QUVCHILARGA ATOM TUZILISHI HAQIDA TASAVVUR PAYDO QILISH

Muhsinova MukarramNamangan viloyati Uychi tumani

10-maktab o‘qituvchisiMirzahmedova Nozima

Namangan viloyati Uychi tumani 10-maktab o‘qituvchisi

[email protected]@gmail.com

Annotatsiya: Ushbu tezisda o‘quvchilarga kimyo fanini o‘qitishda moddalarning atom tuzilishi haqida tassavur paydo bo‘lishi uchun atom tuzilishi fanga kiritilishi, uning element-lari haqida so‘z yuriymoqchimiz.

Kalit so‘zlar: proton, neytron, mayizli pudding modeli, yadro,

Atom atamasi, qadimgi yunon tilidagi «ατομος» – ya’ni, «bo‘linmas» ma’nosidagi so‘zdan olingan bo‘lib, kelib chiqishi, qadimgi yunon faylasuflarining, moddaning eng kichik bo‘linmas zarrasi haqidagi fikrlariga borib taqaladi. O‘rta asrlarda, ba’zi olimlar, moddalarning keyingi tarkibiy qismlarga parchalanishi mumkin emasligi haqidagi xulosala-rga keldilar. Shunday eng kichik zarralar, atomlar deb atala boshladi. 1860 yilda, Germani-yada bo‘lib o‘tgan kimyogarlarning xalqaro anjumanida, ushbu nom, rasman tasdiqlandi va kimyo va fizika sohalari, umuman ilm-fanning barcha jabhalarida, moddaning eng kichik tashkil qiluvchilari, atomlar sifatida yuritila boshlandi. XIX asr oxiri va XX boshlarida, fiziklar subatom zarrachalarning mavjudligini aniqlashdi va atom haqiqatan ham bo‘linmas ekanligi tasdiqlandi. O‘sha paytlarda, atom tuzilishining «mayizli puding» deb nomlangan modeli ilgari surilgan edi. Ushbu modelga ko‘ra, elektronlar, katta massaga ega va mus-bat zaryadlangan jism ichida, huddi, puding ichidagi mayizga o‘xshab joylashgan shak-lda tasavvur qilingan edi. Biroq, kimyogar Rezerfordning amaliy tajribalari, ushbu tarz-dagi modelni butunlay inkor etib, o‘rniga, atom tuzilishining planetar modelini tavsiya etdi. Rezerfordning, atom tuzilishining planetar modeli haqidagi g‘oyalarini Nils Bor tomonidan rivojlantirilishi, hamda, 1932 yilda zaryadsiz zarralar – neytronlarning kashf qilinishi, atom tuzilishi haqidagi hozirgi zamon tasavvurlarini asosi bo‘lib xizmat qildi. Atom tuzilishi haqi-dagi g‘oyalarning keyingi rivojlanish bosqichlari, elementar zarrachalar fizikasi – leptonlar, bozonlar, myuon, pion, neytrino, fotonlar, kvarklar va hokazolar bilan bog‘liq.

Atom – protonlar, elektronlar va neytronlardan tashkil topgan. Neytronlar, olimlar tomonidan, atom tuzilishining planetar modeli ishlab chiqilganidan keyin kashf qilingan. Faqat 1932 yilga kelibgina, Jeyms Chedvik, qator ilmiy tajribalar seriyasidan so‘ng, hech qanday zaryadga ega bo‘lmagan zarrachalar – neytronlarni kashf qildi. Zaryadning mavjud emasligi, ushbu zarrachalarning elektromagnit maydonga nisbatan hech qanday ta’sirlanishga kirishmaganligi bilan isbotlandi. Atom yadrosining o‘zi, og‘ir zarrachalar – proton va neytronlardan iborat. Ushbu zarrachalarning har biri, elektronlardan deyarli ikki ming marta og‘irroq. Ular ikkalasi o‘lchamlariga ko‘ra ham o‘zaro o‘xshash, faqat aytib o‘tilganidek, protonlar musbat zaryadga ega bo‘lgani holda, neytronlarning umuman hech qanday zaryadi bo‘lmaydi. O‘z navbatida, protonlar va neytronlar, kvarklar deb ataluvchi

5610

elementar zarrachalardan iborat bo‘ladi. Hozirgi zamon fizikasida, kvarklar moddalarning eng kichik va elementar zarrachalari sifatida qaraladi. Atomning o‘lchamlari, uning yadrosining o‘lchamlaridan bir necha barobar katta bo‘lib, agar atomni futbol maydoni o‘lchamlari kabi o‘lchamda tasavvur qilsak, unda, yadro, ushbu futbol maydoni qoq markaziga joylashtirilgan tennis koptogi singari o‘lchamda namoyon bo‘ladi. Tabiatda, o‘lchamlari, massasi va boshqa xossalariga ko‘ra farqlanuvchi ko‘p sonli atomlar mavjud. Bir turdagi atomlarning jamlanmasi, kimyoviy element deb ataladi. Hozirgi kunda, kimyoviy elementlarning 117 xili fanga ma’lum. Ularning atomlari, massasi, o‘lchamlari va tuzilishiga ko‘ra o‘zaro farq qilishadi.Manfiy zaryadlangan elektronlar, yadro atrofida, o‘ziga xos bulut hosil qilgan tarzda harakatlanadi. Massasi ancha katta bo‘lgan yadro, elektronlarni o‘ziga tortib turadi, lekin, elektronlarning o‘z energiyasi, yadrodan ma’lum masofaga «qochib ketish»ga imkon beradi. Shu tarzda, elektronning energiyasi qancha ko‘p bo‘lsa, u yadroda shunchalik uzoq masofada joylashadi.Elektron energiyasining qiymati, u joylashgan energetik pog‘onaga ko‘ra qat’iy va aniq o‘lchamga ega bo‘ladi. Ya’ni, elektron energiyasining qiymati, bir energetik pog‘onadan ikkinchisiga tomon sakrash tariqasida o‘zgaradi. Shunga muvofiq tarzda, elektron, faqat tegishli elektron qavat doirasidagina harakatlanishi mumkin – Bor postulatlarining mohiyati aynan shundadir.Ko‘proq energiya qabul qilgan elektron, yadrodan uzoqroq joylashgan, yuqori elektron qavatlarga, va aksincha, energiya yo‘qotishi tufayli, yadroga yaqinroq bo‘lgan quyiroq qavatlarga o‘tishi mumkin. Ya’ni, yadro atrofidagi elektron bulutlari, o‘zaro ajratilgan bir nechta qatlamdan iborat elektron qavatlarni tashkil qiladi

Foydalanilgan adabiyotlar:1. O‘bekiston milliy ensiklopediyasi 1-tom2. 7-sinf kimyo darsligi. Yangi nashr3. Kimyo fanidan masalalar to‘plami.4. Ma’rifat gazetasi5. Kimyo fanidan abiturientlar uchun qo‘llanma. Toshkent 2017

5710

KITOB - HAR QANDAY VAZIYATDA HAMROX BO‘LGUVCHI SODIQ DO‘ST.

Muradova Fotima Alisherovna Namangan viloyati Chortoq tumanidagi

26-umumiy orta talim maktabi boshlanģich sinf [email protected]

Annotatsiya: Ushbu tezisda oilada kitobxonlik madaniyatini shakllantirish va badiiy adabiyot mutolaasini kundalik mashg‘ulotga aylantirish haqida bayon etilgan.Oila - har bir xalqning, millatning davomiyligini saqlovchi, milliy qadriyatlarning rivojini ta’minlovchi muqaddas maskan. Oilada biz va avlodlarimiz arabiya topib, ulg‘ayamiz, dunyoni anglaymiz hamda barchamiz turli fe’l-atvor kasbah etib boramiz. Oilaviy tarbiyada ota-ona va farzandlar munosabati alohida o‘rin turadi.

Kalit so‘zlar: kitobxon, kitobxonlik, o‘quvchi, hayotiy voqealar, dunyoqarash, davlat.Har bir davlatning kuch-qudrati o‘z fuqarolarining ongliligiga qarab belgilanadi. Bunda

albatta, kitobxonlik masalasi alohida o‘rin egallaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bolan 2019-yil 30-mart kuni O‘zbekistonni yanada rivojlantirish bo‘yicha “ 5ta muhim tashabbus” qabul qilindi. Ushbu tashabbusning 4- yo‘nalishi yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, ular o‘rtasida kitobxonlikni keng targ‘ib qilish bo‘yicha tizimi ishlarin tahlil qilishga yo‘naltirishgan.

Kitob - har qanday vaziyatda hamrox bo‘lguvchi sodiq do‘st, umr yo‘llarni yoritguvchi so‘nmas chiroq. Kitobxon kitob o‘qish jarayonida oilada olgan tarbiyani kitobdagi hayotiy voqealar bilan bog‘lash, hayot haqidagi tushunchalarni kengaytirish, o‘z avlodlarining hayoti bilan faxrlanish, Vatanga bo‘lgan muhabbat, do‘stga bo‘lgan sadoqat, sabr-toqat kabi insoniy fazilarlari yuksalib boradi. Avvalo, “Kitobxonlik” deganda nimani tushunasiz ? Kitobxonlik - bu inson o‘z ustida ishlash, dunyoqarashini kengaytirish, kitobxonni o‘ylashga, fikrlashga, hayotda qanday yashash o‘rgatish, mustaqil fikrga ega bo‘lish, ma’naviy dunyosini boyitishdan iborat. Haqiqatdan ham kitob o‘qish barkamollikka yetaklasa, uni o‘qimaslik johillikka olib keladi, bundan esa ma’naviy qashshoqlik yuzaga keladi. Ma’naviy qashshoqlikni yuzaga keltirmaslik uchun kitobxonlikni inson hayotda zaruriyatga aylantirish, uni kundalik mashg‘ulotga aylantirish lozim. Mening fikrimcha, kitobxon had bir o‘qigan kitobidan yangilik topish - bu kitobxonlikning asosiy maqsadlarida biri hisoblanadi.

Oila - har bir xalqning, millatning davomiyligini saqlovchi, milliy qadriyatlarning rivojini ta’minlovchi muqaddas maskan. Oilada biz va avlodlarimiz arabiya topib, ulg‘ayamiz, dunyoni anglaymiz hamda barchamiz turli fe’l-atvor kasbah etib boramiz. Oilaviy tarbiyada ota-ona va farzandlar munosabati alohida o‘rin turadi. Oiladagi muhit insonning o‘ziga xos ma’naviyati, dunyoqarashi, tasavvur va e’tiqodining shakllanishida, yuksalishida muhim omil bo‘ladi. Inson qalbi va ongidagi eng sof, pokiza tuyg‘ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari aynan oila bag‘rida shakllanadi. Inson tarbiyaning barcha mezonlarini oilada olganidek, kitobxonlik madaniyatini erishishda ham oilaning o‘rni nihoyatda katta.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Safo Matjonov “Kitob o‘qishni bilasizmi ?”2. Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”

5810

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA BADIIY ASAR TAHLILI

Murodova Kamolaxon Shuhratali qiziNamangan davlat universiteti

M. TTB-AU-18 guruh magistranti.Ilmiy rahbar: p.f.n Shaamirova Yulduzxon Kabiljanovna.

Telefon:+998990118175e-mail: [email protected]

Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich sinf o‘qish darslaridagi asarlar tahlilining o‘quvchi ijodiy fikrlashi va tasavvurini rivojlantirishdagi ahamiyati va tahlil jarayonida o‘qilgan qisimga savol berish metodi ahamiyati va pedagog mahoratining o‘quvchilarni asar g‘oyasiga erishishdagi o‘rni yoritib berilgan.

Kalit so‘zlar: badiiy asar, tahlil, g‘oya, muallif, kitobxon, mutoala, asar janri,

Badiiy asar – bu o‘zning tor ma’nosida, jamiyat ongining shakllaridan biri bo‘lgan san’at asaridir. Barcha san’atning turlari kabi, badiiy asar ham muayyan hissiy va aqliy qarashlarni, aniq bir g‘oyaviy va hissiy majoziy, estetik jihatdan muhim shaklda ifodalaydi. M.M Baxtin “Yozuvchi, muallif tomonidan aytilgan “dunyo haqidagi so‘z”, badiiy qobiliyatli odamning atrofdagi voqelikka munosabati aks etgan san’at asari” ekanligini ta’kidlaydi [2, 180 b]. Badiiy asar, umumiy san’at kabi, obyektiv voqelikni subyektiv aks ettirishning alohida ko‘rinishi sifatida xizmat qiladi. Ammo aks ettirish birma-bir haqiqatning aynan o‘xshash nusxasi sifatida ifodalanmaydi. Subyektiv lahzani badiiy aks ettirishda muallifning o‘ziga xos shaxsiyati, uning dunyoga nisbatan o‘ziga xos qarashlari va u haqida fikrlash uslubi mavjud bo‘ladi.

Badiiy asar - bu faol, shaxsiy aks ettirish; bunda nafaqat hayotiy voqelikni takrorlash, balki uni ijodiy o‘zgartirish ham amalga oshiriladi. Bundan tashqari, muallif hech qachon voqelikni faqat takrorlash maqsadida ifodalamaydi: haqiqatni ijodiy takrorlashga bo‘lgan intilish muallifning shaxsiy, obyektiv dunyoga befarq qarashlaridan kelib chiqadi [2, 83 b]. Ta’kidlash joizki, badiiy asar obyektiv va subyektivlikning ajralmas birligi, voqelikni qayta tiklash va muallif pozitsiyasini anglatadi.

O‘qish darslari bolalarni badiiy adabiyot dunyosi bilan tanishtirishga, ularga og‘zaki san’atning majoziy ma’nosini tushunishga yordam beradi. Bu badiiy asarning to‘liqligi va ko‘p qirrali ekanligini ko‘rsatadi. O‘qish darslarida badiiy asar ustida ishlash bolaning og‘zaki ijodga va badiiy adabiyotga qiziqishini uyg‘otadi.

O‘qishni boshlayotgan kitobxonning diqqatini badiiy asar tasviriga, muallifning atrof-muhitga bo‘lgan munosabati, yozuvchini tashvishga soladigan qadriyatlar va axloqiy muammolarga qaratish lozim.

Tez o‘qishni shakllantirish bilan bir qatorda, o‘qilganlarning ma’nosini tushunish, umumlashtirish, asosiy narsani ta’kidlash qobiliyatini rivojlantirish bo‘yicha maqsadli ishlar olib borilishi maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilar ifodali o‘qish texnikasini o‘zlashtiradilar, o‘qish jarayonida yuzaga keladigan turli xil kommunikativ vazifalarni bajaradilar. Asarni tushunib, yosh o‘quvchilar ifodali og‘zaki muloqotni matnlarning mutoalasiga o‘tkazadilar. Boshlang‘ich maktabda maktab o‘quvchilariga badiiy asarni to‘liq idrok etishga, uning mafkuraviy mazmunini, muallif holatini tushunishga, shuningdek, ushbu holatga o‘z munosabatini bildirishga o‘rgatish kerak.

5910

O‘quvchi uchun badiiy o‘qishning har bir yangi darsi - yangi asar, yangi olam, yangi muallif bilan uchrashuv va haqiqatni kashf etishning yangi usuli. Ushbu uchrashuv bola xotirasida abadiy qolishi uchun darsda bolaning badiiy matnni o‘rganishni istashi, suhbatdosh, ijodkor, yangi g‘oyalar yaratuvchisi bo‘lishi, o‘zi tomonidan qilingan kashfiyotlarning ahamiyatini his qilishi uchun sharoit yaratish juda muhimdir.

Bugungi maktab darslari qat’iy belgilangan va inkor etib bo‘lmaydigan tarzda berilgan chizma emas. Zamonaviy o‘quvchi 1-sinfdanoq o‘z fikrlarini erkin bayon qilishi, matnni haqiqatda o‘rganishga urinishi mumkin.

Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarida atrofdagi hamma narsani tushunish boshqalar bilan tortishish, ko‘p savollar berish orqali ularning tub ma’nosini anglash istagi tug‘iladi.

Kichik maktab o‘quvchilarining o‘qish darslarida badiiy asarni o‘zlashtirishi ularni matnni dastlabki idrok etishidan boshlanadi. Bu mutoalachi, o‘quvchini, o‘zini anglash bosqichidir. Bu albatta bolalarning birinchi hissiyotlari, tajribalari, savollari bilan birga keladi. Bunday savollarning ahamiyati shundan iboratki, ular asarning muallif pozitsiyasini, uning asosiy ma’nosini anglash yo‘lidagi muallif va o‘quvchi o‘rtasidagi suhbatning boshlang‘ich nuqtasi.

Tahlil asarning tarkibiy qismlarini va ularning o‘zaro bog‘liqligini, shuningdek, turli xil badiiy usul va tamoyillarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi.

Badiiy yaxlitlik bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan elementlardan iborat. Matnni tahlil qilganda, har safar badiiy asarning barcha elementlarini tahlil qilishning foydasi yo‘q. Faqat asarning mohiyatini va g‘oyaviy mazmunini eng yaxshi ochib beradigan elementlarini ko‘rib chiqilishi kerak. U yoki bu asarni o‘rganishda tahlil uchun boshlang‘ich nuqtani tanlash, asosiy e’tiborni nimaga qaratish kerakligi masalasini hal qilish, birinchi navbatda, asarning xususiyatlariga, o‘quvchilarning umumiy va adabiy tayyorgarligi darajasiga, o‘qituvchining o‘zi adabiy qiziqishlariga va boshqalarga bog‘liq.

O‘rganilayotgan asar ustida fikrlash, savollar tuzish – bularning bari o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq. Savollar tuzish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarning bilim darajasini chegaralamasligi kerak. Juda ko‘p holatlarda o‘quvchining yosh-xususiyati yoki bilim darajasi jihatdan cheklovlar qo‘yamiz, bu esa bolaning intelektuall salohiyatini oshirishga halaqit beradi. O‘qish darslarida badiiy asar tahlili shunday rejalashtirilishi keraki, o‘quvchilarga fikrlash jarayonida ijodiy erkin muhit yaratib berilishi kerak. O‘qish darslari boshqa darslardan ijodiy fikirlash jarayonini tashkil qilinishi bilan farqlanishi kerak. O‘qish darslarida o‘quvchilarning fikrlash jarayonidagi eng yuqori darajada o‘z fikrlarini ifodalashi uchun yaratilgan erkin sharoit bolaning hissiyotlarini uyg‘otadi, asar qahramonining ruhiyatini his qilish, u bilan quvonish, yoki achinish,unga yordam berish yo‘llarini izlashga intiladi, bola o‘z-o‘zini namoyon qiladi.

Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish kerakki, o‘qituvchining eng birinchi va asosiy maqsadi sovodxon-ijodkor o‘quvchini tarbiyalash. U qanday bo‘ladi:

O‘qishni biladi;Nimani o‘qishni tanlay oladi;Qanday o‘qishni tushunadi;Har doim o‘qiydi:Savodxon-ijodkor o‘quvchida shakllanishi kerak bo‘lgan qobiliyatlar:Muallif chizgan tasvirni tasavvur qila olish;Muallif va qahramonlar bilan g‘oyibona munosabat o‘rnata olish;Asar asosiy g‘oyasini tushunish;

6010

Asar to‘g‘risidagi o‘zining shaxsiy qarashlarini, fikirlarini og‘zaki yoki yozma taqdim qila olish:

Tahlilning eng keng tarqalgan usuli - bu o‘qilgan qismga savollar berish. Savollar bolalarga asarning haqiqatini tushunishga, uni g‘oyaviy yo‘nalishi nuqtai nazaridan tushunishga yordam beradi, ya’ni sabab-oqibat munosabatlarini tushunishga, muallifning qarashlarini anglashga, shuningdek o‘qilgan asarga o‘z munosabatini ifodalashga yordam beradi. Savollarga javob topish jarayonida har bir o‘quvchida asarning mazmuni haqida shaxsiy fikr tug‘iladi. U ushbu fikrni boshqa o‘quvchilar bilan baham ko‘radi va umumiy dialogning ishtirokchisiga aylanadi. Masalan, Ko‘prik ustidagi do‘st (Ulug‘bek Hamdam) (Hikoya)

[3, 182- bet.] O‘quvchilar uchun savollar va topshiriqlar tartibi quyidagicha bo‘lishi mumkin. Dastlab, o‘quvchilarga asar qahramoni kim ekanligi, u qanday harakat qilganligi va qanday voqealar sodir bo‘lganligi bilan bog‘liq bo‘lgan tahliliy topshiriqlar va savollar tizimini taklif qilish tavsiya etiladi.

1. Bolalarning ismi nima ekan?2. Yozuvchi Nikita va Umidjon bilan qanday tanishdi?3. Ularning yoshi nechida edi?4. Bolalarning ko‘rinishi qanday tariflangan?Yuqoridagi birinchi savollar toplamidagi savollarning javoblari hikoya matni ichida

ifodalangan, shuning uchun ularga javob berish unchalik qiyinchilik tug‘dirmaydi. Keyinchalik, badiiy asarni tahlil qilishda uning mazmunini tushunish uchun sharxlash bilan kifoyalanmaydi: bolalar nafaqat o‘qiganlariga o‘z munosabatini bildirishadi, balki muallifning ko‘zlari bilan qarashga o‘rganadilar. Bu hikoya materiyalini butkul o‘zgartiradi: kitobxon asarning ta’limiy va axloqiy qatlamini va uning mazmunini ham tushunib oladi.

1. „Bolakaylarning yuzlarida quyosh porlardi, quyosh!“ degan gapni siz qanday tushundingiz?

2. Nikita nima uchun g‘amgin edi?3. Siz Nikitaning o‘rnida nima qilgan bo‘lardingiz?4. Ayting-chi, sizning ham shunday do‘stingiz bormi?5. Yuzida quyoshcha aks etmasdi deganda muallif nimani nazarda tutgan?Qahramonlarning nafaqat xatti-harakatlarini, balki ular amalga oshirgan xatti-

harakatlarningi sabablari to‘g‘risida ham o‘ylab ko‘rish kerak. Bunday vazifalar bolalarni qahramonga bo‘lgan hissiy munosabatlarini bildirishga o‘rgatadi, bu esa matnni qisimlarga bo‘lib mutoala qilish uchun sharoit yaratadi.

Matnni sharhlash, o‘quvchilarning o‘zlari tomonidan ma’no izlashlar - bu ijodiy faol ishlash uchun imkoniyatdir. Bunda o‘quvchilar qo‘rqmasdan, kutilmagan farazlarni ilgari surishlari, o‘rganilayotgan asar to‘g‘risida o‘z qarashlarini bildirishlari mumkin. Afsuski, hozirgacha badiiy o‘qish darslarida ba’zi o‘qituvchilar asossiz ravishda barcha asarlarga qat’iy qoida tarzda yondoshmoqdalar. Eskitdan shunday noto‘g‘ri odat borki, “barchasi rejadagidek bo‘lishi kerak”. Shuni esda tutish kerakki, o‘qituvchi o‘quvchilardan tayyor yechimlar va savollarga oldindan javob berish talab qilinmaydi. Ular o‘zlarining fikrlarini shakllantirishlari, badiiy matn va so‘zlarning yangi ma’nolarini anglab yetishlari kerak. O‘qituvchi tomonidan tuzilayotgan keyingi savollar, albatta, matn ichida tayyor holatdagi javoblar emas, balki o‘quvchi o‘zi mulohaza yuritib, o‘z fikrini ifodalaydigan bo‘lishi lozim. Dars uchun ajiratilgan soatning kamligi ham ba’zan to‘liq tahlilni amalga oshirishga to‘sqinlik qiladi. Bunday holatda uyga yozma topshiriqlar berish, ota- onalar bilan bog‘lanib farzandlariga vaqt ajiratishi haqida ko‘rsatmalar berish zarur.

6110

O‘quvchilar o‘rganilayotgan asarning badiiy g‘oyasini o‘zlashtiribgina qolmay, balki o‘sha maqsadga erishish yo‘lini ham anglab yetishlari muhimdir. O‘qituvchining sinchkovlik bilan tahlil qilinishiga, hamda eng to‘liq va to‘g‘ri talqin qilinishiga doimiy e’tibor qilishi asta-sekin his-tuyg‘ularini, o‘zining shaxsiy fikrlari so‘z bilan ifoda eta olishni shakllantirishga olib keladi, bu esa xarakterining o‘ziga xosligini, ichki dunyosini aks ettiradi. Kichik kitobxonlarni turli xil asarlar bilan tanishishlari, o‘quvchilarning dunyoqarashlarini kengaytiradi, turli yozuvchilarning badiiy uslubini o‘zlashtirishadi va yuqori sinfda matn bilan ishlash chuqurroq olib borish uchun zamin yaratadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati.1. Afonina M.S “Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida matn tahlili va interpretatsiya” 121-

124 b, 2008y.2. Beznosova E.S “Adabiyot darslarida badiiy asarni tahlil qilishga zamonaviy

yondashuvlar” Fan texnologiya va ta’lim 2015y.3. M.Umarova, X.Xamroqulova, R.Tojiboyeva 3-sinf o‘qish darsligi “O‘qituvchi”

Nashriyot- matbaa ijodiy uyi Toshkent 2019y

6210

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISH AFZALLIKLARI.

Musaboyeva Noila To‘lqin qizi.Namangan shahar 26-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.

Tel:+998913477722

Annotatsiya: ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida qo‘llaniladigan zamonaviy interfaol metodlar va ularning foydalanish haqida bayon etilgan.

Kalit so‘zlar: innovatsion texnologiya, o‘qish darslari, venn diogrammasi, kompyuter darslari.

Ta’lim tizimini rivojlantirish, yosh avlodni har tomonlama yetuk, barkamol inson sifatida tarbiyalash uchun imkon beruvchi mukammal ta’lim tizimini yaratish, uning samaradorligini oshirish kabi masalalar «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning bosh maqsadi va ta’lim sohasidagi islohotlar asosini tashkil etadi.

Yuksak ma’naviy axloqiy qarashlarni o‘zida mujassam etgan barkamol shaxsni yetishti-rish, milliy qadriyatlarni saqlab qolish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni sog‘lomligini mus-tahkamlash va ijobiy hal qilish uchun hukumatimiz rahbarlari barcha imkoniyatlarni yarat-moqdalar.

Boshlang‘ich ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalar va yo‘nalishlardan foydalanish bugungi kunda dolzarb hisoblanib, bu borada olimlarimizning bir qator tadqiqotlari mavjud.

Zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlashtirish va kompyuter tarmoqlari ne-gizida ta’lim jarayoni axborot bilan ta’minlash rivojlanib boradi. Natijada o‘quv faoliyat jarayoni ham yangilikka muhtoj bo‘lib qoldi. Bu holatdan chiqish uchun darslarni innovat-sion texnologiyalar asosida tashkil etish o‘qituvchining asosiy vazifasi. Innovatsion peda-gogik muammolarni yechish ta’lim sohasida innovatsion jarayonlarning borish xussusiyat-lari o‘rganishdan iborat.

Boshlang‘ich sinf ta’limida o‘quv jarayonini tashkil etish holati jiddiy bo‘lib, o‘quv faoli-yati bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Chunki bu davrda o‘quvchining ta’lim tushuncha-larini qabul qilish salohiyati yuqori saviyada bo‘lib, ularni muntazam ravishda nazorat qilib borish lozim bo‘ladi. Darslarda ko‘proq ularni qiziqtirish uchun innovatsion texnologiyalar-dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, hamkorlikka asoslangan o‘quvchilarning faolligini oshirishga mo‘ljallangan o‘quvchilarni boshqarish, fikrini eshitish, tushunish, hur-mat qilish, o‘zgalar manfaati bilan hisoblashish, ularga o‘rgatish, ta’sir qila olish, o‘zining va boshqalarning “men”nini sezish, his qilish, o‘zini boshqarish fikrini aniq, lo‘nda va puxta bayon eta olishga o‘rgatishdan iboratdir.

O‘quvchi matnni to‘g‘ri, tez, tushinib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlanadi. O‘qish darslari orqali o‘quvchilarning DTS talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv – biluv ko‘nikma – malakalari hamda bilimlarni egal-lashga yo‘l ochiladi. O‘qish darslarida insonning, avvalo, o‘zligini, qolaversa, olamni an-glashga bo‘lganintilishlariga turtki beriladi.

Shu maqsadda “O‘qish kitobi” darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o‘rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, milliy va ma’naviy qadriyatlarimiz kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga

6310

mo‘ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi.O‘qish darslarining samaradorligi ko‘p jihatdan ta’lim metodlarining to‘g‘ri tanlanishiga

bog‘liq. Binobarin, fanning o‘zi kabi o‘qish metodlari ham doimiy rivojlanishda bo‘ladi. O‘quvchilar faolligini oshirishda metodlarni to‘g‘ri tanlab, bilish faoliyatini oqilona boshqa-rish yordamida erishiladi.

Dars jarayonida “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Charxpalak”, “Insert”, “Venn diagrammasi” kabi interfaol metodlardan o‘rinli foydalanish, dars samaradorligini oshiradi.

“Venn diagrammasi” metodi. ushbu texnologiya o‘qish darslarida o‘tilayotgan mavzu haqida o‘z fikriga ega bo‘lish, matn bilan ishlash, o‘rganilgan materialni yodda saqlash, so‘zlab berish, fikrini erkin bayon etish, hamda dars mobaynida o‘qituvchi tomonidan barcha o‘quvchilarni baholay olishga qaratilgan metodlardan biridir.

Kompyuter darsi – tegishli o‘quv fani bo‘yicha dars mavzusiga doir kompyuter materiallari ( multimedia, virtual o‘quv kursi va shu kabilar) asosida o‘tiladigan dars.

O‘qish darslarida nutqiy, aqliy, fikriy holatlarni rivojlantirish, ularda bilim, ko‘nikma, kategoriyalarni tez shakllanadi. Chunki o‘qish darslarining to‘la mazmuni o‘quvchi shaxsini axloqiy shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, boshqa darsliklar bilan inegrastiyalashib ketganini ko‘ramiz.

Xulosa qilib aytganda, dars davomida o‘quvchining ta’lim faoliyati innovastion texnologiyalar asosida amalga oshirilsa, uning axborotni qabul qilishi oson kechadi va ta’lim samaradorligi ortadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.1. Ro‘ziyeva D, Usmonboyeva M, Xoliqova Z. Interfaol metodlar:mohiyati va

mashg‘ulotlarda o‘qitish texnologiyalari. T-20132. Ishmuhamedov R, Qodirov A, Pardayev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. T-2008

6410

TA‘LIMNING INTERFAOL STRATEGIYALARI

Durdona Asilovna Mustafoeva,pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD),

Toshkent irrigatsiiya va qishloq xo‘jaliginimexanzatsiyalash muhandislari institute

telefon: +998900113175

Annotatsiiya. Ushbu maqolada ta’lim -tarbiya jarayonini tashkil etishda ta’limning interfaol strategiyalari mazmun-mohiyati masalalari yoritib berilgan.

Kalit so‘zlar: interfaol, pedagogik texnolgiya, strategiya, dars jarayonitexnologik xarita.

Pedagogika bilan psixologiyaning o‘zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy va azaliy boPedagogika bilan psixologiyaning o‘zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy va azaliy bo‘lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va nufuzi o‘ziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan yangi «Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlashning milliy Dasturi»ni amalga oshirish ham ikki fan hamkorligi va o‘zaro aloqasini har qachongidan ham dolzarb qilib qo‘ydi. Milliy dasturda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo‘lib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta’lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o‘z uslub va qoidalari yetarli bo‘lmaydi.

Hozirgi globallashuv jarayonlari va fan-texnik sohasidagi ilg‘or tadqiqotlar ijtimoiy soha vakillarining zimmasiga shaxsning jamiyat talablari bilan uyg‘un rivojlanishi va faol bilish motivatsiyasini qaror toptirish bilan bog‘liq zaruriy vazifalarni yuklaydi.

Bunday hollarda jamiyat ijtimoiy rivojining ilmiy asoslangan istiqbolli rejasini tuzib, uning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olish hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Aristotel o‘z vaqtida aytganidek, har doim va har joyda ezgulikka erishish ikki shartning bajarilishiga:

1. Har qanday faoliyat yakunidagi maqsadni to‘g‘ri belgilash:2. Pirovard maqsadga erishish chora-tadbirlarni izlab topishga bog‘liqdir. Ilmiy tilda buni

faoliyatning metodologik asosini aniqlash va maqsadga yetishish usul va uslublarni to‘g‘ri belgilash deyiladi.

O‘qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko‘ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo‘lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda o‘qituvchiga u tomonidan bo‘ladigan darsning texnologik xaritasini tuzib olishi katta ahamiyatga ega, darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o‘qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, o‘quvchilarning imkoniyati va ehtiyojidan kelibchiqqan holda tuziladi. Texnologik xaritani tuzishda bir qator omillarga etibor berish kerak, jumladan o‘qituvchi pedagogik, psixologik, xususiy metodika va axborot texnologiyalaridan xabardor bo‘lishi, shuningdek, juda ko‘p metodlar, usullarni bilishi kerak bo‘ladi. Har bir darsning rang–barang, qiziqarli bo‘lishi avvaldan puxta o‘ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog‘liq.

Darsning texnologik xaritasini qanday shaklda tuzish, bu o‘qituvchining tajribasi, qo‘ygan maqsadi va ixtiyoriga bog‘liq. Texnologik xarita qanday tuzilgan bo‘lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bo‘lishi hamda aniq belgilangan maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to‘liq o‘z ifodasini

6510

topgan bo‘lishi kerak. Texnologik xaritaning tuzilishi o‘qituvchini darsning kengaytirilgan konspektini yozishdan xalos etadi, chunki bunday xaritada dars jarayonining barcha qirralari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Texnologik xaritaning o‘quvchining imkoniyati, ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuzilishi, uni shaxs sifatida ta’limning markaziga olib chiqadi. Bu esa o‘qitishning samaradorligini oshirishga imkon yaratadi.

O‘qitish jarayonida o‘quvchi–talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda individning jarayonli sifatlarini shakllantirish, ta’lim oluvchining faoliyatini faollashtirish va tezlashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‘naltirilgan zamonaviy metodlarning qo‘llanilishi ularni mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondashish, mas’uliyatni sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanishga, eng asosiysi, o‘qishga, fanga, pedagogik va o‘zi tanlagan kasbga bo‘lgan qiziqishlarini kuchaytiradi.

Bunday natijaga erishish o‘quv jarayonida innovasion va axborot texnologiyalarni qo‘llanilishini taqozo etadi. Ular juda xilma-xil bo‘lib, biz ulardan ba’zilari haqida to‘xtalib o‘tamiz va ularni o‘tkazish tartibi haqida uslubiy ko‘rsatma beramiz.

Ushbu metodik ko‘rsatmada keltirilgan zamonaviy metodlar yoki o‘qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchi texnologik treninglar talaba-o‘quvchilarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardosh, yetuk mutaxassis bo‘lishlariga hamda mutaxassisga kerakli bo‘lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Ushbu metodik ko‘rsatmadan foydalanuvchilar o‘quv jarayonini tashkil etish uchun havola etilgan texnologiya treninglarni xuddi shu tartibda o‘tkazishlari shart emas, xar qaysi o‘qituvchi bu treninglarning umumiy shaklini olgan holda o‘zlarining dars texnologiyalarini yaratishlari, berilgan treninglarning to‘liq yoki ularning ba’zi bir bosqichlari, elementlarini ishlatishlari mumkin. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir.

Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilar foliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatdan yangicha yondashuvni talab etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Ismailova Z.K. Pedagogika Darslik. – Toshkent, Moliya-iqtisod, 2008.2. Ishmuxamedov R.J. va boshq. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. – Toshkent,

Istemdod, 2008.

6610

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI INTELEKTUAL VA MA’NAVIY -AXLOQIY JIHATDAN TARBIYALASH TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH

Alimqulova Muhayyo MannobjonovnaAndijon viloyati Asaka tumani

36- maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi+998 91 605 85 25

[email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini intelektual va ma’naviy jihatdan tarbiyalash, ularning onggi, dunyoqarashini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etishi yoritiladi.

Kalit so‘zlar: ma’naviy- axloqiy tarbiya, zamonaviy ta’lim, intelektual, dunyoqarash, ta’lim jarayoni,

“Tarbiya biz uchun yo hayot- yo mamot, yo najot- yo halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir”- deydi Abdulla Avloniy. Chindan ham tarbiya ta’lim jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ta’limni tarbiyadan ayro holda tasavvur qila olmaymiz. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ilk bora maktab ostonasiga qadam qo‘ygan o‘quvchilarning murg‘ak qalblariga tafakkur dunyosi bilan kirib boradi. Unga ta’lim berish bilan bir qatorda axloqiy tarbiya ham beradi. Yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirishda boshlang‘ich maktab muhim o‘rin egallaydi. Ma’naviy axloqiy tarbiya-ma’naviy ongni bir maqsadni ko‘zlab tarkib toptirish, axloqiy tuyg‘ularni rivojlantirish hamda xulq-atvor ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat.

O‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning muhim sharti sifatida ularning o‘quv va o‘qishdan tashqi xilma-xil faoliyatlarining birligi to‘g‘risidagi tushunchalar bilan bog‘liqdir. O‘qituvchi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ma’naviy - axloqiy tarbiyalash maqsadida “Vatan mening sajdagohim”, “ “Ona ulug‘ zot”, “ Ustoz otangdan ulug‘ “ kabi mavzular doirasida suhbat olib olib borishi lozim. Maktab yosh avlodni dunyoqarashini tarkib toptirish, g‘oyaviy, siyosiy jihatdan chiniqtirish, yuksak axloqiy fazilatlarga ega qilish, mehnatiga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim. Bu vazifalarni hal qilishda o‘qituvchi muhim rol o‘ynaydi. Chunki, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi 7-8 - yoshli bolalar uchun “ideal “ darajasida bo‘ladi va uning har bir aytgan gaplarini so‘zsiz bajaradi. Shu sababli boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilarga tarbiyali shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Tarbiyaviy soatda o‘qituvchi bolalarga odob- axloqiy qoidalardan saboq beradi. O‘quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o‘zlashtirish va bilim sifatini oshirish ko‘p jihatdan tarbiyaviy soatda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan ishlashiga bog‘liqdir.Sababi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ularning dunyoqarashi, to‘g‘ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko‘maklashadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. R. Ikromova, X. G‘ulomova va b. T., “O‘qituvchi”. 20172. Sog‘lom avlod uchun jurnali, T., Sano-Standart MCHJ. 2014. 4-son3. Boshlang‘ich ta’lim jurnali, T., “Avto-Nashr” MCHJ . 2011. 4-son4.Umumta’lim fanlari metodikasi jurnali,T., “Avto-Nashr” MCHJ. 2012. 3-son

6710

O‘QUVCHILARNING JISMONIY SIFATLARI RIVOJLANTIRISH

Narziyeva Dilshoda Qo‘ldoshevna Navoiy viloyati Zarafshon shahar 2- umumta’lim maktabi jismoniy

tarbiya fani o‘qituvchisi.Tel: +998936624658

Annotatsiya: Jismonan baquvvat, sog‘lom, irodali va ruhan tetik farzandlarni kamolga yetkazishda jismoniy tarbiya fanining ahamiyati nihoyatda katta. Dars jarayonidagi nazariy bilimlar o‘g‘il-qizlarni ruhiy kamolotga yetaklab, ma’nan chiniqtiradi, ziyrakligi va zukkoligini yanada oshiradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar shaxsiy va ovqatlanish gigiyenasi, kun tartibini rejalashtirish, ertalabki badantarbiya mashqlarining ahamiyati haqidagi bilimlarga ega bo‘ladilar.

Kalit so‘zlar: “Musobaqa”, “Ko‘r satmali”, “O‘yin” kabi innovatsion pedagogik texnologi-ya.

Amaliy mashg‘ulotlardagi jismoniy mashqlar esa o‘quvchini toblaydi, harakat imkoniyatlarini kengaytiradi. Yugurish, sakrash, uloqtirish mashqlari orqali bolaning jismoniy sifatlari rivojlanib, sport anjomlaridan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasi shakllanadi. Ta’lim jarayonida ushbu jihatlarning to‘liq namoyon bo‘lishi xalqaro nufuzli sport musobaqalarining bo‘lajak g‘oliblarini tayyorlashda asqotadi. Demak, jismoniy tarbiya darslarini qiziqarli, mazmunli tashkil etish uchun har bir o‘qituvchi yanada mas’uliyatli, yangilikka intiluvchan, ilg‘or metodlarni qo‘llash mahoratiga ega bo‘lishi zarur. Bu esa pedagoglarimizning zamonaviy innovatsiya va metodlarni o‘zlashtirgan holda yangi o‘quv yiliga puxta tayyorlanishini talab etadi.

Umumta’lim maktablarida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining samaradorligi sport anjo-mlarining yetarliligi va sifati bilan bog‘liqdir. Shunday ekan, fan o‘qituvchisi kelgusi o‘quv yiliga tayyorgarlik jarayonida dastlab maktabdagi sport inventarlarining to‘liqligi hamda yaroqliligini ko‘zdan kechirib olishi, ta’lim muassasasi ma’muriyati bilan ularning ta’minoti bo‘yicha choralar ko‘rishi lozim. Shuningdek, jismoniy tarbiya fanidan ko‘zlangan maqsad-ga erishishning asosiy omili — darsni to‘g‘ri tashkil etish bilan ham bog‘liq. Buning uchun o‘qituvchi quyidagilarga e’tibor qaratishi kerak:

Tayyorlov qismi — (10–12 daqiqa) o‘quvchilarni saflash, sog‘lig‘ini bilish jarayoni. Bu vaqtda navbatchining axboroti tinglanadi. O‘quvchilarning shaxsiy gigiyenasi tekshiriladi. Yangi mavzuga oid texnika xavfsizligi qoidalari bilan tanishtirilib, umumiy rivojlantiruvchi mashqlar — saf, yurish va yugurish mashqlari bajariladi.

Asosiy qism (20–25 daqiqa)da rejadagi mavzu bo‘yicha sport turining rivojlantiru-vchi mashqlari bajariladi. Bu vaqtda o‘quvchilarning boshqa mavzu yoki o‘yinlar bilan chalg‘ishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim.

Yakuniy qism — (3–5 daqiqa) dars tugashi jarayonidagi saflanish davri. Bu vaqtda o‘quvchilar nafas rostlashi, diqqatni jamlashiga e’tibor qaratiladi. Shu asnoda mashqlarni to‘g‘ri bajargan o‘quvchilar rag‘batlantirilsa, darsda faolligi sezilmagan bolalarning kam-chiliklari ko‘rsatib o‘tiladi. So‘ng uyga vazifa beriladi. Jismoniy tarbiya darslari asosan amaliy mashg‘ulotlardan iborat bo‘lgani uchun o‘qitishda “Musobaqa”, “Ko‘r satmali”, “O‘yin” kabi innovatsion pedagogik texnologiya va metodlardan keng foydalanish tavsiya etiladi. Masalan: “Musobaqa” usuli. Ushbu usulda sinfdagi o‘quvchilarni jamoalarga bo‘lib,

6810

ular o‘rtasida spartakiadalar (quvnoq startlar, harakatli, milliy va sport o‘yinlari ko‘rinishida) tashkil etiladi. Bu usul o‘quvchilarning harakat tizimlarini rivojlantirib, g‘oliblik uchun kurashish ishtiyoqini oshiradi. Musobaqa tarzida tashkil etilgan mashg‘ulot o‘quvchilarda ilg‘or bo‘lish, mashq va topshiriqlarni kimo‘zarga bajarish istagini namoyon etishi bilan qiziqarlilikni ta’minlaydi. “Ko‘rsatmali” usuli murakkabroq sport turi elementini o‘rgatish darslarida qo‘llaniladi. Bunda o‘qituvchi biror o‘quvchi yordamida (yoki mustaqil ravishda) mashq elementini ko‘rsatib berish orqali mavzu mohiyatini yetkazadi. “O‘yin” usuli orqali harakatli, milliy va sport o‘yinlari texnik elementlarini bajarishda o‘quvchilarning bevosita ishtiroki ta’minlanadi. O‘yinning mazmuni, shartlari va qoidalari tushuntiriladi. Bu usul bir qator afzalliklarga ega. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mashg‘ulotga jalb etish, darsga qiziqtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

6910

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYA USULLARIDAN FOYDALANISH

Narzullayeva Gulnoz XudoyorovnaBuxoro shahar 24-maktab boshlang‘ich sinf

1-toifali o‘qituvchisiTel: 99(891)449 78 94

gulnoz [email protected]

Anotatsiya. Ushbu maqola boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalash usul va vositalari, hamda odob-axloq me‘yorlarini o‘rgatib har bir o‘quvchini komil inson qilib tarbiyalash yo‘llari haqida yozilgan.

Kalit so‘z. Tarbiya, odob, me‘yor, xulq-atvor, xarakter, muomala, ibrat, uqtirish,namuna.

Tarbiya usullari tarbiyachining o‘quvchilaga ta‘sir ko‘rsatish usullari ularda ijobiy xulq-atvor ko‘nikmalari va malakalarini singdirish maqsadida ularning hayoti va faoliyatini tarbiyaviy jihatdan to‘g‘ri tashkil etish yo‘llaridir. Aniqrog‘I tarbiya usuli deb tarbiyachining bolalarda axloq-odob fazilatlarini tarkib toptirish maqsadida ularning ongi va irodasiga ta‘sir etish yo‘llariga aytiladi.

Tarbiya usullari tarbiyaning maqsadi mazmunidan kelib chiqib komil inson shaxsini tarbiyalashga qaratilgandir.

Ajdodlarimiz davr sinovidan o‘tgan ajoyib insoniy fazilatlar hamda ularni amalga oshirish usul va vositalarini yaratanlar. Shu asosda yoshlarni ijtimoiy hayot talablariga javob beradigan kishilar qilib tarbiyalab kelganlar.

Tarbiya usuli ham ta‘lim usuli kabi yolg‘iz o‘qituvhi va tarbiyachilar faoliyatigagina emas, balki o‘qituvchilarning faol ishtirokini ham o‘z ichiga oladi. Bolalarning yoshi ulg‘aygan sari ularning tarbiya jarayonidagi faolligi va mustaqilligi osha boradi., ular tarbiyachilar rahbarligida va o‘z tashabbuslari, intilish va istaklari bilan yangi axloqiy fazilatlar orttirib mustahkamlashtirib boradilar.

O‘qituvchi qo‘llayotgan usul va vositalar ta‘sirida bolaning ongida va xulqida ham o‘z shaxsini o‘zgartirish istagi vujudga keladi. Bola o‘zini o‘zi tarbiyalamasa aql farosatini ishga solmasa tarbiyadan ko‘zlangan natijaga erishib bo‘lmaydi. Boshlang‘ich sinflarda ta‘lim jarayonida tarbiya usullarining barchasidan foydalaniladi. Yangi o‘quvchilarga “tushuntirish” usulini barcha fanlardan yangi mavzuni bayon etish paytida hayot bilan bog‘lab o‘quvchining tushunishi uchun yaxshi bo‘ladigan, esida qoladigan qilib tushuntirish shart.

“Ibrat-namuna” usulidan foydalanganda yoshi katta insonlarning hayotlari yoki ish tajribalarini namuna qilib ko‘rsatish va ulardan ibrat olishni har bir dars davomida aytib o‘tish tarbiya usullaridan foydalanish hisoblanadi.

“Uqrirish” usulidan darsda foydalanishdan maqsad har bir o‘zlashtirilayotgan materialni uqib olishlari uchun tarbiya usullaridan foydalanish hisoblanadi.

Tarbiya usullarida darslarda qo‘llash bilan o‘qituvchi tarbiya berishdagi ko‘zlagan maqsadiga erishish jarayoni oson kechadi deb umid qilamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi,- Xalq ta’limi, 1998, 1-son2. Ta’lim va texnologiya. Toshkent, 2004.3. O‘qituvchilik faol usullari. Qo‘qon, 2004.

7010

ONA TILI VA MUSIQA FANLARI INTEGRATSIYASI

Nazarova Nilufar IlhamovnaXorazm, Urganch shahar 1-son umumiy o‘rta ta’lim maktabi.

Annotatsiya: Ona tili darslarida yozilgan mashqlar tarkibining ko‘p qismi tabiat voqea-hodisalariga bog‘liq. Shu bois ham tabiatni e’zozlash to‘g‘risida va boshqalar haqida kichkina suhbatlar o‘tkazish ham foydadan holi emas. Tabiat darslarida esa, o‘tiladigan mavzularni mustahkamlash yoki «Oltin kuz», «Zumrad bahor», «Yoz – o‘tmoqda soz» kabi mavzulardan foydalanib, insho yozdirish mumkin. Ona tili darsida «Gap» mavzusini o‘tganda tabiatga oid gaplardan tuzish kerakligi aytilishi ham o‘quvchilarni ikki fanni o‘zlashtirilariga yordam beradi. Masalan, «CHinor daraxti» haqida gap tuzish.

Kalit so‘zlar: «Oltin kuz», «Zumrad bahor», «Yoz – o‘tmoqda soz» kabi mavzulardan foydalanib, insho yozdirish mumkin.

«Chinor ming yillar qad ko‘tarib turuvchi ulkan daraxtdir».Ushbu gap orqali o‘quvchilarga chinorga og‘zaki ta’rif berishlari yoki kengaytirib yozish-

lari, uning barg shaklini, rangini, xususiyatlarini aniqlash uchun imkon berilishi mumkin.Shundan keyin o‘quvchilar chinor daraxti to‘g‘risida darak, so‘roq va undov gaplar tuza-

dilar. Tuzilgan gaplar sinf taxtasiga yoki daftarga yoziladi va tahlil qilinadi. Bunday hollarda dars qiziqarli va ko‘ftarinki ruhda o‘tadi, esda qolarli bo‘ladi. Ish yakunida chinor daraxti to‘g‘risida, uning ijobiy xususiyatlari, go‘zalligi, daraxtlarni insonlar e’zozlashi lozimligi haqida suhbatlashish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Ona tili darslarida nutqni rivojlantirish asosiy hisoblanishini unutmagan holda «matn» mavzusini o‘rganganda insholardan foydalanish mumkin. Inshoni tanlashda esa, tabiatga xos bo‘lgan, bolalarda tabiatga muhabbatini tarbiyalovchi mavzularni tanlash kerak bo‘ladi. bunday insholar 5-20 daqiqagacha, hajmi 5-15 gapdan iborat tarzda haftada bir marotaba o‘tkazish mumkin. Insho bolalarda tabiatga bo‘lgan muhabbatni tarbiyalaydi, ularga zamon-ning axloqiy talablarini tushunishga yordam beradi. O‘zlarining hikoyalarida bolalar qisqa sitatalar kiritishni, yorqin so‘z va iboralar yaratishni, insholarga rasmlar chizishni, bezashni o‘rganadilar. Bundan maqsad tabiat to‘g‘risida badiiy emotsional aniq rasmlar yaratishdir. Shu bilan birga rasm asosida hikoya yoki ertak yozishga o‘rgatiladi. Bunday hikoya yoki ertaklarda, albatta, darak, so‘roq, undov va buyruq gaplar ishtirok etadi.

Ona tili va musiqa fanlari integratsiyasi. Bir qarashda bu fanlar birligi murakkab tuyula-di, ya’ni integratsiyalash imkoni cheklangan. Shuning uchun ham bu ikki fanni qanday integratsiyalash masalasiga e’tiborni qaratmoqchimiz. Ona tili darsida o‘quvchilar e’tibori nutqni to‘la o‘zlashtirilishiga qaratiladi. Musiqa darsida esa o‘rganiladigan material – bu musiqa va qo‘shiqlar. Agar ikki fan uyg‘unlashsa, u holda ikki kuch, ya’ni nutq va musiqa birlashadi. Ona tili va musiqa darslarida biz tovush tiniq aytilishiga ko‘proq e’tiborni qa-ratamiz. Chunki nutq va qo‘shiqning o‘zaro aloqasi chuqurroq va bu aloqa asrlarga borib taqaladi. Olimlarimizning ta’kidlashicha, nutq va kuy bir kuch bo‘lgan va o‘sha davrlarda ularning tarona negizi tabaqalashmagan. Shu bois ham ona tili hamda musiqani integratsi-yalash mumkin bo‘ladi.

O‘tmish uslubchilari va hozirgi zamon tadqiqotchilari ruhshunoslik va uslubiy sohada o‘quvchilarning diqqatlarini umuman lingvistik va musiqiy qobiliyatlarini o‘rgandilar ham-da barcha qobiliyatlardan nutq va musiqiy qobiliyatni ajratib olish mumkin deb hisoblaydi-

7110

lar. Aynan bu qobiliyat til va qo‘shiqni o‘zlashtirish asosidir. Ona tili va musiqa darslarini integatsiyalashda samaradorlikka erishish mumkin. Masalan, urg‘uli so‘zlarni o‘rgatishda musiqadan foydalanish mumkin. Bu mavzuni she’rlar yoki qo‘shiqlar yordamida o‘rgatiladi. Chunki kutilgan qofiya oldindan o‘quvchini keyingi kelishik qo‘shimchasiga tayyorlaydi. qo‘shiqdan ba’zi parchalarni yodlab, ular odatda ona tili darsi boshlanishida yoki dam olish daqiqalarida foydalanishda, o‘quvchilar juda zarur bo‘lgan so‘zlarni iboralarni, but-butun fikrlarni talaffuzini shakllantiradi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o‘quvchilar bilim darajasini oshirishda ta’lim maz-munini integratsiyalash yuqori natijalarga olib keladi. Unda nafaqat fanlarni o‘zaro bog‘lash orqali, balki o‘zaro uyg‘unlashishi mumkin bo‘lgan va bolaga ijobiy ta’sir etadigan ob’ektlar orqali ham bolalarni har tomonlama rivojlantirishni ta’minlashga ko‘maklashishi mumkin. Buning uchun ta’limni zamonaviy talqin asosida tashkil etish zarurdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Haydarova O. Bo‘lajak o‘qituvchilarni ta’lim jarayoniga integrative yondashuvga

tayyorlash. Ped.fan.nom. diss Qarshi: 2004. 159- bet.2. Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (Uslubiy qo‘llanma). – T.: 1999. 3. Mahmudov M. H. Ta’limni didaktik loyihalash prinsiplari.- T.: A. Qodiriy nomidagi

xalqaro nashriyot, 2002.4. Roziqov O. R. O‘zbek tilidan dars tiplari. – T.: 1976.5. Ta’lim taraqqiyoti jurnali 1- maxsus son. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim

standarti va o‘quv dasturi ( Ona tili) T.: 1999.

7210

KARANTIN PAYTIDA O‘QUVCHILARNI RUHAN TARBIYALASH

Ne‘matova Gullola Islomovna Navoiy viloyati Qiziltepa tumani

12-umumta‘lim maktabi amaliyotchi psixologi

Telefon: +998(91) 248 59 76

Annotatsiya: Men tavsiya qilayotgan bu mavzu ayni paytda juda dolzarb hisoblanib, o‘quvchilarning uyda qolib, karantinga moslashishlari uchun zarur bo‘lgan ma‘lumotlardir. Darhaqiqat, har bir o‘quvchi karantin paytida amal qilishi lozim bo‘lgan qoidalar mavjud.Psixologik jarayon orqali o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilish, vaqtdan unumli foydalanishga o‘rgatish maqsad qilingan.

Kalit so‘zlar: psixologik mashg‘ulot, karantin, o‘zgarish qonuni, ko‘nikma Ayni damda karantin jarayonlari ketayotgan bir davrda bolalarni bu jarayonga ko‘niktirish,

ruhan tayyorlash muhimdir.Chunki ularning vaqtini behudaga o‘tkazmasligi, foydali va kerakli ishlar bilan shug‘ullanishini ta‘minlash zarur hisoblanadi. Ta‘lim vazirligi tomonidan keng yo‘lga qo‘yilgan online darslar o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini behudaga o‘tkazmasligi, o‘quv dasturi bo‘yicha bilimlarni egallashda yordam beradi. Shu bilan birgalikda maktabning amaliyotchi psixologlari har kunlik o‘quvchilarning ruhiy ahvoli bilan tanishib borish maqsadida kunlik trening mashg‘ulotlarini o‘tkazib borishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Karantin davrida bolalarning ruhiy holatini o‘rganish maqsadida turli rejalarni tuzish mumkin.Masalan, men har bir sinf kesimida telegram orqali guruh tashkil qilganman.Bu menga har bir o‘quvchi bilan ishlash imkonini beradi va o‘z oldimga qo‘ygan vazifamni bajarishda yordam beradi. Har qanday sharoitda vahimaga berimasligi, irodasini mustahkamlashi, qo‘rquvni yengishi va bunday holatlarni ularda aniqlash uchun turli mashg‘ulotlar orqali aniqlash mumkin.Bunda o‘zgarish qonuni va formulasi orqali aniqlash mumkin.

Richard Bekxard, Devid Gleycher birgalikda o‘zgarish formulasini ishlab chiqishgan. Shaxsiy hayotda ham, karantin davrida ham shu formuladan foydalanish lozim.

D x V x F > RD - vaziyatdan qoniqmaslik;V- kelajakka maqsad qo‘yish;F- kelajak haqidagi tasavvurlar tomon qadam qo‘yish.Bu uchta holat qo‘shilganda, o‘zgarishlar qarshisida paydo bo‘ladigan qo‘rquvdan-da

kuchliroq quvvatga ega bo‘lishi kerak.R- o‘zgarishlarga qarshilik;C= (ABD) > XC- o‘zgarishlar;hozirgi vaziyatdan qoniqmaslik; D- istak uchun qadam qo‘yish;X- o‘zgarishlar salohiyati.Bugungi kun sizni qoniqtiryaptimi, u holda sizda D past darajada.Bu vaziyatda siz ertaga o‘zgararman, deb orqaga suraverasiz.Mabodo hozirgi ahvolingiz

yoqmasa, nima qilishni bilmasangiz (V past),unda yangiliklardan qochaverasiz.Hayotingizda bir xil muammo takrorlanaveradi

7310

Aynan shu formula holatni aniqlashga yordam beradi.Shu bilan birgalikda o‘quvchilardan holatini bayon qilishi haqida so‘raladi.

“Uyda qolishdan zerikdim…”, “Uydan charchadim…”, “Tushkunlikdan chiqa olmayapman…”, “Hayot zerikarli…” .Bu kabi gaplarni aytgan o‘quvchilardan shuni aniqlash lozimki, demak,ularda yetishmayotgan kuch- IRODA.

Bu muammolardan chiqishda psixologik mashqlar yordam beradi,ya‘ni irodani mustahkamlash zarur.Bunda 10ta qoida asosida amalga oshirish kerak bo‘ladi:

1.To‘siqlarni yengish;2.Boriga shukr qilish;3.O‘zlikni anglash; 4.O‘zini boshqalarning o‘rniga qo‘yib ko‘rish ; 5.Tavakkal qilish;6.Yomon hissiyotlardan voz kechish;7.Rag‘batlantirish;8.Kuchli bo‘lishga harakat qilish;9.Foydasi yo‘q ishlarga vaqt ketkazmaslik;10.Qaror chiqarish.Yuqoridagi qoidalarning har biriga psixologik mashg‘ulot o‘tkaziladi.Har bir o‘quvchidan

natijasi aniqlanadi.Har bir psixologning maqsadi, o‘z oldiga qo‘ygan vazifasining ijobiy hal

bo‘lishidadir.O‘quvchilar xoh uyda, xoh maktabda bo‘lsin,ularning kayfiyati,ruhiyatining nechog‘lik ahamiyatga ega ekanligi,barcha muammolarga vahimaga berilmasdan ish tutishida psixologlarning o‘rni kattadir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Zebiniso Ahmedova.Maqsad qo‘yish psixotexnologiyasi.Toshkent,2018.2. Internet ma‘lumotlari.

7410

OILA PSIXOLOGIYASINING IJTIMOIY MOHIYATI

Ne’matjonova Hiyolaxon NasrullaxonovnaNamangan viloyati Chortoq tumani

6- maktab psixologiya fani o‘qituvchisiMahmudova Shahnoza Nosirovna

Namangan viloyati Chortoq tuman 52- maktab psixologiya fani o‘qituvchisi

Annotatsiya. Maqolada oila psixologiyasi va uning ijtimoiy mohiyatini ochib berishga doir fikrlar keltirilgan.

Kalit so‘zlar: oila, jamiyat, psixologik iqlim, hikmatlar, oilaviy muloqot, oilaviy muhit.

O‘zbekiston mustaqilligi tufayli Respublikada oila muammolari davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan masalalar qatoridan rasmiy ravishda o‘rin oldi. 1998-yilni «Oila» yili deb e’lon qilinishi, «Oila» ilmiy-amaliy markazining tashkil etilishi, Respublikada oila manfaatiga qaratilgan maxsus Davlat dasturining qabul qilinishi, uning mantiqiy davomi sifatida 1999-yilni «Ayollar yili» deb e’lon qilinishi, viloyatlarda oilaga xizmat qiluvchi turli maslahatxonalarning tashkil etilishi, oila muammolarini ilmiy tadqiq etish maqsadida O‘zbekiston tarixida birinchi bor oila psixologiyasi muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib boradigan ilmiy kadrlarni tayyorlash maqsadida aspirantura tashkil etilishi, ularga aspirantlarning qabul qilinishi yuqoridagi fikrimizning dalilidir.

Oila psixologiyasini ilmiy jihatdan har tomonlama to‘liq ifodalashga harakat qilindi. O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga undovchi, ijodiy tafakkurini o‘stiruvchi turli hikmatlardan, xajviy aforizmlardankeng foydalanildi. Chunki hikmat – hayotiy saboq bo‘lsa, hajv – hayot to‘lqinlaridagi qutqaruv eshkagidir. Ma’lumki, insoniyat jamiyati taraqqiy etib borgan sari odamlarning o‘zlari ham, ularning bir-birlari bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlari ham, ayniqsa, shaxslararo munosabatlar orasida eng samimiy, eng yaqin bo‘lgan oilaviy munosabatlar ham takomillashib, o‘ziga xos tarzda murakkablashib boradi. Sababi: hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish munosabatlari, vositalari taraqqiyoti, qishloq xo‘jaligi, sanoat ishlab chiqarishi, umuman xalq xo‘jaligining barcha jabhalarida yangi texnologiya, texnik jarayonlarning jadal joriy etilishi bevosita shu jarayonlarning yaratuvchisi, ishtirokchisi bo‘lgan inson omiliga, inson shaxsiga ham o‘ziga xos, yangicha talablar qo‘ymoqda. Ishlab chiqarish munosabatlari, jamiyat taraqqiyoti bir tomondan, odamlarning o‘zlarida ro‘y berayotgan ijtimoiy psixologik, fiziologik va boshqa o‘zgarishlar odamlarning o‘zaro muloqot munosabatlari doirasini ma’lum darajada chegaralanib qolishiga, ularda ajdodlarimizda kuzatilgan tabiiylikni ma’lum darajada buzilishiga va oqibatda inson ruhiyatida mumkin qadar hissiy, emotsional zo‘riqishlarning yuzaga kelishiga asos bo‘lmoqda. Bularning ta’siri oilaviy hayot va undagi psixologik iqlimda ham o‘z ifodasini topadi [1. 106-b.]. Oila psixologiyasi orqali yoshlarni oilaviy hayotda bo‘ladigan muammolar, qonuniyatlar haqida ilmiy tasavvurlar bilan tarbiyalash, ularni bu jarayonga tayyorlash va oilaning shaxsning shakllanishidagi roli haqida ularga tasavvur berish; oilaviy hayotda bo‘ladigan muammolarga konstruktiv tus berishga, destruktiv yo‘nalishdagilardan saqlanishga o‘rgatish; yoshlarda oilaning mustahkamligini ta’minlovchi bilim va malakalarni shakllantirish hamda muammoli vaziyatlarda psixologik jihatdan oqilona chiqib ketish malakalarini o‘rgatish; yoshlarning o‘zlariga turmush o‘rtog‘ini to‘g‘ri tanlash masalalari;

7510

yoshlarni oilaviy muloqotga tayyorlash kabi ko‘plab masalalarga javob topish mumkin. Har bir oilaning sog‘lom bo‘lishi, ularda ijobiy psixologik iqlimning hukm surishi, mana shu muhitda dunyoga kelib, shaxs sifatida shakllanib, so‘ng o‘zi yashayotgan davlatning fuqarosi sifatida o‘z davlatining iqtisodiyoti, ijtimoiy hayoti taraqqiyotini ta’minlovchi, hal qiluvchi omil bo‘lgan inson kamolotida oilaning tutgan o‘rni beqiyosdir [2. 10-b]. Shunday ekan, psixologiya fanining bir bo‘lagi bo‘lgan “Oila psixologiyasi”ning ham o‘rni ushbu fan doirasida o‘z o‘rni va ahamiyatiga egadir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. M.V.Halimova va boshqalar. Psixologiya fanlarini o‘qitish metodikasi. – Andijon:

2016-yil, 106-bet.2. Oila psixologiyasi. – Toshkent: Sharq, 2010-yil, 10-bet.

7610

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI

Alimqulova Nilufar MadaminjonovnaAndijon viloyati Asaka tumani

36- maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi+998 93 449 55 58

nilufaralimqulova @gmail.com

Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich sinflarda interfaol metodlardan foydalanish ta’lim sifatini oshirishga xizmat qilishi yoritilgan. Zamonaviy pedagogik metodlar o‘quvchi dunyoqarashini o‘stirishga, bilimlarini kengaytirishga xizmat qilgan.

Kalit so‘zlar: interfaol o‘yinlar, pedagogik texnologiyalar, boshlang‘ich ta’lim davri, innovatsion metod

Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev aytganidek: “Zamon talabini his etmasdan turib, eskicha ishlashga hech kimning haqqi yo‘q”. Shu boisdan bugungi ta’lim jarayonida ham yangi pedogogik texnologiya, yangi metod, yangicha yondashuv asosida o‘quvchilarga ta’lim berilmoqda.

Bugungi kunda dars jarayonini jahon andozalariga moslashtirish va eng samarali usullarga asoslanib tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan,Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qitishda ham o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirish, bilimlarni keng va oson o‘zlashtirish maqsadida pedagogik texnologiyalarning usul, vosita va shakllarini to‘g‘ri tanlab, ulardan foydalanish muhim sanaladi. O‘qish darslarini tashkil etishda pedagogik texnologiyalarning ko‘pgina metodlaridan foydalaniladi. Ayniqsa, Bola hayotida bog‘chadan so‘ng maktabning dastlabki davrlari muhim o‘rin tutadi. Shu bois boshlang‘ich ta‘lim davri ta‘lim jarayonidagi eng mas‘uliyatli davrdir. Bu paytda bolaning savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakllanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi.Bu davrda bolaning zehnini o‘stirishga qaratilgan har bir mashg‘ulot bola aqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham bu davrda, avvalo, ta‘lim jarayonini qiziqarli, ta‘sirli qilib tashkil etishga, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e‘tibor qaratish lozim. Chunki bu muddat bolaning o‘yin faoliyatidan aqliy faoliyatga, ya‘ni o‘quv faoliyatiga o‘tganligi bilan xarakterlanadi. Bolaning o‘quv faoliyatini rivojlantirishda turli o‘yinlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar o‘yin orqali o‘z bilimlarini mukammallashtiradilar va uni chuqur o‘zlashtiradilar. Shu jihatdan qaraganda, ta’lim jarayonida qo‘llanadigan didaktik o‘yinlarning roli beqiyosdir. Ayniqsa, zamonaviy didaktik metodlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning ta’lim tizimimizda ham yetakchilik qilayotgan chet el didaktikasining interfaol metodlari - Aqliy hujum, Munozara, Debat, O‘z o‘rningni top, Kichik guruhlarda ishlash, Tanqidiy fikrlash kabilarda bilish bilan birgalikda mustaqil o‘z fikrini bayon qila olish ko‘nikmalarini ham shakllantiradi.

Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinflarda interfaol metodlardan foydalanish dars sifatini yaxshilashga, o‘quvchining dars jarayoniga jalb qila olishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. R. Ikromova, X. G‘ulomova va b. T., “O‘qituvchi”. 20172. Sog‘lom avlod uchun jurnali, T., Sano-Standart MCHJ. 2014. 4-son3. Boshlang‘ich ta’lim jurnali, T., “Avto-Nashr” MCHJ . 2011. 4-son

7710

TA’LIM TIZIMIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNING TUTGAN O‘RNI

Nilufar MirniyozovaToshkent shahar, Pediatriya Tibbiyot Instituti

2 kurs bakalavriat talabasi Telefon: +998(99)8511893

e.mail: [email protected]

Annotatsiya: Maqolada, ta‘lim samaradorligini oshirish maqsadida axborot texnologiyalaridan qay tartibda foydalanish pedagoglarga qo‘yiladigan talablar hamda, bugungi kunda ta‘lim tizimida innovatsion texnologiyalarning tutgan o‘rni haqida yoritib berilgan.

Kalit so‘zlar: innovatsion texnologiya, ta‘lim, pedagog, o‘quvchi, axborat, intellektual salohiyat.

Ta‘lim yangi bosqichga ko‘tarilmoqda, o‘quvchilar fikr darajasi kengaymoqda, axborot olish osonlashmoqda, bunday o‘sish jarayonida o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanmaslik darsning sifatini pasaytirib yuboradi.

Bugungi kunda mamlakatimizning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy, madaniy sohalarida bo‘layotgan tezkor o‘zgarishlar ta‘lim tizimini ham tubdan isloh qilishni taqozo etmoqda, chunki mukammal ta‘lim tizimi orqali respublikamizning kelajak intellektual imkoniyatlarini va uni gullab yashnashi hamda rivojlanishini belgilab beruvchi yoshlarni har tomonlama ijodkor, mustaqil faoliyat yuritadigan qilib tarbiyalashda bugungi kunda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shunig uchun ta‘limda eng muhim strategik yo‘nalish bo‘lib ta‘lim muassasalarini innovatsion faoliyati hisoblanadi [1].

Ha bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta‘lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta‘lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta‘lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Ta’lim to‘g‘risidagi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi bilan uzluksiz ta‘lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi [2].

Bugungi kunda axborot ko‘lami juda kengayib ketdi. Agar o‘qituvchi o‘z ustida ishlamasa avvalgi o‘rgangan bilimlari yetarli bo‘lmay qoladi. Dars mavzularini kundalik hayotdagi keskin voqealar bilan bog‘lab o‘tilsa, turli innovatsion texnologiyalardan foydalanilsa dars esda qolishiga erishilishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarga innovatsion usullardan foydalanib, fanlar aro bog‘langan holda ekologik - gigiyenik bilimlar bilan darsni to‘ldirishi zarur.

Innovatsiya (inglizcha) yangilik kiritish, yangilik degan ma?noni ifodalaydi, texnologiya esa yunoncha texnos san’at, mahorat va logos fan so‘zlaridan olinib innovatsion texnologiya ta‘lim-tarbiya shakllari, metodlari va usullariga yangicha yondashish degan ma’noni bildiradi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritishdir. Innovatsion texnologiyalardan foydalanishda o‘qituvchiga quyidagi bilimlarni bilish talab etiladi:

7810

AKT bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lish;YaPT bo‘yicha xorijiy tajribalardan boxabar bo‘lish;Ta‘lim jarayonini tashkil etishda didaktik o‘yinlardan unumli foydalana olish;Imkoni bo‘lsa darsni internet tarmog‘iga bog‘lab o‘ta bilishi [3].O‘qituvchining faoliyatida innovatsiyalar qanchalik ko‘p bo‘lsa, mazmun shunchalik

oshadi. Ta‘limda innovatsion texnologiyalar va interfaol metodlar haqidagi tasavvurlar barqaror va mukammal shaklga ega emasligini ham e’tirof etish kerak. Har bir o‘qituvchi ta‘limga individual tarzda yangilik kiritishi mumkin.

Ta‘limning bugungi vazifasi o‘quvchilarni kun sayin oshib borayotgan axborot ta‘lim muhiti sharoitida mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsata olishga axborot oqimidan oqilona foydalanishga o‘rgatishlaridan iboratdir. Buning uchun ularga uzluksiz ravishda mustaqil ishlash imkoniyati va sharoiti yaratib berish zarur [4].

Ta‘limning samaradorligini oshirish, shaxsning ta‘lim markazida bo‘lishini va yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta‘minlash uchun ta‘lim muassasalariga yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan va o‘z soxasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan tashqari zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol usullarni biladigan, ulardan o‘quv va tarbiyaviy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini biladigan o‘qituvchilar kerak. Buning uchun barcha fan o‘qituvchilarini yangi pedagogik texnologiyalar va interfaol usullar bilan qurollantirish va olgan bilimlarini o‘quv tarbiyaviy mashg‘ulotlarda qo‘llash malakalarini uzluksiz oshirib borish lozim.

O‘quv tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Pedagogik texnologiya asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar yoshlarning muxim hayotiy yutuq va muammolariga o‘z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o‘z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi [5].

Xulosa o‘rnida aytish joizki, o‘quv jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur. Bu jarayonda o‘qituvchi o‘quv predmetining o‘ziga hos tomonini, joy va sharoitini, eng asosiysi talabalarning imkoniyati va extiyojini va hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta olishini hisobga olishi kerak. Shundagina kerakli kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Qisqacha aytganda, talabani ta‘limning markaziga olib chiqish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Islom Karimov. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot yo‘lida. Toshkent. 19942. R. Ishmuxammedov, A. Abduqodirov. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. Toshkent.

20083. J. Xasanboyev, X. Sariboyev. Pedagogika. Toshkent. 20064. www.ziyonet.uz kutubxonasi5. www.uzinfocom.uz sayti

7910

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TEXNOLOGIYA DARSLARINI TASHKIL ETISH YO‘LLARI

Nishonova Dilshoda MuxammadjanovnaNamangan viloyati Uychi tumani 31-umumiy o‘rta ta’lim

maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon:+998998282032

Annatatsiya: Ushbu maqolamda boshlang‘ich sinflarda texnologiya darslarini tashkil etish, Texnologiya faning jamiyatdagi o‘rni haqida yozilgan.

Kalit so‘zlar: Mehnat, qobiliyat,iqtidor,ta’lim-tarbiya,amaliy.

Har ijtimoiy jamiyatda yosh avlod ta‘lim-tarbiyasi muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Ta‘lim-tarbiyaning maqsadi ijtimoiy jamoyat tarraqiyoti, uning rivolanish yo‘nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan ta‘lim-tarbiyaning asosiy maqsadi komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, hayotning barcha sohalarida tub islohatlar olib borilmoqda. Islohotlar Respublikaning taraqqiyot va rivojlanish yo‘li deb e‘tirof etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatni barpo etish vazifasi o‘sib kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklatilar ekan, o‘z o‘rnida ularning ta‘lim-tarbiyasini maqsadli amalga oshirishga bevosita jamiyat, oila va ta‘lim tizimi birdek ma‘sul. Maktab ta‘limining hozirgi bosqichida o‘quvchilarni mehnatga tayyolash, o‘sib kelayotgan avlodning ta‘lim-tarbiyasidagi eng zarur masalalardan biridir.

Boshlang‘ich sinf mehnat ta‘limida keng ma‘nodagi mehnatning ilmiy asoslari haqida emas, mehnat ta‘limining elementlari to‘g‘risida gap boradi. Bu o‘quvchilarda mehnatning yutuqlariga niosbatan qiziqish uyg‘onishiga yordam beradi. Politexnik bilimga ega bo‘lish, berilgan mehnat vazifalarini bajarishda yordam beradi. Shuningdek, bu bilim amaliy ish bosqichlarini amalga oshirish, qanday asboblarni qo‘lllash va uning sabalarini anglashga ko‘maklashadi. O‘quvchilarni mehnatga amaliy tayyorlash mehnat ta‘limining muhim omillaridan biridir. U o‘zaro bog‘langan bir nechra elementlardan:

-doimo asbob va moslamalardan foydalana bilish, u yoki bu materialga ma’lum izchilikda ishlov bera olish,

-yo‘l qo‘yilgan xatoni o‘z vaqtida aniqlash va to‘g‘irlay olish kabilardan tarkib topadi. Mehnatga amaliy tayyorlashni faqatki, kerakli bilimlar bazaga oshirish mumkin.

O‘quvchilar ta‘lim jarayonida va darsdan tashqari sharoitlarda mehnatning ijtimoiy jamiyatda tutgan o‘rni va rolini, inson kamolotini ta‘minlash omili ekanligini, shaxsning qobilyati va iqtidorini mehnat jarayonida takomillashib borishini hayotiy misollar yordamida bilib olishlari lozim. Mehnat ta‘limi va tarbiyasini tashkil etishda bugungi kunda an‘anaviy va noan‘anaviy shaklllardan foydalanilmoqda. Xususan, mehnat bayramlari, ishlab chiqarish ko‘rgazmalari, xususan, “Mohir qo‘llar tanlovi”, “Quvnoq shahar ustaxonasi”, ”Yosh radio-texniklar” to‘garagi va ijodiy markazlar faoliyati, shuningdek, ustoz-shogird an‘analari asosida faoliyat olib boruvchi yakka tartibdagi kasb-hunar ta‘limi va boshqalar.

Mehnat ta‘limini to‘g‘ri tashkil etish o‘quvchilarni qiyinchilikni yengishga, qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘lida qat‘tiyat bilan mehnat qilish, boshlangan ishni chala tashlab ketmay, balki oxiriga yetkazishga orgatish lozim.Bu o‘rinda o‘quvchilarda ijobiy natijalar: quvonish, lazzatlanish va qoniqish hissiyotlarining namoyon bo‘lishi juda muhimdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1.”Mehnat ta’limi metodikasi” O‘qituvchi.T.1983-yil2.”Mahoratli pedagog” jurnali.1998-yil 10-son3.Internet tarmoqlaridan.www.uzedu.uz

8010

MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA PEDAGOGIK DIAGNOSTIKANI AMALGA OSHIRISHNING AHAMIYATI

Niyozova Maftuna Normaxmat qizi. TerDU,Ta’lim - tarbiya nazariyasi va metodikasi

(Maktabgacha ta’lim) mutaxassisligi [email protected]

+998996734648

Annotatsiya: Ushbu tezisda maktabgacha yoshdagi bolalarda pedagogik diagnostikani amalga oshirishning ahamiyati, avfzalliklari, pedagogik diagnostika yordamida ta’lim-tarbiya jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi va uning samaradorligi, pedagogik diagnostika orqali bola rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari haqida so‘z yuritilgan.

Kalit so‘zlar: Diagnostika, pedagog, tarbiyachi, metodist, o‘qituvchi, ta’lim –tarbiya, tarbiyalanuvchi, rivojlanish dinamikasi.

Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng erkin fikrlaydigan, o‘z-o‘zini anglaydigan, jamiyat maqsad va manfaatlarini tushunib yetadigan har tomonlama yetuk komil insonni tarbiyalash vazifasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi qilib belgilandi. Uni amalga oshirish esa, eng avvalo, tarbiyalanuvchilarning ichki ruhiy dunyosini boyitish, intellektual salohiyatini oshirish, mustaqil dunyoqarashini shakllantirishni talab etmoqda.

Hozir har bir pedagog, metodist, o‘qituvchi, tarbiyachi bo‘lishidan qat’iy nazar o‘zining muammolariga uzoqni ko‘zlab qarashi, ya’ni hozir nima bo‘lyapti, kelajakda nima bo‘ladi: “ Ish faoliyatimda o‘z yo‘nalishim bo‘yicha nimaga erishmoqchiman” degan savolga javob izlashi kerak. Bu sizning o‘sish tomonga – ijodiy yo‘lingizning o‘sishiga qarab ketishingizdir.

Bugungi kunda katta e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatilayotgan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni ta’lim-tarbiya jarayoniga bo‘lgan munosabatini tahlil qilish, ularning qiziqishlari va motivlarini o‘rganish muhim. Chunki ta’lim-tarbiyaga nisbatan ongli munosabatda bo‘lgan bolalardan yurt taqdiri va kelajagi uchun qayg‘uradigan shaxslar shakllanadi, shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarda pedagogik diagnostika ishlarini olib borish zarur.

Diagnostika yunoncha dia – o‘zaro, orqali va gnosis – aniqlash so‘zlaridan olingan. Diagnostikos – aniqlash usullari. Pedagogik diagnostika pedagogika va psixologiya fanlarining oralig‘idagi soha bo‘lib, bola shaxsini, uning individual xususiyatlari, rivojlanish dinamikasi va ularga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganadi. Pedagogik diagnostika bolalarning rivojlanishidagi muammolarni aniqlashga va o‘z vaqtida davolash ishlarini olib borishga yordam beradi.

Bugungi kunda psixologik, pedagogik diagnostikaning o‘rni, ahamiyati qanchalik katta ekanini hech kim inkor qilmaydi. Individual yondashish, maktabgacha yoshdagi bolalarning individual xususiyatlarini o‘rganish shart ekanligi bir qancha davlat hujjatlarida aks ettirilgan. Pedagogik diagnostika ta’lim samaradorligi, ish mazmuni, olib borilgan pedagogik faoliyatni tahlil qilishda katta ahamiyatga ega bo‘lib, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bu ish uslubi muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirilmoqda, yutuqlar mustahkamlanib, yo‘l qo‘yilgan kamchilik va nuqsonlarni tahlil qilish asosida bosh strategik yo‘nalishlar belgilab olinmoqda va yuqori darajadagi pirovard natijalar qo‘lga kiritilmoqda. Savol tug‘ilmoqda:

Bola qobiliyati, imkoniyati, bilimi, egallagan ko‘nikmalarining o‘lchovi bormi?

8110

Bolaning bilish va ko‘nikmalarini belgilashda pedagog aralashgani ma’qulmi yoki o‘ziga o‘zi baho bergani avfzalroqmi?

Mana shu savollarga eng maqbul asoslarda javob berish pedagogik diagnostikaning predmetidir. Mana shu maqsadni ro‘yobga chiqarish yo‘l-yo‘riqlari, metodik mexanizmlarini ishlab chiqish, joriy etish muhim vazifadir.

Pedagogik diagnostika yordamida ta’lim-tarbiya jarayoni to‘g‘ri tashkil etiladi va uning samaradorligi tog‘ri baholanadi. Boshqacha qilib aytganda, pedagogik diagnostika orqali ta’lim ob’ekti, ta’limiy tushunchalar qay darajada o‘zlashtirilganligi taxlil etiladi, butun o‘quv kursini, o‘quv dasturlarini o‘zlashtirish darajasi baholanadi. Diagnostik tekshiruvni o‘tkazishning asosiy maqsadi – yangi sifatli natijalarni emas, balki haqiqiy holat haqida tezkor ma’lumot va pedagogik jarayonni tuzatish uchun diagnostika ob’ektidagi o‘zgarishlar tendensiyalarni olish hisoblanadi.

Diagnostikaning asosiy vazifasi bolaning rivojlanishidagi o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot olishdir. Ushbu ma’lumotlarga asoslanib maktabgacha katta yoshdagi guruh tarbiyachilar va ota-onalar uchun tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Pedagogik diagnostika har bir bolani tanlash va o‘qitish uchun maqbul, qulay sharoit yaratishga yordam berish uchun zarurdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni diagnostika qilish har bir bola uchun muhim ahamiyatga ega, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachisi bolani tarbiyalashda muammolarni bartaraf etishga harakat qilishadi, chunki erta diagnostika va to‘g‘ri tanlangan tuzatish ishlari yaxshi natijalar beradi.

Pedagogik diagnostika maktabgacha yoshdagi bolalar uchun muhim hisoblanadi. U o‘quv-tarbiya jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi, ta’limiy faoliyat natijasida erishilgan samaralarni holislik bilan belgilab beradi, yo‘l qo‘yilgan kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etishga yo‘l ochadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:1. Л.Н.Лаврова, И.В.Чеботарева “Педагогическая диагностика в детском саду” в

условиях реализации ФГОС ДО “ТЦ Сфера” 20172. Mirjalilova S.S, To‘laganova R.T “ Ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalar”

Toshkent 20083. M.Matmusayeva “Pedagogik diagnostika” O‘quv qo‘llanma “Qo‘qon” 2010 yil

8210

OILA TARBIYA MASKANI VA BUGUNGI KUN UYDA TA’LIM OLISHNING O‘CHOG‘IDIR.

Norboeva Nadiya Allanazarovna Qashqadaryo viloyati Qarshi shahar 11-umumiy o‘rta

ta’lim maktabi birinchi toifali boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon:+998(91)2576124 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada oila tarbiya maskani va bugungi kunning talabi uyda ta’lim olishning ahamiyati haqida fikr yuritilgan.

Kalit so‘zlar: Oila, mahalla, el -yurt, Vatan, online ta’lim, yuksak hurmat-e’tibor, estetik tarbiya, diniy-axloqiy tarbiya.

Oila - muqaddas dargoh. Inson oila bag‘rida ulg‘ayadi. O‘zbek oilalarida bobo va buvilar, ota-onalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsatiladi. Har bir oila davlatimiz g‘amxo‘rligi va e’tiborida. Yoshlarni tarbiyalash, kamolga yetkazish, ilm-hunar o‘rgatish - o‘zbek oilalariga xos an’analardir.

Bobo-buvilarimizning nasihati, otalarning ibrati, onalarning mehri orqali tarbiya avloddan avlodga o‘tadi.

Jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk va barkamol avlodni tarbiyalashda oilaning roli beqiyosBosh qonunimiz - Konstitutsiyaga ham «Oila» bobi kiritilgan. Unda oila jamiyatning

asosiy bo‘g‘ini ekanligi davlat muhofazasida bo‘lish belgilab qo‘yilgan:Men bu maqolamni yozish bilan bir qatorda juda ko‘plab fikr mulohazalarni boshimdan

o‘tkazdim, kasbiy faoliyatim va kichik tajribamdan kelib chiqqan holda shuni bayon etmoqchimanki 2020 yil bahoridan, yurtimizda epidemiya tarqalishining oldini olish va cheklash maqsadida, O‘zbekistondagi barcha ta’lim muassasalari masofaviy ta’lim tizimida ta’lim tarbiya ishlarini olib bormoqdamiz. Amaldagi ko‘rsatmalar ta’lim muasasalari mutaxasislari, shuningdek, maktab ma’muriyati va o‘qituvchilari uchun masofaviy o‘qishni tashkil etishni boshlab yubordi. Har kunlik dars rejimi online tizimiga o‘tildi. Ushbu bosqichda ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilariga masofaviy o‘qitishning taklif etilayotgan shakli avvalgi dars jadvalni saqlash yoki ayrim o‘zgartirish kiritilgan holda, online dars ma’ruzalari yoki o‘qituvchilarning online-ma’ruzalarini yozib olish, internet tarmog‘idagi ta’lim resurslaridan foydalanish, tashqi fayllarni saqlagan holda, o‘quv materiallarini rasmga olish orqali oquvchiga yetkazib bormoqdamiz. Shuni yodda tutish kerakki, biz o‘qituvchilar mashg‘ulotlarni tashkil qilish uchun turli hil imkoniyatlarga egamiz. Kimdir darslarni ma’lum bir messenjer orqali online ravishda o‘tkazishi mumkin, kimdir videoga ma’ruzalarni yozib olish va dars mavzusining tavsifida ularga havola qoldirib, kimdir qo‘shimcha materiallar bilan ishlashni va o‘quvchilar bilan yozma ravishda muloqot qilishni afzal ko‘radi. Ushbu choralarning barchasi o‘quvchilarning har qanday vaziyatda bo‘lishidan qa’tiy nazar bilim olishga yordam beradi. Maqolamni dolzabligi shundaki biz berib borayotgan bilimlarni o‘quvchilar qay darajada qabul qilishyapti. Bu anchagina no‘aniq tushuncha bo‘lib qolmoqda. Biz 45 minutlik dars jarayonida o‘quvchilarning har biri bilan individual shug‘ullanib bo‘sh o‘zlashtiruvchi va iqtidorli o‘quvchilarni ham aniqlab borardik, ularni kamchiliklari va hatolarini o‘z vaqtida to‘g‘irlashni ham uddalardik. Hozirgi vaqtda bu jarayonlarni o‘quvchilar uyda qolgan holda anchagina uddalashyapti desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Har kunlik fanlardan mavzularni uyda ko‘rib bajarishmoqda. Men o‘quvchilar

8310

bajarib borayotgan vazifalarni tekshirish jarayonida shuni bilib oldimki maktab davrida o‘zlashtirishi sust o‘quvchilar ham bilim olishga ancha qiziqib, oldinga intilishi sezilmoqda. Bunda oilaning o‘rni juda katta sanaladi ya’ni oiladagi har bir shahs katta kichik birgalikda jipslashgan holda dars olib borishyapti, farzandiga eng yaqin o‘qituvchi vazifasini ota-ona bajarish bilan birga eng muhim va dolzarb vazifa farzandlarining ilm olishga bo‘lgan qiziqishlarini orttirish, ularning tasavvurlarini kengaytirishni ham uddalashyaptilar. O‘zlari uchun qiyin ilmiy tushunchalarni kitob va internet tarmoqlaridan izlagan holda farzandlariga o‘rgatishmoqda, ular bilan birgalikda tinmasdan ishlashmoqda hato va kamchiliklarini vaqtida to‘g‘irlab berishmoqda. Sport bilan birgalikda jismoniy mashqlarni ham bajarib borishmoqda. Dars samaradorligining muhim shartlaridan biri bu - o‘qituvchi va o‘quvchilarning haqiqatni birgalikda izlashi va o‘quvchilarning butun dars jarayonida faol ishtirok etishidir. Albatta, bu o‘rinda o‘qituvchiga yangi pedagogik texnologiyalar qo‘l kelishi amaliyot ko‘rsatib turibdi. Huddi shu tartibda o‘quvchilarga hozirgi sharoitda oilasi ya’ni ota-onasi, aka-singlisi katta yordam bermoqda. Bu bilan birgalikda uyda bilim olishni uddalashmoqda. Ota onalar farzandlarini bilim olishini kuzatib borib endilikda farzandlarini past baho olishga yo‘l qo‘yishmayapti. Maktab davridan bu ancha farq qilayapti ota ona endilikda o‘z ustida izlanayapti fanlardan ijod qilishga intilyapti. Bu biz o‘qituvchilarga ancha yengillik keltirib chiqaryapti. Demak biz o‘quvchilarda ilm fanni ruvojlanishida ota -onalarni ham jalb qilishimiz zarurligini endilikdagi ta’lim ishlarimizda ko‘rib chiqmog‘imiz kerak ekanligini ko‘zda tutmoqdaman. Yana ota onalar o‘rtasida sog‘lom raqobatni ham shakllantirmoq zarurdir. Bu muqaddas zaminda yashayotgan har bir inson farzandining baxtu kamoli uchun butun umri davomida mehnat qiladi kerak bo‘lsa jonini ham ayamaydi. Farzand - inson hayotining mazmuni, nasl-nasabini davomchisi, oilaning mustahkam zanjiri hamdir. Aqlli, bilimdon, mehnatsevar, imon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligi hisoblanadi. Odatda, farzand oilada ham jismonan ham ma’nan ulg‘ayib, shakllanadi. Ularning voyaga yetishi davomida oiladagi ahillik muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa ularning ma’naviy tarbiyasi bilan jamiyatga xizmatini ifodalaydi. Demak, oila barkamol avlodni tarbiyalovchi maskan hisoblanadi. Shunday ekan, oilada farzandlarni axloqiy, ma’naviy jihatdan tarbiyalash, ayniqsa, ona yurtga muhabbat, istiqlolga sadoqat tuyg‘ularini chuqur singdirish, vatanparvarlikni shakllantirish, ona vatanni sevish hissini uyg‘otish o‘ta muhimdir. Insonning shakllanishida, hayotda o‘z o‘rnini topishida, el-yurt ichida izzat-hurmatga sazovor bo‘lishida, yuksak axloq-odob qoidalarini singdirishda oilaning o‘rni beqiyosligini bir so‘z bilan ta’riflash kamlik qiladi. Yoshlarni o‘z burchiga sadoqat ruhida tarbiyalashda mas’uliyatlilik, vijdoniylik, fidoyilik kabi fazilatlari har bir hatti-xarakatida namoyon bo‘lishi bilan yuksak ma’naviyatliligini ko‘rsatadi. Bunda ota-onaning o‘zaro farzandlari bilan yaqin, do‘stona munosabatda bo‘lishi, ularning kelajakdagi orzu-maqsadlarini tushunib olishlari farzandlarining ham jismoniy ham ma’naviy sog‘-salomat voyaga yetishlari uchun asos bo‘ladi.Farzand yaxshi xulq-atvorga va aql-farosatga ega bo‘lgan bo‘lsa, hayot saboqlarini shunchalik teran anglaydi va ezgu ishlarni amalga oshiradi. Aksincha bo‘lsa, u bugungi kunda globallashib borayotgan tahlikali zamonda yot g‘oyalarga asir bo‘lishi, to‘g‘ri yo‘lni yo‘qotishi, qonunchilikni bilmasligi oqibatida jinoyat ko‘chasiga kirishi mumkin. Oiladagi tarbiya bolalarning ruhiy olamiga, hissiyoti va tuyg‘ulariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Taniqli pedagog A.S.Makarenko besh yoshgacha bo‘lgan tarbiya bolaning shaxsiyati shakllanishida o‘ta muhim ahamiyatga ega ekanini qayd etib o‘tgan. Bu haqda u shunday deb yozgan: “...tarbiyaning bosh asosi besh yoshda nihoyasiga yetadi, demak, siz besh yoshgacha nima qilgan bo‘lsangiz, bu tarbiyaviy jarayonning 90

8410

foizini tashkil etadi, keyingi tarbiya esa qayta tarbiyalash negizida davom etadi”. Ayni shu davrda ota-onaning tarbiyadagi e’tibori, oilaviy muhitning sog‘lomligi farzand kamolida katta ahamiyat kasb etadi. Farzand tarbiyasida ota-onaning muomalasi muhim o‘rin tutadi. Bola ota-ona tomonidan qo‘pol, dag‘al so‘zlar eshitib, kaltak yeb katta bo‘lsa, bu uning tabiatiga salbiy ta’sir qiladi. Bunday nosog‘lom muhitdagi oilalarda tarbiyalanayotgan bolalardan “ma’naviy xasta” insonlar shakllanadi. Ular esa jamiyat ma’naviyatiga ham, uning kelajagiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Hamma narsa, hatto, eng oddiy bo‘lib ko‘ringan oilaviy munosabatlar ham bolaga ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, rostgo‘ylik, samimiylik, sadoqatlilik, shirin so‘z bo‘lish bola kamolotidagi zarur hayotiy vositalardan biri ekanligini unutmaslik zarur. Chunki, yana bolalar tarbiyani atrof-muhitdan oladi, boshqacha qilib aytganda, bolalar suvga o‘xshaydi, suv idishning shaklini olganidek, bolalar ham muhitning odob-axloqini qabul qiladi. Albatta, bola tarbiyasi o‘ta murakkab va mas’uliyatlidir. Bu har bir ota-onadan o‘z ustida muntazam ishlashni, bolalar tarbiyasiga oid barcha ma’lumotlardan boxabar bo‘lib borishni talab etadi. Farzand tarbiyasi bu shunchaki tajriba, oddiy ko‘rsatma yoki bilimlar jamlanmasi emas, balki o‘z ichiga diniy-axloqiy bilimlar, tibbiyot, etika, psixologiya, pedagogika kabi sohalarga oid bilimlarni ham qamrab oladigan murakkab jarayondir. Bugungi kunda oilaviy tarbiya bir muncha qiyinlashdi. Sababi shundaki, jamiyat taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni shakllantirish talablari ortib boraveradi. Bu esa oilada ota-onaning mas’uliyatini yanada oshirib bolaga estetik, diniy-axloqiy, jinsiy tarbiya berish sifati va ko‘lamini oshirish talabini qo‘yadi. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Farzandlarimizga shunday tarbiya beraylikki, ular o‘z ota-bobolariga, o‘z tarixi, Vatani, oilasi, ona tiliga, millati, dini va an’analariga sodiq bo‘lib kamol topishsin! O‘qituvchi o‘quvchilarga milliy qadriyatlarni singdirish orqali xalqimizning quyidagi milliy xususiyatlarini shakllantirishi va rivojlantirishi lozim. Endilikda ota-onalar farzandlari bilan birgalikda ishlab quydagilarni farzandlari ongiga singdirib borishi zarurdir:

1. Xalq ongida ustuvor bo‘lgan fikr-do‘st va yaxshi qo‘shni bo‘lib, tinchlik va totuvlikda, yaqindan hamkorlikda yashash;

2. Oila, mahalla, el -yurt, Vatan tushunchalarini muqaddas bilish; 3. Ota-ona, mahalla jamoalariga, rahbarlarga yuksak hurmat-e’tibor, butun jamiyatni hurmat qilish; 4. Millatning o‘lmas ruhi, millat ma’naviyatining hayotbaxsh manbai sifatida ona tiliga muhabbat, uni sevish; 5. Kattalarga hurmat-ehtirom, kichiklarga izzat, hurmat, degan e’tiqodga amal; Buning uchun esa ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida xalqimizning azaliy an’analariga,

udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib kelajakka ishonch, mehroqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma’rifat, insonparvarlik, iymon, e’tiqod, mehnatsevarlik tuyg‘ularini har bir yosh ongiga singdirish talab etiladi. Asosiysi har bir yoshda kitob o‘qishi natijasida ma’na viy qaramlik hissi yo‘qolib, mustaqil fikrlash ko‘nikmasi shakllanadi. Mustaqil mulohaza yuritgan odamning fikri sog‘lom bo‘lib, biror narsaga mehr qo‘yadi,. So‘z so‘ngida O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti muhtaram Islom Karimovning ushbu purma’no fikrlarini eslab o‘tishni lozim deb bilaman: “Hech kimga sir emaski, bugunki kunda o‘zining qadr-qimmati, g‘urur va iftixorini saqlab, o‘z kuchi va qudratiga ishongan, o‘z mehnati va aql-zakovati bilan o‘z kelajagini qurish, o‘z yurtini himoya qilishga qodir bo‘lgan davlat va jamiyatnigina dunyo ahli tan oladi va hurmat qiladi. Biz o‘z oldimizga qo‘ygan ana shunday yuksak maqsadni amalga oshirishda, avvalo, jismoniy barkamol, zamonaviy bilim va taraqqiyotni chuqur anglagan, irodasi baquvvat, ma’naviy yetuk avlodni

8510

hal qiluvchi kuch sifatida ko‘ramiz”. Shunday ekan, bugunki kunning zamonaviy har pedagogi yoshlar tarbiyasiga befarq bo‘lmasligi lozim. Xulosa qilib shuni ta’kidlamoqchiman hozirgi vaziyatdan kelib chiqqan holda keyingi ta’lim berishda biz pedogog o‘qituvchilar ota-onalar bilan o‘zaro munosabatlarimizni rejalashtirish va tavsiflash, ularni hamkorlik va yordamga jalb qilishlarimiz kerak. O‘qituvchilarga o‘quvchilar va ota-onalarning faoliyatini kuzatib borish, zarur bo‘lsa, vositalar va yondashuvlarni o‘zgartirish tavsiya etiladi. Qiyinchiliklarni soddalashtirib va o‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘rtasidagi aloqani yaxshilamog‘imiz zarurdir. Agar biror narsa noto‘g‘ri bo‘lsa, xafa bo‘lmang. Bu yangi tajriba, o‘quv jarayonini moslashtirish va o‘zgartirish uchun vaqt kerak. Bolalardan qanday qiyinchiliklarga duch kelishayotganlarini, nimani yoqtirishlarini so‘rashimiz lozim. Ota-onalar bilan tashkiliy masalalarni ham muhokama qilib buni keyingi o‘quv yillarida ancha jipslashtirib bormog‘imiz zarurdir. Bunday sinovli kunlarda bir birimizga mehr muruvvatli bo‘lib ota onalar bilan ta‘lim faoliyatini keyinchalik ham davom ettirishimiz zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar.1. 3-sinf Odobnoma kitobi 2019 y.2. Sh.Mirziyoyev, “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi

bosqichga ko‘taramiz”. -T: O‘zbekiston, 2018 y.3. O‘zbekiston Respublikasi “Tasviriy oyna” ijodiy uyushmasi. Inson manfaatlari hamma

narsadan ustun, tavsiyalar. Guliston, 2018 y.4. Karimov I.A Istiqlol va ma’naviyat-T., «O‘zbekiston», 1994 y.

8610

BOSHLANG‘ICH SINFDA ONA TILI DARSLARINI TASHKIL ETISH

Normatova Sevaraxon XoshimovnaAndijon viloyati Oltinko‘l tumani

4-umumiy o‘rta ta’lim maktabining Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Mazkur maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ona til darslarini tashkil qilishning zamonaviy metodlari haqida so‘z boradi.

Kalit so‘zlar: Ona tili, metodika, kasbiy kompetentlilik, didaktik o‘yinlar.

Maktabga ilk qadam qo‘ygan bolalar o‘z yosh xususiyatlari hamda tafakkur va ruhiy taraqqiyot darajalariga muvofiq keladigan ta’limiy faoliyatga kirishadilar. Bu davrda o‘qish, o‘rganishga asoslangan faoliyat yetakchi mavqega ega bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qish hamda o‘rganishga qaratilgan faoliyatning shakllanishida, har bir o‘quv fani bo‘yicha bulgan bilimlarni egallash jarayonida ularning ongi, tafakkuri jadal tarzda rivojlanadi. Bu ong va tafakkur o‘z xarakteriga ko‘ra nazariy hamda ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirish natijasida vujudga kelgan ong va tafakkur bo‘lib, bolaning jadal tarzda taraqqiy etishini hamda dunyoqarashining rivojlanishini ta’minlaydi.

Boshlang‘ich ta’lim jarayonini rivojlantirishda o‘qituvchining kasbiy kompetentliligi va o‘qimishlilik darajasi, bolalar psixologiyasi, hozirgi zamon boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va bu sohadagi ilg‘or tajribalar, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim kontsepsiyasi va kompetentsiyaviy yondashuv asoslarini bilishi boshlang‘ich ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Bola hayotida bog‘chadan so‘ng maktabning dastlabki davrlari muhim o‘rin tutadi. Shu bois boshlanog‘ich ta’lim davri ta’lim jarayonidagi eng ma’suliyatli davrdir. Bu paytda bolaning savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakllanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi.

Bu davrda bolaning zehnini o‘stirishga qaratilgan har bir mashog‘ulot bola aqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham bu davrda, avvalo, ta’lim jarayonini qiziqarli, ta’sirli qilib tashkil etishga, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. Chunki bu muddat bolaning o‘yin faoliyatidan aqliy faoliyatga, ya’ni o‘quv faoliyatiga o‘tganligi bilan xarakterlanadi.

Bolaning o‘quv faoliyatini rivojlantirishda turli o‘yinlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar o‘yin orqali o‘z bilimlarini mustahkamlaydilar va uni chuqur o‘zlashtiradilar. Shu jihatdan qaraganda, ta’lim jarayonida qo‘llanadigan didaktik o‘yinlarning roli beqiyosdir. Didaktik o‘yinlar ta’lim jarayoni samaradorligini oshiradi, ta’lim jarayonida o‘quvchilar faolligini oshiradi, o‘qish motivlarini rivojlantiradi. O‘qish motivlari ta’lim jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishda ham muhim o‘rin tutadi.

Didaktik o‘yinlar boshlanog‘ich sinflarda ta’limning samarali bo‘lishiga o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini muvaffaqiyatli boshqarishga ham katta yordam beradi, ya’ni didaktik o‘yinlar vositasida nazariy bilimlar oson egallanadi,o‘quvchilarning bilim olishiga qiziqishlari ortadi.

Bugungi kun talabidan kelib chiqqan holda dars rejasi (loyihasi)ni ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida aniq va mukammal ishlab chiqish ta’lim jarayonini samarali tashkil etish va o‘quvchilarning o‘quv materialini o‘zlashtirish sifatini oshirishning muhim omilidir. Birinchi prеzidеntimiz I.Karimov «Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yuksaltirishdin mavzusidagi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi nutqida:

8710

«Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lom o‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intеllеktual bilimlarga ega bo‘lgan, uyg‘un rivojlangan insonlar bo‘lib, XXI asr talablariga to‘liq javob bеradigan barkamol avlod bo‘lib voyaga etishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz», - dеgan edi. Bunday ulug‘ maqsadni amalga oshirish sohasidagi vazifalar «Barkamol avlod yili» Davlat dasturuda ham bеlgilab bеrildi.

Prеzidеntimiz tomonidan kеlajak avlod tarbiyasiga bеrilayotgan bunday katta e’tibor ta’lim tizimi va pеdagoglar zimmasiga ulkan vazifalarni yuklaydi. Bu vazifalarni amalga oshirish chuqur bilim va katta mahoratni talab etadi. Ta’lim tizimiga yangiliklarni olib kirish, zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalardan unumli foydalanish bugungi kun ta’limi olgiga qo‘yilgan muhum vazifalardir.

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Davlat ta’lim standartlari”, umumiy o‘rta ta’limi to‘g‘risidagi Nizomlar va me’yoriy hujjatlar, sharq mutafakkirlarining fikrlari, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, ilmiy tadqiqot ishlari bo‘yicha ilmiy-uslubiy ishlar va metodikalar tashkil etadi.

Boshlang‘ich ona tili darslarini tashkil etishda didaktik o‘yinlarning rоli va o‘rnini aniqlash. Inson dunyoga kelar ekan u, avvalo, bolaligidan, ona quchog‘idan til o‘rganishni boshlaydi. Ana shu o‘rgangan tili uning ona tilisi hisoblanadi. Ona farzand uchun til o‘rga-tuvchi birinchi muallimadir. Sekin –asta bola ulg‘ayib o‘z yaqinlari ta’sirida, qo‘ni-qo‘shni, mahalla-ko‘y ta’sirida, so‘ng bolalar bog‘chasida, maktabda so;z boyliklari ortib boradi.

Boshlang‘ich ta’limda ona tili fanining o‘rrni beqiyos . “Ona tili - bu millatning ruhidir“. O‘quvchilarni ona zaminga mehr-muhabbatli bo‘lishga o‘rgatish, vatanparvarlik, insonpar-varlik g‘oyalari, asosan,ona tilini o‘qitish jarayonida amalga oshiriladi . Bu qanday jarayon? Bu shunday jarayonki,yosh avlodning savodini chiqarish va kamol toptirish o‘qituvchining mas’uliyatini oshiradi,ijodkorlikka undaydi,shu bilan birga g‘urur bag‘ishlaydi. Zero hazrati Ahmad Yassaviy aytganlaridek:

Yurtim turkiy,elim turkiydir, Tilim ko‘p tillardan ko‘rklidir. “Ko‘rkli” tilni o‘rgatishdan maqsad o‘zi nima?Ona tili o‘qitishning bosh maqsadi –tilning jamiyatda tutgan o‘rni,vazifasi bilan belgila-

nadi.Til-aloqa vositasi, til orqali fikr uzatiladi, anglanadi.Tilni bilish uning grammatik qonun qoyidalarini bilish, ulardan amaliy foydalanish,

fikrni og‘zaki va yozma shaklda to‘g‘ri,tushunarli va savodli ifodalay bilishdir. Yuqoridagi fikrlarning barchasi ona tili darslarining ta’limiy maqsadi bo‘lib,dars jarayonida o‘qituvchi o‘z oldiga tarbiyaviy maqsadni ham qo‘yadi. Shu tariqa o‘quvchilarda mehnatsevarlik, vatanparvarlik,mardlik, halollik, mehr-muhabbat, odamiylik kabi odob-ahloq ko‘rinishlari shakllanadi.Har ikkala yo‘nalishdagi maqsad ham birga amalga oshadi.Bunday uzviylikni quyidagicha ta’riflash mumkin: ta’limiy maqsadlarni quyoshga, tarbiyaviy maqsadlarni esa oyga qiyoslagim keldi.

O‘qituvchining savollariga javob berishga topshiriqlarin mustaqil bajarishga, bilmagan-lari va o‘zlari qiziqqan narsalar to‘g‘risida so‘rab bilib olishga, o‘rgangan, o‘qiganlarini qayta xikoyalashga, o‘zlari kuzatgan, ko‘rgan videofilm va kinofilmlar, kitoblar rasmlar xaqida xikoya qilib berishga o‘rganadilar.

-to‘g‘ri, test, ongli va ifoddali o‘qishni o‘rgatish;-o‘qigan asarlarining adabiyot-estetik xususiyatlarini idrok etish, ularni tasvirlangan

voqealar, xodisalar mazmunini tushunish, xulosalar chiqarishga tayyorlash.;-yuksak axloqiy sifatlarini va nafasat tuyg‘usini tarbilash;

8810

-o‘quvchilarni atrof muxit xaqidagi bilimlarini boyitish iborat;O‘qish mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida o‘quvchilarda nutqfaoliyating asosiy

ko‘rinish bo‘lgan ko‘nikmalarini, matn va kitob ustida ishlash, o‘quvchilarning bog‘lanishli yutuqni o‘stirish, nutq madaniyatini rivojlantirish nazarda tutiladi.

2-3 sinflarning o‘qish darslarida to‘g‘ri, test (me’yorida o‘qish), ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini o‘stirish va takomillashtirisho‘ zarur. Buning uchun esa o‘qiliyotgan asarlar va uning qismlarini o‘quvchilarga bir necha marta qayta o‘qitish bilan erishiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati1. Ta’lim to‘g‘risidagi qonun 1997-yil.2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi T. 1997-yil.3. Ta’lim taraqqiyoti .Boshlang‘ich ta’lim,,,Sharq “ 1999-yil 7-maxsus son.4. Qosimova .K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. –Toshkent:

O‘qituvchi.1985-yil. 48-52-betlar.

8910

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI

Normuratova Nasiba RavshanovnaBandixon tumani 2-o‘rta maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Телефон:[email protected]

Qorjovova Firuza To‘rayevnaBandixon tumani 2-o‘rta maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Телефон:+99893-796-75-74 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada pedagogik texnologiya asosida o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish imkoniyati tug‘iladi. Shu bilan bir qatorda mavzularni yoritilishi,o‘quvchilarning o‘tilayotgan mavzuni o‘zlashtirilishi va pedagogik saloxiyatini oshirishdagi ahamiyati yoritib beriladi.

Kalit so‘zlar: pedagogik, texnologiya, ilmiy, ta’lim, o‘qitish texnologiyasi, dars, ko‘nikma, ta’lim-tarbiya.

Ta’lim jarayoni nihoyatda murakkab jarayon bo‘lganligi uchun ta’lim samaradorligi pedagog va o‘quvchi faolliligiga, ta’lim vositalarining mavjudligiga, ta’lim jarayonining tashkiliy, ilmiy, metodik mukammalligiga bog‘liq.

O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy tuzilmalar yaratilayotgan hozirgi kunda keng, chuqur bilimli va bilimlarni amalda qo‘llay oladigan shaxslarga talab kuchayib bormoqda. Bilimdon va tadbirkor, ijtimoiy faol shaxs jamiyat hayotida, mehnatda o‘zining o‘rnini topadi. Bunday faollik vujudga kelishi uchun bilimdon va harakatchan, milliy istiqlol g‘oyasiga sodiq bo‘lgan shaxsni shakllantirish kerak va avvalo har tomonlama rivojlangan, sog‘lom fikr yuritadigan, jahon yoshlari bilan har sohada raqobatbardosh, ma’naviy barkamol yoshlarni tarbiyalamoq zarur.

Pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonini ilg‘or vositalari, metodlar, texnik vositalar, usullariga tayanib takomillashtirish tizimi hisoblanadi. Bu tizim o‘qituvchi tomonidan yaratiladi, ta’lim-tarbiya bosqichlarini o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi. Uning mzmuni va vazifalarini, maqsadini oldindan belgilash, ta’limtarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, o‘quvchida shakllantirish ko‘zda tutilgan ma’naviy sifatlarni o‘zlshtirishga yo‘naltirilgan darslarni rejalashtirish kabilarni o‘z ichiga oladi.

Ta’limning barcha bo‘g‘inlarini shunday tashkil etish kerakki, u yoshlarga chuqur va asosli bilim berish bilan birga keng qamrovli fikrlashga o‘rgatsin. Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati o‘quvchilarni qiziqtirib o‘qitish va bilimlarni to‘liq o‘zlashtirishga erishishdir. Ta’limda berilayotgan bilimlarni o‘quvchilarning ko‘pchilik qismi puxta o‘zlashtirishi pedagogik texnologiya joriy etilishining asosiy maqsadi hisoblanadi. Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya jarayonining mavjud qonuniyatlariga, mamlakatimiz rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlariga, tarixiy taraqqiyot tajribalariga asoslanadi. Pedagogik texnologiyani yaratish milliylik va muminsoniylik tamoyillariga, insonparvarlik va demokratiya prinsiplariga, ijodkorlik va tashabbuskorlikka tayanadi Bugungi kunda fan-tеxnikaning rivojlanishi bilan inson faoliyati nihoyatda kеngayib, yangi tеxnologiyalar kirib kеlmoqda. Sifat o‘zgarishlari shundan dalolat bеradiki, endilikda yangi mеtodikalarni talab etadigan va ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan, unga o‘zining ma’lum xususiyatlarini joriy etadigan

9010

yangi tеxnikaviy, axborotli, audiovizualli, vositalar ham mavjud bo‘lib, ular zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarni aniq voqеlikka aylantirdi. Pеdagogik tеxnologiya mohiyat-е’tibori jihatidan boshqa tеxnologiyalar bilan bir safda turadi, chunki ular ham boshqalari qatori o‘z xususiy sohasiga, mеtodlari va vositalariga egadir.

Biroq pеdagogik tеxnologiya inson ongi bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli bo‘lmagan pеdagogik jarayonni ifoda etishi bilan ishlab chiqarish va axborotli tеxnologiyalardan ajralib turadi. Uning o‘ziga xos xususiyati – tarbiya komponеntlarini mujassamlashtirganidir. Pedagogik texnologiya boshqa sohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an’anaviy o‘quv jarayoniga, uning samarasini oshirishga ta’sir ko‘rsatishning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni qo‘llash avvalo, pedagogik munosabatlarni rivojlantirish va demokratlashtirishni talab etadi, chunki ularni amalga oshirmay turib qo‘llangan har qanday pedagogik texnologiya kutilgan samarani bermaydi. Pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonining unumdorligini oshiradi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi. An’anaviy o‘qitish tizimi, aytish mumkinki, yozma va o‘g‘zaki so‘zlarga tayanib ish ko‘rishi tufayli ”axborotli o‘qitish” sifatida tafsiflanadi, chunki o‘qituvchi faoliyati birgina o‘quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib borayotganligini ta’kidlagan holda baxolanmoqda.

Bugunning har bir pedagogi har tomonlama rivojlangan, yetuk, barkamol avlodni tarbiyalab, davlatimizga munosib mutaxassis yetkazishni o‘z oldiga asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Shunday ekan, u pedagogik texnologiyalar asosida darsni tashkil etish va ta’lim sifati, samaradorligini oshirishda o‘z hissasini qo‘shish zimmasidagi asosiy vazifalardan biri ekanligini unutmasligi lozim. “Texnologiya” tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872-yilda kirib keldi va yunoncha ikki so‘zdan texnos- san‘at, hunar va logos-fan, ta‘limot so‘zlaridan tashkil topib, “hunar fani “ ma‘nosini anglatadi.

Demak, texnologiya samaradorligi inson o‘zining ko‘p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to‘liq namoyon bo‘lyapti, uning psixologik-kasbiy jihatlari, ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti, degan savollarning yechimiga bog‘liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning rivojlanish bosqichlarini loyihalashtirish, tashxislash kabi imkoniyatlarga ham ega bo‘ladi. Bu esa pedagogning texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog‘liq. Ta’lim tizimiga yangiliklarni olib kirish, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish bugungi kun ta’limi oldiga qo‘yilgan muhim vazifalardandir. Darhaqiqat, zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonining unumdorligini oshirфdi, o‘quvchilarning mustaqil fiklash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi.

Pedagogik texnologiya mohiyat jihatdan boshqa texnologiyalar bir safda turadi, chunki ular kabi boshqalari ham o‘z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega, ma’lum “material“ bilan ish ko‘radi.Biroq Pedagogik Texnologiyalar inson ongi bilan bog‘liq bilimlar soxasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etishi bilan ishlab chiqarish, biologik xatto axborotli texnologiyalardan ajralib turadi. Uning o‘ziga xos tomonlari –tarbiya komponentlarini mujassamlashtirganliklaridir.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, pedagogik texnologiya asosida o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish imkoniyati tug‘iladi va u o‘qituvchining yaqin

9110

ko‘makdoshiga aylanadi yoki uning funksiyalarini to‘liq bajarishi mumkin. Natijada, mantiqiy bog‘langan qisqa yo‘llardan shunday olib boriladiki, oqibatda o‘quvchilar deyarli xato qilmaydilar va o‘quvchi ularning natijasini ma’lum qilish bilan mustahkamlash imkoniyatini yaratadi hamda ta’lim maqsadini to‘la amalga oshirish sari yana yangi qadamlar qo‘yiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. R.A. Mavlonov, M. Arabova, G‘. Salohitdinova “Pedagogik texnologiya” Т. O‘zbekiston

Respublikasi Fanlar Akademiyasi. “Fan” nashriyoti. 2008.2. J. G‘. Yo‘ldosheva, F. Yo‘ldosheva, G‘. Yo‘ldoshev “Interfaol ta’lim sifat kafolati” Т.

2008.3. J. G‘. Yo‘ldosheva, F. Yo‘ldosheva “Interfaol ta’lim sifat kafolati” Т. “O‘qituvchi”

2008. 46-b4. G‘oziеv E. Pеdagogik tеxnologiyaning psixologik asoslari. – «Xalq ta’limi», 1999- yil

6-son, 36-38 bеtlar.

9210

MILLIY PEDAGOGIKANING MOHIYATI

Norova Salima TurayevnaNavoiy viloyati Navoiy shahri

10-maktab informatika fani o‘qituvchisiTelefon: 99-552-26-11 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu tezisda insonni har tomonlama tarbiyalash insoniyatning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka yetaklash yo‘llarini, qonun-qoidalarni izlaganlar. Darhaqiqat, insonni ma’rifatli va ma’naviy komillikka erishishi pedagogika fanining yetakchiligida amalga oshiriladi.

Tayanch iboralar. Milliy va xalq pedagogikasi, milliy urf-odatlar, an’analar va marosim-lar, o‘zbekona ahloq-odob.

Milliy pedagogika xalqimizning ma’naviy boyliklaridan biri bo‘lib, u tarbiyaning maqsad va vazifalarini, shaxs kamolatini rivojlantirishda muhim yo‘nalishlarni ifoda etuvchi bir qa-ncha vositalarning majmuidir. Chunki unda xalqning avloddan – avlodga o‘tib kelayotgan tajribalari va pedagogik bilimlari namoyon etilgan.Xalq pedagogikasi o‘zbekona axloq-odob va tarbiyaning barcha qirralarini o‘ziga mujassamlantirgan. Xalq pedagogikada turli xil tar-biya usullari va vositalardan foydalaniladi, bu usul vositlar nihoyatda rang-barang bo‘lib, ko‘p tomonlari bilan ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Chunki bu usullar ilmiy peda-gogikani shakllanishida ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Xalq pedagogikasida qo‘llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin.

1. Tushuntirish (o‘rganish, odatlantirish, mashq qildirish).2. Namuna (maslahat berish, uzr so‘rash, yaxshiliklar haqida so‘zlash, o‘rnak bo‘lish).3. Nasihat berish o‘gitlar undan (ko‘ndirish, iltimos qilish, tilak, istak bildirish, maqul-

lash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo‘l tilash va hokazolar).4. Jazolash (ta’qiqlash, gina, tanbeh berish, koyish, ayblash, uyaltirish, va hakozolar).Agar sinchiklab qaralsa yuqorida keltirilgan to‘rt xil usul umumiy bir yaxlitlikni ifodalay-

di. Ya’ni yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e’tibor beriladi. Unda ham tushunmagan kattalarni nasihati, o‘giti orqali narsa va hodislarning mohiyatiga yotadigan bo‘lishadi. Bor-diyu bunda ham tushunmasa, yoki tushunishni istamasa unda qoralash va jazo usullaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Xalq pedagogikasining nodir namunalari tarbiyaviy usullari va tarbiyaviy ta’sirlar muayyan vositalar orqali amalga oshirilgan. O‘quvchi yoshlarni tar-biyalashda milliy an’analar umuminsoniy qadriyatlar asos qilib olinishi kerak. Bular o‘z navbatida yangicha tarbiyaning o‘zgacha muvofiq uslub va shakllarni taqoza etadi. Inson qalbiga ekilgan yaxshilik orada o‘n yillar unib chiqadi. Buni ilmiy asoslab oldindan ko‘ra bilish kerak. Xalq pedagogikasi kishi aqli va qalbiga ta’sir etib, ularning ishida va turmush-ida, fe’l-atvori va odobida, mehr-shavqat, odillik,poklik, olijanoblik, haqgo‘ylik, halollik kabi fazilatlarni shakllantirgan.

Milliy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:xalq og‘zaki ijodi;milliy urf-odatlar, an’analar va marosimlar;xalq o‘yinlari va o‘yinchoqlar;diniy ta’limot;

9310

xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligi;milliy musiqa va qo‘shiqchilik san’ati, milliy cholg‘u asboblari;tasviriy san’at;tarixiy yodgorliklar va milliy me’morchilik;xalq raqs san’ati;yosh avlodni mustaqil hayotga tayyorlash, ularni kasb-hunarga yo‘naltirish;Markaziy Osiyo mutafakkirlarining asarlari;Xalq pedagogikasi o‘quvchilarni xalqimizning urf-odatlariga, qadriyatlariga, diniga,

tiliga, Vataniga, milliy va umuminsoniy boyliklariga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashning asosidir. Pedagogika fani inson manfaati, erkinligi va qadr-qimmatiga xizmat qiluvchi tinchlik, mehnat va ozodlik, adolat va baxt kabi umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi, ulardan kelib chiqib

O‘zbekiston xalqi manfaatlariga suyanibqulay va asoslik yo‘nalishlarni tadqiq etadi.Pedagogika fani metodologiyasining yaratilishida qomusiy mutafakkir va pedagoglarning o‘rni diqqatga sazovordir.

Al-Xorazmiy, Ibn-Sino, Abu Rayhon Beruniy, Rudakiy, Firdavsiy, A.Navoiy, Voiz Koshifiylar o‘z ijodiyotlarida pedagogikaning metodologik asosini yaratdilar. Hozirda barkamol inson tarbiyasidagi g‘oya va ta’limotlarni o‘rganib unga suyangan holda milliy mafkurasini mustahkamlash bugungi kunning asosiy talabidir. Darhaqiqat, insonni ma’rifatli va ma’naviy komillikka erishishi pedagogika fanining yetakchiligida amalga oshiriladi. Insonni tarbiyasi haqidagi g‘oyalar, qoidalar, qonunlar dastlab qissalarda, pandnomalarda, yozma yodgorliklarda, hadislarda asoslab berilgan. Milliy pedagogika-muayyan davlat konstitutsiyasi, ta’lim to‘g‘risidagi qonunlarni hamda istiqbolli rivojlanish dasturi, jamiyat taraqqiyotining umumiy qonunlari, xalqning milliy-ma’rifiy merosi va ta’lim-tarbiya sohasida erishgan jahon miqyosidagi yutuqlari asosisidagi shakllangan hamda millatning muayyan tarixiy rivojlanish jarayonidagi talablariga javob beruvchi ta’lim-tarbiya nazariyasi,usul va usullarini ifodalovchi ilm-fan majmuidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. N.Atayeva, F.Rasulova, S.Hasanov. Umumiy pedagogika o‘quv qo‘llanma: Toshkent

20112. B.Ziyamuxammedov Pedagogika: T.2000

9410

ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР-ТАЪЛИМ СИФАТИНИНГ ГАРОВИ

Нуриева Дилфузахон-Наманган тумани 2-мактаб бошланғич синф ўқитувчиси

Tel:+998975912720

Аннотация: Ушбу мақолада инновацион технологиялар,интерфаол методларни ўқув жараёнига жорий этиш ва замонавий ёндашув асосида дарс самарадорлигини ошириш йўллари кўрсатиб берилган.

Таянч сўзлар: Стратегия, инновация, таълим сифати, актёр, режиссёр, замонавий ўқитувчи, янги типдаги ўқитувчи, фасилитатор, муаммоли ўқитиш технологияси.

Замонавий-маҳоратли ўқитувчи дарс жараёнида “актёр” эмас, аксинча “режиссёр” бўлиши кераклигини бўлғуси ўқитувчилар аудиторияданоқ англаши лозим. Бунинг учун эса у бир неча янгича таълим усулларини яхши билиши керак. Мактаб ўқувчиси, касб-ҳунар коллежлари, академик лицей, олий таълим муассасалари талабаларининг юқори таълим сифат ва самарадорлик кўрсаткичини намоён қилиши учун бўлғуси педагог-ўқитувчиларни касбий маҳоратини инновацион ёндошувлар асосида такомил-лаштириб боришимиз керак бўлади. Бугунги замонавий таълим ҳам интеграциялашган дарсни талаб этади. Педагогик технология ва педагог махоратига оид билим, тажриба, интерактив методлар, инновацион ёндашувлар асосида ўқувчи - талабаларни билим-ли, етук малакага эга бўлишликларини таъминлайди.Замонавий ўқитувчи таълим – тарбия жараёнида инновацион ёндашувлардан фойдалана билиши ва амалга ошира олиши лозим. Бу жараёнда бўлажак ўқитувчиларга қуйидаги талабларни қўйилади:

- таълимда инновация тушунчасини, унинг мазмун моҳиятини билиши; - инновацион технологияларнинг таълим мақсадини амалга оширишдаги ўрни ва

ролини билиши; - инновацион технологияларни фанлар бўйича қўллаш тамойилларини билиши; - интеграция асосида ноанъанавий дарс ташкил эта олиши;- ўқувчиларнинг мустақил фаолиятларини ташкил қилиш ва таъминлаш йўлларини

билиши; - илғор педагогик технологияларни қўллаб, наъмунавий имитация ўқув

машғулотларини ўтиши; - таълим-тарбиянинг фаоллаштирувчи усулларини билиши ва эгаллаши керак.

Ўқитишнинг интерфаоллиги-ўқувчининг билиш фаолиятини фаоллаштириш ва ўзаро таъсир асосида тайёргарлик самарадорлигини оширишнинг асосий усулларидан би-ридир. Интерфаол машғулот-ўқитувчи ва ўқувчилар ўзаро фаол иштирок этадиган машғулот; жараён ҳамкорликда кечади. Интерфаол методларни ўқув жараёнига жорий этишнинг туб мақсади – дарс қайси шаклда бўлмасин, қаерда ўтказилмасин дарсда ўқитувчи билан ўқувчининг ҳамкорликда ишлашини ва натижада ўзлаштиришларини таъминлаши лозим. Бунда ўқитувчи фақат фасилитатор (йўл-йўриқ кўрсатувчи, ку-затувчи, кузатувчи, хулосаловчи) вазифасини бажаради. Ушбу методлар орқали ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш қобилиятлари ривожлантирилиб, уларда эркин фикрлаш, мустақил қарор қабул қилиш, ҳиссиётларни бошқара олиш, танқидий ва ижодий фикр юритишнинг ривожланишига замин тайёрланади.

Хулоса қилиб айтганда, замонавий таълимни жаҳон талаблари даражасида ташкил

9510

этиш, таълим жараёнининг самарадорлигини оширишда ноанъанавий дарсларда фаол таълим усулларини қўллаш муҳимдир. Бу ўқувчиларда фан асосларини ўрганишга бўлган қизиқишларини орттиради, мустақил адабиётлар устида ишлаш кўникмаларини ривожлантиради, масала ва муаммолар ечимларини излашга жалб қилиб, таълимнинг самарадорлигини оширади

Адабиётлар: 1. Ишмухамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологи-

ялар. -Т, Истеъдод, 2008, 180 бет.

9610

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDAGI MUAMMOLI TA’LIMNING O‘QUVCHILARNI PIRLS XALQARO TADQIQOTLARIGA TAYYORLASHDAGI

AHAMIYATI

O‘rinova Yulduz Tolib qiziBuxoro viloyat Vobkent tuman 34-umumiy o‘rta

ta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon +99893 478 21 91

Annotatsiya: Bu maqolada boshlang‘ich sinf o‘qish darslaridagi muammoli ta’limning o‘quvchilarni PIRLS XALQARO TADQIQOTLARGA tayyorlashdagi ahamiyati yoritilgan.

Kalit so‘zlar: PIRLS, 4 usulda muammo yaratish,taqqoslash,induktiv yo‘l,tahlil qilish,muammoli vaziyat yaratish.

“Bilish,tushunish,amaliyotga qo‘llash,tahlil qilish sintezlash,baholash-bu o‘quv maqsad-larini o‘z ichiga olgan taksonomiya”.(Benjamin Blum)

Boshlang‘ich ta’limdagi o‘qish darslari o‘quvchilarining fikrlash faоliyatida muammоli vaziyatlarning shakllanishi ularning shaхsida qiziquvchanlik, o‘tkir zеhnlik, mustaqillik, o‘qishga qiziqish va ijоdga intilish kabi fazilatlarni tarbiyalaydi.

Bоshlang‘ich ta‘limda muammоli vaziyatning har хil turlari bo‘lishi mumkin. Boshlang‘ich sinfda dars bеradigan o‘qituvchilar bоlalarda qiziqish va qiziquvchanlikni tarkib tоptiradigan tоpishmоqlarni, zеhnli o‘tkirlashtiradigan hikоya va tеgishli jumbоqlarni ko‘p vaqtlardan buyon qo‘llaydilar. Bunday hоllarda muammоli vaziyat tоpishmоqlar mazmunining o‘zida, shuningdеk, bоlalarda savоlni va shu savоlga javоb tоpish istagini vujudga kеltiradigan yo‘sinda tuzilgan tоpshiriqlarda bеriladi. Bоla to‘g‘ri javоb uchun o‘zidagi bilimlar yеtarli ekanini tushunadi. U mashqda bеrilgan muammоni har qila оlishni, buning uchun nima haq-ida gap bоrayotganini tasavvur etish va fikrlashning to‘g‘ri yo‘nalishini tоpish kеrakligini his qiladi. Zеhn va tоpqirlikni o‘stiradigan tоpishmоqlar hamda hikоyalar o‘quvchilarining mantiqan to‘g‘ri fikrlashga, ular uchun tushunarli faktli matеrial yuzasidan fikr yuritishning qiziqarli tizimini tоpishga o‘rgatadi.

O‘qitishning har qanday mеtоdi bоlaning оngida muammоli vaziyatlarni shakllantirish bilan bоg‘liq bo‘lishi mumkin. Shunday hоllardagina muammоli ta‘lim haqida gap bоradi. Aslida har qanday ta‘lim o‘qituvchi uchun ham o‘quvchi uchun va jamiyat uchun ham muammоdir.

Muammоli vaziyat o‘quvchilarining ma‘lum psiхik hоlatidir. Bunday hоlat ma‘lum tоpshiriqni bajarish, savоlga javоb tоpish jarayonida ziddiyatni anglash tufayli vujudga kеladi. Ana shu ziddiyatni anglash mavzularni, tоpshiriqlarni bajarish usuli yoki shartlari to‘g‘risidagi yangi bilimlarni izlash ehtiyojini uyg‘оtadi.

Muammоli vaziyat muammоdan farqli ravishda unga o‘quvchini jalb etishdan ibоratdir. A.M.Matyushkin yozganidеk: “Muammоli savоl o‘zlashtirilgan bilimlar asоsida yoritish

mumkin bo‘lgan ma‘lum qоnuniyatlar yoki harakat usullarini bеlgilash sоhasidir”.Muammoli ta’lim ta’limning boshqa tizimlari va metodlariga tamoman zid emas. Uning

xususiyatlari ta’lim jarayonining ma’lum bosqichida–yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida–yangicha faoliyat ko‘rsatish shartlari hamda usullarini o‘rganish bilan xarakterlanadi.O‘qish darslarida to‘rt usulda muammo yaratish mumkin.

9710

1.Voqealarni tahlil qilish asosida muammoli vaziyat yaratish. Hodisalarini kuzatish tahlilning samarali shakli sanaladi. Bu usul yordamida muammoli vaziyat yaratish uchun o‘quvchilardagi mavjud bilimlarga asoslanib, noma’lum muammoni aniqlashni ularning o‘zlariga topshirish mumkin.

2. Voqealarni qarama-qarshi qo‘yish va taqqoslash asosida muammoli vaziyat yaratish. Taqqoslash, ayniqsa, o‘qish ta’limida muhim o‘rin egallaydi. Bu usul orqali voqealaridagi o‘xshash va farqli tomonlar aniqlanadi.

3. Hodisalarini umumlashtirish orqali muammoli vaziyat yaratish. Umumlashtirish aqliy faoliyatning eng murakkab usuli bo‘lib, u induktiv yo‘l bilan o‘qitishga asoslanadi. Induktiv yo‘l esa hodisalarini kuzatish, tahlil qilish, guruhlash kabilar asosida umumlashmalar hosil qilish demakdir. O‘quvchi berilgan matnlarni kuzatib tahlil qilgach, muammoni yechishga tayyor bo‘ladi.

4. Berilgan matnning mazmunidan kelib chiqib, muammoli vaziyat yaratish. O‘qituvchi darslikda berilgan yoki o‘zi tanlagan matnni o‘qitib, shu asosida ham muammo qo‘yishi mumkin.

Hozirgi kunda barcha pedagoglar uchun eng dolzarb vazifa PIRLS xalaqaro tadqiqot-lariga o‘quvchilarni tayyorlash jarayonida muammoli ta’lim eng samarali o‘qitish usullari deb hisoblayman.O‘quvchi tayyor ma’lumotdan foydalanishdan farqli ravishda voqealarni tahlil qiladi,bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi,taqqoslaydi,umumlashtiradi va yechimlar izlab topadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati1. Matchonov S,G‘ulomova X Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarini pedagogik texnologi-

yalar asosida tashkil etish.Toshkent “Yangi yo‘l”nashriyoti 20082. G‘afforova T,Nurullayeva Sh.Boshlang‘ich sinflar uchun ona tili va o‘qishdan didaktik

materiallar.Toshkent.”Ilm ziyo”nashriyoti 2004

9810

MAKTABGACHA TA‘LIM YOSHIDAGI BOLALARNING MA‘NAVIY TARBIYASIDA OILA MUHITININING O‘RNI

Obidova Mohimbonu Bahtiyorjon qizi Guliston davlat universiteti maktabgacha

ta‘lim yo‘nalishi 1-bosqich magistranti

Annotatsiya: Sog‘lom, ma‘naviy barkamol bola ota-onaning quvonchi. Albatta, har qanday davlatning ham. Lekin bola o‘z-o‘zidan sog‘lom baquvvat, chidamli, mehribon, mehnatsevar bolib qolmaydi. Buning uchun har bir ota-ona o‘zi komil inson bo‘lishi va shaxsiy ibratlari bilan farzandiga namuna sifatida tarbiya berishi lozim.

Kalit so‘zlar: Ma‘naviyat, ma‘naviy tarbiya, axloq, shaxsiy ibrat, badiiy adabiyot, estetik zavq, ruhiy yondashuv.

Oilada farzand tug‘ildi. Farzandning oilaga qancha shodlik, qancha tashvish keltirishi uni to‘g‘ri va bilib tarbiyalashga bog‘liq. Bola tug‘ilishi bilan bir qator savollar paydo bo‘ladi: bolani qanday tarbiyalash kerak, tarbiya asosida nima yotadi, bola odob-axloqli, xushxulq bo‘lib o‘sishi va yomon odatlarga o‘rganmasligi uchun nimalar qilish kerak, bolani albatta gapga kiradigan qilib o‘stirish kerakmi, qanday jazo usulini qo‘llash kerak, nima uchun bitta oilada har xil bolalar o‘sadi? Bu savollar barchasining zamirida ma‘naviy tarbiya yotadi.,,Ma‘naviyat- bu kishining egallagan foydali bilimlari amaliy hayotida sinalaverib, ko‘nikma va malaka darajalaridan o‘tgan va ruhiga singib, hayot tarzida aks etadigan ijobiy, ijtimoiy sifatlar majmuidir”.

Ma‘naviy tarbiya- “ruh tarbiyasi”, odamlarga, u yashayotgan jamiyatga ruhan yaqin insonni tarbiyalash demak. Bolaning ma‘naviy- axloqiy tarbiyasi shaxsni shakllantiradi, kelgusida uning dunyo, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarining barcha jihatlarini o‘ziga qamrab oladi. Hayotdagi mustahkam o‘rnining poydevorini shakllantiradi.

Ma‘naviy-axloqiy tarbiyaning vazifalari qanday? Bolaga yaxshilik va yomonlik haqidagi asosiy tushunchalarni o‘rgatish, boshqalarga hurmat tuyg‘usini shakllantirish, jamiyatning munosib a‘zosi bo‘lib yetishishiga yordam berish. Oilada ota –onalarning shaxsiy namunalari asosida bola yaxshi va yomon narsalarni o‘ziga ko‘chiradi. Agar farzand ulardan uzoqda bo‘lsa, bolani oliy maqsadlarga yo‘naltirish foydasiz.

Bugungi kunda qudratli qurol bo‘lgan adabiyotdan keng foydalanmay turib, yangi jamiyat quruvchisini har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalash mumkin emas. Maktabgacha ta‘lim yoshidagi bolalar kitobxonligi ota-onalar va tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi. Hali o‘qish, yozish, chizishni bilmaydigan bu yoshdagi bolalar dunyo sirlaridan bexabar bo‘ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga, uni o‘rganishga intiladilar. Bolalarga o‘qib beriladigan har qanday asarning hajmi qisqa, mazmuni sodda, rasmlari rang-barang, harflari yirik-yirik bo‘lishi talab etiladi. Bolalar tinglaydigan asarlarni ertak, qo‘shiq, topishmoq, maqol, tez aytish kabi xalq og‘zaki ijodi asarlari tashkil etadi. Yozuvchi va shoirlar yaratgan qiziqarli, ularning yoshi va ruhiyatiga mos ijod namunalari ham qo‘l keladi. Masalan, Anvar Obidjonning,,Suhbat” she‘ri g‘ozlar to‘g‘risida. Ma‘lumki, bolalar jonivorlar, xususan, qushlarga qiziqadilar. Shu jihatdan qaraydigan bo‘lsak,,,Suhbat” bola hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Voqea juda oddiy va sodda. O‘zaro suhbatdan bola g‘ozning qorni ochgani, ularga ovqat berish kerakligini anglaydi. Buni shoir o‘yin vositasida ifoda etadi:

9910

G‘ozlar, bir so‘z deysizmi?G‘a, g‘a-g‘a!Totli so‘li yeysizmi? Ha, ha, haBu xildagi she‘rlar kichkintoylarni mustaqil fikrlashga, turmush taassurotlarini to‘plab,

ulardan xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Ota-onalar oldida turadigan ishlardan yana bir muhimi kichkintoylarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyashdir. Shuning uchun ham bolani yoshligidan boshlab bir ishga o‘rgatish, kichkina vaqtidanoq unga bir yumush berib, ish qilishiga odatlantirish lozim. Tili chiqib, u yerga, bu yerga yura boshlagan vaqtida ham bolaga biror ish berish lozim. Unga beriladigan bu ish ahamiyatsiz, hatto,,ish” nomi berishga loyiq bo‘lmasa ham, undan keladigan foyda zo‘rdir. Chunki bu bolada ishni sevishga o‘rgatadi. Ishga odatlanish qancha muhim bo‘lsa, ishni o‘z vaqtida bajarish yanada muhimligini bolalarga “Qumursqa” kabi ertaklar orqali uqtirish lozim bo‘ladi. Savol-javoblarda muz bulut, yer, mol, bo‘ri, sichqonlardan ham qumursqa ustun chiqadi:

Qorning nima uchun katta‘Jigarim zo‘r,- dedi, qumursqa.Beling nima uchun ingichka?Mehnatim zo‘r!Kallang nima uchun katta‘Davlatim zo‘r! Mehnatim zo‘r,Savlatim zo‘r, men zo‘r, men zo‘r!degan nutqidan kim ko‘p ishlasa,tinim bilmay mehnat qilsa, sog‘ligi yaxshi bo‘ladi,

boy-badavlat yashaydi, hech kimga hech qachon xor-zor bo‘lmay umr kechirishi namoyon bo‘ladi. Qumursqaning oddiylik, soddalik xislatlari ham ajralib turadi. Shuni ham ta‘kidlab o‘tish lozimki, doim kitob o‘qish tavsiya etilmaydi, shuningdek, kinoga ko‘p borish, yoki har kuni televideniya ko‘rsatuvlarini tomosha qilish ham yaxshi natija bermasligi mumkin. Haddan ziyod ko‘p ma‘lumot va taassurotlar bolaning asab tizimi, uyqusiga, ishtahaning buzilishiga olib kelishi mumkin.

Kichik yoshdagi bolalar ma‘naviyatini shakllantirib, rivojlantirib borishda estetik, ruhiy tarbiyaning o‘z o‘rni bor. Musiqa, gullar, chiroyli buyumlar, suratlar unga estetik zavq beradi. Rahmdillik, hamdardlik, muloyimlik, hayvonlarni sevish, mehrli bo‘lish, g‘amxo‘rlik qilish va boshqa xislatlarni ham tarbiyalash lozim. Bolalarni nafaqat biror holatga undash,balki vaqti- vaqti bilan mumkin bo‘lmagan narsalarga qo‘yilgan ta‘qiqlar uning kelgusida kibr, manmanlik, o‘zboshimchaliklardan saqlaydi.

Xulosa qilsak, donishmandlarimiz aytganlaridek, insondan bu hayotdagi qoladigan eng ma‘qul merosi farzandiga bergan yaxshi tarbiyasi ekan. Hayotimiz gultoji bo‘lgan, jamiyatimiz kelajagini ta‘minlaydigan bolajonlarimiz ma‘naviy-axloqiy tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga solishda kechikmay oqilona yo‘l tutaylik.

Adabiyotlar:1. Islom Karimov. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” T.:-2018.2. M.Jumaboyev “O‘zbek va chet el bolalar adabiyoti” 2002. 6-13-bet.3. Yosh ota-onalarga. T.: 2015. 113-133-betlar.

10010

MILLIY G‘OYA FANI O‘QITUVCHILARINING KASBIY KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISH JARAYONLARINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Odilova Dilobar Odilovna972830886

Zoirova Muborak Sunnatullayevna915982991, [email protected]

Navoiy shahar 6-maktab o‘qituvchilari

Annotatsiya: Ushbu maqola milliy g‘oya fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda o‘qituvchining kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlari, omillari va talablari haqida bayon qilingan.

Kalit so‘zlar: milliy g‘oya fani, o‘qituvchi, kasbiy kompetentlik, ilg‘or pedagogik texnologiyalar, axborot kommunikatsion texnologiyalar, kommunikativlik, kreativlik, kompetensiya.

Insonning ma’naviy kamoloti uningtafakkur doirasi, dunyoqarashi kengligi,

ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi,o‘z bilimi bilan atrofdagilar va jamiyatga qanchalik

foyda keltirishi bilan o‘lchanadi[1, 13-bet]. Imom Buxoriy

Xalqimizning ma’naviy qadriyatlari ming yillar mobaynida Sharq xalqlari uchun qudratli manba bo‘lib xizmat qilib kelgan. Uzoq vaqt mobaynida davom etgan mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O‘zbekiston xalqi avloddan-avlodga o‘tib kelgan tarixiy va madaniy qadriyatlarni hamda o‘ziga xos an’analarni saqlab qolishga muvaffaq bo‘lishdi. Istiqbolda bu boradagi ishlarni milliy g‘oya fani o‘qituvchilari o‘zlarning amaliy hayotdagi ta’lim-tarbiya jarayonidagi faoliyatlari bilan davom ettirishadi. Buning uchun esa ularda kasbiy kompetentlik yuqori darajada shakllangan bo‘lishi darkor.

Uzluksiz ta’lim tizimi muassasalarida milliy g‘oya ta’limining ahamiyati uning jamiyat taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohasida va kundalik hayotda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Maktabda milliy g‘oya fanini o‘qitish ta’limining umumiy maqsadlariga xizmat qilishi, ya’ni o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashi, mantiqiy tafakkur qila olish qobiliyati, aqliy rivojlanishi, o‘z-o‘zini anglash salohiyatini shakllantirishi va o‘stirishi uchun o‘qituvchilarning o‘zlari avvalo kasbiy kompetentlikka ega bo‘lishlari lozim.

Ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan milliy g‘oya fani o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlarida ko‘proq shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etish, shuningdek, ularning mustaqil ta’lim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish, ularning boshlang‘ich tushunchalarining ilmiyligi, yangiligi va ishonchliligini tahlil qilish, eng yangi va ishonchli axborotlarlar bilan ta’minlash, milliy g‘oya fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlarida axborotlar almashinuviga alohida e’tibor qaratish o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi.

Ta’lim muassasalarida milliy g‘oya fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetentliligini rivojlantirish jarayonlarini tashkil etishda quyidagi omillarga e’tibor qaratish zarur:

Milliy g‘oya fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlari

10110

samaradorligi-ularning faolligi va mustaqil ta’lim olish faoliyatiga bog‘liqligi;- ta’lim muassasasida o‘quvchi shaxsining rivojlanishiga turli darajada ta’sir ko‘rsatuvchi

o‘qituvchida umummadaniy kompetensiyaning yuqori darajada shakllanganligi;- fan o‘qituvchisida kommunikativ kompetensiyaning rivojlanishida o‘zaro bog‘liqlik va

aloqadorlik tamoyiliga amal qilishligi;- dars jarayonida IPT va AKTdan samarali foydalanish malakasining yuqori darajada

shakllanganligi;- o‘qituvchining kasbiy kompetentligini yana bir bosqichi-axborot izlash, olish va tarqatish

madaniyatining rivojlanganligi.Milliy g‘oya fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetenligini rivojlantirishning eng

e’tiborlisi shundaki, ular ta’lim-tarbiya bergan har bir o‘quvchini ma’naviy jasorat sohibi sifatida shakllantirishi lozim.

Bu borada mutafakkirlarimiz shunday fikr bildirganlar:- “Insonning ma’naviy kamoloti - uning tafakkur doirasi, dunyoqarashi kengligi, ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi, o‘z bilimi bilan atrofdagilar va jamiyatga qanchalik foyda keltirishi bilan o‘lchanadi”. Demak-ki, jamiyatimizning har bir a’zosi o‘z ma’naviy kamoloti bilan taraqqiyotga hissasini qo‘shmog‘i darkor. Bu jarayonga ta’lim-tarbiyaning uzviy bog‘liq ravishda olib borish bilan erishiladi. Zero, birinchi prezidentimiz Islom Karimov ham “Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi-bu sharqona qarash, bu sharqona hayot falsafasi” [2, 62-bet] -deb, bejizga aytmaganlar.

Ta’lim-tarbiyaviy munosabatlarning asosiy shakllaridan biri bo‘lgan o‘quvchi-kitob munosabatlarini, ya’ni o‘quvchi-kitob (badiiy adabiyot) munosabatlari jarayonida ham o‘zaro ta’sir jarayoni mavjudligini inobatga olish milliy g‘oya fani o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlarini ilmiy asosda tashkil etishda ham o‘ziga xos ahamiyatga ega.

Islom Karimovning “Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa, so‘z san’ati, badiiy adabiyotdir” [2, 136-bet]. Shu nuqtai-nazardan kelib chiqib, o‘qituvchilar o‘quvchilarni badiiy adabiyot o‘qishga yo‘naltirish uchun avvalo o‘zlari badiiy adabiyotdan xabardor bo‘lishlari hamda bu boradagi kasbiy komponentlari yuqori darajada shakllangan bo‘lishi uchun-ular adabiyotga, ma’naviyatga qiziqishlari kuchli bo‘lishi kerak. Bu jarayon milliy g‘oya fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetentliligini rivojlantirishga, mustaqil ta’lim olishga ijobiy motivlarni shakllanishiga xizmat qiladi.

Bundan tashqari bugungi kunning talabi asosida o‘qituvchining texnikaga bo‘lgan munosabatlari ham ularning kasbiy kompetentliligini rivojlantirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu fan o‘qituvchisining o‘qitishning texnikaviy vositalarini yaxshi bilishi, kompyuter texnikalariga qiziqishi, darslarda, seminarlarda taqdimotlar, elektron darsliklardan samarali foydalanishi bilan izohlanadi.

O‘qituvchi jamiyatning yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga qo‘ygan ijtimoiy buyurtmasining asosiy ijrochisidir. Ana shunday buyuk mas’uliyat egalarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish davr talabidir.

Ayniqsa, bugungi globallashuv sharoitida yoshlar qalbi va ongi uchun kechayotgan kurash jarayonida milliy g‘oya fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish masalalari uzluksiz ta’lim tizimida pedagog kadrlarni malakasini oshirish bo‘g‘inida o‘ziga xos o‘rni va maqomi yuksalmoqda.

Hozirgi vaqtda malaka oshirish kurslarida o‘qituvchilarni o‘qitish ko‘p hollarda o‘quv

10210

axborotini o‘zlashtirishga va xotirada tiklashga yo‘naltirilgan bo‘lib, tinglovchilarning faollik ko‘rsatishiga qaratilgan bo‘lmasdan, ularning kasbiy bilimlarini takomillashuvida ehtiyojlarni shakllantirish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan xolos.

Lekin bu jarayon malaka oshirish kurslarida qisqa vaqt ichida o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini rivojlanishiga xizmat qilmayapti. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malaka zamiridagi kompetensiyalarning shakllanishiga va rivojlanishiga sharoit yaratmaydi.

Shu nuqtai-nazardan bugungi davr o‘qituvchisining kasbiy kompetentligini malaka oshirish kurslarida bosqichma-bosqich rivojlantirib borishning metodologiyasini ishlab chiqish darkor va shu asosda amaliy hayot bilan bog‘liq ravishda faoliyatni tashkil qilish lozim. Shu bilan birga o‘qituvchilar kreativlikni, mustaqil izlanishni muntazam ravishda boyitib bormog‘i lozim.

Yuqori keltirilgan fikrlardan kelib chiqib shuni xulosa qilish mumkinki, milliy g‘oya fani o‘qituvchisining kasbiy kompetentligining asosini yuksak kasbiy tayyorgarlilik darajasi, malakasi, madaniy va ma’naviy-ahloqiy saviyasi, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni o‘zining faoliyatida aks ettirishi, an’ana va qadriyatlarga asoslangan tarbiyaviy hayot faoliyati bilan yosh avlodga namuna bo‘la olishlik tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Niyozov G‘., Ahmedov Q., Tojiboev Q. Sharq allomalari va ma’rifatparvar adiblarning

barkamol avlod tarbiyasiga oid ma’naviy – ahloqiy qarashlari. T.: “O‘zbekiston”, 2010, 13-bet.

2. Karimov I. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T. “Ma’naviyat”, 2009, 62-bet.3. Turg‘unov S.T., Daniyarov B.X., D.M.Otajonova. O‘qituvchilarning kasbiy kompe-

tentliligini rivojlantirishda ta’lim muassasasi rahbarlarining funksional vazifalari.T. “Sano-standart” nashriyoti, 2011.

10310

MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARNING MA’NAVIY SHAKLLANISHIDA IJTIMOIY PEDAGOGIKNING TA’SIRI

Odinayeva Gulbahor Jo‘raqulovna Surxondaryo viloyati Termiz shahar

4 - umumiy o‘rta ta’lim maktabi ona tili va adabiyoti fani o‘qituvchisi.

Tel:+998902458554

Annotatsiya: Maqolada maktab yoshidagi o‘quvchilarni ma’naviy shakllanishida ijtimoiy pedagoglarning pedagogik ta’siri haqida so‘z yuritiladi. Bu faoliyat o‘quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim olishlariga bog‘liq maktabdagi ijtimoiy pedagogik faoliyatning barcha jihatlarini ochib berishga harakat qilamiz.

Kalit so‘zlar: ijtimoiy pedagog, tibbiy, psixologik, yuridik, ijtimoiy tarbiya, faoliyat, ko‘p bolali oila, hamkorlik, maktab raxbari.

Respublikamizda maktab o‘quvchilari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish rivojlanmoqda. U qisman moziy tajribasi, qisman zamonaviy pedagogik tibbiy, psixologik, yuridik faoliyat turlariga tayanib ish olib bormoqda. So‘nggi yillarda pedagogik jamoalar ham paydo bo‘lib, ularda maktab nafaqat ta’lim-tarbiya masalalarini, balki o‘quvchining boshqa bir qator ijtimoiy muammolarini ham yechmoqda.

Davlatimizdagi o‘zgarishlar mavjud ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Chunki unda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozi aks etmasligi mumkin emas. Umumta’lim maktabi o‘zining o‘quv, tarbiya va ijtimoiy funksiyalarini ko‘rib chiqib birinchi o‘ringa quyidagi ijtimoiy funksiyalarni qo‘yishi kerak edi:

1. Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini bajarish lozim edi, biroq ta’lim bolalar va o‘smirlar manfaati asosida tashkil qilinmoqda.

2. Maktabda tarbiya ishini ta’lim bilan teng yuritish.3. Maktab faoliyatini qayta yo‘naltirish.4. Maktab ishini, bolalar faolligini oshirish, turli bolalar klublari tuzishga asoslash.Maktabning asosiy ijtimoiy vazifasi bolaning ta’lim-tarbiya olishga bo‘lgan huquqini

amalga oshirish hisoblanadi. Zamonaviy maktab sharoitlarida bolalarning ijtimoiy peda-gogik himoyasi quyidagicha amalga oshmoqda:

Maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari, kam ta’minlangan oilalar far-zandlariga moddiy yordam, bepul ovqatlanish tashkil qilishadi. Sinf rahbarlarning bolaning oiladagi holatini o‘rganishadi. Tarbiyasi qiyin bolalar bilan alohida shug‘ullanishadi.

Maktabda psixologlari, bola qobiliyatlari va qiziqishlarini o‘rganishadi. Psixoterapevt va psixologlar ota-onalar va bolalarga maslahat berishadi va yordam berishadi.

Maktabda mavjud bo‘lgan sog‘liqni saqlash xizmati maktab o‘quvchilarini tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishadi, jismoniy tarbiya guruhlari tuzishadi, kuchsiz bolalarga maxsus ovqa-tlanish tashkil qilishadi, karantin sinflarini nazorat qilishadi.

Ijtimoiy pedagog o‘quvchining maktabdan tashqari vaqtini tashkillashtirib, o‘z tarbi-yaviy ishini olib borishida ota-onalar bilan hamkorlik qiladi. Hamkorlik yuzasidan sek-siya, klublar, har xil mehnat, turistik bo‘linmalar tashkil qiladi. Ijtimoiy pedagog peda-gogik jamoaning tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ish olib borishini tartibga soladi. U maktab pedagogik jamoasiga doimiy tarzda sinfdagi psixologik muhit to‘g‘risida axborot beradi.

10410

Aynan shu holat maktabda ijtimoiy ish olib borishning rejasini tuzishda muhim ahami-yatga ega.

Ijtimoiy pedagog maktabdan haydalgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi kerak. U ularni boshqa maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko‘nikishlariga yordam ko‘rsatadi. Ijti-moiy pedagog dars soatlari vaqtida noqonuniy ishlab yurgan bolalarni aniqlaydi, ularning o‘qish masalasini hal qiladi. U ko‘p bolali oilalarning barcha imtiyozlaridan foydalan-ishlari, bolalarning reabilitsiya markazlarga qatnashlarini nazorat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va sinf rahbarlari tumandagi oila va o‘quvchilarni o‘rganib chiqishadi. ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarga e’tibor berishadi, tarbiyasi og‘ir bolalarni tarbiyalashda oilalarga yordam berishadi

Maktab yoshidagi bolalarning asosiy ijtimoiylashtiruvchi omili bolalar submadaniyatini shakllantiruvchi tengqurlar jamoasidir. Ijtimoiy pedagog bu hodisalarning funksiyalarini bilishi, ularning o‘quvchilarning shaxsiy hislatlari va ijtimoiy munosabatlarini rivojlanti-rishdagi o‘rinlarini ko‘ra olishi lozim.

Bola ijtimoiylashuvining shartlaridan biri tengqurlar bilan munosabatga kirishishdir. Bu munosabat bolalar bog‘chasi guruhi, maktab sinflari, turli norasmiy bolalar va o‘smirlar bir-lashmalari kabi kichik guruhlarda shakllanadi. Bolalar va o‘smirlar guruhlarida tengdoshlar orasida funksional, emotsional shaxsiy munosabatlar o‘rnatiladi.

Tengqurlar guruhi odatda a’zolarining hududiy yaqinligi asosida shakllanadi. Tengqurlar guruhi individual qiziqishlarning mos tushishi, rasmiy tashkilot (sinf, guruh va boshqalar) borligi va guruh a’zolari o‘rtasida shaxsiy munosabatlar mavjudligi tufayli shakllanadi. Bu munosabatlar guruh a’zolarining xarakter va o‘zaro ta’sirlarida, shuningdek sinfda rollarni taqsimlashda namoyon bo‘ladi.

Guruhda emotsional va shaxsiy munosabatlar ham shakllanadi. Bolalar va yosh o‘smirlar guruhlarida emotsional munosabatlarning asosiy funksiyasi tengqurlar xulq-atvorini umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga moslashdir. Bu holatda do‘stlik rishtalari, sim-patiya birinchi o‘ringa ko‘tariladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Davletshin M.G va boshqalar. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya. T-2004 yil.2. Nishonova Z.T, G.Alimova. Bolalar psixologiyasi va uni o‘qitish metodikasi.

Toshkent-2003 yil3. Sherbakov A. I. Yosh psixologiyasi va pedagogika psixologiyadan praktikum. Toshkent,

1991yil.

10510

TA’LIM-TARBIYADA AFORIZMLARNING QO‘LLANILISHI

Oltiboyeva Odina HasanboyevnaNamangan viloyati Mingbuloq tumani XTBga qarashli

16-sonli maktabning tarix-huquq fani o‘qituvchisiTelefon: +998(94)3090988

Onorova Sadoqat Zokiraliyevna Namangan viloyati Mingbuloq tumani XTBga qarashli

16-sonli maktabning rus tili fani o‘qituvchisi Telefon: +998(93)4292528

Nizomova Zulxumor ToshqinboyevnaNamangan viloyati Mingbuloq tumani XTBga qarashli

16-sonli maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Telefon: +998(94)2791025

[email protected]

Anotatsiya: maqola, ta’lim-tarbiyada hikmatli so‘zlarning o‘rni va ahamiyati haqida bo‘lib, ushbu ilmiy maqolada jonajon O‘zbekistonimizga har tomonlama yetuk, zamonaviy va bilimli pedagoglar kerak ekanligini tushunishimiz mumkin. Maqolada mualliflar tomonidan pedagogik mahoratga urg‘u berilgan holda o‘quvchilardagi psixologik holatlar o‘rganilib, o‘qituvchilarning bilim berishdagi usullari aforizmlar yordamida ko‘rsatib berildi. O‘z o‘rnida maqola o‘qituvchi pedagoglarni yanada ko‘proq kitob o‘qish, doimiy o‘z ustida ishlash, pedagogik-psixologik salohiyatlarini uzluksiz ravishda oshirib borishga undaydi. Shu bilan birga mualliflar tomonidan,,Kutubxona” va,,Hikmatli so‘zlar” kabi yangi o‘qitish metodlari darslarda foydalanish uchun tavsiya etiladi.

Kalit so‘zlar: metodlarda hikmatlar, metodik tavsiya, hikmatlar xazinasi, aqlli gaplar, pedagogik mahorat

Muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev,,Agar mendan sizni nima qiynaydi?” deb so‘rasangiz, farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman,- degan edilar. Bundan ko‘rinib turibdiki, ta’lim-tarbiya masalasi har qanday zamonda muhim va dolzarbdir.

Zamon shiddat bilan o‘sib borayotgan bir davrda insoniyatning aqlu shuuri ham yuksalmoqda. XXI asr o‘quvchisiga pedagoglik qilish biz o‘qituvchilardan juda katta mas’uliyat, mahorat, ma‘naviyat va albatta bilim talab qiladi. Shunday ekan hozirgi kunda,hozirgi davrda bolalarning hayotga bo‘lgan qiziqish va qarashlaridan kelib chiqib, biz pedagoglar, fanlar orqali darslar davomida ularga kerakli bo‘lgan yo‘nalishni ko‘rsata olishimiz kerak. Buning uchun turli usullardan foydalanyapmiz, lekin tan olishimiz kerakki, zamonamiz yoshlari uchun pedagogik usullarni tez-tez o‘zgartirib, yangilab turishimiz zarur.

Oxirgi paytlarda internet tarmoqlaridagi turli ijtimoiy saytlarga yoshlarni bilib-bilmay kirib qolayotganligiga sabab nimada deb o‘ylab qolasan kishi va shu o‘rinda aytish joizki, internet sahifalarida tez-tez ko‘zga chalinadigan har xil aforizmlare’tiborimizni tortadi.

Turli xil axborotlar to‘lib toshgan davrda kishini o‘ziga juda tez jalb qilayotgan kichik hajmdagi aforizmlarni o‘qib qolamiz va,,nima ekan bu?” degan savolni beramizda, ularning ortida nima borligiga qiziqamiz va uni o‘qiy boshlaymiz. Demak, internet sahifalaridagi aqlli so‘zlar ham texnika asri ahligayaxshimi, yomonmi o‘z ta‘sirini o‘tkazib kelmoqda. Xo‘sh, aforizm o‘zi nima? Aforizm – bu so‘zlardan tashkil topgan, qachonlardir buyuk allomalar,

10610

shoirlar tomonidan aytilgan chuqur ma‘noli gapdir. Lekin ushbu so‘zlarni nafaqat, allomalar yoki shoirlar ishlatgan, balki oddiy oramizdagi yoshi ulug‘ insonlar ham ishlatishadi.

Bizlar o‘quvchilik paytlarimizda yoshligimizni eslatib turuvchi,,Yoshlik”,,,Ko‘ngil”,,,Xotira” kabi esdalik daftarlarini qiziqib tutar edik. Bunday daftarlarga biz ko‘proq muhabbat, do‘stlik haqidagi she‘rlarni yozgan bo‘lsak, keyingi paytlarda bizning zamonaviy o‘quvchilarimiz, esdalik daftarlari sahifalariga ko‘proq o‘zlari uchun,,aqlli” deb hisoblagan ibora va aforizmlarni yozib, ba’zida fan daftarlarining ustki qismiga ham shunday gaplarni yozib olayotganliklarini, hatto o‘zaro hazillari orasida ham ana shunday aqlli so‘zlarni ishlatayotganliklarini ham sezib qolyapmiz.

Psixologlarning fikricha aniq va lo‘nda bo‘lgan qisqa ibora va matnlar inson ongiga juda tez yetib boradi va ruhiyatiga qarab inson qalbida o‘z aksini topadi. Shu kabi yana bir nechta dalillarni hisobga olgan holda dars jarayonlarida aforizmlardan mohirona foydalanishni tavsiya qilamiz. Ibratli hikoyalar, hikmatli so‘zlar, maqollar, donolar va buyuklarning aytgan gaplari, qo‘yingki, jamiki aforizmlardan darsning barcha qismlarida foydalanish mumkin.

Undan tashqari, aytaylik darsning tarbiyaviy maqsadi, o‘quvchida kitobga bo‘lgan qiziqishni orttirish bo‘lsa, bu maqsadga erishish uchun,,kutubxona” metodini qo‘llaymiz. Kitobcha shaklida tayyorlangan tarqatma material ichiga hikmatli so‘z, ustki qismiga esa muallifning ismi-sharifi yoziladi va o‘quvchilarga tarqatiladi, o‘quvchilar kitobchalarni o‘qib bo‘lib, afarizmlardan olgan tushunchalarini sinfdoshlari bilan o‘rtoqlashadi, so‘ng sinf xonasida tashkil qilingan kutubxonaga olib borib qo‘yishadi.Zero,,Lo‘nda fikrlarning afzalligi shundaki, ular jiddiy kitobxonni o‘zicha o‘ylashga majbur etadi”.(L.N.Tolstoy) Bu usul orqali o‘quvchilarda kitobga bo‘lgan qiziqish yanada ortib, kitobxonlik madaniyati shakllanadi. Kutubxona metodini darsning tashkiliy qismida, mustahkamlashda, yakuniy qismida yoki dam olish daqiqasida ham qo‘llash mumkin.

Yana sizlarga,,Hikmatli so‘zlar” metodini ham tavsiya etamiz. Bu metod yangi mavzuni tushuntirishda juda qo‘l keladi. Misol uchun darsning mavzusi,, Turkistonda milliy ozodlik harakatlarining ahamiyati”. Bu mavzu uchun rus mutafakkiri Pyoter Yakovlevich Chaadayevning,,Qullikdan orlanmaydigan xalqning tolei pastdir. Bunday xalqqullik uchun yaratilgan” degan so‘zlarni tanlab olaylik. Ushbu so‘zlarni doska markaziga yozamiz yoki ko‘rgazma orqali taqdim etamiz.

-soliq va majburiyatlarning ko‘pligi; -mahalliy boshqaruv vakillarining sotqinligi; -ko‘chib keltirilganlarga yangi yerlarning berilishi; -narx-navoning ko‘tarilishi; -tibbiy xizmat ko‘rsatishning yo‘qligi; -yangi texnologiyalarning imperiya, manfaatiga xizmat qilishi.

10710

Ushbu metoddan foydalanganda, yangi mavzu ko‘rgazma asosida tushuntirilib, hayotga bog‘lagan holda hikmatli so‘zning mohiyati o‘qituvchi tomonidan izohlab beriladi. Yana shunga o‘xshash misol: rus tili darsida A.P.Chexovning,,Xameleon” asarini o‘rganish jarayoni uchun o‘qituvchi adibning,,Insonda hamma narsa chiroyli bo‘lishi kerak: yuzi ham, kiyimi ham, qalbi ham, fikri ham”, degan hikmatli so‘zini tanlab oldi va asarning mazmun- mohiyatini tushuntirishda ushbu metoddan foydalandi.,,Hikmatli so‘zlar” metodi o‘qituvchiga mavzuni oson va samarali tushuntirishga yordam beradi, o‘quvchilarda esa hikmatli so‘zlardan hayotda ham foydalana olish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Biz aforizmlarni nafaqat dars jarayonidagi ta’siriga, balki darsdan tashqari tarbiyaviy jihatiga ham e’tiboringizni qaratmoqchimiz. Masalan,,,Bir kishi hamma uchun, hamma bir kishi uchun” iborasini olaylik.Ushbu ibora sinfdagi o‘quvchilarni turli xil musobaqa va bellashuvlarga tayyorgarligidagi birdamliklarinini ta’minlaydi.

Bunday hikmatli so‘zlardan o‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z o‘rnida mohirona foydalana olsa: -dars samaradorligi oshadi;

-O‘quvchilar o‘rtasida do‘stlik, birodarlik, ahillikni oshiradi;-o‘quvchilarni qo‘shimcha adabiyotlar o‘qishga yo‘naltiradi; -o‘quvchida atroflicha fikrlash, mulohaza yuritish kabi ko‘nikmalar shakllanadi; -o‘z oldilariga katta maqsadlar qo‘ya oladigan, izlanuvchan yoshlar tarbiyalanadi; -o‘ziga ishonch hissini, yashashga va hayotga bo‘lgan qiziqishini orttiradi. Nemis yozuvchisi Fridrix Bodenshtedt aytganlaridek,,Lo‘nda hikmatli so‘zlar kishilarning miyasiga singib qoladi, ildiz otib gullaydi, hosil beradi va hamisha ta’sir ko‘rsatib boradi”.

Aforizmlardan ta’lim-tarbiya sohasida qo‘llanilar ekan, har qanday vaziyatda har qanday pedagog imkon qadar aytilgan hikmatli so‘zning muallifi yoki manbasinikeltirishi kerak, bu esa o‘quvchilarda bilimli, kitobxon va dono muallimga intilish hissini kuchaytiradi. Pedagog shunday bo‘lishi kerakki, purma’no va hikmatli so‘zlarni o‘quvchilardan ko‘p bilsin, zero o‘quvchilar aforizmlarni o‘qituvchilarga nisbatan qo‘llab qo‘ymasin.

Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz kerakki, buyuk bobomiz o‘zbek ma‘rifatparvari Abdulla Avloniy yurtimiz – Turkiston farzandlarini tarbiyalash borasida kuyib-pishib shunday deganlar:,,Tarbiyani kimlar qilur? Qaydaqilinur? -degan savolga keladur. Bu savolga,,,birinchi uy tarbiyasi. Bu ona vazifasidur. Ikkinchi, maktab va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidur”,--deb javob bersak, bir kishi deyurki,,,qaysi onalarni aytursiz, bilimsiz, boshi pahmoq, qo‘li to‘qmoq onalarnimi? O‘zlarida yo‘q tarbiyani qaydan olib berurlar”, der. Mana, bu so‘z kishining yuragini ezar, bag‘rini yondirur. Xayr, bo‘lmasa muallimchi desak,,,Qaysi muallim? Maqsadi pul, maslagi shuhrat, yuqori maktablarda o‘qimagan,,,usuli ta’lim” ko‘rmagan muallimlarni aytursizmi? Avval o‘zlari dorilmuallimin”larda o‘qimaklari, so‘ngra dars bermaklari lozimdur”,-der. Mana bu so‘z insonni hayrat daryosiga g‘arq qilur. Mana shunday achinarli ahvolga tushmaslikning chorasini o‘ylagan xalq ma‘rifatparvarlari, ziyolilari, madaniyat-ma’rifat hodimlari, qolaversa pedagog o‘qituvchilari, albatta, tadbirli bo‘lmoqliklari kerak.

Ming bor shukurki, bugungi kunda hukumatimiz ta’lim-tarbiyaga alohida e’tibor bermoqda. Maktab xonalari keng va yorug‘ zamonaviy labaratoriya, kompyuter texnologiyalari bilan jihozlangan xonalar kishini quvontiradi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya borasida keng miqyosda islohotlar olib borilmoqda.

Asrlar o‘tsa ham ta’lim-tarbiyaning mazmun mohiyati o‘zgarmaydi, lekin turli davr kishisi uchun uni yetkazib berish metodlarihar xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ular qanday metod bo‘lishidan qat’iy nazar, misol uchun ta’lim jarayonidagi o‘yinlarni olaylik. “Hamkorlik”, “Erudit”,”Sayohat”,”Press-konferensiya” o‘yinlari, “Aqliy hujum”, “Nima

10810

uchun?”, “Zinama-zina” metodlari, yoki bugun biz taklif qilayotgan “Kutubxona” va “Hikmatli so‘zlar” metodlari ta’lim-tarbiya olishning samarali yo‘llariga xizmat qiladi. Zeroki so‘zimizning iddaosida biz yana o‘sha buyuk bobomiz Abdulla Avloniyning mashhur so‘zlarini aytishdan zerikmaymiz va charchamaymiz. Alhosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidur.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati1. Turkiy guliston yoxud axloq.Abdulla Avloniy.Toshkent-2018. 2. HAQIQAT MANZARALARI 96 mumtoz faylasuf. Saida Jo‘rayeva. Toshkent-2002.3. WWW.ZIYOUZ.COM

10910

O‘QUVCHI-YOSHLARNI TA‘LIM-TARBIYA JARAYONIDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN UNUMLI FOUDALANISHGA YO‘NALTIRISH

AHAMIYATI

O‘rinova Go‘zalxon XabibullayevnaNamangan viloyati To‘raqorg‘on tuman

xalq ta‘limi bo‘ limiga qarshli 9-sonli umumiy o‘rta talim maktabi Informatika va axborot texnologiyalari fani o‘qituvchisi

Telefon:+998(94)1588608 [email protected]

Annotatsiya: O‘quvchi-yoshlarni axborot xurujlaridan himoya qilish,axborot bilan ishlash madaniyati,axborotlardan oqilona va axborotlarni tog‘ri o‘zlashtira olish,qiziquvchanlik haqida

Kalit so ‘zlar: Axborot, axborotni olish madaniyati, axborotlarni o‘zlashtirish va uzata olish

Umumiy o‘rta ta‘lim maktablari o‘quvchi-yoshlarinig barkamol shaxs sifatida yetishishi, jismonan sog‘lom bo‘lib ulg‘ayishini ta‘minlash davlatimiz siyosatini ustivor yo‘nalishiga aylanmoqda. Bugungi kunda barcha sohalarda olib borilayotgan islohatlar ta‘lim tizimi oldida ulkan vazifalarni qo‘ymoqda.Shu maqsadda ishlab chiqilib, amaliyotga tadbiq etilayotgan dasturlar natijasida,farzandlarimizni bizdan ko‘ra kuchli,bilimli, baxtli bo‘lishi uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda.

Hozirgi kunda texnogen sivilizatsiya jarayonida paydo bo‘lgan murakkab ijtimoiy muammolar insoniyat fan texnika taraqqiyoti natijasidir.Zero, so‘ngi yillarda va hozirgi pandemiya sharoitida fanning ijtimoiy holatda shakllanishi va yanada jadalroq rivojlanishi,unga ta‘sir etuvchi omillar omillarga alohida ahamiyat qaratishni talab qilmoqda.

Hozirgi axvorot,kommunikatsiya va kompyuter texnologiyalari asrida,Internet kundan-kun hayotimizning barcha jabhalarida tobora chuqur va keng kirib borayotgani, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda vujudga kelayotgan muammolarni jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb ekaligini hammamiz ham bilamiz.

Axborotlar bilan ishlashda bir qator funksiyalarni bajaradi.Kommunikativ,tartibga solish,axborot,baholash kabilar shular jumlasidandir.Biz tahlil etayotgan muammo doirasida axborot ist‘molimadaniyatining baholash funksiyasi alohida ahamiyatga ega.Masalan,Internet orqali juda ko‘p ijobiy ma‘lumotlar bilan birga,Sharq madaniyatiga,xususan,insonlarni xulq odobiga salbiy ta‘sir etuvchi axborotlar ham uzatilayotgani, tabiiy ayniqsa, yoshlarning g‘oyaviy tarbiyasiga salbiy ta‘sir etishi mumkin. Axborot iste‘moli madaniyatini shakllantirish orqaligina bunday ta‘sirlarning oldini olish mumkin. Shuningdek, biz ba‘zan g‘arb madaniyati to‘xtovsiz kirib kelayotgani haqida tasavvur bilan gapiramiz.Bu shunday kuchli oqimki unga qarshi chiqish qiyin jarayondir. Buning uchun biz faqat Internetga o‘zimizga mos bo‘lgan ma‘lumotlarni o‘z vaqtida kiritishdan iborat.

Axborot iste‘moli madaniyati tushunchasi asosida shaxsning axboriy jihatdan shakllanganligining uchta asosiy darajasi ajratib ko ‘rsatiladi: umumiy, kasbiy,yuqori mazmunli. Shaxsda axborotdan foydalanish madaniyatinig shakllanganligini mazkur darajalari aniq mezonlarni tanlash va shaxsiy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari bilan bog ‘liq.

Birinchi bosqich-o‘quvchilarda axborotdan foydalanish madaniyating motivatsion tarkibiy qismini tarkib toptirishga yo ‘naltirilgan.Ushbu bosqichning maqsadi-o ‘quvchida yangi

11010

axborot texnologiyalarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni, ehtiyojni shakllantirish hisoblanadi.Bosqichning maqsadini amalga oshirish quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: o‘quvchi-yoshlarni asosiy tushunchalar va tanlangan yoki tanlanayotgan yo ‘nalishni hususiyatlari bilan tanishish,axborotdan foydalanish madaniyati darajasini aniqlash,axborotdan foydalanish jaroyini o‘rganayotganini sifatini aniqlab boorish.

Ikkinchi bosqich-o ‘quvchi-yoshlarni axborotlashgan jamiyatda faoliyat ko‘rsatish va o‘z faoliyatini to‘g‘ri tashkillay bilish, o‘quv axborotni tanlay bilish, bilimlarni mustahkamlay olish, mustaqil va ijobiy tarzda bajara olishdan iboratdir.

Uchinchi bosqichda-o‘quvchi yoshlarni bo‘lajak ta‘lim olish jarayonlarida yuqori tarkibli bilim olish, ta‘limning ixtiyoriy bosqichlarida o‘quv rejasi,texnologiyani tanlash,ta‘lim mazmuni,to‘liqlilik,qulaylik,o‘quvchi yoshlarda ta‘limda axborotlardan tog‘ri foydalanishga olib keladi.

O‘quvchi-yoshlarni axborot istemoli madaniyati tizimida tashkiliy tarkibiy qismlar unversallik,axboriy faoliyatning fanlararo aloqadorligi, shuningdek insonni turli xil, faoliyat tizimidagi umumlashgan tavsifni aks ettiruvchi kompyuter savodxonligi bilan belgilanadi. Axborotdan unumli foydalanish mazkur holatda metodik jihat bilan bog‘liq namoyon bo‘ladi.

Amaliy tarkibiy qism o ‘quvchi-yoshlarning kasbiy faoliyatga qiziqishda namoyon bo‘luvchi axboriy faoliyatning o‘ziga xosligi, kasbiy qiziqish bilan bog‘liqlikda axborotlarni izlab toppish, tanlash va foydalanishni o‘zida kasb etadi.

Kommunikativ va dunyoqarshga oid tarkibiy qismlar –integrativ, sintetik, information faoliyatning ko‘p funksionaligi; uning fanlararo va unversalligi kabi mezonlar bilan aniqlanuvchi shaxsning yuqori axborotdan foydalanish madaniyati darajasini ( mazmunli-qadryatli) aniqlab beradi. Axboriy faoliyat mazkur holatda strategik jihat bilan bogliqlikda namoyon bo‘ladi.

XXI asrda ta‘lim tizimini oldida turgan eng dolzarb masalalardan biri shaxsning axborotdan foydalana olish madaniyatini shakllantirishdan iborat. Aynan 1999 yilda XXI asr “Texnik-mutaxassislik ta‘limi” kongressi tomonidan –“Bilimlar,axborotlar va svilizatsiya erasi” sifatida tan olingan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Begimqulov U.SH. Pedagogik ta‘limda zamonaviy axborot texnologiyalarni joriy

etishning ilmiy-nazariy asoslari.Monografiya.-T.: “Fan”,20072. Gafforova G . Axborot va axborotlashtirish masalalarining falsafiy -metadologik

muammolari

11110

O‘QUVCHILARDA KITOBXONLIK MADANIYATINING OSHIRILISHI

O‘rinova Muqaddas Soliyevna Oltiariq tumani 31-maktab

rus tili fani o‘qituvchisi tel: 90-179-35-12

e-mail:[email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada yurtimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli kitobxonlik ishlari, o‘quvchilarda kitobxonlik madaniyatini oshirish, kitobga mehr berish bo‘yicha fikr-mulohazalar keltirilgan

Kalit so‘zlar: kitobxonlik madaniyati, kitob mutolaasi, kitobxonlik tanlovi, o‘qish zavqi

Ilm olish va ilm o‘rganish bizga ajdodlarimimizdan meros qolgan. Xalqimizning “Beshikdan to qabrgacha ilm izla” degan hikmatli so‘zi ham kitoxon xalqimizning ilmga tashnaligidan dalolat beradi. Yurboshimizning tashabbuslari bilan 2017 dan boshlab kitobxonlik madaniyatiga alohida e’tibor berilmoqda. 2017 yil 12 yanvardagi Farmoyishning kitobxonlikka bog‘ishlangani ham yurtimizda ommaviy mutolaani targ‘ib etish, mutolaa zavqini tuyishga qaratilgan. Respublika kitobxonlik ko‘rik tanlovining yildan-yilga ishtirokchilari sonining ortib borayotganligi ham fikrimiz isbotidir. Shu ezgu ishlarning davomi sifatida 2020 yil aprel 10 apreldan 10 maygacha Farg‘ona viloyati markaziy kutubxonasi tomonidan tashkil etilgan “Kitobxon ona”, “Kitobxon ota”, “Kitobxon o‘quvchi” tanlovlari ham o‘zining ishtirokchilari salmog‘i ko‘pligi bilan butun respublika e’tiborini tortdi. Biz ham ushbu tanlovda qatnashib, o‘z bilimimizni sinovdan o‘tkazdik. Tanlov ishtirokchisiga aylanish uchu juda ko‘p kitoblarni mutolaa qildik. Bu onlayn tanlovda rus tili va adabiyoti fani o‘qituvchisi sifatida qatnashdim. Tanlovda men turk yozuvchisi Ahmad Lutfi Qozonchining “O‘gay ona “asarini o‘qishga Musharraf bo‘ldim. Asarni o‘qiganim sari mutolaa zavqi nima ekanligini tushunishim ortib bordi. Ahmad Lutfi Qozonchining “O‘gay ona” asarini turkchadan Yo‘ldosh Eshbek o‘zbek tiliga mahorat bilan tarjima qilgan. Tarjimonning mahoratini asarni o‘qishingiz jarayonida his qilib borasiz. Tarjimon umumislomiy iboralar, asliyatdan uzoqlashmasligiga e’tibor qaratgan. Bevosita romanga to‘xtaladigan bo‘lsak, unda o‘n to‘qqiz yoshli go‘zal Fotimaning ikki yetim bor farzandi bor erkakka turmushga chiqishi, yetimlarni hech kimdan kam qilmay parvarish qilishi hamda ibratli hayoti tasvirlangan.

Asarni o‘qir ekanmiz, insonning naqadar matonatli ekanligiga, ayol kishining sabr-u matonatiga, qiyinchiliklarni mardonavor yengib o‘tib, hayotning kurash maydonida o‘z o‘rnini mustahkam saqlab qolgan mushtiparga hayratingiz ortib boradi.

Asarni o‘qir ekanmiz, Fotima obrazi ushbu asarda faqat yaxshi ona bo‘libgina qolmay, balki aql-u farosatda tengsiz turmush o‘rtoq ham ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Piyoz va sarimsoq yegani uchun ehromga borishga uyalgan turmush o‘rtog‘iga: “Men masjidga borish uchun ulardan voz kechgan bo‘lardim”, - degan javobi maqsadi uchun chin dildan kurashish zarurligi olloh tomonidan har bir insonga berilishi lozim bo‘lgan hadya ekanligini tushunib yetamiz. Uning birgina yumshoq so‘zi bilan turmush o‘rtog‘iga bergan tarbiyasi ham hozirgi kunda insonlar uchun zaruriy ehtiyojdir. Uning e’tiqodi shu qadar mustahkam ediki, yolg‘iz qolgan paytlarda ham ro‘molini yechmas edi. U doimo Olloh kuzatuvchi ekanligini yodida saqlardi. Bu obraz bizga insonning e’tiqodi va matonatidan saboq beradi. Fotima shunday yaxshi ediki, yetimlar tugul boshqalarga ham zarracha yomonlik qila olmasdi. Uning yaxshilik

11210

va ezgulik yo‘lidan yurishi insonning oliy maqom egasi ekanini isbotlar edi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, yozuvchi asarida hali hech kim qalamga olmagan

haqiqiy onadanda afzalroq o‘gay onani chiza olgan. Uning ishonchli chiqishini ta’minlay olgan va haqiqiy inson qanday bo‘lishi kerakligini isbotlab bera olgan. Yaxshilik doimo g‘alaba qozonishini bolsakda, biz insonlar ba’zan buni unutamiz. Kitob o‘qishning yana bir yaxshi tomoni shuki, u bizga qanday yashashni, qanday inson bo‘lish kerak ekanligini eslatib turadi. Biz barcha kitobxonlarni sermazmun kitoblarni o‘qib, to‘g‘ri yo‘lda yurishlariga ishonamiz. Yurtimizda amalga oshirilayotgan kitobxonlik mutolaasi yillar davomida biz uchun an’anaga aylanib qolishiga ishonamiz. Barchamiz kitob o‘qib, bilimimizni, fikrimizni, dunyoqarashimizni o‘stirishdan aslo to‘xtamaylik. Zero, kitob hayot yo‘limizning mayog‘iga aylansin.

Foydalanlgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Ahmad Lutfi Qozonchi. O‘gay ona. www.ziyouz.com2. Kitob.uz3. Ziyonet.uz

11310

TARIX DARSLARINI O‘QITISHDA GURUHLARDA ISHLASHNING SAMARALI USULLARI

Oripova Nilufar IkromovnaBuxoro viloyati G‘ijduvon tumani 27-umumiy

o‘rta ta’lim maktabning oily toifali tarix fani o‘qituvchisiTelefon:+998913336399

Annotatsiya: Tarix darslarini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalar, turli interfaol usullar,AKT dan foydalanish katta samara beradi. Muallifning maqolasida kichik guruhlarda ishlashning samarali yo‘llari ko‘rsatilgan.Tarix darslarini o‘tishda qo‘llaniladigan metodlardan “Glossariy”, “TTT metodlari tushunarli tarzda ochib berilgan.

Kalit so‘zlar: o‘qituvchi, o‘quvchi, dars, “Romasiya”, guruh, “Glossariy” metodi, “TTT metodi”,taqdimot.

Farzandlarimizni har tomonlama barkamol insonlar bo‘lib yetishishlari uchun biz o‘qituvchilar har birimiz ma’sulmiz. Bunday ma’suliyatli vazifani bajarish uchun o‘qituvchi avvalo o‘z ustida tinimsiz ishlaydigan, har tomonlama keng fikrlaydigan, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini dars jarayonida samarali qo‘llay oladigan, o‘quvchining yuragiga chuqur kirib boradigan bo‘lishi lozim.Darslarni samarali tashkil etishda kichik guruhlarda ishlash yaxshi natija beradi.

Romasiya- kichik guruhlarda ishlash. O‘qitishning interfaol metodi bo‘lib, u qisqa vaqt ichida barcha ishtirokchilarni jalb qilgan holda ko‘p vazifani bajarishga va shu orqali dars samadorligini oshirishga imkon beradi.Guruh a’zolari soni 4-6 kishigacha bo‘lishi maqsadga muvofiq, chunki guruhlarda o‘quvchi qanchalik kam bo‘lsa har bir o‘quvchi o‘z iqtidorini namoyish qiladi.

O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lish usullari: • Sanash orqali;• O‘quvchilarning xohishiga ko‘ra;• Rangli stikerlar yordamida;• O‘quvchilarning o‘zlashtirishiga ko‘ra;• Jurnaldagi ro‘yxat bo‘yicha;Guruhlarda ishlash bo‘yicha tavsiyalar: • Topshiriqni bajarishga yetarli vaqt bering;• Hamkorlikda ishlashlariga e’tibor bering;• Guruh a’zolari bir-birlari bilan muloqot qilish imkoniyatini yarating;• Guruhlarni shakllantirishda ehtiyot bo‘ling;• Guruhlar ishlayotganda ularni kuzating;• Taqdimotga chiqmoqchi bo‘lganda, ma’ruzachi tanlashda adolatli bo‘ling;• Guruhlarni rag‘batlantiring. Guruhlarda ishlashda xalaqit beruvchi omillar:• Guruh a’zolarida jamoaviy ishlash tajribasining yetishmasligi• Guruhdagi bir kishining fikrini hech qanday muhokamasiz qabul qilish• O‘zaro munozaralardan qo‘rqrish• Guruh a’zolari tarkibining to‘g‘ri tashkil topmaganligi;• Ba’zi guruh a’zolarining faol guruh a’zolari “soyasida” qolib ketishi…O‘qituvchi ushbu kamchiliklarni bartaraf etib, guruhlarning faolligini yanada oshirishi

lozim. Buning uchun olib borishi lozim bo‘lgan ishlar quyidagilardan iborat:

11410

1. Guruh a’zolarini bir-biriga jipslashtirish;2. Guruhda o‘zaro ziddiyat vujudga kelganda uni odilona bartaraf etish;3. Guruh ishtirokchilari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumiylashtirib, xulosa

chiqarish;4. Guruh yutuqlarini e’tirof etib, rag‘batlantirish;

Dars samaradorligini oshirish, o‘quvchilarni darsga qiziqtirish maqsadida kichik guruhlarda ishlashning turli qiziqarli usullaridan foydalanish yaxshi samara beradi. “Bu kim?” “Glossariy”, “TTT metodi”, ”Idrok xaritasi”, “To‘g‘risini top”, “Piramida” kabi metodlar shular jumlasidandir.

“Glossariy” metodi:“Gloss” lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, “bilimlar majmuasi” degan ma’noni bildiradi. Bu metodni deyarli har darsda qo‘llasa bo‘ladi. Unda guruh a’zolaridan chaqqonlik va topqirlik talab qilinadi.M:atama, sana, tarixiy shaxslarni yozib yoniga sana bo‘lsa voqeasi, atama bo‘lsa ma’nosi,tarixiy shaxs bo‘lsa kim ekanligi doskaga yoziladi yoki bu metodni magnit doskada yoki elektron doskada ham bajarsa bo‘ladi.

•Marvon II•Divashtich•Qutayba•G‘urak

• Arab xalifasi

• Panjikent hokimi

• Xuroson noibi• So‘g‘dda bo'lgan

qo'zg'olonrahbarlaridan biri

7-sinf O’zbekiston tarixi fani bo‘yicha Tarixiy shaxslarmisolida

• 715 yil

•Jiz’ya•Islohot•Zakot•Farmon

• Islom dinini qabulqilmaganlardanolinadigan soliq

• Mavjud tartibnio‘zgartirish

• Mol-mulkning 1/40 qismi hajmida olingansoliq

• qonun kuchiga egabo‘lgan farmon

“TTT metodi” ( Tushundim, tahlil qildim, topdim) Tarixiy ma’lumotlar xato yoziladi. o‘quvchi dastlab ma’lumotni tushunishi, tahlil qilishi,

so‘ng to‘g‘ri javobni topishi kerak.

1.1756-1758 yillar Amir Abdulahad2.1758-1785 yillar Amir Muzaffar3.1785-1800 yillar Amir Shohmurod4.1800-1826 yillar Doniyolbiy5.1826-1860 yillar Amir Olimxon6.1860-1885 yillar Amir Muhammad Rahimbiy7.1885-1910 yillar Amir Haydar8.1910-1920 yillar Amir Nasrullo

1.1756-1758 yillar 1.Amir Muhammad Rahimbiy2.1758-1785 yillar 2.Doniyolbiy3.1785-1800 yillar 3.Shohmurod Amir Haydar4.1800-1826 yillar 4.Amir Haydar5.1826-1860 yillar 5.Amir Nasrullo6.1860-1885 yillar 6.Amir Muzaffar7.1885-1910 yillar 7.Amir Abdulahad8.1910-1920 yillar 8.Amir Olimxon

11510

Xulosa qilib shuni aytish kerakki, o‘qituvchi guruhlar bilan ishlash jarayonida o‘quvchilarga tarixiy bilimlarni singdirib,ularni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalab borsa, kelajakda barkamol avlodni yetishtirishda o‘z hissasini qo‘shgan bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Sattorov.F.S.,Olimov E.S., Norov I.K. XXIasr maktabida zamonaviy darsga qo‘yilgan

talablar. Buxoro 2009 yil2 .Umumta’lim maktablari o‘qituvchilari uchun o‘quv modullari: O‘quvchi shaxsini

rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim. Toshkent 2013 yil.3. Shamsutdinov R., Mo ‘minov X. O‘zbekiston tarixi Toshkent 2013 yil.4. Muhammadjonov A.R. 7-sinf O‘zbekiston tarixi darslik Toshkent.2017 yil.5. Jo‘rayev U.,Usmonov Q.T.8-sinf O‘zbekiston tarixi darslik. Toshkent. 2019 yil.

11610

ЁШ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШДА БОЛАЛАР ПСИХОЛОГИЯСИНИ ЎРНИ ВА АХАМИЯТИ

Хувайдо Ўролова Эргашалиевна.Наманган вилояти

Тўрақўрғон туман 30-мактаб бошланғич синф ўқитувчисиТелефон +998(94) 305 30 42

Аннотация: Мазкур мақолада ёш авлодни тарбиялашда болалар психологияси ўрни ва ахамияти масалалалри ёритилган.

Калит сўзлар: Ёш босқичлари, педагогика, психология, индивид, шахс, болалик, ўспиринлик.

Ёш авлодни тарбиялашда болалар психологиясини ўрни ва ахамияти катта бўлиб,унинг ўзига хос хусусиятлари ва қонуниятларини асосли илмий билиш, ўқувчи шахсига педагогик жихатдан таъсир кўрсатишнинг зарур шартидир.

Психологиянинг фан сифатида шаклланиши қадимги олим – мутафаккирлар Платон(Афлотун).Аристотел(Арасту),Гиппократ, ватандошларимиздан Абу Али ибн Сино,Абу Наср Форобий,Абу Райхон Беруний номлари билан боғлиқдир.

Умумий псилогия- умумий психологик қонуниятларни,психологиянинг назарий тамойилларини,асосий катигорияларини, усулларини ўрганувчи назарий ва экспериментал тадқиқотлардир.

Болалар психологияси эса турли ёш босқичларида тафаккурнинг қандай хусусиятлар касб этиши,унинг қандай ривожланишини ўргатади. Бунда у,умумий психологиядаги қарашларга таянади. Унинг усул ва категорияларидан файдаланади.

Болалар психологияси бола психик тараққиётини ўрганар экан,албатта,болалар гурухи,бу гурухда болалар ўртасида амалга ошувчи муносабатларни эътибордан четда қолдирмайди.

Болалар психологияси,айниқса,боланинг тенгдошлари ва катталар билан бўлган мулоқоти ва унинг бола ривожланишига таъсирини ўрганишга алохида эътибор тортади.

Ёш психологиясини бугунги кундаги энг мухим муаммолари қуйидагилардан иборат: а) турли психофизиологик функцияларининг ёшга оид меъёрларини илмий жихатдан

асослаб бериш;б) индивит,шахснинг етуклик мезонлари ва намуналарини аниқлаш;с) хаётнинг турли босқичларида инсоннинг реал ва потенциал имкониятлари қандай

бўлишини аниқлаш;д) инсон хаётининг дастлабки босқичлари унинг келгусидаги тараққиётида қандай

рол ўйнашини тушиниш ва илмий башорат қилиш. Ушбу муаммоларнинг хал этиш учун инсон хаётининг хар бир босқичида-

болалик,ўспиринлик,етуклик ва қариликда унинг психикада рўй берган ўзгаришларини чуқур ўрганиб талаб этилади.

Болани ўрганиш икки асосий шаклда : “ кўндалангига кесим” ва “узунасига кесим” методи деб номланувчи тадқиқот шаклида амалга оширади.

Анъанавий равишда тақиқот методлари асосий ва ёрдамчи методларга ажратилади. Асосий методлар – кузатиш ва эксперимент – бола тараққиёти хақида ишончли маълумот бера олади. Ёрдамчи методлар – тест, сўров,фаолият махсулларини ўрганиш-тасвирловчи маълумот бериб,бу маълумот асосида фақатгина тахминларни илгари суриш мумкин бўлади.

11710

Немис психологи О.Кроннинг фикрича, уч яшар бола унга берилаётган билимнинг ўзлаштиришга яъни таълим олишга қодир. Боғча боласи хали “Ўқиш учун англанилган иродага эга эмас,мактаб ўқувчиси учун эса ўқиш берилган материални онгли тарзда ўзлаштириш нияти ва бу билимлардан ўзининг келажаги учун мулк сифатида фойдаланиш,бутун холича сақлаб қолиш истигидир” деди.

Педагог ва психолокларнинг олиб борган тақиқотлари ўқишга бўлган қизиқишларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишининг асосий шароитини ажратиш имконини беради.

1. Ўқув фаолияти шундай ташкил этилиши керакки,бола унда фаол иштирок этсин,янги билимларни мустақил тарзда қидириши ва топишига ундалсин,муаммоли характерга эга бўлган саволларни ечсин

2. Ўқув фаолияти турли хил бўлиши керак.Бир хилликка эга бўлган материаллар ва бир хил усуллар болаларни тез зериктириб қўяди.

3. Бола берилаётган материалларнинг кераклийлиги ва ахамиятлийлигини тушуниши керак.

4. Янги берилаётган материал илгари ўзлаштирилгани билан яхши боғланган бўлиши керак.

5. Жуда енгил бўлган ва ўта мураккаб топшириқ қизиқиш уйғотмайди.Ўқув топшириқлари мактаб ёшидаги болалар учун қийин,лекин имконияти етадиган даражада бўлиши керак.

6. Боланинг барча ютуқларини ижобий бахолаш лозим.Ижобий бахо билишга нисбатан фаолликни рағбатлантиради.

7. Ўқув топшириқлари ёрқин ва эмоционал бўлиши лозим. Одамнинг бутун ақлий тараққиёти асосан хотиранинг тараққиётидан иборат

экан,хотира бола хаётининг дастлабки кунларидан бошлабоқ ривожлана бошлайди.Болада хотиранинг дастлабки аломатлари яқин атрофдаги одамларни ва нарсаларни танишида кўрина бошлайди.Буни биз бола ўзига таниш бўлган нарсани кўрганида қиладиган харакатларидан билишимиз мумкин.

Н.Х.Швачкин болалар фонематик эшитишини дастлабки ривожланиш босқичларида ўрганиб,1-7 ёшдаёқ фонематик эшитиш шаклланиб бўлишини исботлади.Бу даврга келиб,бола атрофдаги катталар нутқининг таркибидаги барча фонематик хусусиятларни фарқлаб қолади.Шунинг учун атрофдагиларнинг тўғри ва нотўғри талафузини англаб пайқай олади. Болалар билан ишлашда кўпроқ уларнинг талаффузларига,нутқларини тўғри шаклланишига кўпроқ эътибор беришимиз керак.Улар билан кўпроқ мулоқотлар сухбатлар ўтказишимиз зарур.

Хулоса қилиб айтганда Ёш авлодни тарбиялашда болалар психологиясини ўрни ва ахамияти катта.Ўқитувчининг фаолияти кўп холларда бола яшаётган ижтимоий,оилавий,педагогик тузумдан келиб чиқади.Ўқитувчининг мактабдаги фаолияти ўқувчига бўлган талабларни,ривожланиш ва самарали таълим меъзонларини тахлил қилиш,мувоффақиятли таълим ва ривожланиш шартлари сифатида кўриладиган тадбирлар, шакл ва усулларни ишлаб чиқиш ва тадбиқ этиш хамда бўш шартларини доимий харакатланувчи тизимга айлантириш керак.

Адабиётлар:1. З.Нишанова,Г.Алимова “ Болалар психологияси ва уни ўқитиш методикаси”

Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамғармаси наширёти.Тошкент -2006.2. Р.И.Иванов,М.Э.Зуфарова “ Умумий психология” Ўзбекистон файласуфлари мил-

лий жамияти нашриёти. 2008 йил.

11810

MAKTAB OILADAN BOSHLANADI. MASOFAVIY TA`LIM – OTA-ONA, FARZAND, O`QITUVCHI HAMKORLIGINING YORQIN KO`RINISHI

Ortiqova Zulxumor Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumani

34-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi +998945902604

Annotatsiya: Maqolada ota-ona va farzand, ustoz munosabatlarining pedagogik, psixologik masalalarini asoslab beriladi. Shuningdek, o‘quvchi shaxsini tarkib toptirishda oilaviy muhit, o‘qituvchi mahorati, ota-ona va farzand munosabatlarini tashkil etishdagi ma‘suliyatni ifodalash yo‘llarining pedagogik-psixologik jihatlari, masofaviy ta‘limning o‘rni asoslab, tahlil qilib beriladi.

Kalit so‘zlar: Oila, ota-ona, farzand, o‘qituvchi, oilaviy muhit, jamiyat, tarbiya, ta‘lim, muloqot, maqsad, bilim, kompetensiya.

Oila jamiyatning negizi, har bir insoning shaxs bo‘lib shakillanishida muhim rol o‘ynaydigan, qadriyatlarni tarkib topadigan xatti-harakatlarda bolalikdan boshlab shakllanadigan barcha fazilatlarni tarbiyalovchi maskan ham hisoblanadi.

Farzand – oila tayanchi. Oila esa – nafaqat bir yurtning, xalqning umuminsoniyatning eng muhim bo‘g‘inidir. Shuningdek, olamning tirikligi davomiyligi oiladandir.

“Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, imon-e‘tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir. Sog‘lom, odobli farzandlari bor inson chinakam boydir” deb fikir yuritgan allomalarimiz.

Ta‘limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta‘limdan ajratib bo‘lmaydi – bu sharqona hayot falsafasida inson shaxsiga bo‘lgan chuqur hurmat, mehnatlar, tarbiya usullari, ta‘lim metodlari, oilaviy muhit, ta‘lim mazmuni aks etadi.

Dunyoda har bir inson hech bir g‘arazsiz o‘zidan-da yaxshi bo‘lishni istaydigan eng yaxshi ideali, yagona borliq – bu uning farzandidir. Shuningdek, har bir ota-ona farzandining aqlli, zehnli, bilimdon bo‘lishini xohlaydi, yaxshi ta‘lim olishi uchun, kam-u ko‘stsiz ulg‘ayishi uchun intiladi.

Bugungi global o‘zgarishlar yuz berib, turli tuman voqealar, tabiat va insoniyat o‘rtasidagi bo‘layotgan munosabatlarni kuzatar ekanmiz, barchasini zamirida ilm, tafakkur, mehr oqibat insoniy munosabatlar yotganini ko‘rishimiz mumkin.

“Har ishda bir hikmat bor” deydi dono xalqimiz. Bugungi davr talabi bo‘lgan kompyuter texnalaogiyalari, masofaviy ta‘lim o‘quvchilarni yanada zukkolikka, bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqni rag‘batlantirib boradi.

Hozirgi davrda axborot texnologiyalaridan unumli foydalanib har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalash har bir ota-onani, pedagokning asosiy burchi, vazifasi va istagidir.

Farzand tarbiyasi ota-onaning eng katta vazifalaridan biridir . Ota-onalardan (1 sinf rahbariman) “Farzandingizga yetarlicha e‘tabor beryapsizmi?” savoli bo‘yicha berilgan natijalarga e‘tiboringizni qaratmoqchiman. Savolga 86 foiz ota-onalar “ha” javobini berdilar, 14 foiz ota-onalar esa oilaviy sharoit, kasb, vazifalar taqozosi bilan “biroz kamroq” javobini berishdi. Shu so‘rovnomani tahlil qilar ekanman, aslida ota-ona, farzand, o‘qituvchi hamkorligini masofaviy ta‘lim yanada yorqinroq ko‘rsatib berilganini ko‘rsatadi, chunki, masofadan ta‘lim ota-onaning farzandi bilan munosabatlarini qanchalik to‘g‘ri tashkil etilyotganini ko‘rsatadi. Demak, ota-onalar orasida farzandining tarbiyasini o‘z tasavvurlari va imkoniyatlari doirasida

11910

olib bora olmayotganligini tan olayotgan, o‘zlarini bu masalada tajribasiz his etayotganliklarini va bu holat ularda norozilik tuyg‘ularini keltirib chiqarayotganini ko‘rsatadi. Bu borada ota-onalarni farzandi bilan munosabati, pedagogik jihatdan tarbiya va ta‘lim borasidagi ilmlarini kengaytrish va zarur tavsiyalarni berish masalasiga jiddiy e‘tibor qaratishimmiz kerakligi ko‘rinadi. Bunga erishishning eng qulay yo‘li, avvalo, ota-onalarning bilimlarini oshirish, ularning sog‘lom tafakkurini va ilmiy dunyoqarashini shakillantirishdir.

Bola shaxsini shakillantirshda ota-ona o‘zi o‘rnak hisoblanadi. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” maqoli bejiz aytilmagan. Zero oilada kitobxonlik madaniyati qanchalik rivojlangan bo‘lsa, o‘sha oilaning farzandlari ilm olishga ishtiyoqmand bo‘ladi. Ma’naviyatni, tafakkurni hech narsa kitobchalik to‘ldira olmaydi. Maktab-oiladan boshlanadi. Ota-ona farzandini o‘stirar ekan oila muhiti uning hayotiy ko‘nikmalariga qanchalik ta‘sir qilishini unutmaslik kerak. Zero muqaddas “Avesto”da yozilganidek “Ezgu fikr – bu bizning niyatimiz, “Ezgu so‘z” - o‘zaro namuna bo‘layotgan muloqot madaniyatimiz, “Ezgu amal” – bajarayotgan amalimiz va uning in’ikosi – aks ettiruvchi borliq – farzandimizdir.

Shaxslararo munosabatlarning bir ko‘rinishi sifatida ota-ona farzandlar orasida bo‘ladigan munosabatlarni mentalitetimizdan kelib chiqib ijobiy jihatlari juda ko‘pdir. Muqaddas dinimizda ham bu borada juda chiroyli, to‘liq ko‘rsatmalar berilgan hadislarda xalq og‘zaki ijodi namunalarida ham o‘zaro munosabatlar sabab natija borasida fikr yuritiladi.

Hozirgi davr talabi yoshlarni rivojlanishi, aql idrok qobilyatini IQ darajasiga ko‘ra yuksalishi, EQ-insonning hissiy va ijtimoiy munosabatga kirishish qobilyatini o‘z tuyg‘ularini tanib olishi, suhbatdoshining his-tuyg‘ularini anglay olishi (impatiya) boshqaga yordam berishdan zavqlanish fazilatiga ega bo‘lishi to‘g‘ri va sog‘lom aloqa – munosabat o‘rnata olishi – oila muhitida tarbiyalanadi, o‘nak sifatida bo‘y cho‘zadi .

“Eskilar yaxshi fazilatlar atrofni oydinlashtrish uchun avval davlat ishlarini yo‘lga qo‘yishdi. Davlat ishlarini yo‘lga qo‘yish uchun avval uy ishlarini yo‘lga qo‘yishdi. Uy ishlarini yo‘lga qo‘yish uchun esa o‘zlarini tuzatishdi.

O‘zlarini tuzatish uchun ichki dunyolarini tuzatishdi. Ichki dunyosini tuzatish uchun avval o‘z fikrlarini o‘zgartirishdi. Fikrlarini o‘zgartirish uchun bilimlarini ko‘paytirishdi” deb yozgan edi Konfutsiy.

Zero biz oila muhitida ota-ona va farzand orasidagi munosabatlarni to‘g‘ri tashkil etishga oila a‘zolarini, ota-onalarimizni tayyorlab to‘g‘ri bajara olsak kelajakda farzandlarimizni baxti, kamolini, go‘zal kelajagini poydevorini qura olgan bo‘lamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati1. Mirziyoyev Sh.M. Vatanimiz taqdiri va kelajagi yo‘lida yanada hamjihat bo‘lib, qat‘iyat

bilan harakat qilaylik, “Ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlash muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi” mavzusida o‘tkazilgan anjumanda so‘zlagan nutqi. “Xalq so‘zi” 16-iyun 2017.

2. Yo‘ldoshev. M Oiladagi ruhiy muhit va uning tarbiyaga ta‘siri. –T. 2004. –B.993. Hayot kitobi: Yosh oilalar uchun ensiklopedik qo‘llanma,-.:Sharq, 2011. –B.2724. Maktab oiladan boshlanadi “Yangi asr avlodi” 2014.

12010

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA O‘QITUVCHINING FAOLIYATI

Otaxanova Ma‘suma Jo‘raboyevnaNamangan viloyati, Chortoq tuman

XTBga qarashli 6-sonli maktab o ‘qituvchisi+998939427011

[email protected]

Annotatsiya: ushbu maqolada ishlab boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim tarbiya berishda o‘qituvchining roli ahamiyati haqida fikrlar bayon etilgan.

Kalit so‘zlar: boshlang‘ich ta’lim, zamonaviy tehnologiya, bilim, ta‘lim-tarbiya.

Hozirgi kunda yurtimizning barcha sohalarida kechayotgan rivojlanish, islohotlarning amalga oshirish jarayonlari taʼlim sohasida ham oʼz aksini topmoqda. Yosh avlodni tarbiyalash, unga taʼlim berish, har bir oʼquvchining maʼnaviy barkamol shaxs sifatida yetishishi uchun taʼlim-tarbiya jarayoni va mazmunini oʼquvchining imkoniyati, qiziqishi, qobiliyatlari bilan muvofiqlashtirish, bunda har bir bolaning individualligi asosida jismonan, maʼnan rivojlanishini taʼminlash muhim vazifa hisoblanadi.

Avloddan-avlodga meros sifatida o‘tib kelayotgan kasb-hunar egallash an‘analari bugungi kunda pedagogika fani oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Chunki ota-ona va yosh avlodga ta‘lim berayotgan o‘qituvchi-tarbiyachilar kasb-hunar o‘rgatish bilan birgalikda ma’naviy-axloqiy fazilatlarni jumladan: mehnarsevarlik, insonparvarlik, vatanparvarlik va shu bilan birga axloqiy sifatlarni ya’ni o‘zgalar mehnatini qadrlash, kattalarni hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish, kamtarlik, saxiylik kabi fazilatlarni shakllantirib boradilar.

Taʼlim-tarbiya jarayonida bolalardagi yashirin isteʼdodlarni yuzagachiqarish, kichik maktab yoshidan boshlab oʼz faoliyatini namoyon qilishi uchun imkoniyat

yaratish, ulardagi ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish - kelajakda yuksak salohiyatli, ijtimoiy faol, oʼtkir zehnli, kashfiyotchilik qobiliyatini namoyon eta oladigan raqobatbardosh kadrlarni voyaga yetkazish garovi boʼlib hisoblanadi. Bu davlatimizning ustuvor yoʼnalishlaridan biri – har tomonlama barkamol insonni voyaga yetkazish gʼoyasiga mos keladi.

Boshlangʼich taʼlimda har qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turlicha koʼrinishlarda namoyon boʼladi. Qilinayotgan har bir harakat maʼlum narsaga – predmetga qaratilganligi uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamdagi predmetlar xususiyatlari va sifatini oʼzgartirishga qaratilgan boʼladi.

Boshlang‘ich sinfda olingan bilimlar ta’limning keyingi bosqichi uchun poydevor bо‘lishi sababli, boshlang‘ich sinf о‘qituvchilariga katta mas’uliyat yuklanadi. Ularni darsga tez va oson qiziqtirishda zamonaviy texnologiyalar samarali vositadir. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanib dars о‘tish о‘quvchining dars davomida faol qatnashishining muhim omilidir.

Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinfda olingan bilimlar ta’limning keyingi bosqichi uchun poydevor bо‘lishi sababli, boshlang‘ich sinf о‘qituvchilariga katta mas’uliyat yuklanadi. Ularni darsga tez va oson qiziqtirishda zamonaviy texnologiyalar samarali vositadir. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanib dars о‘tish о‘quvchining dars davomida faol qatnashishining muhim omilidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Q.Abdullayeva – “Boshlang‘ich sinf o‘qitish metodikasi” –Toshkent, 1990 2. ziyonet.uz

12110

SHARQ MUTAFAKKIRLARINING TABIATSHUNOSLIK FANI HAQIDAGI TA’LIMOTLARI VA ULARNI YOSH AVLODNING TA’LIM-TARBIYASIDA

QO‘LLASHOtojonova Dilarom Rajabboyevna

Xorazm viloyati Qo‘shko‘pir tumani 25-son umumiy o‘rta ta’lim maktabining

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel:999697574

Annotatsiya: Ushbu maqolada tabiatshunoslik fanining rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shgan zaminimizda yashab o‘tgan buyuk mutafakkirlarimiz haqida ma’lumot berilgan. Shuningdek, ularning pand-nasihatlariga amal qilgan holda bolalarga ekologik tarbiya berish haqida bayon qilinadi.

Kalit so‘zlar: Avesto, Muhammad Muso Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahiriddin Muhammad Bobur, tabiat, ekologiya, o‘simlik,hayvonot dunyosi, daryo, suv.

O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan o‘zbek xalqi qadimdan ekologik madaniyat merosiga ega.Eng mo‘tabar,qadimgi qo‘lyozmamiz “Avesto” xalqimizning bebaho mulki sanaladi.Bu nodir kitob bundan o‘ttiz asr muqaddam shu zaminda yashagan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy tarixiy merosidir. “Avesto”da noyob dorivor giyohlar haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud.Bundan tashqari atrof-muhit, tabiatni muhofaza qilish, uni asrash to‘g‘risida tavsiyalar berilgan. “Avesto”da yer, suv, xona, inson tana a’zolari, kiyim-kechaklarni toza tutish haqida yozilgan.

O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar tabiatshunoslik fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o‘simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar.

Buyuk alloma Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy (783-850) risolalaridan birida bunday deb yozadi:”Bilingki, daryoning ko‘zlari yoshlansa, uning boshiga g‘am kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar,daryodan mehringizni darig‘ tutmanglar!” Daryoning “yoshli ko‘zlari” deganda Muhammad Muso Al-Xorazmiy nimalarni ko‘zda tutgan ekan? Ehtimol u daryo suvining ortiqcha isrof bo‘lishini nazarda tutgandir? Vaholanki, buyuk bobomiz eng avvalo daryo bilan odamlarning “bir-birlarini tushunishlari”, o‘zaro mehr-muhabbat qo‘yishlarini nazarda tutgan. 847-yilda Muhammad al-Xorazmiy “Kitob surat al-arz” nomli asarini yozdi.Unda dunyo okeanlari, quruqliklardagi qit’alar, qutblar, ekvatorlar, cho‘llar, tog‘lar, daryo va dengizlar, ko‘llar va o‘rmonlar, ulardagi o‘simlik va hayvonot dunyosi, shuningdek, yerning asosiy boyliklari hamda boshqa tabiiy resurslar haqida ma’lumotlar keltirilgan.

O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrlarining eng yirik va mashhur vakillaridan biri Abu Nasr Forobiy (870-910) tabiatshunoslikning turli tarmoqlari bilan shug‘ullangan bo‘lib, uning “Kitob al-hajm va al miqdor”, “Kitob almabodu al-insonia” (“Insoniyatning boshlanishi haqida kitob”) “Kitob al-a’zo al-hayvon” (“Hayvon a’zolari to‘g‘risida kitob”) nomli asarlari bunga dalil bo‘la oladi. U o‘z asarlarida odam va hayvonlardagi ayrim a’zolarning tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari haqida to‘xtalib, o‘zgarishlar, ya’ni kasalliklar birinchi navbatda ovqatlanish tartibining buzilishi oqibatida kelib chiqadi deb

12210

tushuntiradi. Shuningdek u tabiiy va sun’iy tanlash hamda tabiatga ko‘rsatiladigan boshqa ta’sirlarni atroflicha baholagan.

Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlarini narsa va hodisalarning o‘zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi. Olim yerdagi ba’zi hodisalarni quyoshning ta’siri orqali izohlaydi. Beruniyning fikricha yerdagi o‘simlik va hayvonot olamining yashashi uchun zarur imkoniyatlar cheklangan. Lekin o‘simlik va hayvonlar doimo ko‘payishga intiladi va shu maqsadda kurashadi. Beruniyning ilmiy qarashlari, asosan, “Saydana”, Minerologiya”, “Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar” asarlarida o‘z aksini topgan.

Abu Ali ibn Sino (980-1037) yirik qomusiy olim sifatida tanilgan.Uning 450 ta asari mavjud bo‘lib, bizgacha 240 tasi yetib kelgan.Ibn Sino asarlari orasida “Tib qonunlari” shoh asari tibbiyot ilmining qomusi bo‘lib, o‘rta asr tibbiyot ilmi tarqalishining oliy cho‘qqisi hisoblanadi. Ibn Sinoning tog‘larning vujudga kelishi, yer yuzining davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib borishi, zilzilaning bo‘lishi kabi turli tabiiy jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi.

Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) Bobur shoh va shoir bo‘lishi bilan birga tarixchi, mohir ovchi, bog‘bon va tabiatshunos bo‘lgan. U o‘zining “Boburnoma” asarida o‘zining ko‘rgan-kechirganlari, yurgan joylari tabiati, boyligi, urf-odatlari, hayvonoti, o‘simliklarini tasvirlagan. Bobur ajoyib botanik bo‘lgan. U o‘simliklarni sevgan va yaxshi bilgan. U ayniqsa gullar, manzarali va mevali daraxtlarni ko‘paytirishga, ularning tarqalishiga e’tibor bergan.

Inson ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan barcha narsani tabiatdan oladi. Hattoki insonning xastalikdan qutulishi, salomatligini tiklashi uchun zarur bo‘lgan dori-darmonlar ham ona tabiatda yetishgan mevalar, turli giyohlar va ziravorlardan tayyorlanadi.Inson tanasida birorta ortiqcha a’zo bo‘lmaganiday, tabiatda yaratilgan birorta ortiqcha narsa yo‘q. Ularning hammasi hayot uchun zarur. Yer yuzi ekologiyasi keskin buzilmoqda. Daraxtlarning kesibyuborilishi, qush va hayvonlarning shavqatsizlik bilan ovlab yo‘q qilinishi tabiat muvozanati qonunlarining buzilishiga sabab bo‘ldi va bo‘lmoqda.

Dengiz va daryolarda, okeanlarga neft qoldiqlari quyulib, ekologiyasi tubdan izdan chiqarilmoqda. Inson uchun quyosh nuri,toza havo, toza suv naqadar zarur bo‘lsa, ona zamin ham shunday zarur, uni asrab-avaylash insonning o‘z qo‘lidadir. Abu Ali ibn Sino bobomiz shunday degan edi: “Dunyoda chang va tutun bo‘lmaganida odamzot ming yil yashar edi”. Zero, tabiatni asrab-avaylash insonning o‘z qo‘lidadir.Shunday ekan biz pedagoglar o‘quvchilarni ona tabiatni sevishga, uning boyliklarini asrab-avaylashga o‘rgatib borishimiz kerak. Buning uchun tarixda yashab o‘tgan buyuk mutafakkirlarimizning asarlarini o‘rganib, ularning pand-nasihatlariga quloq solib ish tutsak yanada yaxshiroq natijaga erishamiz. Bu tarbiyani berishda avvalo oila, maktab, mahalla yetakchi rol o‘ynaydi.

Bolalar maktabga birichi qadam qo‘yganidanoq ularni jonajon maktab, uning tevarak-atrofi, atrofdagi daraxtlar,gullar va boshqa narsalar bilan tanishtiriladi. Bolalarga barcha narsalar zavqli va qiziqarli tuyuladi va maktabda o‘qish jarayonida bolalarda o‘z maktabiga nisbatan muhabbat tuyg‘usi shakllanib boradi. O‘qituvchi har bir dars jarayonida bolalarga ta’lim bilan birga ekologik tarbiya berib borishi kerak.Bu ish birinchi darsdayoq amalga oshirilishi kerak.Buni bolalarning o‘quv qurollari va sinf jihozlarini tanishtirishdan boshlaymiz. Maktabimiz jihozlari,o‘quv qurollarimiz tabiatdan olinishi, ularni yasash uchun qanchadan qancha daraxtlarning kesilishi va odamlarning bu boradagi mehnatini tushuntirib boriladi. Muhammad allayhissallom hadislarida bu ishning savobi xususida quyidagilarni aytgan: “Ekmoq niyatida qo‘lingizda ko‘chat turgan paytda, behosdan qiyomat qoyim bo‘lishi aniq

12310

bo‘lganda ham, ulgursangiz, uni ekib qo‘ying”. Bolalarga qo‘llarni tez-tez sovunlab yuvib turishimiz kerakligini, barcha narsalarimizni toza saqlashimiz kerakligi uqtirib boriladi. Bunda ibn Sino bobomizning inson salomatligiga doir o‘gitlaridan, xalqimizning bebaho mulki bo‘lgan “Avesto” kitobidan o‘quvchilarga tabiatga oid ma’lumotlar aytib ularning ongiga singdirish lozim.Bobur bobomizning ona tabiatni, hayvonlarni sevishi haqidagi rivoyatlarini aytib o‘quvchilarda ona tabiatga muhabbat tuyg‘ulari shakllantirilib boriladi

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma.A.Munavvarov tahriri ostida. “O‘qituvchi”, 19962. A.To‘xtayev. Ekologiya. T. “O‘qituvchi”, 1998.3. Y. Shodmetov.Ijtimoiy ekologiyaga kirish.T. “O‘qituvchi”. 1994.4. WWW ziyonet.uz. 5. WWW kitobxon.uz.

12410

MILLIY MA’NAVIYATIMIZNING BITMAS - TUGANMAS MANBAI

Sojida Pardayeva Qashqadaryo viloyati Qamashi tumani 66 - maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada milliy ma’naviyatimiz, milliyligimiz, Davlat tilimiz - o‘zbek tilimiz haqida ma’lumot berilgan.

Kalit so‘zlar: ma’naviyat, Davlat tili, qaror, ma’naviy - ma’rifiy.

Kuni kecha poytaxtimizdagi muhtasham Xalqaro Kongress markazida o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‘ttiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali bayram marosimi o‘tkazildi. Unda senatorlar, deputatlar, hukumat a’zolari, davlat va jamoat arboblari, diplomatik korpus vakillari, ijodkor ziyolilar, tilshunos olimlar, yoshlar ishtirok etganligini oynai jahon orqali maroq bilan tomosha qildim.

Marosimda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yig‘ilganlarni, butun xalqimizni ushbu tarixiy sana bilan tabriklab, o‘zbek tilining taraqqiyoti va istiqbollari haqida nutq so‘zladi. Til millat mavjudligini tasdiqlovchi hujjat, ta’bir joiz bo‘lsa, uning pasportidir. Tilning butun qudrati, sehru - jozibasi, avvalo, ana shu tilning yashovchanligida unda yaratilgan badiiy adabiyotda namoyon bo‘ladi. Shu bois o‘zligini tanigan har bir millat ona tili va adabiyotini asrab- avaylaydi, uning rivoji yo‘lida bor kuch- salohiyatini safarbar etadi. Har qaysi xalqning ona tili uning milliy ruhi va o‘zligining, milliy g‘oyasining asosini tashkil etadi. Til va xalq tushunchalari barcha zamonlarda o‘zaro uyg‘un holda idrok qilingan. Tilsiz xalq va xalqsiz til bo‘lmaydi.

Prezidentimizning joriy yil 4 - oktabrdagi O‘zbekiston Respublikasi “ Davlat tili haqida” gi qonuni qabul qilinganining o‘ttiz yilligini keng nishonlash to‘g‘risidagi qarori dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo‘lgan o‘zbek tilini ulug‘lash, uning mamlakatimiz siyosiy- ijtimoiy, ma’naviy- ma’rifiy taraqqiyotidagi nufuzini yuksaltirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Mazkur qarorga muvofiq, joylarda o‘zbek tili bayramlari, sayillar, adiblar bilan uchrashuvlar, davra suhbatlari, maktablarda insholar tanlovlari o‘tkazildi, teatr va kinoteatrlarda, madaniyat saroylarida buyuk allomalarimiz haqida spektakllar, filmlar namoyish etildi. Bundan o‘ttiz yil oldin qabul qilingan. Davlat tili haqidagi qonun nechog‘li tarixiy hujjat bo‘lsa, Prezidentimizning ushbu sanani nishonlash to‘g‘risidagi qarori ham ana shunday ahamiyatga ega. O‘zbek tili o‘ttiz yil davomida juda katta taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. O‘zbek tilining yangi besh jildlik izohli lug‘ati, o‘zbek qomusiy lug‘ati nashr qilindi.

Ushbu tarixiy sanadan o‘ttiz yil o‘tib bu borada yana bir qutlug‘ qadam qo‘yildi. 2019 - yil 21- oktabr kuni Prezidentimizning “ O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzli va mavqeini tubdan oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilindi. Farmonga, binoan 21 - oktabr sanasi yurtimizda “ O‘zbek tili bayrami kuni” deb belgilandi. Tantanali marosimda e’lon qilingan usnbu xushxabarni butun xalqimiz katta xursandchilik bilan qarshi oldi. Prezidentimiz ona tilimizning davlat va jamiyat hayotidagi ta’siri va mavqeini yanada oshirish, “ Davlat tili haqidagi qonunni bugungi kun talablaridan kelib chiqib takomillashtirish zarurligini ta’kidladi. Bu boradagi vazifalarga alohida e’tibor qaratdi.

Galdagi qaror nafaqat Maktabgacha ta’lim va balki maktab o‘quvchi yoshlarining ham manfaatlari yo‘lida xizmat qiladigan Qaror xususida.

Bunga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 - yilning 4- may sanasida qabul qilingan” Bolalar va o‘smirlar adabiyotini nashr etish tizimini takomillashtirish

12510

va davlat tomonidan qo‘llab quvvatlash, bolalar va o‘smirlarning ma’naviy, jismoniy va axloqiy jihatdan kamol topishi, adabiyotga qiziqishini, kitobga hurmatini oshirish, kitobxonlik va mutolaa madaniyatini yuksaltirish borasida olib borilayotgan ishlarni yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida”, - sakkizta ustuvor vazifalar belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra, bolalar va umuman yosh avlodni har tomonlama mustaqil ongli fikrlaydigan bolib yetishishlarida adabiyotning muhim rol oynashini keng qilib izohlab berilganligi tahsinga loyiqdir.

Ushbu ezgu- maqsadlar zamirida yosh avlodning taqdiri yotar ekan shunga kora umuman bolalarni ilm fanga, adabiyotga oshno etish maqsadida tegishli bo‘lgan mutasaddi - tashkilot va korxonalardan O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi hamda O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligiga xususan vazirliklardan Xalq ta’limiga, Maktabgacha ta’limga, Oliy va o‘rta maxsus ta’limlariga, Respublika Yoshlar ittifoqiga, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markaziga, Moliya vazirligiga, “ Sharq” nashriyot - matbaa aksiyadorlik kompaniyasiga bolalar adabiyotlarini chiqarish tartib qoidalarini birma bir belgilab berilgan bolib, unga kora bolalar va o‘smirlar adabiyotlarining nashrlariga qattiq e’tibor qaratilishi lozim hisoblanib, ularning sifati, narxi, adabiy badiiy saviyasi, mazmuni, tarbiyaviy ahamiyatining bolalar ongiga ijobiy ta’siri haqida keng mazmunda batafsil qilib topshiriqlar berilib, ushbu vazifalarning bajarilishini nomlari qayd etilgan mutasaddi tashkilot va vazirliklarning javobgarliklari qat’iy intizomiy qilib belgilab berilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Ma’rifat jurnali.2. www.lex.uz.3. Ma’lumotlar ta’limga oid gazeta va jurnallar.

12610

BOSHLANG‘ICH TA‘LIMDA АXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARDAN SAMARALI FOYDALANISHNING O‘RNI VA

AHAMIYATI

Polvonova Aziza KazakbayevnaSirdaryo viloyati Sayhunobod tuman

30-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel: +998995921900

Annotatsiya: Maqolada maktabdagi ta’lim jarayonida elektron taqdimot-darsda slaydlar-dan ko‘rgazmali material sifatida foydalanish, darslarda zamonaviy axborot kommunikat-sion texnologiyalar yordamida dars o‘tish to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. Boshlang‘ich ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalar, shu jumladan, axborot texnologiyalari bilim olish motivini rivojiantirishi haqida qisqacha yoritilgan.

Tayanch so‘zlar: ta’lim jarayoni, axborot kommunikasion texnologiyalari, multimedia, elekton darslik, elektron taqdimot.

Маmlakatimizda ta‘lim tizimida maktab fanlarini o‘qitishda AKTdan samarali foydalanish dolzarb masaladir. Aynan axborot texnologiyalari ta‘limning universal vositasi hisoblanib, nafaqat o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish imkonini beradi, balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish, bilishga qiziqishlarini qondiradi.

Pedagogik va psixologik tadqiqotlarda shu narsa ta‘kidlanmoqdaki, AKT o‘quvchilarning nazariy, ijodiy va refleksiv tafakkuri rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatadi. O‘quvchining xotirasida u yoki bu hodisa, jarayonning obrazli ifodalanishi o‘quv materialini boyitib, uning ilmiy jihatdan o‘zlashtirilishiga yordam beradi.

Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining ta‘lim jarayoniga joriy etilishidan asosiy maqsad - aynan zamonaviy axborot muhiti uchun xarakterli bo‘lgan o‘quv faoliyatlarining yangi turlarini paydo bo‘lishidir.

Ma‘lumki, boshlang‘ich ta‘lim - ta‘lim tizimining poydevori hisoblanib, o‘quvchilarni o‘qitish sifati unga bog‘liq bo‘ladi va bu boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi zimmasiga katta mas‘uliyat yuklaydi. Uzoq vaqt davomida ta‘lim tizimida boshlang‘ich maktab «ko‘nikmalar maktabi» bo‘lib keldi, ya‘ni o‘quvchi keyingi ta‘lim olish uchun o‘qish, yozish, hisoblash kabi asosiy ko‘nikmalarni o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ta‘lim bosqichi sifatida qaralgan. Bugungi kunda boshlang‘ich maktab boshqacha tasavvur etiladi. Bugungi kunda u ta‘lim tizimida bolaning birinchi tajribasi — ta‘lim olish kuchlarini sinash joyi bo‘lib qolishi kerak. Ushbu bosqichda faollikni, mustaqillikni rivojlantirish, idrok etish faolligini saqlab qolish va bola ta‘lim dunyosiga shaxdam kirib borishi uchun sharoitlar yaratish, uning salomatligini va emotsional xususiyatlarini mustahkamlash muhim.

Bugungi kunda o‘quvchilarning aynan mana shu sifatlari ta‘lim jarayoniga AKTni joriy etish bilan rivojlanayotganligining guvohi bo‘lmoqdamiz. O‘z faoliyatimizda ta‘lim jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etib, ulardan foydalanib va o‘quv jarayonida AKT‘dan foydalanish bo‘yicha ma‘lum tajribalarni to‘plab bormoqdamiz.

Ахborot texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha tajribalar an‘anaviy dars doirasida AKTni didaktik jihatdan to‘g‘ri qo‘llanilgan hollarda o‘quv jarayonini individuallashtirish va differensatsiyalash uchun cheklanmagan imkoniyatlar paydo bo‘lishini ko‘rsatdi. Ular o‘quvchilarga axborot manbalaridan foydalanish imkonini beradi, mustaqil ishlar

12710

samaradorligini oshiradi, ijodkorlik, malaka va ko‘nikmalarni egallash va mustahkamlash uchun umuman yangi imkoniyatlar beradi, ta‘limning yangi shakllari va metodlarini amalga oshirishga imkon beradi.

Har bir o‘quvchida shaxsiy o‘quv yo‘nalishini rivojlantirishni ta‘minlaydi. O‘quv jarayonida uni muvaffaqiyatli bilim olish uchun zarur bo‘lgan asosiy jarayonlar sifatida fikrlashni, tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, o‘quvchilarning idrok etish faoliyatlarini samarali tashkil qilish ta‘minlanadi.

АKTdan foydalanilganda ta‘limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirish oson bo‘lib qoldi, butun o‘quv jarayonini samarali tashkil qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Dars jarayonida tayyor multimediali mahsulotlari va kompyuter ta‘limi dasturlaridan, o‘quv va sinfdan tashqari ishlarda Internet tarmog‘i vositalaridan foydalanib, multimediali ta‘lim dasturlari va taqdimotlar, loyihalar yaratildi. Axborot texnologiyalarini barcha o‘quv fanlarda qo‘llash mumkin. Darslarda o‘quv va o‘yin dasturlaridan foydalanish katta samara beradi.

Ona tili va rus tili darslarida savodxonlikni oshirish bo‘yicha mashqlar yordam beradi, bunda bolalar kompyuterlarda turli xildagi amaliy topshiriqlarni bajaradilar. Boshlang‘ich sinfl o‘quvchilari uchun turli didaktik materiallar to‘plamidan foydalanib, ko‘rgazmali mashq, nazorat mashqlari va test sinovlari modullari kiritilgan aralash kompyuter dasturlarini tayyorlash mumkin. Unga fanga oid qoidalarni joriy o‘rganish va umumlashtirilgan takrorlash uchun uchta variantlarda berilgan grammatika-orfografik mavzular bo‘yicha boy va turli-tuman materiallardan foydalanish yaxshi samara beradi.

1-sinf o‘qish darslarida elektron o‘quv qo‘llanmalari tayyorlab, foydalanish mumkin. Unda so‘zni tovushli-harfli tahlil qilish, so‘zning bo‘g‘inlari tuzilishi, ba‘zi orfogrammalar o‘rganilishi turli qiziqarli ko‘rgazmali va ovozli material berish mumkin. Yorqin rasmlar, g‘aroyib, qiziqarli topshiriqlar kichik yoshdagi o‘quvchilarda ona tiliga qiziqishni oshirishga yordam beradi, o‘yin shaklida o‘quv materiali bilan tanishish imkonini beradi, o‘zini nazorat qilish va o‘quv refleksiyasi uchun keng imkoniyatlar taqdim etadi. Ushbu qo‘llanma bo‘yicha ta‘lim jarayonini differensiatsiyalashga turli darajadagi murakkablikdagi topshiriqlarni tanlab olish yordamida erishiladi. Savodxonlikka o‘qitish bo‘yicha tematik rejalashtirishni ishlab chiqishda rejalashtirishga tegishli elektron mavzular va bo‘limlarni kiritish mumkin. Dars rejasini ishlab chiqishda frontal, individual va guruhli ishlash uchun kompyuterni qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lgan dars bosqichlarini ishlab chiqish lozim.

Matematika darslarida «O‘yinli masalalar» dasturlarini tayyorlab, foydalanish mumkin. Boshlang‘ich sinfda o‘rganiladigan ko‘plab mavzular bo‘yicha turli materiallar berilgan. Turli murakkablik darajasidagi turli xildagi topshiriqlar har bir o‘quvchining idrok etish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Masalalarni yechishda kompyuterli animatsion slaydlardan foydalanish darsning qiziqarliligini oshiradi. Ularning ustunlik tomonlari istagan paytda masalaning boshiga qaytish mumkin, uning alohida qismlarida to‘xtalish, o‘quvchilar bilan suhbatlashish, ularning fikrlarini tinglash mumkinligidan iborat. Boshlang‘ich sinflarda harakatlanishga animatsiyali masalalar bilan slayd-filmlarni qo‘llash mumkin. Shunday slaydlarni yaratish uchun Internetdan olingan animatsion kartinkalardan foydalanish mumkin.

Barcha o‘quv fanlarida test topshiriqlaridan foydalanish zarur. Testlardan dastlab faqat bosma ko‘rinishidagisidan foydalangan bo‘lsak, hozirda ularni kompyuterda terib, har bir o‘quvchi bilan shug‘ullanish mumkin. AKTdan foydalanish yillari davomida 1-sinfdan 3-sinfgacha matematika, badiiy o‘qish, ona tili, deyarli barcha mavzulari va boshqa o‘quv fanlari bo‘yicha qator turli testlarni tayyorlash mumkin. Endi darslarda faqat bosma shakldagi emas, balki kompyuterli testlardan foydalanish zarur. Ular bajarib bo‘lishi bilan darhol

12810

bahosini olishga imkon beradi, bahoni kompyuterning o‘zi taqdim etadi, u yoki bu mavzu bo‘yicha kamchiliklarini aniqlashlariga imkon beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Tolipov O‘., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. - T.: ―

Fan‖, 2006. 2. Babayeva D. Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi. TDPU. 2018.3. Internet ma’lumotlar.

12910

FIZIKA FANINI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI

Qaxxorova Dilrabo MashirabqulovnaSirdaryo viloyati Xovos tumani Xovos tumani

1-sonli maktab fizika fani o‘qituvchisiTelefon: +998993699261

Annotatsiya: Fizika fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, dars jarayonlarida aynan dars mavzusiga mos interfaol metodlarni qo‘llay olish va yangi interfaol metodlarni ta’lim tizimiga joriy etishdan iborat.

Kalit so‘zlar: pedagogik texnologiya, ta’lim tizimi, didaktik o‘yinlar, differensial ta’lim, ta’lim-tarbiya

O‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq ta’lim muassasalarini maxsus tayyorlangan pedagogik kadrlar bilan ta’minlash, ularning ish jarayonida raqobatga asoslangan muhitni yuzaga keltirish, o‘quv-tarbiya jarayonini sifatli o‘quv adabiyotlari bilan va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash kabi masalalalarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Ushbu vazifalarni amalda bajarish har bir ta’lim muassasasining bevosita burchi hisoblanadi.Ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli ravishda tadbiq etish har bir fan o‘qituvchisining maxsus bilim va ko‘nikmalarga hamda pedagogik amaliyotda zarur bo‘ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo‘lishini taqozo etadi.

Hozirgi vaqtda jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ta’lim tizimida qo‘llanilib kelinayotgan va didaktikada ishlab chiqilgan pedagogik texnologiyalar shaxsga yo‘naltirilganligida, ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishda, shaxsga bo‘lgan munosabatida ko‘rinadi. Davr talabiga ko‘ra ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan yangilash va ta’limtarbiya jarayonini tashkil etishni tubdan o‘zgartirishga qaratilayotganligini ta’kidlash kerak.

Ma’lumki, Respublika ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning barchasi kelajakda barkamol avlodni tarbiyalash, kamol toptirishga qaratilgan. Bu esa o‘z navbatida ta’lim jarayoniga yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashni taqoza etmoqda.

Pedagogik texnologiya natijani qo‘lga kiritish uchun ta’lim doirasida zarur bo‘lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tadbiq etish degan xulosaga kelish mumkin. Ta’lim texnologiyasi deganda ta’limning belgilangan maqsadi va o‘quvchining bilim darajasiga ko‘ra o‘quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning amalda bajarilishini ta’minlovchi zarur vositalar majmuasi tushuniladi.

Hozirgi zamon ta’lim tizimida yetakchi rol o‘ynayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan yangilash va ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni tubdan o‘zgartirishga qaratilgan texnologiyalarni didaktik maqsadlariga ko‘ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

1. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiya o‘qituvchi va o‘quvchi shaxsi o‘rtasidagi munosabatlarni mukammallashtirish, o‘quvchi shaxsiga individual yondashish, ta’lim-tarbiya jarayonini demokratlashtirish, ta’lim mazmunini insonparvarlik g‘oyalari bilan qamrab olishni nazarda tutadi.

2. O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiya o‘tilayotgan

13010

fanni (fizikani) o‘qitishda o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bu texnologiyalar guruhni didaktik-o‘yin, rivojlantiruvchi muammoli, modulli va kommunikativ ta’lim texnologiyalarini o‘z ichiga oladi.

3. Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar. Mazkur texnologiyalar berilgan fanni o‘qitishda ta’lim jarayonini maqsadga muvofiq tashkil etish va boshqarish orqali samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Ularga dasturli o‘qitish, differensial ta’lim, ta’limni individuallashtirish, guruhli va jamoaviy hamkorlik ta’lim texnologiyalari kiradi.

4. O‘quv materiallarini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlash asosidagi pedagogik texnologiya. Bu texnologiya o‘quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlash orqali o‘quvchilarning bilimlarini o‘zlashtirish samaradorligini oshirish, aqliy faoliyatni bosqichma-bosqich shakllantirish orqali mustaqil va erkin fikrlashni rivojlantirishni nazarda tutadi.

5. Xalq pedagogikasi metodlaridan foydalanishga qaratilgan pedagogik texnologiya. Ushbu texnologiya shaxs kamoloti va tabiiy rivojlanish ta’lim-tarbiya jarayonining uzviyligiga asoslangan tarbiya texnologiyalaridan iborat. Fizika fanini o‘qitishda mazkur texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil ona Vatanga sadoqat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash, ular ongida milliy istiqlol g‘oyalarini singdirish imkonini beradi.

Shunday qilib, berilgan fanni o‘qitishda qaysi texnologiyalardan foydalanish shu fanning xususiyatiga, mazmuniga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘lib, berilgan mavzu uchun biror bir pedagogik texnologiyadan foydalanish tavsiya etiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. -T.: O‘zbekiston, 1996.2. A.G’.G’aniyev va boshqalar. Fizika I qism.Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari

uchun.t. 2010.3. Ta’limiy pedagogik texnologiyalar. Uslubiy qo‘llanma.Samarqand-2013.

13110

“THE SIMPLE SENTENCE”

Qidirbaevna Jamila OrazbaevnaRepublic of Karakalpakstan, Kegeyli

School 1 English teacherPhone: +99894 454 54 17

Annotation: Parts of the sentence are a syntactic category constituted by the organic interaction of different linguistic units in speech. It is important to observe that the division into parts of speech and the division into parts of the sentence are organically related. This does not call for much to explain. The part of speech classification is known to be based not only on the morphological and word-making characteristics of words but their semantic and syntactic features as well.

Keywords: Different, lexical, lexical, hierarchy, terminology, independence, linguistic, expression.

The latter are particularly important for such parts of speech as have no morphological distinctions at all. A word (or a phrase) as a part of sentence may enter into various relations with the other parts of a given sentence. These mutual relationships are sometimes very complicated as being conditioned by different factors: lexical, morphological and syntactic proper. Important observations in the theory of the parts of the sentence based on the interrelation of types of syntactic bond and types of syntactic content were made by A. I. Smirnitsky. ( See: А. И. С м и р н и ц к и й . Синтаксис английского языка. M., 1957.) A part of the sentence is defined as a typical combination of the given type of syntactic content and the given type of syntactic bond as regularly reproduced in speech. Different types of syntactic bond form a hierarchy where distinction should be made between predicative bond and non-predicative bond. On the level of the sentence elements this results in the opposition of principal parts and secondary parts. functioning as part of a larger utterance. Using the terms “subject” and “predicate” we must naturally make distinction between the content of the parts of the sentence and their linguistic expression, і. e.: a) the words as used in a given sentence and b) the thing meant, which are part of the extralinguistic reality. The distinction made at this point in Russian terminology between “подлежащее» — «сказуемое» and “субъект» — «предикат» seems perfectly reasonable. The two concepts must be kept apart to mean a) the words involved and b) the content expressed, respectively. The subject is thus the thing meant with which the predicate is connected. All the basic sentences consist, first of all, of two immediate constituents: subject and predicate.

In the basic sentence patterns subjects are rather simple, consisting of either a single noun, a noun with its determiner or a pronoun. They can naturally grow much more complicated: nouns can be modified in quite a variety of ways and other syntactic structures can be made subjects in place of nouns or its equivalents. Meaning relationships are naturally varied. Subjects can refer to something that is identified, described and classified or located; they may imply something that performs an action, or is affected by action or, say, something involved in an occurrence of some sort. The semantic content of the term “subject” can be made clear only if we examine the significant contrastive features of sentence patterning as operating to form a complete utterance. In Modern English there are two main types of subject that stand in contrast as opposed to each other in terms of content: the definite subject and the indefinite

13210

subject. Definite subjects denote a thing-meant that can be clearly defined: a concrete object, process, quality, etc., e. g.:

(a) Fleur smiled. (b) To defend our Fatherland is our sacred duty. (c) Playing tennis is a pleasure. (d) Her prudence surprised me. Indefinite subjects denote some indefinite person, a state of things or a certain situation, e. g.:

(a) They say. (b) You never can tell. (c) One cannot be too careful. (d) It is rather cold. (e) It was easy to do so.The predicative bond constitutes the sentence itself. The parts of the sentence which are connected by means of the predicative bond are principal parts. These are the core of the communicative unit. The non-predicative bond comprises attributive, completive and copulative relations. Subject-predicate structure gives the sentence its relative independence and the possibility to function as a complete piece of communication. This, however, must be taken with some points of reservation because a sentence may be included in some larger syntactic unit and may thus weaken or loose its independence. Languages differ in the forms which they have adopted to express this meaning. In English indefinite subjects have always their formal expression.

(a) They say. (b) You never can tell. (c) One cannot be too careful. (d) It is rather cold. (e) It was easy to do so. Languages differ in the forms which they have adopted to express this meaning. In English indefinite subjects have always their formal expression. Sentences of this type will be found in French: (a) On dit. (b) Il fait froid. Similarly in German: (a) Man sagt. (b) Es ist kalt. In some types of sentence patterns Modern English relies on the word-order arrangement alone. In The hunter killed the bear variation in the order of sentence elements will give us a different subject. English syntax is well known as primarily characterised by “subject — verb — complement” order. It will be noted, however, that in a good many sentences of this type the subject and the doer of the action are by no means in full correspondence, e. g.: This room sleeps three men, or Such books sell readily. It comes quite natural that a subject combines the lexical meaning with the structural meaning of “person”. The grammatical organisation of predicates is much more complicated. The predicate can be composed of several different structures. It is just this variety of the predicate that makes us recognise not one basic English sentence pattern but several.

References:1. Апресян А. Д. Идеи и методы современной лингвистики. М., 1966.2. Ахманова О. С, Мельчук И. А., Падучева Е. В., Ф р у м к и-н а Р. М. О точных

методах исследования языка. М., 1961.3. Ахманова О. С, Микаэлян Г. Б. Современные синтаксические теории. М., 1963.4. Бархударов Л. С. Структура простого предложения современного английского

языка. М., 1966.5. Бархударов Л. С, Штелинг Д. А. Грамматика английского языка. М., 1973.

13310

SAN‘AT MARKAZIDA BOLALAR FAOLIYATINI SAMARALI TASHKIL ETISH

Qo‘ldoshova GulhayoNavbahor tumani MTBga qarashli 3-son MTT tarbiyachisi

Annotatsiya: Maktabgacha ta‘lim tizimi uzluksiz ta‘limning birlamchi, eng asosiy bo‘g‘inidir. Mutaxassislarning ilmiy xulosalariga ko‘ra, inson umri davomida qabul qiladigan barcha axborot va ma‘lumotning 70 foizini besh yoshgacha bo‘lgan davrda oladi. Shu bois bolalarning sog‘lom, bilimli bo‘lib voyaga yetishishida maktabgacha ta‘lim-tarbiya alohida ahamiyatga ega.

Kalit so‘zlar: musavvirlik qiladilar, loy, bo‘r parchalari, plastilin, qaychi va ko‘plab boshqa material

O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim Vazirining 2018 yil 18 iyuldagi 1/mh-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligidan 3031 – raqam bilan ro‘yhatdan o‘tgan yangi taxrirdagi O‘zbekiston Respublikasining “ Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari” hamda Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018 yil 7 iyuldagi 4-sonli Hay’at qarori bilan tasdiqlangan «Ilk qadam» nomli maktabgacha ta’lim muassasasining o‘quv dasturi tasdiqlandi. Maktabgacha ta’lim muassasasining “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni rivojlantirish borasidagi Davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilgan.

Yangi avlod dasturining afzalliklari shundaki, mazkur dastur 3-7 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun ishlab chiqildi va bolaning shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirildi. Bundan tashqari dasturda bolalarning ta‘lim-tarbiya olish jarayoniga oid ko‘plab o‘zgartirishlar kiritildi. Dasturga muvofiq bolalar umumiy faoliyatlarda olingan bilimlarini mustahkamlash uchun turli rivojlantiruvchi markazlarda faoliyat olib borishadi. Markazlar sonini belgilashda bolalarning qiziqishlari, ehtiyojlari, yosh xususiyatlari inobatga olingan. Rivojlantiruvchi markazlardagi bolalarning faoliyati erkin faoliyat turiga kiradi.

Rivojlantiruvchi muxitning turlari: 1.Qurish-yasash konstruksiyalash va matematika;2. Syujetli rolli o‘yinlar va sahnalashtirish; 3.Nutq va til markazi; 4.Ilm-fan va tabiat markazi;5.San’at markaziHar bir rivojlantiruvchi markaz o‘zining maqsad va vazifalariga ega hisoblanadi.

Rivojlantiruvchi markazlar ichida bolalar qiziqib faoliyat olib boradigan markazlardan biri san‘at markazidir. Ushbu markaz bolalarga quvonch, hayajonlanish baxsh etadi turli funksiyani bajaradi, bolalarni ijodkorligi qiziquvchanligi, tasavvuri va tashabbusiga ozuqa beradi. San’at markazi bolalar eng ko‘p ishtirok etadigan markaz bo‘lib unda bolalar loyda, plastelenda ishlashni, akvarelda, rangli qalamda, guvashda, rasm chizishni, hamda turli usullarda applekatsiya ishlarini amalga oshirishni o‘rganadilar.

San‘at markazidagi faoliyat ¬bolalarni ongli tomondan tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Birorta predmetni chizish yoki yasash uchun albatta u bilan oldindan tanishish yoki kuzatib chiqish, uni shakli, katta-kichikligini, qismlarning joylanishi, rangini bilish kerak bo‘ladi. Bu jarayonda ko‘rish, sezish, qo‘l harakatlari ishtirok etmay qolmaydi. Bolalar predmet va xodisalarni kuzatish va ko‘rib chiqish jarayonida bolalar predmetni katta-kichik

13410

guruhlarga bo‘lish, uni shaklini o‘zgartirish, rangini turli-tumanligi bilan tasvirlaydilar. Bolalarni san‘at markazi ijodkorlikka chorlaydi hamda bolalarning iqtidorlarini yuzaga chiqarishga yordam beradi. Bolalar san‘at markazida malbertlarda rasm soladilar, barmoq bilan musavvirlik qiladilar, loy, bo‘r parchalari, plastilin, qaychi va ko‘plab boshqa material vositalardan foydalanadilar. San‘at markazi bolalar ishtiyoq bilan ishlashi uchun puhta jihozlanishi kerak. San‘at markazini jihozlashda milliy qadriyatlarga, milliy naqsh va milliy hunarmandchilikka e‘tibor berilishi; jihozlar gigena talablariga javob berishi, bolalar sog‘ligi uchun zarar yetkazmasligi lozim. San‘at markazida bundan tashqari: flamasterlar, A4 format qog‘oz, rangli qalamlar, paxtali tayoqchalar, suv idishlar, plastelin taxtachasi, qaychi, yelim, salfetkalar, mato qiyqimlari, tabiat manzarasi tasvirlangan rasmlar, tog‘ va sahro rasmlari, akvarel bo‘yoqlar va guash bo‘lishi mumkin.

Maktabgacha ta‘lim tashkilotida bolalar umumiy faoliyatlar tugagandan so‘ng o‘zlari ixtiyoriy ravishda rivojlantiruvchi markazlarda ish olib borishadi. San‘at markazida bolalar bir vaqtning o‘zida ham applekatsiya, rasm chizish hamda loy ishi kabi faoliyatlarni olib borishi mumkin. San‘at markazi bolani ijodkorlikka chorlashi bilan birga o‘z ishidan zavqlanishga sabab bo‘ladi. Bizga ma‘lumki “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturida yillik mavzuiy rejalar oylarga bo‘lib o‘rganiladi. Har bir oyga mavzular berilgan bo‘lib bolalar oy davomida shu mavzuga oid bilim va tasavvurlarini mustahkamlab boradi.

Misol tariqasida “Ilk qadam” davlat dasturida aprel oyi mavzusiga “Yer sayyorasi-umumiy uyimiz” nomi berilgan bo‘lib bolalar oy davomida yer sayyorasi haqidagi bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi. San‘at markazida esa oy va hafta mavzusiga oid ijodiy ishlar bajarishadi. Bu oyda bolalar san‘at markazida osmon jismlarini chizishadi quyosh, oy va yerni turli usullarda tasvirlashadi, applekatsiya ishlarini amalga oshirishadi. Fazodagi raketalar, bizning ona sayyoramiz mavzusida esa loy ishini olib borishadi. San‘at markazida mavzu yuzasidan erkin faoliyat olib borish bolalar xotirasini ham mustahkamlashga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Azizxo‘jaevaN.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. -O‘.: O‘DPU,2003. - 174 b.2. RoziqovO., Og‘ayevS., MahmudovM., AdizovB. Ta’lim texnologiyasi. - T.:

O‘qituvchi,1999.-A.69.3. Og‘ayev S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar-hayotiy ehtiyoj. “Xalq ta’limi” jurnali,

2001, 69-71 b.

13510

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA GEOMETRIK SHAKLLARDAN FOYDALANISH USULLARI

Qo‘chqarova Nafisa AbdujaborovnaNamangan viloyati Namangan tumani

3-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel:+998973758281

Annatatsiya: Ushbu maqolamda o‘quvchilarni matematik shakllardan foydalanishning usullari haqida yozganman

Kalit so‘zlar: Geometrik shakllar,matematika,jismlar.

Geometrik material boshlang‘ich sinf matematika dasturida katta o‘rinni oladi. Ko‘p hollarda bu material arifmetik material bilan uzviy bog‘lanadi. Shu bilan birga geometriya elementlarini o‘rganishga ilgariga qaraganda ko‘proq mustaqil beriladi va maqsadga yo‘nalltiradi.

Boshlang‘ich sinflarda geometrik materiallni o‘rgatishning asosiy maqsadi sistemasini tarkib toptirishdan iborat.

Bunda o‘quvchilarda nuqta, to‘g‘ri chiziq, to‘g‘ri chiziq kesmasi, siniq chiziq kesmasi, siniq chiziq, burchak, ko‘pburchak, doira kabi figuralar to‘g‘risidagi boshlang‘ich tushunchalar va tasavvurlarni puxta shakllantiradi.

Geometrik mazmunli masalalar va mashqlar tizimi hamda ular ustida ishlash metodikasi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish, taqqoslash, abstraktlash va umumlashtiruvchi uquvlarini rivojlantirishga yordam berishi lozim.

O‘qitishning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarda geometrik figuralarni o‘lchiv va chiza asboblari yordamida va bu asboblarning yordamisiz o‘lchash va yasashlarining amaliy malakalarini ( ko‘zda chamalash, qo‘lda chizish va h.k ) tarkib toptirishdir.

Geometrik materialni o‘rganish vazifalarini nazarda tutib, materialni o‘rganayotganda turli ko‘rsatma qo‘llanmalardan keng foydalaniladi. Bular jumlasiga geometrik figuralarining rangli karta yoki qalin qog‘ozdan tayyorlangan sinf ko‘rgazmali modellari, figuralar, turli shakldagi jismlar, shuningdek geometrik figuralar tasvirlangan geometrik plakatlar, doskadagi chizmalar, diafilmlar kiradi. Bundan tashqari individual ko‘rsatma qo‘llanmalar bo‘lgan qog‘oz poloskalar, turli uzunlikdagi cho‘plar, qog‘ozdan qirqilgan figuralar va ularning bo‘laklari kabi tarqatiladigan material talab etiladi. Ayrim mavzularni o‘rganishda o‘quvchilar bilan birgalikda qo‘lda ko‘rgazmali qo‘llanmalar tayyorlash foydali, bular to‘g‘ri burchak modeli, ko‘pburchaklar modeli ( shu jumladan to‘g‘ri to‘rtburchaklar va kvadratlar ham ) va boshqa narsalardan iborat.

I-IV sinf o‘quvchilariga geometrik materialni ochib berayotib, fazoda predmetlarning shakli, o‘lchami va o‘zaro joylashuvini bolalar maktabgacha davrdan egallashlarini hisobga olish kerak. Maktabgacha yoshdagi ko‘pchilik bolalar 6-7 yoshlarida shar, kub, doira, kvadrat, uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi predmetlarni to‘g‘ri ko‘rsata oladi. Biroq bu tushunchalarni umumlashtirish darajasi hali yuqori bo‘lmaydi. Figuralarning burchaklari yoki tomonlarining bola odatlanganidek bo‘lmasligi, bolani dovdiratib qo‘yadi. Tekislikdagi yoki fazodagi predmetlarning boshqa predmetga yoki boshqa kishiga nisbatan vaziyatni bola ancha qiyinchilik bilan aniqlaydi. Maktabda o‘qitishda bolalarning mavud taribalariga tayanish ularning tasavvurlarini aniqlashtirishi va boyitishi zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar:1.”Matematika o‘qitish metodikasi”.Qosimova N2.”Maktabda matematika”Kitobi .Bolalar uchun. 3.Internet saytlaridan

13610

O‘QUVCHILAR TARBIYASIDA INSHONING AHAMIYATI

Qodirova MashhuraAndijon viloyati Ulug‘nor tumani

21-umumiy o‘rta ta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel: +998944301760 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida insho yozishning ahamiyati va foydalari keltirilgan.

Kalit so‘zlar: insho, reja, og‘zaki insho, yozma insho, taqriz, xat, hikoya.

Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho ustida o‘quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g‘oyasiga ham bog‘liq.

Insho bolalarning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil fikrlashga o‘rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini oshiradi. Bolalar eng qiziqarli va o‘zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar, ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o‘stiradi, ommaviy faollikni oshiradi. Inshoning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab etiladi:

1. Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og‘zaki va yozma inshoni muntazam o‘tkazib borish bilan o‘quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash. Mustaqil insho o‘quvchilar faolligini o‘stiradi.

2. Inshoni hayot bilan bog‘lash. Bunda kuzatishlar asosidagi insho, kundalik yuritish, xat, maqola, o‘qilgan kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy ahamiyati juda katta.

3. Insho uchun maktab va o‘qituvchining tarbiyaviy vazifalariga mos bo‘lgan mavzu tanlash. Bunday mavzularga mehnat haqidagi, kishilarning maqtovga loyiq ishlari haqidagi, axloqiy muammolar, Vatan haqidagi mavzular kiradi. Mavzuni o‘qituvchi maktab sharoiti va o‘z sinfi o‘quvchilarining xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlaydi.

4. Insho ustida ishlashda ishning hissiy darajasini – ta’sirini oshirish. Bunda tabiat obrazli va emotsional, qahramonlik yoki fodali harakatlar qiziqarli, ta’sirchan qilib tasvirlanadi.

Insho ustida ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og‘zaki va yozma insho mavzusini belgilab olish muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar mavzuni yoritishga 1-sinfdan boshlab o‘rganadilar. Ular mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, bahor havosi haqida, ona qishlog‘i haqida, qo‘rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar. Keyin savollar asosida bir mavzuga oid bir necha gap tuzib uni yozadilar.

Og‘zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab qilishdan tashqari, avval material to‘plash va shu yig‘ilgan materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mumkin.

Insho rejasini tuzishda reja har qanday og‘zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog‘onasi, uning “loyihasi”dir. Kishi o‘z nutqi haqida o‘ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1-sinfda reja rolini o‘qituvchi savollari, ya’ni so‘roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2-sinfda reja o‘qituvchi rahbarligida jamoaviy tarzda tuziladi; 3-4-sinflarda esa mustaqil tuziladi. Boshlang‘ich sinflarda 3-5 talik oddiy reja tavsiya qilinadi. Reja tuzishga o‘rgatishdan oldin nima haqida to‘xtalish, keyin uni qanday davom ettirish, undan so‘ng nima haqida aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish kerakligini o‘quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. K. Qosimova va boshqalar Ona tili o‘qitish metodikasi.2. U. Masharipova O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. 3. www.uzedu.uz 4. www.ziyonet.uz

13710

BOSHLANG’ICH MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA O‘YIN TEXNOLOGIYASINI QO‘LLASH

Qosimova Shoira Kamolovna, Navoiy shahar, 13-umumiy o‘rta ta’lim maktabining

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda o‘yin texnologiyasini qo‘llashning afzalliklari keltirib o‘tilgan. Bolalarda bu texnologiya orqali bilim olish samarasini oshirish haqidagi g‘oyalar keltirilgan.

Kalit so‘zlar: idrok, o‘yin modeli, so‘z boyligi, didaktik mashq, diqqat, sayohat.

Hozirgi vaqtda boshlang‘ich ta’limning zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish va rivojlantirib borish katta ahamiyat kasb etmoqda. Buni yurtimizda ta’limga berilayotgan e’tibordan ham bilishimiz mumkin.

Boshlang‘ich maktab yoshida, idrokning ravshanligi va tezkorligi, rasmlarga kirishning qulayligi xarakterlidir. Bolalar har qanday faoliyatda, ayniqsa o‘yinda osongina ishtirok etadilar, o‘zlarini guruh o‘yinlarida tashkil qiladilar, narsalar bilan o‘ynashda davom etadilar, o‘yinchoqlar, simulyatsiya qilinmaydigan o‘yinlar paydo bo‘ladi.

O‘quv jarayonining o‘yin modelida muammoli vaziyatni yaratish o‘yin vaziyatini kiritish orqali ro‘y beradi: muammoli vaziyat ishtirokchilar tomonidan uning o‘yin timsolida amalga oshiriladi, faoliyatning asosi o‘yin modellashtirish, talabalar faoliyatining bir qismi shartli o‘yin rejasida amalga oshiriladi.

Yigitlar o‘yin qoidalariga muvofiq harakat qilishadi. O‘yin muhiti, shuningdek, o‘qituvchining pozitsiyasini o‘zgartiradi, bu esa umumiy harakatdagi tashkilotchi, yordamchi va sherikning roli o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi.

O‘yin natijalari qo‘shaloq rejada - o‘yin shaklida va o‘quv-kognitiv natija sifatida namoyon bo‘ladi. O‘yinning didaktik vazifasi o‘yin harakatlarining muhokamasi, modellashtirish sifatida o‘yin vaziyatining o‘zaro munosabati, uning voqelik bilan aloqasi tahlili orqali amalga oshiriladi. Ushbu modelda eng muhim rol yakuniy retrospektiv munozaraga tegishli bo‘lib, unda talabalar birgalikda o‘yin yo‘nalishi va natijalarini, o‘yin modeli va voqelikning nisbati, shuningdek, o‘quv-o‘yin o‘zaro ta’sirining yo‘nalishini birgalikda tahlil qilishadi. Boshlang‘ich maktabdagi pedagogikaning zamirida bolalarda kundalik so‘z boyligini boyitishga va mustahkamlashga hissa qo‘shadigan o‘yinlar, izchil nutq; sonli vakolatlarni rivojlantirishga, hisoblashni o‘rganishga qaratilgan va xotirani, e’tiborni, kuzatishni, irodani kuchaytiradigan o‘yinlar.

Didaktik o‘yinlarning samaradorligi, birinchidan, ularni tizimli ishlatilishiga, ikkinchidan, an’anaviy didaktik mashqlar bilan birgalikda o‘yin dasturining diqqat markaziga bog‘liq.

O‘yin texnologiyasi yaxlit ta’lim sifatida qurilgan bo‘lib, u o‘quv jarayonining ma’lum qismini qamrab oladi va umumiy syujet, xarakterga birlashadi. Obyektlarning asosiy, xarakterli xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish, taqqoslash qobiliyatini shakllantiradigan o‘yin va mashqlarni izchil o‘z ichiga oladi; muayyan me’zonlarga muvofiq obyektlarni umumlashtirish uchun o‘yinlar guruhlari; boshlang‘ich maktab o‘quvchilari haqiqiy hodisalarni haqiqiy bo‘lmagan narsalardan ajratish qobiliyatini rivojlantiradigan o‘yinlar guruhlari; o‘zini boshqarish qobiliyatini, so‘zga reaktsiya tezligini, fonemik eshitish, zukkolikni va boshqalarni rivojlantiradigan o‘yinlar guruhlari.

13810

Shu bilan birga, o‘yin sxemasi mashg‘ulotning asosiy mazmuniga parallel ravishda rivojlanadi, o‘quv jarayonini faollashtirishga, bir qator ta’lim elementlarini o‘zlashtirishga yordam beradi. O‘yin texnologiyalarini individual o‘yinlar va elementlardan kompilyatsiya qilish har bir boshlang‘ich maktab o‘qituvchisining xavotiri.

Mahalliy pedagogikada o‘qitishning asosiy mazmuniga kiritilgan bunday o‘yin texnologiyalari mavjud.

O‘yin texnologiyalari darslarga qiziqishni oshirish, o‘quvchilarni darsga jalb qilish uchun ishlatiladi. O‘yinlar darsning barcha bosqichlarida qo‘llaniladi. Har qanday o‘yinning muvaffaqiyati uni to‘g‘ri tashkil etish va unga tayyorgarlik ko‘rish bilan bog‘liq.

O‘yin albatta maqsadga muvofiq va tushunarli bo‘lishi kerak. Bolalar g‘ayrioddiy va chiroyli narsalarga jalb qilinadi. Asosan, o‘yinlar musobaqalar darslari, sayohat darslari shaklida o‘tkaziladi. Bunday darslarda o‘quv vazifalari muvaffaqiyatli hal etiladi, o‘rganilgan mavzuning tushunchalari umumlashtiriladi va birlashtiriladi, bilim va ko‘nikmalar nazorat qilinadi, ammo maktab o‘quvchilarining diqqat-e’tiborlari asosan o‘yin maydoniga qaratilgan. Shunday qilib, o‘quv materialining hissiy idrokini oshirish, jismoniy va aqliy ortiqcha yuklarning oldini olish mumkin. O‘yin texnologiyalari o‘qituvchilar tomonidan boshlang‘ich darajadagi barcha darslarda qo‘llaniladi.

Innovatsion pedagogik vositalar va uslublar rivojlanishida tadqiqot ijodiy faoliyati alohida o‘rin tutadi. O‘qituvchi uchun asosiy narsa bolalarni jalb qilish va uni ushlab turish, ularga o‘zlarining harakatlarining ahamiyatini ko‘rsatish va ularning qobiliyatlariga ishonchni ilhomlantirishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Завьялова О.А. Воспитание ценностных основ информационной культуры

младших школьников. - Журнал «Начальная школа» №11, 2011.2. Папшева Л.В. Технологическая культура учителя начальных классов. - Журнал

«Начальная школа» №10, 2009.

13910

SHAXS TARBIYASIDA PSIXOLOGIK YONDOSHUVLARNING SAMARADORLIGI

Qo‘ziyeva Gulchiroy NasrullayevnaNavoiy viloyati Qiziltepa tumani

41-sonli maktab Psixologi Telefon: +99890 512 4548

Annotatsiya: Tarbiya–bu shaxsning ijtimoiy, ma’naviy va ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash maqsadida uning ma’naviy, jismoniy kamolotiga muntazam ravishda ta’sir ko‘rsatish jarayonidir.

Kalit so‘zlar: Inson psixologiyasi, idrok, tarbiya, ota-ona, g‘amxo‘rlik, xulq-atvor, intizom

Bugungi ta’lim jarayoniga jalb qilingan o‘qituvchi bilan o‘quvchilar hamkorligini muvaffaqiyatli tashkil etish pedagog va har bir o‘smirning psixologik qiyofasini tasniflash, ularning munosabatlaridagi psixologik muammolar, o‘zaro hamkorlikni o‘rnatish shart-sharoitlari, turli vaziyatlarga ularning tayyorligi, bir-birlarini shaxs sifatida qabul qilishi, o‘qituvchining o‘zaro munosabatlardagi kasbiy kompetentligi, o‘z mavqeyi, axborotlar tizimini qabul etishdagi ham individual, ham guruhiy yondashuvlari, uning o‘zi va o‘quvchilari bahosidagi psixologik profili, o‘qitish jarayonidagi hamkorlik ko‘rinishlari va fenomenologiyasini yoritish kabi masalalarga alohida e’tiborni qaratish ishimizning bosh maqsadi hisoblanadi.

Ma’lumki, har bir yosh davrining psixologik xususiyatlarini hisobga oigan holda ta’limiy va tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish insonda o‘z-o‘zini anglashni vujudga keltiradi. Shaxsda o‘z-o‘zini anglash tuyg‘usi qancha erta uyg‘onsa, shaxsiy nuqtai nazar, o‘z xulqini his qilish, o‘zining amaliy va jismoniy imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo‘ladi. Xuddi shu asnoda injiqlik, o‘jarlik va qaysarlik kabi illatlarning tarkib topishiga ruhiy to‘siq vujudga keladi.

Inson psixologiyasi, o‘z taraqqiyoti va iqtidorini tashkil etishni bilish, har qanday yosh davrda ham optimal ravishda ishga yaroqlilikni, turli o‘zgarishlarga psixologik jihatdan tayyorlikni ta’minlash, yangicha fikrlash va tafakkur qilish, ro‘y berayotgan jarayonlarni ob’ektiv va to‘g‘ri idrok qilish qobiliyatini rivojlantirish muammosini ilgari suradi.

O‘qituvchilik kasbi barcha kasblarning onasidir — ya’ni, o ‘qituvchi barcha kasb egalarini tarbiyalaydi. O‘qituvchi maktabdagi ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy tashkilotchisidir. Ta’lim-tarbiya davriy hodisa emas, u muttasil davom etadigan uzluksiz jarayondir.

Shuni aytish lozimki, tarbiyasi og‘ir bolalar uchun ular yashayotgan muhit, oila, ular o‘qiyotgan jamoa, sinfning roli juda kattadir.Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvni o‘rganish jarayoni sifatida qaraladigan yosh psixologiyasida olingan natijalarga asoslanadi: bola o ‘zini egosentrik emas, balki tarbiyali tutishi uchun tarbiyalanganlik qanday rag‘batlantirilishi kerak? Tarbiya o ‘z mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy jihatdan ijobiy ehtiyojlarni hosil qilishdir. Agar ta’lim shaxsning ongini shakllantirish bo‘lsa, tarbiya uning ongsizlik sferasiga ta’sir etishdir. Bolalarga ularni tarbiyalaydiganlarga hissiy yaqinlik xos. Odatda 6 oylik bolalar unga g‘amxo‘rlik qiladigan ota-onasiga bog‘lanib qoladilar. Ota-onaning oldida bo‘lish, ular bilan muloqotda bo‘lish bolalarga juda yoqadi, ularning yo‘qligi bolaga yoqmaydi. Ota-onaning g‘amxo‘rligini bildiradigan so‘zlar, xatti-harakatlar bola uchun juda katta ahamiyatga ega, uni erkalamaslik, suymaslik salbiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Xulq- atvorning dastlabki

14010

ijtimoiylashuvi xuddi shu o‘rganish jarayoni orqali sodir bo‘lishi mumkin: xulq-atvorning istalgan shakllari g‘amxo‘rlik va e’tibor bilan taqdirlanadi, kutilmagan shakllari esa qo‘llab-quvvatlanmaydi. Lekin, yaxshi xulq-atvorni rag‘batlantirish va yomon xulq-atvor uchun jazolash axloqiy ijtimoiylashuvning kichik bir qismidir.

Bolalami tarbiyalash samaradorligini oshirishda an’ana va urf- odatlarning roli kattadir.Xalq urf-odatlari, an’analari va marosimlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ular

odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradi, do‘stlik, birodarlik his-tuyg‘ularini rivojlantiradi. Bular o‘z navbatida yoshlar uchun ibrat namunasini o‘taydi.

Tarbiyaviy jarayonni amalga oshirishda g‘amxo‘rlik bilan bir qatorda yaxshi ko‘rishga asoslangan intizomga rioya qilish zarurdir. Bu bola bilan doimiy muloqotni — tushuntirishni, muhokama qilishni, agar bolaning xulq-atvori shuni talab qilsa, og‘zaki tanbeh berishni, yaxshi xulq-atvor uchun taqdirlashni nazarda tutadi.

O‘zbek oilasida tarbiya mohiyati, mazmuni tarbiyaning kundalik va istiqbol rejasi, bolalarga ta’sir o‘tkazish vositasini tanlash va undan unumli foydalanish o‘ziga xos xususiyatga ega, chunki uning asosida xalq an’analari yotadi.

Yosh avlod tarbiyasida milliy ruhiyat, umuminsoniy, xalqchil milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analar yetakchi o‘rin tutmog‘i lozim.

Ma’lumki, yoshlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi bilan oila, mahalla, ta’lim muassasalari, ommaviy axborot vositalari, huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar, ilmiy-pedagogik kadrlar shug‘ullanadilar. Tarbiya jarayonida barcha ishtirokchilarining bahamjihatlik bilan olib boradigan ishlarigina o‘zining ijobiy natijalarini berishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. I.A. Karimov. ―Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent: Sharq nashriyat manbaa konserni. 1997.

2. To‘laganova G.Q. Tarbiyasi qiyin o‘smirlar. – Toshkent. Universitet, 2005.3. G’oziyev E. Ta’lim muassasalarida psixologiyaning vazifalari //Xalq ta’limi. – Toshkent,

1995.

14110

ZAMONAVIY BOSHLANG‘ICH TA‘LIM

Qurbanova Dilrabo JumaboyevnaXorazm viloyati Urganch shahar 31-son maktabning

boshlang‘ich ta‘lim o‘qituvchisiTelefon:942309222

Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich ta’limdagi innovatsion texnologiyalar va interfaol usullarni fanga tatbiq qilishning maqsad va mohiyati yoritilgan. Shuningdek, boshlang‘ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida ta’lim texnologiyalarini muntazam ravishda yangilab borish zaruriyati haqida fikrlar keltirilgan.

Kalit so‘zlar. innovatsion texnologiyalar, interfaol usullar, didaktik o‘yin,o‘zaro muno-sabat.

Bugungi kunda o‘zida ta‘lim tarbiya elementlarini mujassamlashtirgan boshlang‘ich ta‘lim jarayonini tashkil etish dolzarb vazifalardan biridir. Boshlang‘ich ta‘lim bilimlarn-ing poydevori ekanligini inobatga olgan holda, bu jarayonni zamon talablariga mos hol-da, innovatsion texnologiyalar asosida tashkil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Dars mashg‘ulotlarini yangi shakl va texnologiyalarga muvofiq tashkil qilish va o‘tkazish, o‘z pedagoglik faoliyatlariga innovatsion yondashuvni taqozo etadi.Dars jarayonida yangi ped-agogik texnologiyalar,yangi metodlar,innovatsiyalarni qo‘llash maqsadga muofiqdir.

Innovatsiya (inglizcha innovation) - yangilik kiritish, yangilik demakdir. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kirit-ish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalaniladi.Yangi pedagogik texnologiya darslarning an’anaviy darslardan farqi shuki bu darsda o‘quvchiga erkinlik muhitini yaratib berib, unga o‘z fikrini yorqin bayon etishga imkon yaratib berishdir. Bu im-koniyat qanday yaratiladi? O‘quvchiga hech qanday taziyq o‘tkazmasdan,uni shaxsiyatiga tegmasdan, savollar berish orqali do‘stona munosabatdagi o‘quv muhiti yaratiladi.

O‘quvchini ishlatish deganda bir necha o‘quvchiga mavzularni bo‘lib berish orqali dars o‘tish emas balki, hamma o‘quvchilarni birgalikda ishlatilishni tushunamiz. O‘quvchilarni birgalikda ishlatish uchun o‘quv jarayonida interfaol metodlardan foydalanamiz. Har bir dars bolaning qobiliyatining uchqunlarini alangalata boradigan kichik ixtiroday o‘tishi zarur. Atrofdagi olam va o‘zini anglashdagi kichik yutuqlar ham butun o‘quv faoliyatini g‘aroyib va maftunkor qiladi.Bolalar uchun sinfdoshlari oldida o‘zini ko‘rsata olish, nimalarga qodirligini isbotlay olish juda muhim qirra hisoblanadi. Buning uchun ularga imkoniyat yaratish zarur.

Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Nеgaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tar-biya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa prеdmеtlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasav-vur qilib bo‘lmaydi. o‘quvchi matnni to‘g‘ri, tеz, tushunib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlashadi.Bu darsda turli xil o‘yinlar tashkil qilish mumkin.

Didaktik o‘yinlar nafaqat boshlang‘ich sinflarda, balki ta’limning keyingi bosqichlarida ham o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan ishtiyoqlari rivojiga katta turtki bo‘lishi mumkin. Ay-niqsa qiyin o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning bilish imkoniyatlarini oshirishga bunday o‘yinlar samarali ta’sir ko‘satadi.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilarga matematika, yozuv, tabiatshunoslik, rasm,

14210

musiqa, jismoniy tarbiya, mehnat ta‘limi kabi fanlardan boshlang‘ich bilimlarni berib bora-dilar. O‘qituvchi uchun eng muhimi shundan iboratki, bola o‘zi olayotgan bilim, unda shakllanadigan his-tuyg‘u hayotda zarur va ahamiyatli ekanini tushunib yetsin. Darslarda ko‘proq ularni qiziqtirish uchun innovastion texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvo-fiqdir. Ayniqsa, hamkorlikka asoslangan o‘quvchilarning faolligini oshirishga mo‘ljallangan o‘quvchilarni boshqarish fikrini eshitish, tushunish, hurmat qilish, o‘zgalar manfaati bilan hisoblashish, ularga o‘rgatish, ta’sir qila olish, o‘zining va boshqalarning “men”nini sezish, his qilish, o‘zini boshqarish fikrini aniq, lo‘nda va puxta bayon eta olishga o‘rgatishdan iboratdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati1. A.Abduqodirov, R.Ishmuhammedov, “Ta’limda innovatsiya” T;. Istedod - 20102. Ochilov M. Yangi pеdagogik tеxnologiyalar. – Karshi «Nasaf», 2000-yil3. .”Xalq ta‘limi”ilmiy –metodik jurnali 3-son .2016

14310

O‘QITUVCHINI O‘Z USTIDA ISHLASH USULLARI

Qurbonava Shohista TurdaliyevnaToshkent shahar Sergeli tumani

6-DIUO‘T maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel:+998934011835

Annatatsiya: Ushbu maqolamda har bir o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va darslarda innavatsion metodlardan foydalanib dars o‘tish kerakligi haqida yozilgan

Kalit so‘zlar: O‘qituvchi,o‘quvchi,ta’lim- tarbiya,dars, metodlar.

Ta‘lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorklidagi faoliyat bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma‘lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilim, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobilyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi. Ta‘lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta‘lim va tarbiya masalalari hal etiladi.

Ta‘limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta‘lim-tarbbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta‘limning maqasadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma‘naviy boyitishdan iboratligi ta‘kidlangan.Ta‘imiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqat madaniyati takomillashtiriladi.

Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma‘naviy, g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi.Til o‘rganish jarayonida xalqning madaniy axloqiy qadryatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi.

Ulug‘ donishandlardan biri «…kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta‘lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohatlar haqiqiy ma‘noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma‘noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. Bu birinchi prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg‘urib, “Yurtiizning barcha farzandlari-mening farzandlarim, ular bizlardan ko‘ra kuchli,bilimli va albatta baxtli bo‘ishlari kerak”, degan g‘oyasi zamirida donishmandlarcha siyosat yotganini ko‘satadi.

Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda.

Boshlang‘ich sinflarda interfaol metodlar va ta‘limi o‘yinlardan zzamonaviy axborot- kommunikatsiya twxnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil ikrlashga, ijodiy izlanish va,mantiqiy fikrlash doiralarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lashga, qiziqishlarini oshorishga yordam beradi. O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot kommunikasiya texnologiyalari asosida tashkil etishi ta‘lim-tarbiya sifatini kafolatlaydi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta‘lim-tarnbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz

14410

1.Ta’limiy oyinlar o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lishi kerak; 2.O‘yinlar o‘tilayotgan mavzu mazmun-mohiyatiga mutannosib bo‘lishi lozim; 3.Ta’limiy o‘yinlar ham ta’limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Yuqoridagi talablarga amal qilingandagina dars samaradorligi ortadi va zamonaviy

texnologiyalar ta’lim samaradorligiga xizmat qiladi.. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ta‘limda ilg‘or pedagogik va yangi axboratlar

texnologiyalarini tatbiq etish o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma‘naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Ma’rifat gazetasi.2019yil2. www.ziyonet.uz3. http∕∕www.edu uz

14510

BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA INRERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH

Qurbonova Nigora Mavlonqulovna Xovos tuman 13– maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.

Telefon raqami: +998933261669Ortiqova Manzura Nazirqulovna

Xovos tuman 13– maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.

Annotatsiya: Maqolada maktabning boshlang‘ich sinf ona tili darslarida interfaol usullardan foydalangan holda o‘quvchilarga tushuncha berish haqida ma’lumotlar keltirilgan. O‘quvchilarning dasrga qiziqishlarini ortishini, diqqatini jamlashini, mustaqil fikr yurita olishini haqida qisqacha mazmuni yoritilgan.

Kalit so‘zlar: interfaol, texnologiya, o‘yinlar, axborot texnologiyalari.

Ta’lim sohasidagi muhim hujjatlar – “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, Vazirlar Mahkamasining ta’lim-tarbiyani yanada takomillashtirishga qaratilgan Qarorlari talablariga asosan yosh avlodga jahon ta’lim standartlari darajasida ta’lim va tarbiya berish ko‘zda tutilgan. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri komil inson g‘oyasi hisoblanadi. O‘quvchilarni komil inson etib tarbiyalash har bir pedagogning vazifasidir. Komil inson asosiy g‘oyasini amalga oshirishda savod o‘rgatish davri muhim ahamiyatga ega.

Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy o‘zining “Mahbub ul-qulub” kitobining uchinchi qismida tilni ko‘ngil xazinasining kaliti deb ta’riflaydi.

Haqiqatda insonning ichki dunyosi, ma’naviy qiyofasi, odob-axloqi, ma’daniyati uning tili orqali nomoyon bo‘ladi. Ona tilimizga hurmat va muhabbatimiz jism-u jonimizga on-amizning oq suti bilan kirgan, qalbimizga allaning so‘zlari, ilk muallimimiz o‘rgatgan alifbo timsolida singib, kattalar-u ustozlardan eshitganlarimiz, kitoblardan o‘qib olganlarimiz orqa-li qalbimizga jo bo‘lgan. O‘z tilini yaxshi bilgan, uning har bir so‘zini e’zozlaguvchi kishi millati va xalqini sevadigan, odobli tarbiyali bo‘ladi. Inson so‘ziga, gapirayotgan gapiga qarab hurmat- e’tibor topadi. Adib Yusuf xos Hojib “Qutadg‘u bilig” asarida shunday deydi.

Erkim so‘z va’jidan taxtga egadir, So‘zkim, er boshini pastga egadir. Globallashuv asrida so‘zning qudrati cheksiz. O‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishda

ona tili ta’limi asosiy omil ekanligi, shubhasiz. Ona tili o‘quv dasturlari o‘quvchilarning xususiyatlarini ularning yilma-yil aqliy, axloqiy

va jismoniy jihatdan o‘sib borishini hisobga olgan holda bosqichli ketma-ketlik tamoyili asosida tuzilgan. Shunga asosan har bir mavzuning o‘quvchilar tomonidan oson o‘zlashtirib olinadigan qismi quyi sinflarda murakkabroq qismi keyingi sinflarda o‘rganiladi. Ba’zi so‘z turkumlari boshlang‘ich ta’limning hamma sinflarida o‘rganiladi. Dastlab uning asosiy belgisi narsa-buyum nomini, belgisini, sanog‘ini va harakatini bildirishi o‘rganiladi, o‘quvchining shu olgan bilimlari asosida qanday so‘roqqa javob bo‘lishi singari qo‘shimcha belgisi ham o‘zlashtirilib olinadi. O‘quvchilar sinfdan-sinfga o‘tib ulg‘ayib borishi bilan so‘z turkumla-rining o‘ziga xos belgisi ham o‘rganilib boriladi. O‘quv materialining bunday o‘rganilishi bir sinfda egallangan bilimlarning keyingi sinflarda yana takrorlanishini taqozo etadi.

Boshlang‘ich sinflarda morfologiya o‘rnida so‘z atamasi ishlatiladi. O‘quvchilar lek-

14610

sikologiya va so‘z yasashga oid bilimlarni ham so‘z bo‘limida o‘rganishadi, shu tufayli quyida boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan mashg‘ulotlarda ishlatiladigan ayrim interfaol usullarga to‘xtalib o‘tamiz.

“Egalik qo‘shimchalarini bilasizmi?” o‘yini. Egalik qo‘shimchalari ot va otlashgan so‘zlarga qo‘shilib shaxs va narsalarning uch shaxsdan biriga qarashli ekanligini bildi-radi. Bunday so‘zlarni egalik qo‘shimchalari bilan turlashda o‘quvchilar ayrim xato-liklarga yo‘l qo‘yadi. Chunki oxiri k va q undoshlari bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchalari qo‘shilganda ayrim tovush o‘zgarishi ro‘y beradi. Buning oldini olish uchun o‘rganuvchilarning diqqatini qaratish maqsadida quyidagicha grammatik o‘yin o‘tkazish mumkin. O‘quvchilar ikki yoki uch guruhga bo‘linadi yoki ikki o‘quvchi xattaxtaga chiqa-rilib egalik qo‘shimchalari bilan turlash uchun so‘zlar beriladi.

O‘yinda barcha o‘quvchilarning ishtirok etishini ta’minlash maqsadida guruhlarning har biriga oxiri k va q tovushi bilan tugagan o‘ntadan so‘z topish topshirig‘i beriladi. O‘quvchilar so‘zlarni xattaxtaga navbatma-navbat yozishadi.Topshiriq bajarilgach, ana shu so‘zlar orasi-dan uchtadan so‘zni tanlab egalik qo‘shimchalari bilan turlash vazifasi beriladi. Tanlangan so‘zlar k va q tovushli bo‘lishi zarur. O‘yin oxirida guruhlar ishi yakunlanadi. Tez va to‘g‘ri xatosiz chiroyli yozgan guruh g‘olib hisoblanadi.

“Begona so‘zni top” o‘yini. Ushbu o‘yin so‘zning lug‘aviy ma’nosiga e’tibor berishga undaydi. O‘quvchining xotirasini mustahkamlaydi. Tez o‘ylab, tez javob berishga odatlan-tiradi. Uni har xil mavzularda o‘tkazish mumkin. Bunday o‘yinni o‘tkazganda bir xil umu-miylikka ega bo‘lgan so‘zlar tanlanadi.

Toshkent, Andijon, Qarshi, Termiz, Boku. (Begona so‘z Boku. Hamma shaharlar O‘zbekistonda, Boku esa mamlakatimizdan tashqarida joylashgan).

“So‘zning o‘rnini top” o‘yini. Atoqli otlarning bosh harf bilan yozilishi haqidagi o‘rganilgan qoidalarni mustahkamlash maqsadida ushbu o‘yin o‘tkaziladi. O‘yin orqali kishilarning ismi va familiyasi, o‘rin-joy nomlarining bosh harf bilan yozilishi mustah-kamlanadi. O‘yinni o‘tkazish oldidan o‘quvchilarga kartochkalar beriladi. Kartochkalarda she’riy parcha yoki gap yozilishi mumkin. Maskur matndagi bosh harflar bilan yoziladigan so‘zlar tushirib qoldiriladi.

O‘quvchiga yana ikkinchi kartochka beriladi. Unda tushurib qoldirilgan so‘zlar yozilgan. O‘quvchi tushurib qoldirilgan so‘zlarni gapning mazmuniga qarab nuqtalar o‘rniga qo‘yishi va o‘qishi kerak.Tushirib qoldirilgan so‘zni tog‘ri qo‘yib o‘qigan bola o‘yin g‘olibi hisob-lanadi.

O‘quvchilar bir-ikki marta o‘yinga qatnashib, ma’lum darajada ko‘nikma hosil qilish-gandan keyin har ikkala kartochkaga ham boshqa so‘zlarni aralashtirib kiritish mumkin. Ba’zan har ikkala kartochkada tushirilgan so‘zlarni bir xil kartochkaga yozsa ham bo‘ladi. Bu o‘quvchini kerakli atoqli otni tanlab olishga o‘rgatadi. Qaysi o‘quvchi topshiriqni tez, to‘g‘ri bajarsa o‘yin g‘olibi bo‘ladi va rag‘batlantiriladi.

“So‘zni boshqacha ayt” o‘yini. O‘quvchilar boshlang‘ich sinflarda sinonim so‘zlar bilan ona tili va uni o‘qitish hamda boshqa darslarda tanishgan. Ularning ana shu so‘zlarga diqqati tortiladi. Natijada yuqori sinflarda ushbu mavzuni samarali o‘rganishga tayyorlaydi. O‘qituvchi sinf o‘quvchilarini bir necha guruhga ajratadi. Har bir guruh o‘qituvchi aytgan so‘zning sinonimini aytadi. O‘qituvchi botir so‘zini o‘qiydi, o‘quvchilar o‘z bilganlari bo‘yicha sinonim so‘z aytadi. Botir, qo‘rqmas, dovyurak. Har doim ham o‘qituvchining o‘zi sinonimlarning birini aytishi shart emas. Bu o‘yinni o‘quvchilarning o‘zlari davom ettirishi ham mumkin. Buning uchun birinchi guruh o‘quvchilari 4 so‘z aytishadi. Ikkin-

14710

chi guruh o‘quvchilari tegishli sinonim so‘zlarni aytadi. Shundan keyin ikkinchi guruh o‘quvchilari 4 so‘z aytadi, birinchi guruh o‘quvchilari shu so‘zlarning sinonimini topib aytadi. O‘quvchilar aytadigan so‘zlar boshlang‘ich sinflarda o‘tilgan va o‘rganilgan bo‘lishi lozim. Agar o‘rganilayotgan so‘zning birdan oshiq, sinonimlari bo‘lsa o‘quvchi ularni ham aytishi mumkin.

“Aksini aytish” o‘yini. Bu o‘yin orqali o‘quvchilarning qarama-qarshi ma’noli (antonim) so‘zlar yuzasidan olgan amaliy bilimlari mustahkamlanadi. Aksini ayt o‘yinini ham sinonim so‘zlar yuzasidan o‘tkaziladigan o‘yin tartibida uyushtirish mumkin.

O‘yinda qaysi guruh o‘quvchilari javob topolmay qolishsa engilgan hisoblanadi. Har bir o‘quvchining qiziqish va faol harakatini ta’minlash maqsadida harakatli o‘yinlardan ham foydalanishi mumin.Buning uchun o‘qituvchi bir so‘zni aytib, uning qarama-qarshi ma’nosini ifodalovchi so‘zni ayttilishi uchun o‘quvchiga koptokni irg‘itadi, o‘quvchi ja-vobni aytish bilan koptokni yana o‘qituvchiga qaytaradi. O‘yin shu xilda davom ettiriladi. Sinf o‘quvchilarining barchasi berilgan savolga javob topishga tayyor turadi.

Darhaqiqat, kelajagimiz egalari bo‘lmish yosh avlodni tarbiyalash, biz pedagoglardan ma’suliyat talab qiladi. Ayniqsa, kelajak avlodda mustaqil fikrlash, mantiqiy fikr yuritish kabi ko‘nikmalarni hosil qilish bugungi kun o‘qituvchisining asosiy vazifasidir.

Foydalanilgan adabiyotlar.1. Azizho‘jayev N. O‘qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. Toshkent.

TDPU. 2000 2. M.Allamova. Boshlang‘ich ta’lim o‘quv fanlarining nazaryasi va o‘qitish metodikasi

bo‘yicha ma’ruza matnlari va amaliy mashg‘ulotlar majmuasi.3. Internet ma’lumotlar. WWW. “Ziyonet”.uz tarmog‘idagi ma’lumotlar.

14810

O‘ZBEKISTON TA’LIM TIZIMIDA XALQARO TADQIQOTLARNING O‘RNI VA AHAMIYATI

Qurbonova Shohista G’ofirjonovnaFarg‘ona viloyati Bag‘dod tumani

1-IDUMI fizika fani o‘qituvchisiTelefon: +99890 850-83-89

Annotatsiya: Maqolada xalqaro PISA dasturining ahamiyati, O‘zbekistonda ushbu xalqaro tatqiqotlarga tayyorgarlik ko‘rish ishlari, PISA testlari xuddi shu oʻzgarishlarni taʻlim tizimida aks ettirish, maktab oʻquvchilarining haqiqiy hayotda kerak boʻladigan hodisalarni tahlil qilish, ulardan xulosa chiqarish va muloqotga kirishish koʻnikmalarini qay darajada egallayotganini, taʻlim tizimining bu oʻzgarishlarga qanchalik moslashayotganini aniqlash maqsadida oʻtkazilishi haqida gapirib o‘tilgan.

Kalit so‘zlar: xalqaro tatqiqotlar, PISA dasturi, PISA kengashi, 15 yoshli o‘quvchilar, milliy markaz

Bugun mamlakatimizda taʼlim sifatini baholashda yangicha monitoring tizimini xalqaro baholash dasturlari yordamida aniqlash va qiyoslashga asoslangan tizim shakllanmoqda. Taʼlim sifatini baholash boʻyicha xalqaro tajribalarni oʻrganish, mavjud tizim bilan qiyosiy va har tomonlama tahlil qilish, tegishli yoʻnalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, agentliklar, ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish, taʼlim sifatini baholash boʻyicha xalqaro loyihalarni joriy qilish, zamon talablariga javob beradigan munosib milliy baholash tizimini takomillashtirish muhim sanaladi.

Shunga muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018- yil 8-dekabrda “Xalq taʼlimi tizimida taʼlim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori asosida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Taʼlim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi huzurida Taʼlim sifatini baholash boʻyicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish Milliy markazitashkil etildi. Eng muhimi, 2018-yil 12-noyabr kuni Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Taʼlim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi hamda Xalqaro hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti oʻrtasida Xalqaro talabalar bilimini baholash dasturida (Agreement for participation programme for international student assessment (PISA) 2021) ishtirok etish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi. Oʻz navbatida, PISA tadqiqotlari haqida qisqacha maʼlumot berib oʻtsak.

PISA tizimi bu nima oʻzi?Oʻquvchilarning taʼlim sohasidagi yutuqlarini baholash boʻyicha xalqaro dastur boʻlib, dasturning asosiy maqsadi – 15 yoshli oʻquvchi yoshlarning oʻqish savodxonligi, matematik savodxonlik va tabiiy fanlar boʻyicha savodxonlik darajalarini turli xil testlar koʻrinishida baholashdan iboratdir. Ushbu loyihalar oʻquvchi yoshlarning ijodiy va tanqidiy fikrlashlariga, olgan bilimlarini hayotda qoʻllay olish qobiliyatlariga baho berish va keyinchalik bu koʻnikmalarni hosil qilishga undashdir. Ushbu dastur 1997-yilda joriy etilgan boʻlib,xar uch yilda bir marta oʻtkazib kelinadi, birinchi marta 2000-yilda oʻtkazilgan boʻlib 43 ta mamlakatdan oʻquvchi yoshlar oʻz bilimlarini sinab koʻrishgan. Yillar kesimida oladigan boʻlsak 2003-yilda 41 ta mamlakatdan, 2006-yilda 55 ta mamlakatdan, 2009-yilda 75 ta mamlakatdan, 2012-yilda 65 ta mamlakatdan, 2015-yilda 71 ta mamlakatdan va 2018-yilda 78 ta mamlakatdan oʻquvchi yoshlar ishtirok etishganini koʻrishimiz mumkin.

14910

Dastur mamlakatdagi jami 15 yoshli oʻquvchi yoshlarning 3% ni qamrab oladi. Har 3 yilda bitta fan yunalishiga afzallik berilib, 2000 yilda ilk bor oʻqish savodxonligiga urgʻu berilgan holda oʻtkazilgan.Demak, uch yilda bir marotaba oʻtkazilishini inobatga oladigan boʻlsak 2021-yilda matematik savodxonlikka urgʻu beriladi. Savol tugʻiladi, nima uchun PISA xar uch yilda va 15 yoshlilar oʻrtasida oʻtkaziladi? PISA dasturining asosiy maqsadi mamlakatlar ichida taʼlim siyosati sohasidagi qarorlar qabul qilishni qoʻllab-quvvatlashdan iboratdir. Uch yillik sikllar davomida dasturni amalga oshirilishi esa oʻz navbatida mamlakatlarga oʻz vaqtida axborot berish, tegishli dasturlarning taʼsirini tahlil qilish uchun maʼlumotlarni taqdim etish imkoniyatini yaratib beradi.

Agarda dasturni oʻtkazish davriyligi qisqa davrlarda amalga oshirilsa, oʻzgarish va yangiliklarning rivojlanishi yoki yetarli maʼlumotlarni toʻplay olmaslikni va oʻz navbatida ish unumdorligini kamayishiga olib keladi. Aynan 15 yoshli oʻquvchi yoshlar oʻrtasida dasturni amalga oshirilishini sababi esa ushbu yoshda aksar iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotiga aʼzo davlatlarning oʻquvchi yoshlari majburiy taʼlimning oxirgi bosqichiga oʻtishadi. Ushbu dasturning mukammalligi shundaki, ushbu dastur butun dunyo boʻyicha aynan 15 yoshli oʻquvchi yoshlarning bilim va koʻnikma darajalarini oʻlchovchi yagona dastur boʻlib xizmat qiladi. Shuningdek, dasturda quyidagi masalalar koʻtariladi:

Davlat siyosati masalalari;Maktablar oʻquvchi yoshlarni katta hayotga oʻtishiga munosib ravishda

tayyorlay olishyaptimi?;Aynan ayrim turdagi oʻquv dasturlari boshqalariga nisbatan samaraliroqmi?Aytish mumkinki, oʻquvchi yoshlar butun bir maktab hayoti davrlarida oʻzlari uchun kerak boʻlgan barcha bilim va malaka koʻnikmalarini yetarli darajada oʻzlashtira olishmaydi.PISA dasturi esa oʻquvchi yoshlarni nafaqat bilim va malaka koʻnikma darajalarini balki ularning katta hayotga tayyorgarlik darajalarini motivatsiyalash, ishontirish va oʻqish strategiyalarini mustahkamlanishiga asos boʻlib xizmat qiluvchi dastur hisoblanadi.

Bugungi kunda PISA dasturi PISA boshqaruv kengashi qarori asosida taʼlim vazirliklari javobgarligi ostida ishlab chiqilgan va amaliyotga joriy qilingan dastur asosida ishlab kelmoqda. Kengash aʼzoligi tarkibiga barcha qatnashuvchi aʼzo davlatlar va shuningdek sherikchilik maqomidagi hamkor davlatlar kirishadi. Bugungi kunda ushbu maqomga faqatgina Braziliya sazovordir.Kengashga aʼzo davlatlarning vakillari hukumat vakillari va ilmiy-pedagog xodimlardan tashkil topgan.Kengash PISA uchun siyosatning ustuvor yunalishlarini belgilaydi va amalga oshirish jarayonida ushbu ustuvorliklarga rioya etilishini nazorat qiladi.

Bu maʼlumotlar tayyorlash, tahlil qilish va hisobot berishning ustuvor yo‘nalishlari va standartlarini belgilash, shuningdek, PISAni amalga oshirish uchun asos boʻladigan ish hajmini aniqlashni oʻz ichiga oladi.2000-2015 yillar oraligʻida oʻtkazilgan tadqiqot natijalari bizga shuni koʻrsatdiki, bugungi kunda Sharqiy Osiyoda- Xitoy, Koreya, Singapur, Yaponiya, Yevropada-Finlyandiya,Estoniya, Shveysariya, Polsha va Niderlandiya kabi mamlakatlarning oʻrta taʼlim tizimi yaxshi rivojlangan boʻlib, bizdan ushbu davlatlarning taʼlim tizimidagi ijobiy tomonlarini tahlil qilishni va qiyoslashni davrni oʻzi taqozo etmoqda. PISA dasturi tadqiqotlari davomida biz PISAga aʼzo davlatlar taʼlim tizimida boʻlayotgan oʻzgarishlarni oʻzaro taqqoslash va qiyoslash, taʼlim sohasida strategik qarorlar qabul qilishni va oʻz navbatida maktablarimizda berilayotgan bilim saviyasi oʻquvchi yoshlarimizni katta hayotda oʻz yoʻllarini topishida munosib xizmat qilmoqdami kabi savollarga javob topishimizga amaliy yordam koʻrsatadi.

XXI asr – informatsion texnologiyalar asri. Bu asr oʻz mutaxassislaridan umuman

15010

oldingidan farq qiluvchi kompetensiyalarni talab qiladi. XX asrda va undan oldin kuchli xotira, ensiklopedik bilim, oʻz sohasida iloji boricha koʻproq maʻlumotni bilgan mutaxassislar yuqori qadrlangan boʻlsa, endi bu bilimlar hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlmay qoldi. Qidiruv tizimlari, onlayn ensiklopedialar, sohalar boʻyicha mukammal onlayn maʻlumotlar bazalari yaratildiki, endi bu maʻlumotlarni eslab qolish zaruriyati ikkinchi planga tushib qoldi. Hozirgi zamon mutaxassisida bu bilimlarni tahlil qilish, ulardan yangi maʻlumotlarni hosil qila olish, xalq tili bilan aytganda “kosa tagidagi nimkosa”ni koʻra olish kompetensiyasi birinchi oʻringa koʻtarilayapti.

PISA testlari xuddi shu oʻzgarishlarni taʻlim tizimida aks ettirish, maktab oʻquvchilarining haqiqiy hayotda kerak boʻladigan hodisalarni tahlil qilish, ulardan xulosa chiqarish va muloqotga kirishish koʻnikmalarini qay darajada egallayotganini, taʻlim tizimining bu oʻzgarishlarga qanchalik moslashayotganini aniqlash maqsadida oʻtkaziladi. PISA testlari 5 ta yoʻnalish boʻyicha oʻtkaziladi: Oʻqish, matematik savodxonlik, tabiiy-ilmiy fanlar, hamkorlikda muammolarni hal qilish va moliyaviy savodxonlik yoʻnalishlari. Oʻzbekiston 2021 yilda uch yoʻnalish: Oʻqish, matematik savodxonlik va tabiiy-ilmiy fanlar yoʻnalishlari boʻyicha testlarda qatnashishni rejalashtirgan. Testlarda asosiy eʻtibor oʻquvchilarning mazkur yoʻnalishlar boʻyicha

PISA sinovlarida toʻrt xil sinov usulidan foydalaniladi:11. Bir javobli testlar;12. Bir nechta javobli testlar;13. Qisqa yoki batafsil javob yoziladigan savollar;14. Biror muammoning yechimi boʻyicha oʻquvchi fikri (odatda bunday savollarda

tekshiruvchida umumiy javoblar boʻladi, oʻquvchi javobi test tuzivchi javobiga aynan mos kelishi talab qilinmaydi, oʻquvchi ijodkorligi qoʻllab quvvatlanadi).

Bundan tashqari testlar bilan bir vaqtda oʻquvchilardan anketalar ham olish nazarda tutilgan. PISA: Asosiy yoʻnalishlar -Oʻqish savodxonligi: Insonning matn shaklida berilgan maʻlumotlarni tushina olish va ularga reaksiya bera olish koʻnikmasi, jamiyat hayotida faol qatnashish jarayonida oʻqigan maʻlumotlaridan oʻz maqsadlari yoʻlida foydalana olish, bilim va imkoniyatlarini oshira olish layoqati. Bu xulosalar atrofimizdagi olamni tushinish va inson faoliyati natijasida unda sodir boʻlayotgan oʻzgarishlarni anglab yetish, shunga koʻra kerakli qarorlar qabul qila olish koʻnikmasini rivojlantirish bu boʻlimning asosiy maqsadidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологи-

ялар (таълим муассасалари педагог–ўқитувчилари учун амалий тавсиялар). – Т.: Ис-теъдод, 2008.–180

2. Ишмуҳамедов Р.Ж, Абдуқодиров А., Пардаев А. Тарбияда инновацион техно-логиялар (таълим муассасалари ўқитувчилари, тарбиячилари, гуруҳ раҳбарлари учун амалий тавсиялар).– Т.: Истеъдод, 2010.–140 б.

3. йўлдошев. Ж.Ғ. Усмонов.С. Илғор педагогик технологиялар.– Т.: Ўқитувчи,2004.–101 б. 20. Очилов М. Янги педагогик технологиялар. – Қарши.: На-саф, 2000.–79 б.

4. Сайидахмедов Н. Педагогик амалиётда янги технологияларни қўллаш намунала-ри. – Т.: РТМ, 2000.–46 б. 22. Сайидаҳмедов Н, Очилов А. Янги педагогик техноло-гия моҳияти ва замонавий лойиҳаси.–Т.,1999. –55 б. 23. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. –Т.,2003.– 66

15110

O‘QUVCHILAR IJODIY FAOLLIGINI OSHIRISHDA ILG’OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Qurbonova Shahnoz HabibullayevnaAndijon viloyati Oltinko‘l tumani 1-maktab

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada matematika darslarida ilg‘or peagogik texnologiyalardan foydalanishning ahamiyati haqida so‘z boradi. Nostandart topshiriqlar tuzish, ular ustida o‘quvchilar bilan ishlash o‘quvchilarning dunyoqarashi va ijodiy fikrlashini o‘stirishga yordam berishi haqida mulohaza yuritiladi.

Maktab matematika kursini o‘rganish o‘z mazmuniga, xususiyatlariga ko‘ra o‘quvchilardan ko‘proq fikrlash va mulohazalashni talab etadi. Haqiqatdan ham, chunki o‘quvchi matematik bilimlarni quruq yodlab olgan bo‘lsa, ularning ma’nosiga tushunmay qabul qilsa, u keyingi o‘quv faoliyatida bu bilimlarga asoslanib yangi bilimlar manbai, olingan bilimlar haqida mustaqil fikr yuritish qobiliyatiga ega bo‘lmaydi. Shu sababli matematika darslarida o‘quvchilar fikrlash faoliyatini rivojlantirishning asosiy maqsadi o‘quvchilarning o‘rganilayotgan mavzuni ongli qabul qilishlariga yordam berishi, har bir o‘quvchiga nazariy savol va masalalarining yechish usullarini topishda mustaqillik ko‘rsatishga imkoniyat amalga oshirish uchun dars jarayonida yetarlicha tushunchaning chuqur va keng mazmuni va xususiyatlarini o‘quvchilarga ko‘rsata olish kerak, chunki savollar ustida mustaqil fikr yuritish, mustaqil xulosalar chiqarish, mashq, masalalar yechishda va teoremalarni isbot etishda o‘z yo‘l va usullarini topa olishi o‘quvchining puxta va chuqur bilimlar olishiga imkon beradi.

Matematikani o‘qitish jarayonida o‘quvchilar fikrlash faoliyatini rivojlantirishda bilimlarning muammoli bayon qilinishi katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun o‘qituvchi imkoniyati boricha yangi mavzuni bayon qilishni o‘rganilayotgan mavzuning mohiyati va mazmunini o‘z ichiga oluvchi muammoni qo‘yish va hal qilishdan boshlashi maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilar muammoni hal qilishda va muhokama qilishda ishtirok etadilar, bunda vujudga keladigan ichki qarama-qarshiliklarni ochib tashlab, farazlarni ilgari suradilar va ularni muhokama qilib, mumkin bo‘lmaganlarini inkor qiladilar, u yoki bu xulosaning haqiqatligini yo bo‘lmasa noto‘g‘ri fikrlarning asossizligini isbot qiladilar.

Boshqacha aytganda, o‘qituvchi o‘quvchilar oldida ilmiy tafakkurning yo‘lini namoyish etadi, bu bilan o‘quvchilarning fikrini haqiqatga dialektik harakatini kuzatishga majbur etadi, ularni beixtiyor ilmiy “kashfiyot”lar yaratuvchisi qilib ko‘rsatadi.

Hozirgi paytda matematika o‘qitish jarayonida muammoli ta’limning uch xil usuli mavjud: muammoli bayon qilish;izlanish yo‘nalishidagi suhbat;tadqiqot o‘tkazish.

Birinchi usulda o‘qituvchi o‘zi muammoni qo‘yadi va yechadi, bunda u muammo haqida og‘zaki fikr yuritadi va muammoni hal qilishga olib boradigan barcha yo‘llar va usullarni qarab o‘tadi. Bilimlarning bunday bayon etish ma’nosiz xulosalarni inkor qiladi, ayrimlari esa qabul qilinib rivojlantiriladi. Bu usulda bayon qilishning afzalliklari shundaki, muammoni yechishda o‘quvchilar fikr yuritishga o‘rganadilar, mavzu mazmunini puxta va ongli o‘zlashtirib oladilar.

Va nihoyat, muammoli ta’limning eng yuqori bosqichi – tadqiqot o‘tkazish usulidir. Bunda o‘quvchilar yaratishdan ibora egallashda o‘z bilimlar manbaidan oqilona foydalana

15210

olishlari talab etiladi.Ko‘rinib turibdiki, matematika darslarida o‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda

muammoli ta’limning har uchala usuli ham katta ahamiyat kasb etadi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, o‘qituvchining o‘quvchilar fikrlashining, ijodiy faolligini o‘stirishdagi asosiy ishlari muvaffaqiyati darsda o‘kuvchilarning o‘rganilayotgan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishlariga, qiziqishlarini oshirishga bog‘liq.

O‘quvchilar ijodiy faolligini tarbiyalashda masalalar yechish jarayonini muhokama etish va shu asosda xulosalar chiqarish muhim ahamiyatga ega. Yechish usulini muhokama qilish, uning kamchiliklarini topish, boshqacha usullarini izlab topish, yechishda foydalanilgan usullarni eslab qolish va ularni qo‘llay olish shartlarini aniqlash kabi ishlar, shubhasiz, o‘quvchilar bilim saviyasini oshirishda, tafakkurni shakllantirishda nihoyatda zarur.

Nostandartmatematikmasalalaryechisho‘quvchilardanijodiyfaolliknitalabetadi. Shu sababdan quyidagi turdagi masalalarni yechish va ularni tahlil etish ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Shunday qilib, nostandart misol va mashqlarni muhokama etish orqali o‘quvchilar faolligini oshirish va ularda ijodiy ko‘nikmalarni tarkib toptirish imkoniyati vujudga keladi va bu ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosini tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati1. O‘zbekistonRespublikasi “Ta’lim to‘g‘risida” qonun.2. Alixonov S. Matematika o‘qitish metodikasi. T: O‘qituvchi 2001.3. Bikboyeva N. U. va boshqalar Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi

T: O‘qituvchi 1996-yil4. Boshlang‘ich sinf metodik qo‘llanmalar

15310

BOSHLAHG’ICH SINF O‘QUVCHILARINING DAM OLISH DAQIQALARI O‘QUVCHILAR KAYFIYATINI KO‘TARADI

Rahimova Dilorom BurhoniddinovnaNamangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumani

XTB ga qarashli 53-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Телефон: (93) 216 16 53

Annotatsiya: Dam olish daqiqasini dars jarayonlarida qo‘llashning foydasi – o‘quvchilarda bo‘shliq bo‘lmasligi uchun qulay usuldir. Dars davomida dam olish daqiqasini qo‘llash, o‘quvchilarni charchag‘ini oldini olish yordamchi jarayon hisoblanadi. U orqali o‘quvchilarning faolligi oshiriladi. Dars jarayonida 3-5 minutda oralig‘ida qo‘llaniladi.Maqola mana shu fikrlar haqida.

Kalit so‘zlar: Gimnastika, ziyraklik, ko‘lmak, betoqat.

O‘quvchilarni jismoniy tarbiyalash jarayonida sog‘ligini mustahkamlash tana a’zolarini chiniqtirish, to‘g‘ri rivojlanish yurak qon aylanish hamda nafas olish asab tolalarini mustahkamlashga erishiladi.

Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanadigan kishi hayoti davomida duch kelgan har qanday qiyinchiliklarni osonlik bilan yengib, doimo ruhan tetik jismonan baquvvat bo‘ladi. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullangan kishining tana a’zolarini modda almashinuvi faollashishi tufayli uning hujayra to‘qimalari o‘sib, yangilanib borishi natijasida umumiy rivojlanish sodir bo‘ladi va inson tanasida qontomir harakatlari ortib boradi. Jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishi dam olish vaqtida tez uyquga ketadi va kun bo‘yi orttirgan charchchoqlari tez yo‘qold. Uning ishtahasi yaxshi bo‘ladi, ovqat hazm qilish a’zolari me’yorida ishlaydi, kayfiyati doimo yuqori darajada bo‘ladi.

Yaxshi jismoniny tayyorgarlikka ega odam kam kasal bo‘ladi, maboda kasal bo‘lib qolsa, xastalikni oson va to‘liq yengadi, ish qobilyatini esa tez tiklaydi. Inson sog‘lom baquvvat bo‘lsa, hayot go‘zalligini yaxshi idrok etadi, aql - zakovati ham yuksaladi, atrof - muhitni ziyraklik bilan kuzatadi. Shu nuqtayi nazardan, o‘quvchilarimiz uchun badantarbiya muhum omil. Ta’bir joiz bolsa, harakatsiz odam bir yerda turib qolgan ko‘lmak suv kabidir. Badantarbiya bolani tetik, hushyor, qobilyatli qilib kamolga yetkazadiki, donolar “Jismoniy tarbiya - go‘zallik tarbiyasidir “, deb bejiz aytishmagan.

Uzoq muddatli aqliy mehnatdan keyin o‘quvchilarda ishlash sur’ati pasayadi va dars vaqtida betoqat bo‘lib, haddan tashqati ko‘p harakat qilish, o‘tirgan joyida tez- tez turib ketish, bir - birlari bilan gaplashish, atrofga alanglash shovqin ko‘tarish holatini kuzatish mumkin. Ayniqsa dasrning 25- 30 daqiqalarida o‘quvchilar diqqati sezilarli darajada pasayib, o‘zlashtirish qiyinlashadi. Aqliy charchash bilan birga, qomatni tutib beruvchi bel, yelka, bo‘yin muskullari ham toliqadi. Toliqish natijasida bel bukilib, yelkalar pastga tushib, bosh ham oldinga egiladi, qomat muvozanati buziladi. Agar bu holat tokrorlanaversa, o‘quvchilarning o‘zlashtirishi, qomati salomatligiga ham salbiy ta’sir etadi. Aqliy va jismoniy mehnatni navbati bilan olib borish asosida bunday toliqishning oldini olinadi. Dam olish daqilari o‘tkaziladigan jismoniy mashqlar o‘quvchilar faolligini oshiradi. O‘quvchilar, ko‘p vaqt harakatsiz o‘tirish organizmning quyi qismlarida, bosh miyaning qon bilan to‘la ta’minlanmasligiga sabab bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, asab hujayralarining hayotiy faoliyatiga shikast yetkazadi. Natijada diqqatingiz ham beqarorlashadi. Bundan tashqari

15410

ko‘p vaqt bir joyda qimirlamay o‘tirganingizda, belingiz toliqadi, ruchka ko‘p vaqt qo‘lda tutganingizda barmoqlaringiz qotib axloq bilan sog‘lomlik orasida kichli bog‘lanish bor.

Badantarbiyani bajarishdan maqsad butun tana a’zolarining o‘z vazifalarini mukammal bajarishlarini ta’minlashdan iborat. A’zolarimiz dan ba’zilarining quvvatini oshirish, ba’zilarini esa quvvatsiz holda qoldirish maqsadini amalga oshirish imkonini bermaydi. Tana a’zolarining turli harakatlaridan iborat bo‘lgan gimnastika mashqlari, suvda suzish, futbol o‘yini kabi tirli mashqlar badan tarbiyasi uchun jida zarur. Ota – bobolarimiz ‘’Harakatda barakat’’ deganilaridek, faol jismoniy mehnat va badan tarbiyasi salomatlik gorovidir. Shular qatorida turli sport turlari bilan bilan muntazam shug‘ullanib borish jismoniy komolotga yetishish imkonini beradi.

Mashqlar darsning 25- 30 daqiqalarida 2-3 daqiqa bajariladi. Bunda oson, o‘tirib yoki o‘rindan turib bajariladigan, panjalar, bo‘yin yelka belga ta’sir etadigan mashqlarni tahlash lozim.

Qomatni to‘g‘ri shakllantirish mashqlarini ham o‘tkaziladi.1.Ish jarayonida stol va partada to‘gri o‘tirish.2.Devorga boshning orqa qismi, yelka, tovonlarni tekkazib turish va qo‘llarni yon

tomonga, yuqoriga ko‘tarish.3.Ohista o‘tirib - turish mashqlarini bajarish.4.Chap (o‘ng) oyoqning tizzasini oldinga, yon tomonga, orqaga ko‘tarish, qo‘llar belda. Uzoq o‘tirish natijasida gavdaning pastki qismi qattiq toliqadi. Bu toliqishni bartaraf

etish uchun tik turib bajaradigan, oldinga, yonga egilish, o‘tirib turishdan iborat mashqlarni tanlash lozim.

Tanlangan dam olish daqiqasi she’r aytib bajarilsa, o‘quvchilar zakovati, nutqini o‘stirishga va kayfiyatni ko‘tarishga ham yordam beradi. Quyida boshlangich sinf darslarida dam olish daqiqalarida foydalanadigan she’rlardan namuna keltiramiz. O‘quvchilar partadan chiqib harakatlar bilan aytadilar.

Bu dam olish daqiqasi o‘quvshilarni yanada kayfiyatini ko‘tarib darsga bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi.

1. Tong nimadir, bolalar Tong - bu quyosh kulgusi Aytingchi - chi, gul -lolalar Undan nurlar to‘kilar Nega tongni kutishar Quyosh kulsa,kuy,qo‘shiq Hotto bobo - momolar? Shirin alla to‘qilar.2. Barmoqcham barmoqcham 3. Doim bo‘y cho‘zib ko‘kka Charchab qolding barmoqcham O‘sar tog‘ri va ko‘kka. Endi biroz chigil yoz Terakjon shuning uchun, Shunda bo‘lar xating soz. Binoga bo‘lar ustun. Bu kabi dam olish daqiqalarida fodalanadigan she’rlardan ko‘plab keltirish mumkin.

Ammo dam olish daqiqalari haddan tashqari uzoq davom etsa ham,yaxshi natija bermaydi. O‘quvchilarni darsdan chalg‘itadi. Shunday ekan, hamkasblarimizga dam olish daqiqalaridan muntazam,o‘rinda foydalanishni tavsiya etaman.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Ona tili o‘qitish metodikasi. 2014-yil.2. Boshlang‘ich ta’lim jurnali. 2019-yil.3. XTV ning 2017-yil 3-iyundagi “Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti

talablari asosida takomillashtirilgan o‘quv dasturlarini tasdiqlash va amaliyotga joriy etish tog‘risidagi” 190-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan qo‘llanma.

15510

KIMNING ZEHNI O‘TKIR BO‘LSA DARSNI O‘ZLASHTIRISHI HAM YUQORI BO‘LADI

Rahmatova MaxsumaAhmatovnaNavoiy shahar 2-umumiy o‘rta ta’lim maktabi

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon: +998913307728

Annotatsiya: Maqola o‘quvchilarni boshlang‘ich sinfdagi o‘tiladigan fanlarga qiziqtirishda turli interfaol usullar, yangi pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish haqida.

Kalit so‘zlar: Breyn-ring, zamonaviy axborot texnologiyalari, Interfaol.

O‘tmishdan faxrlanib, kelajakka umid bilan boqishda boshlang‘ich sinflardagi har bir fanlarning ahamiyati beqiyosdir. Prezidentimiz takidlab o‘tganlaridek, asosiy fanlarning saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi. Bu esa bugungi barkamol avlodni voyaga yetkazishda umumta’lim maktab o‘qituvchilari zimmasiga ulkan ma’suliyat yuklaydi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, ko‘plab o‘qituvchilar kabi men ham darsimda zamonaviy metodlarni keng qo‘llayman.

O‘quvchilarni boshlang‘ich sinfdagi o‘tiladigan fanlarga qiziqtirishda turli interfaol usullar, yangi pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanaman. Ayniqsa, seminar, sayohat, konferensiya, festival, xotira, auksion, musobaqa, breyn-ring hamda teleko‘prik kabi usullar yordamida darsim qiziqarli o‘tmoqda.

Tarixiy so‘zlarning o‘quvchilar ongiga tez va oson yetib borishida,,Zanjir’’ o‘yini qo‘l kelmoqda. Bu o‘yindan o‘quvchilarni darsga tayyorlashda foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lib, unda butun sinf jamoasi yoki 2 nafar o‘quvchi ishtirok etishi mumkin. O‘qituvchi tarixiy so‘z aytib o‘yinni boshlab beradi va o‘quvchilar so‘zning tugagan harfi bilan boshlanuvchi so‘zlarni aytib davom ettiradilar. So‘z topa olmagan o‘quvchi o‘yindan chiqadi. O‘yin shu tarzda davom etadi va oxirida qolgan bola g‘olib hisoblanadi. E’tiborlisi bu o‘yindan barcha boshlang‘ich sinf fan o‘qituvchilari foydalanishi mumkin.,,Kimning zehni o‘tkir’’ o‘yini ham yangi mavzudagi ma’lumotlrni oson o‘zlashtirishga yordam beradi. Bu o‘yinda maxsus qopcha yoki konvertga kartotekalar solingan bo‘ladi. Ularda tarixiy atamalar, yillar, mavzularga doir ma’lumotlar yozilgan. O‘quvchilar navbat bilan kartotekalarni olib, uni izohlab berishlari zarur. Masalan, kartotetkada biron yil yozilgan bo‘lsa o‘quvchi shu yilda qanday voqea sodir bo‘lgani, ma’lumot mazmuni va u bilan bog‘liq hodisani aytib beradi. Javob bera olmagan o‘quvchi o‘yindan chiqadi.

Sinfdan tashqari mashg‘ulot va to‘garaklarda ham bolalarnni darsga qiziqtirishga harakat qilaman. Bunda nazariy malumotlar mustahkamlanadi. Mashg‘ulotlarda tarixiy qadamjolarga sayohat, boshqa maktab o‘quvchilari bilan o‘tkaziladigan musobaqa, breyn-ring, ota-onalar va mahalla faollari bilan uchrashuvlar yaxshi natija bermoqda. Ayniqsa, ota-onalar bilan ham mustahkam hamkorlik o‘rnatganman. Chunki maktab oila-mahalla hamkorligi kutilgan natijaga erishishimda asosiy omil hisoblanadi.

O‘quvchi yoshlarga yangiliklarga boy dars o‘tish, mashg‘ulot davomida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish,umuman, ta’lim- tarbiya jarayonini davr talabiga mos tashkil etish oson ish emas. Buning uchun o‘qituvchidan kuchli bilim, yuksak mahorat va albatta, tinimsiz izlanish talab etiladi.

15610

Ayniqsa, endigina olam sirlarini anglayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta’lim-tarbiya berish o‘qituvchilarga birmuncha ma’sulyat yuklaydi. Shu sababdan ham, boshlang‘ich ta’limda didaktik o‘yin texnologiyalaridan foydalanish eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Umum ta’lim fanlar METODIKASI ilmiy metodik jurnal 2013-yil

15710

BOSHLANG’ICH SINFLARDA FANLARNI O‘QITISHDA INNOVATSION METODIKALARNING AHAMIYATI”

Rahmatqulova Gulnoraxon Jo‘rayevna,Musurmonqulova Feruzaxon Obidovna

Farg‘ona viloyati Bag‘dod tumani2-umumiy o‘rta ta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari

Telefon : +998(91) 6836624 Telefon : +998(90) 3447673

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda innovatsion metodikalarning ahamiyati, dars jarayonida, o‘quvchilar jamoasi bilan ishlashda innovatsion metodlardan samarali foydalanish va uning ahamiyati xususidagi fikrlar bayon etilgan.

Kalit so‘zlar: “Innovatsiya”, “Innovatsion metodikalar “, “Tafakkur buluti”, “To‘p orqali tilak”, “Harflarni o‘zgartirib, so‘z tuzing!”, “Tashabbuskorlik ”.

O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ta’lim-tarbiya jarayonini yangi pedagogik taxnologiyalar bilan ta’minlash eng muhim vazifa qilib belgilangan. Yana bir dolzarb masalalardan biri yuqori malakali raqobatdagi o‘qituvchi kadrlar tayyorlash, ularning kasbiy omilkorliklarini oshirish, metodik mahoratlarini ko‘tarish, o‘qituvchilarni fanlarni o‘qitishda innovatsion texnologiyalar bilan qurollantirish demakdir. Bu o‘rinda “innovatsiya” so‘zi haqida to‘xtalib o‘tsak.

Keng ko‘lamli islohotlarning muhim bo‘g‘ini – innovatsiyalar bugun har bir sohada bo‘lgani kabi ta’lim tizimida ham o‘zining yangiliklarini namoyish etmoqda. Hozirgi vaqtda innovatsiya tushunchasi juda keng qo‘llanilmoqda. “ Innovatsiya ” inglizcha so‘z bo‘lib, “yangilik kiritish” degan ma’noni bildiradi . Ya’ni tizim ichki tuzulishini o‘zgartirish deb ta’riflanadi .

Innovatsiya dalzarb muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bir tizimda shakllangan yangicha yondashishlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tug‘ilib, ta’lim mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo‘ladi . Shuningdek, umuman ta’lim tizimi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi .

Yangi innovatsion metodikalarning xislati shundaki, unda qo‘yilgan maqsadlarga erishish kafolatini beruvchi o‘quv jarayoni rivojlantiriladi va amalga oshiriladi . Darhaqiqat, darslarning muvaffaqiyatli tashkillanishining 80 % ta’lim jarayoning to‘g‘ri loyihalashtirish, tashkil etish va uni amalga oshirishga bog‘liqdir.

Innovatsion metodikalar orqali o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonga o‘quvchining rivojlanishi, shakllanishi va bilim olishi, tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik,yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Ta’lim olishda o‘quvchi asosiy bo‘g‘inga aylanadi.

Natijada biz tarbiyalagan va ta’lim bergan o‘quvchilar har tomonlama rivojlangan, o‘z mustaqil fikri va maqsadiga erishgan, tatbiyalangan, ta’lim olgan, ko‘rganlarini tasavvur eta oladigan, o‘rganganlarini, oldin o‘zlashtirganlari asosida yangi bilimlarni taqqoslay oladigan, o‘z oldida turgan har qanday muammolarni tahlil qila oladigan va yechim topa oladigan komil inson bo‘lib yetishadi. Bu borada boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari ham muhim o‘rinni egallaydilar. Shu o‘rinda bir narsani aytib o‘tish joiz. Har bir dars jarayonida iunnovatsion

15810

texnologiyalarning, metodikalarning qay darajada amalga oshirilishi darslarning sifatini va natijasini belgilaydi.

Innovatsion metodikalarning amalga oshirilishida quyidagilarga ahamiyat qaratishni tavsiya etaman:

19. Har doim ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etishning muhim maqsadini ifodalash 20. O‘quvchilar jamoasini to‘g‘ri shakllantirish 21. O‘z diqqatini doimo o‘quvchilarga qaratish 22. Bir-birini takrorlamas usullar, metodlar o‘ylab topish va muntazam darslarda qo‘llash23. Har doim o‘rganilganlarni tahlil qilib borish 24. O‘zaro munosabatlarni yaratish 25. Har doim bo‘layotgan jarayonlarni kuzatib, o‘rganib borish26. Har qanday muammolarni oldindan ko‘ra bilish va o‘quvchilarni ham bunga

tayyorlash 27. Doimo o‘zgarishlarning kuzatuvchisi emas, yetakchisi bo‘lishga intilish ;28. Tashabbuskor bo‘lish. Bugungi jadal rivojlanib borayotgan davrda o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga

o‘rgatish, o‘z ustida ishlash ko‘nikmasini hosil qilishda o‘qituvchining roli katta. Bunda har bir o‘qituvchining oldida turgan eng dolzarb vazifalardan biri yangi pedagogik texnologiyaning innovatsion usullaridan dars jarayonida o‘rinli foydalanish va o‘quvchilarning yakka tartibda ishlashiga erishishdir. Masalan, ona tili darsini ko‘rib o‘taylik . Har bir so‘zning ma’nosi va tarkibini o‘rganishga qiziqish, til hodisalarini bilishga intilish, bilimga tashnalikni tarkib topdirish uchun ushbu tavsiyadagi turli xil boshqotirmalar, rebuslar, grammatik topishmoqlar darslarda qo‘llanib borilsa maqsadga muvofiq deb o‘ylayman.

“Tafakkur buluti” metodi. Ushbu metod “Klasster” metodining bir shakli hisoblanib, o‘quvchilarda ixtiyoriy muammo xususida erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarini be-malol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi.

“To‘p orqali tilak” o‘yini. Ushbu o‘yin o‘quvchilarni chaqqonlik va tezkorlikka o‘rgatibgina qolmasdan, ularning so‘z boyligini yanada oshiradi va bir-biriga bo‘lgan mehr-muhabbat tuyg‘ularini yanada kuchaytiradi.

“Harflarni o‘zgartirib, so‘z tuzing!” o‘yini.Bunda xattaxtaga so‘zlar qator qilib yozib qo‘yiladi. O‘quvchilar 2 guruhga bo‘linadilar.

Undosh harflarni o‘zgartirib, yangi so‘zlar tuzishlari kerak bo‘ladi.“Olti qalpoqcha”, “Nima uchun ?”, “Savollar xujumi”, “Sehrli sandiq”.Bu kabi nomlarni ko‘plab keltirish mumkin. Boshlang‘ich sinf ta’limida o‘quv jarayonini tashkil etish holati jiddiy bo‘lib, o‘quv

faoliyatini bosqichma – bosqich amalga oshirish lozim. Darslarning tushunarli va sifatli amalga oshirilishida innovatsion texnologiyalardan unumli foydalanish maqsadga muvofiq-dir. Ayniqsa, hamkorlikka asoslangan o‘quvchilarning faolligini oshirishga mo‘ljallangan o‘quvchilarni boshqarish, fikrini eshitish, tushunish, hurmat qilish, o‘zgalar manfaati bilan hisoblashish, ularga o‘rgatish, ta’sir qila olish, o‘zining va boshqalarning “men”ini sezish, his qilish, o‘zini boshqarish, fikrini aniq, lo‘nda bayon eta olishga o‘rgatishdan iborat.

Xulosa qilib aytganda, dars davomida o‘quvchining ta’lim faoliyati innovatsion texnolo-giyalar asosida amalga oshirilsa, uning axborotni qabul qilishi oson kechadi va ta’lim sama-radorligi ortadi. Innovatsion texnologiyalardan foydalanib o‘tilgan darsda o‘quvchilar o‘z qobilyati va imkoniyatlarini namoyish qilishga erishadilar, jamoa bilan ishlash malakasiga

15910

ega bo‘ladilar, o‘zgalar fikrini hurmat qilishni o‘rganadilar. Bu esa darsning samaradorligini oshirib, ta’lim sifatini kafolatlashga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. I.A.Karimov .” Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori ” Tosh-

kent-19972. Tal’at G’afforova . “ Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar ”

Toshkent – 20113. A. Abduqodirov, R. Ishmuhammedov . ”Ta’limda innovatsiya” Toshkent -20104 . Maktab va hayot jurnali . 2012- yil (1-son )5. Uzedu.uz6 . Terabayt.Uz

16010

UZLUKSIZ TA‘LIMDA MASOFAVIY TA‘LIMNI QO‘LLASH IMKONIYATLARI

Sirdaryo viloyati Xovos tumani 1- umumta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilsi Rahmonberdiyeva Nafisa

Annotatsiya: Mamlakatimizda ta‘lim tizimini rivojlantirish Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovich rahnamoligida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Jamiyatimizning rivojlangan davrida avvalgi metodik qo‘llanmalar bilan cheklanib qolmasdan, unga fan-texnika yangiliklari, internet va yuksak texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalangan holda, ta‘lim jarayonini tinglovchilari uchun yanada qiziqarli va mazmunli qilib o‘tish maqsadga muvofiq. Internet global kompyuter tarmog‘ini rivojlanishi butun dunyo ta’lim tizimini takomillashtirishning yangi yo‘nalishlarini ochilishiga sabab bo‘ldi. O‘quv muassasalarining texnik ta’minotini keskin o‘zgarishi, dunyoviy axborot resurslarga keng yo‘l ochilishi o‘qitishning yangi shakl va usullaridan foydalanish zaruratini keltirib chiqardi.

Kalit so‘zlar: Intеrnеt tехnоlоgiya - masоfaviy ta’limning jahоn aхbоrоt ta’lim tarmоqlariga kirish, intеgratsiya va o‘zarо tamоyillari.

Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini ta’lim jarayoniga kirib kelishi an’anaviy o‘qitish usullariga qo‘shimcha ravishda yangi o‘qitish shakli - masofaviy o‘qitish yaratilishiga omil bo‘ldi. Masоfadan o‘qitish uslubi – bu intеrnеt оrqali mustaqil o‘qish dеmakdir. Mustaqil o‘qish insоnning mustaqil fikrlash, hоlatni bahоlash, хulоsa va bashоrat qilish qоbiliyatlarini rivоjlantiradi. Masоfadan o‘qitishda o‘quvchi o‘ziga qulay vaqtda va hattоki, ishdan ajralmagan hоlda o‘qishi mumkin.

Masofaviy ta’lim ( lotincha «distansiya»- masofadan foydalanish) o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi to‘g‘ridan- to‘g‘ri «masofadan o‘qitish» imkoniyatini yaratib beruvchi zamonaviy axborot va telekommunikatsion texnologiyalardan foydalanish. U o‘quv fanlari bo‘yicha o‘zlashtirish samaradorligini ta’minlash, idrok etish qobiliyatini rivojlantirish kabi imkoniyatlarga ega.

Masоfaviy ta’limda tinglоvchlar mustaqil, erkin va ixtiyoriy bilim оlish imkоniyatiga ega bo‘ladi, talaba va tinglоvchi o‘rtasidagi alоqa hissiy munоsabatlardan hоli bo‘lganligi uchun tinglоvchilarning o‘zlashtirish darajasi bеvоsita uning intеllеktual tоmоnlariga bоg‘liq, ko‘rgazmalilikning kеng imkоniyatlaridan fоydalanish ya’ni eshitish, ko‘rish, idrоk qilish, esda saqlab qоlish, tushunish mushоhada qilishda tехnik jarayonlarning faоl ishtirоk etish yordamida egallanayotgan bilim mоhiyatini chuqurrоq anglashga yordam bеradi. Kеys tехnоlоgiya - masоfaviy ta’limda audiоvidео va multimеdiali o‘quv uslubiy matеriallar majmuasini aks ettirsa, TV tехnоlоgiya - o‘quv mеtоdik ma’lumоitlarni tеlеvidеniе оrqali yеtkazish mazmuniga, Intеrnеt tехnоlоgiya - masоfaviy ta’limning jahоn aхbоrоt ta’lim tarmоqlariga kirish, intеgratsiya va o‘zarо tamоyillariga asоslanganligi bilan ahamiyatlidir. Bundan tashqari, masоfaviy ta’lim jarayoni ham o‘z navbatida ta’limiy va rivоjlantruvchi хususiyatlaridan tashqari tarbiyaviy хaraktеrga ega bo‘lib, shaхs aхlоqiy sifatlari-intizоmlilik, оnglilik, talabchanlik, hurmat va e’tibоrlilik, o‘quvlilikni shakllanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.

Masоfaviy o‘qitishda asоsiy e’tibоrni o‘quv-uslubiy matеriallarni tayyorlashga qaratiladi. Chunki o‘quv-uslubiy matеriallarning sifati masоfadan o‘qitish sifatining eng asоsiy оmillaridan biridir. O‘qish tartibi quyidagicha: o‘qituvchi kurs bilan tanishtiradi va tоpshiriqlar bеradi. O‘quvchi ko‘rsatilgan manbalar bilan ishlab tоpshiriqlarni bajaradi

16110

va o‘qituvchiga yubоradi. O‘qituvchi uni tеkshiradi, zarur hоlda ko‘rsatmalar bеradi. Shu tartibda kurs mavzulari o‘rganiladi. Muzоkara intеrnеt хizmatlari оrqali amalga оshiriladi. O‘qish jarayonida talaba elеktrоn darsliklardan, elеktrоn kutubхоna va fоrumlardan, vidеоkоnfеrеntsiyalardan, on-line kurslaridan va Web-sahifalardan fоydalanadi. Bu individuallik o‘quvchida qiziqish uyg‘оtadi va uni o‘qishda faоllikka, ijоdiy yondashuvga rag‘batlantiradi. Ularni to‘g‘ri tashkil etish, o‘qitish sifati va samarasini bеlgilaydi.

Masоfaviy o‘qitishda quyidagi o‘quv materiallaridan foydalaniladi:1. Darsliklar (mоdul);2. Audiо, vidеоmatеriallar;3. Elеktrоn va multimеdia darsliklari;4. On-line kurslari.Masоfaviy o‘qitish – kоmmunikatsiya va kоmpyutеrizatsiya hоsilasi bo‘lib, uning

mоhiyatida o‘qitishning eng ilg‘оr usullarini Rеspublika bo‘yicha kеng jоriy qilish masalasi ilk rеjada turadi. Nazarimizda, masоfaviy o‘qitishning yutuq va kamchiliklari parallеl ravishda namоyon bo‘lmоqda. Yutuqlari quyidagilardan ibоrat:

-birinchidan, masоfaviy o‘qitish muayyan ilg‘оr o‘qitish usulini kеng оmmalashtiradi;-ikkinchidan, Rеspubika bo‘yicha o‘qitishnging yaхlit mеtоdоlоgiyasini shakllantiradi;-uchinchidan, o‘qitish sоhasida ilmiy-amaliy aхbоrоt almashinish tеzlashadi;-to‘rtinchidan, mоliyaviy tеjamkоrlikka оlib kеladi.Kamchiliklar ham mavjud:- birinchidan, masоfaviy o‘qitishning didaktik qоnuniyatlari ishlab chiqilganicha yo‘q;- ikkinchidan, masоfada turib sabоq оlayotganlarning hоlati va хatti-harakatiеni to‘liq

darajada nazоrat qilib bo‘lmaydi;-uchinchidan, o‘qituvchi va talaba (o‘quvchi) o‘rtasida emоtsiоnal munоsabat bo‘lmaydi.

Zеrо, masоfaviy o‘qitish tехnоlоgiyasidan tеzkоr aхbоrоt almashish maqsadida fоydalanish kutilgan samarani bеrishi shubhasiz. Bugungi kunda pоytaхtimizda va vilоyatlar markazlarida o‘ziga хоs ilmiy pоtеntsial markazlari shakllandi. Bu imkоniyatdan Rеspublika bo‘yicha fоydalanishda masоfaviy o‘qitish muhim o‘rin tutadi. Shu ma’nоda masоfaviy o‘qitishning mеtоdоlоgiyasi va ilmiy asоslarini yanada aniqlashtirib оlish maqsadga muvоfiqdir.

Adabiyotlar1. A. A. Abduqodirov, A. X. Pardaev “Masofadan o‘qitish nazariyasi va amaliyoti”

Toshkent 2009 yil;2. A. A. Abduqodirov Oliy ta‘limda masofali o‘qitish texnologiyasi//”OTM ta‘lim

jarayoniga zamonaviy PTlar va ilg‘or tajribalarni joriy etishning ilmiy pedogogik asoslari” res. ilmiy-amaliy konf.mat-i(2008 yil 28-29 noyabr‘), T.,2008 11-14 betlar;

3. A. A. Abduqodirov XXI asr ta‘limining asosiy shakllaridan biri//Ta‘lim menejmenti, 2006. 64-b.

4. N. N. Azizxo‘jaeva Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. -O‘.: O‘DPU, 2003. - 174 b.

5. O. Roziqov, S. Og‘ayev, M. Mahmudov, B. Adizov. Ta’lim texnologiyasi. - T.: O‘qituvchi, 1999.-A.69.

6. S. Og‘ayev. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar-hayotiy ehtiyoj. “Xalq ta’limi” jurnali, 2001, 3, 69-71 b.

16210

O‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA TABIATGA EHTIYOTKORONA MUNOSABATNI SHAKLLANTIRISH

Rahmonova Muslima-Namangan shahar4-umumta’lim maktabi o‘qituvchisi

Tel:+99897-591-27-20

Annotatsiya: Ushbu maqolada O‘quvchilarni tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, tabiat unsurlarini asrab avaylash,tabiatga do‘stona munosabatlarni shakllantirish haqida bayon etilgan.

Kalit so‘zlar: Tabiat,jo‘g‘rofiya, tuproq, suv, havo, tabiiy boyliklar, kuzatish, o‘lkashunoslik, ekskursiya.

Tabiatni va unda yashaydigan jonzotlarni muhofaza qilish vatanni va o‘zlikni asramoq demakdir. Inson va tabiat o‘zaro munosabatlari bugungi kunda oldingi davrlarga nisbatan anchagina tartibga solingan bo‘lsada, insoniyatning boshqa tabiat kompanentlariga ko‘rsatayotgan ta’siri kamaygani yo‘q. Shuning uchun tabiatshunoslik fani oldidagi eng dolzarb masala insonlarning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’siri natijasi qanday oqibatlarga olib kelayotganligini oldindan to‘la tasavvur qilishdir. Buning uchun tabiatshunoslik dars shakllarini hozirgi zamon talablari asosida tashkil etish lozim.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy, ta’lim sohasida ham ko‘plab o‘zgarishlar, islohotlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, davlatimiz tomonidan chiqarilgan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Davlat ta’lim standartlari” mamlakatda yoshlar ta’lim-tarbiyasiga berilayotgan e’tibor buning yorqin ifodasidir.

Ma’lumki, boshlang‘ich sinflarda “Atrofimizdagi olam” (1-2-sinflarda) va “Tabiatshunoslik” (3-4-sinflarda) fanlari o‘qitiladi. “Tabiatshunoslik” fani “Atrofimizdagi olam” fanining davomi bo‘lib, o‘zining mazmuni va metodlari bilan o‘quvchilarni har tomonlama tarbiyalash imkoniyatlariga ega.“Tabiatshunoslik” fani yosh avlodni tabiatga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi: unga nisbatan muhabbatni tarbiyalaydi, tabiat chiroyini idrok etish uni qo‘riqlash, asrash, in’omlaridan oqilona foydalanish, ana shu boyliklarni o‘z qo‘llari bilan yaratish va ko‘paytirishga chorlaydi.

Bolalarning atrofimizdagi olamni muntazam o‘rganib borishlariga asoslanib, kichik yoshdagi o‘quvchilarda tabiat to‘g‘risida, o‘z joyi va barcha mamlakatlarning tabiiy boyliklari to‘g‘risida bir butun tasavvurni shakllantirish kerak. O‘quvchilar Vatanimizning tabiiy boyliklaridan odamlar o‘zlarining mehnat faoliyatlarida qanday foydalanayotganliklari bilan tanishishlari lozim. Bunda bolalarga odamlar mehnati tabiat atrof bilan chambarchas bog‘liq ekanligini ko‘rsatish g‘oyat muhimdir.Shu talablarga ko‘ra kichik yoshdagi o‘quvchilarga:

O‘zaro bog‘liqligi ochib berilgan jonli va jonsiz tabiat to‘g‘risida aniq bilimlar berish;Odam organizmi va uning salomatligini saqlash to‘g‘risida ma’lumotlar berish;Ularni tabiatda kuzatishlar o‘tkazish o‘quvi va ko‘nikmalari bilan qurollantirish;Tabiatdan oqilona foydalanish va uning boyliklarini ko‘paytirishga qaratilgan insonning

mehnat faoliyati bilan tanishtirish;Jonajon tabiatga muhabbat, uni muhofaza qilishga intilishni tarbiyalash kerak. uning

mazmuni bilan belgilanadi. Shuning uchun ham tabiatshunoslikni o‘qitish Umumta‘lim va hunar maktablarini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlariga muvofiq tabiatshunoslik dasturiga kiritilgan o‘zgarishlar ko‘rsatilgan vazifa lar bilan bir qatorda tabiatshunoslik kursida

16310

o‘quvchilarning ekologiya, mehnat va gigiena tarbiyasiga e‘tiborni yanada kuchaytirishni, «har bir o‘quvchi gi giena va meditsina sohalarida minimum bilimni egallash, yoshligidan o‘z organizmini bilishi, uni tartibli saqlay olishi» uchun sharoitlar yaratilishini nazarda tutadi.

Tabiatshunoslikni o‘qitish jarayonida dunyoni ilmiy tushunish asoslarini shakllantirish uchun tabiatga insonparvarlik munosabatini, vatanparvarlikni va go‘zallikni tushunishni tarbiyalash ke rak.

Zamonaviy pedagogika ta‘lim va tarbiyaga tarbiyalovchi ta‘lim deb atalmish yagona jarayonning ikki tomoni deb qaraydi. Ta‘limning tarbiyalovchilik harakteri o‘qituvchiga o‘quvchilar tafakkurini, ularning ijodiy va bilish faolligini rivojlantirish uchun boy material beradi. Tabiatshunoslik bo‘yicha barcha mavzular kompleks tarbiya masalarini aks ettirishi kerak.O‘quvchilarga bilimni bayon qilish metodlari ham tarbiyaviy ahamiyatga ega, o‘quvchilarning barcha faoliyatlari bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni bilan bog‘liqdir.Shu munosabat bilan ham tabiatshunoslikni o‘qitish o‘qituvchi uchun tarbiyaviy ishlarga katta imkoniyatlar beradi. Tabiatshunoslikni o‘qitishda og‘zaki, ko‘rgazmali, amaliy va boshqa metodlardan foydalaniladi. Bolalarning ijodiy faolligi, individual qobiliyatlarini ochishga qaratilgan metodlar tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda.

Tabiatshunoslik bo‘yicha mashg‘ulotlarni sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlar: ochiq havodagi o‘yinlar, o‘lkashunoslik ekskursiyalari, yurishlar bilan chambarchas bog‘lamoq zarur. Tabiatshunoslik darslari — bu mehnat tarbiyasi maktabi hamdir. Aniq misollarda o‘quvchilarni odam mehnati — uning jismoniy va ma‘naviy sihatligining manbai ekanligiga ishontirib, o‘qituvchi mehnatga muhabbatni, astoydil mehnat qilish istagini, mehnat ahliga hurmatini tarbiyalaydi. Shuning uchun tabiatshunoslik o‘zining mazmuni va metodlari bi lan o‘quvchilarni har tomonlama tarbiyalash uchun cheksiz imkoniyatlarga ega.

Bularning hammasi o‘qituvchiga tabiatshunoslik bo‘yicha o‘quvchilar bilan shug‘ullana borib, ularni faqat yaxshi bilim olishgagina emas, balki ular shaxsini shakllanishiga ta‘sir ko‘rsatishga ham imkon beradi. Boshlang‘ich sinflarda tabiatshunoslikni o‘qitishning maqsadi — botanika, zoologiya, ekologiya, anatomiya, fi ziologiya, gigiena, jo‘g‘rofiya fanlarining elementar asoslarini berish bilan birga tabiiy ne’matlarimiz:suv, havo, tuproqqa ehtiyotkorona munosabatni shakllantirish hamdir. Shuning uchun boshlang‘ich sinf tabiatshunoslik darslarini o‘tishda darslarni noan’anaviy tarzda tashkil etib,o‘qituvchi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishadi.

Adabiyotlar:1. Boshlang‘ch ta’lim bo‘yich yangi tahrirdagi o‘quv dasturi.- Toshkent, 2010.2. Jo‘rayev R.H., Tolipov U.Q. Pedagogik faoliyat, texnologiyalar va mahorati //

Uzluksiz ta‘lim, 2003.- № 2.

16410

BOSHLANG’ICH TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA ZAMONAVIY YONDOSHUVLAR

Rahmonova Sharofat To‘rayevnaSirdaryo viloyati Xovos tumani

14-sonli maktabning Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

telefon: +99893 326 1969

Annotatsiya: Insonni kelajakda qanday shaxs bo‘lib ulg‘ayishi uning yoshlikda olgan bilimlari va tarbiyasiga bog‘liq. Yaxshi tarbiya va yuksak ma’naviyat barkamol shaxsni jamiyatga yetkazib beradi. Bunda esa o‘qituvchining o‘rni beqiyosdir.

Kalit so‘zlar: Barkamol avlod, aql-drok, tarbiya, ota-ona, g‘amxo‘rlik, xulq-atvor, intizom, pedagog, ta’lim.

Ma’rifatga intilish – xalqimizning azaliy fazilatlaridan biri. Farzandlarimizni bilimdon, irodasi baquvvat, iymoni mustahkam qilib voyaga yetkazish, milliy istiqlol g‘oyasini ular qalbi va ongiga singdirish, yot va zararli g‘oyalar ta’siridan saqlash, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash eng asosiy vazifamizdan hisoblanadi.

Har qanday insonning, ayniqsa o‘qituvchining, avvalo bolalarga bo‘lgan mehri, fidoiyligi, izlanuvchanligi, kuchli bilim va salohiyati bo‘lmasa, ishda muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. Bilim –borliqning bir nusxasi bo‘lmasdan, u shaxs tomonidan shakllantiriladi.

Inson umri mobaynida ko‘plab maktablarni o‘taydi. Bular ichida eng muhimi hayot maktabidir. Hayot maktabiga avvalambor yo‘llanmani, bilimni maktab beradi.

Yer yuzida globallashuv jarayonining kuchayib borishi, raqobatbardosh kadrlarga bo‘lgan talabni tobora oshib borishiga olib kelmoqda. Mamlaktimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng, ta’lim tizimini tubdan isloh qilish bo‘yicha amalga oshirilgan dasturiy chora-tadbirlar natijasida jahonda e’tirof etilgan yutuqlarga erishildi. Mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash, ma’naviy yetuk va raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlashda ta’lim tizimi faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi.Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida “Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir” – deb ta’kidlaganlar. Shubhasiz biz yoshlarimizni barkamol har tamonlama yetuk shaxs bo‘lishi uchun ularni maktab yoshidan ta’lim tarbiyasiga etibor qaratishimiz lozim. Yoshlarni barkamol shaxs bo‘lib yetishishi uchun bilimlarni anglab yetishishi uchun diqqatning ahamiyati kattadir.

O‘zbekistonimizda mustaqillik sharofati bilan barcha sohalarda tub islohotlar amalga oshirildi, iqtisodiy rivojlantirishning o‘zbek modeli, kadrlar tayyorlashning milliy dasturi ishlab chiqildi va bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda ta’lim sohasiga alohida e’tibor qaratilib, kelajak avlodni tarbiyalash borasida zarur shart-sharoitlar, imkoniyatlar yaratilmoqda.

Bugungi kunda dunyo miqiyosida axborot kommunikatsiya tizimining yuksak darajada rivoj topib borayotganligi va bu boshqa sohalar qatorida ta’lim jarayoniga ham kirib kelib, uni yanada sifatli tashkil etishga o‘z ta’sirini ko‘rsatayotganligi barchamizga ma’lum. Bunday sharoitda inson faoliyatining nazariy va amaliy qirralari ham uzluksiz yangilanib turishi tabiiydir. Pedagogik faoliyat ham alohida va murakkab mehnat turi sifatida bundan

16510

mustasno emas. Pedagoglar o‘z faoliyatlarida kafolatlangan natijalarni qo‘lga kiritishga urinmoqdalar.

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da ko‘zda tutilganidek, pedagogik va taxborot texnologoyalari, kompyuterlashtirish va kompyuter tarmoqlari negizida ta’lim jarayonini yangi axborotlar bilan ta’minlash rivojlanib bormoqda.

Shuning uchun ham pedagogic texnologiyalarni ta’lim jarayoniga joriy etish, ta’lim samaradorligini oshirish uchun tinimsiz izlanish bugungi kunning ehtiyojiga aylandi. Barkamol avlodni tarbiyalash –“ta’lim to‘g‘risidagi” Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da Respublika ta’lim xodimlari zimmasiga o‘ta mas’uliyatli vazifalar yuklatilgan. Bu vazifani amalga oshirish jarayoni boshlamg‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qishiga yangicha yondoshish, o‘qituvchilarni o‘z kasbiga va tarbiyalanuvchilarga o‘ta mas’uliyatli munosabatda bo‘lishini taqozo etadi. Bu dastur yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy, ijtimoiy faollikka, siyosiy hamda ijtimoiy hayotda to‘g‘ri yo‘l topa olish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirish, shuningdek, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda munosib o‘rin egallagan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o‘zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pedagogic g‘oyani ilgari suradi.

Ta‘lim-tarbiya jarayoni har bir o‘qituvchi va pedagogdan katta aql zakovat, sabr matonat, o‘quvchilarga va o‘z kasbiga yuksak mehr – muhabbatli bo‘lishni talab etadi. O‘qituvchining doimo izlanuvchan, bilim va tajribasini orttirib boruvchan bo‘lishi, o‘quvchilarni chuqur tushunish, ularning ichki dunyosini payqay olishi, o‘sish va rivojlanish darajalarini nazorat qilib borishi va zarur paytda so‘z, ish yoxud amaliy harakat bilan yordam bera olish qobiliyati ta‘lim va tarbiya jarayonining muvaffaqiyatini ta‘minlovchi omillardir

Foydalanilgan adabiyotlar:1.I.A.Karimov. “ Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch”.T:”Ma‘naviyat”, 2008.2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. -Т.

Ўзбекистон, -т.1, 1996.3. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. –T.: O‘qituvchi, 2004.

16610

BOSHLANG’ICH SINFLARDA IQTIDOR VA QOBILYAT KO‘RIGI.

Qandolat RahmonovaNavoiy shahar 2-umumiy o‘rta ta’lim maktabi

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Tel: +998907300522

Annotatsiya: Maqolada ustoz yosh shogirdining qanchalik darajada teran fikrlashi oqibatida boshlang‘ich sinfidan boshlab iqtidor, salohiyat egasi ekanligi haqida muhokoma qilinadi.

Kalit so‘zlar: innovatsiya, zamonaviy axborot texnologiyalari, audio-video, kompyuter, internet,interfaol.

Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan bunyodkorlik ishlari, zamonaviy talablarga javob beradigan o‘quv- laboratoriya jihozlari, kompyuter texnikalari va sport inventarlari bilan ta’minlanishi tufayli deyarli barcha umum ta’lim maktablarimiz shaklan va mazmunan yangicha ko‘rinish kasb etdi.

Bugungi kunda xalq ta’lim tizimidagi har bir rahbar, pedagog va murabbiy zamonaviy ta’lim muassasasidagi o‘quv jarayonining asosiy vazifasi – bu o‘qitish sifatini yangi pog‘onaga ko‘tarish ekanligini his qilgan holda faoliyat ko‘rsatmoqda. Shunga ko‘ra, o‘quvchiga munosabat, ularga yondashish tamoyillari o‘zgardi. Zamonaviy dars jarayonida har bir o‘quvchiga uning o‘ziga xos xususiyatlari va shaxsiy qobilyati, iqtidorini hisobga olgan holda o‘quv jarayonida ishtirok etishi uchun sharoit va imkoniyat yaratildi.

Rivoyat qilishlaricha, bir kishi donishmanddan: Hazrat, mening bir o‘g‘lim va bir qizim bor. Ularning ikkalasini ham o‘qitishga, ilmli qilishga qurbim yetmaydi. Faqatgina bittasini o‘qitishga imkonim bor, qaysi birini o‘qitay?- deb so‘rabdi. Shunda donishmand: Qizingni o‘qit, chunki u kelajakda farzand tarbiya qiladi. Agar o‘g‘lingni o‘qitsang, bir kishini o‘qitgan bo‘lasan. Qizingni o‘qitsang butun bir jamiyatni o‘qitgan bo‘lasan,-deb javob bergan ekan. Bugungi kunda men Rahmonova Qandolat Navoiy shahar 2-umumiy o‘rta ta’lim maktabida boshlang‘ich sinflarga ilm ma’rifat sirlaridan saboq berib kelmoqdaman.

Uzoq yillik pedagogik tajribam jarayonida turli insonlarga duch keldim. Dunyoqarashi turlicha bo‘lgan ota-onalar bilan suhbatlashishga to‘g‘ri keldi.,,Qizingiz iqtidorli, mehnatini kuydirmang o‘qiting‘’- deganimda,-,,Qiz bola o‘qib shahar olib beradimi? Siz o‘z ishingiz bilan shug‘ullaning. Menga advokat kerak emas.’’- deguvchilar ham bo‘ldi. Ma’naviyatli, teran fikrlaydigan ota-onalar esa farzandlarini bolalikdanoq turli to‘garaklarga berib ilm olishi, hunar o‘rganishi, fanlarni mukammal o‘rganishini o‘ta muhim vazifa deb qaraydi. Qizini bolalikdanoq 3-4 yoshidanoq rus tili, ingliz tilini o‘rganishi uchun yelib-yuguradi. Farzandi uchun vaqtini ayamaydi. Bu urinishlari natijasida Arziyeva Anora o‘quvchim yuqori natijalarni qo‘lga kiritmoqda. HIPPO olimpiadasida ham faol qatnashib, keying bosqichlarga yo‘llanma oldi. Yaqinda viloyatimizda mehmon bo‘lib turgan Edu-action asoschisi( o‘zbekistondagi IDP IELTS Test markaz rahbari) Umid Ishmuhammedov bilan uchrashdi. Ingliz tilidagi mukammal savol-javoblar va suhbat jarayonida Anoraning imkoniyatlari yuqori ekanligini, IELTS imtihonini topshirib, 6 ballni (B1) darajani qo‘lga kiritish salohiyatiga ega ekanligini ta’kidladi.So‘zning kuchi behaddir. Bolajonlarga maqtovlar yoqadi. Bolalarning dunyoqarash fikrlash qobilyatiga qarab, goh maqtaymiz, goh tanbeh beramiz. Anoraga shu bir og‘iz so‘z qanoat bo‘ldi. Hozir u juda qattiq tayyorgarli ko‘ryapti. Yozda bo‘lib o‘tadigan IELTS imtihoniga 6 ballni yig‘ish uchun tinimsiz mehnat qilmoqda. Muvaffaqiyatli topshirsa,

16710

dunyo miqyosda (B1)darajani olgan eng yosh ingliz tili bilimdoni bo‘lar ekan. Bu natijaga erishish uchun tirishqoq va intiluvchan qizimiz bilan birgalikda ota- onasining ham mehnati katta. Atrofdagi yaqinlarimizning ruhlantiruvchi so‘zlari va ishontiruvchi so‘zlari dunyodagi kuchli dori vositalaridan ko‘ra ko‘proq quvvatlantiradi va samarasi kuchli bo‘ladi. Umid Ishmuhammedov o‘z ishining ustasi sifatida Anora qizimizning qobiliyatlariga berayotgan bahosidan, e’tirofidan ruhlanib, tinimsiz izlanib, ota-onasi ham oilaviy mehnat qilmoqda. Ana shunday jonkuyar ota-onalarimiz borligi maktabimiz uchun sharaf.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1.Toshmurodov B. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishni takomillashtirish. T:

O‘qituvchi, 2000

16810

BOSHLANGʻICH SINFLARDA SON SOʻZ TURKUMI OʻQITILISHINING AHAMIYATI

Rahmonova Salomat AxmatxonovnaNamangan viloyati Chortoq tumani

52-maktab boshlangʻich sinf oʻqituvchisi

Annotatsiya: Maqolada boshlangʻich sinflarda son soʻz turkumi oʻqitilishi va uning ahamiyati haqida soʻz boradi.

Kalit soʻzlar: orfografiya, fonetika, ot, sifat, son, olmosh, fe’l soʻz turkumi, “Rasmlarni joylashtir”, “Davom ettir” oʻyinlari.

Ma’lumki, boshlangʻich sinflarda ona tili oʻqitishning markazida grammatik nazariya emas, balki nutqiy koʻnikma va orfografik malaka hosil qilish turadi. Unda bolalar til materiallarini tahlil qilishga, asosiylarni ajratishga oʻrgatiladi. Oʻquvchilarda bunday malakalarni hosil qilishda, ularning lingvistik kompeternsiyalarini shakllantirishda “Fonetika, grammatika, imlo va nutq oʻstirish” dasturiga koʻra oʻrganiladigan “Soʻz” boʻlimining alohida oʻrni bor. Bu boʻlimda oʻquvchilar soʻz turkumlari bilan tanishadilar. “Soʻz turkumi” atamasi 3-sinfda oʻrgatiladi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilari ot, sifat, son, fe’l soʻz turkumi va ularning ayrim grammatik kategoriyalari haqida ma’lumot oladilar. Kishilik olmoshlari esa 4-sinfda oʻrgatiladi [1]. Boshlangʻich ta’limda oʻrganiladigan soʻz turkumlarining har biri oʻz nazariy-metodik jihatlari bilan oʻzaro farqlanadi. Zero, boshlangʻich ta’limda sonni oʻrganish tizimi ham son haqidagi materialni leksik va grammatik tomondan sinfdan-sinfga oʻtgan sayin boyitib, murakkablashtirib borishni nazarda tutadi. Boshlangʻich ta’limda son uch yoʻnalishda oʻrganiladi: 1) sonlarning talaffuzi va ma’nosi ustida ishlash; 2) sonning grammatik shakllari ustida ishlash; 3) sonlarning imlosi ustida ishlash. [2. 261].

Son soʻz turkumi oʻqitilishining ta’limiy maqsadi shundaki, oʻquvchilarga nechta?, qancha?, nechanchi? soʻroqlariga javob boʻlgan soʻzlarni soʻroqlar yordamida aniqlash, ularni soʻroqlar yordamida boshqa soʻzlardan farqlash, miqdor bildirgan soʻzlarni imloviy jihatdan toʻgʻri yozish koʻnikmalarini hosil qilishni oʻrgatish bilan bir qatorda ularning lugʻat boyligida sanoqni ifodalovchi soʻzlarni faollashtirish hamda ularni oʻz oʻrnida qoʻllash malakalarini rivojlantirib borishdan iborat. Son soʻz turkumini oʻquvchilar xotirasida yaxshi saqlanishini ta’minlash maqsadida, avvalo, oʻqituvchi ogʻzaki savol-javob metodidan foydalanadi va oʻquvchilarning sanoq bildiruvchi soʻzlar haqidagi bilimlari qay darajada ekanligini bilib oladi. Bunda quyidagi savollar berilishi mumkin:

1. Nechta barmogʻingiz bor?Javob: 10 ta.2. Oilangiz necha kishidan iborat?Javob: 5 kishi bor.3. Nechinchi partada oʻtiribsiz?Javob: 4-partada.4. Necha yoshdasiz?Javob: 10 (8, 9, 11) yoshdaman.5. Tugʻilgan kuningiz qachon?Javob: 24-aprel.

16910

Oʻquvchilar berilgan savollarga mos ravishda javob beradilar. Bundan keyin suhbat metodi qoʻllanilib, oʻqituvchi quyidagi savollarni beradi:

35. Miqdor bildirgan soʻzlarga qanday soʻroq beriladi?36. Necha?, nechta? soʻroqlariga javob boʻlgan soʻzlar shaxs va narsalarning nimasini

bildiradi? Dars samaradorligini oshirish maqsadida “Rasmlarni joylashtir” oʻyini oʻtkaziladi. Bu oʻyinda oʻqituvchi oʻquvchilarni kichik guruhlarga boʻlib ishlash metodi asosida 4 yoki 5 ta guruhga boʻladi va oʻquvchilarga rasmli kartochkalar tarqatiladi, rasmlarni tartib bilan oʻsib boorish tartibida joylashtirish kerakligi aytiladi. Raqamlar kartochkalar yoniga olib borib yopishtiriladi. Oʻquvchilardan biri tarqatma rasmdagi hayvonlar soniga qarab sonlarni tanlaydi va doskaga yopishtiradi, qaysi guruh birinchi boʻlib bajarsa, oʻsha guruh gʻolib deb e’lon qilinada hamda guruh a’zolari ragʻbatlantiriladi. Bundan tashqari “Davom ettir” oʻyini oʻtkazilishi ham mumkin. Oʻqituvchi doskaga yil fasllari va vaqt birliklariga doir rasmlarni yopishtirib qoʻyadi va doskaga quyidagilarni yozadi:

Bir yil – oʻn ikki oy.Bir fasl – …Bir oy – …Bir hafta – …Bir sutka – …Bir soat – …Bir minut – …Oʻquvchilar mos ravishda jumlalarni davom ettirishlari kerak boʻladi. Dars oʻquvchilarga

savol berish orqali yakunlanadi. Oʻquvchilar berayotgan javoblaridagi qaysi soʻz miqdorni bildirayotganini aytishlari kerak boʻladi:

37. Siz nechinchi sinfda oʻqiyapsiz?38. Biz ikkinchi sinfda oʻqiyapmiz.39. Sinifimizda nechta oʻquvchi bor?40. Sinifimizda oʻttizta oʻquvchi bor.41. Sinifimizda a’lochi oʻquvchilar nechta?42. Sinifimizda a’lochilar oʻnta. Xulosa, umumta’lim maktablarining ona tili darslarida son soʻz turkumiga oid

bilimlarning oʻqitilishi oʻquvchilarga miqdor bildiruvchi soʻzlar haqida ma’lumot berish barobarida, ularning ogʻzaki va yozma nutqining oʻsishi hamda miqdor bildiruvchi soʻzlardan oʻrinli va unumli foydalana olish koʻnikmalarini rivojlantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Umumiy oʻrta ta’limning Davlat Ta’lim Standarti va oʻquv dasturi (Boshlangich

ta’lim).- Toshkent, 2017.2. Qosimova K., Matchonov S. va b. Ona tili oʻqitish metodikasi.-Toshkent: “Nosir”,

2009.

17010

YOSH AVLODGA TA’LIM BERIB TABIRIKLAYLIK

Farg‘ona viloyati Dang‘ara tumani 20-umumiy o‘rta ta’lim maktabining

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Rajabova Kanizaxon

Annotatsiya: Yosh avlodga ahloqiy va ruhiy tarbiya berib boorish to‘g‘risida,ularga hozirdan hayotga tayyorlab borish ma’naviy yetuk inson bo‘lishida ahloqiy- ruhiy tarbiyani o‘rni benihoya zarur deb o‘layman. Men ish faoliyatimdan kelib chiqib, maktabga ilk qadam qo‘ygan jajji farzandlarimga bilim berish bilan birgalikda kelajak hayotga hozirgi kundan tayyorlab borish juda dolzarb mavzu deb o‘ylayman. Darslarimda saboq berish orqali o‘quvchilarimga hayotiy misollardan keltirib tushuntirib boraman.

Kalit so‘zlar: bilmli, barkamol, komil o‘quvchi yoshlar

O‘sib kelayotgan avlodni to‘g‘rlikka, halolikka,mardlikka o‘rgatish uchun ahloqiy –ruhiy tarbiya berib borish uchun quyidagi fikirlarni tavsiya qilaman .

O‘qish va yozishni to‘liq o‘z vaqtida bajarish.Hayot nafaqat boshi, balki oxiri ham borligini anglatish.Ayollarga, opa –singiilarga qanday muomala qilish .O‘rtoqlari bilan kurashish, yoqalashish yaxshi emas,biroq o‘zingizni himoya qilish

zaruridir.Yer yuzida hamma ham farovonlikda yashamaydi,shuning uchun boriga qanoat qil.Hqiqatda yordamga muhtoj bo‘lganlarni rad qilma.Bu hayotda aniq ishonishing mumkin bo‘lgan yagona suyanch – bu o‘z kuching va

bilimlaring .Doim ozoda va toza yur.Sayyoramiz himoyaga muhtoj. Hech bo‘lmasa uni iflos qilma.Ba’zan yashash juda qiyin bo‘ladi. Biroq, yiqilishdan so‘ng doimo ko‘tarilish bo‘ladi.Yengil hayot ----zerikarli hayot.Zerikarli hayot esa bu yo‘qotilgan umrdir.Dunyoda hamma narsa mantiqiy har narsaning o‘z izohi bor.14 Yashar ekansan, o‘rganasan aksincha, o‘rganishdan to‘xtamaguningcha yashaysan.Mantiq va idrok ---- hayotda kerak.Bilim --- bu kuch, kerakmas narsalarni bilmaganing afzaldir.Munosabatlarda shoshma – shosharlik qilma. Bu ish shoshqaloqlikni yoqtirmaydi.Birgalikda yashash qarori ---bu juda katta qadam.Vijdonlilik, halollik, to‘g‘rilik--- muvaffaqiyatli munosabatlarning poydeori.Yolg‘onchilik eng yomon odat.O‘zgalar narsasini so‘ramasdan olish yomon illat.Doim ichki kompasingga ergash. U to‘g‘ri va haqqoniy yo‘lga boshlaydi.Insonlarga mehribon bo‘l va ularni qadrla.Hayotdagi eng muhim maqsad --- o‘z vazifasini, o‘rnini toppish.Vazifang---- odamlarga foyda va o‘zingga huzur -- halovat olib keluvchi ishlar qilgin.Doimo g‘olib bo‘lishga intil.Mag‘lubiyatlarni saboqdek qabul qil.Hech qachon o‘z orzuyingdan voz kechma.

17110

O‘zing uchun uzoq va qisqa muddatli maqsadlarni belgila.Sen o‘z jisming va aqlingni nazorat qil.Doimo jismoniy faol bo‘lib qol va qomatingni buzmaTo‘g‘ri ovqatlanish salomatlik garovidir, bu hayotdagi eng katta boylikdir.O‘z hayoting uchun o‘zing javobgarsan.Oilang doimo yoningda. Sen ham oiling bilan birga bo‘lishing kerak.Hayot do‘stlar bilan kechalarda o‘tirishdan iborat emas biroq, samimiy do‘stlar bo‘lishi

yaxshi.Hozirgi kundagi dolzarb mavzulardan biri bo‘lgan ta’lim sohasida o‘quvchilarni

puxta bilim olishi uchun mana shu tavsiyalarga asoslanib tarbiyalab borish zarur deb bilaman.O‘quvchi mustaqil, fikrlay oladi. Dunyoqarashi kengayadi, maktabda olgan bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay oladi. Chunki, Vatanimizga iqtidorli, qobilyatli, yangi zamonaviy raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga hissa qo‘shadigan bilmli, barkamol, komil o‘quvchi yoshlar kerak . Bunday o‘quvchilarni tayyorlash uchun ham ruhan ham ma’naviy jihatdan, ma’daniyatli inson qilib tarbiyalash lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston

Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 son qarori.

2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 27- fevral PQ 4623- son “Pedagogik ta’lim sohasini yanada rivojlantirish to‘g‘risida”gi qarori.

3. Lutfillayev M, X, Lutfillayev U. Computer simulation models in the educational models. (Monograf) LAP Lambert Academic Publiting, Germani, 2019 y, 47 p.

17210

YOSHLARNING IJTIMOIY - PSIXOLOGIK MUAMMOLARINI OLDINI OLISHDA TOLERANTLIK XUSUSIYATLARINI SHAKLLANTIRISH

Rajabova Xurshida NarzillayevnaNavoiy viloyat XTXQTMOHM katta o‘qituvchisi

Telefon:+998(97)3222699

Annotatsiya: Ushbu uslubiy ishlanmada bugungi kun o‘quvchi-yoshlari o‘rtasidagi ijtimoiy-psixologik muammolarlarni bartaraf etishda innovatsion yondashuv asosidagi tizimlashtirilgan psixologik treninglar ishlab chiqishning dolzarbligi hamda psixologik treningdan namuna keltirilgan.

Kalit so‘zlar: Yoshlar, psixologik trening, ijtimoiy-psixologik muammo, tolerantlik, innovatsion yondashuv.

Bugungi kunda mamlakatimiz jadal suratlar bilan taraqqiy etib borayotgan ekan, jamiyatdagi ijobiy rivojlanish bilan bir qatorda salbiy jarayonlarning ham bo‘lib turishi tabiiy hol. Bulardan biri va asosiysi yoshlar ta’lim-tarbiyasidagi ijtimoiy-psixologik muammolardir.

Yoshlardagi bu ijtimoiy-psixologik muammolar esa, oiladagi tarbya nuqsonlari, bolani qurshab olgan tevarak atrof-muhit va undagi noqobil o‘rtoqlarning, shuningdek, global tarmoqlarning salbiy ta’siri asosida yuzaga keladi.

Balog‘atga qadam qo‘yayotgan bolaning turli salbiy axborotlar oqimiga kirib ketishi, ichkilik, giyohvandlik mahsulotlariga qiziqishi, boshqalarning haq-huquqlarini mensimaslik, tan olmaslik kabi turli illatlarning paydo bo‘lishiga shu yoshda o‘ziga xos qiziqishlar sabab bo‘ladi. Bunday salbiy qiziqishlarni ijobiy tomonga yo‘naltirish, oldini olish hamda o‘quvchi yoshlarda har qanday illat va xavf-xatarlarga qarshi tura olish ko‘nikma va malakalarini tarbiyalash bilan hamohang tarzda ularni sog‘lom turmushning qadr-qimmatinini anglab yetishga, adolatli hayot yo‘nalishini tanlashga o‘rgatish muhim masala hisoblanadi. Buning uchun ularning ongi va qalb-shuuriga tolerantlik, irodalilik, samimiyli kabi shaxs xususiyatlarini shakllantirish lozim.

Bu vazifalarni zamonaviy yoshlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda erta yoshlaridan boshlab tarbiyada yangicha yondashuv asosida amalga oshirish zarur.

Buning uchun maktabdagi dars jarayonida beradigan ta’lim-tarbiyaning o‘zi yetarli emas. Chunki, asosiy vaqt belgilangan vaqtda tegishli fan asoslarini o‘rgatishga sarflanadi. Bundan tashqari maktabdagi turli ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarning bola shaxsi shakllanishiga ta’siri bor, albatta. Lekin, bu yetarli emas. Chunki, unday tadbirlar umumiyatga qaratilgan bo‘ladi.

Menimcha, o‘quvchi yoshlar bilan tizimli tarzda va qat’iy tartib asosida olib boriladigan psixologik treninglar jamlanmasini tuzish maqsadga muvofiq. Buni bir ilmiy tadqiqot sifatida ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq deb o‘ylayman. Psixologik treninglar juda ko‘p, ammo ular hali psixologva pedagog olimlar tomonidan ilmiy asosda tizimlashtirilmagan va qat’iy tartib va ketma-ketlikda ishlab chiqilmagan. Shuning uchun ham ta’siri kam(qaysi yoshda, nimani va qanday o‘tkazish).

Pedagog, psixolog Shamil Axmadulinning “Razvitiye pamyati u detey” nomli kitobida juda yaxshi va maqsadli, tartib bilan olib boriladigan 12- kunlik trening ko‘rsatilgan, ammo undagi ba’zi materiallar bizning mentalitetimizga unchalik mos emas hamda u aksariyat, diqqat va xotirani rivojlantirishga qaratilgan. Shunday treninglar jamlanmasini ishlab chiqish kerakki, u shaxs xususiyatlarini ijobiy tomonga yo‘naltirish va shakllantirishga qaratilgan hamda bilish

17310

jarayonlari (sezgi, diqqat, idrok tafakkur, xotira, xayol, nutq)ni rivojlantiruvchi mashqlarni o‘z ichiga olishi zarur. Agar bu psixologik treninglar sistemali tarzda tashkil etiladigan bo‘lsa, (maxsus vaqtlarda o‘zimizni mentalitetimizga moslashtirilgan) o‘quvchi-yoshlarning fanlarni samarali o‘zlshtirihiga hamda shaxsining ijobiy sifatlarini shakllantirishga ta’siri kuchli bo‘ladi.

Yuksak darajada o‘zligini anglagan, sog‘lom fikrli yoshlar jamiyatimizning har tomonlama gullab-yashnashiga o‘z hissasini qo‘sha oladi va har qanday fanning ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishga qodir bo‘ladi.

Shunday ekan, biz pedagog va psixologlar zamonaviy yondashuvga asoslangan ilmiy-uslubiy ishlanmalarni amaliyotga tadbiq etib, hozirgi kun yoshlariga, ularning qiziqishlari va ijtimoiylashuv jarayoniga e’tiborli bo‘lib yoshligidan boshlab hayotiy ko‘nikma va malakalarini shakllantira olsak biz kutilgan natijaga erishamiz.

Quyida o‘quvchi –yoshlar bilan o‘tkaziladigan psixologik treningdan namuna ilova qilinadi:

Trening mashg‘ulotiMavzu: O‘quvchilarda tolerantlikni shakllantirishTrening maqsadi: O‘quvchi - yoshlarda “Tolerantlik” (lot. tolerantia - sabr-toqat) bagʻrikenglik -

oʻzgalarning turmush tarzi, xulq-atvori, odatlari, his-tuygʻulari, fikr-mulohazalari, gʻoyalari va eʼtiqodlariga nisbatan toqatli boʻlish kabi sifatlarni tarkib toptirishga, ijtimoiy-psixologik muammolardan oqilona chiqib keta olishlariga hamda muammolarni hal qilishda murasasozlik va chidam-barloshlilik xususiyatlarini namoyish etishga o‘rgatish.

· nizoli vaziyatlardan chiqishning turli ijobiy yo‘llarini o‘rganish (zo‘ravonliksiz) · o‘quvchilarda ijtimoiy psixologik muammolardan oqilona chiqib keta olishga ishonch

uyg‘otish hamda boshqalarga hamdard va hamnafas bo‘la olishga o‘rgatish· shaxslararo munosabatlarda muomala va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirishO‘quvchilar yoshi: 14-16 yoshTrening mashg‘uloti davomiyligi: 45-60 daqiqa Ish shakli: o‘yin mashqlari, bahs-munozara, rasm chizish, rolli vaziyatlar Kirish qismi: Yo‘riqnoma Trener: Hurmatli O‘quvchilar! Biz sizlar bilan bugun inson va insoniyat uchun eng

muhim bo‘lgan “Tolerantlik” haqida gaplashamiz, avvalo buning uchun trening qoidalarini ishlab chiqishimiz va trening davomida ushbu qoidalarga amal qilishimiz lozim.

Trener ishtirokchilarni fikrlarini hurmat qilgan holda trening qoidalari haqida o‘zi qo‘shimcha qoidalarni yozib ularning mohiyatini ttushuntiradi va mashg‘ulot davomida ularga amal qilish maqsadga muvofiqligini aytadi.Masala, “O‘zaro hamkorlik” va hokazo.

“Bizning bir-birimizga o‘xshash tomonlarimiz” mashqi Mashqning vazifasi: guruh a’zolari ichida o‘zaro ishonch va bir-birlariga nisbatan iliq

munosabatni shakllantirish. Qatnashuvchilar aylana bo‘lib o‘tirishadi. Boshlovchi qatnashuvchilardan birini o‘zidagi

qaysidir jihatdan o‘xshshash bo‘lgan (kiyimi, sochining rangi va hokazo.) chaqiradi. Hamma qatnashuvchilar chiqqunicha bu mashq davom etadi.

Ikkinchi variantda bir-biriga koptok otib shirinsuxan so‘zlarni aytishi mumkin. Masalan, “Sardor, sen hammaga mehribonsan”, “Muxlisa sen hammaga yaxshilik qilasan” va hokazo.

Asosiy qism “Tolerantlik emblemasi”

17410

Maqsad: “Tolerant” so‘zining mazmun-mohiyatini aniqlash Kerakli jihozlar: marker, qog‘oz, flamaster.Vazifa: “Tolerantlik” xususiyatlarini emblema orqali (slayd yoki doskada namoyish

etilgan xususiyatlar bo‘yica) izohlash va ahamiyatini ko‘rsatish topshirig‘i beriladi.Namuna:BirdamlikHamkorlikBoshqa kishilar bilan murosa qila olishInson qadr-qimmatini himoya qila olishBoshqalarni haq-huquqini himoya qilishOdamlarni qanday bo‘lsa, shundayligicha qabul qila olishOdamlarni o‘rniga o‘zini qo‘ya olishBoshqalarni hamma bilan teng huquqqa ega ekanligini tan olishQiyin va ekstremal vaziyatlarda o‘zini bosiqlik jihatlarini ko‘rsata olish SherikchilikBoshqalarni nohaqligi va xulq-atvorini sabr-toqat bilan qabul qila olishMurosasiz kishilar ta’siridan oqilona chiqib keta olishYuqoridagi xususiyatlarni trening qatnashuvchilari guruhlarga bo‘lingan holda ijodkorlik

qilib( fantaziya qilib) emblemasini chiziadilar va emblema guruhlar tomonidan taqdimot qilinadi.

“Aqliy Hujum” “Sabr-toqatli inson” tushunchasiVazifa: Sabr-toqatli inson xususiyatlari bilan tanishish:Odamlarning millati, jinsi, irqi, haq-huquqlariga hurmat bilan qarashNogironlar va zaif insonlarga nisbatan rahmdil va mehribonlik ko‘rsatishBoshqa millat vakillarining madaniyati va tilini hurmat qilishMuammolarni yechishda hamkorlik, hamdardlik xususiyatlarini ko‘rsatishBoshqa millat vakillariga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lish“Aqliy Hujum” orqali yuqoridagi shaxs xususiyatlarini teskarisini aytib izohlash topshirig‘i

beriladi.Masalan, tolerantlikni salbiy xususiyatlari:o‘zini boshqalardan ustun qo‘yishqo‘rqitish, bosim o‘tkazishjismonan zaif insonlarga shavqatsiz, berahmboshqalarga millat vakillarini tan olmaslik, mensimaslikboshqa millat kishilarini masxaralash va h.Trener tomonidan (o‘quvchilarga sabrsizlik o‘ziga va boshqalarga nisbatan zarar keltirishi,

uning sabab oqibatlari tushuntiriladi) xulosa aytiladi Bahs-munozara:Chidamsiz, sabrsiz inson nafaqat o‘zi va o‘zgalarga, balki jamiyatga ham qanday zarar

yetkazishi mumkinligi haqida bahs-munozara o‘tkaziladi. Mashq “Tolerantlilk”Mashg‘ulot vazifasi: “ Tolerantli lik ” so‘ziga tegishli bo‘lgan lug‘atlar tuzadilar

izlanadilar. Kerakli jihozlar: mavzu bo‘yicha ijodiy ishlar (lug‘atlarni ko‘rib chiqadilar va ro‘yxat

doskada yoki slaydda yoki qog‘ozda yoziladi.Lug‘atlardan namuna: millat, bag‘rikeng, mehr-oqibat, nafrat, tenglik madaniyat, ma’rifat,

17510

vatan, nohaqlik va hokazo. Keyingi qismda o‘quvchilar 3-4 tadan guruhlarga bo‘linadilar va lug‘at yozilgan qog‘ozlar

tarqatiladi. O‘quvchilar lug‘atdagi tuishunchalarni anglatgan so‘zlarni gapirmasdan rasmini chizadilar. Guruhlar bir-birlariga shu chizgan rasmlari yuzasidan savollar beradilar.

“Tasavvur” mashqi Vazifa: Trening qatnashchilari har xil rollarda o‘zlarini his qilib ko‘radilar. Masalan,

“Maktabga yangi kelgan o‘quvchi”, “Nogiron”, Begona mamlakatga borib qolgan odam” kabi rollarda ozlarini 3-5 daqiqa mobaynida tasavvur qilib ko‘radilar (Trener boshqaruvi asosida guruhiy tarzda amalga oshiriladi) yoki, vaziyatga qarab harakatlar, yurish-turish, holatni mimika va pantomimika orqali ham bajarish mumkin.

Mashq oxirida o‘quvchilar har bir rolni tasavvur qilganlarida yoki ularning holatiga tushganlarida o‘zlarida kechgan his-tuyg‘u va kechinmalarini o‘rtoqlashadilar, gapirib beradilar.

Yakuniy qism: “Mendagi taassurot”Maqsad: Bugungi mashg‘ulotdan qanchalik taassurot olganliklarini bir belgi orqali

doskada chizib izohlab beradilar. Trener ishtirokchilarga minnatdorchilik bildirib: Hurmatli o‘quvchilar, insonlar hayotida

har xil muammolarning bo‘lib turishi bu tabiiy holat, lekin, har qanday muammolardan tolleranlik, ya’ni sabr-toqat, bir-biriga hurmar, e’tibor bilan, qiyinchiliklarga sabr-bardoshli va mehr-oqibatli, xushmuomala bo‘lgan kishi hayotda yaxshi yashashi va o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishi haqida gapirib mashg‘ulotni tugatadi.

Xulosa qilib aytganda, yuqoridagi trening bu shaxsning ijobiy sifatlarini rivojlantiruvchi 1-kunlik trening hisoblanadi. Bularni maqsadga ko‘ra, 8-10 yoki, 10-12 kunlik qilib o‘quvchilarning yoshiga mos tarzda yuqorida aytilganidek, ikki yo‘nalishda, yoki jamlangan holda ishlab chiqilsa, uning ahamiyati juda katta bo‘lib o‘quvchi yoshlarning ijtimoiy- psixologik muammolarini oldini olishga va har tomonlama shaxs sifatlarini tarkib toptirib bilish jarayonlarini rivojlantirishga yordam beradi hamda fan asoslarini yaxshi o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. Chunki, bunday mashg‘ulotlarda o‘quvchining o‘z qiziqishlari mujassam bo‘ladi va shaxsiy fikrlarini erkin ayta oladi (treningning tashkiliy qismida “Hozir shu yerda” qoidasi aytiladi va fikrlar tanqid qilinmaydi).

Zamonaviy yoshlarga biz o‘rgatishimiz lozim bo‘lgan bilimni, shakllantirmoqchi bo‘lgan sifat va fazilatlarni ularning xohish-istaklari asosidagina oqilona va samarali tashkil eta olsak u albatta o‘zining ijobiy natijasini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Shamil Axmadulin “Razvitiye pamyati u detey: Kak nauchit detey legko i nadolgo”

uchebno –metodicheskoye posobiye. BILINGVA-2016. 2. Вачков И. Основы технологии группового тренинга. Психотехники. 1999.3. Сериков Г.В. Мир различий/ Сборник упражнений для учащихся образователь-

ных школ.4.Фопель К. Сплоченность и толерантность в группе. - М., 2003.5. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. - М., 2001.6. Веб - сайт «А.Я. Психология» .http://azps.ru/. 7. Веб – сайт «Толерантность». http://www.tolerance.ru/.

17610

INFORMATIKA FANINI O‘QITISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR

Bahor RajapovaQoraqalpog‘iston Respublikasi

Amudaryo tumani 6-maktab 1- toifali informatika fani o‘qituvchisi

Telefon : +998999508479 Annotatasiya: Ushbu maqolada informatika fanini o‘qitishda pedagogik texnalogiyalardan

foydalanish va innovatsion texnalogiyalar asosida turli yangi metodlar yaratish va ulardan informatika darslarida qo‘llash masalalari xususida mulohazalar yuritilgan.

Kalit so‘zlar: metodika, innovatsiya,”To‘g‘risini top va yig”, ”Formulani top”, “Afzalligini top”, animatsiya, videoo‘yinlar, slaydlar.

Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interaktiv metodlar, innovatsion texnalogiyalar, pedagogik va axborot texnalogiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish,e’tibor kundan – kunga kuchayib bormoqda,

bunday bo‘lishining asosiy sabablaridan biri,zamonaviy texnologiyalar o‘quvchilarning egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga,hatto xulasalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadilar. O‘quvchilarni olgan bilimlarini mustahkamlabgina qolmay,ularni shu fanga qiziqtirib, yangi ixtirolar qilishga undaydi.

Fan – texnika rivojlanishi, taraqqiyotning olg‘a yurishi, fanning o‘qitilishi bilan informatika fanining o‘rni va ahamiyati tobora ortib bormoqda . Fanning o‘qitilishi,uning mazmun – mohiyatini o‘quvchilarga yetkazishda ham bir qator yengilliklar yaratib kelinmoqda .O‘quvchilarning bu fanni o‘rganishga intilishlarining ortib borishi,biz o‘qituvchilarni ham tobora ruhlantirmoqda.

Informatika fanini o‘qitishda innovatsion metodikalar :Metodika ta’lim - tarbiyaning turli xususiy masalalarini hal qilish zarurati natijasida kelib

chiqqan va ta’lim - tarbiya metodikasi asosida ijodkor o‘qituvchilarning ilg‘or tajribalariga asoslanib rivojlanadi.

Innovatsiya esa yangilik yaratib, zamonaviy texnalogiyalar asosida fanni o‘qitish va rivojlantirish tushuniladi. Informatika fani aniq fan va hisob kitoblarga asoslangan,isbot talab qilinadigan fan bo‘lganligi sababli ilg‘or pedagogik texnalogiyaning yaratilgan ba’zi metodlarini qo‘llash biroz qiyinchilik tug‘diradi. Shunday bo‘lsada,Aqliy hujum, Kichik guruhlarda ishlash, BBB metodi, Klaster kabilar darsning qiziqarli o‘tishiga yordam bermoqda. Bundan tashqari, o‘quvcilar bilimini baholashda, mustahkamlashda masalalar yechish metodi asosiy ro‘lni o‘ynaydi .

O‘z nuqtaiy nazarimdan kelib chiqib, darslarni qiziqarli tarzda o‘tishimiz uchun quyidagi turli metodlar va o‘yinlardan foydalanishimiz mumkin.

63. To‘g‘risini top va yig‘ metodi .Biror masalani yechish algaritmini blok – sxema ko‘rinishida chiqarib bo‘laklarga bo‘lib, aralashtirib chiqamiz . O‘quvchilar bu algaritmni bajarilish tartibini to‘g‘ri tanlab yig‘ishlari kerak bo‘ladi. Bu bilan biz o‘quvchilarni mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishiga o‘rgatib boramiz.

64. Formulani top metodi . Masalani matn ko‘rinishida beramiz,o‘quvchilar masala shartiga mos formulani o‘zlari keltirib chiqarishadi va yechish algaritmini tuzadilar . Keyin shu algaritmga mos dasturni tuzib, kompyuter xotirasiga kiritib,(Turbo Pascal, Pascal ABS yoki Delphi dasturlaridan biriga) natijalarini olib, tahlil qila olishiga o‘rgatamiz.

17710

65. Afzalligini top metodi : Bunda, o‘quvchilarga mavjud operatsion Sistemalar nomlari yozilgan slaydlar taqdim etiladi . O‘quvchilar har bir operatsion sistemaning qachon, kim tomonidan ishlab chiqilganligi, interfeysi qanaqaligi, versiyalari,kamchiliklari va afzallik tomonlarini topishadi. Shu orqali o‘quvchilar, mavjud operatsion sistemalar ichidan eng ommolashgani va eng qulayini aniqlashadilar.

Zamonaviy AKTlar bugungi kunda har bir fanni o‘quvchilarga tushuntirishda eng ommabop va qulay usuli hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Taylaqov N.I. Axmedov A.B. Informatika va axborot texnologiyalari .11- sinf uchun

darslik .T: 2018.2. A. Sattorov Informatika va axborot texnologiyalari . Akademik litsey va kasb – hunar

kollejlari uchun darslik .T: 2011.3. B.Boltayev, A.Azamatov Informatika va hisoblash texnikasi asoslari .8-sinf uchun

darslik T: 2011

17810

BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHDA MA’NAVIYAT VA PEDAGOGIKA SOHALARINING UYG‘UNLIGI

Rashidova GulnozaJizzax VXTXQTMOHM, o‘qituvchi

[email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada barkamol avlodni tarbiyalashda ma’naviyat va pedagogika sohalarining uyg‘unligi tahlil etilgan. Hamda barkamol avlod tarbiyasida Islom Karimov va sharq mutafakkirlarining qarashlaridan foydalanish tavsiya etilgan.

Kalit so‘zlar: barkamol avlod, ma’naviyat, pedagogika, Islom Karimov va mutafakkirlarning qarashlari

Agar bir yilni ko‘zlasangiz sholi eking. Agar ellik yilni ko‘zlasangiz daraxt eking. Agar

yuz yilni ko‘zlasangiz farzand tarbiyalang. [1,82-bet]Xitoy hikmati

Bilamizki, xalqimizning barcha ezgu niyatlari markazida farzandlar kamoli-ularni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lom qilib o‘stirish, baxt-saodati, farovon kelajagini ko‘rish, dunyoda hech kimdan kam bo‘lmaydigan avlodni tarbiyalash orzusi turadi. Bu orzuni amalga oshirish omillaridan biri yoshlarimizga o‘z Vatani tarixini bilishi, donishmand xalqimizning ko‘p asrlik tajribalarini va jamiyatning ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyoti bilan bog‘liq an’analarini ifodalab kelgan pedagogika tarixining o‘tmishi va allomalarimizning ma’naviy-axloqiy g‘oyalari hamda ta’lim-tarbiyaga oid qarashlariga bevosita bog‘liq ekanligini anglatishdir.

O‘zbekiston buyuk insonlar zaminidir. Bu makonda jahon tan olgan etuk allomalar, pedagog olimlar yashab ijod qilgan. Biz bugungi kunda mana shu ajdodlarga munosib vorislarni tarbiyalash masalasiga katta e’tiborni qaratishimiz darkor.

Bugungi kunning talabi har tomonlama yetuk, sog‘lom fikrli yosh avlodni tarbiyalash masalasi jamiyat oldiga jumladan, pedagogika sohasida faoliyat yuritayotgan shaxslarga katta mas’uliyat yuklaydi. “Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi. Bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi”[2,62-bet]-degan fikr esa bu boradagi muammolarni bartaraf etishda pedagogika va ma’naviyat sohalarining bir-biriga chambarchas bog‘liqligini anglatadi.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning eng asosiylaridan biri sifatida komil inson tarbiyasi mustaqillikning ilk kunlaridanoq dolzarb masala sifatida yuzaga chiqqan edi. Bu borada birinchi prezidentimiz Islom Karimov shunday degan edi:-“Biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, hulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz”[3,81-bet]. Shaxsni ma’rifatli qilish pedagogika sohasining vazifasi hisoblansa, unda yaxshi xulq-atvorni shakllantirish ma’naviyat sohasining vazifasi doirasiga kiradi. Bu ikki sohaning birgalikdagi faoliyati esa aynan biz istagan barkamol shaxsni voyaga yetkazishda katta kuch hisoblanadi.

17910

Bu katta kuchni ishga solish, to‘g‘ri tashkil qilish masalalariga e’tibor qaratishimiz darkor. O‘sib kelayotgan yosh avlod har tomonlama mukammal irodali, sof vijdon bilan kamolga etishi uchun, eng avval ma’naviy-ma’rifiy faoliyatimizni yuksak darajaga ko‘tarishning ahamiyati beqiyos ulug‘dir[4,17-bet]-degan edi, Islom Karimov. Darhaqiqat, ma’naviy-ma’rifiy faoliyatimizning huquqiy asoslari yaratilgan, lekin mening fikrimcha bu ishlarning ayrimlari faqatgina qog‘ozlarda qolib ketmoqda, chog‘i. Biz amaliy faoliyatda belgilangan vazifalarni o‘z vaqtida va me’yor talablari asosida bajara olsakkina ko‘zlagan maqsadimizga etishishimiz mumkin. Zero, aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi[3,81-bet].

Biz yuqorida barkamol shaxsni tarbiyalash borasida yurtimizning buyuk ma’naviy merosi borligi haqida gapirdik. Masalan, mutafakkir Muhammad Ibn Muso al-Xorazmiyning ma’rifiy qarashlari va g‘oyalarida bilimlarni izchil va mantiqiy bayon etish, ko‘rgazmali, savol-javob asosida bilim berish, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish, bilimlarni berishda sinash metodlaridan foydalanishni maslahat beradi. Uning fikriga ko‘ra: “Sezgi” orqali bilish-bu qisman bilish bo‘lsa, mantiqiy bayon orqali bilish esa haqiqiy bilishning muhim tomonini namoyon etadi[4,17-bet]. Bu ma’rifiy qarashlarda bugungi kundagi innovatsion g‘oyalar haqidagi fikrlar mavjud. Biz faqatgina bu fikrlarni o‘quvchi shaxsining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda qo‘llashimiz darkor.

Barkamol avlodni tarbiyalashda mutafakkir Abu Nasr Farobiy shunday deydi:-“Ta’lim-tarbiyani uzviy birlikda olib borish zarur, ularning har biri insonni kamolotga etkazishda o‘z o‘rni va o‘ziga xos xususiyati bor. Ta’lim insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilimlar berish, tarbiya esa nazariy fazilatlarni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan axloq me’yorlarini va amaliy malakalarni o‘rgatishdir.Ahloqiy fazilatlar esa bilimdonlik va mulohazali bo‘lish, vijdonlilik, kamtarlik ko‘pchilik manfaatini yuqori qo‘yish, haqiqat, ma’naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlarni o‘z ichiga oladi”[5,9-bet]. Biz pedagogika va ma’naviyat sohalarining dolzarb vazifalarini tarixning har bir davrida o‘ziga xos ahamiyat kasb etganligini yuqoridagi fikrlarda ham anglab etishimiz mumkin.

Demak, har qanday davr ta’lim-tarbiyasining asosiy vazifasi mavjud jamiyat uchun etuk insonni tarbiyalashdir. Etuk, barkamol insonlar jamiyatda o‘z hayotiy pozitsiyasiga ega bo‘ladi, ular mustaqil, tanqidiy fikr yurita oladi. Bu esa o‘z navbatida ularning davlat va jamiyat taraqqiyotidagi qanchalik o‘rni, pozitsiyasi borligini ko‘rsatadi. Bu borada Imom Buxoriy shunday degan edi:-“Insonning ma’naviy kamoloti uning tafakkur doirasi, dunyoqarashi kengligi, ilmiy bilimlarni qada darajada egallaganligi, o‘z bilimi bilan atrofdagilar va jamiyatda qanchalik foyda keltirishi bilan o‘lchanadi”[5,17-bet].

Demak, yuqoridagi fikr-mulohazalaridan kelib chiqib, barkamol avlodni tarbiyalashda ma’naviyat va pedagogika sohalarining dolzarb masalalari sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:

Barkamol avlodni tarbiyalashda ajdodlarning ilmiy-ma’naviy merosidan unumli foydalanish:

Barkamol avlodni tarbiyalashda ta’lim-tarbiya uyg‘unligini ta’minlash samaradorligini oshirish:

Ta’lim-tarbiya jarayonida innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish:

18010

Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni yanada jonlantirish (amaliy seminarlar, davra suhbatlari, ko‘rik tanlovlar, viktorinalar va hakozolarni tashkil etish)

Bu masalalarni hal etishda har bir pedagog, ota-ona va mahallaning o‘z o‘rni bor. Agar biz “Barkamol avlodni tarbiyalashda oila, maktab va mahalla hamkorligi” konsepsiyasi asosida faoliyat yuritsak, yuksak natijalarimiz yanada ko‘payadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati1. Qo‘chqorov V, Maxmudov O, Zamonov Z. Ma’naviyat asoslari. Darslik. T.: “YAngiyo‘l

poligraf servis”, 2017, 82-bet.2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T.: “Ma’naviyat”, 2008, 62-bet.3. Barkamol avlod orzusi. T. “SHarq”, 1999, 81-bet.4. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z taraqqiyot yo‘li.-T.: “O‘zbekiston”, 1992, 17-bet.5. Niyozov G‘, Ahmedov Q, Tojiboev Q. SHarq allomalari va ma’rifatparvar adiblarning

barkamol avlod tarbiyasiga oid ma’naviy-ahloqiy qarashlari.-T.: “O‘zbekiston”, 2010, 9-bet.

18110

BOSHLANG’ICH SINFLARDA BADIIY ASARNI TAHLIL QILISHNI METODIK SHARTLARI

Rasulova Gulchehra SobirjanovnaNamangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumani

13-son maktab boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisiTel: +998993991210 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari keltirilgan.

Kalit so‘zlar: hissiy ta’sir, ertak, hikoya, masal, she’r, doston, maqol, sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a.

Zamonaviy maktab oldiga qo‘yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar umumiy rivojlanishining o‘sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o‘qish mazmuni va o‘qitish metodikalariga o‘zgartirish kiritishni taqozo etmoqda. Shularga bog‘liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o‘qilgan matn yuzasidan o‘z fikrini bayon qilish ko‘nikmasini o‘stiradigan mashqlar ko‘paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo‘ldi, asar g‘oyasi va obrazlarini tushuntirishda o‘quvchilarning mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta’limda texnika vositalaridan va ilg‘or pedagogik texnologiya usullaridan ko‘proq foydalanila boshladi.

Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi:

1. Asar mazmunini tahlil qilish va to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakillantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o‘qish malakalarini takomillashtirish topshirig‘i ham hisoblanadi).

2. Asarning g‘oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig‘i, kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o‘quvchilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog‘lanishli nutqning o‘sishi ( lug‘atining boyishi va faollashishi) ni ta’minlaydi.

3. O‘quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.

4. Sinfda o‘qishga o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini shakillantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi.

Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo‘lgan muhim omillardan biri uning o‘quvchilarga hissiy ta’siridir. O‘quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o‘quvchiga fikr qo‘zg‘atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to‘g‘ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go‘zalligi ham alohida qayd qilib o‘tiladi.

O‘qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o‘qishni to‘g‘ri uyushtirish uchun o‘qituvchi badiiy asarning o‘ziga hos xususiyatlarini, ta’limning turli bosqichlarida o‘qish jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning matnni idrok etish va o‘zlashtirish

18210

xususiyatini hisobga olish zarur. Boshlang‘ich sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari – ertak, hikoya, masal, she’r, doston, maqol, topishmoq bilan birga badiiy til vositalari – sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Ona tili o‘qitish metodikasi Toshkent “Nosir” nashryoti 20092. www.ziyonet.uz

18310

BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISHNING VAZIFALARI

Rasulova Mahbuba OltiboyevnaSirdaryo viloyati Sayxunobod tumani

26-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel: +998902401985

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning vazifalari haqida fikrlar keltirilgan.

Kalit so‘zlar: o‘nli sanoq sistemasi, arifmetik amallar, og‘zaki va yozma hisoblash

Mamlakatimizda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish umuman maktab matematika fanini o‘zlashtirishning dastlabki bosqichi sifatida qaraladi.

Shu sababli boshlang‘ich sinflarda ishlashda o‘rta maktabda matematika o‘qitishda ko‘zda tutiladigan umumiy masalalarni hisobga olisg va bu masalalarni hal etishda boshlang‘ich ta’limning ahamiyatini to‘g‘ri baholash kerak.

Umumiy o‘rta ta’lim matematika dasturiga taalluqli ko‘pgina masalalar boshlang‘ich sinflardayoq shu darajada mustahkam o‘zlatirishi kerakki, bundan ular o‘quvchilar ongida butun umr saqlanib qolsin, boshqa masalalar esa malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayonida fikrlash qobiliyati darajasini oshirish imkoniyatiga ega bo‘lish uchun kiritiladi.

Boshlang‘ich ta’limning muhim masalalaridan biri o‘quvchilarda ongli va mustahkam hisoblash malakalarini shakllantirishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga sonlarning bazi xossalarini, o‘nli sanoq sistemasini, arifmetik amallarni va ularga asoslangan hisoblash usullarini o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan ish bilan o‘zaro bog‘liq holda amalga oshiriladi. Bu ishning natijasida o‘quvchilar dasrurga kiritilgan nazariy xarakterdagi masalalarni ham, o‘rganilgan nazariy masalalarni ham, amaliy va o‘quv masalalarni hal qilishga tadbiq etishmalakalarini ongli va mustahkam egallashlari hamda og‘zaki va yozma hisoblashlarni bajarishlari ham kerak. Bunda nazariya va amaliyot dasturning arifmetik qismi ustida ishlash davomida birgalikda bir-biri bilanbog‘langan bo‘lishi kerak.

Umumiy o‘rta ta’lim maktab ishida dasturni amalga oshirish tajribasini kuzatishlar dasturning aynan shu muhit talabi ko‘pincha buzilishini ko‘rsatadi. Bu, masalan, og‘zaki hisoblash malakalarini shakllantirishda o‘qituvchilar ko‘pincha bolalar ongiga bajarilgan amallarning nazariy asosini yetkazish zarurliginiesdan chiqarishadi, ularni hisoblash vaqtida xato qilinganda o‘quvchilar nazariyaning yo‘l qo‘yilgan xatoning sababini tushuntirib olishga va uni mustaqil tuzata olishga yordam beruvchi nazariy masalalarni qarab chiqishga qaytarishda o‘rgatmaydilar.

Bunda aynan ongli o‘zlashtirish ishonchli, to‘g‘ri va tez hisoblashning haqiqiy mustahkam ko‘nikmalari shakllanishi mumkin bo‘lgan asosdir. Nazariya va amaliyotni ularning yagonaligida qarashga bo‘lgan talabning buzulishi matematika darslarida ko‘pincha bolalarga nazariy xarakterdagi masalalar mavhum shaklda berilishida, tegishli ta’riflar, qoidalar va hokazolar ularning amaliy tadbiqidan ajralgan holda o‘rganilishida namoyon bo‘ladi. Bunda quyidagicha holatlarni ham uchtratish mumkin: O‘quvchilardan yo dasturda umuman ko‘zda tutilmagan, yoki bolalar ancha keyin o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ifodalarni bilish talab qilinadi: masalan, o‘qituvchi 1-sinfda “Sonlar qo‘shishda qanday ataladi?” degan savolga to‘liq javob berishni talab qilganda ish shunday bo‘ladi. Matematik terminologiyani bu tarzda bilishni umuman talab qilib bo‘lmaydi. (muhimi shundaki, o‘quvchilar tagishli

18410

so‘zlarning ma’nosini o‘qituvchi foydalanganda tushunishlari va sekin-asta bu terminlarni o‘z nutqlariga kirita borishlari kerak). Sanab o‘tilgan hamma masalalarni yechish mazmuni samarali tanlanganda uni bayon qilish o‘ylangan sistema bo‘lganda va o‘qitishning tegishli usul va shakllarini hamda o‘qitish vositalarini bilib tanlab olganda amalga oshiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. N.U. Bikbayeva Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi2. Boshlang‘ich sinf matematika darsliklari.3. www.ziyonet.uz

18510

TEXNOLOGIYA FANINI O‘QITISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Raximova Xayotxon Abdisalimovna Farg‘ona viloyati Bog‘dod tumani

21-umumiy o‘rta ta’lim maktabining Texnologiya fani o‘qituvchisi

990670381

Annotasiya: Maqola doirasida texnologiya fanining o‘ziga xos xususiyatlari, maktablarda o‘qitilishdan ko‘zlangan ta’limiy maqsad xususida fikr yuritilgan.

Kalit so‘zlar: Mehnat, qo‘l mehnati, mustaqil faollik, mehnat malakalari, metod va usul

Ilmiy-teхnik tаfаkkurning borgаn sаri yoshlаrning fаn-teхnikаning jo‘shqin rivojlаnishidа fаol ishtirok etishlаri fаqаt tа’lim mаzmunini emаs, bаlki o‘qitish jаrаyonining usuli vа tаshkil etilishini, o‘qitishgа qiziqishni, ijodiy qobiliyatni, egаllаngаn bilimlаrni аmаldа ijodiy qo‘llаy bilishni rivojlаntirish mаqsаdlаrdа tаkomillаshtirishni hаm tаlаb qilаdi. Bu esа mаktаb zimmаsigа yoshlаrdа ijodgа ehtiyoj uyg‘otish, ijodiy qobiliyatlаr hаr qаndаy fаoliyatgа ijodiy yondаshishi аsoslаrini tаrkib toptirish, ijodiy mаsаlаlаrni mustаqil hаl etishgа o‘rgаtish vаzifаsini yuklаydi.

Teхnik mehnаtgа o‘rgаtishning аhаmiyati teхnik mehnаt mаlаkаlаrini egаllаsh imkoniyatini berish bilаn cheklаnmаydi, bаlki bu mаlаkаlаr hаmmа uchun kerаkligini e’tirof qilish kerаk. Ko‘pginа ilmiy kengаshlаr, аgаrdа undа qаtnаshgаn kishilаr turmush ishlаrini bаjаrishni: ovqаt pishirish, kiyimni yamаsh, ozodаlikni sаqlаsh vа shu kаbilаrni bilmаgаnlаridа shunchаlik muvoffаqiyatli chiqmаgаn bo‘lаr edi. Ko‘pginа o‘qituvchilаr o‘qitishning turli metod vа usullаrini qo‘llаb, shuningdek, sinfdаn tаshqаri ishlаrni qiziqаrli tаshkil etib, yaхshi o‘zlаshtirish nаtijаlаrigа erishmoqdаlаr vа bilimgа muhаbbаt hаmdа qiziqishlаrni singdirmoqdаlаr. Bundаy o‘qituvchilаr qo‘l mehnаtini o‘rgаtishdа o‘quvchilаrgа turmush sohаsidаgi bilim vа ko‘nikmаlаrni singdirish bilаn birgа, ulаrdа ijobiy qobiliyatlаrni hаmdа bilishgа qiziqishni, mustаqil fаollikni o‘stirishgа yordаm bermoqdа.

Qo‘l mehnаtigа o‘rgаtishdа boshqа fаnlаrni o‘rgаtishdа bo‘lgаnidek muаmmoning хilmа-хil usullаri qo‘llаnib, ulаr yordаmidа o‘quvchilаrning bilim, ko‘nikmа vа mаlаkаlаrni egаllаb olishlаrigа, uning bilish qobiliyatlаrini rivojlаnishigа erishilаdi. O‘qitish usullаri doim hаm zаmonаviy mаktаblаrdа qo‘llаngаndek bo‘lаvermаydi. Mаktаb rivojlаnib borgаn sаri o‘qitish usullаri hаm o‘zgаrib borаdi. O‘tmish mаktаblаridа o‘qish jаrаyonidа bo‘ysundirish turi huk-mronlik qilgаn. Bolаlаr dаrs mаzmunini аnglаmаy ko‘r-ko‘ronа yod olishgа o‘rgаngаnlаr.

Ijtimoiy tаrаqqiyot, ishlаb chiqаrishning rivojlаnishi tа’siridа o‘quv jаrаyonining аnchаginа mukаmmаllаshgаn turi – tushuntirish vujudgа kelib, u uzoq muddаt eski mаktаb bilаn birgа mаvjud bo‘lgаn. Bu turdаgi o‘qitishning kerаkli хususiyati bаyon etilаyotgаn mаtnni аvvаl tushunishni, so‘ngrа yod olishni nаzаrdа tutаr edi. Bаyonni yaхshiroq tushun-ish uchun ko‘rgаzmаlilikkа ko‘proq e’tibor berilа boshlаdi. Bu olg‘а qo‘yilgаn qаdаm edi. Endi o‘quvchi хotirаsigа аnаlitik-sintetik tаfаkkur fаoliyati hаm qo‘shildi. O‘quvchilаr bаyon etilаyotgаnini аynаn buюmni emаs, bаlki o‘z so‘zlаri bilаn buюmni bаjаrilishini yod etishlаri tаlаb etilаdi. Biroq аsosiy o‘rinni hаli hаm nаmunа, tаyyor ko‘rgаzmа bo‘yichа ishlаsh egаllаydi. Hozirgi zаmon mаktаbi dаrsning turli muаmmolаrgа boy vа zаmonаviyligini os-hirdi, tаkomillаshtirildi vа ungа sаyqаl berdi. O‘qituvchi dаrsgа tаyyorlаnаr ekаn, hаr bir

18610

tаyyor mаvzu, kichik mаvzu, mаzkur dаrs uchun uning mаqsаd vа vаzifаlаrigа muvofiq qilаdigаn ishni usul vа ko‘rgаzmаli qurollаrni tаyyorlаydi.

Qo‘l mehnаtini o‘rgаnish hаm zаmonаviy pedаgogikаning ishlаrini to‘g‘ri tаshkil etish vа uning usullаrigа qo‘yadigаn umumiy tаlаblаrgа muvofiq tаrzdа аmаlgа oshirishi kerаk. O‘qitish metodlаri – bu o‘qituvchi vа o‘quvchilаrning bilim, ko‘nikmа vа mаlаkаlаrini egаllаshlаrigа erishilаdi. O‘qituvchi o‘z tаjribаsidа o‘qitishning хilmа-хil usullаridаn foydаlаnishi mumkin. O‘qituvchining intilishi hаtti-hаrаkаti, dаrsdа o‘quvchilаrning diqqаt vа e’tibori susаymаsligigа, fikrlаrning jаmlаngаn bo‘lishigа, ulаrning chаrchаmаsligi vа zerikmаsliklаrigа yo‘llаngаn bo‘lishi kerаk. O‘qituvchi dаrsning hаr bir dаqiqаsini qаdrlаb, o‘quvchilаrni hаm shu nаrsаgа o‘rgаtishi kerаk. Hаr bir o‘qituvchigа o‘z uslubi, o‘z usulining o‘zigа хosligigа egа bo‘lish huquqi berilgаn. Biroq, shuni аytish mumkinki, bulаrning bаrchаsigа mustаhkаm bilim birinchi qаrаshdа hаmmаgа rаvshаn bo‘lgаn hаqiqаtlаrni egаllаb olgаnlаridаginа erishish mumkin. O‘z fаoliyatini o‘qituvchilik mehnаtigа bахsh etmoqchi bo‘lgаn o‘qituvchilаr mаnа shu hаmmаgа mа’lum hаqiqаtni o‘zlаshtirishdаn boshlаshi kerаk. Ulаr dаrsdа suhbаt, gаpirib berish, аmаliy mаshg‘ulot kаbi usullаrdаn foydаlаnib, o‘zlаshtirgаnini tekshirish, yangi mаvzuni tushuntirish vа o‘tilgаnlаrni mustаhkаmlаsh kаbi dаrs etаplаrini boshdаn o‘rgаnishlаri lozim. Fаqаt bаrchаgа mа’lum hаqiqаtlаr o‘zlаshtirilgаndаn keyinginа sinfning imkoniyatlаrini nаzаrdа tutib, yangisini qo‘llаsh mumkin.

O‘qitish usullаri bilimlаrning shundаy dаrаjаdа egаllаnishigа хizmаt qilishi kerаkki, undа o‘quvchilаr chizmаni o‘qituvchi chizgаn o‘lchаmlаr аsosidа emаs, buyumning istаlgаn o‘lchаmi bo‘yichа chizib egаllаgаn bilimlаrini аmаldа qo‘llаy olsinlаr.

Аdаbiyotlаr.1. Munаvvаrov T. Pedаgogikа. T.: O‘qituvchi, 1996.2. Mаvlonovа R. А. Mehnаt tа’limi metodikаsi T.: O‘qituvchi, 1986.3. Shmuleevich M. M. Qog‘ozdаn modellаr yasаsh. T.: O‘qituvchi, 1990.

18710

BUGUNGI TA’LIM-TARBIYA ERTANGI KELAJAK POYDEVORIDIR

Raxmanova Dilafruz AbdibannayevnaNamangan viloyati Namangan shahar76-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabi

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon: +998941559070

[email protected]

Annotatsiya: Yoshlar –kelajagimiz, ularga bugungi berilayotgan ta’lim va tarbiya ertangi kelajakni belgilab beradi.

Kalit so‘zlar: Ta‘lim- tarbiya, metodik majmualar, ta’lim muassasalari, pedagog, ta’lim islohatlari, mustaqillik mafkurasi, odob–axloq.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng mamlakatimizda ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ayniqsa ta‘lim-tarbiya sohalarida katta o‘zgarishlar, rivojlanishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi yosh avlodga uzluksiz ta‘lim berish va uni tarbiyalash jarayonini yaxlit qamrab oladigan yagona ta‘lim tizimi hisoblanadi. Dastur talablarida «ta‘lim tarbiya jarayonini shakllantirish, ta‘lim mazmunini aniqlash, ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishning didaktik qonuniyatlari va prinsiplarini ishlab chiqish, davlat ta‘lim standartlarini takomillashtirish, o‘quv dasturlari, darsliklarning yangi avlodi, o‘quv metodik majmualar yaratish» vazifasi ta‘kidlab o‘tilgan.

Hozirgi kunda ta’lim muassasalari oldida ta’lim-tarbiyaviy sohada erishilgan ijobiy tajribalar orqali o‘quvchilar qobiliyatini, iqtidorini ilmiy-amaliy asosda o‘rganish, ularning psixologik qobiliyatlarini yanada rivojlantirish, ularning ruhiy olamini milliy g‘oya va mustaqillik mafkurasi ruhida tarbiyalash, takomillashtirish, o‘quvchi yoshlar qobiliyatini jahon ta’lim andozalari talablariga javob beradigan darajada takomillashtirish vazifalari qo‘yilmoqda. Bu esa o‘z navbatida o‘quv muassasalarida bir butun mukammal ta’lim tizimini barpo etish, ta’lim islohatlarini yanada chuqurlashtirish, yangidan-yangi pedagog texnologiyalarni ishlab chiqish, ularni kichik maktab yoshli o‘quvchilarni qobiliyati va istedodini shakllantirish uchun joriy etish, ta’limda pedagogik jamoa va har bir pedagog-o‘qituvchining ilmiy salohiyatidan to‘la foydalanish imkoniyatlarini yaratadi.

Bugungi kunda ta‘lim jarayoniga yangicha yondashish ayniqsa uni didaktik jihatdan ta‘minlash, ta‘lim mazmunini milliy tarixiy va boshqa xalqlar madaniyati bilan boyitish muhim masalalardan biri bo‘lib turibdi. Yosh avlodni jismonan, ma‘nan har tomonlama kamolga yetishi uchun mamlakatimizda barcha imkoniyatlar yaratilgan, shu imkoniyatlardan oqilona foydalanib ota-onalar farzandlarini tarbiyalasalar kelajakda yetuk inson bo‘lishiga zamin tayyorlagan boladilar. Ta‘lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga va jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlana olishga, milliy urf -odatlarni o‘zida singdirish, ardoqlash va rioya qilishga o‘rgatadi.

Ilm bilan shug‘ullanish faqat xotira va tafakkurni shakllantirib qolmay, balki mehnat qilishni va mehnatga ehtiyojni tarbiyalash bo‘yicha doimiy sistemali ishlash uchun material beradi, tafakkur intizomini va mehnatni aniq tashkil etishni, fikrning bir joyga to‘planishini, aniqlikni talab qiladi. Buning uchun dastavval bolalarda uzviy ravishda mustaqillikni

18810

o‘stirish, o‘qitish jarayonida ularning mustaqil ishlashlariga bo‘lgan talabni asta sekin orttira borish zarur.

Oilada ota-ona farzand tarbiyasini, avvalo, bolaning shaxsiy xususiyatlari, fe‘l-atvori, iqtidorini hisobga olib munosabat o‘rnatishi kerak. Chunki ta‘lim-tarbiya degani o‘zaro iliq munosabat va bir-biriga ta‘sir ko‘rsatishdan iborat.

Ota-onalar farzandlarini tarbiyalashda quyidagi tavsiyalarga amal qilsalar maqsadga muvofiq bo‘ladi.

70. Ota–onalar farzandini yoshligidanoq yaxshi odob–axloq qoidalarini o‘rgatib, fikrlash qobiliyatini shakillantirishi, pokiza, orasta va intizomli bo‘lib ulg‘aytirishga e‘tibor berishi kerak. Agar yosh avlodni barcha ijobiy, insoniy fazilatlarni o‘zida mujassam etgan holda o‘sib, ulg‘ayishiga e‘tibor qilsalar bunday farzandlar kelajakda ilm–fan va madaniyatning eng yuqori cho‘qqilarini zabt eta oladigan insonlar bo‘lib yetishadilar.

71. Ota–onalar farzandini kamolga yetishi ushun farzandining qobiliyati, qiziqishini e‘tiborga olib, uni shu sohaga yo‘naltirishi kerak va farzandini ustozlari bilan doimiy aloqada bo‘lishi lozim, kelajakda yaxshi kasb egasi bo‘lish kerakligini uqtirishi va bunga tayyorlab borishi kerak va farzandlarini ilm va hunar o‘rganishlari uchun imkoniyat yaratib, ularni qimmatli vaqtlarini behuda o‘tkazishlariga yo‘l qo‘ymasliklari lozim.

72. Ota-onalar odob –axloqda, o‘zaro hurmat–izzatda va Vataniga, xalqiga, atrofdagi insonlarga mehr tuyg‘usi bilan munosabatda bo‘lishida farzandiga o‘zlarining yuksak fazilatlari bilan ibrat bo‘lishi lozim. Yosh avlodni ta‘lim va tarbiyasi haqida aytgan gaplarga, avvalo shu gaplarni aytgan odamning o‘zi amal qilishi kerak. Aks holda, hech qanday o‘git, agar u o‘gitni bergan odamning o‘zi, birinchi bo‘lib amal qilmas ekan, natijasiz qoladi.

Ajdodlardan meros qolgan maqollar, hikmatli so‘zlar va o‘gitlar, ertaklar ham farzand tarbiyasida muhim o‘rin tutadi, shu sababli ushbu mazmundagi kitoblardan ota–onalar foydalansalar maqsadga muofiq bo‘ladi. Hikmat arboblari ta‘lim-tarbiya haqida quyidagi fikrlarni aytganlar:

Agar inson ilm nuri bilan o‘z yo‘lini yoritmasa, zulmat va nodonlik ko‘chasida qoladi. Kishi qalbining nuri ilm va ma‘rifat bilan baquvvat bo‘ladi. Insoniyatning qadri ilm bilan hosil bo‘ladi. Ilmdan hali hech kim zarar ko‘rgan emas. Ilmni egallab olish esa bir san‘atdir. Dunyoda qanday yovuzlik sodir bo‘lgan bo‘lsa, ularning hammasi nodonlik orqasidan kelib chiqqan. Eng zo‘r halokat nodonlik, insoniylikni bitiruvchi ham nodonlikdur. Yaxshi tahsil ko‘rgan va ilm nuri bilan xulqini yaxshilagan ayol har yerda izzat topadi. Ilm-ayol uchun ziynat.Aqlini nodonlikdan qutqargan har bir ayol nomus, izzat, ayollik qadrini tushunib yetadi. Bunday ayol hech bir ishda adashmaydi. Ilmsiz ayol esa bola tarbiyalashda turli xatolarga yo‘l qoyadi.

Xulosa qilib aytganda, ota-onalar o‘z farzandlarini ham jismonan, ham ma‘nan har tomonlama kamolga yetishi uchun ta‘lim va tarbyani uyg‘unligini e‘tiborga olishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Komil inson darajasiga yetishi uchun har bir kishi bolaligidan boshlab ilm sirlarini mukammal egallab, yaxshi tarbiya olgan bo‘lishi va yaxshi xulq–odob, yuksak insoniy fazilatlarga ega bo‘lishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. -T.: O‘bekiston, 1996.2. S.Hamidova “Farzand mehr ila ulg‘ayar”-T. “Sano-standart”, 2011. 3. R.A.Mavlonova N.Raxmonqulova ―Boshlang‗ich ta‘lim pedagogikasi innovatsiyasi

va integratsiyasi. T.: G’.G’ulom 2013.11. www. pedagog.uz.

18910

KITOBXONLIK BOLALIKDAN TARBIYALANADI.

Raxmanova Zuxra BazarbayevnaSirdaryo viloyati Sayxunobod tumani

35-sonli maktab o‘qituvchisi.+99 899 346 18 70

[email protected]

Annotatsiya: kitobga muhabbat bolalikdan rivojlantirilishi muhim bo‘lgan jarayondir. Kitobga muhabbat uyg‘otish hozirgi kunda qiyinlashib bormoqda. Texnika rivojlanib borgani sayin yoshlar texnikaga qiziqish bildirib kitoblarni esdan chiqarib bormoqdalar.

Kalit so‘zlar: kitob, kitobxonlik, kutubxona, o‘qituvchi, yoshlar.

Yoshlar tarbiyasida kitobxonlikning o‘rni beqiyosdir. Ko‘p kitob o‘qigan bola tafakkur dunyosi keng, fikrlari teran, o‘z fikrlari va qarashlarini bemalol ifoda eta oladigan, milliyligimizni hurmat qiladigan komil inson bo‘ladi. Shu sababli hozirgi kunda mamlakatimizda kitobxonlikni rivojlantirish maqsadida turli chora tadbirlar olib borilmoqda. Umumta’lim maktablari boshlang‘ich sinflarida sinfdan tashqari o‘qish darslari tashkil qilinishi bunga yaqqol misol bo‘la oladi.

Yosh o‘quvchini darsda yoki darsdan tashqari holatda o‘qilgan matnni tushunishi, mustaqil ravishda matnlarni idrok etishi, gazeta yoki jurnallarni o‘qib tahlil qila olishi, mustaqil o‘qish uchun o‘ziga matn yoki kitob tanlay bilishini sinfdan tashqari o‘qish darslari rivojlantiradi. Shu asnoda sinfdan tashqari o‘qish tarbiya quroli bo‘lib hizmat qiladi va ko‘p narsani bilishga havasni orttiradi. Boshlang‘ich sinfda ixtiyoriy-majburiy tarzda sinfdan tashqari o‘qish darslarini tashkil qilish o‘qituvchilarning asosiy vazifasi hisoblanadi.

Boshlang‘ich sinfdanoq o‘quvchilarda kitobga mehr uyg‘otish talab qilinadi. Ular o‘zlarining tor fikrlash doirasini kengaytirish, o‘z fikrlarini bemalol ifoda etishi uchun kitob o‘qish katta ahamiyat kasb etiladi. Hozirgi kunda ommaviy axborot vositalarida “Farzandingizga ertak aytib bering”, “Kitob o‘qing” qabilidagi reklamalar keng tarqalgan. Bular bejiz emas albatta. Kitobga muhabbat bolalarda yoshligidan shakllanishi uchun oilaviy muhitda kitobsevarlik bo‘lishi lozim. Bolalarga qancha ko‘p ertaklar o‘qib yoki so‘zlab berilsa, ularda kitobga muhabbat asta-sekin shakllana boshlaydi.

Butun dunyoda kitobga muhabbat qadimdan rivojlangan bo‘lib, jahon mamlakatlarida yirik kutubxonalar va kitob haykallari mavjud. Jumladan AQSh ning Vashington shahridagi Kongress kutubxonasi 1800-yilda kitobga mukkasidan ketgan AQSh prezidenti Jon Adamson tomonidan tashkil qilingan.

Hozirgi kunda yoshlar hayotida kitobga muhabbat va kitobning o‘rni kamayib bormoqda. Yangi kitob o‘qib bir-biriga zavq-shavq bilan kitob haqida gapirib beradiganlar safi kundan kunga kamaymoqdaChala tayyorlangan dars chala bilim olishga yo‘l ochishini ta’kidlash zarur. Bunday hollarda biz o‘qituvchilar o‘quvchilarning qiziqishlariga mos kitoblar tavsiya qilib, ularni o‘qishga chorlay bilishimiz muhim.

Xulosa qilib aytganda yoshlarimizni kitobxonlikka chorlash bugungi kundagi muhim vazifamiz va bu vazifani sidqidildan bajarishimiz zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. ZiyoNet.2. Gulxan jurnali.

19010

THE IMPACT OF ANIMATED CARTOONS ON LEARNING VOCABULARY

Rakhmatova Dilnoza Boymurotovna, School teacher of the secondary school № 18, Navai

Annotation: This article is about advantages of cartoons on learning vocabulary. It is given some linguists ideas who had worked on the pedagogical impact of audiovisual materials such as animated cartoons in language learning.

Key words: cartoon, comprehension skills, discussion skills, audiovisual materials

Cartoons are usually printed in newspapers, comic books and magazines or they are broadcasted on the television. They were previously meant for the purpose of entertainment only. But these days’ cartoons are being extensively used for other purposes as well. Cartoons are now being used for education and spreading awareness amongst the people in addition to fun and entertainment. Therefore, cartoons are the tools that draw student’s attention and ensure the continuity of this attention, reduce tension and test anxiety and create a more comfortable learning environment.1

Many linguists have worked on the pedagogical impact of audiovisual materials such as animated cartoons in language learning. Among them, Danan2 claimed that cartoons or films with caption can be powerful educational tools because it improves the listening comprehension skills of second/foreign language learners, facilitates language learning by helping students visualize what they hear and leads to additional cognitive benefits, such as greater depth of processing. Canning-Wilson3 noted that cartoons that are used to help learner see an immediate meaning in the language may be beneficial in language learning by helping to clarify the message, provided the visual works in a positive way to enhance or supplement the language point. In a research conducted by Clark about the pedagogical value of cartoons as authentic source of language materials it has been found that cartoons can engage the attention of the learners, create a non-threatening atmosphere to present information and has the potential to encourage thinking process and discussion skills. In a research of Rule and Auge4, the result is also indicative of the fact that students prefer cartoons in language learning because cartoons create low affective filter atmosphere which causes high degree of motivation. On the basis of their research, the researchers claim that the students who use cartoons can improve different language skills and achieve higher test scores. In the quantitative research of Bahraini and Sim5, it has been shown that low level language learners can achieve a significant language proficiency improvement through exposure to cartoons. They learn significant number of vocabulary from the context of cartoons that they can use in real life. Moreover, by watching cartoons students can get stimulus to speak the target language. By watching cartoons students can get the stimulus of using particular vocabulary or language forms and they associate and imitate those vocabulary in their real life in different contexts. They also use different language forms learned from the cartoons involuntarily in different situations of their life. Later on if the teacher reinforces those vocabulary and language forms in the class, they can easily recognize and remember those. Cartoons can also give a good reason for social interaction which according to Vygotsky6 helps in the cognitive process of language learning.

In the research of Shiao-Ling Tsai (2011), He recruited participants as 65 children of Taiwanese fifth graders from 2 classes at elementary school in Tai Chung. All of them have

19110

learned English for two years at least and have been taught by the same English teacher at school during research. The participants were divided into 2 groups with one English-subtitle watching the English cartoon videos with English subtitle and one non-subtitle watching the English cartoon videos without English subtitles for 20 minutes each lesson. After three-month course ended up, the post-test was conducted to test the students’ English listening comprehension with following interview results :” While viewing the video, 50% of students of the English-subtitle group and 90% of the students of the non-subtitle group worried that they may not understand what the characters said. 80% of the students of English-subtitle group and 90% the students of the non-subtitle group said they paid attention when they viewed the video. 70% of the students of the English-subtitle group and also 70% of the students of the non-subtitle group thought that they may not understand the content of the video without Chinese subtitle. 70% of students of the English-subtitle group and 100% of the students of non-subtitle group responded they guessed the meanings when they did not understand what the characters said”. Besides, Shiao-Ling Tsai remarked that most of the English-subtitle group students were excited while they watched the videos and learning attitude seemed better than that of the non-subtitle group.

In summary, there is the effect of vocabulary acquisition in watching cartoon videos through using subtitles or not subtitles. Understanding the content of cartoon videos or not which is criticized by cartoon videos with subtitles. Those mean that vocabulary acquisition to be provided through cartoon videos.

References1. Heitzmann, W. R. (1998). The power of political cartoons in the classroom.

International Studies Perspectives. 2. Danan, M. (2004) Captioning and Subtitling: Undervalued Language Learning

Strategies. September 02, 2013.3. Canning-Wilson, C. (2000) Practical Aspects of Using Video in the Foreign Language

Classroom. May 04, 2013. 4. Clark, C. (2000). Innovative Strategy: Concept Cartoons. Instructional and Learning

Strategies. < http://www. southalabama. edu/coe/bset/ dempsey/ isd613/ stuproj/summer00is/caryclark.pdf> May 19, 2013.

5. Bahrani, T & Sim, T.S. (2012) Audiovisual news, cartoons, and films as sources of authentic language input and language proficiency enhancement. < http://www. tojet.net/articles/v11i4/1145.pdf > January 21, 2013.

19210

INNOVATIVE TEACHING METHODS IN SCIENCE.

Rakhmonova Gulchekhra BekpulatovnaEnglish teacher, Namangan region Norin district school 20

Email: [email protected] number: 998934948737

Annotation: This article is about the role of innovative teaching methods in science. Here you can find how to capture student’s attention as well as to create positive classroom atmosphere during the classes. There is given also some innovative teaching methods which will help to all teachers.

Key words: Innovative, method, teacher, science, subject, creativity, students, classroom, gadget, role- play.

Teaching methods is the most important topic in this globalization world when we are teaching young learners. Students engagement and understanding of materials is given more emphasis in today’s education over spoon feeding the facts. Therefore using black – boards or the typical lecture methods are not adequate to teach science and other related subjects. Having taught in various grades, and spending years as a teacher, I have had the chance to spend time in various classroom environments. It has known that, pedagogy based on creativity, discovery, and inquiry is so much more exciting than remembering dates, information, and taking tests. Creativity belongs everywhere that involves all of your senses and creates new knowledge that did not exist before. Students of all ages need to learn by creating it helps to synthesize information and bring joy and meaning into their educational experience. To create an innovative, open, creative and convenient place for students to grow, take risk, and feel comfortable in their own patterns of learning, there are a few key actions teachers can take to create a more innovative and dynamic classroom.

Many scholars and researchers have proposed advanced ideas and they claim that virtual teaching scenarios or simulations can help to build a better understanding of subjects amongst youngsters. More than just conveying facts or findings in science, students will love to explore the world of science. These innovative teaching methods in science can substitute the typical teaching techniques to achieve the goal.

Teachers create the mood and tone of the room. Positive classroom cultures that invite authentic learning can lead to more opportunities for students positively connect with content, their peers, and their teacher. The biggest challenge for any teacher is capturing each student’s attention, and conveying ideas effectively enough to create a lasting impression. As a teacher, to tackle this challenge effectively, you should implement innovative ideas that make the classroom experience much more lovable for your learners.

Here are some ways teachers can create innovative learning spaces. Creative teaching: Take the help of tools to stimulate creativity, including playful games

or forms of visual exercises that will excite young minds and capture their interest. This is a time –tested method to identify every young student’s creative abilities and encourage creative contributions. Bring aspects of creativity into all your subjects, be it mathematics, science or history. Think of ways to develop their creative ideas.

Invite Entepreneurs and Innovators into the classroom: Using technology as a venue for communication and reach, teachers can invite entepreneurs into their classroom in various

19310

ways. Educators can reach out to different leaders through social media sites such as telegram or twitter with click of button. Invite these leaders into your classroom either through live- interaction or through virtual means like Skype. Teachers may just be surprised how many creative innovators are looking to give back and giving back to youth can be one of the most fulfilling ways a successful founder can make a difference.

Research books: The teacher can promote the use of research books in classrooms rather than just textbooks and lesson notes. Students are asked to do research on whatever topic is covered in class by means of libraries, websites or by talking with experts. This can include the extended information of their syllabus and their findings with diagrams and charts to emphasize it. They can share their research books with classmates.

It is crucial that, at the beginning of something positively, everybody follow this imitating method: A) I have a challenge. How do I approach it? B) I learned something. Now, how do I interpret it? C) I see an opportunity. What can I create? D) I have an idea. How can I build it? E) I tried something new. How do I make it evolve? All of above strategies are ways to form innovation and inspire creativity in the classroom. Innovation is a necessary change we need in schools today, and it began with TEACHER.

References: 1. “700 Classroom activities” by David Seymour and Maria Popova. Macmillan

edition.2007.2. “Learning teaching “by Jim Scrivener. Macmillan edition. 2009.3. Internet facts.

19410

JISMONIY TARBIYA ISHLARINI REJALASHTIRISH VA HISOBGA OLISH

Sirdaryo viloyati Xovos tumani 1-umumta’lim makrabi Jismoniy

tarbiya fani o‘qituvchisi Redjepova Yayra Muxammatovna

Sirdaryo viloyati Xovos tumani 1-umumta’lim makrabi Jismoniy tarbiya

fani o‘qituvchisi Mirziyoyev Baxodir Igamberdiyevich

998906461442

Annotatsiya: Jismoniy tarbiyaga doir istiqbol reja va oylik rejalarni ma’lum bir davrga mo‘ljallangan jismoniy qo‘llanmalarini tanlash va taqsimlash. Bolalarni kun mobaynida jismoniy mashqlarni bajarishini kuzatish va bolalarni bog‘chaga qatnashini hisobga olish.Jismoniy tarbiyaga doir istiqbol reja va oylik rejalarni ma’lum bir davrga mo‘ljallangan jismoniy qo‘llanmalarini tanlash va taqsimlash. Bolalarni kun mobaynida jismoniy mashqlarni bajarishini kuzatish va bolalarni bog‘chaga qatnashini hisobga olish.

Kalit so‘zlar: jadval, sxema, rasm, fotosur’at, slaydlar, videoglaz, kodoskop, magnitofon yozuvlari.

Asosiy mashg‘ulot-Jismoniy tarbiya uslubiyati fani bo‘yicha tuzilgan dasturdagi o‘tiladigan nazariy mashg‘ulotlar dars formasida olib borilib o‘qituvchi dasturni asosiy mavzularni bayon qiladi, o‘quvchilarni mustaqil ishlari uchun ko‘rsatmalar beradi. O‘quvchilarni bayon qilayotgan mavzuni to‘la idrok qilishlari maqsadida uni tushuntirish bilan birga mashqlarni qilib ko‘rsatish, ko‘rsatma qurollarni (jadval, sxema, rasm, fotosur’at, slaydlar, videoglaz, kodoskop, magnitofon yozuvlari) shuningdek o‘qitishning boshqa texnik vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Prezidentimizning I.A.Karimovning “Sog‘lom avlod dasturi”, “O‘zbekiston iftixorlari” kitobi bilan tanishtirib, “Ta’lim haqidagi qonun” asosida dars o‘tish tavsiya etiladi.

Amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni jismoniy mashqlarga o‘rgatish metodikasini o‘rganadilar. Bolalar bog‘chasida jismoniy tarbiya vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim va amaliy ko‘nikmalar hosil qiladilar. Amaliy mashg‘ulotlar o‘quv uslubiy xarakterdagi mashg‘ulotlar, namunali mashg‘ulotlar va o‘quv gruppalaridagi o‘quv amaliyoti tarzida o‘tkaziladi. O‘quv uslubiyati mashg‘ulotlarida o‘quvchilar maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni jismoniy mashqlarga o‘rgatishning usul va uslublarini ertalabki badan tarbiya, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, harakatli o‘yinlarni o‘tkazish yo‘llarini o‘rganadilar. Hamda jismoniy qo‘llanmalar tayyorlash usullari bilan tanishadilar. Bu mashg‘ulotlar nazariy qoidalarini bayon qilish bilan birga jismoniy mashqlarga o‘rgatishning usullarini amalda ko‘rsatish, o‘quvchilarni o‘qituvchi topshiriqlarini bajarish yo‘li bilan o‘tiladi.

Namunali mashg‘ulotlar bog‘chada o‘tkazilib pedagogik amaliyotning tarkibiy qismi bo‘lib, kursni o‘qish bilan parallel olib boriladi. O‘quv amaliyoti o‘quvchilarni quyidagi malaka va ko‘nikmalar hosil qilishga qaratgan bo‘lishi kerak.

Farmoish va buyruq berish; Mashqlarni ko‘rsatish, tushuntirish uchun to‘g‘ri joy tanlash. Terminalogiyani bilish;

19510

Jismoniy mashqlarga o‘rgatishda xilma-xil va uslublardan foydalanish;Mashqlarni tushuntirishni, ularni bajarib ko‘rsatish bilan birga qo‘shib olib boorish;Jismoniy mashqlarni bajarish sifatini baholash, xatolarni aniqlash ularni bartaraf qilish

usullarini topish;Ertalabki badan tarbiya, harakatli o‘yinlar, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini plan-

konspektlarini tuzish, kuzatishlarni yozib borish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati1. Mahkamjonov. M. K. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”. Ma’ruza matni.

Qo‘llanma. – Toshkent.: 2002.2. A.V.Keneman, D.V.Xuxlayeva. “Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni jismoniy

tarbiyalash nazariyasi va metodikasi” .Darslik.– T.: O‘qituvchi, 1998.3. A.K.Atoyev “Farzandingiz barkamol bo‘lsa”. Qo‘llanma.-Toshkent,: 1990.4. A.N.Normurodov. “Jismoniy tarbiya”. Qo‘llanma. - O‘zbekiston, 1998.5. “3 yoshgacha bolalar uchun gimnastika, massaj va o‘yinlar”. Qo‘llanma. –Toshkent.:

1998.6. T.S.Usmonxo‘jayev, S.G.Arzumanov, B.A.Qodirov. “Jismoniy tarbiya”. Qo‘llanma.

2003.

19610

O‘QUVCHILAR BILIM SIFATINI OSHIRISHDA KOMPETENTLIK YONDASHUVIGA ASOSLANGAN O‘QITISHNING ZAMONAVIY USUL VA

VOSITALARI

Ro‘zmetova Sevara O‘ktamboyevna Urganch tuman 27-son maktab o‘qituvchisi

Telefon: +998 (93) 757 11 [email protected]

Bobojonova Muborak AzadovnaHazorasp tumni 34-son maktab o‘qituvchisi

Telefon: + 998 (97) [email protected]

Annotatsiya: O‘quvchilar bilim sifatini oshirishda kompetentlik yondashuviga asoslangan o‘qitishning zamonaviy usul va vositalari, zamonaviy darslarni tashkil qilish usullari.

Kalit so‘zlar: Fan to ‘garaklari, o‘quv ekskursiyalari, fakultativ mashg‘ulotlar, Maslahat tushunchalari.

Bugungi kunda ta’lim sohasida tub islohotlar, ijodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. O‘quvchilarni har jihatdan mukammal, komil inson qilib tarbiyalash, ta’lim berishdek ma’suliyatli ish o‘qituvchi pedagoglardan o‘z ustida tinmay ishlashi, izlanishni talab qiladi. Bugunki kunda dars jarayonida o‘quvchilarda nafaqat bilim, ko‘nikma, malaka hosil qilibgina qolmasdan balki o‘rganayotgan ob’ektining qaysi sohada qo‘llay olishi, nimalarda asos bo‘lishini mukammal bilishi lozim. Ulardan amaliyotda yuqori darajada foydalanish malakasini hosil qilishdan iborat. Bunda albatta, dars o‘tish samaradorligini oshirishimiz, o‘quvchilar qiziqishlarini rivojlantirishimiz lozim.

O‘qituvchilarning darsga tayyorlanish jarayoni, dars olib borish texnologiyasi yaxshi ishlab chiqilmagan bo‘lsa, dars biz o‘ylagan natijani bermaydi. Ayniqsa, nazariya bilan amaliyotni uyg‘unlikda olib borib, amaliy mashg‘ulotlarni ko ‘proq qo‘llash kerak.

Amaliy mashg‘ulotlar-maxsus jihozlangan xona yoki alohida ajratilgan tajriba maydonida tashkil etilib, o‘quvchilarda ular tomonidan o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikma malakalarni hosil qilishga yo‘naltirilgan ta’lim shaklidir. Zamonaviy darslarning tashkil qilishda-zamonaviy darslardan yordamchi turlari dan, ya’ni muayyan o‘quv fani bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘rganish, mavjud bilimlarni mustahkamlash, boyitish maqsadida qo‘shimcha ravishda turli shakllarda tashkil etiladigan darslardan foydalalish maqsadga muvofiqdir. Bunda asosan zamonaviy darslarning yordamchi turlari sifatida to‘garak, praktikum seminar, konferensiya, maslahat( konsul’tatsiya ), fakultativ kurs, o‘quv ekskursiyalari uy ishlari kabilarni e’tirof etish mumkin. Bularning har birining bajaradigan vazifalarini aniq tushunib olsak nur ustiga alo nur bo‘lardi.

1 Fan to ‘garaklari - ta’lim oluvchining qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, o‘qishga ijodiy munosabatini shakllantirishga xizmat qiladi.

2. O‘quv ekskursiyalari – bu aloxida yoki bir qancha fanlar bo‘yicha rejalashtirilib, ommaviy, guruhli va kichik guruhli tarzda tashkil etiladi.

3. Fakultativ mashg‘ulotlar – o‘quvchilar ota onalarining hohish – istak va qiziqishlari inobatga olingan holda tashkil qilinuvchi mashg‘ulot turi. Ularni tashkil etishda fanlarning ro‘yhatini aniqlash, bunda nafaqat ta’lim oluvchilarning istaklari, balki ijtimoiy talablar va

19710

ta’lim muassasi imkoniyatlari ham hisobga olingan holda tashkil etiladi.4. Maslahat (qonsultatsya )lar ta’lim oluvchilarda ma’lum o‘quv materiyallarni o‘zlashtirish

yoki topshiriqni mustaqil bajarish vaqtida o‘qituvchining yordamiga nisbatan yuzaga kelgan ehtiyojni qondirish maqsadida tashkil etiladi. O‘qituvchi maslahat jarayonida o‘quvchilar faoliyatini u yoki bu masalaning, ayniqsa, qiyin topshiriqlarning ular tomonidan mustaqil ravishda to‘g‘ri tushunishlariga yo‘naltiradi.

O‘qitish sifatini oshirish uchun turli ta’lim metodlaridan foydalanamiz. Ta’lim metodlari bu o‘quv jarayonida qo‘llanilib uning samarasini ta’minlovchi uslublar majmuidir.

Ta’lim metodlarining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat Rag‘batlantirishRivojlantirish Tashkil etish Ta’lim berishTarbiya berish O‘quchilarga bilimlarni yetkazish shakliga ko‘ra ta’lim metodlari quyidagilarga ajraladi Og‘zaki bayon qilish Ko‘garzmali Amaliy Ma’lumki ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasida hamkorlikni qaror

topdirish faollikni oshirish ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni samarali o‘zlashtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodlar – interfaol metodlar (ya’ni o‘quvchi -o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro tasir metodi) deyiladi.

An’anviy sanalgan sinf – dars tizimidan farqli ravishda nostandart holatda tashkil etiladigan darslar noan’anaviy darslar deb yuritiladi. Noan’anaviy darslarning matbuot konferensiyasi, KVN, diolog, rolli o‘yinlar, “binar“, musobaqa, mustaqil ish, “aqliy hujum“, ”pinbord”, “test sinovlar“, “kichik guruhlarda ishlash“, “rangli kartochkalar bilan ishlash“ kabi usullari mavjud. Bu usullarni turli xil ta’lim vositalaridan foydalanib o‘rgatsak maqsadga muofiq bo‘ladi. Darslarni ta’lim vositalaridan foydalanib o‘qitish samaradorligini ta’minlovchi o‘bektiv va subektiv amallar orqali tashkil qilsak dars sifati yanada yaxshiroq bo‘lardi. Bunda ta’lim vositalarning o‘bektiv amallariga quyidagilar kiradi.

8. Obektiv omillar: darslik, o‘quv qo‘llanmalari va qurollari, xarita, diagramma, chizma, videoproektor, audiomagnitafon, televizor, radio, kompyuter, telefon, note book, neet book, planshet, interaktiv doskalar kiradi.

9. Sub’ektiv omillar: o‘qituvchinutqi, madaniyati, namunasi, muayyan shaxs hayotiy faoliyatiga oid misollar, ibratli kitoblar, odat, an’analar va boshqalar kiradi.

Xulosa qilib aytsak, o‘quvchilar bilim sifatini oshirishda o‘quvchi va o‘qituvchilar, maktab oila, mahalla hamkorligini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ysak maqsadga muvofiqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirish texnologiyasi. 2013 y. Toshkent, «Fan va texnologiyalar». 8 b.t. 2. Sayidahmedov N.S. Yangi pedagogik texnologiyalar.–T.: Moliya, 2003.–172 b. 3. Tolipov O‘., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari – T.:

2006. – 163 b.

19810

PEDAGOGNING INNOVATSION FAOLIYATI

Ro‘zmetova Dilorom TajiyevnaXiva tumani 15-son maktab o‘qituvchisi


Ro‘zmetova Zulfiya TajiyevnaXiva tumani 15-son maktab o‘qituvchisi


Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich ta’limda o‘qituvchisining innovatsion faoliyati va uni amalga oshirish jarayoni yoritilgan.

Kalit so‘zlar: Innovatsion faoliyati, innovatsion texnologiyalar, pedagogik texnologiyalar, ta’lim texnologiyalar, pedagogik tadqiqot metodlari, muammoni tahlil, novatorlik darajasi, kommunikativ qobiliyat

Zamonaviy ta’lim texnologiyalari orasida innovatsion ta’lim texnologiyalari muhim o‘rin tutadi. Lug‘aviy jihatdan “innovatsiya” tushunchasi ingliz tilidan tarjima qilinganda (“innovation”) yangilik kiritish degan ma’noni anglatadi. Mazmunan esa tushuncha negizida “innovatsiya” tushunchasi muayyan tizimning ichki tuzilishini o‘zgartirishga qaratilgan faoliyatni ifodalaydi. Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’lim tizimida ham innovatsiyalar negizida o‘qitish jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvlarning mohiyati yoritiladi.

Pedagogning innovatsion faoliyati bu ta’lim jarayonidagi har qanday innovatsion o‘zgarishlar, ta’lim tizimiga yangiliklarning kiritilishi bevosita o‘qituvchi faoliyatini yangilash va o‘zgartirish orqali amalga oshirilishi. Pedagogning bu boradagi faoliyati “innovatsion faoliyat” deb yuritiladi.

Innovatsion faoliyat – bu yangi ijtimoiy talablarning bilan an’anaviy me’yorlarning mos kelmasligi yoki yangi shakllanayotgan g‘oyalarning mavjud g‘oyalarni inkor etishi natijasida vujudga keladigan majmuali muammolarni yechishga qaratilgan faoliyat. Bu kabi faoliyat uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzoq vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi. Innovatsion faoliyatning asosiy belgilari quyidagilardir:

- ijodiy faoliyat falsafasini egallashga intilish; - pedagogik tadqiqot metodlarini egallash; - mualliflik konsepsiyalarini yaratish qobiliyati; - tajriba-sinov ishlarini rejalashtirish va amalga oshira olish; - o‘zidan boshqa tadqiqotchi-pedagoglar tajribalarini qo‘llay olish; - hamkasblar bilan hamkorlik; - fikr almashish va metodik yordam ko‘rsata olishlik; - ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf etish; - yangiliklarni izlab topish va ularni o‘z sharoitiga moslashtirib borish. Innovatsion faoliyat – pedagogning ruhiy, aqliy, jismoniy kuchini ma’lum maqsadga

yo‘naltirish asosida nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni egallash, amaliy faoliyatni nazariy bilimlar bilan to‘ldirib borish, bilish, loyihalash, kommunikativ nutq va tashkilotchilik mahoratini rivojlantirishni talab etadi. V.Slasteninning fikriga ko‘ra innovatsion (ijodiy) yondashuv:

19910

- ijodiy faollik; - faoliyatga yangilik (o‘zgartirish) kiritishga texnologik va metodologik jihatdan

tayyorgarlik; - yangicha fikrlash; - yuksak muomala madaniyatiga ega bo‘lishni ifodalaydi. Ta’lim tizimidagi innovatsiyalarni pedagogik jarayonga tatbiq etish to‘rt bosqichda

amalga oshiriladi: 1. Muammoni tahlil asosida aniqlash. 2. Mo‘ljallanayotgan ta’lim tizimini loyihalash. 3. O‘zgarishlar va yangiliklarni rejalashtirish. 4. O‘zgarishlarni amalga oshirish. Innovatsion faoliyat – ilmiy izlanishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib

borish yoki fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi texnologik jarayon yoki yangi takomillashtirilgan mahsulot yaratishdan iborat. Innovatsion faoliyat yangi g‘oyani izlashdan boshlanadi. Pedagogik innovatsiya ta’lim-tarbiya jarayonidagi muhim va murakkab masala yechimiga yo‘nalitirilganligi sababli o‘qituvchidan yangicha yondashuvni talab qiladi. O‘qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlashda bir qator psixologik to‘siqlar mavjud. Bularning birinchisi o‘qituvchining o‘zi ko‘nikkan faoliyatchegarasidan tashqariga chiqishi juda qiyinligi, ya’ni o‘qituvchilarda ijodkorlikning yetarli emasligi bo‘lsa, yana bir sabab yangi va noma’lum narsalar har doim odamlarda cho‘chish va xavfsirashni keltirib chiqarishidir. Innovatsion faoliyat o‘qituvchining hamma muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy faoliyat bo‘lib, u shaxsning kasbiy, metodik mahoratini sifatli qayta qurish demakdir.

Pedagogda ta’lim jarayoniga innovatsion yondashuvni qaror toptirish bosqichlari. O‘qitish jarayoni yoki ta’lim tizimiga innovatsion yondashuvni qaror toptirish o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Bu jarayon bir necha bosqichda kechadi. Ular quyidagilardir:

1-bosqich: tayyor metodik tavsiyanoma (mavjud innovatsiya)lardan foydalaniladi; 2-bosqich: mavjud tizimga ayrim yangi g‘oyalar, metodlar kiritiladi. 3-bosqi: yangi g‘oyani amalga oshirish mazmuni, shakl va metodlari ishlab chiqiladi. 4-bosqich: pedagog o‘qitish va tarbiyalashga oid o‘z konsepsiyasi yoki metodikasini

ishlab chiqadi. Pedagoglarning innovatsion faoliyati quyidagilar bilan belgilanadi: - yangilikni qo‘llashga tayyorgarligi; - pedagogik yangiliklarni qabul qilishi; - novatorlik darajasi; - kommunikativ qobiliyatning rivojlanganligi; - ijodkorligi. Shu bilan birga pedagogning innovatsion faoliyatini uning motivatsiyasi, malakaviy

tayyorgarligi, pedagogik tajriba-sinov ishlarini amalga oshirishga oid bilim va malakalari, pedagogik faoliyatdagi muammo (to‘siq)larni bartaraf eta olish mahorati bilan ham belgilanadi. O‘qituvchi innovatsion faoliyatining asosiy belgilaridan biri uning ijodiy faolligi, ijodkorligi hisoblanadi. O‘qituvchidan yangiliklarnio‘zlashtirib borish bilan birga ularni o‘z faoliyatida qo‘llashi va pedagogik jamoa o‘rtasida targ‘ib qilishi talab etiladi. Pedagoglarda innovatsion faoliyat ko‘nikmalarini shakllantirishda jamoadagi psixologik muhit, jamoa a’zolarining jahon ta’lim yangiliklardan xabardorliklari muhim ahamiyatga ega. Pedagogning ta’lim jarayoniga innovatsion yondashuvining natijalari

quyidagilarda ko‘rinadi:

20010

- faoliyat maqsadini aniq belgilab olishida; - nostandart vaziyatlarda tezkor qarorlar qabul qilishida; - o‘quv yoki ilmiy-tadqiqot jarayoni bilan bog‘liq masalalarni samarali echish usullarini

egallay olganligida; - muammolarni hal etishda eng samarali vosita va metodlarni tanlay bilishida; - o‘z ustida mustaqil ishlashni rejalashtira olishida; - faoliyati natijasini nazorat va tahlil qila olishida; - zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish malakasining mavjudligida; - yangi g‘oyalarni izlab topa olishida.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Pedagogik mahorat. Mavlonova R.,Abdurahimova D. T:. Fan va texnologiyalar. 2012-

yil 2. Tarbiya. Ota-onalar va murabbiylar uchun ensiklopediya. Tuzuvchi: M.N.Aminov.

Mas’ul muharrir A.Majidov. – T.: “O‘bekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyo-ti, 2010.

3. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. R. Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova -T.: “TDPU nashriyoti”, 2014

4. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi, innovsiyasi va intergatsiyasi. O‘quv qo‘llanma R.A.Mavlanova, N.X.Raxmankulova T. G’.G’ulom, 2013 y

5. Interfaol metodlar:mohiyati va qo‘llanilishi (Metodik qo‘llanma) -T.: “TDPU nashriyo-ti”, 2012

20110

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASHDA O‘QITUVCHILAR, OTA-ONALAR VA MAKTAB

HAMKORLIGI

Ro‘zimetova Manzura Qadamboyevna.Toshkent viloyati Chirchiq shahar 24-maktab


Annotatsiya: ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta’lim tarbiya berishda oila muhiti, o‘qituvchilar va maktab ma’muriyatining o‘rni haqida bayon etilgan.

Kalit so‘zlar: ma’naviy-axloqiy tarbiya, ota-ona, pedagog, sinf rahbar, rostgo‘ylik, adolatparvarlik.

O‘sib kelayotgan yoshlarning kelajakda kim bo‘lib yetishishi, bilim olib barkamol inson bo‘lishi biz ularni to‘g‘ri yo‘naltirib borishimizga bog‘liqdir. Bu esa o‘qituvchi, ota-ona va maktablar hamkorligini taqazo etadi. So‘nggi yillarda umumta’lim muassasalarining bu ikki institut bilan hamkorligini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda.

Mamlakatimiz istiqbolida yoshlar ta’lim va tarbiyasi qanchalik muhim rol o‘ynasa, ularni ajdodlar o‘giti, sharqona qadriyatlar asosida ulg‘aytirishning ahamiyati ham behad yuksakdir. O‘g‘il-qizlarimizning asosiy tarbiyani, avvalo oilada olishi tufayli ota-onalar ham sharqona udum va odatlardan yetarlicha xabardor bo‘lishlari, o‘z milliy qiyofalarini shakllantirishlari zarur. Bunda ular bilan doimiy aloqada bo‘lib turadigan sinf rahbarlarining o‘rni alohida.

Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo‘lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk kurtaklari namayon bo‘la boshlaydi. Aynan mana shu davrda bola hamma yaxshi-yomon narsalarni tushunib, anglay boshlaydi, uning beg‘ubor ongi bamisoli bosma qog‘oz singari oiladagi, yon-atrofdagi barcha voqea-hodisalarni, ularning zamiridagi taassurotlarni o‘ziga shimib-singdirib oladi. Uning ota-onasiga, bobo va momolariga mehri va hurmati, o‘zini o‘rab turgan muhitga nisbatan munosabati kundan kunga takomillashib boradi. Shuning uchun ham eng avallo ota onalar oilada bola uchun o‘rnak, ko‘rgazma vazifasini bajarishi, unga atrofdagilarga nisbatan doimo yaxshi munosabatda bo‘lishga o‘rgatishi va uni o‘zi amalda bajarib, shu narsaga odatlantirish kerak. Bu masalada ota – ona, o‘qituvchi, maktab bir jamoa bo‘lib ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi.

Har bir ota-ona uchun yaxshi farzandlari bilan faxrlanish qanchalik baxt bo‘lsa, mening otam, mening onam deb, ularning nomini izzat-hurmat bilan tilga olish farzandlar uchun undan ham katta baxt va sharafdir. Bolaning erkatoyligi, tantiqligi qancha oshsa, uning ota-onani tashvish va tahlikaga solish holatlari ham shuncha ortadi.

Tarbiyaviy tizim miqdor samaradorligini aniqlashda maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, maktab psixologlariga katta masuliyat yuklanadi. Pedagoglar o‘rtasida,,Ta’lim berib tarbiyalaymiz, tarbiyalab turib ta’limni shakllantiramiz” degan tushuncha bor. Shuning uchun tarbiyaning ta’limdagi, ta’limning tarbiyadagi o‘rni beqiyos.

Har bir tarbiyachi- o‘qituvchi uchun o‘quvchining yaxshi xulqini bilishi uning keyingi faoliyatini to‘g‘ri tashkil etishga yordam beradi. Tarbiyalanganlik darajasini aniqlash esa o‘quvchilarning kamchilik tomonlarini tuzatishga yordam beradi. O‘qituvchi- tarbiyachi bolaning hayot tajribasiga tayangan holda ish tutib, ularni sekin-asta yangi talablarga rioya qilishga o‘rgatadi. O‘quvchilar o‘qituvchiga, uning so‘zi xulq- atvori, bahosiga katta ishonch

20210

bilan qaraydi, xatti-harakatlari va munosabatlarini diqqat bilan kuzatadi. Bu kuzatuvlar asosida bolada to‘g‘rilik, adolat, insoniylik, odamlar o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi tasavvurlar jonlanadi. U o‘qituvchiga taqlid qiladi.

Ta’kidlash joizki, tarbiyaviy tizimning negizini pedagog va o‘quvchilar jamoalarini munosabatlari mushtarakligi tashkil qiladi. Bu bir butunlikda ta’lim muassasasining umumjamoasidir. Amalga oshirilayotgan ta’lim-tarbiya jarayonida har bir o‘quvchi va o‘qituvchini ishtirokini taminlash esa eng samarali usuldir.

Bolalarda ularga yaxshilik qilgan odamni,,yaxshi o‘qituvchi ”,,,yaxshi o‘rtog‘im” deb atash odati bor. Lekin ularda bu so‘z ruhiy holatga ko‘ra turg‘un bo‘lmay, atrofidagilarning xatti-xarakatlariga qarab o‘zgarib turadi. Kim ularning qalbiga yo‘l topib, shirinsuhan bo‘lsa, ularning chehralari ochilib, qalblariga yaxshilikdan darak beradi. Shuning uchun bolalarga yaxshilikni o‘rgatishda ochiq muomalalik muhim rol o‘ynaydi.

Yuksak tuyg‘u madaniyatiga ega bo‘lgan o‘qituvchi bolaning kayfiyati noxushligini darhol fahmlaydi. Buni u bolaning ko‘zidan biladi.

O‘qituvchilik faoliyatining eng murakkab tomonlaridan biri – ota-onalar bilan umumiy til topa bilish, ularning hurmatiga sazovar bo‘lish, hamkorlikda bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishdir. Sabot- matonatlik sifatiga ega bo‘lmagan kishi jiddiy qiyinchiliklarni yengish bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim maqsadlariga ham erisha olamaydi. O‘qish shunday mehnatki, bu bilimlarni egallashda muntazam ravishda ishlashni, sabotlikni talab qiladi. Turmushdagi ba’zi hollarda ayrim o‘quvchilarda qat’iyatlilik, dadillik va boshqa shu singari irodali sifatlar ko‘zga tashlansada, ular maqsadga intilishda sabr yetishmasligi tufayli darslarda ishtirok etishmaydi, yoki o‘z imkoniyatlaridan past darajada o‘qiydilar.

Farzandlarimiz qalbiga hayo, rostgo‘ylik, adolatparvarlik kabi insoniy fazilatlarni singdirib, ma’naviy merosimiz bo‘lgan xalq pedagogikasiga murojaat qilib, undan oqilona foydalansak, biz pedagoglar ta’lim- tarbiya masalasida oldimizda turgan eng muhim muammolarni ijobiy hal qilgan bo‘lamiz. Ana shunday muammolardan biri, bu ayrim o‘quvchilarning maktabga bormasdan o‘qishdan bo‘yin tovlab yurishlaridir. Tarbiyasi og‘ir va yaxshi o‘zlashtirmaydigan hamda o‘qishga kelmaydigan o‘quvchilarni maktabga jalb qilish uchun, o‘qituvchi va murabbiylarimiz ota- onalar va o‘quvchilar o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borishlari lozim. Bunday o‘quvchilarga,,sen dangasasan, savodsizsan, ishyoqmassan” deb shahsiyatiga tegish noto‘g‘ri. O‘qituvchi o‘quvchining fikrini eshitishi kerak. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchiga qo‘pol muomala qilish yoki o‘ta talabchan bo‘lish ham bolani maktabdan sovitadi. Bunday holatda o‘quvchida o‘ziga nisbatan ishonchsizlik paydo bo‘ladi. U qo‘rqoq bo‘lib qoladi. Pedagogik jihatdan kattalarning yakkahokimligi emas, bolalarni pedagogik qo‘llab quvvatlash, o‘quvchilarga ko‘mak berish orqali shaxsning o‘zini o‘zi anglashi, tarbiya qilishi, o‘zini o‘zi boshqaruvi, mustaqil fikrlashi orqali kamolga yetishuviga sharoit va imkoniyat yaratish maqsadga muvofiqdir.

O‘quvchilarda ishonch tuyg‘usini shakllantirish kerak. Ota-ona, maktab jamoasining o‘giti, mahallaning ta’siri ijobiy natija beradi. Maktab ma’muriyati bunday o‘quvchilarni turli fan va maktabdan tashqari ta’lim muassasalaridagi to‘garak ishlariga jalb etishlari maqsadga muvofiq. Ayniqsa, milliy xalq hunarmandchiligi to‘garaklari tarmoqlarini kengaytirish, xalq ustalarini to‘garak ishiga jalb etish, ushbu to‘garaklarni ko‘proq maktablar, mahallalar hamda ijodiy ustaxonalar qarshisida tashkil etish ishlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Tarbiya ishlari faqat dars jarayoni bilangina chekalanib qolmasdan, o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlaridagi faoliyatida ham davom etadi. O‘quvchi-yoshlarning bo‘sh vaqti bu ularning barcha majburiy ish faolioyatidan tashqari o‘z ixtiyoridagi vaqt bo‘lib, bu vaqtdan u o‘zining

20310

barcha shahsi qiziqishi, istak va talablarini qondirish uchun foydalanadi. Bolalar bo‘sh vaqtlarining pedagogik nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq tashkil qilinmasligi o‘quvchi xulq – atvorining buzilishi,,, ko‘cha ta’sirida ” yomon yo‘llarga kirib ketishi kabi xunuk oqibatlarga ham olib keladi. Shu manoda bo‘sh vaqt mas’uliyatdan holi bo‘lgan vaqt emas. Har bir o‘quvchi bo‘sh vaqtdan oqilona foydalanishi, o‘z bilim doirasini tinmay kengaytirib borishi, sport bilan shug‘ullanishi lozim. Maktab ota-onalar, keng jamoatchilik bo‘sh vaqtdan unumli foydalanishni rejalashtirar ekan, ana shunday foydali maqsadni ko‘zlashadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Akbarova N. o‘qituvchining pedagogik mahorati // Boshlang‘ich ta‘lim, 2007.2. 6.Qozoqov D.O‘quvchilar faolligini oshirish // Boshlang‘ich ta‘lim, 2006, son

20410

CHET TILINI O‘RGANISHDA YOSH OMILINING

talaffuz shakllanishi va rivojlanishidagi ahamiyatiSamDCHTI, O‘qituvchi, A.E.Rustamova, +998976133913.

Annotatsiya: Yosh omili ikkinchi til talaffuzi o‘rganilayotganda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Unga ko‘ra, bola qanchalik erta yoshdanoq chet tili talaffuzini o‘rganishni boshlasa, shunchalik uning ikkinchi tilda talaffuzi mukammal va benuqson bo‘ladi. O‘tkazilgan kuzatuv natijalariga ko‘ra, bolalarda talaffuzning ohang, ritm, urg‘uga taqlid qilish qobiliyati 13-14 yoshdan boshlab keskin pasayishi kuzatildi. Bizning taklifimizga ko‘ra, ikkinchi til talaffuz tizimini erta, maktabgacha yoshidan boshlash, ikkinchi til talaffuz mukammalligi garovidir.

Kalit so‘zlar: Yosh omili, chet tili talaffuzi, ohang, ritm, urg‘u, taqlid qilish qobiliyati, maktabgacha yoshdagi bolalar, tanqidiy davr gipotezasi, 2-13 yosh.

Yosh omili ham, ikkinchi til talaffuzi o‘rganilayotganda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi va bu “tanqidiy davr gipoteza” si bilan bo‘gliq. Biologiya fanida “tanqidiy davr” atamasi mavjud bo‘lib, unga ko‘ra har bir organizmning ma’lum vaqt davomida moslashadigan jarayonlari, faoliyati bo‘ladi. Ushbu moslashuv davri ikkinchi til talaffuzini o‘rganish uchun 2-13 yosh oralig‘i hisoblanadi. Aynan mana shu davr oralig‘i “tanqidiy davr gipoteza” si deb nomlanadi va bu olimlar tomonidan bir ovozdan ma’qullangan. Ammo 1970-yil o‘rtalarida ushbu fikr o‘z tasdig‘ini yo‘qota boshladi.

Ba’zi olimlar ushbu atama o‘zini oqlamaganini aytishdi. Unga ko‘ra, ikkinchi til talaffuzini o‘rganishda o‘smirlikdagi o‘zgarishlar keskin tarzda yuzaga chiqdi. Ikkinchi til talaffuzini o‘rganish bo‘yicha olim Singletonning ta’kidlashicha, bola qanchalik erta yoshdanoq chet tili talaffuzini o‘rganishni boshlasa, shunchalik uning ikkinchi tilda talaffuzi mukammal va benuqson bo‘ladi. Lekin, ba’zi bir boshqa ma’lumotlarga ko‘ra, katta yoshli til o‘rganuvchilari ikkinchi til o‘rganishda har jihatdan yosh til o‘rganuvchilardan ustunroq, hattoki talaffuz bobida ham deyishgan. Bundan tashqari ikkita nazariyani ham yoqlagan, aralash nazariyali tomon vakillari ham bo‘lib, ularning fikricha, yoshi katta til o‘rganuvchilari tilni dastlabki bosqichlarida katta muvaffaqiyatga erishishadi, ammo bu jarayon uzoq muddatga cho‘zilsa, ular yaxshi natija bermay qo‘yadi, vaholanki, yoshi kichiklar har qanday holatda ham yaxshi natija ko‘rsatishadi.

Bundan tashqari, ba’zi olimlar fikricha, ikkinchi til morfologiya va sintaksis bo‘limlari, yoshi katta til o‘rganuvchilari tomonidan, yoshi kichiklarga qaraganda tezroq o‘rganiladi deyishadi [1, 248-260.]. Yana bir qiziq tajriba, ushbu munozaraga yechim topish maqsadida olimlar tomonidan Rossiyalik 10-12 yoshli va o‘smir bolalar o‘rtasida tajriba o‘tkazildi. Yigirma besh daqiqa davomida o‘tkazilgan darsdan so‘ng ular testdan o‘tishdi va o‘smir bolalar 10-12 yoshli bolalardan ko‘ra, ancha yaxshi natija ko‘rsatishdi. Bundan tashqari, olimlar tomonidan Nemis tili talaffuz, morfologiya, taqlid va tarjimasi bo‘yicha 8-10, 12-15 va o‘smir yoshdagi bolalar tajribada qatnashishdi. Bunda 12-15 va o‘smir yoshlar yaxshi natija ko‘rsatishdi. Xuddi shunday tajribalar bir necha olimlar tomonidan yilllar davomida o‘tkazilib kelindi va ularning barchasida yoshi kattalar, yoshi kichik ikkinchi til o‘rganuvchilaridan yaxshi natija berishdi. Bir guruh olimlar tomonidan o‘tkazilgan kuzatuv natijalariga ko‘ra, talaffuzning ohang, ritm, urg‘uga taqlid qilish qobiliyati 13-14 yoshdan boshlab keskin pasayishi kuzatildi. Ularning takliflariga ko‘ra, ikkinchi til talaffuz tizimini erta, maktabgacha yoshidan boshlash, ikkinchi til talaffuz mukammalligi garovidir.

20510

Gilakjanining fikriga ko‘ra, agarda kishi maktabni tugatgach, chet tili o‘rganaman desa, uning talaffuzi tushunarli, aniq va ravon bo‘lishi juda mushkul vazifadir deydi. Bugungi kunda, ingliz tili darslarida, asosan, lug‘at va grammatika darslari talffuzni o‘qitishga yo‘l bermaydi. Yetarli bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lgan o‘qituvchilar, bu holatni talaffuzga oid kitoblar, mashqlar yo‘qligini va buni shunchaki og‘zaki usulda o‘qitish bolalar uchun juda zerikarli ekanligi bilan baholashadi. Qolaversa, ular talaffuzdan boshqa barcha yo‘nalishni, o‘zlariga ishonch bilan o‘ta olishini ta’kidlashgan. Yuqoridagi “Tanqidiy davr gipoteza”si atamasi, faqatgina, ikkinchi til talaffuzini o‘rganishda o‘zini oqlaydi, tilning qolgan yo‘nalishlari uchun esa bu davr ahamiyatga ega emasligi yaqqol namoyon bo‘ldi.

Olimlarning fikricha, ingliz tili 2- til hisoblangan bolalar 3-7 yosh oralig‘ida Qo‘shma shtatda yashaganida ularning talaffuzi mahalliy inglizlarnikidek bo‘lganligini, ammo 7-39 yosh oralig‘idagi muhojir bunday yaxshi natijaga erishmagan. Neyropsixologiyaning tas-diqlashicha, maktabgacha yoshdagi bolaning miyasi moslashuvchan bo‘ladi va uning nutq organi ham chet tili tallafuziga tezda moslashadi, ammo yoshi katta kishilar va o‘smirlarning miya va nutq organi turg‘un holatda bo‘ladi va 2- til talaffuzini qabul qilishda, 1-til sig-nali bo‘yicha qabul qiladi. Buning sababi, 2 yoshdan keyin miya yangi ma‘lumotni qabul qilishga tayyor turadi, chunki miyaning ishlatilmagan qismi juda ko‘p bo‘ladi va ushbu foydalanilmagan, ma‘lumotdan holi qismi chet tilini tezda, aniq va mukkamal o‘rganishga yordam beradi. Ammo o‘smir va katta kishilarda miyaning asosiy qismi ma‘lumotga to‘la bo‘lganligi sababli, yangi tilni qabul qiluvchi bo‘sh joy bo‘lmaganligi bu 2-til tallafuzida muvvafaqiyatga erisha olmasligining asosiy sababidir [2, 201-213.]. Aynan mana shu fikr isbotini, Tokyo Universiteti olimi tomonidan o‘tkazilgan tajriba ham tasdiqlaydi. Tajriba-ga ko‘ra, Amerika va Yaponiya talabalarining “l” va “r” harfi talaffuzidagi farqini bilish bo‘yicha test o‘tkazildi, unga ko‘ra ushbu harf talaffuzini 100% farqlay olgan talaba Ameri-kalik talaba bo‘ldi. Ammo Yaponiyalik talabaning atigi 2 tasi ularning farqini to‘liq, xatosiz ko‘rsatib bera oldi. Sababi, bu 2 ta yaponiyalik talaba Amerikaga 6 yoshga to‘lmaslaridan avval kelganliklari ma‘lum bo‘ldi. Ushbu tajriba chet tili talaffuzini 6 yoshdan avvalroq boshlasa chet tili talaffuzida muvaffaqiyatga erishishning kalitidir. Yana bir olimdan Yamada et al 3 ta guruhdagi 7, 9, 11 yoshli bolalar bilan tajriba o‘tkazdi . Unga ko‘ra, yosh bolada xotira va motorik qobiliyat juda kuchliligi aniqlangan. Ya‘ni, yosh bolalar yangi so‘zlarni eslab qolish va talaffuz qilishda yoshi katta bolalardan ustunlikni ko‘rsatishgan. Yoshi kat-talar esa tovushga taqlid qilishda ham, zaif ekanligini namoyon qilishgan.

Olim Yamada et alning fikriga ko‘ra, agarda kishi tovushga tovushga taqlid qila olmasa, tovush va ma‘no o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglashda qiyinchilikka duch kelishini takidlaydi. 1947-yilda Turkiyaning Istanbul shahridagi bir bog‘chada ingliz tilini 2- til sifatida o‘qitish bo‘yicha muvaffaqiyatli natija qayd etildi. Guruhdagi 20 ta bola ham turli millat bolalari bo‘lib, ular bog‘chada 9 oy davomida faqat ingliz tilida muloqotda bo‘lishdi ya‘ni, kun davomida o‘qituvchi bergan vazifani bajarishdi, buyruqlarini bajarishdi, she‘r va qo‘shiq aytishdi, bir-biri bilan ingliz tilida gaplashishdi. Faqatgina o‘qish, yozish va so‘z boyligi-da Amerikadagi tengdoshlaridan farq qilishsada, ammo talaffuz jihatdan ular bilan bir xil darajaga ega edilar. Ammo yuqoridagi qobiliyatlar ham maktab yoshiga to‘lguniga qadar rivojlantirib borilishi ko‘zda tutilgan. Bundan tashqari, ular bilan ingliz tilida suhbat quri-lganda, ularda javob berish jarayonida hech qanday ikkilanish, miya va ruhiy tarjima ku-zatilmadi. Vaholanki 2-3 sinf bolalarida esa ushbu holat doimo kuzatib kelingan. Bugungi kunda, Amerika va Kanadada ham ko‘plab xorijiy va 2- chet tilini o‘qitish bo‘yicha ta‘lim dasturlari mavjud, masalan: “Kirishish dasturi va boshlang‘ich ta‘limida chet tilini o‘qitish

20610

dasturi. Ushbu dasturning ba‘zilari bog‘cha yoshidanoq bog‘chada boshlanadi va yaxshi natija beradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, “Kirishish dasturi” bo‘yicha tarbiyalanayotgan bolalar bir tillilik dasturi bo‘yicha tarbiyalanayotgan tengdoshlaridan har taraflama ustunlik ko‘rsatishdi. Chunki ular bir vaqtning o‘zida ikki tilda ushbu fanlarni o‘rganishadilar. Bun-dan tashqari, boshlang‘ich ta‘limdagi ta‘lim dasturiga ko‘ra o‘qitilayotgan o‘quvchilarning maktabdagi va tildagi yutug‘i ham ta‘lim dasturiga kiritilmagan tengdoshlariga qaraganda ancha yuqori ko‘rsatkichni ko‘rsatdi. Bog‘chadagi “Kirishish dasturi”ga ko‘ra bog‘chada o‘tiladigan mashg‘ulotlar barchasi ingliz tilida olib boriladi va bu dastur 2 ta dasturdan tashkil topgan: 1)Umumiy kirishish dasturi 2)Qisman kirishish dasturi. Umumiy kirishish dasturiga ko‘ra chet tili birinchi 2 yoki 3 yillikda kunning barcha qismini qamrab oladi.Qisman kirishish dasturida esa kunning aynan belgilangan qismida chet tili bo‘yicha saboq beriladi [3, 97-108.]. Shunday qilib, chet tili talaffuzini bog‘cha yoshidanoq o‘rganishning quyidagi afzalliklari bor: 1)Bolalarda sof, ravon talaffuz, aksent va ravon nutqni rivojlanti-rish bo‘yicha buyuk potensialga ega. 2) Bolalarda bir vaqtning o‘zida ikkita tilni o‘rganishga kuchli qobilyat mavjud. 3)Bolalarning tinglash va talaffuz mahoratlari o‘smirliknikiga qara-ganda ancha yuqori. Ular birinchi tilga ta‘sir qilmasdan osongina 2- tilni o‘rgana olishadi. 4)Bolalar chet tili talaffuzini o‘rganishda muhim sanalgan qonuniyatlardan tovushlar va ohangga taqlid bo‘yicha juda mahoratlidirlar. 5)Bolalarda yangi tilni qo‘llashga va tajrib-adan o‘tkazishga ishtiyoq o‘ta yuqori bo‘lib, ular xato qilishdan hech ham qo‘rqishmaydi. O‘smirlar va kattalarda esa bu qo‘rquv kuchli bo‘ladi. 6)Bolalar yangi narsalarni o‘rganishda ishtiyoqmand va qiziquvchan bo‘lishadi. Bu esa ularga xorijiy tilni o‘rganishga bo‘lgan intilishini kuchaytiradi. 7)Chet tili talaffuzini erta yoshdanoq o‘rganish, bolada kognitiv rivojlanish va talaffuz bo‘yicha mukammal qobilyatni shakllanib, rivojlanib borishiga turtki bo‘ladi [4, 530-542.].

Jean Piaget bolalar kognitiv rivojlanish davrini 4ta davrga bo‘ladi:1) Sensorimotor davri – 0 – 2 yosh2) Preoperatsional davr – 2 – 7 yosh 3) Aniq operatsional davr – 7 – 12 yosh 4) Formal operatsional davr – 12 – 19 yosh Biz ham o‘z tajribamizdan kelib chiqib shuni aytishimiz mumkinki, 11-12 yoshdan keyin

chet tilini o‘rganish juda ham mushkul, chunki bola grammatika, o‘qish, yozish, so‘z boyligi bo‘yicha muvaffaqiyatga erishishi mumkin, ammo chet tili talaffuzida hech qachon mukam-mallilikka erisha olmaydi [6,185-197.]. Bizning Respublikamizda ham bir necha o‘n yillar davomida 2-chet tili 5-sinfdan boshlab o‘qitilar edi. Bu degani, aynan, bolaning 13 yoshi, bu til motorikasining, nutq organlarining turg‘unlik davri boshlangan va miyaning yangiliklarga bo‘sh qismi qolmagan davri bo‘lib, 2-til talaffuzi va lug‘atini yod olishda katta muam-molarni keltirib chiqargan. Bundan tashqari, bu vaqtda bolalarda o‘rganishi kerak bo‘lgan boshqa fanlar ham bo‘lib, 2-chet tili qoidalari va yangi so‘zlarni yod olish ancha vaqtni ta‘lab qilar, bu esa ularga kuchli bosim bo‘lib tuyulardi. Shu sababli ham, juda ko‘plab o‘quvchilar 2-chet tiliga qiziqishlari maktabni tugatgach butunlay so‘nib, til o‘rganishdan voz kechishar edi. Shu sababdan ham, bugungi kunda 70 – 80 foiz 30 yoshdan yuqori bo‘lgan kishilar 2-chet tilida ravon gapirisha olishmaydi. Hattoki 8-9 yillik bilimlarga ega bo‘lishsa ham. Ba‘zi bir chet tilida muvaffaqiyatga erishganlar ham, chet tilini o‘yin-kulgu sifatida emas balki kuchli bosim va turtki bilan o‘rganganliklarini ta‘kidlashadi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, yuqorida aytilganidek, bolalar chet tilini o‘rganishda talaf-fuzni hech qiyinchiliksiz, katta qiziqishlar bilan o‘rganishadi va bu bilimi bir umrga miya va

20710

nutq organlariga muhrlanib qoladi va o‘zgarmaydi. Shu sababli chet tilini o‘qitishda talaffuz qoidalari va amaliyotini maktabgacha yoshdanoq boshlashni tavsiya etamiz [7, 50-57.].

Foydalanilgan adabiyotlar1. Celce-Murcia, M., Brinton, D.M., & Goodwin, J.M. Teaching pronunciation: A

reference for teachers of English to speakers of other languages. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. 248-260.

2. Dunn Opal. Beginning English with young children. Macmillan publishers LTD. London. 2011. 201-213.

3. Frohlich-Ward. Two lessons: five-year-olds and seven-year-olds. London. Harper Collins Publishers. 1992. 97-108.

4. Elliott, A. R. Foreign language phonology: Field independence, attitude, and the success of formal instruction in Spanish pronunciation. The Modern Language Journal, 79, 2002. 530- 542.

5. Gilbert, J. B. Teaching pronunciation: Using the prosody pyramid. New York, NY: Cambridge University Press, 2008. 325-332.

6. Kelly, G. How to teach pronunciation England: Longman, 2000. 185-197.7.Rustamova A.E. The main concepts of teaching English in kindergartens. European

Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. 7 No. 12, 2019 Special Issue: Education in Uzbekistan ISSN 2056-5852.50-57.

20810

TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING QO‘LLANILISHI

Ruzimova Laylo Karimovna Xazorasp tuman 34-son maktab o‘qituvchisi


Xolmurotova Feruza Ro‘ziboyevnaXonqa tumni 4-son maktab o‘qituvchisi

Telefon: + 998 (97) 364 45 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada xar bir pedagog ta’lim samaradorligini oshirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanishi yuzasida ko‘rsatmalar, hamda pedagogik texnologiyalarning ahamiyati boyicha uslubiy tavsiyalar berilgan

Kalit so‘zlar: Pedagogik texnologiyalar, uzluksiz ta’lim tizimini joriy etish, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, pedagogik xaritasini tuzish.

Respublikamizdagi ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan barcha tadbirlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchi hamda kadrlar tayorlash sohasidagi davlat siyosati, uzluksiz ta’lim tizimini joriy etgan holda har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni voyaga yetkazishdir.

Mamlakatimiz taraqqiyotining muhim sharti malakali va raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash, iqtisod, fan, madaniyat, zamonaviy texnika va texnologiyalarning ilg‘or yutuqlarini amalda tadbiq etishdir. Uzluksiz ta’limni joriy etish va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilishni o‘z ichiga olgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirishda mavjud ta’lim va kadrlar tayorlash tizimini tubdan o‘zgartirishga, zamonaviy fan va texnika yutuqlarini hayotga tadbiq etishga, barcha ta’lim muasasalarida ilg‘or pedogogik texnologiyalarni joriy etishga va ta’lim tizimini dunyo standartlari darajasiga ko‘tarishga e’ tibor qaratilishi lozim. O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tuzilgan o‘qitish metodlari va pedogogik texnologiyalarini takomillashtirish ijodiy gurihining tarifi bo‘yicha “pedogogik texnologiya – ta’lim oluvchi shaxsga yo‘naltirilgan, demokratik hamda takrorlanuvchi o‘qish natijalarini kafolatlaydigan ma’lum jarayonini loyihalash, amalga oshirish va baholashning tizimiy metodidir”, - deyilgan.

Pedagogik texnologiya qo‘yilgan ta’lim maqsadlariga turli uslubiy majmualar yordamida erishish yo‘li sifatida qaraladi.

Ingliz tinilini o‘rgatishda amaliy mashg‘ulotlarning texnologik xaritasini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tuzishda qo‘llanilayotgan usul mashg‘ulot samaradorligini oshirishi, o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni qaror toptirishi, bilimlarning puxta egallanishini ta’minlashi, talabalarda mustaqil fikrlash malakalari va ko‘nikmalari shakllantirilishiga e’tibor qaratilishi lozim. Ta’lim jarayoni samaradoligi va natijaviyligiga erishishda axborot texnologiyalari va pedagogik texnologiyalar juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda internetdan istalgan mavzuga oid istalgancha ma’lumotni olish mumkin, yangi pedagogik texnologiyalar turlari ham son sanoqsiz. Har qanday axborot texnologiya vositalari va yangi pedagogik texnologiyalar kerakli joyda to‘g‘ri qo‘llanilgandagina kutilgan ijobiy natijani beradi.

20910

Mashg‘ulotning pedagogik xaritasini tuzishda o‘qituvchi har bir etap uchun nima mos kelishini oldindan taxmin qila olishi lozim, chunki o‘qituvchi o‘zi dars berayotgan guruh talabalarining bilim darajasi, qiziqishlari, darsdagi faolligini yaxshi biladi (yangi guruhlardagi birinchi darslar bundan mustasno). Nofilologik OTMlarda xorijiy tilni o‘rgatishda ikki muhim jihatga e’tibor qaratish lozim:

Birinchi jihati, bu- xorijiy tilga xos bo‘lgan fonetika, grammatik qoidalar, kundalik nutqda foydalaniladigan leksika, diologik va monologik nutq faoliyati, o‘qish texnikasini oshirish,tinglab tushunish malakalari bo‘lsa;

Ikkinchi jihati, bu- sohaga hos atamalarni o‘rgatish, ilmiy texnik adabiyotlarni o‘qish, tushunish, tahlil qilish va o‘z munosabatini bildira olish ;

Ushbu ikki jihat har bir mashg‘ulotni bir biriga bog‘langan ikki qismdan iborat qilib tashkil etishni taqozo etadi.

Amaliy mashg‘ulotlarning har bir etapida o‘ziga mos keladigan pedagogik texnologiyalardan foydalanilsa, ta’lim jarayoni samaradorligi va natijaviyligi yanada oshishiga erishiladi. Yuqorida aytib o‘tilganidek har bir etapga mos pedagogik texnologiyalarni tanlash va uni mohirlik bilan qo‘llay olish o‘qituvchining vazifasidir.

1-qadam. Masalani qo‘yish. O‘qituvchi har bir guruhga muhokama uchun mavzu beradi. 2-qadam. Har bir guruh o‘z mavzusi ustida ishlaydi. (odatda 5-10 minut). 3-qadam. Kichik guruhlar qo‘shni guruhlar masalasi echimiga o‘z fikrini bildirishi. Har

bir kichik guruh doira bo‘ylab g‘oyalar yozilgan katta varaqni uzatishi mumkin. 4-qadam. Qo‘shni masalasi echimini oxirigacha etkazish. Har bir kichik guruh varaqqa yozilgan qo‘shni guruh g‘oyalarini o‘rganadi; savol belgisi bilan rozi

bo‘lmaganlarini belgilaydi; Qo‘shni masalasi echimi bo‘yicha o‘z g‘oyalarini yozadi. 5 minutdan keyin guruhlar doira bo‘ylab keyingi kichik guruhga o‘tib, yana joylari bilan almashadi. Siljishlar soni kichik guruhlar (qo‘yilgan masalalar) soniga teng.

5-qadam. O‘z masalasiga qaytish. Masaladan masalaga doira bo‘yicha o‘tishlar har bir kichik guruh o‘zining dastlabki masalasiga qaytish bilan tugallanadi.

Bunda eng muhimi talabalarning berilayotgan vazifani bajara olishiga ishonch hosil qilishiga erishishdek psixologik jarayonni nazardan qochirmaslikdir.

Agar bilim darajasi yuqori bo‘lgan guruhga oson vazifa berilsa, yoki aksincha bilim darajasi pastroq guruhga qiyin topshiriq berilsa, natija qanday bo‘lishi o‘z-o‘zidan ma’lum. Shuning uchun darsga tayyorgarlik ko‘rayotgan o‘qituvchi har bir dars etaplarida guruhning bilim darajasiga mos keladigan pedagogik texnologiyani tanlab olishi lozim. Bir vazifani uch xil guruhda uch xil tashkil etish mumkin. Masalan, tinglab tushunish uchun biror bir matn eshhittirmoqchi bo‘lsak. Bilim darajasi yuqoro bo‘lgan guruhga matnni tinglab, unga nisbatan o‘z fikrini bildirish vazifasini qo‘yish mumkin. Bilim darajasi o‘rta bo‘lgan guruhga matnni tinglab, undagi muhim jihatlarni aniqlash, matn mazmunini qayta gapirib berish va bilim darajasi pastroq bo‘lgan guruhda matnni tinglab, tushunishga harakat qilish va “Yes”, “No” tarzida savol-javob o‘tkazish mumkin.

Ushbu texnologiya dars jarayonida, darsdan tashqarida, to‘garak va fakultativ mashg‘ulotlarda, bo‘sh vaqtlarda turli adabiyotlar, ilmiy texnik maqolalar va matnlar bilan ishlash jarayonida talabalarning o‘rganilgan materialni yaxshi eslab qolishiga, og‘zaki nutqni rivojlantirishi va o‘z fikrini erkin bayon eta olish malakasini shakllantiradi, shuningdek, bir dars davomida barcha talabani baholash imkonini beruvchi tehnologiya hisoblanadi.

Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish ta’lim jarayonini san’at va mahorat darajasiga etkazish, talabalarga tayyor bilimlarni

21010

beribgina qolmasdan, balki ularni har bir masalaga tanqidiy yondashuvga, ijodiy fikrlashga, mustaqil qaror qabul qilishga, erkin fikrlashga o‘rgatuvchi optimal vosita va an’anaviy ta’lim jarayonining ajralmas qismidir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Ziyomuxammadov B. Pedagogik mahorat asoslari. T.:TIB-KITOB, 20092. Yo‘ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. – T.: “Moliya-iqtisod” nashriyoti,

2009.3. Ro‘ziyeva D., Usmonboyeva M., Holiqova Z. Interfaol metodlar: mohiyati va

qo‘llanilishi / Met.qo‘ll. – T.: Nizomiy nomli DTPU, 2013 4. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005.5. Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi.-T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston

Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2005.

21110

BOSHLANG‘ICH TA’LIM O‘QUVCHILARINING FAOLLIGINI OSHIRISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI

Ruzmetova Rayhon DavronbekovnaUrganch shaxar 5-son maktab o‘qituvchisi


Ganjayeva Ro‘za YuldashovnaUrganch tumni 27-son maktab o‘qituvchisi


Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarining faolligini oshirishda innovatsion texnologiyalarning o‘rni, ularni samarali qo‘llash hamda, pedagogik texnologiyalar, axborot tеxnologiyalari, elеktron darsliklar va multimеdialardan samarali foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berilgan.

Kalit so‘zlar: Pedagogik g‘oya, uzluksiz ta’lim tizimi, innovatsion texnologiyalar, amaliy mashg‘ulot, pedagogik texnologiyalar, axborot tеxnologiyalari, elеktron darsliklar va multimеdialar,

Barkamol avlodni tarbiyalash – “Ta’lim to‘g‘risdagi” Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dastiri”da Respublika ta’lim xodimlari zimmasiga o‘ta ma’suliyatli vazifalar yuklangan. Bu vazifani amalga oshirish jarayoni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ta’lim olishiga yangicha yondashish, o‘qituvchilarni o‘z kasbiga va tarbiyalanuvchilarga o‘ta ma’suliyatli munosabatda bo‘lishni taqozo etadi. Bu dastur yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy, ijtimoiy faollikka, siyosiy hamda ijtimoiy hayotda to‘g‘ri yo‘l topa olish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirish, shuningdek, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o‘zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pedagogik g‘oyani ilgari suradi.

O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish kelajakda yosh avlodni yuqori kasbiy madaniyat, ijodiy va ijtimoiy faollik, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil qatnasha olish, erkin fikr yuritish qobiliyatlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan. O‘quvchilarning darsga nisbatan qiziqishlarini orttirishga, mustaqilligi va faolligini rivojlantirishga, mantiqiy tafakkurini o‘stirishga qaratilgan interfaol ta’lim olishlariga ko‘mak beruvchi innovatsion usullardan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Zero, innovatsion texnologiyalar mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi muhim omillaridan biri hisoblanadi. Ular ta’lim jarayonida ma’lum o‘zgarishlarga, ta’lim mazmuni, sifati boyishiga va samarali tashkil etilishiga sabab bo‘ladigan turli tashabbus va yangiliklarning yaxlit tizimida namoyon bo‘ladi. Ilm, fan va texnikaning jadal rivojlanishi, yangi texnika va texnologiyalarning jamiyatning barcha qatlamlariga kirib borishi, axborot texnologiyasi vositalarining barcha davlat va nodavlat muassasalarida qo‘llanilishi o‘qituvchilardan uzluksiz bilim olishni talab qilmoqda. O‘qituvchilarning faoliyati ko‘p qirrali bo‘lib, ular boshqaruvchi, muloqot qiluvchi, yo‘naltiruvchi, tashkil etuvchi va baholovchi rollarini amalga oshirishlari kerak bo‘ladi.

21210

Innovatsion tеxnologiyalar ta’lim jarayonining unumdorligini oshiradi, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi. Innovatsion tеxnologiyaga asoslangan ta’lim jarayonida o‘qituvchi faoliyati va o‘quvchi faoliyati doirasi aniq bеlgilanadi, ta’limni tashkil etishning aniq tеxnologiyasi ko‘rsatiladi. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang‘ich sinflarda o‘qituvchining mahorati, uni pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ta’limning yangi-yangi yo‘l va usullarini izlashi, pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi juda muhimdir. Chunki pedagogik texnologiyalar, birinchidan, o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalarini oson va qiziqib o‘rganishlari uchun imkoniyat yaratsa, ikkinchidan, o‘qituvchining ham professional o‘sishiga, ham ma’naviy rivojlanishiga yordam beradi.

O‘quv-tarbiya ishlari jarayonida o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga, o‘zgaruvchan vaziyatlarga o‘rgatish, erkin raqobat asosida faoliyatni tashkil etish hamda ularning amaliy mashg‘ulotlarda pedagogik texnologiyalar, axborot tеxnologiyalari, elеktron darsliklar va multimеdialardan foydalana olishi muhimdir. Bu esa o‘quvchilarda mutsaqillik, erkin fikrlashni tarbiyalash, o‘quv faoliyatini tahlil qilish, itsiqbolda kasbiy mahorat va kompyutеr savodxonligini orttirish ularning ichki ehtiyojiga aylantirilishini talab etadi.

Bugungi kunda, boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, savodxonlik darajalari, shaxsiy tabiatlariga ko‘ra didaktik o‘yinlar, evristik suhbat, mantiqiy boshqotirma, loyihalashtirish asosidagi metodlar keng qo‘llanilmoqda. Bu texnologiyalar o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga, ijodiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish va rivojlantirishga, amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishga, ichki imkoniyatlarini ishga tushishiga, o‘ylashga, erkin fikr yuritishga, muloqotga, ijodkorlikka asoslangan. Ayniqsa, unda atrof-muhit, hayotni bilishga qiziqish ortadi, uchragan qiyinchilik, to‘siqlarni, qanday yengish va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi.

Darslarni qiziqarli, foydali va samarali tashkil etish o‘qituvchilarning ijodkorligi, tashabbuskorligiga bog‘liq. O‘qituvchi faqat o‘qitibgina qolmay, o‘quvchini mustaqil mutolaa qilish orqali ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirishi, o‘quvchilarni darslik, qo‘llanma, internet xabarlari, manbalarni tahlil qilish orqali bilim olishga o‘rgatishi, o‘quvchi ta’lim jarayonida eshitib, ko‘ribgina qolmay, balki dars mavzusi, mazmunini o‘rganishda uni faol ishtirokchisiga aylanishini ta’minlashi zarur. Agar o‘qituvchi innovatsion texnologiyalarning mazmunini va mohiyatini o‘rganib, o‘z pedagogik faoliyatiga joriy qila olsa, sifat va samaradorlikka erishishni ta’minlaydi.

Agar o‘qitish jarayonida har bir o‘quvchi o‘zining o‘zlashtirish imkoniyati darajasida topshiriqlar olib ishlaganida u yuqori sifat va samaradorlikni ta’minlagan bo‘lar edi. Bunday holatni har bir darsda, yoqori tayyorgarlik ko‘rgan holda tashkil etish orqaligina amalga oshirish mumkin.

Shunday ekan, har bir o‘qituvchi o‘quvchilarni dars jarayonida faollashtira olsa, bolalarning o‘qish, o‘zlashtirish, bilim, ko‘nikma, malakalarni egallash darajasi yuqori ko‘rsatkichlarni tashkil etadi, innovatsion texnologiyalardan to‘g‘ri foydalanish esa, ta’limning sifat va samaradorligini oshishiga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Abduqodirov A.A., Astanova F.A., Abduqodirova F.A. “Case-study” uslubi: nazariya,

amaliyot, tajriba. – T.: “Tafakkur qanoti”nashriyoti, 2012.

21310

2. Abdullayeva X.A. Mashg‘ulotlarda faol ta‘lim usullaridan foydalanish. – Farg‘ona: FarDU, 2008.

3. Avliyakulov N.X., Musayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar. – T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2008.

4. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik maxorat. – T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi” nashriyoti. 2006.

5. Zunnunov A.va boshqalar. Pedagogika tarixi / –T.: Sharq, 2000. 6. Ibragimov X.I., Abdullayeva Sh.A. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan,

2004. 7. Ibragimov X.I., Abdullayeva Sh.A. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan,

2004.

21410

ДИДАКТИКА - ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ НАЗАРИЯСИ

Сафарова Зулфира ТешаевнаБухоро вилояти Жондор туман

4-сон мактабгача таълим ташкилоти тарбиячисиТел: +99899 731 78 01

Аннотатция: Дидактика – педагогиканинг мустақил тармоғи. Таълим – тарбия на-зарияси, яъни мақсадлари, мазмуни, қонуниятлари, тамойилларини ишлаб чиқиш билан шуғулланади. Дидактика педагогикада таълим жараёнининг умумий қонуниятларини ўрганувчи қисмдир.

Калит сузлар: Дидактика, ўқув жараёни, имкониятлар, фаолият, умумий қонуниятлар, тушунчаларига таълим, таълим жараёни, таълим тамойиллари, таълим методлари, таълим шакллари, таълим воситалари, билим, кўникма, малака, ўқитиш, ўқиш.

Дидактика грекча сўз бўлиб, “didasko” – ўқитиш, “didaskol” – ўргатувчи деган сўзлардан келиб чиққан.“Дидактика”нинг сўзма – сўз таржимаси таълим назариясини англатади.

Бу атамани немис педагоги В. Ратке (1571-1635) фанга киритган. Дидактика номи остида назарий ва методологик асосларини тадқиқ қиладиган илмий фанни тушунди. Ди-дактиканинг фундаментал илмий асослари илк бор Я. А. Коменский (1592 - 1670) то-монидан ишлаб чиқилган. У 1657 йилда у чех тилида «Буюк дидактика» асарини ёзди. Дидактика номи остида Коменский “Ҳаммани ҳамма нарсага ўргатиш санъати”, деб тушунди. Дидактиканинг моҳиятини ишлаб чиқишда Г. Песталоцци, И. Гербарт, К.Д. Ушинский, В. Острогорский, П. Каптерев каби машҳур олимлар катта ҳисса қўшишди. Бу йўналишда дидактлар Ю.К. Бабанский, Н. Груздев, М. Данилов, Б. Есипов, Л. Занков, М. Скаткин кабилар ҳам анча ишларни амалга оширишди.

Дидактика педагогиканинг “Нима учун ўқитиш керак”, “Нимани ўқитиш керак”, “Қандай ўқитиш керак”, “Қандай ҳажмда ўқитиш керак”, “Кимларни ўқитиш керак”, “Қаерда ўқитиш керак”, “Нимадан фойдаланиб ўқитиш керак” каби саволларига жавоб излайди.

Умумий дидактика ўз навбатида айрим фанларга оид усуллар билан жуда мустаҳкам боғланган бўлиб, уларга оид маълумотларига таяниб ўқитишнинг умумий қонуниятларини очиб беради ва айни вақтда ҳар бир ўқув фанини ўқитиш усуллари учун умумий асос бўлиб хизмат қилади.

Дидактика ўз олдига ўқитишнинг ўқувчиларни ҳар томонлама тарбиялаш мақсадларига жавоб берувчи умумий қонуниятларни билиб олиш вазифасини қўяди. Дидактикада таъ-лимни ташкил этишнинг умумий масалалари, ўқитиш жараёнининг моҳияти, таълимнинг мазмуни, ўқитиш қонуниятлари, ўқитиш тамойиллари, методлари, унинг ташкилий шак-ллари ёритилади.

Ўқитиш жараёни педагогнинг ўргатувчилик фаолиятини ва таълим олувчиларнинг махсус ташкил этилган билиш фаолиятини ўз ичига олади. Шу ўринда бу жараёнларнинг таҳлилига эътибор қаратайлик. Таълимда ўқитувчининг бошқарувчилик роли ўз касби-нинг ижтимоий асосларидан келиб чиқиб, аждодларининг бой тажрибасини, инсони-ятнинг асрлар давомидаги билиш, меҳнат, мулоқот, умумий алоқалар, эстетик ҳамда ахлоқий қарашлар жараёнида қўлга киритган ютуқларни эгаллашни шарт қилиб кўяди.

Дидактика ва методика мустаҳкам алоқа ҳамда ўзаро боғлиқликликда жойлашади.

21510

Дидактика ўқитишнинг умумий қонуниятларини ўрганади. Аниқ бир предметни ўқитишнинг ўзига хос хусусиятлари хусусий методикаларда ишлаб чиқилади.

Хусусий дидактика – муайян ўқув фанларини ўқитиш қонуниятлари, усуллари, во-ситалари, шакллари ва йўлларини ўргатувчи методика (тадрис) фанлари ҳам педаго-гика фанлари туркумининг асосий соҳаларидан бири бўлиб ҳисобланади. У умумий дидактика ютуқлари асосида ривожланади ва унинг назарий умумлашмаларига асос-ланган ҳолдагина такомиллашиб боради. Муайян бир фанга тадбиқ этилган дидак-тик қонуниятлар, ўша предметнинг умумий жиҳатларини қонунлаштиради ва уларда ўқитишнинг универсал жиҳатлари намоён бўлади. Дидактиканинг асосий вазифаси ёш авлодни илмий билимлар, кўникма ва малакалар тизими билан қуроллантиришдан иборат. Буларнинг барчаси ўқитувчининг таълимий, тарбиявий, ривожлантирувчи вазифала-рини амалга оширишида ўз аксини топмоғи лозим. Ана шу асосдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, таълим жараёнида ўқитувчи ўз таълим олувчиларига қўлга киритилган билим-ларни ўргатади. Ўкув фаолиятида уларни кўникма ва малакалар билан қуроллантиради. Шу билан бир пайтда у таълим олувчиларда дунёқараш ва ахлоқ меъёрларини ҳосил қилади, қизиқиш ва қобилиятларни шакллантиради, уларнинг билиш фаоллигини оши-ради. Ўқитувчининг фаолияти таълим олувчи шахсининг мақсадга мувофиқ шакллани-шига катта имкониятлар очиб беради. Янада аниқ қилиб айтсак, бутун ўқув жараёнини режалаштиради, ушбу жараёнда таълим олувчилар билан биргаликдаги фаолиятни ташкил этади. Таълим олувчиларга қийинчиликларни енгиб ўтишда ёрдам беради ҳамда улар-нинг билимларини ва бутун таълим жараёнини ташхис қилади. Ўз навбатида таълим олувчиларнинг фаолияти ўқув жараёнида ўрганишга, билим, кўникма ҳамда малакаларни эгаллашга, ўзини жамиятга фойдали фаолиятга тайёрлашга йўналтиради. Таълим жараёнида таълим олувчиларнинг фаолияти кўп қиррали йўналган ҳаракатни ифодалайди ва бу ҳаракат билишга доир вазифаларни ҳал қилишда уларга катта ёрдам беради. Дидактиканинг асосий тушунчаларига таълим, таълим жараёни, таълим тамойиллари, таълим методлари, таълим шакллари, таълим воситалари, билим, кўникма, малака, ўқитиш, ўқиш ва шу кабилар киради

Фойдаланилган адабиётлар:1. мактабгача таълим муассасаларида ўқув-методик ва дидактик адабиётлар2. https://www.google.ru

21610

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARINI AXBOROT TEXNOLOGIYALAR ORQALI O‘QITISHNING MAZMUNI VA AHAMIYATI

Saidova Mohinur Jonpo‘latovnaBuxoro shahar 123-maktab- internati boshlang‘ich

sinf o‘qituvchisi, VXTXQTMOH “Maktabgacha boshlang‘ich va maxsus ta’lim metodikalari” kafedrasi o‘qituvchisi

[email protected]+998914050665

Annotatsiya: Mazkur maqolada innovatsion texnologiyalarning mazmuni, boshlang‘ich sinf matematika o‘qitish jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan innovatsion texnologiyalar, ularning turlari va ahamiyati haqida fikr yuriltilgan.

Annotation: Here was written about the importance of and the types of innovative technologies using in math lessons, the main idea of innovative technologies.

Аннотация: В этой статье даётся мысль о содержании и значении, видах инно-вационных технологий, которые процессе обучения математики в начальных классах.

Kalit so‘zlar: Dars, masala, matematika, texnologiya, boshlan’ich sinf. Key words: Sum, math, teaching method, technologies, Primary school. Ключевые сло-

ва: Урок, технология, задача, математика, первона-чальный класс.

Mamlakatimizda ta’lim tizimida maktab fanlarini o‘qitishda axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish dolzarb masaladir. O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni zamonaviy texnik hamda axborot vositalari bilan jihozlash masalasiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Aynan axborot texnologiyalari ta’lim-ning universal vositasi hisoblanib, nafaqat o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish imkonini beradi, balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish, bilishga qiziqishlarini qondiradi.

Axborot texnologiyalari deganda, axborot yetkazishning turli vositalari - yozuv, qog‘ozning ixtiro etilishi, bosma yozuv, radio, ovoz yozish texnik qurilmalari, kompyuterlar nazarda tutiladi. Ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarni olib kirish uchun qator me’yoriy hujjatlar asos bo‘ladi.(1-rasm)

Axborot texnologiyasi shaxsga yoʻnaltirilgan texnologiya boʻlib, oʻquvchilarning intellektual va emotsional-motivatsion rivojlanishi, bilim va kasbiy malakalar shakl la nishi, taʼlim jarayoniga qadriyat sifatida yondashish munosabatini taʼmin lash, faollikni oshirish, oʻz-oʻzini anglash va mustaqilligini shakllantirish yotadi.

21710

Hozirgi vaqtda taʼlimda quyidagi asosiy axborot texnologiyalardan keng foydalanilmoqda va oʻrganilmoqda:

1. Power Point mahsulotlari.2. Elektron o‘quv- metodik majmualar.3. Elektron shakldagi o‘quv- uslubiy materiallar.4. Elektron darslik.5. Elektron o‘quv adabiyot.6. Multimedia.7. Multimediali kitoblar.8. Flash mahsulotlari.9. Gipermedia kitoblar. Boshlang‘ich sinflar uchun keng foydalanish talab qilinayotgan va samaradorlikni

oshirishga xizmat qiluvchi axborot texnologiya turi multimediya sanaladi. Multimedia- kompyuter uchun moʻljallangan tovush, video va turli animatsiya effektlari

jamlanmasidan iborat texnik yoki dasturiy majmua. Tovush, video, animatsiyalarni “multimedia elementlari” - deyish mumkin.

Multimedianing avzallik tomoni shundan iboratki, aynan multimedia o‘quvchi va o‘qituvchilar uchun metodik ahamiyat kasb etadi. Mavzu mustaqil va ijodiy o‘rganiladi. Mustaqil bilim olish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Multimedia ilovalari orqali tayyorlangan topshirlar ketma-ketligiga quyidagilarni kiritish mumkin:

10. topshiriq: “Kerakli javobni top”.

Mazkur o‘yinda pastda transportlarda to‘g‘ri javoblar berilgan.O‘quvchilar kerakli javobni noma’lum ustiga etib qo‘yishadi. Agar javob to‘g‘ri bo‘lsa mashina harakatlanadi.

11. topshiriq: “O‘rnini top”. O‘quvchilar jadvaldagi noma’lum kamayuvchi, ayiriluvchi, ayirma, qo‘shiluvchi, yig‘indilarni topishlari zarur. Javobga mos ranglar topilib, jadval ichi bo‘yaladi.

3-topshiriq: “Sonini top” o‘yini. O‘quvchilar bu o‘yin orqali har bir shakl sonini va umumiy shakllar sonini topishlari kerak. (“ikkinchi o‘nlik” mavzusida ham foydalanish mumkin.)

21810

4-topshiriq: “Taqqoslaymiz” o‘yini. Bunda o‘quvchilar guruh bilan yoki individual taqqo-slashga doir topshiriqlarni bajaradilar. Agar har bir misol to‘g‘ri bajarilsa, keyingi darcha ochiladi.

Bir so‘z bilan aytganda, boshlang‘ich ta’lim sifat va samaradorligini oshirishda zamonaviy pedagogik, innovatsion va axborot texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq etish, ilg‘or ish tajribalarini ommalashtirishni taqozo etadi. Matematika darslari jarayonida ham kerakli va zarur innovatsion texnologiyalardan foydalanish va uni hayot jarayonida ham tatbiq etishga o‘rgatmoq zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Azizxodjaeva N.N. Oʻquv jarayonining samaradorligini oshirishda pedagogik

texnologiyalar -T.: 2007. 14-23 bet.2. Alimov R.X, Xayitmatov Oʻ.T, Xakimov A.F,Yulchieva G.T, Azamatov O.X, Otajonov

U.A. Axborot tizimlari.-T.:2013.-38-50 b.3. Dominov D.Z Kompyuter tarmoqlaridan amaliy mashgʻulotlarini zamonaviy axborot-

kommunikatsiya texnologiyalari asosida oʻqitish. BMI.- Toshkent, 2012.

21910

O‘QUVCHILARNI MUSTAQIL FIKRLASHGA O‘RGATISH.

Sanaqulova O‘lmas MirzaqulovnaNavbahor tuman 1-maktab o‘qituvchisi

Telefon [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqola 1-4-sinflarda o‘qish darslarida sinfdan tashqari o‘qish darslarida, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Kichik guruhlarda ishlashning o‘ziga xos pedagogik-psixolgik xususiyatlari, interfaol usullarning afzalliklari haqida so‘z boradi.

Kalit so‘zlar: O‘quvchilarni fikrlash jarayoni, savol-javob, to‘g‘ri talaffuz, kichik guruhlar, mashg‘ulot, ko‘p qismli topshiriqlar.

Birinchi Prezidentimiz ta’kidlab o‘tganidek “Bizning ishonchimiz va tayanchimiz bo‘lmish yoshlarimizga yanada keng yo‘l ochib berish, farzandlarimizni zamonaviy bilim va tajribaga, o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan, ma’naviy yuksalish, komil insonlar etib tarbiyalash, ularning jamiyatimizda mustahkam va munosib joy olishi yo‘lida zarur shart-sharoitlarni yaratib berish barchamiz uchun ham qars, ham farz”.

Mamlakatimiz ta’lim tizimining hozirgi bosqichida yuksak malakali, ijtimoiy axloqli va faol pedagog kadrlarni tayyorlash asosiy vazifalardan hisoblanadi. Jamiyatimiz rivoji mukammal ta’lim-tarbiya olgan yosh avlodni voyaga yetkazishni taqozo etmoqda.

Zero, mustaqil ongli faoliyat yuritadigan insongina o‘z xalqi, Vatani, ota-onasi oldidagi birinchi to‘la-to‘kis bajara oladi, inson degan ulug‘ nomga munosib ish ko‘radi. Shuningdek, mustaqil fikrli inson o‘zining xatti-harakati va odamlar bilan munosabatga tanqidiy baho bera oladi, milliy hamda umuminsoniy axloq me’yorlariga rioya etadi,maustahkam e’tiqodga ega bo‘ladi.

Shu o‘rinda o‘quvchini mustaqil fikrlashga o‘rgatish qachondan boshlanadi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Buning uchun fikrlash jarayonining shaklllanishi bosqichlarni bilish lozim. Bola dunyoga kelganidan boshlab, hayotni kattalar faoliyatini tabiatdagi voqea-hodisalarni kuzatadi va ularni o‘zlashtira boshlaydi, nutqi shakillanadi, unda borliq, atrof-olam to‘g‘risida tasavvurlar paydo bo‘ladi. Ko‘plab ma’lumotlarni tushunishga, anglashga intiladi. Buning natijasida ko‘plab savollar paydo bo‘ladi. Masalan “Osmonda nima bor ?”, “Bu qanday qush ?”, “Qushlar nega uchadi ?” kabi.

Maktabgacha tarbiya yoshida bolalar ota-onalariga tinimsiz savollar berishi mumkin. Ana shunday paytda bolaning savollariga sabr-toqat bilan javob berish, uning fikrlashia. Hodisalarni anglashga nutqini o‘sishiga yordam beradi. Oila kattalari tomonidan yo‘l qo‘yilgan mazkur xato bolaning fikrlash jarayonini susaytiradi.

Shuni unutmaslik kerakki bolaning nutqi maktab ta’limiga tayyorgarlik bosqichida katta bilan muloqotga kirishib, ularning fikrini o‘qib olish va to‘g‘ri isloh qilish natijasida shakillanib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolaning fikrlash darajasi asosan ta’lim-tarbiya jarayonida takomillashadi. Bunda o‘qituvchining roli beqiyosdir. Didaktik o‘yinlar bolada o‘qish motivining rivojlanishiga yordam beradi. Bu o‘quvchilarda bilim ishtiyoq va qiziqishni uyg‘otadi. O‘yin vositasida o‘quvchilarning yangi bilimlarini o‘zlashtirish jarayoni osonlashadi, muomala madaniyati shakillanadi. Dars davomida u o‘zining mustaqil fikrini bildira boshlaydi. Masalan, “Suratdagi xatoni top” o‘yinida bola suratni mustaqil kuzatadi. Qish manzxarasiga oid o‘sha suratda biror bir daraxtning gullayotgani tasvirlangan bo‘lsa,

22010

bu xatoni bola o‘zi mustaqil ravishda topadi. Uning tafakkuri oshadi. Har bir faslning o‘ziga xosliklarini eslaydi va qishda daraxt gullamasligini aytib asoslab beradi.

Xuddi shuningdek “Matndagi xatoni top” o‘yinlari, rebus, boshqotirmalar ham o‘quvchilarning fikrlash jarayonini faollashtiradi. Ayniqsa, darslardagi rasm ustida ishlashga doir mashqlar yuzasidan olib borilgan savol-javoblarda bola faol ishtirok etadi, rasmga munosabat bildiradi. Agar rasm asosida hikoya yozish topshirig‘i berilsa, u o‘z tasavvurlariga tayangan holda hikoyani mustaqil yoza oladi.

Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida bolani mustaqil fikrlashga o‘rgatish imkoniyatlari juda keng. Ularning ichida o‘quvchini matn ustida ishlashga yo‘naltirish mustaqil fikrlashga o‘rgatishning eng samarali usullaridan biri bo‘lib, bunda matnni bo‘laklarga bo‘lish va ularga sarlavha qo‘yib, mazmunini saqlab qolgan holda qizqattizib o‘qish o‘qituvchining savollariga matndan javob topib, eng chiroyli tasvirlangan bo‘lakni o‘qish, matndagi bosh g‘oya ifodalangan gapni aniqlash, ertak yoki masalni o‘qigandek “Nima haqiqatga yaqin, nima o‘ylab topilgan?” mavzusida suhbat o‘tkazish, xulosalarga tinglangan voqea yoki hodisaga o‘z munosabatini bildirish, “Asar sizga nimasi bilan yoqdi?” mavzusida suhbatlar uyushtirish matndagi har xil kayfiyatga xos qismlarni, siymolarni ifodalovchi so‘zlarni topish, qiyin so‘zlar ma’nosini aytib o‘qish, matnni qismlarga bo‘lib, ifodali o‘qish va qismlarning biridan ikkinchisiga navbat bilan o‘tish, voqea yoki hodisani so‘z yordamida tasvirlash kabilar kiradi.

Darslikdagi matn oxirida berilgan mashqlar, savol va topshiriqlar asosida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga undash, ayniqsa muhim. Masalan, “She’rni kim aytyapti?”, “She’rga siz qanday qo‘shimcha qila olasiz ?”, “Ertak voqealari ichida bo‘lishni xohlarmidingiz?” kabi savollar, “Matnni qismlarga bo‘ling va har bir qismga sarlavha qo‘ying”, “O‘qituvchi yordamida matn rejasini tuzing”, “Reja asosida uni qayta hikoya qiling” kabi topshiriqlarni berish o‘quvchilarning tafakkurini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi.

Xulosa qilganda o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish bugangi kunda ta’limning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib har bir o‘qituvchi uni albatta ta’lim jarayoniga joriy etishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Mahmudov M.N. Ta’limni didaktik loyhalash – T: A.Qodiriy nomidagi “Xalq merosi”

nashryoti 2002 yil2. Nishonova.Z.T. Mustaqil ijodiy fikrlashning psixologik asoslari. P.pf.q.diss3. Ma’naviyat: asosiy tushunchalari izohli lug‘at – T .. 2009

22110

BOSHLANG‘ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA GRAFIK, ORFOGRAFIK, FONETIK XATOLARNING KELIB CHIQISHI VA XATOLAR USTIDA ISHLASH

Sanginova Laylo Holmatovna Guliston tuman 8 – maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.

Telefon raqami: +998972480085Jalilova Komila Absalomovna

Guliston tuman 8 – maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada maktabning boshlang‘ich sinf ona tili darslarida grafik, orfografik, fonetik hatolarning kelib chiqishi va hatolar ustida ishlash bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. O‘quvchilarning dasrga qiziqishlarini ortishini, diqqatini jamlashini, mustaqil fikr yurita olishini haqida qisqacha mazmuni yoritilgan.

Kalit so‘zlar: grafik, orfagrafik, fonetik

“Ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlarini zamon talablari asosida takomillashtirish – birinchi darajali vazifamiz”, deb ta’kidlaganlar.

O‘zbekiston Resbuplikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev. Ta’limni rivojlantirish va xalq manfaatlari yo‘lida xizmat qilish har bir o‘qituvchining muqaddas burchidir. Sifatli ta’lim poydevori, albatta boshlang‘ich sinflarda mustahkamlanadi. Ta’lim va tarbiya masalasi barcha davrlarda eng dolzarb vazifa bo‘lib kelgan. Mamlakat taraqqiyoti uchun yuqori malakali kadrlar tayorlash bevosita ta’lim tizimining rivojiga bog‘liq. Bugungi kunda ta’lim jarayoniga yangi axborot texnologiyalarini kirib kelishi darslarni samaradorligini oshirmoqda.Chunki zamonaviy pedogogik texnologiyalar birinchidan, o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalarini oson va qiziqib o‘rganishlari uchun imkoniyat yaratsa, ikkinchidan o‘qtuvchining ham professional o‘sishiga, ham ma’naviy rivojlanishiga yordam beradi. Har bir xalq taraqqiyotida boshlang‘ich ta’limni mukammal bilish asosiy o‘rin tutadi. Millat tafakkurini yuksaltiruvchi eng asosiy vosita hisoblanadi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona tilidan bilim va malakalarni hosil qilish ishlari, asosan, yozuv darslarida amalga oshiriladi. Yozuv darslarining mazmuni boshlang‘ich sinf ona tili dasturi va maktab oldiga qo‘yilgan talablar asosida belgilanadi.

Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogika va metodika tavsiyalari hisobga olinadi. Yozuv darsi va unga qo‘yilgan talablarni belgilashda metodika fani sohasidagi yangiliklar, boshlang‘ich sinflarda ishlayotgan eng tajribali o‘qituvchilarning tajriblari asos qilib olinadi. Shunga alohida e’tibor berish kerakki, har bir darsda o‘quvchilarga bilim berish jarayonida tarbiyaviy tomonlari, o‘zaro hurmat, mas’uliyatni his etish, tengdoshlari va oila a’zolariga hurmat, g‘amxo‘rlik, tabiatga mehr-muhabbat singari xislatlarni singdirib borish lozim.

O‘quv tarbiya ishlarida ko‘zlangan maqsadga yetishish uchun o‘quvchilarda quyidagi qobiliyatlarni shakllantirib borish zarur:

1. Gapdagi so‘zlarni o‘xshash tomonlariga ko‘ra taqqoslay olish; 2. So‘zlar nimani ifoda etishiga ko‘ra turkumlarga ajratish; 3. O‘qituvchi tavsiya qilgan yoki o‘zi tuzgan reja asosida fikrlar bayoniga ega bo‘lish; 4. Gaplarda grammatik tushunchalarni, orfografik qoidalarni ifodalay olish; 5. Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlar birgalikda muhokama qilinganidan keyin

uni bajara olish.

22210

Ona tili darslari savodli yozuv darsi hisoblanadi. Shuning uchun ham yozma ishlarga alohida e’tibor beriladi. Darsning uchdan ikki qismida o‘quvchilar grammatik, orfografik va nutqiy yozma ishlarni bajaradilar.

Shuning uchun grammatik, orfografik bilimlarni o‘zlashtirishda qunt bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Kuzatishlardan ma’lumki, darsda o‘quvchilarning osoyishta va mustaqil ishlashlarini ta’minlagan o‘qituvchi ularning savodli bo‘lishga erisha oladi.

Bunday darslarda ko‘rgazmali qurollar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan foydalanish o‘z o‘rnida bo‘ladi. O‘quvchilarning dars jarayonida yo‘l qo‘ygan xatolarini sekin yotig‘i bilan tushuntirish lozim. O‘quvchi shundagina yozuvida yo‘l qo‘ygan xatosini tushunib oladi va tuzatishga harakat qiladi, bilimlarni o‘zlashtirishga qiziqishlari ortib boradi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini bajargan ishlarini o‘z vaqtida baholab borish ham katta ahamiyatga egadir.

Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklaridagi manbalar oz bo‘lsada izlanish metodi bilan ishlashni taqozo etadi. O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida mashq shartini o‘qib, unda talab etgan topshiriqlarni aniqlaydilar, savollarga javob qidiradilar, undagi fikrlarni umumlashtiradilar va mashqlarni bajaradilar. Umumlashtirish va xulosalar asosida qoidalar ishlab chiqadilar.

Umuman, ona tili darslarining to‘g‘ri, qiziqarli va mazmunli tashkil etilishi, o‘quvchilarni darsga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi, egallangan bilim va malakalarni kundalik hayotda faol qo‘llashga undaydi.

Shunga qaramasdan, boshlangich sinf o‘quvchilarining yozuvlarida turli xatolar uchrab turadi. Bu uchraydigan xatolarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.

Grafik xatolar. Grafik xatolarga harf shakllarini o‘xshata olmaslik, harflarning o‘rnini almashtirib yozish, talaffuzi o‘xshash undoshlarni aniq ajratmaslik natijasida yozuvda bir harf o‘rniga ikkinchisini ishlatish, biror harfni tushirib qoldirish kabi xatolar kiradi. Shunga ko‘ra, grafik xatolar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi:

1. Harf shakllarini buzib yozish; 2. So‘zda harf birikmalarini buzib yozish; 3. Harflarni bir-biriga noto‘g‘ri ulab yozish. 5. Shohida - a’lochi o‘quvchi. 6. Kuz fasli boshlandi 7. Alisher ikki tup ko‘chat ekdi 8. Olma, o‘rmon, to‘qmoq. Fonetik xatolar. Bunday xatolar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qila bilmaslik, sheva va dialektlar

ta’sirida bo‘ladi. Fonetik xatolar, asosan, quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi. 1. Dialekt va sheva xatolari: Masalan: Borgan edi – boruvdi. 2. Assimilatsiya hodisasi natijasida: Masalan: Tomni – tommi. Piyolaga – piylaga. 3. Dissimilatsiya hodisasi natijasida: Masalan: Devor – devol, zarur- zarul. Orfografik xatolar. Xatolar ustida ishlashda orfografik tahlilning ahamiyati nihoyatda

kattadir. Buning uchun bir necha gapni orfografik jihatdan to‘la tahlil qilish kerak. Bu bilan o‘quvchilar so‘z ma’nosi va uning imlosini puxta o‘zlashtirib oladilar. O‘quvchilarni to‘g‘ri, xatosiz yozishga o‘rgatish va yo‘l qo‘yilgan xatolarni bartaraf etish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak:

22310

1. Eng avvalo o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish. Ya’ni so‘z aytilganda tovushlarni aralashtirmay, tovush tushirib yoki orttirib talaffuz qilmaslik. Masalan: kitob o‘rniga kitop, ruchka o‘rniga yuchka, maktab o‘rniga matab deyishga yo‘l qo‘ymaslik.

2. Har bir darsda ko‘pchilikda bir xil uchraydigan tipik xatolar doskada ko‘rsatilib, tuzatilib boriladi.

3. Ayrim o‘quvchilar uchun tegishli xatolar o‘sha o‘quvchi bilan birgalikda tuzatiladi. 4. Agar o‘quvchilar biror qoidani bilmasligi natijasida xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, ana

shu qoidani takrorlash bilan tushuntirish kerak bo‘ladi.Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Farzandlarimizni mustaqil fikrli,

zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan masala hisoblanadi”,-degan fikrlari barchamizga katta mas’uliyat yuklaydi.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, amaliyotga joriy qilinayotgan o‘zgarishlar, barchasi o‘qituvchi va o‘quvchining bilim berish va bilim olish kompitentligini oshiradi. Kun kelib jonajon O‘zbekistonimiz yanada gullab- yashnab butun dunyoga A1-Xorazmiy, Ibn Sino, Ulug‘bek munosib vorislarini etishishiga ishonaman va bu yo‘lda men ham bor kuchim va salohiyatimni ishga solaman.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti 2. O. Roziqulov va boshqalar. Ona tili didaktikasi.- T. : “Yangi asr avlodi”, 2005. 3. K. Qosimova, S. Matchonov, X. G‘ulomova Yo‘ldosheva, Sh. Sariyev. Ona tili o‘qitish

metodikasi. –T. : “Nosir”, 2009.

22410

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATNLI MASALALARNI O‘QITISH METODIKASI

Andijon viloyati Asaka tumani 31-maktab boshlang‘ich sinf ňqituvchisi

Sattorova Matlubaxon VaxobovnaAndijon viloyati Asaka tumani

31-umumta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Mirvaliyeva Surayyoxon Avazbekovna

Tel raqami:+99893 7844947

Annotatsiya: Mamlakatimizda ta‘lim tizimining modernizatsiya qilinishi, uni tarkibiy jihatdan qayta qurish, ta‘lim, fan, texnika va texnologiyaning iqtisodiyot va madaniyatning jahon miqyosidagi zamonaviy yutuqlarini hisobga olgan holda o‘qitish jarayoniga innovatsiyalarni tadbiq etish bilan bir qatorda, ta‘lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining imkoniyatlari va ehtiyojlari nuqtai nazaridan ular uchun zarur va etarli shart-sharoitlarni yaratib berishni bugungi kun talab etmoqda.

Kalit so‘zlar: analiz va sintez, konkretlashtirish va abstraklashtirish, taqqoslash, umumlashtirish.

Hozirgi kunda xalq ta‘limi oldida ta‘lim tarbiya samaradorligini oshirishning turli uslublarini takomillashtirish kabi ulkan vazifalar qo‘yildi. Bu vazifa bevosita boshlang‘ich maktabning ham vazifasi. Farzandlarimizni mustaqil fikrli, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, sog‘lom hayotiy pozitsiyaga ega chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hech qachon o‘zining dolzarbligini yo‘qotmaydigan masala hisoblanadi.1 Ta‘lim samaradorligi oshirishning turli yo‘llari mavjud. Masalan: talimning turli uslublaridan unumli foydalanish, mazmunini qayta ko‘rib chiqish, davr talabiga mos materialli tanlash, talim jarayonini tashkil etishning turli shakllaridan maqsadga muvofiq holda oqilona foydalana olish va xokazolar. O‘quvchi o‘quv faoliyatini faollashtirish bevosita o‘qituvchi hamda o‘quvchi faoliyatlarini to‘g‘ri tashkil etish va uni boshqarishga bog‘liq.

Masalalar yechish avvalo bolalarda mukammal matematik tushunchalarni shakllantirishi, ularning o‘quv dasturida belgilab berilgan nazariy bilimlarni o‘zlashtirishlarida muxim axamiyatga ega.

Masala. O‘quvchida 4ta rangli va 2ta oddiy qalam bor. O‘quvchida hammasi bo‘lib nechta qalam bor? Bu masala orqali o‘quvchilarda qo‘shish haqidagi tushunchani shakllantirish, mustahkamlash va yig‘indini topishga doir bilimlar hosil bo‘ladi.

Masalalar yechish orqali o‘quvchilarda yangi bilim vujudga keladi va mavjud bilimlar tadbiq qilinadi, shu orqali mustahkamlanadi. Masalan, bilimlarning shakllanishida nazariyani amaliyot bilan o‘qitishni turmush bilan bog‘liq olib borish imkonini beradi Masala yechish orqali xarid qilingan narsaning narxini, kvartira ta’mirlashning baxosi, poyezdga kechikmaslik uchun uydan qachon chiqish kerak, degan turli xildagi amaliy hisoblashlarni hal qilib beradi.

Yuqoridan kelib chiqqan holda masalaning 2ta muhim funksiyasi mavjudligini bilamiz: masalaning bilish xarakteridagi funksiyasi, masalaning tarbiyaviy xarakteridagi funksiyasi. Masalalar yechish jarayonining o‘zi metodikada o‘quvchilarning aqliy rivojlanishiga ancha ijobiy ta’sir ko‘rsatishi ma’lum. U aqliy operatsiyalarni; analiz va sintez, konkretlashtirish va abstraklashtirish, taqqoslash, umumlashtirish kabilarni rivojlantiradi.

22510

Turmushda sonlar bilan bog‘liq bo‘lgan turli xil hayotiy hisoblashlar vujudga keladiki, uni hal qilish uchun arifmetik amallar bajarishga to‘g‘ri keladi. Bunday hisoblash ishini talab qiladigan mazmun masala deyiladi. Har bir masala berilgan (ma’lum) va izlanayotgan (noma’lum) sonlarni o‘z ichiga oladi. Masaladagi sonlar, to‘plamlar sonini yoki miqdorlarning qiymatini xarakterlaydi, Munosabatlarni ifodalaydi yoki topilishi kerak bo‘lgan noaniq sonlar bo‘ladi. Xar bir masalada shart va saavol bo‘ladi. Masala shartida berilgan sonlar orasidagi va berilgan sonlar bilan izlanayotgan sonlar ora sida bog‘lanish ko‘rsatiladi, bu bog‘lanishlar tegishli arifmetik amallarni tanlashni belgilab beradi. Savol esa qaysi son izlanayotgan son ekanini bildiradi. Masala: Yengil mashina 4 soat yo‘lda 56 km tezlik bilan yurgan. Mashina qancha masofa yurgan?

Sharti: Yengil mashina 4 soat yo‘lda 56 km tezlik bilan yurdi (Ma‘lum yoki berilgan).Savol: Mashina qancha masofa yurgan? (izlanayotgan yoki noma‘lum) masalani yechish:

bu masala shartida berilgan sonlar va izlanayotgan sonlar orasidagi bog‘lanishini ochib berisgh va shu asosida arifmetik amallarni tanlash, keyin esa ularni bajarish hamda mnasala savoliga javob berish demakdir. Psixologiya kursidan ma’lumki tafakkurni rivojlanishi shaxsning ijodiy faolligi orqali aniqlanadi. Chunonchi, masalalarni mustaqil yechishni tashkil qilish o‘qituvchiga o‘quvchilarning mumkin bo‘lgan aqliy qobiliyatlarini xotirasidan foydalanish imkonini beradi. Bundan masalarning yana bitta, favqulodda muhim funksiyasi kelib chiqadi. Masalarni yechishda predmmetga bo‘lgan qiziqish rivojlanadi, umuman mustaqillik erkinlik, talabchanlik, mehnatsevarlik, maqsadga intilishik rivojlanadi. Masalalar oquvchilarning fikr doiralarini kengaytirishga yordam beradi, ularni o‘z shahrining, qishlog‘ining hayoti bilan, kishilarning ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligidagi mehnatari bilan tanishtiradi. Yangi texnikani joriy qilish hisobiga yoki mehnatni yaxshi tashkil qilish hisobiga mehnat unumdorligini orttirish yurtimiz fuqolarini farovonligini oshirish, hukumatimizning bolalar haqida, ularning o‘qishlari va dam olishlari borasidagi g‘amxo‘rligi kabi materiallarda tushuntiradi. Masalalar ustida ishlar ekan sistemali ravishda va rejali asosda o‘quvchilarning xususiy malakalarini takomillashtirishni ham o‘ylab ko‘rish kerak, chunki bunday xususiy malakalardan, masala yechishning umumiy murakkab malakasi tarkib topadi. Masalalar yechish matematika o‘qitishning tarkibiy qismidir. Masalalar yechmasdan turib matematikani o‘zlashtirishni tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Matematikada masalalar yechilish nazariyani amaliyotga tadbiq qilishning mutloqo tabiiy yo‘lidir. Matematika masalalar yechishning u yoki bu nazariy materiallarni o‘zlashtirish jarayonidagi muhim ro‘lini ta’kidlab, dasturda shunday deyiladi: «Natural sonlar arifmetikasi va nolni o‘rganish maqsadga muvofiq masalalar va amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so‘z har bir yangi tushunchani tarkib toptirish har doim bu tushuncha ahamiyatini tushuntirishga yordam beradigan, uning qo‘llanilishini talab qiladigan u yoki bu masalani echish bilan bog‘lanadi».

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Abdullajonova M. Qobilova J. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar aqliy faoliyati.

Xalq ta’limi. 3-son. 2003. 52-53 betlar.2. Axmadjonov G‘.I. 3-sinfda maslalar echish. T. .»O‘qituvchi» 1983. 483. Bababnskiy N.Q. Hozirgi zamon umumiy ta’lim maktablarida o‘qitish metodlari.

T.»O‘qituvchi» 1990.4. Bikboeva N. U. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. T.

.»O‘qituvchi» 1996.

22610

UMUMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARI O‘QUVCHILARINING YOZMA NUTQINI INSHO YOZISH ORQALI RIVOJLANTIRISH USULLARI

Namangan viloyati Namangan shahar 78-sonli maktab ingliz tili fani o‘qituvchisi Saydullayeva Nozima tel:+998945052922

Annotatsiya: Maqolada umumta’lim maktablari o‘quvchilarining yozma nutqini insho yozish orqali rivojlantirish usullari ko‘rsatib berilgan. Shuningdek, muallif o‘quvchining shaxsiy nutqiy faoliyatini shakllantirishdagi metodik talablarini aytib o‘tgan.

Kalit so‘zlar: Nutq, metod, hissiyot, individuallik, epizod, badiiy tasvir, insho, obrazlilik, yozma ish, uzluksiz ta’lim, tasavvur, atrof-olam, ko‘nikma, boshlang‘ich ta’lim, og‘zaki matn, adabiy til

Nutq fikr bayon qilish vositasi bo‘lib, og‘zaki va yozma, ichki va tashqi nutq kabi shakllari mavjud. Nutqning amaliy ahamiyati shundaki, tafakkur nutq yordamida ro‘yobga chiqadi. Og‘zaki nutq pauza, urg‘u, intonatsiya va tovushlar orqali borib yetsa, yozma nutq esa harf va so‘zlarning ma’lum qonuniyat asosida o‘zaro birikuvi (tinish belgilar, abzas, paragraf) orqali borib yetadi.

Og‘zaki nutqni eshitamiz, yozma nutqni ko‘ramiz va o‘qiymiz. Yozma nutqda savodxonlik va mazmun asosiy o‘rin tutadi.

Nutq o‘stirishning metodik sharti nutqiy faoliyatning keng tizimini yaratish, ya’ni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish, ikkinchidan, o‘rgangan til vositalaridan foydalanib, o‘z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish hisoblanadi. Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o‘zlashtiradi. Buning o‘zi yetarli emas, chunki u nutqni yuzaki o‘zlashtiradi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:

– Adabiy til me’yorlarini o‘zlashtirish. Maktab o‘quvchilarini adabiy tilni sodda so‘zlashuv tilidan, sheva va jargondan farqlashga o‘rgatadi, adabiy tilning badiiy, ilmiy, so‘zlashuv variantlari bilan tanishtiradi.

– Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo‘lgan muhim nutq malakalarini, ya’ni o‘qish va yozish malakalarini o‘zlashtirish. Bu bilan o‘quvchilar yozma nutqning xususiyatlarini, uning og‘zaki-so‘zlashuv nutqdan farqini bilib oladi.

– O‘quvchilarning nutq madaniyatini takomillashtirish. Til jamiyatdagi eng muhim aloqa vositasidir, mana shu ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqib, maktabda o‘quvchilarning nutq madaniyatiga alohida e’tibor beriladi.

Insho qanday turda bo‘lishidan qat’i nazar, og‘zakimi yoki yozmami, o‘zida o‘quvchilarning o‘z fikrlarini yaratishga yo‘naltirilgan ishni mujassamlashtiradi. Insho o‘quvchining shaxsiy nutqiy faoliyatini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu ikki yo‘nalishdagi ishni: nutqiy faoliyatni takomillashtirish hamda nutqiy ko‘nikmalarning har birini shakllantirishni o‘zida mujassamlashtirgan mashqlarning bir ko‘rinishi sanaladi.

Insho, bu – o‘quvchilarning tabiiy monologik nutqining yanada mukammal bo‘lishiga, nutqiy faoliyati tajribasining boyitilishiga qaratilgan mashq turi hisoblanadi. Insho o‘tkazish haqiqiy nutqiy faoliyatda mavjud bo‘lgan barcha shart-sharoitlarni kuzatishni talab qiladi. Nutq har doim insonlarga hamroh bo‘ladi.

Nutq turlarini tasniflashda bayon usuli, tasvir usuli va muhokama usuli alohida farqlanadi. Yozma nutqni rvojlantirish bosqichlarida tasvir usulidagi mashqlardan foydalanish samarali

22710

natijalar beradi.Inson tashqi qiyofasini tasvirlash. Bunda insonning yuz tuzilishi, qomati, xatti-harakati,

o‘zini tutishi, o‘ziga xos gavda holati, kiyim-boshi tasvirlanadi. Bunday tasvirning bosh vazifasi inson tashqi qiyofasining asosiy jihatlari va xarakterli xususiyatlarini aniqlash hamda uni so‘zlar orqali ifodalashdan iborat. Bu jihatlar insonning yurish-turishi, qiliqlari, kasbi va mashg‘uloti, xarakter xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Harakat tasviri. Har qanday tasvirdagidek, harakat tasviri ham rasmiy va badiiy bo‘lishi mumkin. Rasmiy tasvirda asosiysi aniqlik va mantiqiy ketma-ketlik sanalib, jarayonning barcha unsurlarining to‘liq tasviri uchun yetarli bo‘ladi. Badiiy tasvirda esa o‘quvchining hissiyotiga ta’sir etish, unda muayyan kayfiyatni tug‘dirish asosiy xususiyat sanaladi. Insonning mehnat faoliyatini tasvirlovchi matnlar quyidagi qismlarga bo‘linadi: ishga tayyorlanish, ishning borishi va ishning natijasi.

Tabiat tasviri. Bunday tasvirli inshoda hikoya qilish uchun istalgan mavzu tanlanishi kerak. Boshlash uchun badiiy asarlardan olingan tabiat tasvirlari o‘qib eshittirilishi lozim. Keyin o‘quvchilarga o‘z kuzatishlaridan olingan taassurot bo‘yicha yozish topshiriladi. Bunda yordam uchun quyidagi savollar beriladi: Tasvirlanayotgan narsa nimaga o‘xshaydi? U nimani eslatadi? U insonda qanday fikr va hissiyotlarni uyg‘otadi? Tasvir uncha katta emas, lekin yorqin bo‘lishi kerak.

Xulosa qilib aytish mumkinki, insho yozishni o‘rgatish – zamonaviy maktabning dolzarb muammolaridan biridir va bu ko‘nikma o‘quvchining kelajakda qaysi soha – xoh fan, xoh texnika yoki san’at sohasida bo‘lmasin, madaniyatli kishi sifatida kamol topishi uchun zarurdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Zunnunov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. –T.: O‘qituvchi, 1992. 299-b.2. Husanboyeva Q. Tahlil adabiyotni anglash yo‘li. – T.: Sharq, 2013. 346-b.3. Nurmonov A, Sobirov.A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. – T.: Ilm ziyo, 2010. 160-b.

22810

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA DARSLARNI SAMARALI TASHKIL ETISH

Sayfiddinova Aziza PrimovnaBuxoro shahar 20-maktab boshlang‘ich sinf 2-toifali o‘qituvchisi

Tel: +998(93) 686 00 49 [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda darslarni samarali tashkil etishda qo‘llaniladigan interfaol metodlar haqida, bu metodlardan qanday foydalanish yo‘riqnomasi haqida so‘z boradi.

Kalit so‘zlar: interfaol metodlar, innovatsiya, kasbiy kompetensiya, axborot kommunikativ texnologiyalari.

Har bir davlatning ravnaq topishi,kelajagi shu davlatning ta’lim tizimiga borib taqaladi. Puxta bilimga ega bo‘lgan yoshlar esa baxtli kelajakning quruvchilari hisoblanadi. Yoshlarni har tomonlama komil inson qilib tarbiyalash esa eng avvalo boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari zimmasiga yuklatilgan. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z darslarini yangi pedagogik texnologiyalarga asoslanib, turli interfaol usullar yordamida tashkil etishi va barcha o‘quvchining diqqatini jalb qila olishi lozim. Buning uchun esa o‘qituvchi o‘z ustida tinmay ishlashi, izlanishi, yangiliklar yaratishi, turli axborot kommunikatsiya va texnika vositalari bilan samarali ishlay olish ko‘nikmasiga va kasbiy kompetensiyaga ega bo‘lmog‘i talab etiladi.

Yoshlarning ta’lim- tarbiyasiga oid masalalar har doim davlatimiz rahbari va xalq ta’limi vazirligining diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Yosh avlodning puxta bilim egallashlari uchun zamonaviy maktablar, turli texnika vositalari bilan jihozlangan fan kabinetlari, turli yo‘nalishlardagi to‘garaklar, bolalar ijodiyot markazlari tashkil etilmoqda.Yoshlarning bo‘sh vaqtlarinini mazmunli tashkil etish maqsadida ”Beshta muhim tashabbus’ chora tadbirlari qabul qilindi va ijrosini ta’minlash yo‘ga qo‘yildi.

O‘quvchilarni darslarda yanada faol bo‘lishlari uchun turli interfaol usullardan foydalansak darslarimiz samarali bo‘ladi deb o‘ylayman.Buning uchun pedagog doimo o‘z ustida ishlab, barcha darslarida yangi innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda darslar tashkil etishi lozim.

Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning qiziqishlarini orttirish o‘qituvchi mahorati va u qo‘llaydigan usul, vositalar,metodlar orqali amalga oshiriladi.

Quyida o‘z darslarimda qo‘llab, yuqori samaralarga erishishga sababchi bo‘lgan interfaol usullardan ba’zilarini ilova qilaman.

“Bo‘sh o‘tirma va tolma” metodi. O‘qituvchi A3 formatdagi qog‘ozga har bir guruh uchun alohida ari inlarini va asalari suratlarini tayyorlab qo‘yadi. Topshiriqlar guruhlarga alohida beriladi. Guruhlar topshiriqlarni to‘g‘ri bajara olsa, asalarilar o‘z inlariga kira oladi.Asalarilar o‘z inlarini izlab topishida o‘quvchilar shu topshiriqni tezda bajarib, o‘z bilimlari bilan asalarilarni o‘z inlariga kirib yashashiga yordam beradilar. Bunda guruhlardagi barcha o‘quvchi ishtirok etishi talab etiladi.

Bu ta’lim texnologiyasi bolalardan chaqqonlikni, topshiriqlarni to‘g‘ri bajarishni talab etadi. Bu texnologiya orqali bolalar chaqqonlikka, epchillikka, to‘g‘riso‘zlikka o‘rganishadi, bir maqsad sari jipslashishga va o‘zaro hurmat hissining shakllanishiga sababchi bo‘ladi.Shunung bilan bir qatorda o‘quvchilarni hashorotlar, hayvonlar, o‘simliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga undaydi. Bu metoddan barcha fanlarda foydalansa bo‘ladi.

22910

Darslarni o‘tishda o‘qituvchi mavzuni hayot bilan bog‘lagan holda kundalik hayotda ko‘rib turgan voqea va hodisalar, narsalar bilan amaliy ko‘rsatib tushuntirilsa, shu mavzu bola xotirasida muhrlanib qoladi.

“Yosh tadbirkor” metodi. Sinf o‘quvchilari beshta guruhga ajratilib, nomlanadi. O‘qituvchi maktab maketlarini qismlarga ajratib guruhlar oldiga qo‘yadi. Buning uchun darsning har bir etapida berilgan topshiriq va savollarga guruhlarning bergan javoblariga qarab bino bosqichma- bosqich quriladi. Qaysi guruh topshiriqlarga to‘g‘ri javob bera olmasa binosi qurilmay qoladi. Bunda darsda faol ishtirok etgan guruh binoni qura oladi va shu guruh g‘olib sanaladi. G‘olib bo‘lishga esa barcha guruh o‘quvchilari birdek intilishadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu metod o‘quvchilarni faollikka chorlaydi. Bu metoddan ham barcha fanlarda foydalanish mumkin.

Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning kasbiy ko‘nikmalarini shakllantirishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish,o‘quvchilarda zarur bilim,malakalarni hosil qilish,insoniy fazilatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.Darslarga oid didaktik, ko‘rgazmalar, multimedia, kompyuterdan va innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda dars o‘tish kutilmagan a’lo natija beradi.

“Faol pochta” metodi. Darsda bu metoddan foydalanish juda yaxshi samara beradi. Bu metoddan darsning barcha bosqichlarida foydalansa bo‘ladi. Bu metodning yana bir afzalligi shundaki, barcha o‘quvchilar faol ishtirok etadilar. Bunda sinf o‘quvchilari 4 ta guruhga ajratiladi. Guruhlar bir- birlari bilan maktub almashadilar. Ya’ni, 1- guruh a’zolari 2- guruh a’zolariga, 2- guruh a’zolari 3- guruh a’zolariga, 3- guruh a’zolari 4- guruh a’zolariga, o‘z navbatida 4- guruh a’zolari 1- guruhdagi o‘quvchilarga maktub yo‘llaydilar. Maktubda esa har bir o‘quvchi o‘rganilgan mavzu yuzasidan boshqa o‘quvchiga savol tuzib yo‘llaydi. Maktublar almashilgandan keyin esa yana qaytib o‘z egasiga qaytariladi. Dars oxirida o‘qituvchi o‘quvchilarni baholash bosqichida maktub egalaridan natijalarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bajarilganligini so‘raydi. Bu savolga maktubiga noto‘g‘ri javob olgan o‘quvchilargina javob berishadi. To‘g‘ri javob olgan maktub egalari esa jim turishadi. Shu orqali o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida butun sinfni baholay oladi. Shu o‘rinda o‘qituvchi o‘quvchilarga elektron pochta haqida, undan qanday foydalanish mumkinligi haqida ham o‘quvchilarga tushuncha beradi.

Xulosa qilib aytganda, interfaol usullar va turli ta’lim texnologiyalari bilan boyitilgan bunday darslar o‘quvchilarning bilim salohiyatini, faolligini oshirish bilan bir qatorda o‘qituvchining ham o‘z ustida tinimsiz ishlashi uchun turtki bo‘lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. O‘zbekiston Respublikasin Prezidentining - O‘zbekiston Respublikasini yanada

rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to‘g‘risidagi 07.02.2017 yildagi P F-49 47-sonli Farmoni.

2. Tolibov U,Usmonboyeva M .Pedagogik texnologiya nazariya va amaliyot-T .Fan 2005.

23010

ONA TILI DARSLARIDA INTERAKTIV DOSKADAN FOYDALANISH USULLARI

Sayfiyeva Aziza Nuriddin qizi, Navoiy vilayot Zarafshon shahar 2-umumta’lim maktab

ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada ona tili darslarida interaktiv doskadan foydalanish usullari va ahamiyati borasida fikr yuritilgan.

Kalit so‘z: interaktiv doska, yozma savodxonlik, o‘quv texnikasi

Hozirgi kunda ta’lim tizimida ko‘pgina islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu jumladan, kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan davlat ta’lim standartining qabul qilinishi va amaliyotga tatbiq etilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Bugungi kun o‘quvchisini barkamol shaxs sifatida tarbiyalash uchun birinchi navbatda o‘qituvchining o‘zi axborot kommunikatsion texnologiylarini chuqur bilmog‘i lozim. Umumiy o‘rta ta’lim fanlarini o‘qitishda turli vositalardan foydalanish bugungi kun talablaridan biri sifatida dolzarb bo‘lib bormoqda. Shuni hisobga olgan holda ta’lim sohasida olib borilayotgan izlanishlar anchagina keng qamrovli bo‘lib qoldi. Bugungi kunda juda ham ko‘p bora quloqlarga chalinayotgan tushunchalardan biri yangi pedagogik texnologiyalar va axborot kommunikatsion texnologiyalar hisoblanadi. Biz qanchalik fanni ildamlatib bormaylik davr talabi ham unga nisbatan oshib bormoqda. Shunisi ayonki, fandagi har bir yutuq bu izlanishlar oqibatida paydo bo‘ladi. AKTni fanda ishlatish, uni amaliy tadbiqi fandagi bir yutuq sifatida qaralsa, undan mohirona foydalanish, uning barcha imkoniyatlarini hisobga olib, oxirgi darajada ishlatish tavsiya etilgan. Sabab oddiy, bugungi kun texnologiyasi, ertangi kun uchun eskiradi. Boshqacha qilib aytganda, yangisi uning o‘rnini egallaydi.

Kuzatishlarimiz natijasida ayon bo‘lgan bir o‘quv texnikasi – Interaktiv doska tushunchasi ko‘pchilik uchun mavhum bo‘lib qolmoqda. Bu qurulma asosan doska vazifasini bajarsada, boshqa qulayliklari juda ko‘p. Darslarning samarali tashkil etilishi uchun xizmat qiladigan bu qurulmadan aynan ona tili darslarida foydalanish imkoniyati katta. O‘quvchilar yozuv taxtasiga juda ham o‘rganib qolishgan. Interaktiv doskalarda esa bunday yozuvlarni juda ham keng ishlatish mumkin. Yozuv taxtasiga yozilgan ma’lumot uni ko‘chirib olgunga qadar yoki foydalanilgunga qadar turadi keyin o‘chirib tashlash zarur.

Interaktiv doskada esa buni bajarish oson: ma’lum ma’lumot yozilgandan keyin uni o‘chirib tashlash uchun bitta buyruq yetarli. Yoki aksincha shu ma’lumotga qaytishga to‘g‘ri kelib qolsa, yana tiklash imkoniyati mavjud. Oddiy doskada esa buni qaytadan yozib chiqish lozim.

Qo‘shimcha ko‘rgazmalarni ham bir vaqtning o‘zida ko‘rsatib ketish mumkin. Xohlasa, slaydlar ham namoyish qilinib, yana ortga qaytib mavzu bo‘yicha yozilgan vazifalarni ishlatish mumkin. Yozuv taxtasiga yoziladigan bo‘r, lattalarning ham keragi yo‘q. Interaktiv doska bilan ishlanganda bu vazifalarni oddiy ruchka yoki qo‘l bilan bajarish mumkin.

Ona tili darslarini o‘tilishida eng ko‘p murojaat qilinadigan vosita bu doskadir. Chunki o‘quvchilarning yozma nutqi ona tili fani bilan shakllanadi. Shunday ekan fanni o‘qitilishi(o‘rgatilishi) davomida boshqa fanlarga qaraganda doskaga ehtiyoj katta. O‘qituvchi o‘quvchining yozma savodxonligini tekshirish jarayonida ham interaktiv doskalar katta yordam beradi. Bu qurilmaning qulayliklari juda ko‘p bo‘lib dars jarayonlarida ochilaveriladi.

23110

Aytaylik, biz ba’zi so‘zlarni alohida ko‘rsatishimizga to‘g‘ri kelib qoldi. Odatda bu so‘zni tagiga chizib qo‘ysak ham bo‘ladi. Biroq ona tili fanida tagiga chizilgan so‘z o‘ziga xos vazifa bajaradi. Bu esa o‘ziga xos muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Interaktiv doskada bu muammoni hal qilish yo‘li juda ham oson: uni qizil, sariq, oq yoki ko‘k ranglarda ko‘rsatiladi xolos.

O‘quvchilar harflarni va so‘zlarni yozuv taxtasiga yozish jarayonida taxtaning ishdan chiqish holati: xiralashuvi, g‘adir-budir bo‘lib ketishi, bo‘rni namlanib qolishi, taxtani yaxshi artilmaganligi dars sifatini tushuradi yoki bolalarda tushunarsiz holatni yuzaga keltiradi. Bu qurilmada esa, bunday muammoning o‘zi bo‘lmaydi. Sababi shundaki, uning ichki imkoniyatlari ancha keng.Insho matnlarida rejalar tuzilishiga alohida e’tibor qaratamiz. Shu bois matn va reja aniq va tartibli bo‘lmog‘i kerak. Har bir o‘quvchi o‘zining reja va matnini yozib berishiga to‘g‘ri kelsa, sakkizinchi bo‘lib yozayotgan o‘quvchining ishi ikkinchi o‘quvchining ishiga o‘xshashligini qaytadan ko‘rsatib o‘tishimiz ham mumkin. Birinchi betga sig‘may qolgan matnning davomini ikkinchi betga yozib ketsak ham bo‘ladi.

Umuman olganda imkoniyatlari katta bo‘lgan bu qurilmani ishlatish, uning darslarni samarali bo‘lishini ta’minlashdagi o‘rni, tushuntirish jarayonidagi qulayliklari, bir vaqtning o‘zida bir nechta funksiyani bajarishi, o‘quvchilarga tushunarsiz bo‘lib qolgan jihatlarni va rasmlarni ko‘rsata olishi bilan qo‘llash mumkin. Ona tili darslarida mavjud bo‘lgan jadvallar va qoidalarni doska xotirasiga saqlab qo‘ysak, uni bizga kerak vaqtda bemalol olib qayta ishlatishimiz mumkin. Bu esa qaytadan yozish uchun asos bo‘lmaydi. Interaktiv doskaning yana bir qulaylik jihati shundaki, boshlang‘ich sinflar ta’limida katta va kichik chiziqchalar kerak bo‘ladi. Matematika darslarida esa, katakchalar kerak bo‘ladi. Ona tili darslarida esa katta yo‘l-yo‘l chiziq lozim bunday doskalarni ham o‘zida mujassam etgan bu doska yozish va o‘chirish uchun juda qulaydir.

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, interaktiv doskadan foydalanish usullari o‘ziga xos qulayliklarga ega bo‘lib, dars samarasini tubdan yaxshilaydi. Uning barcha imkoniyatlarini ishga solib ishlatilsa, ayniqsa, ona tili darslarida juda qo‘l keladi. Bir vaqtning o‘zida bir nechta doskalardan va rasmlardan foydalanish, keraksiz deb hisoblangan ma’lumotlarni o‘chirib qaytadan kerak bo‘lib qolganda yana qaytarib ishlatish, rasmlarni kattalashtirib, kichrayrirish, turli xil ranglarda yozish, o‘quvchilarni jalb qila olish xususiyatlarini, turli ko‘rinishlar va shakllarni bemalol ishlatish, misollar keltirishda juda qulay hisoblanadi.

23210

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI NUTQINING SHAKLLANISHIDA O‘QISH DARSLARINING O‘RNI

Sayidova Sanobar Ozatovna

Urganch sh 1-son maktab o‘qituvchisiTelefon:+99891-434-47-33

[email protected]

Annatatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf oq’uvchilari nutqining rivojlanishida O‘qish fanining o‘rni haqida fikr yuritiladi.Nutq rivojlanishining ahamiyati va yozma va og‘zaki nutqning rivojlanish jihatlari haqida fikrlar yuritiladi.

Kalit so‘zlar: Og‘zaki nutq,yozma nutq, multimedik vositalar,ertaklar,hikoyalar,kitob

Boshlang‘ich ta’limning eng e’tiborli jihatlaridan biri o‘quvchilarning og‘zaki nutqinining rivojlanishidir.O‘quvchilarda nutqning rivojlanishi avvalombor maktabgacha ta’lim muassasalarida e’tiborga olingan jihatlardan biridir.Bolajonlarda og‘zaki nutq rivojlantirilsa,ayniqsa bu nutq madaniyatli rivojlantirilsa,nur ustiga a’lo nur bo‘ladi.O‘quvchilar maktabga qabul qilingan birinchi kunlardanoq og‘zaki nutqi va yozma nutqi ustida ishlana boslanadi. Nutqqa beriladigan jihatlari o‘qish va ona tili darslarini o‘tish jarayonida e’tiborga olinadi.Har bir fanda o‘quvchilar nutqi alohida e’tiborga olinadi,ayniqsa o‘qish darslari nutqning rivojlanishi uchun asosiy omildir.Ona tili va o‘qish darslari bir-biriga chambarchars bog‘liq fanlardir. O‘qish darslari turli mavzularni o‘tish jarayonida o‘quvchilarda talaffuzni va og‘zaki nutqni rivojlantirsa,ona tili fanining muhim jihatlari nutq,yozma nutqning rivojlanishida,to‘g‘ri va xatosiz yozish malakalarining shakllantishidadir.

Nutq ikki ko‘rinishga ega –og‘zaki, va yozma nutq. Bular o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lsa ham, har birining o‘ziga xos xususiyati bor. Og‘zaki nutqda tovushlar, so‘zlar nutq orqali talaffuz qilinsa, eshitish a’zolari orqali qabul qilinadi. Shuning uchun o‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirishida, avvalo ularning nutqidagi kamchiliklar sabablarini aniqlash, uni bartaraf etish yo‘llarini izlab topishimiz kerak.Chiroyli so‘zlashni, savodli, to‘g‘ri yozishni, o‘z fikrini ravon va aniq bayon etishni bilan o‘quvchi bilimlarni muvafaqqiyat bilan o‘zlashtira oladi. Har bir insonning nutqi chiroyli, mukammal, talaffuzi aniq, ravon bo‘lsa, fikrlash doirasi keng, idrok qilishi ham teran bo‘ladi. Nutq orqali odamzot o‘zining ichki hissiyotlarini ham bayon qiladi, nutq esa barcha insonlarda ham bir xilda-to‘la rivojlangan yoki shakillangan bo‘lmaydi. Nutq ostirish-ongli o‘qishni, so‘zlash va yozishga o‘rgatishni, til haqida o‘quvchilarning yoshi va tushunchasiga mos bo‘lgan bilim berishni, ularning lug‘at boyligini oshirishni, boshqalarning nutqiga e’tibor va qiziqishni o‘stirish, kitob o‘qishga muhabbat uyg‘otishni ko‘zda tutadi.

O‘quvchilarga o‘qish darslarida tushunish qiyin bo‘lgan so‘zlar ustida ishlab,lug‘at ishi o‘tkazib daftarlariga yozdirib borish kerak,shu bilan ham o‘quvchilar nutqi ustida ishlanadi,ularning nutqi boyitilib boriladi.

Nutq deganda so‘zlash jarayoni va uning natijasi tushuniladi. Aslida - chi, nutq – bu insonnning eng oliy, murakkab, ruhiy vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Odamning ijtimoiy mehnat jarayonida kishilar o‘rtasida o‘zaro fikr almashinuv vositasi sifatida vujudga keladi. Inson tashqi olamdagi predmetlar va hodisalarni sezgi organlari yordamida va nutq vositasida idrok etadi. So‘z signalizatsiyasi, ya’ni nutq tufayli odam borliqni umuman, fikran

23310

idrok etishi mumkin. Nutq organlari, odam organizmining nutq tovushlari hosil bo‘lishida qatnashadigan turli qismlari. Aktiv nutq organlariga til, lab, yumshoq tanglay, passiv nutq organlariga esa tishlar, qattiq tanglay, burun bo‘shlig‘i kiradi.

Nutqning tashqi va ichki, og‘zaki va yozma turlari bor. Tashqi nutq asosan aloqa bog‘lash maqsadlariga xizmat qiladi, shuning uchun u tinglovchilarga tushunarli qilib tuziladi.

O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini me’yorlashda, ularning mutanosibligini ta’minlashda, milliy tilning tabiati va o‘ziga xos xususiyatini belgilashda, ifoda va talaffuz qonuniyatlarini aks ettirishda ohangdorlik, ya’ni qiroat bilan o‘qishning amaliy ahamiyatini o‘stirish, adabiy til me’yori va mezonlariga rioya qilish, o‘qish, o‘qish metodlarini takomillashhtirish yo‘llarini izlash va eng qulaylarini amaliyotga tatbiq qilish zarur.Adabiy til tushunchasi keng qamrovli, ko‘p qirrali hodisadir. Adabiy til taraqqiyoti barqarorligini ta’minlashda bolalarning yoshlikdan nutq madaniyatlarini tarkib toptirish va tarbiyalash lozim.Boshlang‘ich sinflar esa tarbiyalashga va tarkib toptirishda asosiy vositachidir.

Til qonunlarning ta’limga tatbiqi munosabati bilan bolalarni o‘qishga o‘rgatishdagi usullarni to‘g‘ri qo‘llashi -ko‘rgazmalilik, tarqatib berilgan topshiriqli qog‘ozlar bilan ishlash yo‘llarini bilish usullari -takomillashtiriladi.

O‘quvchilarning bilish faoliyatlarining o‘ziga xos taraqqiy etishini hisobga olish, ayniqsa, ularning ruhiy, fiziologik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarga yetarli ahamiyat qilish lozim. Ularga nisbatan e’tiborni kuchaytirish, mehrli va hamisha shirinsuxan bo‘lish zarur.Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilardan yuqori natijalarni keltirib chiqarishning asosiy omillaridan biri o‘quvchi fikrini eshitish,ahamiyat berish,rag‘batlantirib borishdadir.

Bola shaxsi pedagogik va psixologik nuqtayi nazardan juda nozik his-tuyg‘ularga boy bo‘lib, o‘qituvchi ana shu tuyg‘ularni ilg‘ashi va bola ruhiyatini ko‘tarishi, ta’lim jarayonida insonparvarlik tarbiyasiga alohida e’tibor berishi zarur.

Bola shaxsini hurmat qilish va ta’lim –tarbiya jarayonida muhim jihatdir.Tarbiyasiga e’tiborli bo‘lish,ruhiy holatiga,o‘zini tutuishiga,muomalasiga e’tiborli bo‘lish juda katta ahamiyatga egadir.

O‘qituvchining turli fanlarni o‘qitishdan maqsadi o‘quvchilarning nutq madaniyatini , nutq ko‘nikmalrini shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirish kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. O‘qituvchi nutqi o‘quvchilar uchun namunadir. O‘quvchilarning nutqi ravon, tushunarli bo‘lishi uchun eng avvalo uning nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etishga e’tibor berih zarur.O‘qituvchilar bolalar nutqidagi kamchiliklarni o‘z vaqtida tuzatib borishlari va lug‘at boyliklarini boyishiga hissa qo‘shishlari talab etiladi.Ustoz o‘qituvchilarimizning nutqi ravon bo‘lsa, ulardan saboq olayogan o‘quvchilarning nutqi ham ustozga monand holda shakllanib boradi.Buni men 30 yillik tajribamda ko‘p kuzatganman va shunga amin bo‘lganman.

Nutq ichki va tashqi ko‘rinishiga ega. Ichki nutq odamning o‘z ichiga gapiradigan passiv nutqi bo‘lib, u ikkinchi kishining ishtirokini talab qilmaydi. Shuning uchun bu nutq o‘z – o‘ziga qaratilgan sanaladi, uni nazorat qilib bo‘lmaydi. Ichki nutq og‘zaki va yozma nutqning asosi sifatida xizmat qiladi. Tashqi nutq boshqlarga qaratilgan va nazorat qilish mumkin bo‘lgan faol nutq bo‘lib, u og‘zaki va yozma ko‘rinishiga ega.

Yozma nutqning og‘izaki nutqdan yana bir farqi shuki, yozma nutqni ko‘ramiz va o‘qiymiz. Yozma nutqning muvaffaqiyatli chiqishi uchun yig‘ilgan materialni sistemalashtirish, reja tuzish, ishning homaki nusxasini tayyorlash, matn ustida qayta ishlab takomillashtirish va oqqa ko‘chirish zarur. To‘g‘ri va ifodali gapirish har bir o‘qimishli kishi uchun hayotiy

23410

zaruriyat bo‘lib qolgan hozirgi davrda o‘quvchilarning nutqini o‘stirish muammosi o‘quv-tarbiya tizimining eng dolzarb masalalaridan biri deb qaralmog‘i kerak. Shuning uchun ham olimlar K.B. Barxin, B.I. Sokolov M.A. Ribnikova va boshqalarning metodik asarlarida o‘quvchilarning og‘izaki va yozma nutqini o‘zaro muvofiq holda o‘stirish masalalariga alohida e’tibor berilgan. Olimlar tomonidan maktabda o‘qitish jarayonida ro‘y berayotgan quyidagi kamchiliklar tanqid qilinadi:

1. O‘qituvchilarning ko‘pchiligi og‘zaki nutqning hayotiy ahamiyatini hali ham yetarli tushunmayaptilar. Bunday o‘qituvchilar, o‘quvchi mukammal, bexato yozishni o‘rganib borsa, ularning nutqi o‘z-o‘zidan o‘sib boradi, deb hisoblab amalda og‘zaki va yozma nutqning aloqadorligini unutib qo‘yadilar.

2. O‘quvchilarning nutqi mazmun juhatdan nihoyatda kambag‘al va qator kamchiliklarga ega. Chunki yuqori sinflarda o‘qituvchi nutq masalasiga e’tibor bermaydi.

Olimlarning bu fikrini men qo‘shilaman.Chunki o‘quvchi nutqi rivojlanmagan bo‘lsa,u o‘zining ichidagini tinglovchiga yaxshi yetkaza olmaydi,fikrini ravon ifoda etolmaydi. Boshlang‘ich sinf, o‘qish,ona tili darslarida olib boriladigan barcha mashg‘ulotlarning yetakchi o‘rni nutq o‘stirish bo‘lib u savod o‘rgatish, chiroyli yozish ko‘nikmalarini shakillantirish va fikrlash doirasini kengaytirish vazifalarini o‘z ichiga oladi. Bu darslarda ko‘proq amaliy maqsadlarni ko‘zlash, til boyliklaridan nutqda foydalanish malakalarini shakillantirish, ijodiy fikrlash, o‘quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash lozim. Ularning og‘zaki nutqini muntazam o‘stirib borish bog‘anishli nutq, matn tuzishlarda amaliy yordam beradi.Ma’lumki, bu vazifalarni amalga oshirish yo‘llari xilma-xildir.

Rasmlarga,korgazmali vositalarga qarab hikoyalar tuzish,turli o‘yinlar o‘tkazish o‘quvchilarning nutqini rivojlanishidagi vositalardir. Savod o‘rgatish darslarida amaliy mashg‘ulatlarga keng o‘rin berish va malakalarni singdirishda qiziqarli va jonli narsalardan, texnika vositalaridan, turli o‘yin va o‘yin turidagi mashqlardan foydalanish samarali natijalar beradi. Darslikka doir hikoyalar, ertaklar, she’r va maqollardagi notanish so‘zlar o‘qib yoki eshittirb tushuntiriladi. O‘qituvchi doskaga o‘rnatilgan harflarni ma’lum bir tartibda teradi va uni o‘qigach, oquvchilarga ham navbat bilan o‘qitadi. So‘ngra bolalarga sezdirmay ayrum harflar almashtirib qo‘yiladi. Bunda o‘quvchilarning sezgirligi, topgirligi baholanib, rag‘batlantiriladi.Bu jarayonlarda “Kim chaqqon”,”Kim sezgir “o‘yinlaridan foydalanish juda yaxshi samara beradi.O‘quvchilarning chaqqonligi va sezgirligi ham rivojlantiriladi,nutq ustida ham ishlanib boriladi.Multimedia vositalaridan foydalanib o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lgan ertaklardan,hikoyalardan foydalanish juda katta samara beradi.Bunda eslab qolish va eslab qolganlarini qayta hikoyalash,nutqning to‘g‘ri shakllanishi kabi jihatlari uchun ham juda yaxshi yordam beradi. O‘qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalash uning rejasini tuzishga yordam beradi.

Reja tuzishda o‘quvchi hikoyani tarkibiy qismlarga bo‘ladi va har qaysi qismdagi asosiy fikrni aniqlaydi. Bularning hammasi analitik ish hisoblanadi. Keyin sintetik ishga o‘tiladi, ya’ni bolalar hikoya qismlariga sarlavha topadilar. O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida reja tuzish jarayonida o‘qilgan hikoyaning har bir qismida bosh va ikkinchi darajali masala nimalardan iboratligi haqida, qanday qilib fikrni qisqa va aniq ifodalash haqida o‘ylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash, o‘quvchilar topgan sarlavhani jamoa bo‘lib muhokama qilish, reja tuzish jarayonining o‘zi bolaning fikrlash qobiliyatini faollashtirishi, unda o‘z mulohazasini isbotlash, asoslash odatlarini tarbiyalashi lozim. Asarni o‘qish va tahlil qilish jarayonida tuzilgan reja doskaga yozilsa, hikoya mazmunini izchil qayta hikoya qilishga yordam beradi. Reja asosida hikoya qilishning vazifasi mazmunni berilgan izchillikda

23510

o‘zlashtirishdir. Reja asosida qayta hikoyalash o‘qituvchi savoligi javob berishga nisbatan asar mazmunini aytib berishning hiyla mustaqil formasidir.

Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilar bilimiga,tarbiyasiha katta e’tibor beriladigan.mas’uliyat bilan yondashiladigan ta’lim jarayonidir.Bu davrda bolajonlar o‘quvchi sifatida shakllanadi ham aqlan,ham ma’nan .ilmli,bilimli bo‘lishadi.Shu jarayonga katta sezgirlik bilan,mas’uliyat bilan yondashiladigan bo‘lsa,o‘quvchilar keyingi ta’limga tayyor bo‘lishadi.

Bunda o‘qish darslarining o‘rni juda muhimdir.Zero inson nutqini o‘stirish,fikrlarini mustaqil bayon qilishga o‘rgatish bu bir kunlik ma’lum davrga bo‘lingan oson ish emas.Buning uchun o‘quvchilar doim o‘qish va izlanisda bo‘lishlari,doimo kitob bilan oshno bo‘lishlari va o‘zlarining dunyoqarashi ostirib borishlari lozim.Bu ishlarni amalgam oshirishda esa biz pedagoglar doimo o‘quvchilarimizga kamarbasta bo‘lishimiz,ularning yetuk insonlar bo‘lib yetishishlarida o‘z bilim va kuchimizni ayamasligimiz lozim.Bir necha yillar boshlang‘ich sinflarda ishlab,faoliyat olib borib men bu fikrlarga amin bo‘ldim.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Boshlang‘ich sinflar uchun metodik qo‘llanmalar2. . Boshlang‘ich ta’lim. 2007. 9-soni

23610

BOLA TARBIYASIDA MAKTAB PSIXOLOGINING O‘RNI

Shabonova Aziza SirochevnaNavoiy viloyati Qiziltepa tumani 12-umumiy o‘rta talim maktabi

amaliyotchi psixologiTelefon: +998 (91) 248 77 11

Annotatsiya: Ushbu maqolada bola tarbiyasida psixologning o‘rni haqida fikr yuritiladi. Farzand tarbiyasi azal-azaldan muhim jihat sanalib kelinadi.Asosan,tarbiya berish oiladan boshlanadi, shakllanadi. Ammo uning ruhiy olami, dunyoqarashi orqali tarbiyalash esa amaliyotchi psixologning vazifasi hisoblanadi. Shu bois maqola psixologning bu borada olib borayotgan ishlari xususida.

Kalit so‘zlar: tarbiya, trening mashg‘ulot, oila metodikasi.

Farzand dunyoga kelar ekan, avvalo, uning tarbiyasi alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Chunki oila va Vatanning ertangi kuni tinch va obod bo‘lishi jamiyatda o‘sib-unayotgan ta’lim –tarbiyali bolalarimizga bog‘liq. Farzand tarbiyasini qachondan boshlash lozim? Ulug‘ bobokalonimiz Ibn Sino hazratlari bola tarbiyasi bilan uning tug‘ilganidan avvalroq, ona qornidan boshlash lozim ekanligini ta‘kidlaganlar. Darhaqiqat, tarbiya oiladan boshlanadi. Bu uchun har bir ota-ona, bobo-buvi mas’uldir. Zero, har bir oila kattalari bu mas’uliyatni chuqur his etishi lozim. O‘zining go‘zal xulqi, muomalasi,o‘zini tutishi bilan namuna bo‘lishi darkor.Afsuski, bola ota-ona tomonidan qo‘pol, dag‘al so‘zlar eshitib, kaltak yeb katta bo‘lsa, bu unga juda katta ta’sir qiladi. Qalbda nafrat, hasad ko‘zi bilan qaray boshlaydi. Bu jamiyat uchun katta ziyondir. Ana shunday oqibatlarning oldini olish, bolalarning qalbini tushunib yumshatish talab etiladi. Chunki hasad va tushkunlik botqog‘iga botayotgan insonni qutqarish psixologning asosiy vazifalaridan biridir. Shuning uchun ham ta’lim muassasalarida psixolog xizmati joriy etilgan va ularning oldiga juda katta mas‘uliyat yuklatilgan.Shuning uchun psixologlar o‘z sohasini yaxshi anglamog‘i hamda bolaning ko‘ngliga yo‘l topmog‘I lozimdir.

Har bir psixolog oila hamkorligida ish yuritishi, ota –onalar bilan muntazam ravishda suhbatlar, trening mashqlarini o‘tkazib borishi maqsadga muvofiqdir.Ayniqsa, tarbiyasi og‘ir, xulqida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar bilan alohida ishlash talab etiladi. Achinarlisi shuki, ushbu tarbiyasi og‘ir o‘quvchilar bilan suhbat,, mashg‘ulot o‘tkazilganda ota-onalarining o‘zida tarbiya yo‘qligi, qo‘pol, bema‘ni so‘zlashishlari, farzandining taqdiriga befarq ekanliklarini aytishadi.Biz doim ota-onalarga, avvalo, tarbiyani o‘zingizdan boshlang,bolangizga shirin so‘z ayting, o‘sha so‘z tarbiya so‘zidir‘faqat o‘zingizni emas, uning ham ehtiyojlarini inobatga oling deb uqtiramiz.Oilasi haqida fikrini bilish uchun o‘quvchilardan “Oila rasmi” metodikasidan foydalanish tavsiya etiladi .

Bunda o‘quvchilardan oila rasmini chizish topshiriladi.Vazifani individual bajarish jarayonida bayonnomada quyidagilar qayd qilinishi zarur:

A) detallarning chizish ketma-ketligi;B) oila a‘zolari grafik tasviri xususiyatlari tavsifi;D) rasm chizish jarayoni tahlili.Rasmda oila a‘zolarining joylashishi oiladagi o‘zaro munosabatlarining psixologik

xususiyatlaridan darak berishi mumkin.Oilaning jipsligi, oila a‘zolari bir-biriga bilan qo‘l

23710

ushlashib turishi umumfaoliyat oilaning normal birlashuvi psixologik muhiti ko‘rsatkichi hisoblanadi.

Oilaning bir qismi bir guruhda chizilgan, bitta yoki bir necha shaxs alohida tasvirlangan rasmlar psixologik jihatdan qiziqarlidir. Agar bola o‘zini aloxida ajratib qo‘ysa, bu unda ajralib qolganlik xissi mavjudligini bildirada. Agar oila a‘zolaridan birortasi alohida qilib chizilsa, bolaning unga nisbatan negativ munosabati, undan bolaga kelayotgan xavf haqida taxmin qilish mumkin.

Rasmda oila azolarini guruhlarga birlashtirish oilaning psixologik mikrostrukturasini aniqlash imkonini beradi

Oiladagi ma’naviy muhit bola dunyoqarashi bilimining kengayishi, tafakkurining yuklanishida alohida o‘rin tutadigan kitob mutolaasi bilan ham bog‘liqdir. Shuning uchun har bir ota-ona bolaning ko‘nglida kitobga mehr uyg‘otishi, uning bu boradagi qiziqishini rag‘batlantishi lozim. Bugungi kunda ota-onalarning bola tarbiyasidagi mas’uliyatni instinkt darajasida ko‘tarish, oila a’zolarini tarbiya ta’sir ko‘satuvchi an’analarni yaratish muhim hisoblanadi.

Berigan fikrlardan kelib chiqib amaliyotchi psixolog faoliyatida quyidagi vazifalarni birlamchi qilib ko‘rsatish ‘ mumkin:

1. Oilaviy qadriyatlarni o‘g‘il-qizlar tafakkuriga singdirish uchun yangi davr talablarini nazarda tutgan holda oilaviy tarbiya dasturini yaratish.

2. Yosh ota-onalarning farzandlari tarbiyasini olib borishga g‘oyaviy va uslubiy tayyorgarliklarni kuchaytirish.

3. Oiladagi tarbiyaning milliy va umuminsoniy yutuqlarini umumlashtirish.4. Oila kutubxonasini tashkil etish, ota-ona, maktab va psixolog faoliyatini uyg‘unlashtirish.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. G.I. Niyazmetova .Shaxs psixodiagnostikasining proektiv metodikalari. Toshkent,2015.2. Valeriy Sinelnikov. Niyatning kuchi. “Buxoro nashriyoti”,2015.

23810

BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

Shamshiddinova Nafisa Davlatovna,Namangan voliyati, Uychi tumani,

12-maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel: 93 402 89 69/ [email protected]

Annotatsiya: Boshlang‘ich sinf matematik darslarida pedagogik texnologiyadan foydalanib dars o‘tilsa, o‘qitish jarayonni takomillashadi.

Kalit so‘zlar: matematika, pedagogik texnologiya, metod, o‘yin, boshlang‘ich

Har tomonlama barkamol insonni shakllantirish, bugungi jamiyatimiz oldida turgan dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Zamonaviy pedagogik texnologiyaning aso-siy mohiyati ta‘limda o‘quvchilarni qiziqtirib o‘qitish va bilimlarni to‘liq o‘zlashtirishga erishishdir. Ta‘limda berilayotgan bilimlarni o‘quvchilarning aksariyat ko‘pchilik qismi puxta o‘zlashtirishi zamonaviy pedagogik texnologiyani joriy etilishining asosiy maqsadi hisoblanadi. Zamonaviy pedagogik texnologiya bilim olish jarayonida o‘quvchilar yoqimli ruhiy holat bo‘lishini, qiziqib ishlashini tashkil etishni talab etadi. Bu texnologiya asosida dars o‘tishda eng asosiy talabi o‘quvchining hayotiy tajribasi, avvalo o‘zlashtirgan bilim-lari va qiziqishlari asosida bilim berishni ko‘zda tutadi. Interfaol metod sinfda o‘tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama qilishda “Aqliy hujum”, “Adash-gan zanjirlar”,”Savol bering”, “Insert”, “BBB”, “Bahs – munozara”, “Muammoli savol-lar”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Burchaklar metodi”, “Kubiklar” metodlari asosida bahs, munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yordam beradi. O‘qituvchini samarali faoliyat ko‘rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasidan farqli o‘laroq, ta‘lim texno-logiyasi o‘quvchilar faoliyatiga nisbatan yo‘naltirilgan bo‘lib, u o‘quvchilarning shaxsiy hamda o‘qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirishlari uchun zarur shart –sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi – o‘quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta‘lim maqsa-diga erishishni ta‘minlashdan iborat. Darsda berilgan masala, misol va topshiriqni juft bo‘lib hal qilishi ham o‘quvchilarni o‘zaro fikr almashishga, bir – birini to‘ldirishi, kerak bo‘lsa bir – biriga o‘rgatishga o‘rgatadi. Bunday usulni ―Juftlikda ishlash deb ataladi. O‘qituvchi o‘quvchilar mustaqil hal qilishi mumkin bo‘lgan istalgan vazifani juftlikda topshiradi. Bun-day topshiriqnini ijodiy xarekterda bo‘lishi maqsadga muvofiqroqdir. Buning uchun 1-sinf matematika darslarida quyidagi metodik usullarni tavsiya etamiz.

“Sehrli boqqa sayohat” mavzusida musobaqa darsi. Bu musobaqa darsida o‘quvchilar uchta guruhga bo‘linadi va guruh boshliqlari tayinlanadi. Ifodalar tuzish va yechish.

1. Bu o‘yinda uchala guruhdagi hamma o‘quvchilar ishtirok etadilar. Ularning har biri 10 ichida qo‘shish va ayirishga doir ifodalar yuzib yechishadi. Masalan: 3-1=4 6-1=5 4-2=6 8-2=10 10-3=7 5-2=7 va hokazo. Ifoda tuzib, ishlab bo‘lgan o‘quvchilar ikkitalab to‘g‘ri va teskari sanashadi. O‘quvchilar tuzgan ifodalarning yechimi tekshirilib, yutuq va kamchiliklari ko‘rsatiladi. Ifodalarni to‘g‘ri hisoblagan guruhga qizil yulduzcha, bitta xatto qilgan guruhga ko‘k yulduzcha, bitta guruhga ko‘k yulduzcha, ikki va undan ortiq xato qilgan guruhga sariq yulduzcha beriladi.

2. O‘quvchilarga “Tun” so‘zi aytilishi bilan bolalar boshlarini parta ustiga qo‘yadilar.

23910

O‘qituvchi ertak aytadi:- Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, qadim zamonda bir sehrli bog‘ bo‘lgan ekan. Bog‘da

daraxtlar qishin – yozin ko‘m – ko‘k bo‘lib, mevalari pishib yotarkan. Bog‘ ko‘lida oltin baliqlar suzib yurarkan, - deb sinf taxtasiga uzum, nok va olmalari pishib turgan daraxtlar rasmini chizadi. Bolalarga “Kun” deyilishi bilan ular uyg‘onishadi. O‘quvchi sinfdagi ayrim Bilmasvoy o‘quvchilarga ishora qilib: - Bolalar, ularga yordam beramiz? - Ha, yordam beramiz! Endi har bir guruh uchun sehrli boqqa bittadan uycha qurib olamiz. O‘qituvchi uychaga misollarni yozib qo‘ygan bo‘ladi. O‘quvchilar misollarning javobini qalam bilan yozadilar.

Uychadagi misollarning tez va to‘g‘ri yechilganligiga qarab, guruhlarga yulduzchalar beriladi.

3. Daraxt bargi uzilib, uning orqasiga yozilgan topshiriqlarni og‘zaki bajarish. Topshiriqlarni to‘g‘ri bajargan o‘quvchi daraxtdagi olma va nokdan olib o‘tiradi. Barg orqasida noma‘lum sonni topishga doir misollar yozilgan bo‘lishi ham mumkin. Bunda navbati bilan har bir guruhdan bittadan o‘quvchi chiqadi. Qaysi guruh o‘quvchilari olma va noklardan ko‘p olgan bo‘lsa, o‘sha guruh qizil yulduzcha, qolganlari ko‘k va sariq yulduzcha olishadi.

4. Dam olish daqiqasi o‘tkaziladi.Ikki bizga do‘st emas,Uchni yomon ko‘ramiz,4 bo‘lsa ham mayliga,5 dir bizning do‘stimiz.5. Guruh boshliqlarining musobaqasi. Bunda guruh boshliqlari rasmli varaqlardan tanlab

olib, rasmdagi sonlar ishtirokida 5 tadan misol tuzib yechishadi. 6+3=9 4+3=7 4+2=6 3+6=9 3+4=7 2+4=6 9-3=6 7-3=4 6-2=4 9-6=3 7-4=3 6-4=2 6-3=3 4-3=1 4-2=2Misollar tekshirilib baholanadi. Dars so‘ngida guruhning olgan yulduzchalari va

mevalariga qarab yutuq va kamchiliklari aytilib, egallagan o‘rinlari e‘lon qilinadi. Dars faol qatnashgan har bir guruh o‘quvchilariga 5 ball beriladi.

“Savol bering” metodi. Bu metoddan o‘qituvchi yangi mavzuni mustaqil o‘rganishni tashkil etishda yoki o‘tgan mavzu qanday o‘zlashtirilganini tekshirish uchun foydalanishi

24010

mumkin.Bunda mavzuga oid matn kitobdan o‘qiladi.O‘qish davomida tug‘ilgan savollarni o‘quvchilar yozib boradi. Shunda o‘quvchi matnni befarq o‘qimaydi, chunki u savol tuzishi va savolni o‘qib berishi kerak bo‘ladi.O‘tilgan mavzu yuzasidan o‘qituvchi ko‘rsatgan namuna bo‘yicha savollar tuzdirish ham yaxshi natija beradi.Ajratilgan vaqt tugaganidan keyin savollar o‘qiladi.Savollarga xohlagan o‘quvchi yoki to‘g‘ri javob topilmasa,savol bergan o‘quvchi javob beradi. Hamma o‘quvchi savol berishiga erishish kerak. Ishni juftlikda ham olib borish mumkin. Bunda savolni juftlik tuzadi. “Savollar” texnologiyasini qo‘llash imkoniyatlari katta.Masalan o‘qituvchi har bir darsning 5daqiqasini shunday savol tuzishga bag‘ishlashi mumkin.Savollarni yakka holda va juft bo‘lib, keyinroq mavzu bo‘yicha 4 kishi maslahatlashib tuzishni topshiriladi. Masalan: 2-sinf matematika darsidan ko‘paytirish va bo‘lish mavzulari o‘tilgach, marta ortiq va marta kam munosabatlari tushuntiriladi. Shu munosabatga bog‘liq bo‘lgan savol – masalalar tuzish topshiriladi. Buning uchun o‘qituvchi bir necha namuna keltirish ham mumkin. Lekin sinf ixtiyoriga qo‘yishi ham mumkin.

Misol uchun: ―2 sonidan 2 marta katta sonni ayting. ―Qanday son 3 dan 4 marta katta? ― 12 soni 6 dan necha marta katta? ― 5 soni 20 sonidan necha marta kichik? ―O‘ylagan sonni 3 marta kamaytirib, 3 hosil qilinsa, o‘ylagan son necha ? kabi turli – tuman savollar-ning tuzilishi munosabatning o‘quvchilar tomonidan yana chuqurroq tushunilishiga sabab bo‘ladi.

“Insert” usulida o‘qituvchi biror mavzuni o‘rgatishda foydalanadi. Mavzuni mustaqil o‘rganish uchun vaqt ajratiladi. O‘quvchilarga kitob hoshiyasiga 4 belgidan birini qalamda qo‘yib borish taklif qilinadi:

“V” – buni men bilar edim. “q” – bu men uchun yangi. “―” bu fikrga qo‘shilmayman. “?” – tushunmadim.

Agar mavzuni bir nechta aniq bo‘laklarga yoki qadamlarga bo‘lish mumkin bo‘lsa, unda o‘quvchilar tuzgan belgilar ketma – ketligini doskaga yozish va tahlil qilish mumkin bo‘ladi. Bu metod 3- 4 – sinfda o‘tkazish uchun qulay.Masalan, 3-sinfda Vaqt birliklari, Sutka, Uchburchaklarning turlari, 4 –sinf Vaqt. Tezlik. Masofa, Yer maydonlari yuzini o‘lchash mavzularida va hokazo.

Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf matematika fanini o‘qitishda o‘qituvchi hamisha o‘z ustida ishlashi, bilim, ko‘nikma va malakasini takomillashtirib borishi kerak, uning pedagogik mahoratini o‘sib borishi o‘quvchilarning faolligida namoyon bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z „Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi―

Toshkent.: Fan va texnologiya, 2005,2. Xamedova N.A va boshqalar Matematika–Toshkent.: Turon-Iqbol, 20073. Xusanova M.E Boshlang‘ich sinf matematika darslarida pedagogik texnologiyalarni

qo‘llash//Tafakkur sarchashmalari,Toshkent, Fan va texnologiya,2010.

24110

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIGA OT MAVZUSINI O‘RGATISH DAVOMIDA TA’LIMIY O‘YINLARDAN FOYDALANISH

Shamshiddinova E’tibor Namangan viloyati Namangan shahri

20-umumta’lim maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

+998 911811990Annotasiya: Ushbu maqolada dars samaradorligini oshirishda ot mavzusini o‘rganish

davomida ta’limiy o‘yinlardan foydalanish ahamiyatli tomonlari haqida ma’lumot berilgan.Kalit so‘zlar: o‘yin, topshiriq, ot, ta’limiy o‘yin, tarbiyaviy ahamiyat, talab, dars, guruh

Ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorligidagi faoliyati bo‘lib,shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma’lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi.Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobilyatiga ega bo‘ladi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning dars paytidagi hamkorligi o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta’lim va tarbiya masalalari hal etiladi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ayrimlari hali maktab hayotiga to‘la jiddiy yondashmagan bo‘ladi. Shuning uchun yangi mavzuni o‘rgatishda ta‘limiy o‘yinlardan foydalanilganda,o‘quvchining mavzini eslab qolishi yuqori bo‘ladi

«O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da o‘yinga quyidagicha ta’rif berilgan.1. Ko‘ngil ochish, dam olish maqsadida qilinadigan erkin harakat yoki mashg‘ulot2. Boshqalar bilan musobaqa qilish uchun ma’lum qoidalar asosida o‘tkaziladigan

mashg‘ulot3. Ritmik harakatlar va mimikalar uyg‘unligidan iborat san’at, raqs1Metodik asarlarda «oyin» so‘zining ikkinchi ma’nosi asosida tafakkur o‘stirishni,

ya’nio‘yinning ta’lim berish usuli, vositasi sifatida qoidalar asosida o‘tkazilzdigan mashg‘ulot ekanligini ko‘rsatib o‘tmoqchiman.

Psixologlarning uqtirishicha, o‘yin shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy nematlar yaratishni nazrda tutmaydi, lekin jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat normalari, harakatning simvolik andozalari bola tomonidan o‘zlashtiriladi. O‘quvchi toki o‘ynamaguncha, kattalar xatti-harakatlarining ma’no va mohiyatini anglab yetolmaydi2 O‘yin – bu bolalar uchun o‘qish, mehnat qilish va tarbiya vositasidir.Biroq, darsning asosiy qismini o‘yin darsiga aylantirib qo‘ymaslik kerak.

Boshlang‘ich sinflarda ot so‘z turkumi ustida ishlashda quyidagi ta’limiy o‘yinlardan foydalanish mumkin:

«Bir so‘zdan ikki ism o‘yini». Sinf o‘quvchilari uch guruhga ajratiladi va ularga gulning nomlari, mehnat qurollari hamda hayvonlarning nomlarini yozish va ularga atab qo‘yilgan kishi ismlarini yozish topshiriladi. O‘quvchilar yozadilar

rayhon- Rayhon, chinigul- Chinigullola- Lola, nilufar- Nilufarbolta- Boltaboy,tesha- Teshaboyo‘roq- O‘roqboy, bo‘ri- Bo‘riboy, qo‘zi- Qo‘ziboy, olmaxon- Olmaxon

24210

Shu so‘zlarni yozishda qaysi biri bosh harf bilan va qaysi biri kichik harf bilan yozilishiga e’tibor berib, uni to‘g‘ri yozgan o‘quvchi yoki o‘quvchilar guruh g‘olib bo‘ladi.

O‘qituvchi dars davomida «O‘z shahringiz nomini sharhlay olasanmi?» o‘yin- topshirig‘idan foydalanib, atoqli otlar imlosi ustida ishlash mumkin.Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilarga bu mavzuni oldin vazifa qilib beradi va ota-onasi,bobo- buvilaridan so‘rab,shaharlari tarixi haqida bilib kelishlarini topshiradi.

«O‘rmonda va uyda» o‘yini. O‘qituvchi o‘yin haqida o‘quvchilarga izoh beradi:O‘rmonda yashaydigan yovvoyi hayvonlar va hovlida yashaydigan uy hayvonlari haqida o‘ylang, hamda ularni ikki ustunga ajratib yozib chiqing, deyiladi.

O‘rmonda UydaBo‘ri qo‘yTulki otSher sigirAyiq echkiQaysi o‘quvchi yoki o‘quvchilar guruhi belgilangan vaqtda ko‘p hayvon nomini yozsa,

shu o‘quvchi yoki guruh o‘yin g‘olibi hisoblanadi.« Kichraytirish yoki erkalash otlarini tez top» o‘yini. O‘quvchilarni ikki guruhga

bo‘lib,birinchi guruhga kichraytirish otlarini ( mushukcha, kuchukcha, qizcha…) ikkinchi guruhga erkalash otlarini (mittivoy,bolaginam, ..)yozish, shu so‘zlar ishtirokida gaplar tuzish, ularning ma’nosini tushuntirish kabi ijodiy va amaliy ishlar topshiriladi.

Ta’limiy o‘yinlarga qo‘yiladigan talablar quyidagilardan iborat:96. Ta’limiy o‘yinlar o‘quvchining yoshiga mos bo‘lishi kerak.97. O‘yinlar o‘tilayotgan mavzu mazmun-mahiyatiga mos bo‘lishi kerak98. Ta’limiy o‘yinlar o‘tkazish vaqti aniq belgilanishi kerak.99. Ta’limiy o‘yinlar ham ta’limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak.100. Ta’limiy o‘yinlarning o‘tkazilish maqsadi, ahamiyatibelgilanishi lozim.

Xulosa qilib aytganda,o‘yinlar yordamida o‘quvchilarning darsga qiziqishlarini orttirish

va tafakkur doiralarini kengaytirish mumkin.Bu usulda o‘quvchilar mavzuni oson va yaxshi tushunadilar. O‘yin paytida o‘quvchilar har doim o‘zlariga tanish bo‘lgan manbalarga asoslangan holda ish tutadilar, natijada bu materiallar ularning xotirasiga yana ham mustahkam o‘rnashib qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. O‘zbek tilining izohli lug‘ati.2- jild . –M.: Russkiy yazik, 1981 –B 498 2. Karimova V.Psixologiya –T,:A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2002,

24310

BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA MILLIY VA UMUMMADANIY KOMPETENSIYALARNI SHAKLLANTIRISH

Sharipova ZamiraUrganch shahar 18-maktab oʻqituvchisi

Telefon: [email protected]

Annotatsiya: Maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarida zamonaviy dunyoqarashni rivojlantirish maqsadida milliy va umummadaniy kompetensiyalarni shakllantirish usul va vositalari muhokama qilinadi.

Kalit soʻzlar: kompetensiyaga asoslangan yondashuv, milliy va umumadaniy kompetensiya, shakllantirish, vositalar.

Keyingi yillarda Oʻzbekistonda roʻy berayotgan jadal oʻzgarishlar munosabatlarni insoniylashtirish va demokratlashtirish, iqtisodiyotdagi oʻzgarishlar bilan bogʻliq boʻlib, ijtimoiy taraqqiyot jarayonida ta’lim tizimining oʻrni va rolini oʻzgartirmoqda. Zamonaviy maktab ta’limi oʻquv axborot texnologiyalaridan keng foydalangan holda, maktab oʻquvchilari uchun yangi bilim va koʻnikmalar, axborot muhitida zarur boʻlgan faoliyat usullari shakllanishini ta’minlashi kerak. Shu sababli ichki ta’lim tizimini modernizatsiya qilishning yetakchi yoʻnalishi kompetensiyaga asoslangan yondashuv hisoblanadi.

Oʻquvchining maktab davrida “kattalar” kompetensiyalarining ba’zi qismlari shakllanadi va shu tariqa u kelajakka tayyorgarlik koʻradi, ularni ta’lim nuqtai nazaridan oʻzlashtiradi. Oʻquvchilar ilgari olingan bilimlarni safarbar qilish, kattalarning amaliy tajribasidan foydalanish, isbotlash qobiliyatini namoyish etish, aniq vaziyatni hal qilishda oʻtmish va hozirgi bilimlarning oʻzaro munosabatlarini tashkil qilish, ya’ni ilgari olingan kompetensiyalardan foydalanish imkoniyatiga ega boʻlishlari kerak. Shu tarzda olingan bilimlar mustahkam va sifatli boʻladi.

Milliy va umummadaniy kompetensiya deganda vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli boʻlish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, ta’sirlana olish, orasta kiyinish, yurish-turishda madaniy me’yorlarga va sogʻlom turmush tarziga amal qilish, umumbashariy ahamiyatga ega boʻlgan qadriyatlarni bilish, unga hurmat bilan munosabatda boʻlish, oʻzgalarga nisbatan mehr-muruvvat, saxiylik, oʻzgalarning dunyoqarashi, diniy e’tiqodi, milliy va etnik xususiyatlari, an’ana va marosim-larini hurmat qilish, xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash, jami-yatda oʻrnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish tushuniladi [1].

Bizning hayotimizning haqiqati shundan iboratki, jamiyat oldida turgan muammolarga faol javob bera oladigan, umumiy vaziyatni tushunadigan, oʻz hayoti va kasbiy muammo-larini oʻylaydigan, tahlil qiladigan, taqqoslaydigan va amalda hal qila oladigan odamlar talabga ega.

Davlat ta’lim standartida milliy va umummadaniy kompetensiyasining asosiy vazifasi - an’anaga asoslangan ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini, oʻz mamlakatining milliy an’analarini, tarixi va madaniyatiga hurmat munosabatini shakllantirish, Oʻzbekistonning kelajakdagi fuqarolari, munosib merosxoʻrlari va madaniy an’analarining himoyachilari sifatida oʻziga xos imidjni shakllantirish, bolani oʻz vaqtida va uygʻun ravishda ijtimoiy himoya qilishga yordam berish, tashabbusni rivojlantirish, oʻzini oʻzi takomillashtirishdan iborat.

24410

Umummadaniy barkamollikni shakllantirish uchun boshlangʻich sinflarda izlanish usu-lidan muntazam foydalanish muhimdir, bu mustaqil ishlash, tashabbuskorlik va kogni-tiv motivatsiyasini oshirishga imkon beradi. Ushbu usuldan foydalanish oʻquvchilarning guruhdagi oʻzaro munosabatlari jarayonida ijtimoiy koʻnikmalarini rivojlantirishga, bolalar tomonidan izlash faoliyatida tajriba orttirishga yordam beradi. Loyiha usulini qoʻllash orqali umummadaniy kompetensiya tarkibiy qismlarining shakllanishi ham osonlashadi. Bu usul oʻquvchilarning bilimini mustaqil ravishda qurish, axborot makonida harakat qilish, bilim va koʻnikmalarini, tanqidiy va ijodiy fikrlashni rivojlantirishga asoslangan shaxsga yoʻnaltirilgan texnologiyalardan biridir.

Milliy va umummadaniy kompetensiyalarni shakllantirish zamonaviy boshlangʻich mak-tabning ob’ektiv zarurati boʻlib, uning maqsadli yoʻnalishi boshlangʻich maktab oʻquvchisi shaxsini tarbiyalash bilan bogʻliq boʻlib, u nafaqat ilm-fanning turli sohalaridagi bilimlar bilan, balki jamiyatdagi beozorlik va bagʻrikenglik, turli xil hayotiy vaziyatlarda qarorlar qabul qilishda oʻziga xos fikrlash, mas’uliyat va iroda bilan namoyon boʻladi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining umumiy madaniy tajribasini oʻzlashtirish atrofdagi dunyo bilan muno-sabatlarni uygʻunlashtirishga, zamonaviy jamiyat sharoitlariga ijtimoiy, kasbiy, ma’naviy va axloqiy qadriyatlarga moslashishga imkon beradi.

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarida umummadaniy kompetensiyalarni shakllantirish muayy-an vositalar va usullardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Umumiy madaniy kompe-tensiyani shakllantirish vositalari:

a) San’at. Ushbu vositalar guruhi kognitiv axloqiy hodisalarning hissiy ranglanishiga hissa qoʻshadi va yosh oʻquvchilarda axloqiy gʻoyalarni shakllantirish va hissiyotlarni rivo-jlantirishda samarali hisoblanadi.

b) Tabiat. Tabiat bolalarda insoniy his-tuygʻularni, zaifroq, yordamga muhtojlarni, ularni himoya qilishni talab qiladigan va ularga boʻlgan ishonchni uygʻotishga imkon beradi.

c) Faoliyat. Ushbu vositalar guruhiga quyidagilar kiradi: oʻyin, mehnat, oʻqitish, badiiy faoliyat. Ushbu faoliyat turlarining har biri oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlib, ta’lim vositasi vazifasini bajaradi va umummadaniy kompetensiyalarni shakllantirishda zarurdir.

d) Muloqot. Aloqa umummadaniy kompetensiya tarkibiy qismlarini shakllantirish vositasi sifatida odob-axloq haqidagi fikrlarni tuzatish, his-tuygʻular va munosabatlarni rivojlantirish vazifasini eng yaxshi tarzda bajaradi [2].

Xulosa qilib aytganda, bu vositalar orqali ta’lim berilganda, oʻquvchilar noma’lum narsadan qoʻrqmaydi, muloqot qila oladi, muammolarni mustaqil hal qiladi, oʻzini isbotlay oladi va birovning fikrini hurmat qiladi, oʻzini tuta bilish va hamdardlik qobiliyatiga ega boʻladi, milliy tarixiy merosimizni qadrlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1.Umumiy oʻrta va oʻrta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlari. Tosh-

kent, 2017. https://lex.uz/docs/-3153714.2. Boshlangʻich ta’limni oʻqitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar (majmua).

Nizomiy nomidagi TDPU huzuridagi XTXQTMOHM, 2018.

24510

“TO‘PLAM VA TASNIF” MAVZUSINI NOAN’ANAVIY O‘YINLAR BILAN TUSHUNTIRISH

Sheraliyeva Umidaxon Rahimovna Andijon viloyati Baliqchi tumani

12-umumta’lim maktabi ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

Annotatsiya: 6-sinf ona tili darsligining “So‘z turkumlari” bo‘limi “To‘plam va tasnif” mavzusi bilan boshlanadi. Bu bejizga emas. Chunki so‘z turkumlari o‘zbek tilidagi barcha so‘zlarni to‘plagan holda uni o‘z o‘xshashliklariga ko‘ra turkumlarga ajratadi. Buni 60sinf o‘quvchisi birdan tushunib olishi va kirishib ketishi qiyin, albatta. Shu uchun ham ularda, avvalo, to‘plam hamda tasnif haqida tushuncha paydo qilish lozim bo‘ladi.

Kalit so‘zlar – to‘plam, tasnif, birlashtirish, ajratish

O‘rganish uchun olingan turli narsa, voqea-hodisalar yig‘indisi to‘plam deyiladi. To‘plamni o‘xshash va farqli belgilar asosida ichki guruhlarga bo‘lish tasnif deyiladi.

Mavzuning boshlanishida o‘quvchilarga umumiy holatda “Asboblar” so‘zi ostida birikuvchi so‘zlar keltirishi so‘raladi. O‘quvchilar tezlik bilan bolta, tesha, avtomat, qalam, ruchka, miltiq, kamon, xanjar, bolg‘a, ketmon, kurak, chizg‘ich, o‘chirgich, sirkul kabi narsa-buyumlarni aytishadi. Shundan so‘ng o‘qituvchi “Bu meniki” o‘yini shartlari bilan tanishtiradi. Bu o‘yin qoidasiga ko‘ra umumiy holatda “Asboblar” jamlanmasi ostida birikkan so‘zlarni o‘xshash jihatlariga ko‘ra umumdan ajratib olish va yangi birlashmaga birlashtiriladi. Buning natijasida quyidagicha jadval hosil bo‘ladi:

ASBOBLARO‘QUV QUROLLARI MEHNAT QUROLLARI JANG QUROLLARI

Chizg‘ich, qalam, ruchka, o‘chirg‘ich, sirkul va boshqalar

Arra, bolta, tesha,bolg‘a, randa, qaychi,

ketmon, kurak va boshqalar

Avtomat, miltiq,kamon, yoy, o‘q,

xanjar, to‘pponcha va boshqalar

Bundan tashqari “Atrofimda birlashing” o‘yini ham aynan ushbu mavzuga mos tushadi. Bu o‘yinda o‘quvchilardan biri qo‘liga bir to‘plam nomini yozib atrofiga shu so‘zga birikuvchilarni chorlaydi. Masalan, “Milliy o‘yinlar” so‘zini yozib olgan markazdagi o‘quvchi atrofiga har qaysi o‘quvchi o‘zi topgan shu nom ostida birlashuvchi so‘z yozib joylashadi: “Botmon-botmon”, “Oq terakmi, ko‘k terak?”, “Qushim boshi”, “Mindi-mindi”, “Berkinmachoq” kabi. Bunda o‘quvchilarning mavzuga moslashish, vaziyatga kirishish, topqirlik, tezkorlik kabi qobiliyatlari tarbiyalanadi.

“To‘plam va tasnif” mavzusiga mos tushuvchi navbatdagi o‘yinimiz “Oilangni top” deb nomlanadi. Bu o‘yin quyidagicha tashkil qilinadi:

O‘quvchilarga o‘qituvchi tomonidan tayyorlab qo‘yilgan yozuvlar tarqatmasi tarqailadi;Uch nafar o‘quvchiga umumlashma so‘zlar (oila nomi) topshiriladi.Uch nafar o‘quvchiga taxminan quyidagi so‘zlar yozilgan tarqatmalar berilgan bo‘lishi

24610

mumkin: “Shaharlar”, “Davlatlar”, “Daryolar”. Keyin esa boshqa o‘quvchilar o‘z qo‘llaridagi “Angliya”, “Nil”, “Temza”, “Janubiy Afrika Respublikasi”, “Madrid”, “London”, “Samarqand”, “Ispaniya”, “Norvegiya”, “Amudaryo”, “Dushanbe” kabi tarqatmalarga qarab o‘zlari tegishli bo‘lgan oilalariga borib qo‘shiladilar.

Bu o‘yin o‘quvchilarda tezkorlik, topqirlik, uddaburonlik, fikrni jamlash kabi qobiliyatlarni o‘stirish bilan bir qatorda geografik o‘rinlar bo‘yicha bilimlarini ham oshiradi, mustahkamlaydi.

Ushbu mavzuni to‘liq tushungan o‘quvchi keying darslardagi so‘zlarning turkumlarga bo‘linishi, ularning o‘xshash jihatlarini ko‘ra olish va farqli jihatlarini ajratish, chiroyli matn tuza olish hamda tuzgan matnlarida so‘zlarni o‘z o‘rnida qo‘llay olish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. . 208-b.2. Zunnunov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. –T.: O‘qituvchi, 1992. 299-b.3. Husanboyeva Q. Tahlil adabiyotni anglash yo‘li. – T.: Sharq, 2013. 346-b.4. Nurmonov A, Sobirov.A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. – T.: Ilm ziyo, 2010. 160-b.5. Turdiyev B. Yozma nutqni rivojlantirish yuzasidan praktikum. – T.: O‘qituvchi, 1980,

124-b.

24710

6 ЁШЛИ БОЛАЛАРНИ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК КЎРИГИ

Шералиева Мухлиса КиёмовнаНавоий вилояти Кизилтепа тумани 9-мактаб

Бошлангич таълим укитувчисиТел: +99894 222 72 14

Камолова Мархабо ИбрагимовнаНавоий вилояти Кизилтепа тумани 9-мактаб

Бошлангич таълим укитувчисиТел: +99890 732 03 98

Аннотатция: Боланинг мактабга тайёрлиги унинг жисмоний ва руҳий ривожланиши, саломатлиги, ақлий ва шахсий ривожланиши билан аниқланади, яъни бунда бутун омиллар мажмуаси ахамиятга эга бўлади. Л. И. Божович томонидан психология боланинг морфологик, функционал ва руҳий ривожланиш даражасини аниқловчи «мактаб етуклиги» тушунчаси киритилган бўлиб, унга кўра тизимли ўқитиш талаблари ҳаддан зиёд бўлмаган ҳолда боланинг соғлигига зарар етказмайди, шунингдек, мактабга мослашмасликка олиб келмайди.

Калит сузлар: хусусий, психофизиологик, билиш мотивацияси, имконият, нозик, билиш фаолияти.

Паст савиядаги функционал тайёргарлик — мактабдаги ноетуклик, яъни миядаги маълум тузилмалар етилиш даражасининг, асаб — руҳий функцияларниниг мактаб-даги ўқитиш вазифаларига мос келмаслиги бунинг руҳий сабаблари бўлиши мумкин. Мактабга етилмаганлик нозик моторика, «кўз — қўл» йўналиши, фаолият намунасига тақлид қилиш, ҳулқ ва бошқа функцияларнинг паст савияда ривожланганлигида на-моён бўлади. Кичик мактаб ёшида мактабга мослашмаслик қўйиладиган талаблар-ни бажаришда қийинчиликларга дуч келиш, паст ўзлаштириш, турли кўринишдаги интизом-сизликларда намоён бўлади. Эркин муҳитнинг етарлича ривожланмаганли-ги мактабга мослашмасликнинг хусусий сабаби бўлиб хизмат қилади (аввало катта-ларнинг кўрсатмаларини эшита олмаслик ва аниқ бажара олмаслик, қоидаларга мос равишда харакат қила олмаслик, эркин эътибор ва эркин хотираниниг ривожланма-ганлиги). Ўқишдаги кўпгина қийинчиликларга, интизомсизликларга, синфда ва уйда мустақил ишлай билмасликка шу каби камчилик сабаб бўлади. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда мактабгача ёшдаги фикрлаш турларининг шаклланмаганлиги, фонетик эшитиш, нутқининг етарлича ривожланмаганлиги, ҳамда ўқитувчининг сўзларини аниқ тушунмаслиги мактабга мослаша олмасликнинг сабаблари бўлиши мумкин. Боланинг ўқишга тайёрлигини аниқлаш қуйидаги асосий омилларни баҳолаш билан боғлиқ:

1. психофизиологик;2. ўқув фаолияти ва унинг таркибий қисми:15. сенсомотор соҳаниниг шаклланганлиги;16. когнитив жараёнларнинг шаклланганлиги;17. билиш мотивациясининг мавжудлиги.3. ўз фаолиятини бошқара олиш тизимининг шаклланганлиги;4.ижтимоий, ҳам тенгдошлари,ҳам катталар билан ўзаро муносабатларни ўрнатаолиш

24810

талаби ва қобилияти сифатида;5. ижтимоийлашув, бола шахси имкониятларининг жамият талабларига мос келиши

ва қабул қилиши. Мактабда ўқишга руҳий тайёрлик хақида гапирилганда, психофизиологиктайёрлик

биринчи ўринга чиқади. Гап боланинг соғлиғи хақида кетяпти. Анемия, гипо ёки ги-пер фаоллик, миянинг органик дисфункцияси, сурункали уйқуга тўймаслик, соматик касалликлар ва бошқалар муваффақиятли ўқитиш хамда тарбиялашга ҳалақит беради. Чунки бундай бола мактаб вазифаларини жисмонан уддалай олмайди. Ўқув фаолия-тига келсак, бу ерда гап сенсомотор соҳанинг ривожланганлиги, яъни қўлнинг нозик ишлаши (моторикаси), кўриш ҳаракат координацияси (кўз — қўл) ҳақида боради. Бола ўқитувчининиг доскадаги фаолиятини кузатганида, дарсликдаги вазифаларни бажара-ётганида уларни ўз дафтарида аниқтакрорлай олиши керак. Ана шу функция (кўз — қўл) дарслик билан мустақил ишлаш асосини ташкил этади. Когнитив жараёнлар: ҳис этиш, қабул қилиш, эътибор, хотира, фикрлаш каби билиш фаолиятини таъминловчи жараёнлар шакллантирилган бўлиши керак. Билиш мотивацияси ўқишга қизиқишнинг шаклланганлиги ва ўқувчи бўлишга интилишдан иборат. Ўқиш мотивацияси билиш фаолияти мавжуд бўлганида шакллантирилади, бироқбунда юқорида кўрсатилган омилларга риоя қилиниши ва катталар томонидан ўқувчига муваффақиятга эришиш учун шароитлар яратилган бўлиши керак. Ижтимоий омил ҳам тенгдошлари, ҳам кат-талар билан ўзаро муносабатларни ўрната олишни кўзда тутади. Мактаб — аввало, янги ижтимоий муҳит бўлганлиги сабабли, боланинг ўқувчи ва жамият аъзоси сифа-тида муваффақияти унинг мактаб шароитига мослаша олиши ва бошқалар билан ўзаро муносабатга киришиб кетишига боғлиқбўлади. Мослашиш деганда нафақат юзага келган ҳолатга мослашиш механизмлари, балки боланинг мустақил муносабатларини ўрната олиши ҳамтушунилади. Гапларни ўқишни текшириш.Бола алоҳида сўзларни ўқий олса, унда ўқиш учун алоҳида гаплар ёзилган варақани таклиф қилиш мум-кин. Масалан: «Men onamni yaxshi ko‘raman», «Меn maktabga boraman». Шунингдек, унга қисқа ҳикояларни ҳам ўқиттириб кўриш мумкин. Ўзаро боғланган матнни ўқиш кўникмасини таҳлил қилишда ўқишнинг тўғрилиги (тушириб қолдиришлар, ўрин ал-маштиришлар, ҳарф, товуш, бўғин, сўзларни бузиш каби ҳолатларнинг йўқлиги), ра-вонлиги, ифодалилиги, тезлиги ва ўқилган матнни англанганлиги каби кўрсаткичларга эътибор бериш лозим. Боладан алоҳида гапни такрорлашини ва унинг маъносини ай-тиб беришини ёки ўқиган ҳикояси ким ёки нима ҳақида эканлигини гапириб бериши-ни сўраш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар:1. Jalilova S.X. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi: «Faylasuflar» nashriyoti

Toshkent – 20132. Dadamirzaev G‘. Pedogogik texnologiyalar bo‘yicha izohli tayanch so‘z va iboralar.

Metodik qo‘llanma.

24910

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QISH DARSLARINI ROLLI O‘YINLARDAN FOYDALANIB TASHKIL QILISH

Shirinova A.X Qashqadaryo viloyati Qarshi shahri

8-umumiy o‘rta ta‘lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Telefon: +998(91) 962 00 99

Annotatsiya: Ushbu maqolada o‘quvchilarning og‘zaki nutq darajalarini o‘stirish vosita va usullari, ulardagi qiziqish hamda iqtidorni aniqlash yo‘llari ko‘rsatib berilgan.

Kalit so‘zlar: Interfaol, metodika, ko‘nikma, didaktika, pedagogika, rolli o‘yinlar, tafovvut

Ijtimoiy hayotdagi muammolarning yechimi oldimizga yangi-yangi muammolarni qo‘yadi. Aslida taraqqiyotning mohiyati ham mana shunda. Bu – jamiyat taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydigan ta‘lim sohasiga ham birday tegishli. Ayniqsa, milliylik ifodasi bo‘lgan ona tili ta‘limida va o‘quvchilarda dastlabki og‘zaki nutq malakalarini shakllantiruvchi o‘qish darslari misolida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bugungi kunda ta‘lim jarayonida interfaol metodlar keng qo‘llanilmoqda. Bu o‘quvchilarning erkin, tanqidiy va ijodiy fikrlash ko‘nikmasi shakllanishida samarali vositadir.

Mazkur metodlar muayyan darajada didaktik imkoniyatga ham ega. Biroq ularning barchasi har qanday darsda birdek samara bermaydi deb o‘ylayman. Shu bois ta‘lim turi, o‘rganilayotgan fan va mavzu yo‘nalishi, g‘oyasi, ko‘lami va boshqa jihatlariga ko‘ra pedagogik usullarni to‘g‘ri tanlay olish maqsadga muvofiq.

Ish tajribam davomida turli xil kammunikativ interfaol metodlardan foydalanib kelmoqdaman. O‘qish darslarida rolli o‘yinlaridan foydalanish, nafaqat, o‘quvchining darsga qiziqishini orttiradi, balki dunyoqarashining kengayishida ham alohida ahamiyat kasb etadi. Rolli o‘yinlaridan “ Bo‘lim yuzasidan takrorlash” va “Sinfdan tashqari o‘qish” soatlarida foydalanib boorish ijobiy natijaga erishish omili hisoblanadi. Bu metodni oldindan tayyorgarlik ko‘rilgan yoki kutilmagan vaziyatlarda qo‘llash mumkin. Masalan, “Uch aka-uka va Baxt” ertagini o‘rganib bo‘lgandan so‘ng qatorlar aro musobaqasini o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish uyga vazifa sifatida topshiriladi. Bunga ko‘ra qator sardorlari o‘zaro kelishgan holda ertakdagi obrazlarni sahnada gavdalantirishga kelishib olishadi. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida har bir qator o‘zlari oldindan tayyorlagan kichik-kichik ko‘rinishlarni namoyish etishadi.

Bu usul orqali sinfdagi ko‘pchilik o‘quvchilarni baholash, ularning og‘zaki nutqini o‘stirish, qaysidir o‘quvchida mavjud bo‘lgan aktyorlik qobiliyatini yuzaga chiqarish imkoni yaratiladi.

Kutilmagan vaziyatlarda rolli o‘yinini tashkil etish sinfdan tashqari o‘qish darslarida qo‘l keladi. Bunda pedagok alohida tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan, sahnalashtirishga qulay bo‘lgan matnni avvaldan tanlaydi. Matn mohiyatini o‘quvchilarga bayon etgach, 3-4 nafar o‘quvchini ixtiyoriy tarzda tanlab oladi. Tanlangan o‘quvchilarga o‘rganilgan mavzuga mos rasm yoki o‘yinchoqlar beriladi. O‘quvchilar o‘zlari tanlagan rasm yoki o‘yinchoqni gapirtirishlari kerak bo‘ladi.

Rolli o‘yinlar o‘qish darsini o‘rganishda o‘quvchilarda til ko‘nikmalarini shakllantirish so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish, erkin muloqotga tayyorlash va, eng muhimi, o‘quvchilarning lug‘at boyligini o‘stirish, qo‘shimcha

1-2-rasmlar. O‘qish darsida rolli o‘yinlarda foydalanish jarayoni material sifatida berilgan badiiy asarlardan parchalarning g‘oyalarini obrazli o‘zlashtirish,

25010

shuningdek, o‘zaro suhbatlarnitashkil etish maqsadida qo‘llaniladi.Rolli o‘yinlardan foydalanishning muhim ahamiyati o‘quvchilarda og‘zaki nutq

malakalarini o‘stirib, darsda faol qatnashishiga erishish, o‘zaro ijodiy hamkorlik uhitini yaratishdan iborat.

Rolli o‘yinlar kutilgan samarani berishi uchun bir qator shartlarga rioya qilish maqsadga muvofiq deb o‘ylayman. Quyida ushbu shartlarni tavsiya sifatida keltirib o‘tmoqchiman:

- o‘quvchilarga nazarda tutilayotgan rolli o‘yin mashg‘uloti mavzusi, mazmuni haqida aniq ma‘lumot berish;

- o‘yin shartlari bilan tanishtirishda ko‘rsatmalarning qisqa, aniq va tushunarli bo‘lishiga e‘tibor qaratish;

- o‘quvchilarga rollar taqsimlangach, tayyorlanishlari uchun bir xil vaqtni belgilash;- kutilayotgan natijani aniqlashtirish;- agar rolli o‘yin bir nechta guruh ishtirokini talab etsa, u holda har bir guruh taqdimoti

uchun oldindan vaqtni belgilab olish;- rolli o‘yinida ishtirok etmayotgan o‘quvchilarga baholovchi sifatida ma‘lum vazifalarni

bajarishlari yuzasidan topshiriq berish;- rolli o‘yin nihoyalangach, albatta, uni muhokama qilish;- bu o‘yinda eng mahoratli deb topilgan o‘quvchilarni qo‘shimcha rag‘batlantirish.Rolli o‘yini muhokamasining to‘g‘ri tashkil etilishi uchun o‘quvchilarning e‘tiborini aniq

holatlarga qaratish maqsadida “Bu ertak orqali muallif nima demoqchi?”, “Ertakning bugungi kun bilan bog‘liqlik tomoni nimada?”, “Siz bu ertakdan qanday xulosa chiqardingiz?” kabi bir nechta savollarni o‘rtaga tashlash va o‘quvchilarning ularga aniq, lo‘nda va qisqa javob bera olishlarini nazorat qilish muhim ahamiyatga ega.

Ta‘limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta‘lim tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ta‘lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma‘lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda pedagog o‘z bilimi ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘qib o‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi ya‘ni o‘zlashtirilayotgan ma‘lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovvutlarga tayanadi. Ta‘lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning dars paytidagi hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, yuqorida keltirib o‘tilgan rolli o‘yini mashg‘ulotlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Bayon etilgan fikrlar asosida xulosaga keladigan bo‘lsak, o‘qish fanini o‘qitishda “Sinfdan tashqari o‘qish” darslarida o‘tiladigan mavzular asosida rolli o‘yin tashkil etilsa, o‘quvchi o‘rganganlarini amaliyotda sinab ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi. Bu o‘quvchining fanni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishini oshirish bilan birga o‘z fikrini erkin bayon eta olishga, jamoa ichida o‘zini munosib tuta olishiga yaqindan yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev SH.M. “2017-2021- yillarda

maktabgacha ta‘lim tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori 2. “Ilk qadam” Maktabgacha ta‘lim muassasasining davlat o‘quv dasturi. Toshkent 2018-yil. -10-bet3. H.T.Omonov, N.X.Xodjayev, S.A.Madiyarov, E.U.Eshhanov. Pedagogik texnologiyalar

va pedagogik maxorat.Toshkent. 2009

25110

THE WAYS TO DEVELOP OF STUDENTS’ CULTURAL COMMUNICATION

Shirmatov Sirojiddin TadjidinovichSenior teacher of Customs Institute

tel.number: 99.826 53 40e-mail: [email protected]

Abstract: This article is written about the improving the technology for the development of students’ cultural communication based on English in the context of the activation of ethnic-cultural relations. The tasks of the article consist of study and theoretical knowledge, improving the culture of student communication in English based on an innovative approach to technology development.

Key words: culture, social networks, online learning systems, case study, communication, interactive ways.

Language is the most important means of communication. In this regard, in the process of communication, the properties of a particular language and the cultural approach of a person are directly reflected. The basis of communication is of particular importance interpersonal language culture of communication, the organization of social education. By the definition of M.V. Andryunina, in ensuring the effectiveness of communication and social education, one can expect results using the following modules: 1) a module based on strong factors of the need for encouragement (here, in the first place, are the need to learn a certain language and the desire of the person to learn this, and also encouragement); 2) a module that expresses the leading place of sensory-value factors (to feel the language, speech) that determine the content of interpersonal relationships and aimed at understanding the value of the process and the result of communication); 3) a significant place for factors enabling the enrichment of theoretical knowledge; 4) the module of perception (here, first of all, carefully acquired knowledge of the features of a particular language attracts attention); 5) a module expressing the practical side of the in-depth study of a particular language (the presence of moral and communicative qualities of speech, speaking skills, self-enrichment of the vocabulary of a particular language).

Scientists of the Republic of Uzbekistan J. Jalolov [8], A.T.Mahmudov [6], A.Nurmanov [7] in their scientific and methodological works investigated the problems of effective teaching of foreign languages, improving the professional qualities of teachers of the English language, improving the teaching methods of the English language, organizing interpersonal communication, manifesting a culture of communication in this process, compliance with the necessary rules in the communication process.

The specifics of teaching foreign languages, effective teaching of the English language, psychological orientation, factors in organizing the process of communication in English, methodological support, and modern prerequisites for studying foreign languages are reflected in the studies of N.D. Galskova [3], E.G. Kashina [4], I.L. Kolesnikova [5]. The culture of personal communication, the importance of an innovative approach to the development of culture and the competence of communication between students and students, the tasks of increasing the effectiveness of teaching foreign languages using modern pedagogical technologies were studied by M.V. Andryunina [1], E.B. Batrakova [2].

Communication in English is the ability to successfully, efficiently organize a dialogue

25210

through information and communication tools (writing, home, and cell phone, computer, Internet) between two or more people in English in compliance with the rules of the language.

Developing a culture of communication in English for students is a process aimed at developing the ability to master a successful, effective organization of a dialogue using two or more people in English using information and communication tools (writing, home, cell phone, computer, Internet) in compliance with the rules language pedagogical activity aimed at this stage.

The development of a culture of communication in English as a process is organized on the basis of certain areas. These directions provide effective performance in the English language, the achievement of grammatically, syntactically, spelling and punctuation-correct communication and compliance with these standards in practice. For this reason, on the basis of the analysis of theoretical literature, observation of students’ activities, study of the educational process at the university, obtaining research results related to this area, the following priority principles of the process of developing a culture of student communication in English were identified. (Table I):

Table I. Priority principles for implementing the process of developing a culture of student communication in English

Priority principles

Focus, relevance Compliance with the idea of national morality

Compliance with socio-cultural development Compliance with GoalsReliance on language standards Communicativeness, interactivity

Expression of feelings On-line communicationVolunteering Reflection

Like any process, the development of a culture of students’ communication in English is carried out in certain steps. Familiarization with the existing literature makes it possible to conclude that the process of developing a culture of student communication in English goes through several stages:

In the process of developing a culture of student communication in English, foreign experience has important practical value. Therefore, the views of foreign scientific prac-titioners, their methods and techniques, which are of great importance in the development of speech of students in a foreign language, were studied. The results showed that the non-translational method, as well as interactive and innovative approaches, reflected in the works of famous scientists and teachers G. Suite, F. Guen, G. Lozanov, M. Walter, F. Kloss, M. Westa’s are important in developing a culture of communication among the judges in English. It was revealed that it is possible to provide practical assistance in various conditions of Internet sites with independent study or study with the help of an English teacher.

These methodological recommendations are useful for developing a culture of student communication in English:

• achieving the formation of a group of volunteers consisting of students who are able to speak in compliance with the rules of the English language, in order to achieve the ef-fectiveness of developing a culture of student communication in English;

• the organization in universities of “Youth Communication Clubs”, formed with the help of groups of volunteers and carrying out their activities in various directions;

• creating, with the help of a group of volunteers, the organization of communication

25310

in English among university students on the basis of separate networks in the social sites Telegram, Facebook;

• playing out materials with the rules of active communication, effective formation of communication in English on social networks Telegram, Facebook;

• organization of a group of volunteers on an ongoing basis of role-playing games, “Mas-tery Lessons”, training aimed at disseminating knowledge, an effective, active process of students’ communication in English.

The following ways are considered effective in developing a culture of student commu-nication in English.

In the course of the study, it was concluded that in the life and educational activities of students it is necessary to purposefully and effectively use such information and communi-cation tools as a mobile phone, computer, laptop, netbook and the Internet in the develop-ment of a culture of students’ communication in English.

References1. Andryunina M.V., Yazikovaya kultura kak instrument sotsialnogo vospitaniya Aviable:

http://www.rusnauka.com/23_SND_2008/Pedagogica/26653.doc.htm.2. Batrakova E. B., Neyro-lingvisticheskoye programmirovaniye kak sposob obucheniya

yaziku. Aviable: http://www.rusnauka.com/6_NITSB_2010/Pedagogica/ 59043.doc.htm. 3. Galskova N.D., Gez N.I. Teoriya obucheniya inostrannim yazikam. Lingvodidaktika

i metodika / Ucheb. posobiye dlya stud. lingv. uni-tov i fak. in. yaz. vissh. ped. ucheb. zavedeniy. – 5-ye izd. – M.: «Akademiya», 2008. pp. 336.

4. Kashina E.G., Traditsii i innovatsii v metodike prepodavaniya inostrannogo yazika / Ucheb. posobiye dlya studentov filol. fakul.uni-tov. Samara: Izd-vo «Univers-grupp», 2006.pp. 43-75.

5. Kolesnikova I.L. and others. Anglo-russkiy terminologicheskiy spravochnik po metodike prepodavaniya inostrannix yazikov. – SPb.: Izd-vo «Russko-Baltiyskiy informatsionniy sentr, “BLITs”; Cambridge University Press, 2001. pp.224.

6. Mahmudov N., Rafiyev A., Yoldoshev I. Davlat tilida ish yuritish (akademik litseylar uchun darslik) Aviable: http://library.ziyonet.uz/ru/book/ download/809.

7. Nurmanov A.T. Talabalarni samarali muloqot texnologiyasi va texnikasiga tayyorlashning pedagogik imkoniyatlari (auditoriyadan tashqari mashgulotlar misolida): Ped.fanl.dokt. ... diss.avtoref. – Toshkent: 2017. pp. 17-87.

8. Jalolov. J.J. Chet tilini oqitish metodikasi / Chet tillar oliy oquv yurtlari (fakultetlari) talabalari uchun darslik. – T.: “Oqituvchi” NMIU, 2012. pp. 430.

25410

MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA BOLALARNI MAKTAB TA’LIMIGA TAYYORLASHDA RIVOJLANTIRUVCHI MUHITNING AHAMIYATI

Shirqulova Zamira Qo‘chqorboyevnaSirdaryo viloyati Xovos tumani

17-umumiy o‘rta ta‘lim maktabi geografiya va biologiya fani o‘qituvchisi.

Annotatsiya: Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi tasarrufidagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni sifatli maktab ta’limiga tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Maqolada shu jarayonlar haqida to‘liq izoh va tushunchalar berilgan.

Kalit so‘zlar: Ta’lim, maktab qaror, maktabgacha ta’lim, konstruksiya, jarayon, nutq, muloqot, tizim, bilim olish, salohiyat, bola.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Zamonaviy maktabgacha ta’lim sog‘lom va barkamol avlodni voyaga yetkazishda muhim o‘rin tutadi” deya ta’kidlaydi. Respublika Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi PQ-3305-son “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori hamda, 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 21-noyabrdagi 929-son “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to‘g‘risidagi nizomi maktabgacha ta’limga bolalarni sifatli tayyorlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida moddiy texnika bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlarin-ing davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va shu orqali maktabgacha ta’limga bola qamrovini oshirish va sohaga ilg‘or xorij tajribalarini tadbiq qilish imkononi beradi. Mak-tabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayoni ilk va maktabgacha yoshdagi bola-lar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” davlat dasturi asosida re-jalashtiriladi.

Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi tasarrufidagi mak-tabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni sifatli maktab ta’limiga tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan:

1. “Ilk qadam” dasturini ta’lim-tarbiya jarayonga tadbiq etish, dasturni to‘laqonli ishlab ketishida metodik ta’minot va metodik yordamning o‘rni belgilab olindi. 2. “Ilk qadam” dasturi asosida barcha yosh guruhlarida mavjud markazlar hamda umumiy guruhda ish-lashni tashkil etishda tarbiyachining o‘rniga alohida e’tibor qaratildi.

Ta’lim tashkilotining ishchi o‘quv dasturi tashkilot pedagoglari tomonidan ota-onalarni jalb etgan holda tuziladigan va amaldagi qonunchilik tartibida tasdiqlanadigan qilib belgi-landi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi asosida 5 ta markazda faoliyat yuritadilar. Bular quyidagilardir:

1. Til va nutq markazi. (Nutq o‘stirish, tabiat, atrof-olam va badiiy adabiyot bilan bog‘liq mashg‘ulotlar)

2. Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazi. (Qurish yasash va matema-tika mashg‘ulotlari)

3. San’at markazi (Rasm, applikatsiya, loy qurish, yasash mashg‘ulotlari va origami)4. Syujetli-rolli o‘yinlar va dramalashtirilgan markaz. (Guruh yoshiga mos bo‘lgan syu-

jetli qoidali o‘yinlar)5. Ilm-fan va tabiat markazi. (Tabiat, atrofi olam bilan tanishtirish mashg‘ulotlari)Markazlardagi faoliyatlar tahliliga to‘xtaladigan bo‘lsak, til va nutq markazida bolalarn-

ing do‘stlari orasida o‘z fikrlarini bera olishlari, mavzu asosida hikoyalar tuzish, savol-

25510

javoblar qilish, bolalarga suhbatlar tashkil etish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bola markazda o‘zi xohlagan mavzusida hikoyalar tuzishi ham mumkin.

Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazida bolalarda sensor tarbiya, ijod-korlik rivojlanadi. Bola bir vazifani bajarishi orqali ham qurish –yasash ham matematika bilan shug‘ullanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bolalarni o‘yin jarayonida tinglansa “Menga yashil rang kerak”, “Men yasagan uycha ikki qavatli”, “Seniki kichkina, meniki esa kat-takon”, “Meni mashinamga 10 ta odam sig‘adi” degan jumlalarni eshitasiz. Demak bo-lalarning muloqatida qo‘shish, ayirish, taqqoslash, kattalik kabi ilk matematik tasavvurlar kengayib boradi.

San’at markazida bolalarni kayfiyatini ko‘tarish imkoni mavjud. Bolalarning ijodiy qo-biliyatlari qo‘llab-quvvatlanadi. San’atning rassomlik, haykaltaroshlik, turlariga hammaga ham bir xil iqtidor berilmagan. Shu sababli bunda faqat iqtidorli bolalar ishtirok etadi. Markaz kerakli jihozlar bilan to‘liq ta’minlansa, yasash, chizish texnologiyalari ertalabki, kechki soatlarda o‘rgatilsa, markaz ishi rivojlanadi.

Syujetli-rolli o‘yinlar va dramalashtirilgan markaz bolalar iqtidorini namoyon bo‘lishi, o‘z mahoratini ko‘rsatishi uchun juda qulay muhitdir. Bu markazni bolaning “Men”ini shak-llantiruvchi markaz deb ham atash mumkin. Markazdagi barcha jihozlar bolalar hayotida uchraydigan jihozlar bo‘lib, o‘yin jarayonida bola ulardan foydalanishni o‘rganadi, kasblar bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘ladi. O‘yinda oila a’zolarining o‘zaro munosa-batlari aks etadi va ular orqali ahloqiy tarbiya olish (tarbiyachi uchun esa oiladagi muhitni o‘rganish) imkoni yaratiladi.

Yuqorida izohi keltirib o‘tilgan markazlar faoliyati bolani maktab ta’limiga tayyorlashda rivojlantiruvchi muhit vazifasini bajarib, shu o‘rinda 6-7 yoshli bolalarning maktabga tayy-orgarlik xaritasini ilova qilib o‘tishni joiz deb bildik. Zero, mazkur yoshdagi bolaning rivo-jlanish xaritasi ta’lim jarayonining muvaffaqiyatliligi va samaradorligini aniqlaydi. Masalan boladagi,

1. Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish2. Ijtimoiy-hissiy rivojlanish3. Nutq, muloqot, o‘qish va yozish ko‘nikmalari4. Bilim olish (anglash orqali rivojlanish)5. Ijodiy rivojlanish kabilar uni maktab muhitiga tayyorlovchi asosiy me’zonlar sanaladi.O‘quv yili yakuniga yetgandan so‘ng maktabga tayyorlov guruhi bo‘yicha o‘tkazilgan

monitoringa asosan amalga oshirilgan ishlarni kutilayotgan natijalar bilan taqqoslash ishlari o‘tkaziladi va bu orqali MTTning keyingi o‘quv yiliga mo‘ljallangan ustivor vazifalarini belgilaydi.

Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, bolalarni rivojlantiruvchi markazlarda faoliyat yuritishlari ularni maktab ta’limiga tayyorlashda har tomonlama yetuk aqliy va jismoniy barkamol bo‘lib ulg‘ayishlariga, ularda milliy qadriyatlar va urf-odatlarga sodiq bo‘lib shak-llanishlari uchun zamin yaratadi, ularning kasb-hunarga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son

“2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori.

2. “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018-yil 7-iyuldagi 4-sonli hay’at yig‘ilishi qarori bilan tasdiqlangan va nashr etilgan dasturi.

3. Maktabgacha ta’lim muassasalarida qisqa muddatli guruhlar faoliyatini tashkil etishda tarbiyachilarni tayyorlash bo‘yicha trening moduli. T.: 2017-y.

25610

OG‘ZAKI VA YOZMA NUTQ SHAKLLARI

Andijon viloyati Ulug‘nor tumani 16-umumiy orta ta’lim maktabi

boshlang‘ich ta’lim oqituvchisi Shohista Polatova Nosirdinovna.Tel raqam:+998944398458

Annotatsiya: Yozma nutq cheksiz ravishda mavjud va o‘qish uchun odam har doim matndagi tushunarsiz iborani aniqlab olish imkoniyatiga ega. Leksik va grammatik munosabatlarda u tilning adabiy me’yorlariga qat’iy rioya qilinishi bilan tavsiflanadi - lug‘at va frazeologiyaning sintaksis bilan ishlangan maxsus tanlovi. Yozma tilda kitob lug‘ati keng qo‘llaniladi: rasmiy biznes, ilmiy, ommaviy jurnalistika. Yozma nutq shakli bayonotlarni oldindan ko‘rib chiqish bilan ajralib turadi. Bu nutqning yozma shaklining aniqligi va to‘g‘riligini belgilaydi.

Kalit so‘zlar: Og‘zaki va yozma nutq shakllari, shuningdek nutqning to‘rt turi mavjud: nutq, tinglash, yozish va o‘qish.

Yozma shakldan foydalanish sizning nutqingiz haqida uzoqroq o‘ylash, uni asta-sekin tuzatish, tuzatish va to‘ldirish imkonini beradi, bu oxir-oqibat og‘zaki nutqga qaraganda ancha murakkab sintaktik konstruktsiyalarning rivojlanishi va qo‘llanilishiga yordam beradi. Yozma matnda takrorlash, tugallanmagan tuzilish kabi og‘zaki tilning xususiyatlari stilistik xatolarga olib keladi.

Agar intonatsiya og‘zaki nutqda bayonot qismlarini semantik ajratish vositasi sifatida ishlatilgan bo‘lsa, unda harfda tinish belgilaridan foydalaniladi, shuningdek, so‘zlarni, matn birikmalarini va qismlarini grafik jihatdan ajratib ko‘rsatishning turli xil usullari qo‘llaniladi: harflarning har xil turi, qalin, kursiv, tagiga chizish, ramka, matnni joylashtirish. sahifa. Ushbu vositalar matnning mantiqiy muhim qismlarini ajratish va yozma nutqning ekspres-sivligini ta’minlaydi.

Nutqning turlari:Gapirish - ma’lumot uzatadigan audio signallarni yuborish;Tinglash - tovush signallarini idrok etish va ularni tushunish;Xat - xabarni etkazish uchun ko‘rinadigan grafik belgilardan foydalanish;O‘qish - grafik belgilarni idrok etish va ularni tushunish.Yuqorida aytilganlarning barchasi, nutq bizning ongimizda o‘ziga xos bir narsaga ega

- biz bilan uzluksiz muloqotda bo‘lgan ichki ovoz va ichki ovoz - ong oqimi, chunki bu monolog emas, aniqrog‘i, bir kishi doirasidagi va doirasidagi suhbat. Biz o‘zimiz uchun va o‘zimiz ichidagi “men”, keyin qalbning ovozi, keyin vijdon ovozi va keyin Xudo deb nomlanadigan sherikni yaratamiz.

Va nihoyat, nutq ongga ta’sir qiladi va harakatga undaydi, til tushunish va fikrlashga moyildir.

Nutqning xususiyatlari insonning psixologik xususiyatlariga, uning holati va xarakteriga bog‘liq. Og‘zaki va yozma nutq shakllari, shuningdek nutqning to‘rt turi mavjud: nutq, tinglash, yozish va o‘qish.

Aytilganlarning barchasini xulosa qilsak, til va nutq bir butunning ikki tomoni: inson tili degan xulosaga kelishimiz mumkin. Ularning orasidagi farq shundaki, nutq timsolidir, tilni amalga oshirish. Til o‘zining kommunikativ maqsadini nutq orqali amalga oshiradi.

Nutq aniq, til mavhum va mavhum. Til - bu aloqa vositasi, nutq esa jarayondir. Til - bu

25710

mavjudlik shakli va namoyon bo‘lishi nutqning mavjudligi. Til mavjudot sifatida nutqda o‘z ifodasini topadi. Til tahlil, nutq idrok va tushunish orqali o‘rganiladi.

Til faqat jamoa a’zolari tomonidan tuzilgan kelishuv asosida mavjuddir. Til shunday darajada ajratib qo‘yilganki, nutqsiz kishi eshitgan til belgilarini tushunganligi sababli tilni saqlab qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati1. Ganeev B.T. Til va nutqdagi qarama-qarshiliklar. - Ufa: BDPU nashriyoti, 2004. - 470 b.2. Lomtev TP Umumiy va rus tilshunosligi. - M., 1976. - S. 54-603. Formanovskaya, N.I. Nutq odob va aloqa madaniyati / N.I. Formanovskaya. - M .:

Oliy maktab, 1989 .-- 159 p.4.www.ziyonet.uz

25810

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA INTERFAOL O‘YINLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI

Shoyimova Marhabo Sattorovna Navoiy viloyati Qiziltepa tumani 9-umumiy o‘rta ta’lim maktabi

Oliy toifali Boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisiTel:+998907393849

Annotatsiya: Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi:

ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o‘quv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat bo‘ladi; mazmunini insonparvarlashtirish, doimo o‘qitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;

Kalit so‘zlar: Zamonaviy meyodlar, interfaol o‘yinlar didaktik o‘yinlar,pedagog mahorati, kasb mahorati,”Topag‘on”,”Begonani top”,”So‘z tuz” o‘yinlari.

Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.

An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, o‘qituvchii tomonidan o‘qluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo‘naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.

Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol metodlar deganda-ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. O‘quvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo‘lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

- ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;- ta’lim oluvchining yuqori darajada rag‘batlantirilishi;- ilgari orttirilgan bilimning ham e’tiborga olinishi;- o‘qish shiddatini ta’lim oluvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi;- o‘quvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;- amalda bajarish orqali o‘rganilishi;- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. O‘qituvchi kasb mahoratining shakllanishida qobiliyat muhim ahamiyatga ega. Chunki

pedagogik ko‘nikma negizida o‘quvchi bilan amalga oshirishi lozim bo‘lgan ta’lim va tarbiyaviy munosabat turadi. Ana shu munosabatning uzluksiz va barqaror tus olishi muayyan

25910

pedagogic texnologiyani keltirib chiqaradi. “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” asosida yaqin yillarda ta’limning mutlaqo yangi metidikasi ishlab chiqiladi. Bu esa yangicha pedagogic mahorat talab etadi. . Shunga ko‘ra pedagogic texnologiyada o‘qituvchining metodik mahorati muhim ahamiyat kasb etadi. Aniqroq qilib aytganda, yangi metodik mahorat-yangicha pedagogik texnologiya demakdir. Yangicha pedagogik texnologiyaning asosiy maqsadi va vazifasi yangi metodik mahoratni o‘rganish, umumlashtirish va ommalashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda bilim va qobiliyatining yuzaga chiqishi o‘qituvchining ijodkorligi, yangi pedagogik texnologiyasini kasb-mahorati asosida amalgam tatbiq etishdir.

Buning uchun o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi, tinimsiz izlanishi ta’limning yangi usullaridan foydalanishi, dars berish jarayonida ko‘rsatmali qurollardan, texnika vositalaridan, tarqatma materiallardan, test savollaridan unumli foydalanishi kerak. Darslarni DTS lari talablari, pedagogic texnologiya usullari asosida tashkil qilib dars – sahna, dars –suhbat, dars – sayr ko‘rinishida o‘quvchilarga bilim berishga erishish kerak. Darslarni milliylik asosida tashkil qilish, noananaviy darslar, hamda andozasiz darslar tashkil qilish o‘qituvchining qobiliyatiga va mahoratiga bog‘liq deb o‘ylayman

O‘qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to‘qnashuvi va o‘zaro faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlarga nisbatan beg‘araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o‘z bilim va ilmiy faoliyatini ta’minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo‘ladi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o‘zgartirishga, uning muammolari va usularini echishni aniqlashga qaratilgandir.

O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir.

Yangi munosabatlar, an’analarda bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan bo‘lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu o‘qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir.

Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:• me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;• kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;• dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish;• (o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy

faoliyatda mujassam qilish).• kasbiy faoliyatning ongli tahlili;Demak, o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konseptsiyalarning

muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo‘ladi.

Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi:

ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o‘quv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi.

bunday sharoitda o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat bo‘ladi;.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga -

26010

yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi

Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif qilinadigan yangini, yangi-lik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashqurligi darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, subektiv darajalarini farqlaydilar.

V.A.Slastenin o‘tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyor-garligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:

mo‘ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qil-ish;

1. kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o‘zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklami aniqlash;

2. yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;

3. yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;4. yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish.O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho

berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konseptsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berish kabilarni qamrab oladi.Quyida darslarda qo‘llash mumkin bo‘lgan ba‘zi o‘yinlardan namuna keltiramiz.

Boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish jarayonidan boshlab interfaol metod va texnologiyalar yordamida ta’lim jarayonini tashkil qilish, olib borish maqsadga muvofiq bo‘lishi bilan birga o‘qituvchi lug‘ati va nutqida yangi tushunchalarni shakllantiradi. Ya’ni, ta’lim jarayonida foydalanilayotgan metod va texnologiyalarda o‘quvchilar va o‘qituvchining bajarayotgan vazifasiga ko‘ra nomlanadi

“Jajji muxbir” usulida tashkil etilgan dars ham eng samarali ta’lim usullaridan biri sifatida qo‘llaniladi. Bunda o‘quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to‘g‘ri so‘zlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga o‘rgatilgan.Bu usul orqali o‘qituvchining o‘quvchini mustaqil va faol flkrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi noto‘g‘ri jihatlami ziyraklik bilan aniqlagan holda, ularni tuzatish yo‘liga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi.

Bundan suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin:1. Savol-javoblar orqali o‘quvchining bilim darajasi va fikrlash qobilyatini umumiy tarzda

aniqlash.2. O‘rganilayotgan mavzuning mazmunini o‘quvchi motivlariga muvofiqlashtirish. Bu

asosan, o‘quvchining qiziqish va qobilyatlariga mos bo‘lgan misollar, tanlash orqali amalga oshiriladi.

3. O‘quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag‘batlantirish usullaridan foydalaniladi.

4. O‘qituvchi o‘zini bilmaydigan odamdek, o‘quvchidek tutib, savollar berib borishi.5. O‘quvchining to‘g‘ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga,

so‘zlashga jalb qilish.6. O‘quvchining xato fikrlarini aniqlab borish.7. O‘quvchining xato fikrlariga nisbatan to‘g‘ri fikrni o‘qituvchi tomonidan yaqqol

mantiqiy asoslangan sifatida bayon qilish yoki tushuntirish orqali o‘quvchi uchun muammoli vaziyat yaratilib, o‘quvchini o‘z xatolarini o‘zi tuzatishiga yo‘naltirish. Bundan ko‘rinib

26110

turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasizdir. Ammo, buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o‘qituvchining keng bilimga va ijodiy fikr- o‘stirishda yod oldirish kiritishda katta yordam beradi. Chunki o‘yin kichik maktab

yoshidagi o‘quvchilar faoliyatida asosiy o‘rinni egallaydi. Bolalarning yosh va psixoligik xususiyatidan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, o‘yin dunyoni va o‘zlikni anglashda, bog‘lanishli nutqni o‘stirishda asosiy vosita hisoblanadi. Darslarda o‘quvchilar zo‘r qiziqish bilan ishtirok mahoratga ega bo‘lishi kabilardan iborat.

“Tortichisi ortiqcha” - bu o‘yin rasmlarsiz o‘ynaladi. O‘quvchiga yoki bolaga bir guruhga kiruvchi uchta predmet va boshqa guruhga mansub bitta predmet nomi aytiladi. Masalan: atirgul, boychechak, binafsha, qo‘‘iqorin. O‘quvchi ular orasidan ortiqchasini aytganidan so‘ng undan fikrini asoslab berishi so‘ralishi kerak. Bu o‘yinlar o‘quvchilarning tafakkuri rivojlanishiga yordam berishi bilan birga nutqning o‘sishiga ham yordam beradi. O‘yin individual tarzda o‘tkazilsa ham yaxshi samara beradi, guruhda musobaqa ko‘rinishida o‘tkazilsa o‘quvchilarni qiziqishi yanada ortadi.

“O‘zaro bog‘liqlik”O‘quvchilarga rasmli kartochkalar tarqatiladi. Ular kartochkalar bilan tanishib chiqqach, o‘quvchi rasmdagi predmet haqida gapirib beradi.

Masalan: “Bu olma. Olma bog‘da o‘sadi va mevalarga kiradi. Uni o‘quvchilar juda yaxshi ko‘rishadi”. Keyin ikkinchi bola ham o‘zidagi predmet haqida gapiradi va o‘zidagi predmet bilan birinchi o‘quvchidagi predmetni o‘zaro bog‘liqligini aytishi kerak.

Masalan: “Bu quyosh. Quyosh chiqsa havo isiydi. Uni o‘quvchilar yaxshi ko‘rishadi. Quyosh istib tursa olma va boshqa mevalar pishadi”. Keyin uchinchi o‘quvchi o‘zidagi predmet haqida gapiradi va ikkinchi boladagi predmet bilan o‘zidagi predmet orasidagi bog‘liqlikni topishi kerak. O‘yin shu tartibda davom etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Farberman. B.L. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar.- T.:20012. Dadamirzaev G‘. Pedogogik texnologiyalar bo‘yicha izohli tayanch so‘z va iboralar.

Metodik qo‘llanma. - Namangan, NamMPI, 2008 yil, 30 bet.3. www. ziyonet.uz

26210

INTERAKTIVE MEDIEN UND HEUTIGES BILDUNGSWESEN

Siddiqova Zebiniso Bobakulovna,7-Sekundarschule in Kasbi Bezirk von kashkadarya region

Deutschlehrerin

Einleitung: Diese Artikel ist uber interaktive Medien und im Deutschunterricht zu brau-chen.

Schlussworter: Verfugung Computer, interaktive Tafeln, Unterrichtsmethoden, Filzstif-ten, fachlicher, medialer, didaktischer, programmiertechnischer, asthetischer, erzieherischer Hinsicht

Die heutige moderne Gesellschaft fordert dazu auf, im Unterricht neueUnterrichtsmethoden und Hilfsmittel zu benutzen. Die Mehrheit der Schulen hat diese

Hilfsmittel schon zur Verfugung Computer, interaktive Tafeln, wei?e Tafeln oder White-boards, auf die man nicht mehr mit den Kreiden schreibt, sondern mit den Filzstiften und weitere. Die Gesellschaft unterstutzt die Innovation im Schulwesen, ja fordert sie sogar. Wenn man heute im Schulwesen arbeiten will, muss man mindestens die Grundlagen der Arbeit mit dem Computer beherrschen.

Und wenn man auch mit anderen Geraten arbeiten kann, z.B. mit der interaktiven Tafel, ist das zweifellos ein gro‘er Vorteil. Aber nicht viele Lehrer verwenden diese Hilfsmittel, obwohl die Mehrheit der Schulen sie zur Disposition hat. Viele Lehrer wehren sich die neuen Unterrichtsmethoden zu nutzen, meistens aus mehreren Grunden. Entweder haben sie Angst, etwas Neues zu probieren, oder sie haben ungenugend gute Ideen fur neue Un-terrichtsmethoden. Die Mehrheit der Lehrer verweigert sich den innovativen Methoden aber wegen ihres Zeitaufwands. Eine Idee bekommen, sich etwas zu uberlegen, alle notwendigen Hilfsmittel und Materialien fur eine konkrete Unterrichtsstunde vorbereiten, das alles dauert zu viel Zeit. Wenn jeder Lehrer diese anstrengende Vorbereitung bei der Vollzeit-beschaf-tigung einundzwanzigmal in der Woche machen sollte, bliebe ihm fast keine Freizeit. Aber trotzdem sollten die Lehrer die modernen Unterrichts-methoden in den Stundenprufen, min-destens bei einigen Fachern, wenigstens in einigen Stunden, und zwar nicht nur fur die Ef-fektivierung des Unterrichts, sondern auch wegen der Abwechslung. Das Fach konnte dann fur die Schuler wieder interessant sein. Man kann gerade bei der Fremdsprache beginnen. In einem Fremdsprachenunterricht gibt es viele Moglichkeiten, den Schulern spielerisch und unterhaltend die neuen Kenntnisse zu vermitteln.

Die Schuler wollen nicht den ganzen Tag bewegungslos in den Banken sitzen, stumpf auf die Tafel starren und dem Lehrer zuhoren, der ihnen gar nichts interessantes sagt. Das bringt ihnen uberhaupt nichts. Hier und da schreiben sie etwas in ihre Hefte oder sie gehen einmal in der ganzen Stunde zur Tafel. In der ubrigen Zeit denken sie an etwas anderes. Man darf sich nicht wundern. Wenn die Unterrichtsstunde langweilig ist, bleibt niemand funfundvierzig Minuten in der Bank sitzen. Die Lehrer konnen jederzeit stehen, gehen oder sitzen. Langweilen wir die Schuler nicht mit monotoner Vorlesung, mit klassischer Ein-schreibung ins Heft oder mit dem Uben immer gleichartiger Ubungen. Der Lehrer sollte in ihnen die Phantasie und die Wissbegier wecken. Es gibt viele Moglichkeiten, wie man das erreichen kann.

Eine Grundhaltung wie die oben dargestellte spiegelt sich folgerichtig auch bei Hoch-

26310

schulabsolventen wider. Sehr haufig sind es, wie wir aus einer Vielzahl von Fortbildungs-veranstaltungen wissen fur uns anfangs doch recht uberraschend, gerade schon Referendare, also Berufsanfanger, die Skepsis au?ern, bevor sie dabei behilflich sind, die Information und Konnensdefizite abzubauen, welche die Schule gegenuber dem Homebereich besonders beim Einsatz multimedialer Software aufweist. Von den deutschen Lehrern sind derzeit so Bundes Forschungsminister Ruttgers nur 20 bis 30% freiwillig bereit, sich mit dem Thema Multimedia zu befassen. Da? die Schule zumindest beim Einsatz multimedialer Lernsoft-ware im Wettbe- werb mit dem Homebereich absolut ins Hintertreffen geraten ist, wird nicht nur am Ausstattungsgrad mit Hardware deutlich, sondern auch bei einem Uberblick uber die entwickelte Lernsoftware: Von loblichen Ausnahmen abgesehen, handelt es sich bei den entsprechenden CD ROM Produktionen um sog. Nachmittagssoftware, die bestenfalls in Teilbereichen mit dem schulischen Curriculum kompatibel ist. Sie ist haufig von Hobby informati-kern oder Hobbypadagogen verfa?t und weist schwerwiegende Mangel nicht nur in fachlicher, medialer, didaktischer und programmiertechnischer, sondern auch in ethischer, asthetischer und erzieherischer Hinsicht auf. Bei der Verteidigung einer praxisorientier-ten, didaktisch-methodischen Abhandlung zum Sprachenlernen und -lehren mit interaktiven Medien an einer deutschen Universitat im Fruhjahr 1997 legten einige Mitglieder der Pro-motions-kommission besonderen Wert auf den exakten Nachweis der gro‘eren Effektivitat des Unterrichts mittels der genannten Medien im Vergleich zum etablierten Fremdsprachen-unterricht. Eine derartige Forderung folgt zwar einer ehrwurdigen akademischen Tradition, ist aber u. E. derzeit aus mehreren Grunden unproduktiv und wenig hilf reich; denn anstatt erst einmal die Chancen der neuen Medien zu untersuchen und auf die aktuellen, dringen den Anforderungen der Praxis, etwa durch Beratung und Verbesserung der angebotenen Software, zu reagieren, werden erst einmal Bedenken geau?ert, vor allem wenn es um die Einfuhrung neuer Techniken geht.

Heute in unserem Land sind wir in einer Situation, in der in einem gesellschaftlich wich-tigen Bereich, namlich beim Computer, Kinder zum Teil eine hohere Kompetenz als ihre Eltern haben. Und oft haben die Alteren noch gar nicht mitbekommen, was fur Jugendliche im Umgang mit dem PC schon selbstver-standlich ist. Bei allen Unterrichtsformen ist darauf zu achten, da? die Potenzen, die sich aus der multimedialen, meist facherubergreifen den Konzeption der interaktiven Medien ergeben, fur die Entwicklung des facher ubergreifen-den, vernetzten Denkens genutzt werden.

26410

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QITUVCHILARINING KREATIVLIK FAOLIYATINI SHAKLLANTIRISH MUAMMOLARI VA METODLARI.

Soatova Fotima Yusupovna Termiz shahri 16-umumiy o‘rta maktab

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiТелефон:[email protected]

Jalilova Nodira MuzaffarovnaTermiz shahri 16-umumiy o‘rta maktab

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiТелефон:[email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida kreativlik metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. boshlang‘ich ta‘lim – bu har bir bolaning hayotida chuqur iz qoldiruvchi ta‘lim turidan biri bo‘lib, ta‘limning bu bosqichida pedagogo‘ qituvchilarga katta mas‘uliyat yuk-latiladi.

Kalit so‘zlari: kreativlik metodlar, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, pedagogik, texnologiya, ilmiy,ta’lim, o‘qitish texnologiyasi, dars, ko‘nikma, ta’lim-tarbiya,

O‘zbekiston Respublikasining ta‘lim sohasini isloh qilishdagi sa‘y harakatlarining biri – bu pedagog kadrlarning zamon talablariga xamnafas tarzda faoliyat yuritishlari, har tomonlama rivojlangan komil shaxsni tarbiyalashga doir chukur bilim, ko‘nikma, malaka va madaniyatga ega bo‘lishlarini talab etmoqda. Bu esa o‘z-o‘zidan ta‘lim va tarbiya ishlarining qonuniyatlarini o‘rganuvchi pedagogika faniga «kreativlik» degan tushunchani olib kirdi. Ayniqsa ilmiy bilimning bugungi kundagi rivojlanishi, kreativlikning shaxsni, jamiatni va davlatni rivojlantirishga ta‘siri ushbu masalasini ilmiy pedagogik nuqtai nazardan chuqur o‘rganishni talab etmoqda.

Ayniqsa umumta‘lim maktablarida o‘qituvchi kadrlarning kreativligini rivojlantirishga bo‘lgan ijtimoiy buyurtma vujudga kelmoqdaki, bu borada ilmiy pedagogik izlanishlar olib borish talab etiladi.

XXI asrga kelib O‘zbekiston Respublikasining ta‘lim soxasida ham ushbu termin ishlatila boshladi. Ayniqsa pedagogika fanining alohida va yosh tarmog‘I sifatida shakllanib boshlagan Innovatsion pedagogikada Ushbu terminga bod-bod duch kelmoqdamiz. J.G‘.Yo‘ldoshev, R.A.Mavlanova singari ko‘plab pedagog olimlarimizning ilmiy ishlarida kreativlik – bu innovatsion faoliyatning alohida ko‘rsatkichi sifatida tahlil etilgan. R.A.Mavlanova o‘zining «Boshlang‘ich ta‘limda

pedagogika, innovatsiya, integratsiya» nomli o‘quv qo‘llanmasida kreativlikning o‘zi nima, uning shakllanishi masalalariga alohida to‘xtab o‘tgan. Qo‘llanmada kreativlik tushunchasining mazmuni va mohiyati chuqur tahlil etilgan. Ammo kreativlik masalasining ilmiy-nazariy, ilmiy-pedagogik jixatlari maxsus ilmiy tatqiqot ob‘ekti sifatida tatqiq etilmagan.

Ayniqsa boshlang‘ich ta‘lim – bu har bir bolaning hayotida chuqur iz qoldiruvchi ta‘lim turidan biri bo‘lib, ta‘limning bu bosqichida pedagogo‘ qituvchilarga katta mas‘uliyat yuklatiladi.

26510

Ya‘ni boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kreativlik faoliyati xali maxsus o‘rganishni talab etmoqda. Ta‘limning zamonaviy globallashuv va axborotlashuv sharoitida o‘qituvchining ijodkorlik faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda ta‘lim-tarbiya sohasiga kirib kelayotgan innovatsion yangiliklar pedagogika faniga yangi tushunchalarni ham olib kirmoqda. Shunday tushunchalarning biri «kreativlik» tushunchasidir. Bu tushuncha kuproq psixologiya fanida kengroq rivojlangan. Ammo pedagogika fani bu tushunchaning mazmun va ma‘nosini tadqiq etish talab etiladi.

«Kreativlik» tushunchasi «ijod» tushunchasi bilan bog‘liq. Shaxsning ijodkorlik imkoniyatlarini tadqiq etishga bo‘lgan ijtimoiy buyurtma kreativlik muammosining alohida muhimligini belgilaydi. Shaxsiy ijodkorlikning dinamik (rivojlanib, o‘sib boruvchi) tasniflanishi kreativlik va uning asosiy qirralarida aks etadi. Biroq, kreativlik psixologiya va pedagogika fanlarining belgilangan ilmiy kategoriyasi bo‘lsa-da, «kreativlik» tushunchasi tegishli lug‘atlarda munosib defferentsiyasini topmagan va ijod psixologiyasida etarlicha aniqlanmagan. O‘nlab ilmiy ishlarda ilmiy ijodkorlikning u yoki bu qirralariga turlicha yondashib, har xil darajada qamrab olinayotganligiga qaramasdan, hozirgacha na muammoning o‘ziga va na unga taalluqli bo‘lgan amaliy savollarga nisbatan yagona to‘xtam mavjud emas. Hozirda, rivojlanishning zamonaviy bosqichida, mazkur an‘analari inson faktorining hal qiluvchi o‘rnini belgilamoqda. Bu faktorning fenomenologiyasida ijodkorlik uning belgilangan asosini tashkil etadi.

Ijodkorlik inson fenomenining namoyon bo‘ladigan yuksak ko‘rinishi bo‘lishiga qaramasdan, u eng kam o‘rganilgan soha bo‘lib, tabiiy qonuniyat sifatida qaraladi. Gap shundaki, ijod jarayonining tabiatidagi tasodifanlik, kutilmaganlik avvalboshdanoq uning zamonaviy ilmiy metodlarda o‘rganish imkoniyatini chegaraladi.

Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirgan holda kreativlik - shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson ma‘naviyatining ajralmas qismi bo‘lib, shaxsni o‘z-o‘zini rivojlantirish omili, shaxsiy jonbozlikning asosi, shaxs ega bo‘lgan bilimlarning ko‘pqirrali ekanligida emas, balki yangi g‘oyalarga intilishda va o‘rnatilgan stereotiplarni yangilik yaratish jarayonini isloh qilish va o‘zgartirishda, hayotiy muammolarni echish jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda namoyon bo‘ladi, degan xulosaga keldik. O‘qituvchining kreativlik faoliyati dastavvalo pedagogik maxorat bilan bog‘liq

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.1. O‘zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to‘g‘risida» gi Qonuni. // Barkamol avlod

–O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T. Sharq. 1997.2. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T. : TDPU, 2003.3. Ziyomuhamedov B., Abdullaeva Sh. Pedagogika. –T.: O‘zbekiston milliy

entsiklopediyasi, 2000. –127b.

26610

LEKSIKOLOGIYA BO‘LIMINING O‘QITILISH AHAMIYATI

Sobirjonova OʻgʻilxonNamangan shahri 61-sonli maktab

boshlangʻich sinf oʻqituvchisi

Annotatsiya. Maqolada umum ta’lim maktablarida leksikologiya bo‘limining o‘qitilish ahamiyati haqida fikrlar bayon qilingan.

Kalit so‘zlar: ona tili, leksikologiya, bir va ko‘p ma’noli so‘z, og‘zaki va yozma nutq, paronim, kamiste’mol va seriste’mol so‘z.

Umumta’lim maktablarining ona tili darslarida “Leksikologiya” bo‘limi o‘qitishning ta’limiy ahamiyati shundaki, o‘quvchilar tilning asosiy birligi – so‘z haqidagi ta’limot bilan tanishadilar va ularning tilni bir butun tizim sifatida tushunishlari hamda o‘zlashtirishlariga imkon tug‘iladi.

Leksikologiyani o‘rganish jarayonida so‘zning grammatik hamda lug‘aviy, o‘z va ko‘chma ma’nolari, bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar, ma’no ko‘chish usullari, ma’nodosh, uy-adosh, zid ma’noli, shakldosh, talaffuzi yaqin, ma’nosi farq qiluvchi – paronim so‘zlar, umumxalq ko‘p ishlatadigan va kam ishlatadigan so‘zlar, tarixiy, shevaga oid, yangi pay-do bo‘lgan va eskirgan, kasb-hunarga oid so‘zlar, istilohlar, ibora va tasviriy ifodalar kabi hodisalar bilan tanishiladi. O‘quvchilar nutqining go‘zalligi, izchilligi, ta’sirchanligi aso-san ularning lug‘at boyligi bilan bog‘liq. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar o‘rganadigan so‘zlar lug‘ati kengaytirib boriladi. Bunda bir qancha xususiyatlar e’tiborga olinadi. Xusu-san: 1) so‘zlarning amaliy ahamiyati, ya’ni butun ta’lim jarayoni uchun ma’rifiy ahamiyatga ega bo‘lgan so‘zlar; 2) so‘zlarning amaliyotda qo‘llanish darajasi, uning muntazam yoxud alohida holatlardagina qo‘llanishi; 3) so‘z ma’nosining to‘la tushunilishi, o‘rinli va nutqiy vaziyatga mos ravishda ishlatilishi nazarda tutiladi [1. 153-b.].

Maktabda “ Leksikologiya” bo‘limini o‘qitishdan ko‘zlangan asosiy maqsad: o‘quvchi-larni o‘zbek adabiy tilining so‘z xazinasiga olib kirish, ularning so‘z zaxirasini oshirish, so‘zdan to‘g‘ri hamda o‘rinli foydalanish malakalarini rivojlantirishdan iboratdir. “Leksiko-logiya” bo‘limini o‘rganishda so‘zning ma’no qirralarini tushunish, o‘quvchilar nutqidagi ka-miste’mol so‘zlarni seriste’mol so‘zlarga aylantirish, ularning lug‘at zaxirasini yangi so‘zlar bilan boyitish, o‘quvchilarda amaliy-stilistik malakalarni takomillashtirish, nutq uslublarini farqlashga, ayni bir narsa, voqea- hodisani oddiy, badiiy va ilmiy uslublarda bayon qilishga o‘rgatish, nutq sharoitiga mos ravishda so‘z tanlash malakalarini kengaytirish, ularda turli izohli lug‘atlar bilan ishlash malakalalarini shakllantirish vazifalari hal qilinadi. Mazkur bo‘limda o‘quvchilar duch keladigan birinchi muammo so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nola-ridir. Berilgan so‘z birikmalarini (masalan, oltin haykal – oltin boshoq; temir yo‘l – temir odam – temir xotira) o‘z va ko‘chma ma’nosiga ko‘ra guruhlarga ajratish, ularni o‘zaro qiyoslash asosida so‘zni o‘z va ko‘chma ma’nolarda qo‘llab gaplar tuzish, badiiy matnlarni tahlil qilish, so‘zlarni ko‘chma ma’noda qo‘llab matn yaratish singari ijodiy-amaliy ish-lar o‘quvchilarning so‘z zaxirasini oshirish va nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. “Ma’nodosh so‘zlar” mavzusini o‘rganishda berilgan gaplar yoki matnda ajratilgan so‘zlarni ularning ma’nodoshi bilan almashtirish, gapdagi so‘zlarni birin-ketin ma’nodoshi bilan almashtirib, ma’no farqlarini izohlash, berilgan ma’nodosh so‘zlarni ijobiy va salbiy bo‘yoqli so‘zlarga ajratish, murojaat so‘z birikmalari hosil qilish (masalan, mo‘tabar mu-

26710

rabbiyim, muhtaram ustozim, mehribon tarbiyachim, hurmatli muallimim va h.k) qarin-dosh-urug‘chilikka oid so‘zlarni (masalan, akajon, opajon, otajon va h.k), qarindosh-urug‘ bo‘lmagan kishilarga nisbatan qo‘llab matn yaratish, oddiy va ko‘tarinki ma’noli so‘zlardan foydalanib matn tuzish singari amaliy ishlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Quyida topshiriqlardan namunalar beramiz:

1-topshiriq. Berilgan so‘zlarni ma’no yaqinligiga ko‘ra juftlarga ajrating, ular orasidagi ma’no yaqinligini aniqang.

Avlod, aybdor, yolg‘onchi, sababchi, beqaror, adlashmoq, aldoqchi, va’dalashmoq, be-tayin, yolg‘on, vatan, yorqin, diyor, yolg‘iz.

2-topshiriq. Gaplarni o‘qing. Ajratilgan so‘zlarni qavsda berilgan so‘zlar bilan al-mashtirib, ma’no farqlarini tushuntiring.

1.Bola vazifani tez tushundi( fahmladi, angladi, uqdi). 2.Pulni behuda sarflamang ( sarf qilmang, xarajatlamang, xarj qilmang ). “Ma’nodosh so‘zlar” ustida olib boriladigan ijodiy-amaliy ishlar o‘yin tarzida tashkil etilsa, o‘quvchilarning bu topshiriqlarni bajarishga bo‘lgan qiziqish darajasi behad ortadi hamda o‘rganilayotgan til hodisalarini fahmlash imkoniyatlari yanada yuqoriroq bo‘ladi.

“Erkala va koyi” o‘yini. O‘qituvchi 1-qatordagi o‘quvchilarga ota-ona tomonidan kichik yoshdagi bolalarni erkalovchi so‘zlarni, 2-qatorga dangasa bolalarni koyishni ifodalovchi so‘zlarni ro‘yxat qilishni topshiradi. Erkalash va koyishni ifodalovchi so‘zlarni ko‘p topgan guruh o‘yin g‘olibi sanaladi.

Namuna: Erkalashni ifodalovchi so‘zlar: Oppog‘im, do‘mbog‘im, toychog‘im, ko‘zmunchog‘im, qo‘zichog‘im, shirinim.

Koyishni ifodalovchi so‘zlar: Uyingga bug‘doy to‘lgurlar, bolasi tushmagur-ey, pan-davaqi bo‘lma, landovur, lapashang, ovsar, dangasa.

“So‘zdan marjon tizing” o‘yini. Bu o‘yinda o‘qituvchi o‘quvchilarga so‘zlarning aral-ash to‘plamini tavsiya etadi va uyadosh so‘zlarni alohida, ya’ni marjon tizgandek yozishni aytadi. O‘quvchilar yozishadi va navbat bilan o‘qib berishadi.Qaysi o‘quvchi tez harakat qilib, marjonni xatosiz tizib chiqsa, o‘yin g‘olibi bo‘ladi.

Namuna: Tabiat manzarasiga oid so‘zlar: bog‘, dala, o‘rmon, tog‘, qir h.k.Gullarning nomlari: karnaygul, gultojixo‘roz, safsargul, nastarin h.k.Qovunning turlari: ananas, oqurug‘, ko‘kcha, cho‘gir, amiri, bo‘rikalla, asati, handalak

va h.k.Qushlarning nomlari: laylak, turna,chumchuq,qirg‘iy, lochin, burgut h.k.Xulosa, umumta’lim maktablarining ona tili darslarida leksikologiyaga oid bilimlarning

o‘qitilishi umuman o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqining o‘sishida, so‘zdan o‘rinli va unumli foydalana olishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Ochil Roziqov, Mels Mahmudov, Baxtiyor Adizov, Alijon Hamroyev. Ona tili

didaktikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2005-yil.

26810

ПЕДАГОГИК ЖАРАЁННИ МЕТОДИК ЖИҲАТДАН ОҚИЛОНА ТАШКИЛ ЭТИШ

Andijon viloyati Asaka tumani 31-umumta’lim maktabining informatika fani o‘qituvchisi

Isaqova Farog‘atoy MahmudjonovnaTel raqam: +99897 9725775

Andijon viloyati Asaka tumani 28-umumta’lim maktabining informatika fani o‘qituvchisi Sobirova Barchinoy Abdug‘ofurovna

Tel raqam:+998993291240

Аннотация: Замон шиддат билан ривожланиб боргани сари барча соҳаларга қўйиладиган талаблар ҳам муттасил равишда ўзгариб боради. Жамият ҳаётининг бар-ча жабҳаларини ҳам замон талабларига мослаб қуришни ҳам шу даврнинг ўзи талаб этмоқда. Бу ривожланиш хар соҳада бўлгани каби таълим сохасида кўплаб янгила-нишларни олиб келди. Айниқса, соха ходимларидан меҳнат фаолиятига кучли би-лим, изланиш, шу билан бирга компетенциявий сифатларни намоён этишини талаб қилаётгани билан изоҳланади

Калит сўзлари: ривожланиш, компетенциявий сифатлар, информацион компетент-лик, креатив, метод.

Бугунги кунда таълим соҳасида самарали фаолият юритиш учун ҳар бир педагог ўз устида ишлаши, мутахассис сифатида касбий компетентликка эга бўлиши, уни изчил равишда ривожлантириб бориши талаб этилмоқда. Хўш, компетентлик нима? Кас-бий компетентлик негизида қандай сифатлар акс этади? Педагог ўзида қандай компе-тентлик сифатларини ёрита олиши зарур. Инглизча “competence” тушунчаси луғавий жиҳатдан бевосита “қобилият” маъносини ифодалайди. Мазмунан эса “фаолиятда на-зарий билимлардан самарали фойдаланиш, юқори даражадаги касбий малака, маҳорат ва иқтидорни намоён эта олиш”ни ёритишга хизмат қилади. «Компетентлик» тушун-часи таълим соҳасига психологик изланишлар натижасида кириб келган. Шу сабабли компетентлик «ноанъанавий вазиятлар, кутилмаган ҳолларда мутахассиснинг ўзини қандай тутиши, мулоқотга киришиши, рақиблар билан ўзаро муносабатларда янги йўл тутиши, ноаниқ вазифаларни бажаришда, зиддиятларга тўла маълумотлардан фойдаланишда, изчил ривожланиб борувчи ва мураккаб жараёнларда ҳаракатланиш режасига эгалик»ни англатади. Касбий компетентлик – мутахассис томонидан касбий фаолиятни амалга ошириш учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг эгал-ланиши ва уларни амалда юқори даражада қўллай олиниши. Ижтимоий компетентлик – ижтимоий муносабатларда фаоллик кўрсатиш кўникма, малакаларига эгалик, кас-бий фаолиятда субъектлар билан мулоқотга кириша олиш. Махсус компетентлик–кас-бий-педагогик фаолиятни ташкил этишга тайёрланиш, касбий-педагогик вазифаларни оқилона ҳал қилиш, фаолияти натижаларини реал баҳолаш, билим, кўникма, мала-кани изчил ривожлантириб бориш бўлиб, ушбу компетентлик негизида психологик, методик, информацион, креатив, инновацион ва коммуникатив компетентлик кўзга ташланади. Улар ўзида қуйидаги мазмунни ифодалайди; психологик компетентлик–педагогик жараёнда соғлом психологик муҳитни ярата олиш, талабалар ва таълим жараёнининг бошқа иштирокчилари билан ижобий мулоқотни ташкил этиш, турли

26910

салбий психологик зиддиятларни ўз вақтида англай олиш ва бартараф эта олиш; ме-тодик компетентлик– педагогик жараённи методик жиҳатдан оқилона ташкил этиш, таълим ёки тарбиявий фаолият шаклларини тўғри белгилаш, метод ва воситалар-ни мақсадга мувофиқ танлай олиш, методларни самарали қўллай олиш, воситалар-ни муваффақиятли қўллаш; информацион компетентлик – ахборот муҳитида зарур, муҳим, керакли, фойдали маълумотларни излаш, йиғиш, саралаш, қайта ишлаш ва улардан мақсадли, ўринли, самарали фойдаланиш; креатив компетентлик – педагогик фаолиятга танқидий, ижодий ёндашиш, ўзининг ижодкорлик малакаларига эгалигини намойиш эта олиш; инновацион компетентлик–педагогик жараённи такомиллашти-риш, таълим сифатини яхшилаш, тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишга доир янги ғояларни илгари суриш, уларни амалиётга самарали татбиқ этиш; комму-никатив компетентлик – таълим жараёнининг барча иштирокчилари, жумладан, тала-балар билан самимий мулоқотда бўлиш, уларни тинглай билиш, уларга ижобий таъ-сир кўрсата олиш. Шахсий компетентлик – изчил равишда касбий ўсишга эришиш, малака даражасини ошириб бориш, касбий фаолиятда ўз ички имкониятларини на-моён қилиш. Технологик компетентлик – касбий-педагогик билим, кўникма, малака-ни бойитадиган илғор технологияларни ўзлаштириш, замонавий восита, техника ва технологиялардан фойдалана олиш. Экстремал компетентлик – фавқулотда вазиятлар (табиий офатлар, технологик жараён ишдан чиққан)да, педагогик низолар юзага кел-ганда оқилона қарор қабул қилиш, тўғри ҳаракатланиш малакасига эгалик. Касбий-педагогик компетентликка эга бўлишда ўз устида ишлаш, ўз-ўзини ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга. Ўз-ўзини ривожлантириш вазифалари ўзини ўзи таҳлил қилиш ва ўзини ўзи баҳолаш орқали аниқланади. Ўз устида ишлаш – педагогнинг изчил ра-вишда ўзининг касбий билим, кўникма, малака ва шахсий сифатларини ривожлантириб бориш йўлида амалий ҳаракатларни ташкил этиши. Ўз устида ишлаш қуйидагиларда кўринади: - касбий билим, кўникма, малакани такомиллаштириб бориш; - фаолиятга танқидий ва ижодий ёндашиш; - касбий ва ижодий ҳамкорликка эришиш; - ишчан-лик қобилиятини ривожлантириш; - салбий одатларни бартараф этиб бориш; ижобий сифатларни ўзлаштириш. Педагогнинг мутахассис сифатида: - аниқ мақсад, интилиш асосида педагогик жараённи такомиллаштириш; -педагогик жараён самарадорлигини, ўзининг ишчанлик фаоллигини ошириш; -изчил равишда янгиланиб бораётган пе-дагогик билимларни ўзлаштириш; -илғор технология, метод ҳамда воситалардан ха-бардор бўлиш; -фаолиятига фан-техниканинг сўнгги янгиликларини самарали татбиқ этиш; - касбий малакаларини такомиллаштириш; - кўникма салбий педагогик низолар-нинг олдини олиш, бартараф этиш чораларини излаш йўлида олиб борадиган амалий ҳаракати унинг ўз устида ишлашини ифодалайди. Педагогларнинг ўз устиларида из-чил, самарали ишлашларида фаолиятга лойиҳали ёндаша олишлари қўл келади. Улар-нинг лойиҳали ёндашув асосида қуйидаги моделни шакллантира олишлари мақсадга мувофиқдир. Педагогнинг касбий компетентликка эга бўлишида ўзини таҳлил қила олиши ҳам аҳамиятли саналади. Ўзини ўзи таҳлил қилиш педагог томонидан кас-бий фаолиятда ташкил этаётган ўз амалий ҳаракатлари моҳиятининг ўрганилишидир. Ўзини ўзи таҳлил қилиш орқали педагог ўзини ўзи объектив баҳолаш имкониятига эга бўлади. Зеро, педагогларнинг касбий компетентлик сифатларига эга бўлишида улар-нинг ўз-ўзини баҳолаш малакаларига эгалиги ҳам муҳимдир. Ўзини ўзи баҳолаш– шахснинг ўз-ўзини таҳлил қилиши орқали ўзига баҳо бериши. Ўзини ўзи баҳолаш субъект учун шахсий имкониятларини ҳисобкитоб қилиш, ўзига объектив баҳо бериш,

27010

ўзидан қониқишни таъминлайди. Ўз-ўзини баҳолаш шахснинг қобилиятини ўз кучи билан юзага чиқишига ёрдамлашиши зарур. Ўзўзини баҳолаш қийин, лекин шахсни бунга бевосита тайёрлаш мумкин. Ҳар қандай мутахассисда бўлгани каби педагогнинг ҳам ўзини ўзи самарали баҳолай олишига бир қатор омиллар таъсир кўрсатади. Хуло-са қилиб айтганда, педагогнинг компетенциявий хусусиятларига болаларни севиш ва улар билан ишлашга қизиқиш, педагогик фаолиятга ижобий муносабат, руҳий педаго-гик зийраклик ва кузатувчанлик, педагогик назокат, педагогик тасаввур, ташкилотчи-лик қобилияти, ҳаққонийлик, дилкашлик, талабчанлик, қатъийлик ва мақсадга инти-лиш, вазминлик, ўзини тута билиш, касбий лаёқатлилик, кенг илмий савия, маънавий эҳтиёж ва қизиқиш, интеллектуал қизиқиш, янгиликни ҳис қила билиш ва умумлаш-тира олиш сифатларини ҳам киритиш мумкин. Бу сифатларни ривожлантириш ва та-комиллаштириш педагогнинг фаолият жараёнидаги муваффақиятини таъминлайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга

қурамиз.- Тошкент: Ўзбекистон, 2017.-488 б 2. Мавлонова Р., Тўраева О. Ҳолиқбердиев К. Педагогика. Т. Ўқитувчи, 2001. – 512 б. 3. Толипов Ў., Усмонбоева М. Педагогик технология: назария ва амалиёт. – Т.: Фан,

2005.

27110

MEDIYA TA’LIM-DARS SAMARADORLIGINI OSHIRADI

Soliyeva Sayyora Xakimjanovna Namangan viloyati Namangan tumani

25-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel:+998949152466

Annatatsiya: Ushbu maqolamda boshlang‘ich sinflarda AKT dan foydalanishning samarali usullari, afzalliklari va zararli tomonlari yozilgan

Kalit so‘zlar: Boshlang‘ich sinf, AKT, dars, kompyuter

Bugungi kun bolasi uchun an’anaviy kompyuter, noutbuk yoki cho‘ntak kompyuterlari (planshet), murakkab xotira tizimiga ega telefonlarni tushunish yoki boshqarish muammosi mutlaqo mavjud emas. Demak, bu vaziyat boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiga darslarda aborot kommunikatsiya texnologiyalaridan unumli foydalanishda qiyinchilik tug‘ilishining oldini oladi.

Media mahsulotlar yordamida dars qiziqarli va maroqli o‘tadi. “Media ta’lim” tushunchasini hayotimizga kirib kelishi tajribali o‘qituvchilarga yangilikni amalda qo‘llash orqali darsni samarali tashkil etish imkonini berdi. Ayniqsa, qiziquvchan, rang-baranglikni xush ko‘ruvchi boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mavzularni tushuntirayotganda media manbalarga murojaat etish ularning diqqatini o‘rganilayotgan mavzuga qaratadi. Bolaning ko‘rish, eshitish, tasavvur imkoniyatlarini bir vaqtning o‘zida faol ishlatishi esa bilim samaradorligini oshiradi.

O‘qituvchi uchun foydasi:Malaka oshirish kursida bilimlari boyigan o‘qituvchilar AKT vositasida darsga

tayyorgarlik jarayonidagi mashaqqatlarni osonlikcha yengadi.Ko‘rgazmali qurol yetishmasligi muammosidan aziyat chekmaydi.Darslikdan tashqari ma’lumotlarni tez topadiva o‘quvchilarga havola yetadi. Qo‘shimcha topshiriqlarga o‘quvchilarni jalb etish imkoniga ega bo‘ladi.

O‘quvchi uchun foydasi:Ta’lim materialini muntazam kuzatadi. Bu orqali tasavvurlari jonlanib, tushunchalari

mustahkamlanadi. Testlar, nazorat, mustaqil ishlar savollariga javoblarni tezkor topshirish, ma’suliyat va vaqt oralig‘idagi mo‘ljalni ololadi.O‘z uylaridagi kompyuterdan faqat o‘yin maqsadida emas, darslarni tayyorlash, mavzuga doir qiziqarli ma’lumotlarni izlab toppish maqsadida foydalanish mumkin degan to‘g‘ri qarash shakllanadi. Elektron kitobxonlik darajasi oshadi.

O‘quvchilarni telefon va kompyuterga tobe bo‘lib qolishdan asrash uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari sinfni ikki guruhga bo‘lib “Oqlovchi”, ”Qoralovchi” ga ajratib munozara tashkil etadi. Bunga tajriba asosida 10 yaqin quyonlar qamalgan qafasga yuali telefon solib qo‘yilgan.Navbati bilan ushbu apparatlarga qo‘ng‘iroq qilinavergach, 4 ta quyon, ko‘maga tushib o‘lim xolatigacha bordi. Bunday tasvirlarni ko‘rgan bolalar telefon va kompyuter o‘yinlari ta‘sirida insonning xotirasi, immuniteti, suyaklar rivojlanishini bilib olishdi. 2 guruhga alohida markerli do‘ska berilib, o‘quvchilar foydali va zararli jihatlarini yozib chiqishadi.

Foydali jihatlari:Matn terish,chet tillarni o‘rganish,shaxmat- shashka kabi o‘yinlarni o‘ynab, zukkolikni

oshirish, kerakli ma‘lumotlarni internetdan izlab topib, bilmlarni boyitish mumkin.

27210

Zararli tomonlari: Kompyuter va telefonda soatlab o‘yin o‘ynash oqibatida ko‘z va bosh miya zo‘riqadi.

Ruhiy jihatdan asabiylashish, jizzakilik, jonli nutqning yo‘qolib borishi, doimiy tushkunlik kuzatiladi.Bilim olishga qiziqish susayib, eng qimmatli vaqtni virtual o‘yinlarga sarflaydi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, keltirilgan ma‘lumotlar ko‘rgazmali tarzda o‘quvchilarga havola etilsa, ular fikrlaydi, xulosa qiladi va aqlli texnikalardan foydalanish jarayonida me‘yorni saqlash qoidasiga ama qilishga urinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Boshlang‘ich ta’lim jurnali 2016-yil 5-son2. http:∕∕www.bt-jurnal.uz

27310

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA MАISHIY O‘YINLАRNING TALQINI

Soyibboyeva Marg‘ubaxonNamangan viloyati, Yangiqo‘rg‘on tumani


Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida maishiy o‘yinlarning ijtimoiy hayotda badiiy ifodalanishi va o‘quvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatishda bu o‘yinlarning roli haqida fikr yuritilgan.

Kalit so‘zlar: boshlang‘ich ta’lim, ta’limiy o‘yinlar, mustaqil fikr, mantiqiy tafakkur, ta’lim- tarbiya, didaktik topshiriq, mustaqil ish, o‘quvchi, o‘quvchi faoliyati, dars, metodik tayyorgarlik.

O‘yinlаr оg‘zаki bаdiiy ijоd nаmunаsi-аdаbiy hоdisа sifаtidа qаrаlsа, ulаr оbраzlаr tаlqini, g‘оyaviy mаzmuni vа kоmpоzitsiyasi, mаqsаdi vа estеtik vаzifаlаri jihаtidаn shаrtli rаvishdа uch turgа mаnsubdir: а) qаhrаmоnlik ruhidаgi o‘yinlаr; b) hаyvоnlаr hаqidаgi o‘yinlаr; v) mаishiy o‘yinlаr.[1. B 23] O‘yinlаrning bu turlаri bir-birlаridаn o‘zаrо g‘оyaviy mаzmunigа, ijtimоiy vоqеlikni tаsvirlаsh tаmоyiligа, o‘ynаlish hоlаtigа, ijrо tаbiаtigа оbrаzlаr tаlqinigа ko‘rа fаrq qilib turаdi. Birоq ulаr turli fаsllаrdа bоlаlаr оrаsidа bаrаvаr o‘ynаb kеlingаn. Ulаrning birigа хоs хususiyat ikkinchisidа hаm zоhir. Shuning uchun ulаr o‘rtаsidа muаyan yaqinliklаr mаvjud, bаrchаsi bоlаlаr o‘yini nоmi оstidа yaхlit tizim shаrtidа birikkаn.

Mаishiy o‘yinlаr. Kаttаlаr vа bоlаlаrning turmush tаrzigа, mаrоsim vа urfоdаtlаrgа, mа’lum kаsb-hunаrgа, turmush prеdmеtlаrigа оid mа’lumоtlаrni o‘zidа rаmziy ifоdа etuvchi bоlаlаr o‘yinlаri mаishiy o‘yinlаr turkumini tаshkil qilаdi.[2.45] Mаishiy o‘yinlаrdа bоlаlаr kаttаlаr hаyotidаn bеvоsitа nusха ko‘chirib o‘ynаydilаr. O‘z o‘yinlаridа to‘y, chаqаlоq tug‘ilishi vа uni bеshikkа bоg‘lаsh, dаfn mаrоsimlаrigа аlоqаdоr sаhnа ko‘rinishlаrini, u yoki bu urf-оdаtlаrimizni аks ettirаdilаr. Yoki bu хil o‘yinlаrdа bоlаlаr rеаl turmush shаrоitidа o‘zigа tа’sir ko‘rsаtgаn birоr vоqеlikni, tаbiаt yo turmush hоdisаsini o‘yin ko‘rinishidа tаsvirlаb bеrаdilаr. Mаishiy o‘yinlаrning аksаriyati o‘yinchоqlаr vоsitаsidа o‘ynаlishi bilаn хаrаktеrlаnаdi. Chunki u yoki bu mаishiy prеdmеtning (mаsаlаn, uy-ro‘zg‘оr jihоzlаri vа buyumlаrining, mеhnаt qurоllаrining) kichrаytirilib, miniаtyurа shаklidа yasаlgаn o‘yinchоq tipidаgi nusхаsi оrqаli bоlаlаr o‘zi tа’sirlаngаn birоrbir turmush vоqеligigа munоsаbаt ko‘rsаtаdilаr. Ko‘pinchа mаishiy mаzmundаgi bundаy o‘yinlаrni pеdаgоglаr, etnоlоglаr vа psiхоlоglаr, hаttо аyrim fоlklоrshunоslаr imprоvizаtsiоn yoki tаqlidiy o‘yinlаr dеb yuritаdilаr. Ko‘pchilik hоllаrdа esа ulаrni drаmаtik o‘yin dеb аtаsh hаm оdаtgа аylаngаn. Hоlbuki, drаmаtizm hоlаti o‘yinlаrning bаrchа turlаridа kuzаtilаdi. Binоbаrin, bоlаlаr o‘yinlаrining bаrchаsi хаlq оg‘zаri drаmаsigа mаnsub аdаbiy hоdisаdir. Shundаy ekrаn, o‘yinlаrning fаqаt birginа turini drаmаtik o‘yin dеb qаrаsh аsоsli emаs. Mаishiy o‘yinlаrdа rеаlistik hоlаtlаr (mаsаlаn” “Mеhmоn-mеhmоn” o‘yinidа mеhmоn kutish, uni shirin tаоmlаru nоzu nе’mаtlаr bilаn siylаb izzаt qilish, hurmаtini jоyigа qo‘yish hоlаti) tаsvirlаnаdi. Kаttаlаr vа bоlаlаr turmushigа dахldоr vоqеliklаr, ijtimоiy hаyotgа аlоqаdоr turli-tumаn tаfsilоtlаr bоlаlаr tаfаkkuridаn kеlib chiqilgаn hоldа аks ettirilаdi. Ulаrdа rеаlistik hоlаtlаr bоlаlаr fаntаstikаsi bilаn uyg‘unlаshtirilgаn tаrzdа tаsvirlаnаdi. Mаsаlаn, “To‘y-to‘y” o‘yinini o‘ynаyotgаn qizаlоqlаr uchun аtirdаn yoki dоridаn bo‘shаgаn shishа idishchаlаr “kеlin-kuyov” rоlini o‘tаyvеrаdi.[3.] Turli yog‘оch qirindilаri, bеjirim tоshchаlаr, o‘t-o‘lаnlаr esа

27410

ulаr uchun to‘y dаsturхоnining bеzаgi vаzifаsidа хizmаt ko‘rsаtаvеrаdi. Хuddi mаishiy ertаklаrdаgi kаbi mаishiy o‘yinlаrning bir qismidа tоpishmоqli tоrtishuvlаr muhim o‘rin tutаdi. Bundаy o‘yinlаrdа аqlli, zukkо, tоpqir, zеhnli bоlаlаr, аlbаttа, g‘аlаbа qоzоnishi isbоtlаnаdi. Nаtijаdа bоlаlаr uquvli, dоnо bo‘lishlarining hikmаti kаttа ekаnligini аnglаb yеtаdilаr. Хullаs, mаishiy o‘yinlаr rеаl hаyot kаrtinаsini tаsvirlаb ko‘rsаtishi, hаyotning fаоl rishilаrigа хоs хаtti-hаrаkаtlаrni, ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy munоsаbаtlаrni, kаsb-hunаrlаrgа оid qаrаshlаrni, turmush prеdmеtlаrini ishlаtish tаjribаsini o‘zidа ifоdа etishi jihаtidаn o‘yinlаrning аlоhidа, mustаqil turkumini tаshkil etаdi. Umumаn, o‘zbеk bоlаlаr o‘yinlаrining hаr bir turi rеаl vоqеlikkа nisbаtаn munоsаbаtni o‘zigа хоs tаrzdа ko‘rsаtаdi. Boshlang‘ich sinf o‘qish kitoblaridagi hikoya o‘qishni tashkil etish ham ularning shaxs si-fatida kamol topishi, jamiyat a’zolarining faol munosabatiga aralshib ketishi, turli toifadagi insonlar, hayot hodisalarini idrok etishida muhim rol o‘ynaydi.

Ulаrdа bоlаlаr tаfаkkurigа mоs hоldа hаyotni аks ettirish o‘zigа хоs pоetik mоtiv sifаtidа shаkllаngаn. ShuninShuning uchun o‘zbеk bоlаlаr o‘yinlаrining ifоdаviy uslubini, оbrаzlаr tаrkibini, mаzmuniy turlаrini, syujеti vа kоmpоzitsiyasini yaхlit hоldа o‘rgаnish оrqаli bоlаlаr fоlklоrining tаriхiy tаrаqqiyotini vа uning o‘zbеk fоlklоri tаrkibidа epik vа pоetik аn’аnаlаrni sаqlаb qоlishdаgi rоlini bеlgilаshdа muhim аhаmiyat kаsb etаdi.

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr:1. Bоychеchаk // Bоlаlаr fоlklоri. Mеhnаt qo‘shiqlаri. Tuzuvchi vа nаshrgа tаyyorlоvchilаr:

О. Sаfаrоv vа K. Оchilоv. - T.: G‘АSN, 1984. 2. Sаfаrоv О. O‘zbеk bоlаlаr pоetik fоlklоri. - T.: O‘qituvchi, 1985. 3. Sаfаrоvа N. O‘zbеk bоlаlаr o‘yin fоlklоri tаbiаti. – T.: Fаn, 2008. 4. Sоlihоvа M., G‘оziеvа S. Mаktаbgаchа tаrbiya yoshidаgi bоlаlаr uchun хаlq

o‘yinlаri.–T.: O‘qituvchi, 1970.

27510

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA XALQ O‘YINLARI ORQALI SOG‘LOM TURMUSH TARZINI SHAKLLANTIRISH

Namangan viloyati Kosonsoy tumani 24-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Sultonova Dilafro‘z Karimjonovna

Annotatsiya: Maqolada xalq o‘yinlari o‘quv-tarbiya jarayoniga sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning muhim omili sifatida joriy etilgan bo‘lib, uning samarali usul va vositalari tahlil qilingan. Shuningdek, muallif darslik hamda adabiyotlarga kiritilmagan, ammo hozirda hududlarda o‘ynaladigan o‘yinlarni tuzib mashg‘ulotlariga tatbiq qilish bo‘yicha tavsiyalar berib o‘tgan.

Kalit so‘zlar: O‘quv-tarbiya, jarayoni jismoniy tarbiya, xalq o‘yinlari, sog‘lom turmush tarzi, vositalar, mashg‘ulotlar, urf-odat.

Respublikamizda ishlab chiqilgan, prezidentimiz tomonidan ilgarisurilgan besh muhum tashabbuslardan biri sportni ommalashtirish, uni rivojlantirish masalasi sanaladi. Unda har tomonlama sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalashni ko‘zda tutadi. Ta’lim-tarbiya sohasida jismoniy tarbiya va sport asosiy omillardan biridir. Chunki amaliy mashqlar o‘quvchilarni ham jismonan, ham ruhan sog‘lom ulg‘aytirishga hamda sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga olib keladi.

Bugungi kunda yoshlarda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish masalasi zamonaviy pedagogik tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishini tashkil etib, mazkur sohada respublikamiz va xorijiy mamalakatlarda qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Keyingi yillarda jismoniy tarbiya darslarida, sport mashg‘ulotlarida xalqimizning milliy o‘yinlariga ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. O‘yinlar yosh avlod uchun bu hamma zamonlarda turmush tarzi, hayot omili, uning o‘lchovi bo‘lib hisoblanadi. O‘yinning mazmuni boyib, shakllari ko‘payib boraveradi. Bugungi bola — ertangi kunning ijodkoridir.

O‘yin bu ijod, o‘yin bu hayotdir. Sinfda va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda xalq o‘yinlaridan samarali foydalanish kutilgan natijalarini beradi. Masalan, «Oq terakmi, ko‘k terak», «Arqon tortish», «Besh tosh», «Xo‘rozlar jangi», «Chillak», «Yong‘oq o‘yini» va shunga o‘xshash xalq o‘yinlari o‘quvchilarga yaxshi tanish. Ular ushbu o‘yinlarni deyarli barcha sinflarda o‘ynaydilar. Xalqimiz tomonidan o‘ynalib kelgan o‘yinlarning yangi turlarini topish yoki ma’lum vohaga oid bo‘lib, muayyan hududlarda o‘ynalmaydigan o‘yinlarni ommalashtirish, ularni targ‘ib etish, mashg‘ulotlarga tatbiq qilish bu boradagi tadbirlarning mazmunini yanada boyitadi. Jumladan, «To‘p-tosh», «Anapay», «Tikki», «Otib qochar», «Qotdi», «Ot arava», «Oppon-soppon», «Ot o‘yini», «Qidirib top», «Janbil», «Danak», «Yong‘oq o‘yini», «Tovus», «G‘isht urish» va hokazolarni misol keltirish mumkin.

«G‘isht urish» O‘yin tartibi. Bunda 4 nafardan ortiq o‘quvchi ishtirok etishi mumkin. O‘yinda bir g‘ishtning ostiga o‘quvchilar o‘zlariga tegishli bo‘lgan konfet qog‘ozlaridan bittadan qo‘yadilar. G‘ishtning orqa tomonidan turib, navbatma-navbat qo‘llaridagi toshini uloqtiradilar. Kimning toshi uzoqqa yetib borsa, o‘sha ishtirokchi toshi joylashgan joyda turib, birinchi bo‘lib g‘ishtni nishonga oladi. G‘ishtni urib yiqitgan g‘olib konfet qog‘ozlariga ega bo‘ladi. O‘yin shu tariqa yana boshidan davom etadi. O‘yin istagancha davom ettirilishi mumkin.

O‘yin ahamiyati. O‘quvchilar o‘rtasida murosa, kelishuvchanlik, bir-birining qarorini hurmat qilish, merganlik, aniq mo‘ljalga olish, saxiylik kabi fazilatlar qaror topadi.

27610

Albatta, bu o‘yinlarni mashg‘ulotlarga qizg‘in tatbiq etish, avvalo, o‘qituvchining mahorati, tayyorgarligiga bog‘liq. Darsdan oldin o‘qituvchi o‘zining darsdagi o‘rnini aniq his qila olishi, tasavvur qilishi kerak. Shu bois, darsga tayyorlanishda u nazariy va amaliy jihatlarga, mashg‘ulotni tashkil qilish uslubiyatiga e’tibor qaratib, bu boradagi muammolarni hal etib olishi darkor.Bundan tashqari, o‘quvchilarning faoliyatini o‘zaro taqqoslash orqali ularning imkoniyatlariga baho berish o‘qituvchining o‘zi tomonidan ochiq, oshkora emas, balki o‘ziga xos vositalar orqali tashkil etilmog‘i kerak. Chunki amaliy harakatlarni a’lo darajada bajargan o‘quvchilarda boshqalarga nisbatan o‘zini ustun qo‘yish, kuchiga ortiqcha baho berish, manmanlik alomatlari yuzaga chiqadi. O‘qituvchi shu kabi holatlarni oldindan baholashi va jismoniy imkoniyatlari boshqalarnikiga nisbatan ustun o‘quvchilarga odatdagidan ko‘ra nisbatan murakkabroq mashqlarni yuklashi mumkin.

Xalq o‘yinlari vositasida sog‘lom turmush tarzini yaratish samaradorligi amaliy takrorlash jarayonlariga uzviy bog‘liq ekanini unutmaslik lozim. Buni quyidagicha tasvirlasak, maqsadga muvofiq bo‘ladi.Xalq o‘yinlari yoki sport mashqlari yuqoridagi kabi takrorlash bosqichlaridan o‘tishi, ulardan ko‘zlangan maqsad va natijalarga erishishda qo‘l keladi.

O‘quv-tarbiya jarayonida xalq o‘yinlari sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda asosiy omildir. Dars va darsdan tashqari jismoniy tarbiya mashg‘ulotlariga tatbiq etish vositasida o‘quvchilar o‘rtasida chaqqonlik, ahil-inoqlik, matonat va eng muhimi, qat’iyat, o‘ziga ishonchni shakllantiradi.

Foydalanilgan adabiyot:1. «1001 o‘yin» Usmonxujayev T.S., Xujayev F. «Meditsina», 1990-yil.2. Usmonxo‘jayev T. «O‘zbek milliy o‘yinlari istiqbolining mezonlari». «Ma’rifat»

gazetasi. 2002-yil, 14-avgust.

27710

ONA TILI TA‘LIM TIZIMIDA KOMMUNIKATIV KOMPETENSIYASINI EGALLASHDA PED TEXNOLOGIYALARNING SAMARAS

Sultonova Dilafruz KarimjonovnaNamangan vil. Kosonsoy tuman

24-maktab boshlang‘ich sinf ōqituvchisiYODGOROVA Mastura Umaraliyevna

Namangan vil. Kosonsoy tuman24-maktab boshlang‘ich sinf ōqituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada bugungi kun ona tili ta’limi sohasida qo‘llanilayotgan ilg‘or pedagogik texnalogiyalar va ularning qo‘llash metodi yoritib berilgan. Ona tili ta’limida olib borilayotgan zamonaviy metodlarni qo‘llashdan asosiy maqsad va vazifalari ochib berilgan.

Kalit so‘zlar: pedagogika, mustaqil fikr, kommunikativ, ko‘nikma, malaka, kompetensiya, pedagogik texnologiya, Bumerang metodi, sotsiolingvistik, grammatik, pragmatik.

Ilg‘or pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayoni unumdorligini oshiradi, o‘quvchining mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi.

Ta’limning barcha bosqichlarida ona tili o‘qitishning asosiy maqsadi o‘rganuvchilarning kundalik, ilmiy va kasbga sohalarda faoliyat olib borishi uchun kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishdan iboratdir.

Ona tili kommunikativ kompetensiyasi-ona tili bo‘yicha egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarni muloqot jarayonida qo‘llash qobiliyatidir. Ona tili kompetensiyalari quyidagilar:

- lingvistik kompetensiya; - sosiolingvistik kompetensiya;- kommunikativ kompetensiya;- pragmatik kompetensiya; - grammatik kompetensiya.Ona tili fanida o‘quvchilkarni fonetika, leksikologiya, so‘z tarkibi, so‘z yasalishi,

morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, bog‘lanishli nutq bilan bog‘liq atamalarni bilib borishlarida, o‘rganib olishlarida o‘qituvchi zamonoviy pedagogik taexnologiyalarni to‘g‘ri foydalanishi kerak. Ona tili darslarining samaradorligini oshirish, unda o‘quvchilarni faollashtiradigan, mantiqiy fikrlashga undaydigan metod va usullarni ishlab chiqish dolzarb masalalardan biridir.

Ona tili fanlarida “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Bumerang metodi”, “So‘z ichida so‘z” o‘yini, “Sirli kataklarni to‘ldir” o‘yini, “Quvnoq alifbo” o‘yini, “So‘zni toping” o‘yini, “Men o‘ylagan so‘zni topib ayting”, “Nazoratchi harf”, “Domino”, “So‘zlar ko‘zguda”, “So‘z juftlarini davom ettir”, “Xato qilma”, “Sirli kataklarni to‘ldir”, “Ha- yo‘q”, “Sehrli so‘z”, “O‘z joyini top”, “Zanjir”, “Aql charxi”, “Noto‘g‘ri jumla” “Bo‘lishi mumkin emas” kabi ta’limoy o‘yinlardan foydalanilsa o‘quvchi mavzuni o‘zlashtirishi osonlashadi, qiziqarli bo‘lishi bilan, ularni ziyrak, sinchkov bo‘lishga ham undaydi.

Masalan, “Xato qilma” ta’limiy o‘yinida o‘qituvchi biror narsani yoki uning rasmini ko‘rsatadi. O‘quvchilar uning nomini aytadilar va so‘z necha bo‘g‘inli bo‘lsa, o‘sha son yozilgan kartochkani ko‘rsatadilar. M: Olamaxon-3soni.Bu o‘yin orqali bo‘g‘inni

27810

o‘rganishlari oson kechadi.“Bumerang metodi” biror mashqda berilgan hikoyadan foydalanib shaxs va narsaning

belgisiga doir o‘qituvchi savol aytadi va koptokni o‘quvchiga beradi. O‘quvchi o‘sha matndan foydalanib, belgini bildirgan so‘zlarni topib, koptokni qaytaradi. M: Qanday? A’lo, iqtidorli...

Ona tili ta’limi o‘quvchilarda tafakkur qilish faoliyatini kengaytirish, erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olish, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, ta’lim jarayoniga yangilik olib kirish va joriy etish bugungi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining asosiy vazifasidir. Demak, har bir o‘qituvchi izlanishi, bugungi kun talablari asosida o‘zini o‘zi tarbiyalashi, o‘z ustida tinmay izlanishi, zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini o‘zlashtirishi va ta’limda qo‘llay olishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Azizxo‘jaevaN.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. -O‘.: O‘DPU,2003. - 174 b.2. RoziqovO., Og‘ayevS., MahmudovM., AdizovB. Ta’lim texnologiyasi. - T.:

O‘qituvchi,1999.-A.69.3. Og‘ayev S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar-hayotiy ehtiyoj. “Xalq ta’limi” jurnali,

2001, 69-71 b.4. Xo‘jayeva A. Izohli metodikaning ba’zi masalalari.- T.: 1968.5. Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (Uslubiy qo‘llanma). – T.: 1999.

27910

BOSHLANG‘ICH TA’LIM JARAYONIDA O‘QUVCHILARDA KREATIV FIKRLASHNI SHAKLLANTIRISH USULLARI.

Supijanova Rislig‘oy MaxkamovnaNamangan viloyati Uchqo‘rg‘on tumani

2 - umumiy o‘rta maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi.Telefon:+998973725014

[email protected]

Annotasiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflardanoq o‘quvchilarni ijodiy fikrlshga o‘rganish, bolalarning kreativ fikrlashini rivojlantirish yo‘llari haqida mulohazalar yuritilgan.

Kalit so‘zlar: Kreativlik, bilim salohiyati, fikrlsh saloxiyati, ijodkorlik, kreativ fikrlashga o‘rgatish.

Kreativlik deganda insonni yangilik yaratish salohiyati, muammolarni yechishga qaratilgan ijodiy qobilyati tushunilad. Kreativ fikrlsh muayyan masala yuzasidan har tomonlama fikrlash, bir nuqtaga turli tomondan yondashishni tushuniladi. Berilgan bilimlarni takrorlab kreativlikka erishib bo‘lmaydi. Buning uchun egallangan bilimlardan hayot davomida foydalanish, bilimlarni oddiy hayot tarzida ishlata bilish ham kreativ fikrlash salohiyatini oshiradi. Masalan: Bolalar ingiz tilida yod olgan so‘zlari, gaplarini amalda oddiy sozlashishda ishlata olishmasa bari o‘rganganlari foydasiz. Ko‘pincha masalalarning noodatiy yechimlari kutilmaganda inson hayoliga kelishi mumkin. Buning uchun fikrlash jarayonidagi bir xillika barham berish kerak. Masalan: Boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish davridayoq o‘quvchilarga chiziq ichiga qanday yozishni namuna bilan o‘rgatiladi. Bu degani o‘quvchi doimo namuna asosida yozishga o‘rganib qolmasligi zarur. Bir xil qolipda o‘qishga o‘rganib qolsa, oxir oqibatda biror topshiriq berilsa namuna bormi deb so‘rashga o‘rganib qolishadi. Bu esa ularni yod olishi, boshqa narsalarni fikrlashga bo‘lgan ishtiyog‘ini so‘nishiga olib keladi. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanida og‘zaki hisoblashga o‘rgatishda mental arifmetika usulidan foydalanish ham mumkin.Bolalarning iqtidorlarini hisobga olgan holda qo‘shimcha topshiriqlar berish, uning bilim salohiyatini oshiradi. Sinfdagi barcha o‘quvchi ayni vaqtda bir xil firklay olmaydi. O‘qituvchi tomonidan berilgan bilimni ham bir xil qabul qila olmaydi. Bunday vaziyatlarda o‘quvchining salohiyatiga qarab bilim berish talab qilinadi. Hozirgi kunda yaratilgan sinflar kesimidagi pisa testlarini yechish, o‘quvchilar bilan muhokama qilish ham yaxshi samara beradi. Bir xillikdan qochish o‘quvchining kreativ fikrlsh qobilyatini oshiradi. Matematikada qo‘shish va ayrishni tushuntirayotganda foydalanish mumkin. Masalan: ” Senda 5000 so‘m puling bor, unga sen nimalarni sotib olishing mumkin?” -degan savol berish orqali o‘quvchi pulni nimalarga ishlata olishini tinglash mumkin. O‘quvchilarga ijodkorlikka chegara belgilamaslik kerak. Muammoli masalaga duch kelgandagina, ijodkorlikka chegara belgilang. Oldingizga “Sodda yechim nima?”- degan savolni qo‘yinig. Keyin muammoni hal etish yechimini ko‘z oldingizga keltiring. Bu jarayon sizni ijod qilishga, fikrlshga undaydi. O‘quvchilarni izlanishga,ixtirochilikka yo‘naltiringki, ulardan chiqqan fikrlar besamar ketmasin.

Ba’zi odamlar kreativ –ijodkorlik o‘ziga xos mahoratni talab etadi deb o‘ylaydilar. Bunga ishonadilar ham. Har bir inson ijodkor bo‘lib tug‘iladi. Ijodkorlik tabiiy holat bolib,biz odatda atrofimizdagi xulq-atvor, fikrlar sababi buni anglab yetmaymiz. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini kreativ fikrlashga o‘rgatish ta’lim jarayonida olib boriladi. Bu fikrlash o‘qish, matematika va tabiatshunoslik fanlarida shaklllantirish mumkin. Masalan: 1-sinf

28010

“Atrofimizdagi olam “ darsligida “Xona o‘simliklari “ mavzusida o‘quvchilarga o‘simliklar hayoti, ularni qanday parvarish qilish haqida tushuncha beriladi. O‘quvchilarga xona o‘simliklarini qanday qilib yaxshi parvarishlashni o‘rgatiladi. Gullarni ko‘paytirish usullari haqida o‘ylashga,izlanishga ishtiyoq uyg‘onadi. 2-sinf Atrofimizdagi olam darsligidagi “Gerbariy tayyorlash “ mavzusida o‘quvchilarga o‘simliklardan qanday gerbariy tayyorlashni ko‘rsatib beriladi. O‘quvchilarga gerbariy tayyorlash uchun 5 kun ketishini hisobga olgan holda kelasi dars uchun gerbariy tayyorlab kelishni vazifa beriladi. O‘quvchilar darsdan tashqari vaqtlarda gerbariy tayyorlab, xatto ostiga o‘simlik nomlarini ham yozib kelishadi. Tayyorlangan gerbariylarini “Atrofimizdagi olam “ darsligini boshqa mavzularida ham ishlatish mumkin. “Suv –hayot manbayi “mavzusini tushuntirishda sinf xonasida oddiy tajriba o‘tkazish mumkin. Buning uchun 1 stakan suv, oddiy muz parchasi va termosdagi qaynoq suv kerak bo‘ladi. Suvning 3 holatini tushuntirish bilan suvning yerdagi aylanishini tushuntirib berish mumkin. Muz holidagi suv quyosh ta’sirida erib, suvga aylanadi. Daryodagi suvlar quyosh ta’sirida bug‘ga aylanadi. Keyin bug‘iar katta bulutlarga aylanadi. Osmondan qor yoki yomg‘ir bo‘lib, yana terga tushadi. O‘quvchilarga tajribalar mavzuni yanada yaxshiroq anglashga yordam beradi. 2-Sinf Matematika darsligida “Qo‘shishni tekshirish “mavzusini tushuntirishda oddiy narsalardan ham foydalanish mumkin. Masalan: olmadan. Menda 5 ta olma bor. 5 dona olmani stol ustiga qo‘yaman. Yana 3 ta olmani qoshaman deb, stol ustiga 3 ta olmani qo‘yaman. Endi nechta olma bo‘ldi? 5+3=8 ta. 8 ta olma bo‘ldi. Olmani 3 tasini 3 o‘quvchiga beraman. Nechta olma qoldi? 8-3=5 ta. Demak, yig‘indidan 2-qo‘shiluvchini ayrisak 1-qo‘shiluvchi kelib chiqadi. Ya’ni qo‘shishni ayrish yordamida tekshirish mumkin ekan. Bolalar mavzuga oid boshqa misollar ham keltirishlari mumkin. 2-sinf Texnologiya darsligida “Tabiiy urug‘lardan applikatsiya usulida naqsh tuzish” mavzusida o‘rganiladi. Bunda tabiiy urug‘lardan: qovoq, qovun, tarvuz, sedana kabilardan naqsh yasashni tushuntirish mumkin. Bu mavzuni tushuntirib o‘quvchilarni izlanishga o‘rgatiladi. O‘quvchilar turli urug‘lardan naqshlar yasaganda, o‘z ijodiy salohiyatlarini o‘stiradilar. Bajarib kelgan topshiriqlarni ko‘rib, o‘quvchilarni boshqa bolalarga o‘rnak qilib ko‘rsatish mumkin. Bu o‘quvchini yanada ko‘proq izlanishga chorlaydi. O‘quvchilarning kreativ salohiyati darsdagi bunday topshiriqlarni bajarish jarayonida ruvojlanib boradi. Tasviriy san’at fanida mavzuga oid rasmlarni chizishni o‘zi bilan chegaralanib qolmay, qo‘shimcha detallarni ham chizishga o‘rgatish mumkin. Masalan: 2-sinfda “Qushlar “, “O‘lkamizda qish” mavzularini chizish jarayonida aynan berilgan rasmlarni chizmasdan, ular bilan tabiatda uchraydigan boshqa predmetlarni ham chizish mumkin. Bu o‘quvchini ijod qilishga undaydi va firklashga o‘rgatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar :1. 2-sinf Atrofimizdagi olam .Darsligi P.G‘ulomov, SH.Mirzaraxmatova 2018 y2. 2-sinf Matematika darsligi .N.Abdurahmanova, L.O‘rinboeva 2018 y3. 1-sinf Atrofimizdagi olam .N.Ahmedova, M.Ahmedova 2019 y4. Noodatiy firklsh mahorati yohud kreativlik qanday shakillantiriladi? Ma’rifat 2019 yil

5 iyul

28110

TA‘LIM JARAYONINING TA‘LIMIY RIVOJLANTIRISH FUNKSIYASI VA METODI

Zulhija SUVONOVA,Uchquduq tumanidagi

18-umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Telefon: +99893-438-82-63

Annotatsiya: Ushbu maqola kelajak avlod farzandlarini yetuk, bilimli, iqtidorli, ijodkor har bir fan bo‘yicha mustaqil fikrga ega bo‘ladigan, fikrlash qobiliyati keng bo‘lgan komil inson bo‘lishiga, didaktik o‘yinlarning ahamiyati to‘g‘risida.

Kalit so‘zlar: Intellektuallik, didaktik o‘yinlar, qobiliyat va ishonchlilik.

Bizning serquyosh diyorimiz mustaqil O‘zbekistondir. Bu yurt farzandlari mustaqillikka erishgach, yaxshi bir an’ana vujudga keldi. Har bir kirib kelayotgan yangi o‘quv yili biz uchun yangi ma’no va mazmun baxsh etuvchi bir nom bilan ataladigan bo‘ldi. Bu esa yildan-yilga, kundan-kunga o‘z samarasini berib kelmoqda. Ma’lumki, o‘zbek xalqi azal-azaldan bilimga chanqoq bo‘lgan. Biz buyuk bobolarimiz hamda olim va allomalarimiz bilan faxrlanamiz. Biz yosh avlodni mana shunday buyuk bobolarimizga munosib avlod etib tarbiyalab borishimiz kerak. Donishmandlarimizning har bir so‘zida, yosh avlod uchun juda ta’sirli va serma’no so‘zlari yosh avlod qalbi va ongi, his-tuyg‘ulariga vatanparvarlik ruhida ta’sir etadi. Hayotimizda kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish uchun boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mustaqil fikrini bayon eta olish, rivojlanayotgan shaxs dunyoqarashini, uning ma’naviy bilimlarini oshirishga ko‘maklashadigan pedagogik metodlardan, usullardan foydalaniladi.

O‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan, o‘z kuchiga, o‘zi tanlagan yo‘lning to‘g‘riligiga ishongan inson doimo kelajakka ishonch bilan qaraydi. Bilim jarayonida ilmiy nazariyasida boshlang‘ich sinflarda amaliy asoslarni, ya’ni ta’lim, bilim berishni o‘yin orqali o‘quvchining olgan bilimlarini mustahkamlash uchun “Didaktika” ta’lim metodidan foydalanadi.

“Didaktika” – grekcha so‘z bo‘lib, “didasko”, ya’ni “o‘qitish, o‘rgatish” ma’nolarini bildiradi. Ta’lim jarayonida, o‘rganish, tahlil qilish jarayonida ta’lim tushunchasi va uning vazifasi haqida bilimlarini bayon etadi. Didaktika pedagogikaning “nimaga o‘qitish?”, “nimani o‘qitish?” va “qanday o‘qitish?” kabi savollariga javob izlaydi va bolani o‘yin orqali darsga qiziqtira oladi. Didaktikaga oid materiallar Ya.A.Komenskiy, K. D.Ushinskiy va boshqa mashhur pedagoglar tomonidan boyitildi.

Didaktika faqat ma’lumot mazmunini belgilabgina qolmay, balki qanday o‘qitish kerakligini ham belgilaydi. Didaktika asosan pedagogika fanining ilmiy tekshirish metodlaridan foydalanadi.

O‘quv hujjatlarini o‘rganishDidaktikaning kategoriyalariMalaka – ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunda

o‘z ichiga bevisita ta‘limiy tushunchalarni oladi.Ta‘lim jarayoning ta‘siri va shartlari.Ma’lumot – olingan, hosil qilingan bilimlar, tarkib topgan ko‘nikma, malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarashlar majmuasi. O‘quvchiga ta’lim jarayonida faqat ta’lim berish bilan chegaralanmaydi, balki bu jarayonda o‘quvchi talabiga ta’sir ko‘rsatadi, bu esa

28210

ularning bilim olishlarini yanada faollashtiradi, natijada o‘quvchi ta’lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi.

Bilamizki, boshlang‘ich ta’limda iqtidorli va o‘rta o‘zlashtiradigan o‘quvchilarni ko‘plab uchratamiz. Ta’limdagi yutuqlar, avvalo o‘qituvchiga bog‘liq bo‘ladi. O‘qituvchi o‘z fanini chuqur bilishi, pedagogik muloqot, suhbat ustasi bo‘lishi va psixologik-pedagogik bilim, malakalarini egallagan bo‘lishi lozim. Bularni bilish orqali ta’lim-tarbiya jarayonini yaxshi va samarali boshqarish mumkin. Shu bilan bir qatorda o‘quvchining ishonch hamda dunyoqarashi va yangi-yangi iste’dodlar qirralarini ochib bera olamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent., “Sharq”, 1997.2. Roziqov O. Didaktika., darslik,Toshkent.,1997.

28310

ONA-TILI VA ADABIYOT FANLARINI O‘QITISH JARAYONIDA TA’LIM TEXNOLOGIYALARINI QO‘LLASH

Suyunova Xafiza NasilloyevnaNavoiy viloyati Qizilteqa tumani 9-maktab

Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisiTelefon: +99899 754 67 55

Jumayeva Nigora Jo‘rayevnaNavoiy viloyati Qizilteqa tumani 9-maktab

Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisiTelefon: +99891 336 14 55

Annotatsiya: Keyingi yillarda mustaqillik sharofati tufayli Respublikamizning har bir go‘shasida, hamma sohalarda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Millatning asosiy belgisi bo‘lgan ona tilimizga Davlat tili maqomi berildi. Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, salohiyatli avlodni tarbiyalashga bog‘liq. O‘z navbatida yoshlarga ta’lim - tarbiya berishning miirakkab vazifalarini hal etish esa o‘qituvchining kasb mahorati, iste’dodi va madaniyatiga hal qiluvchi darajada bog‘liqdir. Haqiqatdan, o‘qituvchisiz jamiyat taraqqiyotini, uning kelajagini tasavvur etish qiyin. Ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish o‘qituvchilarning birinchi navbatdagi vazifalaridan biridir.

Kalit so‘zlar: texnologiya, Ta’lim-tarbiya, jarayon, Bahs-munozara, Debatlar.Bugungi kunda maktab ta’limiga munosabat o‘zgargan, ta’lim mazmuniga talab kuchay-

moqda. O‘qitishning interfaol usullari keng qamrovda joriy etilmoqda. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar ta’lim mazmuniga izchillik bilan singib borayotgan bir paytda eski usuldagi, bir qolipdagi topshiriqlardan voz kechish kerak boladi. Dars jarayonida o‘quvchilarga yangi mavzu yuzasidan tushuncha berishdan ko‘ra ularga mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shak-llantirish ko‘proq mehnat va mahorat talab qiladi.

- Ona tili va adabiyot o‘qituvchisi o‘z darslarida bilim olishni osonlashtiruvchi, qiziqtiru-vchi ta’lim usullaridan foydalanishi zarurdir deb o‘ylayman. Buning uchun avvalo, buning uchun darslarning sifati va samaradorligini oshirishda ta’lim jarayonini demokratlashtirish, o‘qituvchi va o‘quvchining fuqarolik huquqlarini tenglashtirish kerak bo‘ladi. Ta’lim-tarbiya jarayoniga kirib kelayotgan yangi pedagogik texnologiya o‘quvchiga ta’lim jarayonining sub’ekti, ya’ni faol ishtirokchisi o‘qituvchiga esa shu jarayonning tashkilotchisi, boshqa-ruvchisi sifatida qarashni taqozo etadi. Yangi pedagogik texnologiya bo‘yicha o‘qitishda quyidagilar ta’limning asosiy parametrlari hisoblanadi:

1. Butun o‘quv vaziyati boshqaruv ob’ekti sanaladi.2. Ta’Iimni boshqarish maqsadli bo‘lib, o‘quvchining ma’naviv va ruhiy kuchlarini rivo-

jlantirishni ko zda tutadi.3. Ta’lim jarayoni demokratik, rag‘batlantiruvchi uslubda bajariladi.4. Ta’lim jarayonining zaruriy sharti o‘quvchining shaxsiy tashabbusini qo‘llab-quvvat-

lash, o‘qituvchi shaxsining ochiqligi, ularning hamkorligi o‘zaro ishonchli munosabatlarni yuzaga keltiradi.

Yangi pedagogik texnologiyaning bir qator o‘qitish usullari bo‘lib, ular innovatsion metodlar deb atalmoqda. Ta’lim - tarbiya jarayonida qo‘llanib kelinayotgan bir qator in-novatsion usullarni sanab o‘tamiz:

28410

1. Aqliy hujum.2.Guruhlar munozarasi3. Tanqidiy tafakkur4. Debatlar5. Nuqtai nazaring 6. Har kim har kimga o‘rgatadi7. Bilardim, bilib oldim, bilmoqchiman8. Bahs-munozara9. Rolli o‘yinlar10.O‘quvchilarning juftlikda muloqotda bo ‘ lishi11.»Keys» usuli asosidagi mashg‘ulot12.»KIaster» usuli 13.»Mozaika» usuli Pedagogik texnologiya-ma’lumotlarni o‘zlashtirish uchun qulay shakl va usulda uzatish

va o‘zlashtirish jarayonidan iborat. Ma’lumki, har qanday pedagogik texnologiya o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilishi kerak. O‘qituvchi va o‘quvchi, o‘quvchi va o‘quvchilarning hamkor-ligi, o‘zaro muloqoti, bir-biriga ko‘rsatadigan ta’siri zamonaviy talablar asosida tashkil topi-shi lozim. Bunday jarayonda o‘quvchilarning hamkorlikda ishlash malakalari shakllanadi.

Xulosa qilib aytganda, ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida dars tashkil etishda asosiy ishtirokchi o‘quvchilar hisoblanadi. Chunki o‘quvchi mustaqil mashg‘ulotlar orqali o‘z bil-im va salohiyatini sinab ko‘radi, o‘z flkrini erkin ayta oladi. O‘qituvchi darsning ijodkori. U tayyor texnologiyalarning oddiy ijrochisiga aylanmasligi, pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘ziga xos yo‘lni izlashi lozim. Ko‘rinib turibdiki, darsning shakllari ko‘p. O‘qituvchi bu dars shakllarini puxta bilishi, o‘rganilgan manbalardan kelib chiqqan holda uni tanlay bilmog‘i lozim. Dars shakllari qancha tez o‘zgarib tursa o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishi shucha yuqori bo‘ladi. Millat istiqboli, kelajak avlod tarbiyasi biz o‘qituvchilaming qo‘lida ekan, tinmay o‘qib -o‘rganishimiz, ijodiy izlanishlarni amalga os-hirishimiz, pedagogik salohiyatimizni oshirib borishimiz kerak bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Султон И. Адабиётшунослик назарияси. Т.: Ўқитувчи. 1986.2. www.google.ru3. www.aim.uz4. www.arxiv.uz

28510

INFORMATIKA FANIDAN INTERAKTIV O‘QUV MAJMUALAR YARATISHGA QO‘YILADIGAN TALABLAR

Tilavova Nilufar Abdullayevna Navoiy viloyati Navbahor tumani

26-umumiy o‘rta ta’lim maktabi informatika fani o‘qituvchisiTelefon: +998993821770

Annotatsiya: Maqolada Interaktiv o‘quv majmualar (IO‘M) ning o‘rni ta’limda benihoya katta ekanligi haqida so‘z yuritiladi

Kalit so‘zlar: Interaktiv o‘quv majmualar (IO‘M), Davlat ta’lim standarti (DTS), inferfaol, didaktik, informatika, texnologiya, kompyuter.

Ta’limda “Informatika” kursining maqsad va vazifalari o‘z oldiga hozirgi jamiyatimiz talablariga javob bera oladigan, mustaqil ravishda zamonaviy kompyuter vositalari bo‘yicha keyingi hayotida unumli foydalanishni amalga oshirish imkoniyatlarini ochib beradigan kafolatli mutaxassislar tayyorlashni maqsad qilib qo‘ygan. Shu ma’noda informatika kursi tushunchalariga tayangan holda yaratiladigan interaktiv o‘quv majmualar (IO‘M)ning o‘rni ta’limda benihoya kattadir.

Interaktiv o‘quv majmualar (IO‘M) hozirgi zamon metodikasida qo‘llanilayotgan oddiy ibora emas, balki u yordamida o‘quvchilarning bilish faoliyati

oshadi, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalar bajariladi. An’anaviy o‘quv majmualardan farqli o‘laroq IO‘M o‘quvchilarda bilimga bo‘lgan tashnalikni kuchaytiradi, faollikni oshiradi va oqibatda natija yuqori bo‘lishiga erishiladi.

Yangi axborot texnalogiyalari vositalari orqali IO‘Mning o‘qitish vositalari joriy etiladi. An’anaviy darsliklar, o‘quv-metodik qo‘llanmalar va boshqa nashr materiallarining elektron formatdagi nusxalari IO‘M yaratishda ishlatiladi. IO‘M materiallarini yaratishda dastlab quydagi talablarga asoslanish lozim:

Mustaqil ta’limni tashkil etish va o‘quv materiallarini o‘rganish bo‘yicha to‘liq yo‘riqnoma keltrilgan bo‘lishi lozim;

Nazorat topshiriqlari, o‘z-o‘zini tekshirish savollari va javoblari, mashq qildiruvchi topshiriqlarning bo‘lishi.

IO‘M quyidagi uslubiy-o‘quv ta’minotiga ega bo‘lishi lozim:-Davlat ta’lim standarti (DTS);-o‘quv qo‘llanmalari;-nazariy bilimlarni qo‘llash bo‘yicha malaka va ko‘nikmalarni shaklantruvchi praktikum;-nazariy va amaliy o‘quv materiallarini o‘zlashtirganlik darajasini aniqlashga yordam

beruvchi testlar;-fan bo‘yicha jadvallar, formulalar jamlagan ma’lumotnoma, DTSga mos yaratilgan

namunaviy dastur asosida tayyorlangan, fanning maqsad va vazifalari fanining nazariy va amaliy bo‘limlarining mazmuni; nazorat va kurs ishlarining mavzularini, masala va topshiriqlarini, yakuniy nazorat savollarini va fanning o‘quv-metodik ta’minotini o‘zida mujassamlashtrgan ishchi dastur;

-mustaqil ishlash uchun metodik ko‘rsatmalarga ega fanni o‘rganish bo‘yicha yo‘riqnoma;-elektron kutubxona va h.kIO‘M ko‘proq o‘qituvchidan mehnat talab qilib, har doimgiday darsni bir xil usulda

28610

o‘tmasdan, mavzularga moslab interaktiv usullardan foydalanib darslarni tashkil qilishni taqozo qiladi. Tajribalar mavzu materiallarni har xil metodlar yordamida o‘quvchilarga o‘rgatish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatmoqda.

IO‘M zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida o‘qitishning didaktik, dasturiy va texnik inferfaol majmuasidan iborat bo‘lib, u an’anaviy majmualardan farqli bo‘lib, o‘qitishning kompyuter va an’anaviy texnologiyalari majmuasi sifatida namoyon bo‘ladi.

Bugungi kunda sifatli IO‘M va uning mazmunini aniqlovchi hamda tashkil etuvchilarga qo‘yilgan uslubiy, dasturiy va texnik talablar shakllangan bo‘lib IO‘M lardan samarali foydalanish uchun o‘quvchilar informatikaning asosiy tushunchalari, kompyuter texnikasining funksional imkoniyatlari, internet tizimidan foydalanish kabi tushunchalarni bilishi talab etiladi

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Fizika, matematika va informatika Ilmiy uslubiy jurnal Toshkent-2009

28710

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MIQDORLARINI O‘QITISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Nozimaxon Tillaboyeva, Toshkent shahar Bektemirtumani 293-umumiy o‘rta ta’lim maktabi

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi tel:94 622 88 65

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf matematika fanidagi miqdorlar mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar roli va ahamiyati ochib berilgan.

Kalit so‘zlar: miqdor, uzunlik, sig‘im, massa, yuz, vaqt, didaktik o‘yin.

Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo‘lib, o‘quvchilarning butun o‘qitish davrida shakllantiriladi. Boshlang‘ich sinfning vazifasi shundaki u bolalarda miqdorlarni organishning indiktiv tushunarli usulini hosil qilishdir, uning natijasi bolalarda miqdorlar narsalar hodisalarning o‘lchash bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalari ekanligi haqida tassavurlar hosil bo‘lishi kerak.

Boshlang‘ich sinfda bolarlarga uzunlik, sig‘im, massa, yuz, vaqt haqida dastlabki tassavurlar beriladi. Har bir miqdorni o‘rganishning o‘ziga hos hususiyatlari mavjud bo‘lsada, biroq narsaning yoki hodisalar hossalarini o‘rganishga umumiy yondashish miqdorlarini o‘rganishning umumiy hususiyati haqida gapirish imkonini beradi. Bu usluybiyot asosida amaliy usul yotadi, narsalar bilan ishlash asosida aniq hisiy qabul qilish qobilyatiga tayanib kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarini miqdorlar uchun umumiy bo‘lgan xossalar bilan tanishtirish mumkun.

Miqdorlarni o‘rganish bo‘yicha dasturni rejasi taxminan quyidagicha:1– bosqich narsaning ko‘plab xossalari orasidan o‘rganilayotgan xossani aniqlash. Bu

bosqichda o‘rganilayotgan narsa taqqoslash usulidan foydalaniladi har bir narsa yakkalab qo‘yilmasdan, balki boshqa narsalar bilan taqqoslangan holda beriladi dastlab taqqoslanayotgan xossalar orasidagi farq keskin bo‘lishi lozim. Bolalar belgilar orasidagi farqni tushunib olganlaridan so‘ng farq kamaytirilishi mumkun. Masalan, bunday taqqoslaymiz: Kitoblar solingan portufel og‘irroqmi yoki daftarmi, dars uzunroqmi yoki tanaffuzmi, sinf honasi ko‘proq joyni egallaydimi yoki sport zalmi?

2 – bosqich bir jinsli xossalarni taqqoslashni turli ussullar bilan o‘tkazish mumkun: ko‘z bilan ko‘rib, hissiy yo‘l bilan, ustiga qo‘yish bilan turli o‘lchovlar yordamida. O‘lchovlar yordamida taqqoslash miqdorini beradi.

3 – bosqich atamani kiritish va miqdorning o‘lchov birligi bilan tanishtirish. 4 – bosqich o‘lchov asbobi va undan foydalanish qoidalari bilan tanishtirish. Ma’lumki, o‘tilgan mavzuning qiziqarli va o‘quvchilar ongida mustahkam joy olishida

didaktik o‘yinlarning roli juda muhimdir. Chunki, turli didaktik o‘yinlardan foydalanilgan darsni o‘quvchilar oson va qiziqish bilan qabul qiladilar. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish bilan birga dangasa o‘quvchilarning eng yaxshi ko‘rgan “ko‘chirib olish”ga yo‘l qo‘ymaydi. Quyida shunday o‘yinlardan misollar keltirilgan.

“Ziyrak bo‘l” o‘yini. Bunda bolalarning hammasida raqamli kartochkalar bo‘ladi. O‘yinning mazmuni: doskaga son yoziladi, o‘quvchilar esa ko‘rsatilgan sonni chizg‘ichda shu songacha ko‘rsatadilar. Masalan: doskaga 9 soni yozilgan va 6 soni yozilgan kartochka ko‘rsatiladi.

“Klaster” metodi. Bu metoddan o‘quvchilarni guruhlarga bo‘lib dars o‘tganda yaxshi

28810

foyda beradi. Masalan, 1- guruhga uzunlik o‘lchov birliklari, 2-guruhga og‘irlik o‘lchov birliklari, 3-guruhga vaqt o‘lchov birliklari haqidagi savollar tushirilgan varaqalar tarqatiladi.

Bu usullardan foydalanishning ahamiyati shundaki, o‘qituvchi ham vaqtdan yutadi, darsga e’tiborsiz o‘quvchilar ham darsga jalb etiladi.

Dars jarayonida o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatish matematika fanining yetakchi vazifalaridan biridir. Bu vazifani amalga oshirishda matematika faniga doir turli xildagi qiziqarli topshiriqlar, boshqotirmalar va krossvordlar muhim vosita bo‘la oladi.

Ana shunday dars jarayonlarida o‘quvchini fanga qiziqtirish o‘qituvchidan katta mahoratni talab etadi. Boshlang‘ich sinfda ko‘pchilik bolalar biroz erinchoq bo‘ladi. Ular ayniqsa, matematika fanini biroz xushlamaydi. Shuning uchun boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini odatdagi amallardan iborat misol va masalalar bilan “zeriktirmaslik” uchun darslarda qo‘shimcha ravishda qiziqarli masalalardan foydalanib, ularni mantiqiy fikrlashga ham o‘rgatish mumkin. Bu bolalarda “matematikani yomon ko‘raman”, degan fikr paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan bir usuldir. Masalan, darslarda o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini oshirishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin:

1. Yog‘ochni 12 bo‘lakka bo‘lish uchun uni necha marta arralash kerak? (11marta). 2. 1 dan 100 gacha bo‘lgan qatorda nechta 9 bor? (9, 19, 29, 39, 49, 59, 69, 79, 89,99). 3. 1 kg tosh og‘irmi yoki 1 kg paxtami? (Ikkalasi ham teng).O‘yinning turlari juda ko‘p bo‘lib, aksariyat bolalar faoliyatida ditaktik o‘yin faoliyati

ko‘proq uchraydi. Didaktik o‘yinlar xilma-xil materiallar asosida tashkil qilinib ular bolalarning aqliy va jismoniy kamol topishida g‘oyat katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Didaktik o‘yinlardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish o‘quvchilarning fan asoslarini o‘rganishni yanada yengillashtirishi shad-shubxasizdir.

Adabiyotlar1. Azizxodjaeva N.N., Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat, O‘quv

qo‘llanma T., 2006.2. Burxonov S., Xudoyorov O‘., Norqulova Q., Ruzikulova N., Goibova L., 3-sinflar

uchun darslik T.: “Sharq” 2019.3. Bikbayeva N.U., Yangabayeva E., Girfanova K.M., 4-sinflar uchun darslik T.:

“O‘qituvchi” 2017.

28910

UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA “TEXNOLOGIYA” FANINI O‘QITISHDA FANLARARO INTEGRATSIYANING AHAMIYATI

Surayyo To‘rayevaTermiz shahar 8-umumiy o‘rta ta’lim

maktabining “Texnologiya” fani o‘qituvchisi Tel.: +998902469375

[email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqola umumta’lim maktablarida texnologiya ta’limida integrativ bilim berishning metodik jihatdan maqsadga muvofiqligi va uni amalga oshirishni takomil-lashtirish masalalarini tadqiq etadi.

Kalit so‘zlar: umumta’lim maktablari, texnologiya fani, integratsiya

Respublikamizda qabul qilingan „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“da fanlararo aloqador-lik asosida o‘qitishni o‘quv jarayoniga keng tatbiq qilish masalasi hozirgi paytda umumta’lim maktablarida dolzarb muammo sanaladi. Texnologiya darslarida integratsiyalashgan holda o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalarini qo‘llash, o‘quv-uslubiy ta’minot muammola-riga qaratilgan bir necha diqqatga sazovor ishlar amalga oshirilmoqda. Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish hamda ularning o‘quv-tarbiya jarayoniga Axborot kommunikatsion va za-monaviy pedagogik hamda kompyuter texnologiyalarini tatbiq etish respublikamizda ta’lim tizimining rivojlanishi va e’tiborga olinganligidan dalolatdir. Xususan, “Ta’lim to‘g‘risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunlariga muvofiq, umumta’lim fanlarini o‘qitishning uzluksizligi va izchilligini ta’minlash, zamo-naviy metodologiyasini yaratish, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarini kompetensiyaviy yondashuv asosida takomillashtirish, o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni tashkil etish maq-sad qilib qo‘yilgan.

Integratsiyaning ta’limdagi nazariy va amaliy jihatdan muhimligi juda qadimdan ma’lum. Aslida „integratsiya“ so‘zi lotin tilidagi „tegragrac“ so‘zidan olingan bo‘lib, “qayta qur-ish, tiklash, to‘ldirish” („integr“— to‘liq, butun, yaxlit) degan ma’noni anglatadi. Xususan, Qo‘shchanov M.K., Akobirov S.T., N.A.Adxamova va boshqalarning „Ruscha o‘zbekcha lug‘at“ida (1983) „integratsiya“ - bog‘langan xolda rivojlantirish, „integrirovat — bir butun qilib birlashtirmoq, yaxlit holga keltirmoq— deb bayon qilingan. Binobarin, integratsiya de-ganda, alohida elementlarini yig‘ib. ularni birlashtirish, yaxlit xolga keltirish deb tushunish mumkin. Shuningdek, ko‘pchilik olim va metodistlar integratsiya muammosining mazmun mohiyatini aniqlash bo‘yicha fikr berganlar. Hozirgi kunda „integratsiya“ tushunchasining aniq ta’rifi, metodik adabiyotlarda, bu muammo bo‘yicha shug‘ullangan olimlar tomonidan bir —biriga yaqin bo‘lgan ta’riflarda berilgan.

Ta’limda integratsiya jarayonining pedagogik asoslarini, shuningdek, mavzulardagi integrativ yondashuvni ko‘p olimlar o‘z tadqiqotlarida asoslashgan. A.N.Zaxlebniy va M.V.Rijkovlar pedagogikada istalgan variantdagi integrallashgan kursni faqat ikkita zarur yo‘nalish asosida —ko‘p yo‘nalishli va oddiy yo‘nalish asosida qurish zarurligini taklif etadilar. Ular bilimlarni integrallashni maktabdagi alohida predmetlar mazmunida, o‘quv dasturi, darsliklarni bog‘lanishini hisobga olgan holda ishlash lozimligini uqtiradilar.

XXI asr didaktika, shu jumladan o‘qitish metodikasida chuqur islohotlar davrini boshlab

29010

berdi. Umumiy o‘rta ta’limning maqsadlari o‘zgardi, yangi ta’lim konsepsiyalari, o‘quv rejalari standartlari yaratildi. Ta’lim mazmunini bayon qilish, ayrim o‘quv fanlari orqali emas, balki yangicha integratsiyalashgan ta’lim asosida yondoshishni ko‘zda tutmoqda. Maktab o‘quv rejasidagi o‘rganiladigan fanlar sonining ortishi, ayrim predmetlar, jum-ladan, biologiya, geografiya, kimyo kabi tabiiy fanlarni o‘rganishga ajratilgan vaqtning qisqarishiga olib keldi. Bu, o‘z navbatida tabiiy—ilmiy bilimlar sistemasini integrallash, uni o‘qitishning tashkiliy shakllari, metodlari va vositalarini yangilash yechimini topish zarur bo‘lgan muammoni vujudga keltirdi. Bu muammoni yechish, ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish bilan chambarchas bog‘liqdir. Ta’limni yangilash— uning noan’anaviy tashkiliy shakllari va metodlaridan foydalanishni, jumladan, unga integrativ yondashuvni talab etadi.

Integratsiyani faqat turli predmetlardan o‘rganiladigan bilimlarning o‘zaro bog‘lanishi deb tushunmay, balki o‘qitish texnologiyalari, metodlari, shakllarining ham integratsiyasi sifatida tushunish lozim. Ularni to‘g‘ri amalga oshirish ta’lim samaradorligini ta’minlaydi.

Har bir mavzu mazmunini yoritishda uning mohiyatini o‘quvchilar tomonidan chuqur, ilmiy asoslangan holda tasavvur etishlari, vaqtdan unumli foydalanish, nazariy bilimlarini amalda, hayotga va ishlab chiqarishga qo‘llash imkoniyatlarini keng yoritish, ularning po-litexnik tushunchalarini kengaytirish maqsadida o‘qituvchi tomonidan tuziladi hamda u kal-endar mavzuli rejada o‘z ifodasini topadi.

Tabiiy ilmiy turkumdagi fanlarning o‘zaro bog‘liqlik rejasi. Bu hujjatda mexnat ta’limi, fizika, matematika, kimyo, chizmachilik va boshqa fanlarning o‘zaro bog‘lanishi ochib beriladi. Mavzu o‘rganishga kirishilganda o‘quv materialining fizika, matematika, kimyo, chizmachilik va boshqa fanlardan o‘quvchilar olgan bilimini yetkazishga harakat qilmay-di. O‘qituvchi suhbat o‘tkazish yo‘li bilan o‘quvchilarning bu sohadagi bilimlarini qan-day o‘rganganliklarini aniqlaydi va ana shu fanlardan olgan bilimlar asosida ularga ishlov berilayotgan bilimlarning tuzilishi va kirish jarayonini tushuntirib boriladi.

Tabiiy-ilmiy turkumdagi fanlar

Texnologiya Fizika Matematika Kimyo CHizmachilik

Kesish jarayoni va kesuvchi asbob, uning geometriyasi: qirqindi hosil bo‘lish jarayoni to‘g‘risidagi umumiy

tushuncha, kesish chukur-ligi, surish va kesish tezligi, asboblarning

chidamliligi. Kesuvchi asboblarning turlari, parmalar, kesgichlar,

frezalar, dastarralar va h.k

Qattiq jismlarning xossalari (qirqish qattiqroq jismning

uncha qattiq bo‘lmagan jismga

botishi, pona. Kuch, massa va tezlanishi,

shqalanish ish va issiqlik)

To‘g‘ri chiziq va tekisliklarning

fazodagi paralelligi, ko‘p yoqli

burchaklarning xossalari

Eritmalar emulsiyalar,

mineral moylar va hayfon yog‘lari,

surib sovitish moddalari

Qirqimlarda kesimlar

Hozirgi kundalik turmushning barcha javoblarida, fizika, texnika va boshqa tabiiy fan-larning integratsiyasi jarayonlari keng qo‘llanilib kelinmoqda. Shuning uchun ham bo‘lajak mutaxassis o‘quvchilar, maktabda umumta’lim predmetlari bo‘yicha keng integrativ bilimlar bilan qurollangan bo‘lishlari lozim.

29110

Fanlararo bog‘liqlik jadvali, 7-sinf

Texnologiya Fizika Kimyo

Yog‘ochning kimyoviy va texnologik xossalari Elastiklik kuchi (deformatsiya) Modda va uning xossalari. Organik

moddalar

Yog‘ochga ishlov berishda qo‘l asboblaridan foydalanish

texnologiyasiIshqalanish kuchi. Bosim Modda va uning xossalari

Kauchuk to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar. Polimerlar va

metallarning birikmalardan hosil bo‘lgan konstruksiyalar

Deformatsiya. Temperatura Kislotalar

Ta’mirlashda qo‘llaniladigan zamonaviy qurilish materiallari. Shahar va qishloqlarda suv, gaz,

elektr energiya va issiqlik ta’minoti tizimi, undan foydalanish

Tok kuchi. Kuchlanish Moddalarning toifalanishi, bo‘linishi

Go‘sht mahsulotlarining ozuqaviy qiymati, ahamiyati, ularning

sifatiga bo‘lgan talablarTemperatura Moddalarni toifalanishi

Kimyoviy tolalarni olinishi. Kimyoviy tolalarning xossalari

Temperatura.Deformatsiya Ishqorlar. Kislotalar

Bunda o‘qituvchi maqsadga yo‘naltirilgan, uslubiy va ilmiy asoslangan va o‘quv materiallarining mazmuni, mohiyati bo‘yicha maqsadga muvofiq integragiv materiallarni tanlashning prinsiplarini bilishi zarur.

Binobarin, o‘qituvchi nafaqat dasturdagi mavzularga oid integrativ materiallarni yig‘ishi, balki uni tizimlashtirishi, ular bilan o‘quvchilarni darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda tanishtirish maqsadida zaruriy metodlarni izlab topishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-

hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-son Qarori.2. Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardayev A muallifligidagi Ta’limda innovatsion

texnologiyalar. -T.: O‘qituvchi, 2003. -189 b.

29210

MA’NAVIY QADRIYAT – DAVR TALABI

To‘qboyeva D.Z.NavDPI, kаttа o‘qituvchi

Резюме: эта статья описывает теоретическое отношения молодёжи к духовным ценностям,то есть отношения к семье и обществу,роль национальных традиций и обычаев.

Resume: This paper describes the theoretical attitude of young people to spiritual values, which is related to the family and society, the role of national traditions and customs.

Ma’naviyat insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar o‘giti bilan singadi.Shunday ekan, yoshlarni ma’naviy –axloqiy jihatdan barkamol shaxs qilib tarbiyalashda avvalo oilaning, onaning mehri, otaning namunasi, ibrati va ajdodlarimizning purma’no o‘gitlari, pandu- na-sihatlari, ustoz murabbiylarning ma’naviy yetukligi, barkamolligi asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.Demak, ma’naviyat o‘z xalqining tarixi va uning madaniyatini chuqur bilishi va is-tiqbolini, kelajagini ko‘rib bilishidadir. Tarixga nazar tashlar ekanmiz bu xalq xotirasi ekan-ligini bilamiz. Zero xotirasiz barkamol inson bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi bo‘lmasligini tushunib yetamiz.10

Milliy mintalitetimizga mos yoshlarni ma’naviy barkamol qilib tarbiyalashni avvalo oiladan boshlanishi, ta’lim muassasalari hamda keng jamoatshunoslik hamkorligida tashkil etilishi bugungi kunning dolzarb muammosiga aylandi.

Ma’naviyat deganda,yer, oila, ota-ona, bolalar, qarindosh urug‘lar, qo‘ni –qo‘shnilar, xalq, mustaqil davlatga sadoqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik kabilar tushiniladi. Agar inson o‘zini xalqining bir zarrasi deb sezgandagina xalq manfaatini o‘z manfaatidan ustun ko‘radi u haqda uylab yashaydi, ma’naviyat bilan to‘qnashadi.

Bugungi kunda yoshlarni ma’naviy- axloqiy tarbiyalash, ma’naviyat va ma’rifatni targ‘ib etish borasida keng qamrovli ishlar yo‘lga qo‘yilmoqda.Bunday ishlarni amalga oshirish o‘z- o‘zidan bo‘lmaydi.Buning uchun mahallalarda, ta’lim muassasalarida, oliy o‘quv yurtlarida, korxona muassasalarida va keng jamoatchilik orasida qator ishlar tashkil etilishi maqsadga muvaffiqdir. Shundan ko‘rinib turibdiki, bizni mamlakatimizda yoshlar tarbiyasi va ma’naviyatni yuksaltirish davlat siyasatining ustivor vazifasi sifatida qaralmoqda. Demak,yoshlarni ma’naviy talablar asosida tarbiyalashda oila, mahalla, ta’lim muassasalari va keng jamoatchilik faoliyatining beqiyosligi, ular tomonidan uyushtirilgan nazorat, o‘zaro yordam hamda yoshlar ta’lim –tarbiyasini yo‘lga qo‘yishda muhim sanalgan shart- sharoitlar va keng imkoniyatlarni yo‘lga qo‘yish vaqti keldi. Shuning uchun ham bugungi kunda davlatimizni mahalla va jamoatchilikning o‘rni va mavqyeiga nisbatan e’tibori ortib bormoqda.Bu o‘z- o‘zidan umumta’lim muassasalarida ta’lim samaradorligini oshirish imkonini beradi.

Mamlakatimizda yashaydigan, millati, tili va dinidan qat’iy nazar har fuqaroning Vatan baxt- saodati uchun doimo ma’suliyat sezib yasashga chorlash, ajdodlarimizning bebaho me’rosi milliy qadriyat va an’analarimizga munosib bo‘lishiga e’rishish, yuksak fazilatli komil insonlarni tarbiyalash,ularni yaratuvchanlik ishlariga da’vat qilish shu ona zamin uchun fidoiylikni hayot mezoniga aylantirish milliy istiqlol mafkurasining bosh maqsadidir.

10 I.Karimov.”Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch” Toshkent.”Ma‘naviyat”.2008

29310

”Unib – o‘sib kelayotgan yangi avlod har tomonlama barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun bo‘lib voyaga yetishi uchun keng jamoatchilik va ahvolimiz o‘rtasida ma’naviy – ma’rifiy faoliyatimizni yuksak darajaga ko‘tarishining ahamiyati beqiyosning “ degan edi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov.

Bu maqsadga erishishning birdan – bir yo‘li o‘quvchi- yoshlarning g‘oyaviy tarbiyasini to‘g‘ri tashkil etish hamda ularning ongi va qalbiga ma’naviy axloqiy bilimlarni singdirishdir.Bunday vazifa mamlakatimiz ta’lim tizimida ham ustivor yo‘nalish sanaladi.Bo‘lg‘usi o‘qituvchilarga shunday muhim tushunchilarni mohiyatini singdirishning eng muhim omillaridan biri bo‘sh vaqtlaridan tashqari o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar sanaladi.Bunday mashg‘ulotlar o‘quvchi yoshlarning ongiga milliy an’analar va qadriyatlarimizni e’zozlash va ulardan hayot faoliyati jarayonida foydalanish maqsadida o‘tkaziladi.

Darsdan tashqari olib boriladigan tarbiyaviy ishlar o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash bilan birga ularning ma’naviy va axloqiy dunyoqarashini va tafakkurini boyitadi. Oliygohlarda va barcha ta’lim muassasalarida talabalar ishtirokida ma’naviy va axloqiy tarbiyaga oid mavzularda davra suhbatlari tashkil etilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi.Shuningdek, “Xotira va qadrlash kuni”, “ Vatan himoyachilari kuni “ hamda “Xalqaro xotin qizlar” kuniga bag‘ishlabturli xil sahna ko‘rinishlarini yoki tanlovlar o‘tkazish mumkin.Masalan, “Balli qizlar”,”Shunqorlar”,”Epchil qizlar”,”Qizlar davrasi” tanlovlari ma’naviy – axloqiy tarbiyaga oid bo‘lishi va “savol – javoblar tarzida tashkil qilinishi maqsadga muvofiqdir.

O‘quvchi – yoshlarni ma’naviy tarbiyalashda milliy an’analarimizni o‘rni beqiyosdir. Masalan, “Navruz”, “Ramazon hayiti “, “Qur’bon hayiti “, “Hosil bayrami”, “Suv sayli”,”Qovun sayli” va boshqalar. Milliy an’analar asosida yosh avlodni ongida g‘oyaviy bo‘shliq paydo bo‘lishga yo‘l qo‘ymaslik ularni milliy istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalsh ayniqsa, ta’lim sohasidakatta vazifalar yuklaydi.Shu bois o‘quvchi –yoshlar oldiga qo‘yilgan ma’naviy talablarni bajarish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan,”Maktabdan tashqari ta’lim muassasalari to‘g‘risidagi Nizom”, “Ma’naviy – marifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari haqida Nizom”, “O‘quvchilarni tarbiyalashda oila, mahalla, maktab hamkorligi konsepsiyasi “ ishlab chiqildi.

O‘quvchi – yoshlarni jipslashtirish,foydali ishlarga jalb etish, turli tadbirlar orqali ulardagi ijobiy xislatlarni tarbiyalashga qaratilgan.Bunday ishlarni amalga oshirish jarayonida maktablar, maktabdan tashqari muassasalari, mahalla qo‘mitalari bilan o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish mumkin.Maktabdan tashqari muassasalar bilan hamkorlikda istiqomat joylarida to‘garaklar tashkil etish, o‘quvlar o‘tkazish, ommaviy tadbirlar tayyorlash va o‘tkazish uchun muassasa ishlarini yo‘lga qo‘yish ayni muddaodir.Ta’lim muassasalari va jamoatchilikning yoshlar tarbiyasi yuzasidan olib boradigan hamkorligi muhim omillardan hisoblanadi.Tarbiya jarayonida har bir ta’sir kuchi o‘z o‘rniga ega.Buning uchun tarbiyaning samarali metod va usullaridan foydalanish, bugungi kunda vujudga kelayotgan muammolarni ijobiy hal bo‘lishiga yaqindan yordam beradi.

O‘quvchi yoshlarning ma’naviy tarbiyasini tashkil etish aniq maqsadga yo‘naltirilgan jarayonda pedagogik shart – sharoitlar asosida quyidagi vazifalarni hal qiladi:

- o‘quvchilarni ma’naviy me’yorlar va axloqiy munosabatlar mohiyati hamda ularning ijtimoiy jamiyat hayotidagi ahamiyati to‘g‘risidagi bilimlarni oshirish;

- o‘quvchilarda ma’naviy bilimlarni egallashga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirish, ma’naviy axloqiy ongni qaror toptirish;

- o‘quvchilarda ijobiy mazmundagi ma’naviy sifatlar bilimlilik, mehnatsevarlik, kamtarlik,

29410

mehr- oqibat, saxovat,burchga sadoqatni qaror topishini ta’minlash;- o‘quvchilarda ma’naviy mazmundagi xulq – atvor, xarakter, irodani ma’naviy –

axloqiy madaniyatni shakllantirish. Bunday ma’naviy sifatlarning qaror topishi quyidagi umumiy mazmun asosida amalga

oshiriladi. Birinchidan: - o‘quvchi yoshlarni ma’naviylik darajasi ijtimoiy munosabatlar

jarayonida, ularning jamiyat, atrof – muhit va tabiatga bo‘lgan yondashuvida namoyon bo‘ladi;

Ikkinchidan : - o‘quvchi - yoshlarni ma’naviylik darajasi uning o‘sha jamiyatning ijtimoiy, ma’naviy taraqqiyoti darajasiga bog‘liq bo‘lishi;

Uchunchidan: - o‘quvchi – yoshlarni ma’naviy kamoloti ob’ektiv va sub’ektiv shart – sharoitlarning o‘zaro uyg‘unlashuvi asosida tashkil etiladigan uzluksiz ta’lim – tarbiyaning yo‘lga qo‘yish natijasida vujudga keldi.

To‘rtinchidan : - o‘quvchi – yoshlarni ma’naviy kamoloti ijtimoiy munosabatlarning yo‘lga qo‘yilishida ijobiy natijalarga olib keladi.

Beshinchidan: - ta’lim –tarbiya jarayonida interfaol ta’lim usullaridan keng foydalanish.

Darqaqiqat, bugungi yoshlar ma’naviy yetuklikning haqiqiy vorisi va shijoatli davomchisi ekanliklarini ijtimoiy hayotning hamma sohalarida namoyon etmoqdalar.Ma’naviy qadriyat esa har jabhada ustivor vazifa sifatida hal etilmoqda.

Adabiyotlar ro‘yxati :1. I.A.Karimov. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”.Toshkent, “Ma’naviyat” 2008 yil2. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi.Toshkent.”Sharq”,1999 yil3. Oila, ma’naviyat va ijtimoiy hayot. Respublika ilmiy- amaliy konferensiya materiyallari

to‘plami. Toshkent, 1998 yil4. Tmaxmudov .Mustaqillik va ma’naviyat.- Toshkent.” Sharq”, 2001 yil.5. ”Milliy g‘oya targ‘iboti va ma’naviy – ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish

to‘g‘risida”gi Qarori .Toshkent, 2006 yil6. J.G‘.Yo‘ldoshev va boshqalar.Milliy g‘oya –oquvchi ma’naviyatining asosi.Toshkent,

2009 yil.

29510

DARSLARNI DASTURIY VOSITALAR YORDAMIDA TASHKIL ETISHNING IJOBIY JIHATLARI

Toshboyeva XurshidaNamangan viloyati Chortoq tumani

1-sonli maktab o‘qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada darslarda AKTdan foydalanish va dasturiy vositalardan foydalan-ishning ijobiy tomonlari haqida fikrlar bayon etilgan.

Kalit so‘zlar: kompyuter, multimedia, Power Point, Photo Shop, Ispring, Macromedia Flash.

Ma’lumki, davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi ishlarni yangi tizim asosida yo‘lga qo‘yish bo‘yicha 5 ta muhim tashabbusni ilgari surgan edi. Uchinchi tashabbus – aholi va yoshlar o‘rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga qaratilgan. Ta’lim tizimida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari asosida ta’lim-tarbiyani tashkil etish masalasiga alohida e’tibor qaratilmo-qda. Zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari ta’lim jarayoni samaradorligini oshi-radi, o‘quvchilarning mustaqil ishlash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga qiziq-ish va ishtiyoqni oshiradi.

Hozirgi davr talablariga axborot texnologiyalarining tezkorlik bilan rivojlanishi o‘quvchilarda kompyuter savodxonligini shakllantirishni taqozo etmoqda. Ayniqsa, bunda umumta’lim maktablarida uzluksiz ta’limning ajralmas qismiga aylanib ulgurgan “Informa-tika” hamda “Informatika va axborot texnologiyalari” o‘quv fanining ahamiyati katta hiso-blanadi. Ushbu fanning ta’limiy maqsadlaridan biri o‘quvchilarda kompyuter bilan ishlash ko‘nikmasini shakllantirish muammolari va metodikasiga qaratilgan.

Kompyuter yordamida har bir darsning qiziqarli, mazmunli, tashkil etishda va ijobiy o‘tishi uchun biz, avvalambor, video, audio, slayd, multimedia vositalar bilan darslarni tash-kil etishimiz kerak bo‘ladi. Barkamol inson yaʼni shaxsni rivojlantirishda taʼlim mazmuniga oid video va audio yozuv lavhalardan eshittirishlar olib borib, o‘quvchilar qalbida inson-parvarlik, vatansevarlik tuyg‘ularini uyg‘otishdan iborat. Jumladan, ta‘lim jarayoni uchun qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositalar, elektron o‘quv materiallari, jumladan, elek-tron o‘quv qo‘llanmalar ta‘limning asosini tashkil etadi. АKTdan foydalanilganda ta’limda shaxsga-yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirish oson bo‘lib qoldi, butun o‘quv jarayo-nini samarali tashkil qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Dars jarayonida tayyor multimediali mahsulotlari va kompyuter ta’limi dasturlaridan, o‘quv va sinfdan tashqari ishlarda Inter-net tarmog‘i vositalaridan foydalanib, multimediali ta’lim dasturlari va taqdimotlar, loyiha-lar yaratildi. Axborot texnologiyalarini barcha o‘quv fanlarda qo‘llash mumkin. Darslarda o‘quv va o‘yin dasturlaridan foydalanish katta samara beradi. Hozirgi kunda pedagogik dasturiy vositalar yaratish imkonini beruvchi dasturiy vositalar soni tobora ko‘payib bormo-qda. Ular tarkibiga kiruvchi bir necha dasturiy vositalarni, chunonchi, CourseLab Articulate, Storyline, Adobe Presenter, Adobe Captivate, PhotoShop, Macromedia Flash, Lectora, Is-pring, Power Point, Course Builderlarni keltirish mumkin. Ularni ta‘lim jarayoniga qo‘llash talabalarda fizika, kimyo, matematika, elektronika, statistika va ayniqsa, tabiiy fanlarga oid mavzularni o‘zlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

29610

Jumladan, Macromedia Flash 8 dasturi yordamida web-sahifalar yaratish, ularga rasmli, grafikli, tovushli ma’lumotlami joylashtirish usullarini, shuningdek, formalar, animatsiya-lar yaratish va ulami joylashtirish hamda web-sahifalar orasida aloqalami o‘rnatish haqida bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lish mumkin.

Taqdimotda asosiysi — axborotliligi, ko‘rgazmaliligi, qiziquvchanligi hisoblanadi. Maz-kur dastur orqali turli mavzu va fanlar bo‘yicha taqdimotlar yaratishda fotosuratlar, rasmlar, animatsiya, qo‘shimcha axborotlardan foydalanish mumkin.

Ispring dasturi orqali o‘quvchilarning olgan bilimlarini test vositasida tez va qulay tarzda aniqlash va o‘sha paytning o‘zidayoq o‘quvchini baholash imkoniyati mavjud. Photo Shop dasturi yordamida esa o‘quvchilar quyidagi amallarni bajarishi mumkin: fotosuratlarning chekka qismlarini va undagi keraksiz obyektlarni olib tashlash, rasm o‘lchami va undagi piksellar zichligini o‘zgartirish, rasmni saqlash formatini o‘zgartirish, rasmning yoki uning bir qismini boshqa tekislik yoki sirtda ko‘rinadigan qilib transformatsiyalash, fotosuratni ol-ish paytida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni bartaraf etish, masalan, uni olish paytida ko‘p ush-lab qolingan, oq rangining balansi o‘zgarib ketishi, yorqinlik yoki kontrastlik ko‘payib yoki kamayib ketishi oqibatida vujudga kelgan kamchiliklarni bartaraf qilish va yana ko‘plab amallarni bajarish Photo Shop yordamida oson amalga oshiriladi [1. 12]. Umuman olganda har bir dasturning ta’lim jarayonida o‘z qo‘llanilish o‘rni bor. Ta’lim natijasida o‘quvchilar o‘quv va oddiy amaliy masalalarni yechish uchun kompyuterdan foydalanish: fayllar bilan oddiy operatsiyalarni amalga oshirish (yaratish, saqlab qolish, izlash, dasturni ishga tush-irish); dasturlarda amaliy topshiriqlarni va ijodiy ishlarni bajarishni biladilar: Word Pad, Microsoft Power Point, Microsoft Excel, Microsoft Word; keng foydalaniladigan dasturlarni ishga tushirish: kompyuter ekranida matnli va grafik redaktor, trenajerlar, testlar; matn-lar va tasvirlar (axborot), obyektlar bilan ishlash; izlash, oddiy o‘zgartirishlarni, saqlash, foydalanish va axborot hamda ma’lumotlarni uzatishni amalga oshiradilar, mundarija, yo‘l ko‘rsatuvchi, kataloglar, spravochniklar, internetdan foydalanib, kompyuter yordamida kichik loyihalar va taqdimotlar yaratadilar.

Xulosa, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari o‘quvchilarni qiziqarli olamga olib kirishda o‘qituvchining imkoniyatlarini kengaytiradi, bunda o‘quvchilar axborotlarni mus-taqil ravishda izlab topadilar, oladilar, tahlil qiladilar va boshqalarga yetkazadilar. Bolani axborot bilan ishlashga, o‘qishga o‘rgatish — zamonaviy boshlang‘ich sinflarning muhim vazifasi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflar ta’lim jarayonida AKTdan foydalanish faqat asosiy yo‘nalishlari shakllanadi. O‘quvchilarning sinfdan tashqari ishlarini tashkil etishda AKTdan keng foydalanish, birinchi navbatda, o‘quvchilarning qiziqishini oshirish va turli hisobot-larni tayyorlash, sinfdan tashqari tadbirlarni o‘tkazish va shu kabilardan iborat bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. N.Taylaqov va b. Informatika va axborot texnologiyalari. – Toshkent: Extremum-

pres, 2018-yil, 12-bet.

29710

BOSHLANG?ICH SINF ONA TILI DARSLIKLARIDAGI AMALIY MASHQLARNING O‘QUVCHILAR NUTQINI RIVOJLANISHIDAGI

AHAMIYATI

Toshboltayeva Lobarxon, Toshloq tumani 40?umumta?lim maktabi boshlang?ich sinf o‘qituvchisi

Аnnotatsiya. Maqolada boshlang‘ich sinf ona tili darsliklaridagi nutqni rivojlantiruvchi

amaliy mashqlar, ulardan darslarda unumli foydalanishning ahammiyati va o‘quvchilar nutq-ining rivojlantirishda ulardan foydalanishni shakllantirish to‘g‘risida fikrlar bayon qilingan.

Kalit so‘zlar: metodika, nutqiy kompetensiya, lingvistik kompetensiya, grammatika, gap, konstruktiv mashqlar.

Аннотация. В статье описывается практика развития речи в учебниках по основному язику, важность их эффективного использования на уроках и способы их использования развитии речи учащихся.

Ключевые слова: метод, компетентность, компетентность, грамматика, слово, кон-струкивный упражнение.

Annotation. The article describes the activites which can developing the speech, using them efficiently in the lessons of mother tongue on primary education pupils and forming at the process that improving of the oral speech of children.

Keywords: methods, speech linguistic competence, grammar, sentence, constructiv ac-tivites.

Barchamizga ma?lumki, bugungi kunda boshlang?ich ta?limni o‘qitish metodikasini ta-komillashtirish, kadrlar salohiyatini oshirish masalalari dolzarblik kasb etmoqda. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2019 - yil 29 - apreldagi ?Ozbekiston Respublikasi xalq ta?limi tizimini 2030 - yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g?risida? gi Farmonida ?uzluksiz ta?lim tizimi mzmunini sifat jihatdan yangilash? vazifasi alohida ahamiyatga ega.

Ona tili fanini o‘qitishning asosiy vazifasi - o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og?zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish; o‘quvchilarda grammatikaga oid o‘zlashtiriladigan bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni) rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda to‘g?ri va ravon bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat.

Boshlang?ich ta?limda ? o‘quvchilarning savodxonligini ta?minlash, adabiy nutq me?yorlariga og?zaki va yozma nutqida rioya qilishni shakllantirish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.

Boshlang?ich ta?lim mazmuni quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:1. Savod o‘rgatish va nutq o‘stirish. 2. Amaliy fonetika va grammatika, imlo va nutq o‘stirish. Boshlang?ich sinf ona tili darsliklarida nutqni rivojlantiruvchi amaliy mashqlar bolalarning

narsa va atrof-muhit haqidagi bilimlarini tartibga soladi va o‘z fikrini erkin bayon qilish imkonini beradi. O?quvchi maktabga kelganda, keng lug?at boyligiga ega bo‘lsa ham, odatda, tafakkurning taqqoslash, qarshi qo‘yish, umumlashtirish, guruhlash usullaridan

29810

foydalanishni bilmaydi. Nutqni rivojlantiruvchi mashqlarning vazifasi u yoki bu narsa va hodisalar bilan tanishish asosida bolalarni predmet va hodisalardan muhimini, umumiysini ajratishga, so‘z bilan aniq ifodalashga o‘rgatish va uni aqliy tomondan o‘stirish hisoblanadi. Bu mashqlar bolalarning so‘z boyligi va tilining umumiy o‘sishida katta ahamiyatga ega bo‘lib, lug?at ishi va tilga oid boshqa ishlar bilan bog?lab olib boriladi. Masalan:

1. Rasmga qarab narsalarning nomini ayting: ust kiyimlar (ko‘ylak, kostyum) va oyoq kiyimlar (botinka, tufli ); uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar kabi. Bunda bolalar «Bu nima?» so‘rog?iga javob berishga o‘rgatiladi: Bu n i m a? - Avtobus. Avtobus nima? Mashina.

2. Berilgan so‘zlardan gap tuzing. Masalan, ushladi, kapalak, Dildora. 3. Berilgan narsalardan bir guruhga kirmaydiganlarini ajratish. Masalan, qalam, pero, chizg?ich, o‘chirg?ich, stul ko‘rsatiladi, o‘quvchilar o‘quv qurollarini ajratadilar, stul o‘quv quroliga kirmasligini, mebel ekanini aytadilar.

Bunday mashq o‘yin tariqasida o‘tkazilishi ham mumkin: ma?lum so‘zlar berilib, ortiqchasini topish va nima uchun ortiqcha ekanini tushuntirish talab etiladi: qaldirg?och, chumchuq, mushuk, musicha.

4. Predmet nomlari va belgi bildirgan so‘zlarni guruhlarga ajratish va ulardan gap tuzish. Bunda so‘zlar choynak, tesha, bolta, piyola, arra, tarelka kabi aralash beriladi. O?quvchilar guruhlab, idishlar nomi: choynak, piyola, ... ; ish qurollari nomi: tesha, bolta, ... kabi yozadilar. Narsa belgisini bildirgan so‘zlar ham aralash beriladi, bolalar to‘rt guruhga (rang, maza, shakl, xususiyat) ajratadilar. 5. Qarama-qarshi qo‘yish bilan umumlashtirish: qaldirg?och, chumchuq, bulbul − qushlar, tovuq, xo‘roz, kurkalar-chi? (Parrandalar.)

Mazkur mashqlar sermazmun bo‘lishi, o‘quvchilarning tajribasi bilan bog‘lanishi, ularni to‘g‘ri fikrlashga o‘rgatishi, bilimlariga aniqlik kiritishi va o‘z fikrini erkin va aniq bayon qilishga xizmat qilishi lozim.

Gap ustida ishlash o‘quvchilarning nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarni sintaktik jihatdan to‘g?ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o‘rgatish hisoblanadi. Gap (grammatik jihatdan o‘zaro bog?langan, tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo‘lgan) nutq birligi bo‘lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Boshlang?ich sinf o‘quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qo‘yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap − grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so‘zlarning bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan, gap mazmun birligi bo‘lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Gap mavzusida o‘quvchilar nutqini rivojlanishiga yordam beruvchi foydali amaliy mashqlardan biri - savol asosida gap tuzishdir. Bunda berilgan savol javob (gap tuzish) uchun asos bo‘ladi va «namuna» vazifasini bajaradi. Savolda uning asosiy mazmunigina emas, balki barcha so‘zlari va sintaktik qurilishining chizmasi ham beriladi. Masalan: Bolalar bog?da nima terdilar? (Bolalar bog?da olma terdilar). Savollar asta-sekin murakkablashtirib boriladi: bolalar oldin so‘roq so‘z o‘rniga bir so‘z qo‘shib gap tuzgan bo‘lsalar, keyinroq o‘z so‘zlarini ko‘proq qo‘shishga majbur bo‘ladilar: Bolalar bog?da nima qildilar? (Bolalar bog?da olma terdilar. Bolalar bog?da olma terdilar va uni savatlarga soldilar). Yoki «Bolalar qaerda bo‘ldilar? Ular nima qildilar?» (Bolalar bog?da bo‘ldilar. Ular olma terdilar va savatlarga soldilar). Sen tipratikan haqida nimalarni bilasan? Nega qushlar uyasini buzii mumkin emas? kabi.

29910

Bundan tashqari konstruktiv mashqlar ham o‘quvchilar nutqiga ijobiy ta?sir ko‘rsatadi. Ularga gap tuzish va uni qayta tuzishga qaratilgan mashqlar kiradi. Bunday mashqlar grammatik tushuncha va qoidaga asoslanadi. Konstruktiv mashqlarning turlari quyidagilar:

Ijodiy mashqlarda o‘quvchilar o‘zlari erkin ravishda gap tuzadilar. Boshlang?ich sinflarda ijodiy mashqlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi:

1. Gap tuzish uchun mavzu beriladi, o‘quvchilar shu mavzuga mos gap tuzadilar: «Quyoshli kunda», «Bizning uy» yoki «Quyon va tipratikan» kabi.

2. Narsa rasmi yoki syujetli rasm beriladi, o‘quvchilar rasm asosida bir yoki bir necha gap tuzadilar.

3. Ikki-uchta «tayanch» so‘z beriladi, o‘quvchilar shu so‘zlarni qatnashtirib gap tuzadilar. Tayanch so‘z sifatida bolalarning faol lug?atiga aylantirish zarur bo‘lgan so‘zlar olinadi.

Xulosa qilib aytganda, boshlang?ich sinf ona tili darslarida nutqni rivojlantiruvchi mashqlar bolalarning narsa va atrof-muhit haqidagi bilimlarini tartibga soladi,ularga to‘g?ri fikrlash usullarini o‘rgatadi va eng asosiysi, ularga o‘z nutqini shakllantirish imkonini beradi. Nutqni rivojlantiruvchi mashqlar bolalarning so‘z boyligi va tilining umumiy o‘sishida katta ahamiyatga ega bo‘lib, lug?at ishi va tilga oid boshqa ishlar bilan bog?lab olib borilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.

List of references:1. Baratov Sh. O‘quvchi shaxsini o‘rganish usullari. Toshkent ?O‘qituvchi? nashriyoti

1995, 52.2. Matchonov S., G‘ulomova X. Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarini pedagogik texnologiyalar

asosida tashkil etish. Toshkent, ?Yangiyul? nashriyoti, 2008, 224.3. Qosimova K., Matchonov S. Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent ?Noshir? nashriyoti,

2009, 351.4. Qo‘ziyev F. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish. Toshkent ?O‘qituvchi?

nashriyoti. 1988, 100.

30010

“IQTIDORLI BOLALARNI ANIQLASH”

Tosheva Nasiba Abdullayevna Navoiy viloyati Qizilteqa tumani 9-maktab

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon: +99890 620 25 41

Umedova Gulbahor Isroilovna Navoiy viloyati Qizilteqa tumani 9-maktab

Boshlang‘ich ta’lim fan o‘qituvchisi Telefon: +99890 618 55 35

Annotatsiya: Bugungi kunda yosh avlodga zamonaviy ta’lim bеrish bilan birga ular-ni umuminsoniy va milliy qadriyatlar, yuksak insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash, ongi va qalbini mafkuraviy, ma’naviy va axborot tahdidlaridan himoya qilish, ularda g‘oyaviy immunitеtni shakllantirish masalalari oldimizdagi eng dolzarb va asosiy vazifa sifatida qolmoqda. Biz yashab turgan asrda axborot-kommunikatsion tеxnologiyalari hayotimizga shiddat bilan kirib kеlmoqda va unga o‘z ta’sirini tobora kеngroq ko‘rsatmoqda. Milliy mеntalitеtimiz, dunyoqarash va tafakkurimiz, fazilat va xususiyatlarimiz, eng muhimi ezgu va oliyjanob maqsadlarimizga mutlaqo yot bo‘lgan g‘oyalar, qarashlar, sun’iy «Qadriyat va an’ana»larni turli yo‘llar bilan joriy etishga urinishlarni, bir so‘z bilan aytganda, ma’naviy tahdid elеmеntlaridan farzandlarimizni asrash kеrak.

Kalit so‘zlar: Psixologik-pedagogik, imkoniyat, differensiya, axborotlashtirish, iqtidorli, kuzatish, suhbat, jarayon, kompyutеr, psixologik.

Iqtidorli bolalarni aniqlash davomiy jarayon bo‘lib, shaxsning rivojlanishini chuqur tahlil qilish bilan bog‘liq. Bunda qator psixologik-pedagogik talablar mavjud: — bolaning o‘zini tutishi va faoliyatini kompleks baholash, bunda imkon qadar ko‘proq bolaning qobiliyatlari va turli axborot manbalaridan foydalanish;— identifikasiyalash (o‘xshatish) jarayonining davomiyligi (turli vaziyatlarda bolaning o‘zini tutishini kuzatish); — bolaning qiziqish va layoqatlariga mos keladigan faoliyat doirasida o‘zini tutishini tahlil etish (maxsus tashkil etilgan o‘yin-mashg‘ulotlarga jalb etish); — bolaning faoliyatiga ekspert baho berish (rasmlari, yozgan she’rlari, texnik modellari, matematik masalalarni yechish usullari.), bunda yuqori malakali sohaga oid ekspert-mutaxassislarni ( matematiklar, filologlar, shaxmatist va muhandislar)taklif etish; — har bir bolaning individualligini hisobga olgan va turli psixodiagnostik metodikalarni qo‘llagan holda tashxis qilishning ko‘p bosqichli va takroriy usullaridan foydalanish; — tashxis ishlarini real hayot va faoliyat doirasida (kuzatish, suhbat, o‘qituvchilar va ota-onalarning ekspert bahosi )amalga oshirish. Iqtidorli bolalarni aniqlashda shu yosh davrdagi iqtidorning rivojlanishi darajasini, iqtidorning turli faoliyat doirasida amalga oshirish xususiyatlarini, bola rivojlanishining potensial imkoniyatlarini differensiya (tabaqalashtirish) qilish talab etiladi. Axborotlashtirishning iqtidorli bolalarning rivojlanishlariga psixologik ta’sirini aniqlash. Ko‘plab tadqiqotlar iqtidorli bolalarning har jihatdan rivojlanishlarida juda odatiy holat ekanligini ko‘rsatdi. Axborotlashtirish sharoitlarida bolaning muloqotdagi mavjud nuqsonlari faqatgina bartaraf qilinmasdan, balki aksincha kuchayib borishi mumkin. Ayrim iqtidorli bolalar axborotlashtirishning «Intеrnеt-qaramlik», «kompyutеr o‘yinlari qaramligi» kabi salbiy oqibatlari guruhlariga kirishlari mumkin. O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkazgan so‘rovlar javoblarida, iqtidorlilar intеllеktual rivojlangan ijodiy qobiliyatga ega bo‘ladilar dеb hisoblaydilar. Mening fikrimcha, iqtidorlilik murakkab

30110

va ko‘p qirrali holat maxsus o‘rganishni talab qiladi. Axborotlashtirishning psixologik oqibatlarini hisobga olish o‘qitish va rivojlantirishda kompyutеrdan kеng foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab salbiy holatlarning oldini olishga imkon bеradi.

Xulosa qilib aytganda, iqtidorli o‘quvchilarni o‘qitish va rivojlantirishda ularning qiziqish hamda qobiliyatlarini yanada o‘stirishda kompyutеrning roli katta. Shu bois, hozirgi davrda turli fanlardan saboq berishda turli kompyutеr dasturlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan dars jarayonida foydalanishga ham muhim e’tibor qaratilgan.

Foydalanilgan adabiytlar:6. Jalilova S.X. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi: «Faylasuflar» nashriyoti

Toshkent – 2013

30210

MATEMATIKA DARSLARIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Toshmanova Mexriniso AxmedovnaBandixon tumani 2-o‘rta umumiy maktabda matematika fani o‘qituvchisi

Телефон:+99894- 205- [email protected]

Bobomurotova Munavvar RaxmonqulovnaBandixon tumani 2-o‘rta umumiy maktabda matematika fani o‘qituvchisi

Телефон:+99893- [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada. Pedagogik texnologiya asosida o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish imkoniyati tug‘iladi. Shu bilan bir qatorda mavzularni yoritilishi,o‘quvchilarning o‘tilayotgan mavzuni o‘zlashtirilishi va pedagogik saloxiyatini oshirishdagi ahamiyati yoritib beriladi.

Kalit so‘zlar: pedagogik, texnologiya, ilmiy, ta’lim, o‘qitish texnologiyasi, dars, ko‘nikma, ta’lim-tarbiya.

Hozirda inson faoliyatining asosiy yo‘nalishlari shu faoliyatdan ko‘zda tutilgan maqsadlarni to‘liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, yani texnologiyalarga aylalib bormokda. Xuddi shu kabi talim-tarbiya sohasida ham yangi yillarda innovatsion texnologiyalarni qo‘llab o‘qitish orqali ham akademik litseylarda yuqori samaralarga erishilmoqda.

Jumladan, xususiy texnologiyalarning ham ahamiyati katta. Xususiy texnologiyalar o‘quvchilar bilimini oshirishi bilan bir qatorda ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini va fanga bo‘lgan qiziqishlarini yana ham oshiradi. Xususiy texnologiya bu- talim-tarbiya mazmunining ayrim yo‘nalishlarini amalga oshirish usullari va vositalari majmuyini o‘z ichiga oluvchi innovacion tizimlarni qamrab oladi. Bunga ayrim fanlarni o‘qitish texnologiyalari, o‘qituvchining o‘quvchi bilan ishlash texnologiyalari kiradi.

O‘qituvchi o‘quvchilarni faollashtiradigan, o‘zi va o‘rganuvchi uchun qulay bo‘lgan yo‘llarni, usul va uslublarni, o‘qitish shakllari, metod va vaziyatlarni izlaydi, zamonaviy pedogogik texnologiyaga suyanib, o‘quv jarayonini samaradorligini oshiradi. O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatib, o‘quv jarayonining yuqori sifat va samaradorligiga erishadi. Shu boisdan ham, pedogogik texnologiya, didaktik texnologiya, talim texnologiyalariga o‘quv jarayoniga eng samaradorli vositalar deb qaralmoqda. Ulardan dunyo pedogogik amaliyotida keng foydalanilmoqda. Hozirgi kundagi eng dolzarb masala va vazifa talim standartlarini o‘quv jarayoniga tadbiq etishdan iboratdir.

Pedogogik texnologiya hozirda barcha pedogogik kasblar hamda talim tarbiya jarayonini tashkil qilish, boshqarish, nazorat qilish bilan bog‘liq kasblarning asosini tashkil qiladi. Zamonaviy pedogogik texnologiyalardan barcha pedogoglar xabardor bo‘lishlari zarur.

O‘zbekistonda talim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri “shaxs manfaati va talim ustuvorligi»dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli talimning yangi modeli yaratildi.

Dastlab “texnologiya” tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha ikki so‘zdan - “texnos” (teshne) -

30310

sanat, hunar va “logos” (logos) - fan so‘zlaridan tashkil topib “hunar fani” manosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologix jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni muayyan ketmaketlikda bajarishni ko‘zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon - bu mehnat qurollari bilan mehnat obektlariga bosqichma-bosqich tasir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishchining faoliyatidir.

Tajriba sinov natijalari shuni ko‘rsatadiki hozirgi zamonda bilim olish jarayonida pedogogik texnologiyalarning ahamiyati juda katta, ayniqsa maktabda pedogogik texnologiyalar asosida o‘qitish hozirgi zamonda muhim ahamiyatga ega deb hisoblaymiz, chunki maktab o‘quvchilari yosh va ko‘p narsaga qiziqadi, jumladan bilim olishga ham. Biz ularning bilimini so‘ndiray, aksincha darsni pedogogik texnologiyalari asosida qiziqarli qilib musobaqa tarzida, turli xildagi tarqatma materiallar asosida boyitib va ularni majburlab emas, balki o‘zi qiziqib yana bilim olishga tirishishi kelajakda komil inson bo‘lishi biz o‘qituvchilarning eng katta yutug‘i deb hisoslaymiz. Maktab o‘quvchilari ayni o‘smir yoshidagi, qiziqqon, sal narsadan zerikadigan va qaysi tarafga qiziqtirsangiz o‘sha tarafga moyil bo‘ladigan o‘smir yoshlar hisoblanadi. Ularni ham pedogogik texnologiyalari asosida darsga qiziqtira olsak, o‘qishga qiziqishini, bilim olishga moyilligi orttira olsak va boshqa salbiy narsalarga qiziqishi ortishiga yo‘l qo‘ymasak bizlar kasbimiz jihatidan oldimizga qo‘ygan ijobiy maqsadimizga erishgan bo‘lamiz.

Tajriba natijasi shuni ko‘rsatdiki, pedogogik texnologiyalar asosida o‘tgan dars aanaviy o‘tgan darsga qaraganda yuqoriroq samara berdi, o‘quvchilarning matematikaga bo‘lgan qiziqishini orttirdi va o‘quvchilar qiziqqanidan vaqt qanday o‘tganini sezishmadi. O‘quvchilar qolgan darslar ham shu shakllarda o‘tishi kerakligi to‘g‘risidagi fikrlarni bildirishdi va hohlashdi.

Shunday qilib, muammoli-modulli o‘qitish texnologiyasining mohiyatini quyidagicha izohlash mumkin: o‘quvchilarning talab etilgan darajada bilimdonligiga erishish uchun o‘quv materiali mazmunini yirik tuzilmalash, unga mos holda o‘qitish metodlari, vositalari va shakllarini tanlash amalga oshirilib, ular o‘quvchilarni to‘liq, kisqargan yoki chuqurlashgan o‘qitish variantlarini mustaqil tanlash va o‘tishga yo‘naltiriladi. Muallifning takidlashicha, muammoli-modulli o‘qitish texnologiyasi bo‘yicha 70 foiz o‘quv materiali yuqori darajada o‘zlashtirilgan va aniq o‘rnatilgan komponentlik darajani kafolatli taminlangan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati1. J.G‘.Yo‘ldoshev., S.A.Usmonov. “Pedagogik texnologiya asoslari” Toshkent.

“O‘qituvchi” 2004 y. 2. N.N. Azizxo‘jaeva. “Pedagogik tehnologiya va Pedagogik mahorat” Toshkent.

“AvtoNashr” 2006 y.3. O‘.Tolipov., M.Usmonbaeva. “Pedagogik texnalogiyalarining tadbiqiy asoslari”.

Toshkent “Fan” 2006 y.

30410

ФАРЗАНД ТАРБИЯСИ

Тошпулатова Шохиста КурбановнаНаманган вилояти Учкургон тумани

5-сонли умумий ўрта мактаби ўқув ишлари бўйича директор ўринбосари

Тел+998941797209

Анататция: Ушбу маколамда еш авлодни тарбиялашда уз мехнатларини кушает-ган фидщийлар хакида езилган

Калит сузлар: инсон фарзанд мувафаккият Одобли, билимдон, меҳнатсевар, иймон-эътиқодли фарзанд нафақат ота-онанинг,

балки бутун жамиятнинг энг катта бойлигидир. Дарҳақиқат, ҳар бир фарзанд шахси оилада шаклланади. Демак, оила-баркамол авлод пойдевори ҳисобланади. Шундай экан, оилада фарзандларни ахлоқий-ҳуқуқий жиҳатдан тарбиялаш, айниқса, адолат, бурч, ватанпарварликни шакллантириш, она ватанни севиш ҳиссини уйғотиш ўта муҳим ҳисобланади.

Оилада фарзандларни ўз бурчига садоқат руҳида тарбиялаш масъулият, онглилик, виждон каби фазилатлар билан чамбарчас боғлиқдир. Бунда ота-онанинг ўзаро сами-мий муносабати, уларнинг фарзандлари билан яқин, дўстона муносабатда бўлиши, уларнинг келажакдаги орзу-мақсадларини тушуниб олиб бугун барчамиз уйда бўлиб, фарзандларимизга маданият ва маънавиятдан таълим бериб хар биримиз ўзимиз ва атрофимизга маъсул бўлайлик. Оиламиз, фарзандларимиз, халқимиз ва жонажон Вата-нимиз олдидаги маъсулиятимизни намоён қиладиган айни паллаларда яшамоқдамиз. Президентимиз Шавкат Мирзиёев фарзанларимизга қилган мурожаатларини ўқиб ҳар бир ота-оналар, ўқувчи, ўқитувчи бизларга далда бўлди десам муболаға бўлмайди. Бу борада Наманган вилояти халқ таълими бошқармаси томонидан таътил пайтда ўқувчи бўш вақтини мазмунли ўтказиш учун ўқув дастуридаги мавзулар юзасидан видео ва аудио ёзувлар, слайд-тақдимотлари бошқотирма канали очиб берилди. Бу каналдан ота -оналар, ўқитувчилар хам фойдаланиш мумкин. Хамжиҳатлик бор жойда хар қандай муаммо бартараф этишлари, фарзандларнинг соғ-саломат вояга етишла-ри учун асос бўлади. Президентимиз Шавкат Мирзиёев олимлар, ёш тадқиқотчилар, илмий-тадқиқот муассасалари раҳбарлари ва ишлаб чиқариш сектори вакиллари би-лан учрашувда ёш математиклар масаласига алоҳида эътибор берди.

Шавкат Мирзиёев 31 январдаги учрашувида математикада илмий тадқиқотларни амалиёт билан боғлаш, рақамли иқтисодиёт учун мустаҳкам пойдевор яратиш бора-сидаги долзарб вазифаларга тўхталиб ўтди.

Ёшларда математика фанига қизиқишни кучайтириш, иқтидорли болаларни селек-ция қилиб, ихтисослаштирилган мактаблар ва кейинчалик олий таълим муассасала-рига қамраб олиш ишларини тўғри ташкил қилиш кераклиги таъкидлади. Болалар учун мазкур фандан оддий ва тушунарли тилда ёзилган оммабоп дарслик ва ўқув қўлланмалари яратиш, математик онгни, керак бўлса, боғчадан бошлаб шакллантириш вазифаси қўйилди.

– Математика ҳамма аниқ фанларга асос. Бу фанни яхши билган бола ақлли, кенг тафаккурли бўлиб ўсади, исталган соҳада муваффақиятли ишлаб кетади, – дейдилар Президентимиз.

30510

Ҳар бир туман марказида биттадан математика фанига ихтисослашган мактаб таш-кил қилиб, уларда ишлайдиган ўқитувчиларга қўшимча устама ҳақлар тўлаш бўйича кўрсатма берилди. Ушбу муассасаларда ўқув жараённи илмий-методик таъминлаш учун Фанлар академиясининг Математика институти ҳамда Халқ таълими вазирлиги масъул этиб белгиланди.

Математика фани бўйича ўқувчи, талаба ва ўқитувчилар ўртасида турли танловлар ўтказиб, ғолибларни муносиб рағбатлантириш, олимпиада тизимини такомиллаштир-ган ҳолда совриндорларга бериладиган мукофотларни кўпайтириш муҳимлиги қайд этилди. Президентимиз карорларига таянган холда бизнинг Учқўрғон туман халқ таъ-лими бўлимига қарашли 5-сонли умумий ўрта таълим мактаби 1-11 синф ўқувчилари математика фанига доир утказилган онлайн олимпиадаларида фаол иштирок этдилар. Ҳурматли ота-оналар! Фарзандларимизнинг билимларини чуқуррок эгаллашларида мана шундай коронавирус даврида ҳам биз устозлар билан тенгма-тенг харакатда бўлиб олган билимларини мустахкамлашга ёрдам бераётган ота-оналардан миннат-дормиз.

Фойдаланилган адабиетлар:1. Маърифат газетаси 2020-йил 4-сон

30610

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI

Toshtemirova Muyassarxon OlimjonovnaOltiariq tumani 4-IDUM

boshlang‘ich sinf o‘qituvchisitel: 91-328-60-83

e-mail:[email protected]

Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich sinflarning mashg‘ulotlarini tashkil etish va unda pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarasi bo‘yicha fikr va mulohazalar keltirilgan.

Kalit so‘zlar: boshlang‘ich sinf, o‘qish darsi, savodxonlik, pedagogik texnologiya, motiv

Yurtimizda ta‘lim mazmuniga alohida e‘tibor qaratilib, dasturlarining yangi tahrirdagi variantlari tajriba sinovdan o‘tkazilmoqda, pedogogik texnologiyalar asosida o‘quv jarayonining samaradorligi oshirish maqsadida pedagogik texnologiyalardan, axborot komminikatsiya vositalaridan foydalanilmoqda. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qitishda ularning dunyoqarashini kengaytirish, bilimlarni keng va oson o‘zlashtirish maqsadida pedagogik texnologiyalarning usul, vosita va shakllarini to‘g‘ri tanlab, ulardan foydalanish muhim sanaladi. O‘qish darslarini tashkil etishda pedagogik texnologiyalarning ko‘pgina metodlaridan foydalaniladi. Bola hayotida bog‘chadan so‘ng maktabning dastlabki davrlari muhim o‘rin tutadi. Shu bois boshlang‘ich ta‘lim davri ta‘lim jarayonidagi eng mas‘uliyatli davrdir. Bu paytda bolaning savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakllanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi. Bu davrda bolaning zehnini o‘stirishga qaratilgan har bir mashg‘ulot bola aqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham bu davrda, avvalo, ta‘lim jarayonini qiziqarli, ta‘sirli qilib tashkil etishga, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e‘tibor qaratish lozim. Chunki bu muddat bolaning o‘yin faoliyatidan aqliy faoliyatga, ya‘ni o‘quv faoliyatiga o‘tganligi bilan xarakterlanadi. Bolaning o‘quv faoliyatini rivojlantirishda turli o‘yinlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar o‘yin orqali o‘z bilimlarini mukammallashtiradilar va uni chuqur o‘zlashtiradilar. Shu jihatdan qaraganda, ta’im jarayonida qo‘llanadigan didaktik o‘yinlaring roli beqiyosdir. Didaktik o‘yinlar ta’im jarayoni samaradorligini oshiradi, ta’im jarayonida o‘quvchilar faolligini, o‘qish motivlarini rivojlantiradi.O‘qish motivlari ta‘lim jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishda ham muhim o‘rin tutadi. Didaktik o‘yinlar boshlang‘ich sinflarda ta‘limning samarali borishiga o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini muvaffaqiyatli boshqarishga ham katta yordam beradi, ya‘ni didaktik o‘yinlar vositasida nazariy bilimlar oson egallanadi, o‘quvchilarning bilim olishga qiziqishlari ortadi. Didaktik o‘yinlar nafaqat boshlang‘ich sinflarda, balki ta‘limning keyingi bosqichlarida ham o‘quvchilarning bilimga bolgan ishtiyoqlari rivojiga katta turtki bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, qiyin o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning bilish imkoniyatlarini oshirishga bunday oyinlar samarali ta‘sir ko‘rsatadi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, boshlang‘ich sinflar uchun yaratilayotgan o‘quv qo‘llanmalarida shu sohaga oid materiallar tanqisligi ko‘zga tashlanib turadi. Hozirgi davrda pedagogik texnologiyalar asosida ta‘limni tashkil etishga katta e‘tibor qaratilmoqda. Pedagogik texnologiya o‘quvchilar qobiliyati, imkoniyati va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ta‘lim shakllarini amalga oshirish uchun ko‘zlangan natijaga erishishda eng qulay yo‘l va usullarni tanlash zarur. Pedagogik texnologiyada ta‘lim jarayonining

30710

maqsadini belgilash muhim bo‘lib, u rejalashtirilgan natijalarni kafolatlashi lozim. Shuning uchun ham o‘qituvchilar maqsadni aniq belgilashga alohida e‘tibor qaratishlari zarur. Har bir o‘qituvchi, avvalo, o‘zi o‘qitadigan o‘quv predmeti va har bir o‘tiladigan darsi maqsadini aniq belgilashi kerak. Shuni ta‘kidlash lozimki, belgilangan maqsad asosida o‘tkaziladigan didaktik jarayonning aniq loyihasi ishlab chiqilsa, uni amalga oshirish osonlashadi. Didaktik jarayonning samarali o‘tishida motivlar muhim o‘rin tutadi. Chunki qiziqib, aniq maqsad asosida egallangan bilimlargina samarali bo‘ladi. Motiv kishini biror ish-harakatni bajarishga undovchi da‘vat, turtki. Shunday ekan, muallimlar bolada o‘qish motivlarini hosil qilishga intilishlari va uni o‘stirishlari kerak. Motivlar o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalami oson egallashlariga yordam beradi. Motiv bolada bilim olishga ishtiyoq va qiziqish uyg‘otadi. O‘qituvchilar bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o‘quvchilarga beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab chiqishlari foydadan xoli bo‘lmaydi.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining har bir darsni tashkil etish uchun turli didaktik o‘yinlardan foydalanishlari yaxshi samara beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Ochilov M. Yangi pеdagogik tеxnologiyalar. – Qarshi «Nasaf», 2000-yil2. Rozikov O., Og‘aеv S., Maxmudov A, Adizov B. Ta’lim tеxnologiyasi. –Toshkеnt «O‘qituvchi» 1999-yil27. Sayidaxmеdov N.S. Yangi pеdagogik tеxnologiya mohiyati. – «Xalq ta’limi», 1999-

yil28. Sayidaxmеdov N.S. Pеdagogik mahorat va pеdagogik tеxnologiya. – Toshkеnt, 2003-

yil29. Sayidaxmеdov N.S., Ochilov A, Yangi pеdagogik tеxnologiya mohiyati va zamonaviy

loyihasi.- RTM, 2000-yil

30810

BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA VIRTUAL KUTUBXONA MATERIALLARIDAN FOYDALANISH

Namangan viloyati Chortoq tumani 11-sonli umumiy o‘rta ta‘lim maktabi

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Toshtemirova Shahnoza Abdulazizovna

Telefon:+998936726582

Annotatsiya: Ushbu maqola hozirgi kunda barchamizga ma‘lum va mashhur bo‘lgan virtual,ya‘ni online aloqalarga bag‘ishlanadi.

Kalit so‘zlar: Kompyuter, internet, sayt, virtual, vebsait. Internet–bu yagоna standart asоsida faоliyat ko‘rsatuvchi jahоn glоbal kоmp yuter

tarmоg‘idir. Uning nоmi inglizcha inter(o‘zarо) va net(tarmоq) so‘zlari birikmasidan tashkil tоpgan bo‘lib, «o‘zarо alоqa tarmоg‘i» ma‘nоsini bildiradi. U jahоn glоbal kоmp yuter tarmоg‘i bo‘lganidan bоshqacha, «Jahоn alоqa tarmоg‘i» deb ham yuritiladi. Internet mahalliy kоmpyuter tarmоqlarini birlashtiruvchi axbоrоt tizimi to‘plab daqiqani tashkil etadi.

Internet unga ulangan barcha kоmpyuterlarning o‘zarо ma‘lumоtlar almashish imkоniyatini beradi. O‘zining kоmpyuteri оrqali internetning har bir mijоzi bоshqa shahar yoki mamlakatlarga axbоrоt uzatishi va axbоrоtlar оlishi mumkin. Shuningdek o‘qituvchilar, o‘rganuvchilar o‘zlari uchun kerakli bo‘lgan ma‘lumоtlarni qidirib tоpishlari va ko‘chirib оlishlari mumkin.

Har qanday ta‘lim-tarbiyaning asоsiy maqsadi tegishli fanlardan o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni hоsil qilish, ularni xоtirada yaxshi eslab qоlishini ta‘minlash va o‘quvchilarni ulardan hayotda to‘g‘ri fоydalana оlishga o‘rgatishdan ibоrat. Shu nuqtai nazardan didaktikaning asоsiy tamоyillaridan biri ko‘rgazmalilik tamоyilidan unumli fоydalanishdir.

O‘qish jarayonini ko‘rgazmalilik tashkil etish ham, eshitishga ham ko‘rish оrqali o‘quv materiallarini idrоk qilish, ularni оngli va puxta o‘zlashtirish, bilimlilarning turmushdagi zaruriyatini anglab yetishga asоs sоladi.

Ilg‘оr pedagоgik texnоlоgiyalarni ta‘limda qo‘llash uchun o‘quvchilarni darsning tarqatma materiallari bilan ta‘minlash, ko‘rgazmali materiallarni tayyorlash va h. k. ishlarni amalga оshirish uchun hоzirgi paytda kоmpyutersiz tasavvur qilish mumkin emas.

Shuning uchun ham hоzirgi davr o‘qituvchilari qaysi fandan mutaxassis bo‘lishidan qat‘iy nazar kоmpyuterda ishlashni, o‘z darslari uchun ko‘rgazmali materiallarni kоmpyuterda tayyorlash yo‘llarini, darsga kerakli yordamchi materiallarni Internet оrqali qidirib tоpish usullarini, uzоqdagi hamkasblari bilan elektrоn pоchta оrqali alоqa o‘rnatish yo‘llarini bilishlari kerak.

Axbоrоt kоmmunikatsiya texnоlоgiyalarining imkоniyatlaridan shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limni rivоjlantirishda, o‘quvchilarning ijоdiy qоbiliyatlarini shakllantirishda samarali fоydalanish mumkin.

Ma‘lumki, axbоrоt texnоlоgiyalari axbоrоtlarni yig‘ish, saqlash, uzatish, qayta ishlash usuli va vоsitalari majmuidir.

Bоshlang‘ich ta‘lim o‘quv darslarida axbоrоt majmui – ma‘lumоtnоmalar, ensiklоpediyalar, virtual kutubxоnalar, geоgrafik xaritalar, rasmlar, chizmalar, animatsiyalar, matnlar, tasviriy axbоrоtning statistik va dinamik ifоdalari, оvоzli оbrazlar (yozilgan оvоz, musiqa va

30910

bоshqalar) fоydalanish mumkin.Bоshlang‘ich sinf o‘qituvchilari axbоrоt texnоlоgiyalari vоsitalari bilan ishlash uchun

quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lоzim:– ishchi dastur va texnоlоgik xaritalar tuzish;– ma‘ruza matnlari va amaliy mashg‘ulоtlar bilan bоg‘liq tоpshiriqlarni tayyorlash;– metоdik ko‘rsatmalar va nazоrat savоllarini tuzish;– o‘zlashtirish natijalarini tahlil qilish;– ma‘ruza matnlarini tahrirlash;–har bir mavzu bo‘yicha dinamik ko‘rinishda aks etuvchi jarayonlarning animatsiyalarini

tasavvur qilish. O‘qituvchining darsga puxta tayyorgarlik ko‘rish uchun Vertual kutubxona eng

qulay imkoniyatlardan biri hisoblanadi.Vertual kutubxonadan foydalanish uchun quyidagi bosqichlarni amalgam oshirish lozim.

INTERNET ------- ZIYoNET --------- O‘zbekcha ----------------Ta’lim Abituriyent Imkoniyat Kutubxona Saytlar Arboblar Tadbirlar Muassasalar

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Jo‘raev R.H., Zunnunov A. Ta‘lim jarayonida O‘quv fanlarini integratsiyalashtirish

omillari. O‘qituvchilar uchun O‘quv qO‘llanma. –T.: SHarq, 2005.-80 b.2. Ishmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta‘lim samaradorligini

oshirish yO‘llari.-T.:Nizomiy nomidagi TDPU, 2004, 2008 (qayta nashr). - 44 b.3. Tolipov U., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. – T.:

2006.

31010

BOSHLANG‘ICH SINFLAR ONA TILI DARSLARIDA RAQAMLI TEXNOLOGYALARDAN FOYDALANISH – DAVR TALABI

Toxirova Turg‘unoyBuloqboshi tumanidagi

11-SMI boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: mazkur maqolada umumta’lim maktabida ona tili o‘qitish bilan bog‘liq masalalar muhokama qilinadi.

Kalit so‘zlar: ona tili, talaba, o‘qituvchi, umumiy maktab, kitob, bilim, mahorat.

XXI asr – raqamli texnologiyalar asriga aylandi. Shu sababli, ma’lumotli shaxs – bu axborot texnologiyalarini yaxshi biladigan kishi. О‘zbekiston Respublikasida barcha umumta’lim maktablarida о‘zbek tili о‘qitiladi. О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim то‘g‘risida”gi, “Davlat tili haqida”gi qonunlari hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida respublikadagi umumiy о‘rta ta’lim maktablarida ona tilini о‘qitishni yanada takomillashtirish kо‘zda tutilgan. Mazkur davlat ta’lim standarti umumiy о‘rta ta’lim maktablarida davlat tilini о‘rganish uchun meyoriy hujjat sanaladi. U umumiy о‘rta ta’lim bosqichlarining har bir sinfida ta’lim oluvchilar оna tilidan egallashlari shart bо‘lgan bilim, kо‘nikma, malaka va ma’naviy, madaniy dunyoqarashning zaruriy meyorini asoslovchi ta’limiy-tarbiyaviy hujjatdir. Buning uchun ta’lim berishda an’anaviy metodlardan foydalanishning о‘zi yetarli emas. Ta’lim jarayonida yuqori samaradorlikka erishish yо‘llaridan biri didaktik vositalardan foydalanish ekanligi amaliyotda tasdiqlangan. Тilni о‘qitishda didaktik vositalarning tutgan о‘rni beqiyos.

Shuning uchun оna tili darslari ham didaktik vositalar yordamida tashkil etiladi. Bu esa о‘qituvchi zimmasiga muntazam ravishda didaktik materiallar tayyorlash majburiyatini yuklaydi. Dars jarayonini zamonaviy pedagogik va axborot kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanib tashkil etishni talab etadi. Ta’lim jarayonida axborot kommunikatsion texnologiyalarining barcha kо‘rinishidan keng foydalanilmoqda va ularning samaradorligi yuqori natija berayotgani multimedia vositalari hisoblanadi. Multimedia vositalari yordamida о‘qituvchilar vaqtdan yutishlari va didaktik vosita tayyorlashga sarf qiladigan vaqtini о‘quvchi bilan yoki о‘z ustida ishlashga sarflashlari mumkin. Amaliyotda multimedia vositalaridan foydalanish tilni mukammal о‘zlashtirish imkoniyatini yaratib bermoqda.

Multimedia vositalari asosida оna tilini о‘rganish, olgan bilimlarni xotirada muddat saqlab qolish imkoniyatini bermoqda. Shu bilan birga multimedia vositasida tasvirlangan materiallarni kо‘rish va eshitish orqali оna tilini о‘rganish, tо‘g‘ri va aniq talaffuz qilish, bexato yozish kо‘nikmalarini shakllantirish imkoniyatini oshiradi.

Оna tili darslarning аnchа qismi nutq о‘stirish, nutqiy mavzular ustida ishlash bilan bog‘liqdir. О‘rganilayotgan grammatik mavzularni multimedia vositasi asosida о‘rgatishning afzal tomoni shundaki, bu jarayonda о‘quvchilar bevosita kо‘rish, eshitish va interaktiv mashqlarni о‘qituvchi bilan birgalikda bajarish imkoniyatiga ega bо‘ladilar. О‘qituvchida esa, murakkab grammatik mavzu va qoidalarni qayta-qayta namoish qilish imkoniyati bо‘ladi. Bunday jarayon о‘quvchisida оna tilini mustahkam о‘zlashtirish uchun sharoit yaratadi. O‘quvchilarda kommunikativ suhbatlashish qobiliyati о‘sib boradi. О‘quvchilarda kommunikativ qobiliyatini oshirishda multimedia vositasidan foydalanishning о‘rni

31110

beqiyosdir. Ona tili ta’limining mazmunida izchillik va uzviylikni ta’minlashda ilg‘or pedagogik texnologiyalar, axborot kommunikasiya va raqamli texnologiyalarini до‘llash kabi muammolarga jiddiy e’tibor berilmoqda. О‘quvchilarni yoshi hamda psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ilg‘or pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini о‘qituvchilari faoliyatiga joriy etish bо‘yicha metodik qо‘llanmalar va darsliklarning multimedia ilovalari yaratilgan. Оna tili darslarini o‘qitadigan о‘qituvchilari uchun metodik qо‘llanma va darsliklarning multimedia ilovalari оna tiliga о‘rgatishning maqsadi, mazmuni va о‘ziga xos jihatlari bilan bir qatorda, darslik materiallarining о‘quvchilar tomonidan о‘zlashtirishda amaliy yordam beradigan dars jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarini va turli ta’limiy о‘yinlarni qо‘llash bо‘yicha metodik tavsiyalar berilgan.

Ona tili darslari uchun tavsiya etilayotgan multimedialardan foydalanish quyidagi didaktik funksiyalarni bajaradi: ta’lim sifatini oshiradi; ta’limni ommaviyligini ta’minlaydi; о‘quvchilarining оna tiliga bо‘lgan qiziqishini rivojlantiradi; о‘quvchilarni fikrlash qobiliyatini faollashtiradi va samaradorligini oshiradi; оna tili fani bо‘yicha asosiy bilimlarni о‘zlashtirish; о‘zlashtirilgan bilimlar izchilligini ta’minlash; о‘quvchilarni о‘quv materiali ustida mustaqil ish olib borish kо‘nikmalarini shakllantiradi; multimedia vositasida berilgan lug‘at ishi о‘quvchilarda yangi sо‘zlarni tez va oson о‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi; multimedia vositalari ovoz, matn, grafika, rasm, animatsiya, video, interaktiv muloqot kabi vositalari ta’limning emosional-estetik ta’sirlanish, maqsadga intilish kabi motivlarni faollashtiradi.

Bunday vazifalarni bajarishda ta’limning boshqa metodlari bilan bir qatorda multimedia vositalaridan foydalanish yuqori natija beradi. Ona tili darslarini multimedia vositalari asosida tashkil etish о‘quvchilarni tilni о‘zlashtirishda qulayliklar yaratib berish bilan bir qatorda, pedagogik va pixologik nuqtai nazaridan juda samarali bо‘lib, о‘quvchilarning ona tilini о‘rganishga bо‘lgan motivasiyasini kuchaytirish, bilish faoliyatini takomillashtirish uchun hamda о‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqini о‘stirishda katta ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar:1. http://uza.uz/ru/politics/poslanie-prezidenta-respubliki-uzbekistan-shavkata-

mirziyeev-25-01-20202. Замонавий узлуксиз таълим муаммолари: инновация ва истиқболлар: Халқаро

илмий конференция материаллари. 2018 йил 27 апрель. – I қисм. – Т.: ТДПУ, 2018. – 564 б.

31210

PEDAGOGIKA SOHALARIDAGI INNOVATSIYALAR

Maftuna to‘xtamatovaNamangan viloyati Norin tumani

18-maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon :+998999069585

[email protected]

Anotatsiya. Bugungi rivijlanib borayotgan davrda farzandlarimizni yanada jaxon andozalariga mos ravishda o‘qitish zarur.Buning uchun har –bir o‘qituvchi ma’suliyat bilan o‘z ishiga yondashishi lozim.Farzandlarimiz bizning kelajagimiz.

Kalit so‘zlar: Ijodkor,innovatsion texnologiya,samaradorlik.

Bugun kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun ijodiy pedogogika ,ijodkor o‘qituvchiga ehtiyoj nihoyatda ortib bormoqda.Ajoyib maktab qurilishi mumkin ,zamonaviy mexanizm bilan bezatilishi mumkin.yangi o‘quv darsliklarni nashr qilinishi mumkin ,lekin bularning hammasi hali yetarli emas .Maktabga haqiqiy pedagog ,o‘qituvchi kirib kelgandagina ,ular jonlanadi ,ijodiy pedogogikaning mash’alasi yonadi.Pedogogik nazariyot va tizimli ko‘rgazmali qurollar jonlanadi .

Bugun ta’lim muassasasiga ijodkor o‘qituvchi kerak.Prezidentimiz “ Zamonaviy bilim berish uchun ,avvalo o‘qituvchining o‘zi ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerak “ deganda aynan ijodkor ,fidokor pedagoglarni nazarda tutgan.

Men ham o‘z faoliyatim jarayonida har bir darsimni jonli ,jozibali ,qiziqarli va albatta o‘quvchilar uchun yetarlicha tushinarli bolishi va kelajakda o‘quvchilarim Vatan oldidagi burchlarini oqlashlarini xoxlayman.Shuning uchun o‘zimning ta’limning rivojlanishi uchun o‘z takliflarim bilan o‘rtoqlashmoqchiman.

Boshlang‘ich ta’lim sifat va samaradorligini oshirishda tizimga zamonaviy pedagogik va A K T ni keng tadbiq etish ,o‘qituvchi ijodkorligini va kasbiy mahoratini takomillashtirish ,ilg‘or ish tajribalarini ommalashtirish,ta’lim berishning samarali yechimini joriy etish lozim deb o‘ylayman.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi kasbiy faoliyatini doimo ongli tahlil etishi, meyorlarga nisbatan tanqidiy yondashuvda bo‘lishi,kasbiy yangilikka shaylikni o‘zida mujassamlashtirishi,dunyoda ijodiy yaratuvchanlikda bo‘lishi,o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi ,o‘z turmush tarzini va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam etishi lozim deb xisoblayman.

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi har bir bolaga individual yondashishning yangi talqinini ishlab chiqishi talab etiladi ,ya’ni shaxsning ijobiy men kompetensiyasini shakllantirish ,nimaga vaqanday o‘qitish ,ta’lim berish kerakligini anglashi,bilimlar maktabini tarbiya maktabiga aylantirish,bolaning individualligini rivojlantirish,induvidual va jamoaviy tarbiyani uyg‘unlikda olib borish kabi sifatlarga ega bo‘lish kerak.

Ta’lim yangi bosqichga ko‘tarilmoqdao‘quvchilar fikr darajasi kengaymoqda,axborot olish osonlashmoqdabumday o‘sish jarayonida o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalnmaslikdarsning samaradorligini pasaytirib yuboradi.

Oshpazlar bor hil guruchdan osh pishirishadi lekin ba’zi mahoratli oshpazlar taomni o‘ta puxtalik bilan tayyorlab maqtovga sazovor bo‘lishadi,nonvoylar ham bir hil undan non yopsalarda ,ularning ba’zilarining shakli va mazasi ajralib turadi.Bularning hammasi kasbiy

31310

mahorat evaziga amalga oshiriladi.O‘qituvchi ham o‘z kasbiga puxta yondashgan holda darslarni tashkil etsabir umr hurmat e’tiborda bo‘ladi.

Bugungi kunda axborot ko‘lami juda kengayib ketdi.Agar o‘qituvchi o‘z ustida ishlamasa avvalgi o‘rgangan bilimlari yetarli bo‘lmay qoladi.Dars mavzularini kundalik xayotdagi keskin voqealar bilan bog‘lab o‘tilsa turli innovatsion texnologiyalardan foydalanilsa dars esda qolishiga erishilishi mumkin.O‘qituvchi o‘quvchilarga innovatsion usullardan foydalanib ,fanlar aro bo‘g‘lagan holda ekologik –gigiyenik bilimlar bilan darsni to‘ldirishi zarur.

Innovatsiya –(inglizcha) yangilik ,yangilik kiritish degan ma’nolarni ifodalaydi.Texnologoya esa (yunoncha) “texnos” san’at va “logos” fan degan so‘zlardan olinib ,innovatsion texnologiya ta’lim –tarbiya shakllari ,metodlari va usullariga yangicha yondashish degan ma’noni ifodalaydi.Innovatsion texnologiyalar o‘qituvchi faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritishdir. Innovatsion texnologiyalardan foydalanishda o‘qituvchiga quyidagi bilimlarni bilish taqazo etiladi:

AKT bo‘yicha bilim, ko‘nikma,malakaga ega bo‘lish;YaPT (yangi pedogogik texnologiya) bo‘yicha xorijiy tajribalardan boxabar bo‘lishi;Ta’lim jarayonini tashkil etishda didaktik o‘yinlardan interfaol metodlardan foydalanish

mahorati;Ilg‘or pedogogik texnologiyalar bo‘yicha bilimlarni o‘zlashtirib borishi;Bilimlarni ko‘nikma vamalakalarga aylantirish texnologiyasi shakllangan bo‘lishi;Dars jarayonida harakatli o‘yinlardan unumlifoydalana bilishi;Imkoni bo‘lsa darsni internet tarmog‘iga bog‘lab o‘ta olishi;O‘z ustida tinmay ishlashi va har sohaga oid yangiliklarni kuzatib borishi va boshqalar.O‘qituvchi innovatsion texnologiyalarga asoslanib darsni o‘tar ekan,turli texnik vositalardan

ham (kompyuter,proyektor,electron doska va hakazo) foydalanishi mumkin.O‘qituvchining faoliyatida innovatsiyalar qanchalik ko‘p bo‘lsa ,mazmun shunchalik oshadi.Ta’limda innovatsion texnologiyalar va interfaol metodlar haqidagi tasavvurlar barqaror va mukammal shaklga ega emasligini ham etirof etish kerak.Har bir o‘qituvchi ta’limga individual tarzda yangilik kiritishi mumkin.Innovatsoin texnologiyalar o‘qituvchi o‘z faoliyatidan qoniqmasligidan kelib chiqadi.

“Faoliyatni yangilash 3 bosqichda ya’ni tayyorgarlik ,rejalashtirish ,joriy etish bosqichlarida amalga oshadi.”-degan edi mashhur pedagog A.Nikolskaya .Innovatsion texnologiyalardan asosiy maqsad o‘qituvchi va o‘quvchi mushtarakligiga erishish ,o‘quvchilarni fanga qiziqtirish ,ta’limga bo‘lagan munosabatni o‘zgartirish ,o‘rganilgan bilimlarni ilmiy sharoitlarda qo‘llay olish ko‘nikmasiga ega bo‘lish,AKT va didaktik materiallarni mavzu bilan uyg‘unlashtirish kabilarni keltirish mumkin .

Xulosa qilib aytganda innovatsion texnologiya –bu ilmiy izlanishlar ,ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib boorish,boshqa fan texnika yutuqlaridan foydalangan holda o‘quvchilarga yangi bilimlarni berishdan iboratdir.

Darslarni tashkil etishda interfaol metodlardan foydalanishga doir ushbu maqola bilan darslarni samarali tashkil etish uchun foydalanishingiz mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:1. Qosimova K.Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi.T:”O‘qituvchi”,1984 y.2. M.Toshbekova “Innovatsoin texnologiyalar”ma’ruzalar matni,Namangan 2013 y.3. Internet ma’lumotlarini olish mumkin bo‘lgan sayt.www.Google.uz

31410

BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA CHET TILLARNI O‘QITISH VA UNING AHAMIYATI

To‘xtayeva Nilufar Shuhratovna, Navoiy viloyat Navbahor tuman 16-umumta’lim maktab,

Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich sinf matematika darslarida chet tillarni o‘qitish va uning ahamiyati borasida fikr yuritilgan.

Kalit so‘z: ta’lim, boshlang‘ich sinfda matematika, ilg‘or pedagogik texnologiya

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida’gi Qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va ta’lim sohasiga tegishli Prezident farmonlari, farmoyishlari va hukumat qarorlarining amaliyotga izchil tatbiq etilishi natijasida yurtimizda ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlarning zamirida sog‘lom va ma’naviy jihatdan barkamol avlodni voyaga yetkazish maqsadi belgilab o‘tilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 12-dekabrdagi „Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida“gi Qarori mamlakatimiz ta’lim tizimini mazmun jihatdan yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat qilmoqda. Bugungi kunda mazkur qaror ijrosi bosqichma-bochqich davom ettirilib, farzandlarimizga 1-sinfdan boshlab xorijiy tillarni o‘rgatish amalga oshirilmoqda. Bu esa boshlang‘ich sinflarda tegishli fanlarga taalluqli xorijiy tillardagi qo‘shimcha ma’lumotlardan ham foydalanishga sharoit yaratgani bilan ham muhim ahamiyatga egadir.

Boshlang‘ich sinf matematika darslarida chet tilini o‘rganishda o‘quvchilarning yosh, individual, psixologik xususiyatlarini hisobga olish, ularning sub’yekt-sub’yekt tamoyili asosida ta’limini tashkil etishda psixofiziologik qonuniyatlarga tayanish muhim omil sanaladi. Chunonchi boshlang‘ich sinfdagi o‘quvchilarning individual psixologik xususiyatlari iroda, temperament, xarakter va qobiliyatlarini inobatga olgan holda ta’lim shakl va usullarini tanlash, zamonaviy usul va vositalardan foydalanish chet tiliga o‘rgatishni jadallashtirilgan metodikalarini yaratishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.

Jumladan, boshlang‘ich sinf matematika darslarida ko‘p qo‘llaniladigan matematik atamalar va ushbu atamalarning inglizcha tarjimasini quyidagicha ta’kidlash mumkin:

Matematika MathematicsRaqam NumeralSon NumberRim raqamlari Roman numerals Sanoq son Cardinal number Tartib son Ordinal number Juft son Even number Toq son Odd number Kasr son Fractional number Matematik ifodalar Mathematical expressions Arifmatik amallar Arithmetical operations Qo‘shish AdditionQo‘shiluvchi The termYig‘indi The sum

31510

Ayirish SubtractionKamayuvchi The minuend Ayriluvchi The subtrahend Ayirma The remainderKo‘paytirish MultiplicationKo‘payuvchi The multiplicand Ko‘paytuvchi The multiplier Ko‘paytma The product Bo‘lish DivisionBo‘luvchi The divisorBo‘linuvchi The dividendBo‘linma The quotientKatta Greater thanKichik Less thanTenglik EqualsUzunlik Length

Ta’lim-tarbiya masalasi davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan ekan, undan ko‘zlangan maqsadga pedagoglarning yangicha yondashishlari lozimligini davrning o‘zi taqozo etmoqda.

31610

100 ICHIDA RAQAMLASH METODIKASI

Tumanova Nargiza Abduhalilovna,Mamarayimova Kumushoy Odiljon qizi

Buloqboshi tumani 26-umumiy o‘rta ta’limmaktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari

Tel: 998998694035

Annotatsiya: Ushbu maqolada 100 ichida sonlarni raqamlash metodikasini o‘rganish natijasida o‘quvchilarning 100 ichida raqamlashda sonlarning nomlarini o‘zlashtirish, ular o‘nliklardan va birliklardan qanday hosil bo‘lishini tushuntirish ko‘nikma va malakalarni egallab olishlari uchun zarur bo‘lgan nazariy ma’lumotlar hamda amaliy topshiriqlar berilgan.

Kalit so‘zlar: Arifmetik amallar, raqamlash, xona birliklari, I va II xonali sonlar, nutq odobi.

Raqam – sonning shartli belgisidir. Bolalarga sonni tushuntirishda raqam qo‘shimcha, yordamchi bosqichdir. Bolalarni raqamlarni yozishga o‘rgatilmaydi, faqat bosma ko‘rinishi bilan tanishtiriladi. Bolalar har bir raqam qaysi sonning belgisi ekanligini ajrata bilishlari lozim.

Hammasi bo‘lib 10 ta raqam bor:0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. 10 raqami yo‘q. 10 soni ikkita raqam: 1 va 0 bilan belgilanadi.

Bitta mashg‘ulotda bitta yoki ikkita raqam bilan tanishtirish mumkin. Masalan,o‘qituvchi o‘quvchilarga rasmli kartochkalarni ko‘rsatib,unda qanday rasmlar tasvirlanganini so‘raydi. O‘quvchilar asalari va bonkalar tasvirlanganini aytadilar.O‘qituvchi yana ulardagi asalari va bonkalarning sanog‘ini so‘raydi. Bunda o‘quvchilar ko‘z bilan sanash orqali ularning sanog‘ini aniqlaydilar.

O‘qituvchi ularni 1 va 2 raqami bilan tanishtiradi.O‘qituvchi o‘quvchilardan asalarilarni nechta bonkaga qo‘nganini va nechta bonka ortib qolganini so‘raydi va 2 raqami 1 raqamidan katta ekanligini tushuntiradi. Shu kabi didaktik o‘yinlar orqali raqamlar bilan tanishish va shu raqamlarni eslab qolish qobiliyati shakllanadi.

2. O‘quvchilar ikki xonali sonlar tarkibini o‘rganishda beriladigan bilim, hosil qilinadigan ko‘nikma va malakalarga oid mashqlar asosida o‘rganib borishadi.

Salimning bog‘ida 69ta chinnigul ochildi. U 9 tasini bayramga olib keldi.Uning bog‘ida nechta chinnigul qolgan [1.77.bet].

Bog‘da nechta chinnigul qolganBu masala o‘quvchilarga qisqa masala shartini tuzish orqali tushuntirib bajariladi.Bor edi 69ta chinnigulOlib kelindi 9 ta chinnigulQoldi ? chinnigulYechish:69-9=60 Javob: 60 ta chinnigul qolgan.Bu orqali birinchi xona birliklari, ikkinchi xona birliklari sonlarning o‘nli tarkiblarini

tahlil etish jarayonida amaliy ravishda kiritiladi. Masalan, 69 sonida 6 o‘nlik va 9 birlik bor deyiladi yoki 69 soni birinchi xonaning 9 birligidan va 2-xonaning 9 birligidan tashkil topgan. O‘quvchilarning raqamlashga doir bilimlari keyinchalik 100 ichida qo‘shish va ayirish amallarini o‘rganish uchun zamin hozirlaydi.

31710

3. Boshlang‘ich sinf materiali konsentrik tuzilgan. Masalan, oldin o‘nlikni raqamlash o‘qitilsa, keyin 100 ichida raqamlash va arifmetik amallar bajarish o‘qitiladi. Undan keyin 1000 ichida arifmetik amallar bajarish, keyin ko‘p xonali sonlar ichida.

Arifmetik amallarni o‘qitishdan oldin uning aniq mohiyati ochiladi, keyin amalning xossalari, keyin komponentlar orasidagi bog‘lanish, keyin amal natijasi, oxirida amallar orasidagi bog‘lanish beriladi.

Arifmetik amallarning xossalari va mos hisoblash usullarini o‘rganish bilan bir vaqtda arifmetik amallar natijalari bilan komponentalari orasidagi bog‘lanishlar ochib beriladi. (Masalan, agar yig‘indidan qo‘shiluvchilardan biri ayrilsa, ikkinchi qo‘shiluvchi hosil bo‘ladi.) Komponentlaridan birining o‘zgarishi bilan arifmetik amallar natijalarining o‘zgarishi kuzatiladi.[2.58.b]

O‘quvchilarga arifmetik amallar haqidagi ilk tushunchalalar qiziqarli qiziqarli ertaklar,topishmoqlar, she’rlar orqali singdiriladi. Quyida 1-sinflar uchun arifmetik amallar haqida qiziqarli ertak asosida keltirilgan.

Bir bor ekan,bir yo‘q ekan.Qadim o‘tgan zamonda Hisob boboning to‘rt nafar o‘g‘li bor ekan.Ular hech bir ish bilan shug‘ulanishmas,vaqtlarini bekorchilik bilan o‘tkazar ekanlar.Bir kuni og‘a-inilar bir masalada uzoq tortishib qolib,otalaridan so‘rashibdi:

Otajon, aytingchi, nega shu paytgacha birortamizga aniq ism qo‘ymagansiz. Qachongacha bizni to‘ng‘ich, o‘rtancha, kenja, kenjadan katta deb chaqirasiz. O‘zi oramizda qaysi birimizni ko‘proq yaxshi ko‘rasiz? Chunki hali biron ishingiz bilan meni qoyil qoldirmadingiz. Shunday ekan bahsga nuqta qo‘yish uchun har biringizga ish taqsimlab beray. Keyin qobilyatingizga qarab,ism qo‘yaman. Sen sonlarni bir-biridan ayirgun, debdi u baxilroq to‘ng‘ich og‘liga.

Sening vazifang esa raqamlarni bir-biriga qo‘shish, so‘z qotibdi u rahmdil ikkinchi o‘g‘liga. Bolam, sen sonlarni bo‘lasan, buyuribdi uchinchi o‘g‘liga. Sen, raqamlarni ko‘paytir, tayinlabdi sho‘x kenjatoyiga. Yigitlar qiziqib ishga kirishibdi va shu tariqa har biri hayotda o‘z o‘rnini topibdi.Negaki,ish jarayonida sinlarni qo‘shishga, ayirishga, goh ko‘paytirish,bo‘lishga to‘g‘ri kelibdi.Har bir amal o‘z vazifasini ustalik bilan bajaribdi, endi ular hech qachon tortishmay qo‘yishibdi.

Aka-ukalarning faoliyatidan bobosi arifmetika juda hursand bo‘libdi. Odamlar ularning vazifalariga qarab, Qo‘shish, Ayirish, Ko‘paytirish, Bo‘lish deb nomlay boshlashibdi.[3]

Shu tariqa o‘quvchilar raqamlar,1 dan 100gacha bo‘lgan sonlarni o‘qish va yozish,hona birliklari,arifmetik amallar haqida dastlabki tushunchalarga ega bo‘ladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. M.Ahmedov, N.Abdurahmonova, M.Jumayev. 1-sinflar uchun matematika darsligi.

-Turon-Iqbol, 2019.2. M.E.Jumayev, Z.G‘.Tadjiyeva “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”

–Toshkent “ Fan - texnologiya”.3. “Gulxan” 2018-yil 2-son. http//www.gulkhan.uz

31810

O‘QUVCHILARNI YOZMA NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA PSIXOLOGIK METODIKALARDAN FOYDALANISH YO‘LLARI

Turabayeva Lolaxon ErgashaliyevnaNamangan viloyati, Uychi tumani 26-maktab o‘qituvchisi

Telefon.+998934948410

Annotatsiya: o‘quvchilar yozma nutqini rivojlantirishda psixologik metodikalardan foydalanish yo‘llari haqida

Kalit so‘zlar: mantiqiy fikrlash, yozma nutq, tafakkur, kreativlik, regitlik

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni hamda Boshlang‘ich ta’lim Konsepsiyasida ta’kidlanganidek, o‘quvchilarni mustaqil, mantiqiy, tanqidiy fikrlashga o‘rgatuvchi , ijodiy tafakkurini rivojlantiruvchi usullarni qo‘llab, ularga fan asoslaridan chuqur bilim berish hozirgi zamon boshlang‘ich ta’limining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.

O‘quvchilarni og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishda psixologik metodikalar va treninglardan dars mavzusiga bog‘lagan holda mashg‘ulotlarni olib borish dars samarador-ligini oshishiga yordam beradi. Shu bilan birgalikda o‘quvchilarni mantiqiy va mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Quyidagi “A.S.Lachinsning tafakkur egiluvchanligini o‘rganish meto-dikasi” boshlang‘ich va yuqori sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirishga hamda tafakkur egiluvchanligini o‘rganishga katta yordam beradi.

A.S.Lachinsning tafakkur egiluvchanligini o‘rganish metodikasi.Mazkur test tafakkurning plastikligini va regitligini o‘rganishga xizmat qiladi.Jihoz:qog‘oz, ruchka, sekundamer.Yo‘riqnoma: Sizga “Daladagi qorlar allaqachon erib ketdi” iborasini to‘rt xil shaklda

bajarish topshirig‘i beriladi.I-shakl. Boshladik degan buyruqdan so‘ng bu gapni to‘xtang degan buyruqgacha nechta

ulgursangiz, shuncha yozib chiqing.II-shakl. Boshladik degan buyruqdan so‘ng bu gapni to‘xtang degan buyruqgacha bosma

harflar bilan nechta ulgursangiz, shuncha yozib chiqing.III-shakl. Boshladik degan buyruqdan so‘ng har bir so‘zning birinchi va toq raqamdagi

harflarni bosma va katta harf bilan, ikkinchi va juft raqamdagi harflarni kichik va bosma harflar bilan to‘xtang degan buyruqgacha nechta ulgursangiz, shuncha yozib chiqing.

IV-shakl. Boshladik degan buyruqdan so‘ng o‘zingizning odatiy yozuvingizda har bir so‘zni ikki martadan ulgurgancha yozib chiqasiz.

Har bir shakl uchun alohida vaqt belgilanadi.(1-2 minut). Har bir shakldagi so‘zlardagi harflar soni alohida sanab chiqiladi va “M1, M2, M3, M4 ” harflari bilan belgilanib chiq-iladi.

I-shakl. Masalan, Daladagi qorlar allaqachon erib ketdi. Daladagi qorlar allaqachon erib ketdi. Daladagi qorlar allaqachon erib ketdi. Daladagi qorlar allaqach

M1=117 taII-shakl. Daladagi qorlar allaqachon erib ketdi. Daladagi qorlar allaqachon erib ketdi.

Daladagi qorlar allaqaM2=84 taIII-shakl. DaLaDaGi QoRlAr AlLaQaCHoN eRiB KeTdI. DaM3 =34 ta

31910

IV-shakl. Daladagi daladagi qorlar qorlar allaqachon allaqachon erib erib ketdi ketdi. Daladagi daladagi qorlar qorlar allaqa

M4=98 taNatijalar tahlili.

I.M(o‘rtacha)=M2 +M3+M4 / 3

II.Kegiluvchanlik= Mo‘rtacha/ M1

K-egiluvchanlik koeffitsenti.Dastlab I-formulaga natijalarni qo‘yib hisoblaymiz.M(o‘rtacha)==84+34+98/3=72 javobni ikkinchi formulaga qo‘yamiz,Kegiluvchanlik =72/117=0.6 chiqgan 0.6 natija tekshiriluvchining tafakkurini

qay darajada ekanligini bildiridi. Demak 0.6 natija 0.5 dan yuqori.0.5 dan 1 gacha oraliqda bo‘lsa, tekshiriluvchining tafakkuri egiluvchan,bir faoliyatdan

ikkinchi faoliyatga tez va qiyinchiliksiz o‘ta olishini, o‘zgargan sharoitga osonlik bilan moslasha olishini va adekvat(mos), to‘g‘ri qarorlarni qabul qila olishini bildiradi.Agar natija 0.5 dan past bo‘lsa,tafakkurning regit(qotib qolgan)ligini bildiradi. Kreativ egiluvchanlik past.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati1. Qosimova K va boshqalar.Ona tili o‘qitish metodikasi.T.:Noshir, 2009.2. Евгений Павлович Илин. Психология творчества, креативности, одаренности:

Питер; СПб.;2009

32010

HISTORY AND NOW: TEACHING SYSTEM OF FOREIGN LANGUAGES

Turayeva Muharram Shokirovna an English teacher of the school № 23

Contact number: 907394109, e mail:muharramturayeva.gmail.com

Useful hints: the history of teaching, fruitful methods, decrees about foreign languages

Clearly, being a teacher is always complicated, at the same time very honorable profession. It demands a lot of strength, self- development and of course knowledge.Not only professional but also, moral and psychological. In addition, loving children and motivating them plays great role in teaching. Also, having ability of teaching helps teacher explaining information easily and dealing with the Young successfully.

Furthermore, motivation is mostly helpful and one of the keys of fruitful teaching. Motivating pupils wakes their self-evaluation and interest to the subject. Besides using different kinds of learning styles during the lessons is also necessary for learning better. The profession of teacher is available for special process in humanity from ancient times. The cause is humans can only develop because of education. The historical and cultural remembrances show that the profession of teacher existed a long times ago in developed countries such as India, Egypt, China . At that times masters had amount of opportunities. From ancient history, it is clear that the people who know perfectly and fluently several subjects and languages, could teach young generation. Especially, learning and teaching foreign languages was actual thing during those times. Foreign languages were taught at the same time with regional education. Also, knowing amount of foreign languages was the sign of intelligence. I am going to prove my opinions with the examples of our great and famous ancestors:

Abu Nasr Farabi- one of the encyclopedical scientist. He was called as “Muallimu Soniy”(the second master)and Aristotle of the East. He studied more than 70 languages and contributed to teach a lot of languages to learners. Additionally, he dealt with theory of translation. Also, Farabi wrote a review the book of “Metaphysics” written by Aristotle.The review is very popular around the world nowadays too.

Alisher Navai_ well-known poet and minister of Sultan Husain Baykaro. He wrote poems and gazals in different languages. Navai was multi-lingual poet of its time.

And nowadays in our modern and intensive world, Learning and languages of other countries is actual enough. Because, it is considerable for travelling without difficulty to abroad, learning cultural life of famous sightseeing, getting fresh information about our proficiency, studying famous universities of the world and ,finally, raising our worldwide.

Proudly, in recent years, our government has been paying amount of attention to learning and teaching system of foreign languages. In 2012, on December 10,the first president of the Republic Uzbekistan declared an vital decree. It is “On measures to further improve foreign language learning and teaching system”. It is noted that in the framework of the law of the Republic of Uzbekistan “On education” and the National programme for training in the country. This decree is important and beneficial for teaching and learning systems of foreign languages. It is aimed at creating developed ,highly educated, modern-thinking young generation. During the years of independence, over 51,7 thousand teachers

32110

of foreign languages graduated from universities, a lot of multimedia and textbooks for secondary schools , professional colleges and academic lyceums were equipped with language laboratories. But unfortunately, analysis shows that learning standards , curricula and textbooks do not fully meet the current requirements. For improving system several events are provided.

Foreign language teachers is started for upgrading, weekly Friday courses is helded for developing and improving skills and qualification of the foreign language teachers. National State Testing system was created based on CEFR. The teachers who can pass successfully ,15/30 monthly bonuses are given in three years. Also, for school leavers are given opportunities who can answer the demands of National State Testing system. Qualified and enlightened English teachers are send to abroad for upgrading.

In accordance with decree, from the first class pupils of the secondary schools are taught English language. Teachers are qualified in how to work with young learners. In this sphere, vital and advantageous ways of teaching young learners are produced. Numerous textbooks, multimedia resources and tutorials are created by Educational Minister. English rooms are equipped with computers, interactive boards and other new techniques.

In addition, countless decrees and laws are declared:In 2013, on may 3, State Educational Standards about foreign languages.In 2013 year on may 27- about intensifying to supply the rooms of foreign languages

with modern information technologies, technological instrument of teaching.In 2013, on June 3,training program on foreign languages for classes 1-9.All of these decrees and teaching programmes help teaching and learning system of

foreign languages fruitfully.

Used material: 1. Uzedu.uz2. Baxtiyor.uz3. Ziyonet.uz4. School English teachers. (telegram channel)

32210

DEVELOPMENT OF SPEECH ABILITIES OF STUDENTS WHEN LEARNING THE ADJECTIVE NAME IN RUSSIAN LANGUAGE TEXTBOOKS FOR

PRIMARY SCHOOL

Nodira Turayeva Primary school teacher of a specialized school

with in-depth study of individual subjects N 4 in Navoi

Annotation: In the deep comprehensive mastery of the Russian language, increasing the effectiveness of its acquisition and practical proficiency in it, the strengthening of the communicative orientation of training is of particular importance. In this regard, it is extremely important for the method to determine the language ability. Language ability is the leading component of the language personality. The nature of the impact on children’s speech depends on its understanding.

Keywords: speech utterances occur, vocabulary, morphological phenomena

Language ability is a multi-level, hierarchically organized functional system that includes intellectual (General) and special - linguistic (consisting of language and speech parts) components that allow the selection of functional elements for the implementation of communicative needs. Speech ability is a component of language ability and has a significant impact on the formation of personality.

Psychological research allows us to understand how different mental processes occur in a child, how the perception and generation of speech utterances occur, what are the features of mastering different sides of speech, and to determine the degree of accessibility and expediency of the content, methods and techniques of teaching.

Speech develops in direct connection with the accumulation of vocabulary. When studying parts of speech, the student must be aware of the language richness that they acquire in order to Express their thoughts. Based on the peculiarities of the vocabulary of primary school children, we have chosen adjectives as the subject of research among the variety of morphological phenomena of the Russian language. According to research on the speech of primary school students, the adjective occupies a significant place in the number of word uses (from 2.7 to 5.9%). Adjectives used in children’s speech are mostly qualitative, less often relative.

We believe that such exercises are very useful to give to children for secondary consolidation, as they develop speech, memory, thinking of students, contribute to the formation of worldview, expansion and deepening of knowledge about the world around them.

1. Protein (what?) red-haired, small, agile. 2. Wolf (what?) ... 3. Fox (what?) ... 4. Elephant (what?)...

The next page introduces the number. Children learn when a word answers the question which?, but the plural and singular are not yet mentioned. The rule is given: words that denote a feature of one object, answer the questions what? which one? Which one?: red pencil, red ribbon, red dress. Words that indicate the sign of two or more items answer the question which ones?: red pencils, red ribbons, red dresses.

Then the children must find the highlighted words in the text, which are plural and singular adjectives, put questions to them, and name what they mean. This will be the primary fixing

32310

of this rule. In class 2, adjectives - antonyms are also studied. First, a crossword puzzle is given, in which you need to write the adjectives that are opposite in meaning to the data in the column of adjectives. Only after this information is given that among the words that denotes signs of objects, there are opposite meanings: in summer, the day is long, and the night is short.

But here again we see that no name is given to these words. Children do not yet learn that adjectives that are opposite in meaning are called antonyms.

This is the end of the study of the adjective name in the 2nd grade. We see that the terminology is not yet given, except for the adjective name itself. By the end of grade 2, children are not yet familiar with the gender and case of adjectives.

In class 3, after the title of the section “adjective Name”, a question is put: For what purpose are adjectives used in speech? To answer this question, an exercise is given.

This exercise also establishes the relationship between an adjective and a noun. But still, the main goal is for children to learn why they use adjectives in speech. After the exercise, you are given information that you just need to read: adjectives denote signs of objects. They make our speech precise and expressive.

Next comes the theme: “Adjectives that are close and opposite in meaning.” Here again, we do not talk about synonyms and antonyms, but simply provide information that one object can be contrasted with another on any basis: temperature, color, size: hot-cold, black - white, tiny - huge. This is about antonyms, and nothing is said about synonyms at all, only exercises are given with tasks like: replace the adjective name with a similar meaning.

This is the end of the study of adjectives in primary school. In our opinion, the material in the course “Russian language” (1-4) is served inductively methodically correctly and correctly, it is advisable to select exercises for primary and secondary consolidation.

Literatures:1. Bogin G. I. Levels and components of human speech ability: studies. Stipend. Kalinin:

KSU, 1975. 106 p.2. Vygotsky L. S. Development of higher mental functions; from unpublished works.

Akad. PED. nauk, 1960. 499 p.3. Leontiev A. A. Fundamentals of psycholinguistics, Moscow: Smysl, 1999, 287 p.

32410

THE SYSTEM OF “MENTOR AND MENTEE” IS THE FACTOR OF DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC EFFORTS IN OUR COUNTRY

Turdalieva KizlarxonEnglish teacher of the secondary school № 8, Navoi

The education system plays a significant role in the development of each country whether it is big or small. Especially, in our country the government is paying much attention to the education of our young generation in all branches such as medicine, economy, science and etc. That’s why all efforts of the teachers are dedicated to raise the level and standard of education in Uzbekistan.

In order to improve the quality of the public education many systems are playing the role of leadingsuch as “Mentor and mentee”. This is the separated branch that intends to bring up the youth who are reliable, convinced and think independently. The conception of “Mentor and mentee” is a historical notion that is used in old times to educate young generation to perfection. It is clearly known that even our famous ancestors like Amir Temur, AlisherNavoi also had their educators. They thought that without a leader no one can reach the plan or finish their works.

In recent years, especially, in all schools of the republic of Uzbekistan the system of “Mentor and mentee” is being well organized. But it has a number of requirements that a real mentor should have:

Higher education1. At least 10 yearly pedagogical experience;Strong knowledge, initiator, creator;2. Good relationship in the school atmosphere with colleagues and also

with the parents of his/her pupils;3. Strong loyalty for their job and work;4. Love their pupils except their levels in the subject;What is the duty of mentors to their mentees?First of all, the educator should help their learners to understand the essence of the lesson,

the atmosphere and how to organize an interesting lesson. He/she should be more attentive in each attempt of their learners, discuss and even correct their mistakes outside of the lesson. The teacher should know the achievements and drawbacks of them and give the right direction. They should be the motivators for their pupils that challenge them try their best.

One of the effective ways of “Mentor and mentee” system is a competition way. It appeals the learners to realize their mistakes, practice on themselves and improve their experience. As result they will gain huge opportunities to advance self-dependently. Shortly, this is the most profitable way to be absolutely ready. In the attitude of “Mentor and mentee”stable pedagogical-psychological instructions will consist.

As for me, I am a new comer teacher at school 8, in Navoi city. In this school there are great number of well experienced teachers in all subjects. The relations are also very strong. All English teachers are educated and talented. I can say with confidence that SanobarZaripova, LazizaDavronova and GullolaAslonova are my real mentors who always give me their useful advice and directions. With the help of them I could manage to create good relations with the staff and learnt to hold interesting lessons. Besides, in this short time I could gain the CEFR certificate with the hand of them. Moreover, I learnt how to

32510

communicate with young pupils during the lesson. Because young learners are more spoiled and start a new life in

school condition. My mentors explained how to increase their interest for the foreign language and how to motivate them for the lessons. For a year I have been implementing to their instructions.

To sum up I am going to claim that “Mentor and mentee” system is one of the best ways for teachers to work on themselves and show their hidden abilities.

32610

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI BARKAMOL SHAXS SIFATIDA KAMOL TOPISHIDA “ILK QADAM” DAVLAT O‘QUV DASTURINING O‘RNI

Navoiy Davlat Pedagogika Instituti Maktabgacha ta‘lim yo‘nalishi 2-kurs talabasi

Turdiqulova Sadoqat Farxodovna

Annotatsiya: Bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan oqilona siyosat natijasida siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Bundan ko‘zlangan maqsad yurtimizning jahon hamjamiyatidagi o‘rnini yanada yuksaltirish, mamlakatimizda zamonaviy informatsion texnologiyalarga asoslangan, jahon andozalariga to‘laqonli mos keluvchi ta’lim tizimini yaratish - mamlakat siyosatining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.

Kalit so‘zlar: ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual , axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish.

Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan tanishish, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual , axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qator farmonlari va qarorlari qabul qilingan.

Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning alohida turi sifatida rivojlanib bormoqda.Maktabgacha ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini yuritish ilg‘or horijiy tajribalarni

hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolalarni har jihatdan intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish, davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari o‘rtasida sog‘lom raqobat muhitini yaratish maqsadida bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga qamrab olish muhim vazifa hisoblanadi.

«Ilk qadam» davlat o‘quv dasturi 2018-yil 7-iyulda qabul qilindi. 2018-yil sentabr oyidan respublikamizning barcha maktabgacha ta’lim muassasalariga tatbiq qilingan ushbu davlat o‘quv dasturi davlat talablariga asoslangan va respublikadagi barcha maktabgacha ta’lim muassasalari uchun tayanch o‘quv dastur sifatida joriy etilgan. «Ilk qadam» davlat o‘quv dasturi eng yaxshi xalqaro amaliyot hamda Janubiy Korea tajribasi asosida ishlab chiqilgan.

«Ilk qadam» davlat o‘quv dasturining vazifasi:«Ilk qadam» davlat o‘quv dasturi bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga

tayyor shaxs sifatida tarbiyalash, bolalarda umumiy asosiy kompetensiyalar va rivojlanish sohalari kompetensiyalarini shakllantirish kabilarni o‘z ichiga qamrab oladi. «Ilk qadam» davlat o‘quv dasturida bolaning rivojlanish kartasi kirilgan. Unda bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davri qamrab olinadi. Karta bir yilda uch marta to‘ldiriladi. Bola maktabgacha ta’lim muassasasini bitirgandan so‘ng ya’ni 6-7 yoshda bolaning maktabga tayyorgarlik kartasi ham to‘ldiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda kompetensiyaviy yondashuv o‘sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy muhim masalalarni hal ailish uchun zarur bo‘lgan , axloqiy me’yor va qadryatlarni o‘zlashtirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, «Men» obrazini qurish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat usullarini shakllantirishga tayyorgarlikni ko‘zda tutadi.

Bolaning rivojlanish sohasidagi kompetensiyalariga quyidagilar kiradi:

32710

- jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish;- ijtimoiy-hissiy rivojlanish;- nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari;- bilish jarayonining rivojlanishi;- ijodiy rivojlanish.Yuqorida keltirilgan kompetensiyalar orqali bolani jismoniy va ruhiy sog‘lom, kattalarga

va o‘z tengdoshlariga bo‘lgan hurmat ruhida tarbiyalash, ular bilan erkin muloqotga kirisha olishga o‘rgatish, o‘z his tuyg‘ulari, qiziqishlarini namoyon eta olishga va o‘z navbatida atrofdagilarning ham fikrlarini hurmat qilishga o‘rgatish, bolaning kitobga, musiqaga, tasviriy san’atga, badiiy adabiyotga, chet tillariga qiziqishini uyg‘otish va ularga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, ularni vatanparvar va milliy urf-odatlarimiz, qadryatlarimizga xurmat ruhida tarbiyalash kabilarni davlat o‘quv dasturining asosiy vazifasi deb aytsak bo‘ladi

32810

ILG‘OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYARLARDAN FOYDALANGAN XOLDA MASOFADAN DARS O‘TISHNING AHAMIYATI

Tursunaliyeva Feruza Namangan viloyati Namangan shahar

63-umumta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi+998941754500

Annotasiya: Ushbu maqolada masofadan dars o‘tishda ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalanishning bugungi kun talabi ekanligi haqida ma’lumot berilgan.

Kalit so‘zlar: masofa, onlayn rejim, pedagogik texnologiya, innovatsiya, interfaol, metod, internet tarmog‘i, televideniya, axborot texnologiyalari

Masofaviy ta’lim – masofaviy o‘qitishga asoslangan ta’lim.Masofadan onlayn o‘qitish – o‘zaro ma’lum bir masofada televideniya yoki internet

tarmoqlari orqali barcha o‘quv predmetlarini o‘quv jarayonlari komponentlari, maqsad, mazmun, metod, tashkiliy shakllar va o‘qitish usullariga asoslangan ta’lim oluvchi va o‘qituvchi o‘trasidagi munosabat.

Ma’lumki, bugungi pandemiya sharoitida masofaviy ta’lim jarayoniga innovatsion texnologiyalar va interfaol metodlarni tadbiq etishga qiziqish, tobora keng tus olmoqda. Boisi, masofadan onlayn dars o‘tish jarayonida bunday metodlarni qo‘llash ta’lim samaradorligi va ta’sirchanligini oshiradi, o‘quvchilarning o‘qish motivlarini o‘stiradi.

Innovotsion so‘zining ma’nosiga e’tibor bersak, u yangilik yaratish demakdir. Ya’ni ananaviy ta’limdagi kabi bir xil shablonlar asosida emas, balki yangiliklar asosida masofaviy ta’lim jarayonining ta’sirchanligini oshirishga qaratilgan ish shaklidan foydalanish demakdir.

Masofaviy ta’lim jarayonini innovatsion metodlardan foydalanib tashkil etish uchun, avvalo, darsning rejasi va loyihasi aniq ishlab chiqilishi lozim. Dars loyihasini tuzishda o‘qituvchi o‘zining ish shakllari va masofadan ta’lim oluvchi o‘quvchilarning ko‘nikmani egallash jarayonidagi ishlari doirasini aniq belgilab olishi lozim. Shuningdek, u qanday o‘qitish usullaridan foydalanishi ham muhim ahamiyatga ega. Bunda ko‘proq interfaol metodalarga e’tiborni qaratish ta’lim samaradorligini oshiradi. Interaktiv usullar bu - o‘zoro harakat ya’ni erkin fikrlilik asosida o‘qitish demakdir.

Bunday usullarning barchasida ham o‘qituvchi ham masofadan ta’lim oluvchi o‘quvchi o‘rtasidagi hamkorlik, o‘quvchining masofadan ta’lim darsni kuzatish jarayonidagi faol harakati ko‘zda tutiladi.

Masofadan onlayn rejimda o‘qitish turli xil axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalaniladi. Masalan, an’anaviy bosma ususliga asoslangan o‘qitish vositalari (darslik, ko‘rgazma) o‘quvchilarni yangi material bilan tanishtirishga asoslansa, interaktiv audio va videolardan, taqdimotlardan foydalanishga mo‘ljallangan.

XXI asrda insoniyat bir turkum muammolarga duch keldiki, ular bevosita axborot telekommunikatsiya sohasida jiddiy o‘zgarishlar, axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishiga olib keldi. Internet global kompyuter tarmog‘idan barcha keng foydalanishiga, onlayn ta’lim tizimi takomillashishining yangi yo‘nalishlarini ochilishiga sabab bo‘ldi.

Hozirgi pandemiya davrida o‘quvchilarni darslardan qolib ketmasligini oldini olish maqsadida 2020 yil 1 – apreldan e’tiboran televidniya orqali onlayn darslar namoyishi yo‘lga qo‘yildi. Ayni vaqtda Axborot va komunikatsiya texnologiyalarining o‘qitishning va o‘rganishning o‘rni keldi. Demak, shunday ekan, o‘qitishning yangi shakl va metodlarini

32910

ishlab chiqish uchun keng imkoniyatlar eshigi ochildi. Xulosa qilib aytganda, interfaol usullar darsning qiziqli va tasirchanligini oshiradi,

o‘quvchilarni ta’lim jarayoning faol sub’yektlariga aylantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Omonov X.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat//O‘zbekiston. –

Toshkent-2012. 2. Tursunos I.G., Bekchanov D.J. Ta’lim va tarbiya nazariyasi//Toshkent. –Chirchiq-2019.

33010

O‘QUVCHILAR FAOLLIGINI OSHIRISHDA DIDAKTIK O‘YINLARNING AHAMIYATI

Tosheva Shaxnoza KaxarovnaHalimova Feruza Xolmurodovna

Navoiy viloyati Zarafshon shahar12-umumiy o‘rta ta‘lim maktabi o‘qituvchisi

93 314 15 35

Annotatsiya. Ushbu maqola didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilarning faolligini rivojlantirish va bilim olishga qiziqishlarini oshirish haqida.

Kalit so‘zlar: didaktik o‘yin, rivojlantirish, faolligi, qiziqish.

Ma’lumki 1-sinfga qabul qilinib, maktab ostonasida ilk qadam qo‘ygan bolaning faoliyatida o‘yin asosiy o‘rinni egallaydi. O‘yin ularning eng sevimli mashg‘uloti bo‘lib, ular har qanday mashg‘ulotni o‘yin bilan uyg‘unlashtirishga harakat qiladilar. Shunday ekan o‘qituvchi o‘quvchi faoliyatidan ularning sevimli mashg‘uloti – o‘yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muofiq foydalanish bilan ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga imkon beradi.

O‘yin – bola hayotining uzviy qismidir. O‘yin orqali bola atrof – muhit, tabiat hodisalari, manzaralari, buyumlar, o‘simliklar, hayvonlar dunyosi bilan tanishadi.

Boshlang‘ich ta’lim davrida o‘quvchilarning aqliy va jismoniy faoliyatini tashkil qilishda didaktik o‘yinlar alohida ahamiyatga ega.

Matematika darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish o‘quvchilar zehnini o‘stirish, tez hisoblash ko‘nikmalarini oshirishda muhim ahamiyatga ega.

Didaktik o‘yinlar jarayonida o‘quvchilar o‘yin qoidalariga qat’iy rioya qilishga o‘rganadilar, inoqlik his – tuyg‘ulari, dunyoqarashlari shakllanib boradi.

Ta’lim jarayonida didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning xususiyatiga ko‘ra tashkil etilishi kerak. Bu esa ularga bilim berishni yengillashtirishga, ko‘rgazmalilikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilarni toliqtirmaslik, zeriktirmaslik imkonini yaratadi.

Didaktik o‘yinlardan bolalarning faoliyatini rivojlantirish, nutq o‘stirish, tabiat bilan tanishtirish va ekologik ta‘lim jarayonini tashkil etishda keng foydalaniladi.

Odatda, o‘quvchining yangi mavzuni o‘zlashtirib olishi uchun turli amaliy mashqlarga murojaat qilinadi. Ammo o‘yin shaklida o‘tkaziladigan mashqlar bolalarning diqqatini ko‘proq jalb qilishi, qiziqtirishi bilan ajralib turadi. Didaktik o‘yinlarda bolalar takrorlash lozim bo‘lgan so‘z yoki harakatni osonlik bilan o‘zlashtirib oladilar.

Didaktik o‘yinning boshqa o‘yin turlaridan farqi shundaki,undan boshlang‘ich va maktabgacha yoshdagi bolalarga ta‘lim berishda keng foydalaniladi.Bola o‘yin jarayonida bilim oladi, malaka va ko‘nikma hosil qiladi.Didaktik o‘yin o‘z ichida,asosan, quyidagi to‘rt omilni qamrab oladi;

-o‘yinni vazifasi;-harakati;-qoidasi;-yakuni.Har bir didaktik o‘yinda ma‘lum maqsadga qaratilgan vazifa qo‘yiladi.Bu vazifa bolalarga

bilim ma‘lumot berishni nazarga tutadi.

33110

Didaktik o‘yinda boladan ma‘lum vazifani bajarish ta‘lab qiligani bois, o‘yin davomida u o‘zining fikrlash qobiliyatini faollashtiradi, oldingi olgan bilimlarini eslashga harakat qiladi.

Bolalar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlar ularga aniq bilimga, narsa va buyumlarga qiziqish uyg‘otishi, diqqatini jalb qila olishi lozim. Agar o‘quvchilar oldiga qo‘yilgan vazifa ularning tushunchasiga mos bo‘lmay, bolalarni qiynab qo‘ysa, o‘yin o‘z qimmatini yo‘qotadi.Chunki o‘quvchi qiziqmagach, vazifa bajarilmaydi va kutilgan natijaga erishilmaydi.

Didaktik o‘yinning yana bir xususiyati bu o‘yin harakatidir. O‘yin harakati bolalarni o‘ziga jalb qiladi va ularning faoliyatini rivojlantiradi. U mazmuniga ko‘ra turlichadir. Ayrim didaktik o‘yinlarda oquvchilardan yengil qo‘l va oyoq harakatlarini bajarish talab qilinsa, yana ayrimlarida chaqqonlik talab etiladi.

Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz etishga, so‘zni o‘rinli va to‘g‘ri ishlatishga, gap va bog‘lanishli nutqda izchil tuza olishga o‘rgatadi.

Prezidentimiz Sh. Mirziyayev yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib,Shunday degan edi; “ Yosh avlodni tarbiyalash biz uchun eng asosiy vazifadir” Shundan kelib chiqib, hozirgi vaqtda O‘zbekiston pedagogik jamiyati tarbiyaning odatiy bo‘lgan shakllari va usullarini izlab topish, o‘sib borayotgan avlodda mustahkam umuminsoniy ishonch va qarashlarini shakillantirish; shaxsda milliy madaniyat va milliy qadriyatlarni hurmat qilish,avaylab asrash tuyg‘ularini o‘stirishga diqqatni qaratmog‘imiz lozim. Milliy o‘yinlar bilan shug‘ullanish jarayonida mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Bolalarning salomatligi yaxshilanadi, ularda harakat malakalari shakllanadi, mehnat faoliyati uchun zarur bo‘lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi. Bolalarni mehnatga tayyorlashda jismoniy madaniyatning, jumladan, xalq milliy o‘yinlarining tutgan o‘rnini ularga tushuntirish va bu tushunchani ularning ongida shakllantirish g‘oyat muhim ahamiyatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. T.Gafforova Boshlang‘ich ta‘limda zamonaviy pedagogic texnalogiyalar: O‘quv

qo‘llanma/T.Gafforova. -T.:Tafakkur, 2011.-160 b.2. Mardonov Sh.Q Yangi ta‘limiy qadriyatlar asosida pedagog malakasini oshirish.-T.:fan

2009

33210

UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA MATEMATIKA FANI O‘QITILISHINING AHAMIYATI

Tursunova Madina NomanjanovnaNamangan viloyati Chortoq tumani

1-maktab matematika fani o‘qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada umumta’lim maktablarida matematika fani o‘qitilish va uning ahamiyati to‘g‘risida fikrlar keltirilgan.

Kalit so‘zlar: matematika, pedagogika, umumta’limiy maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi.

Hozirgi zamon pedagogikasining asosiy vazifasi o‘quvchilarga fan asoslarini ongli, aktiv, mustahkam va sistematik asosda o‘rgatishdan iborat. O‘quvchilar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish faqat kitobdagiday formal va mexanik o‘zlashtirish bo‘lib qolmay, balki ijodiy o‘zlashtirish bo‘lib, olingan bilimlar o‘quvchi ongida amaliy faoliyatda qo‘llash uchun mustahkam asos yaratishi kerak. O‘zlashtirish bu to‘la ma’noda o‘quvchining qobiliyat, xotira, fikrlash, qabul qilish kabi psixik jarayonlarni o‘z ichiga oluvchi, tashkil etilgan bilish faoliyatidan iboratdir.

O‘rta maktablarda matematika o‘qitishning maqsadi quyidagi uch omil bilan belgilanadi:

Matematika o‘qitishning amaliy maqsadi.1. Matematika o‘qitishning umumta’limiy maqsadi.2. Matematika o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi.Matematika o‘qitishning amaliy maqsadi o‘z oldiga quyidagi vazifalarni

qo‘yadi: a) matematika kursida olingan nazariy bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan

elementar masalalarni yechishga tatbiq qila olishga o‘rgatish. Bunda asosan o‘quvchilarda nazariy bilimlarni amaliyotga bog‘lay olish imkoniyatlarini tarkib toptirish, ularda turli sonlar va matematik ifodalar ustida amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalarni hal qilishga o‘rgatiladi;

b) matematikani o‘qitishda texnik vosita va ko‘rgazmali qurollardan foydalanish malakalarini shakllantirish. Bunda o‘quvchilarning matematika darslarida texnika vositalaridan, matematik ko‘rgazmali qurollar, jadvallar va hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalari tarkib toptiriladi;

d) o‘quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o‘rgatish. Bunda asosan o‘quvchilarni o‘quv darsliklaridan va ilmiy-ommaviy matematik kitoblardan mustaqil o‘qib o‘rganish malakalarini shakllantirishdan iboratdir.

Matematika o‘qitishning umumta’limiy maqsadi o‘z oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi:a) o‘quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini berish. Bu bilimlar

tizimi matematika fani to‘g‘risida o‘quvchilarga yetarli darajada ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo‘limlarini o‘rganishga tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan bilimlarining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o‘rganishlari, ya’ni isbotlash va nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak;

b) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma matematik bilimlarini tarkib toptirish. Matematikani o‘rganish o‘quvchilarning o‘z ona tillarida xatosiz so‘zlash, o‘z fikrini aniq,

33310

ravshan va lo‘nda qilib bayon eta bilish malakalarini o‘zlashtirishlariga yordam berishi kerak. Bu degan so‘z o‘quvchilarning har bir matematik qoidani o‘z ona tillarida to‘g‘ri gapira olishlariga erishish hamda ularni ana shu qoidaning matematik ifodasini formulalar yordamida to‘g‘ri yoza olish qobiliyatlarini atroflicha shakllantirish demakdir;

d) o‘quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga o‘rgatish. Bunda o‘quvchilarga real olamda yuz beradigan eng sodda hodisalardan murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy munosabatlarni tushunishga imkon beradigan hajmda bilimlar berish ko‘zda tutiladi. Bunday bilimlar berish orqali esa o‘quvchilarning fazoviy tasavvur qilishlari shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.

Matematika o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi o‘z oldiga quyidagilarni qo‘yadi:a) o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Bu g‘oya bilish nazariyasi asosida

amalga oshiriladi;b) o‘quvchilarda matematikani o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarni tarbiyalash.

Ma’lumki, matematika darslarida o‘quvchilar o‘qishning dastlabki kunlaridanoq mustaqil ravishda xulosa chiqarishga o‘rganadilar. Ular, avvalo, kuzatishlar natijasida, so‘ngra esa mantiqiy tafakkur qilish natijasida xulosa chiqaradilar. Ana shu chiqarilgan xulosalar matematik qonuniyatlar bilan tasdiqlanadi. Matematika o‘qituvchisining vazifasi o‘quvchilarda mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning qonuniyatlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir;

d) o‘quvchilarda matematik tafakkurni va matematik madaniyatni shakllantirish. Matema-tika darslarida o‘rganiladigan har bir matematik xulosa qat’iylikni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida juda ko‘p matematik tushuncha va qonuniyatlar bilan ifodalanadi. O‘quvchilar ana shu qonuniyatlarni bosqichma-bosqich o‘rganishlari davomida ularning mantiqiy tafakkur qilishlari rivojlanadi, matematik xulosa chiqarish madaniyatlari shakllanadi. О‘quvchilarni biror matematik qonuniyatni ifoda qilmoqchi bo‘lgan fikrlarni simvolik tilda to‘g‘ri ifodalay olishlari va aksincha simvolik tilda ifoda qilingan matematik qonuniyatni o‘z ona tillarida ifoda qila olishlariga o‘rgatish orqali ularda matematik madaniyat shakllantiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. S. Alixonov. «Matematika o‘qitish metodikasi, T., 2011 -y, 77-bet.

33410

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BADIIY ASAR MATNI USTIDA ISHLASH

Turanova Diloromxon BahromovnaFarg‘ona viloyati Beshariq tumani

54-umumiy o‘rta ta’lim maktabiboshlang‘ich sinf o‘qituvchisi

[email protected]: 97 417-42-44

Annotatsiya: tanlangan mavzu hozirgi kun ta’lim jarayonida juda ham dolzarb hisobla-nadi.Chunki O‘zbekiston PIRLS-2021 baholash tizimida ishtirok etadi. PIRLS-turli mam-lakatlarda boshlang‘ich sinfda tahsil oluvchi o‘quvchi yoshlarning matnni o‘qish va tushun-ish darajalari sifatini baholab beruvchi xalqaro baholash tizimidir. Ushbu sinov turi har 5 yilda bir marta o‘tkazishga mo‘ljallangan. O‘quvchilarni Pirls-baholash tizimiga tayyorlash o‘qituvchidan juda katta mas’uliyat talab etadi.

Kalit so‘zlar: badiiy asar, qahramonlar, voqea, metod.

Badiiy asar ustida ishlash murakkab jarayon bo‘lib o‘qituvchi o‘qish darslarining ta’lim-tarbiyaviy vazifalari badiiy asarning o‘ziga xos xususiyatlari va o‘quvchilarning tayyorgarligini hisobga olishni talab qiladi. O‘quvchilarning badiiy asarni qay darajada tushunganliklarini aniqlash juda muhim hisoblanadi.

Boshlang‘ich sinflar “O‘qish kitobi”da turli janrdagi badiiy va ilmiy-ommabop maqolalar berilgan. Bizga ma’lumki, badiiy asarda hayot obrazlar orqali aks ettiriladi. Uning markaziga inson, uning tabiat va jamiyatga munosabati turadi. Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, obyektiv mazmum va subyektiv bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-amaliy ahamiyatga ega. Badiiy asar ustida ishlashni muallifning asarida tasvirlangan voqealarga munosabati o‘qituvchining diqqat markazida turadi. O‘quvchilar voqelikni obrazalar orqali tasvirlashning o‘ziga xos xususiyatlarini asta tushuna boshlaydilar. Har qanday badiiy asarda aniq tarixiy voqealar tasvirlanadi. Asardagi voqealarga tarixiy yondoshilgandagina asarga haqqoniy baho berish mumkin. Yozuvchining hayoti va qarashlari bilan o‘quvchilarning yoshlariga mos ravishda tanishtirish maqsadga muvofiq. Badiiy asarni tahlil qilishda o‘quvchilarni asarning g‘oyaviy yo‘nalishini tushunishga o‘rgatish muhimdir.

Badiiy asarda barcha komponentlar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Asarda obrazlar rivojlanib boradi. Voqealar rivojlanib borgan sari qahramonlarning yangi-yangi tomonlari ochila boshlaydi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o‘qishni, idrok etishni, ya’ni sintezni talab qiladi. Asar boshidan oxirigacha o‘qilganda so‘ng analiz qilinadi, so‘ng yana yuqori sifatli sintezga o‘tiladi. Asarni o‘qishga kirishishdan oldin o‘quvchilarni badiiy asarni o‘qishga tayyorlash kerak bo‘ladi.

O‘quvchilar asar mazmunini tog‘ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi. Tayyorgarlik ishlarining shakllari xilma-xil bo‘lib, o‘qituvchi asar mazmuni va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik davri uchun 2-5 daqiqa ajratiladi.

Ekskursiya. Bu ish turidan tabiat tasviriga bag‘ishlangan yoki qishloq hayotiga doir mavzular o‘rganilganda foydalanish mumkin.

Film namoyish qilish. Hayotiy voqealar tasvirlangan matnlardan oldin film namoyish

33510

qilinsa , o‘quvchilarning asarni idrok qilishlari faollashadi. O‘qituvchi hikoyasi. Asar muallifi haqida ma’lumot berish eng samarali metod

hisoblanadi. Masalan, 4-sinfda Q. Muhammadiyning she’ri o‘rganilayotganda shoirning bolalar uchun yozilgan she’ri namoyish etilib, ular haqida qisqacha ma’lumot so‘zlab berilsa o‘quvchilarning asarni o‘qishga qiziqishlari ortadi.

Badiiy asarni ifodali o‘qish bilan birga uning mazmunini tushunish va qayta hikoyalash boshlang‘ich sinflarda juda muhim hisoblanadi. Shuning uchun har bir o‘tilayotgan asarni oquvchilarga tushuntirish o‘qituvchidan katta mehnat talab etadi. Buning uchun o‘qituvchi har bir darsga puxta tayyorgarlik ko‘rmog‘I zarur. O‘qituvchi har hafta bir dona badiiy asarni tanlab olib, o‘quvchilardan shu asar yuzasidan berilgan savollarga ham og‘zaki ham yozma ravishda javob olishi kerak. Bu jarayonni har haftada o‘tkazish maqsadga muvofiq. Shundagina bizning o‘quvchilarimiz har qanday xalqaro sinovlarga ham tayyor turishadi va muvaffaqiyatli o‘tishadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishga o‘rgatish. M.Halilov.2. 4-sinf o‘qish darsligi.3. xabar.uz sayti

33610

ТЕХНОЛОГИЯ ДАРСЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА СХЕМАЛАРДАН ФОйДАЛАНИШНИНГ ЎРНИ.

Хуршида ҚулмаматоваТермиз давлат университети

магистри

Аннотация: Мақолада Технология дарсларида ўқувчиларга амалий машғулотлар ва мустақил ишларни бажаришда схемалардан фойдаланиб буюмларни тайёрлашнинг қулай ва самарали усулларни ўргатиш бўйича тавсиялар берилган.

Калит сўзлар: технология, схема, таълим, тарбия, педагогика, метод, инновация, тажриба, дарс машғулотлари:

Республикамизнинг умумий ўрта таълим мактабларида таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш ва бошқариш жахон стандартлари талаб даражасида бўлиши кадрлар сифатига таъсир этадиган муҳим омиллардандир. Бу ўринда амалий йўналишга эга бўлган, жумладан технология дарсларида машғулотлар олиб борадиган ўқитувчилар фаннинг барча бўлимларидаги мавзулар бўйича чуқур билим мукаммал амалий кўникма тажрибаларига эга бўлишлари муҳим аҳамиятга эга. Технология дарслари-да илғор педагогик технологиялар, модулли ўқитиш, дидактик ўйинли ўқитиш, за-монавий методларда интерактив, инновацион ва ахборот технологиялар, муаммоли ўқитишларнинг ўқув жараёнида қўлланилиши билан бирга схемалардан фойдаланиб амалий машғулотларни ўтиш технологик операцияларни (резьба очиш, йўниш, те-шик очиш ва ҳоказолар) кам вақт сарфлаб технологик машғулотларда схемалардан фойдаланиш орқали мавзуларни ўрганиш давомида содда, тушунарли тушунчаларни тасаввур қилиш орқали мақсадга эришиш кўзда тутилади. Ўқитувчи ўқувчилар онги-да етарлича билим, кўникма ҳосил қилишда тасаввурларга эга бўладиган даражадаги схемалардан фойдалана олгандагина фан юзасидан етарлича билим бериши ва амалий кўникмалар ҳосил қилиши мумкин.

Схемалардан фойдаланишнинг мақсади қисқа вақт давомида ўқувчиларнинг имко-ниятларини ҳисобга олган ҳолда кенг ва чуқур билим бериш кўникма ва малакаларни ҳосил қилишга ва уларни билим, малакаларини мустақил эгаллашларига қаратишдир.

Бугунги кунда дарс машғулотларида кўлланилаётган интерфаол методларнинг юздан ортиқ турлари мавжуд бўлиб, уларни асосийлари таълимда барча фанлар-ни ўқитишда фойдаланиб келинмоқда. Аммо технология дарсларида мавзуларни ўрганишда схемалардан фойдаланган ҳолда ўқитишнинг аҳамияти катта бўлади. Жум-ладан, илғор тажрибалардан фойдаланишни ўрганиш шуни кўрсатадики замонавий техника ва технологияларни ўрганиш давомида схемалардан унумли фойдаланиш дарс жараёнини ўқувчининг онги эслаб қолишини ҳамда мустақил ишларни бажа-ришида қийинчиликларга дучор бўлмаслигини таъминлашга кўмак бўлади. Масалан, 7-8-синфларни технология фанининг мавзуларини бирини мисол қилиб олганимиз-да дарс жараёнини ўқитиш давомида буюмларнинг қисмларини тайёрлаш жараёни-ни схемалардан фойдаланган ҳолда ўргатишда ўқувчи ўрганиши давомида мустақил амалий ишларни бажарибгина қолмай, балки, ҳар кандай буюмни тайёрлаш кетма-кетлигини мустақил тушуниб олиб амалда бажаришида кўникма хосил бўлади. Ёғочга ва металлга ишлов бериш, тикув буюмларига ишлов бериш ҳамда бошқа мавзулари бўйича деталларни тайёрлаш боскичларида қирқиш, кесиш асбоблари, деталларни би-риктириш, тикиш жараёнларини осон усулда тушиниб олишлари учун схемалардан фойдаланишнинг аҳамияти зарурдир.

33710

Технология фани ёш авлодга умумий меҳнат кўникмаларини шакллантириш ва уларни онгли равишда касбга йўналтириш мақсадида ўрганилади. Технология фани-нинг олдига кўйилган мақсадни амалга ошириш учун «Технология ва дизайн», хизмат кўрсатиш сервиси, газлама материалларга ишлов бериш ва пазандачилик асослари-ни ўз ичига олган ва «Қишлоқ хўжалиги асослари»ни ўз олган барча соҳаларнинг йўналишлари бўйича бўлимлари ўрганилганда машғулотлар давомида кераклича схе-малардан фойдаланилса замонавий технологик операцияларни ўрганиш мавзуни маз-мун мохиятини тушинишга ва ўзлаштиришга ўқувчига енгиллик яратади.

Технология дарсларида тикув буюмларини илк маротаба қўл чокларида тикиш, чо-кларни мустахкам тикиш учун тикув машиналарида тикишда ва тикилаётган буюм-нинг деталларига ишлов беришда турли хил операцияли универсал махсус тикув ма-шиналаридан ва уларнинг мосламаларидан фойдаланилади. Жумладан, хозирги кунда дунё мамлакатларининг бир қанча заводаларида ишлаб чиқарилаётган замонавий тикув машиналари автоматлаштирилган, компьютерлаштирилган технология асосида халқ хўжалиги ва ишлаб чиқаришга етказиб берилмоқда. Шу билан биргаликда олий ўқув юртлари, касб-хунар коллежлари ва умумий ўрта таълим мактабларининг ўқув уста-хоналари хам бундай тикув машиналари билан жихозланган. Тикув машиналарининг иш жараёнига тайёрлаш ва улардан амалий дарс машғулотларида осон усулларидан фойдаланишда схемалардан қўллаш педагогик маҳоратни оширишда ўқитувчига са-марали усулларидан бири бўлади. Бунда тикув машинасининг қисмларини ҳаракатга келиш жараёни ва буюмларга ишлов бериш операцияси ўқувчи онгига етиб бори-шига ҳамда билим, кўникма ҳосил қилишида яққол тассавур пайдо бўлиш билан бир қаторда замонавий тикув машинасининг иш ҳаракатини ҳам ўрганади. Тикув машина-сини ҳаракатга келтирувчи вал, ричаг, ипни ўраш мосламаси, маховик, даста, тишли ғилдираклар ва бошқа қисмларини схемалар билан иш жараёнини кўрсатиш мақсадга мувофик бўлади. Ўқувчиларни касб-хунар турларини мукаммал эгаллашлари учун мустақил таълим ишларини тезроқ бажаришлари учун қулай бўлиши уларни билим, кўникма ҳосил қилиб, малакаларини шакллантиришда ҳамда ишлаб чиқариш корхона-ларида қийинчиликсиз фаолият олиб боришларида мустаҳкам замин бўлишини кўзда тутиш муҳимдир.

Схема бу лойиҳага оид график ҳужжат бўлиб, унда буюм қисмларининг таркиби ва улар орасидаги боғланишлар кўрсатилади. Буюмларни лойиҳалаш, созлаш, назорат килиш, тузатиш ва улардан фойдаланиш хамда механизм, асбоб, мослама, иншоот ва ҳоказоларнинг харакат (иш) жараёнини кетма–кетлиги принциплари схемаларда ту-шунтириб берилади.

Машина ва механизм каби буюмларнинг йиғиш чизмаларида уларнинг ишлаш прин-ципи, мойлаш, ҳаво ва суюқлик ўтиш йўлларини кўрсатувчи схемалари хам чизилади. Масалан, автомобилларнинг харакатини кузатишда кинематик, у суюқлик ёрдамида тормозланса, гидравлик, ҳаво ёрдамида тормозланса, пневматик, электр жиҳозлари учун электр, радиоприёмник учун радио схемалар чизилади.

Бу фан ёш авлод учун умум меҳнат кўникмаларини шакллантириш ва уларни онгли равишда касбга йўналтириш мақсадида табиий аниқ фанлар гуруҳида амалий фанлар қаторида ўқитилади. Бу дегани табиий аниқ фанларни амалиётга қўллашга қаратилган амалий (амалий физика, амалий биология, амалий химия ва х.к.) қисми меҳнат фани ёки технология фани демакдир. Бундан кўринадики 7-8-синфларга таълим жараёнига ўргатиладиган манбалар асосан икки гуруҳга: технология асослари ва халқ хунар-мандчилиги ва касбга йўллаш ҳамда ишлаб чиқариш асосларига бўлинар экан. Шу-нингдек, 7-синфнинг технология фанида ўқувчиларга ўргатишга мўлжалланган дарс материаллари асосан беш турга, яъни озиқ-овқат маҳсулотлари, қишлоқ хўжалигида

33810

тупроқлар, ёғоч ва металл ҳамда газламага материалларига ишлов бериб тайёр маҳсулот яратиш технологияларини ҳамда йўналишларга таъллуқли миллий хунар-мандчилик соҳалари хақида умумий маълумотларига оид манбаларга бўлинар экан. 8-синф ўқувчиларига ўргатишга мўлжалланган дарс материаллари ҳам юқоридаги беш хил технологияга асосланган, яъни металлсозлик, ёғочсозлик, енгил ва озиқ-овқат са-ноатлари, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш жараёнлари ва уларда иштирок этади-ган касблар гуруҳлари ҳамда ёғоч, металл, газламаларга ишлов беришга асосланган миллий халқ хунармандчилик технологиялари, миллий таомлар тайёрлаш технологи-яларига оид манбаларга бўлиниши кўриниб турибди. Бу манбаларни ва технологик ишларни амалий бажаришда схемалардан фойдаланган ҳолда замонавий техника ва технологияларни ишлатиш, иш сифатини, самарадорлигини оширишда ҳар бир ўқувчи билан индивидуал шуғулланишда имкониятларни янада кенгайтиради. Ўқувчиларни мустақил ишлашлари, фанни чуқур ва мукаммал ўрганишлари келажакда сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқаришда малакаларни шаклланишини таъминлайди. Замонавий техникалар компьютерлашган бўлишига қарамасдан дастлабки ишлов бериш усулла-рини ўрганишда ўқувчининг онгида яққол тасаввур ва ғоя пайдо бўлиши муҳимдир. Келажакда хар қандай турдаги техника билан ишлашда схемаларни кўз олдига келти-риб, тайёрланадиган буюмни технологик операцияларини тасаввури ишни янада тез, сифатли ва вақтдан тежамли, унумли фойдаланиш ишлаш жараёнини осонлаштиради.

7-синфларда ушбу металл ва ёғоч ҳамда газламаларни хосса ва хусусиятларини аниқлаш ва уларни тегишлича материал ҳолатига келтиришга оид манбалар, асбоб-ускуналар ва машина, механизм, мослама, жихозлар бўлимларини битта бўлим қилиб унга станокларда материалларга ишлов берадиган фрезалаш, жилвирлаш каби стано-клар ҳамда ишлаб чиқариш тикув машиналари ва станоклари ( IK-62, ISP-30, 6M13P, 6M82SH, ISP30-1, SH12A, SMR-2, SDK-4, SDK4-2, STZF-1, SDK-5, SPMF, CS529-16-1-42-K, EDM-3, RL, IL, MNT-2-00-000,97-AKL, 1022kJZLM, 862kPMZ, BROTHER, DORKOOP, PFAFF, ORSHA, 1622RT, DLM-5410-6 ва бошқалар) хақида манбаларни, маҳсулотлар ишлаб чиқариш технологияси бўлимига тикув машина ва станокларда материалларга ишлов бериб маҳсулотлар яратиш технологияларига оид манбаларда, халқ хунармандчилик мактабларида тайёрланадиган маҳсулотларни тайёрлашда схе-маларни фойдаланиш учун тавсиялар ўқув қўлланма ва дарсликларида берилиши ке-рак.

Хулоса қилиб олганда, схемалардан фойдаланиш орқали техник жиҳозлар ва тех-нологияларни содда усулларда ўрганиш ва тушунчаларга эга бўлиш учун педагогларга ва ўқувчиларга қулай имкониятларни яратиб беради.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:1. Р.Ж.Ишмухаммедов “Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорли-

гини ошириш йўллари”. Т. 2005 йил.2. И.Рахмонов “Чизмаларни чизиш ва ўқиш”. Тошкент «Ўқитувчи» 1992 йил.3. Ю.Қирғизбоев ва бошқа. “Машинасозлик чизмачилик курси”.

У.; «Ўқитувчи», 1981йил. 4. Ж.Рамизов «5-7-синфларда техник меҳнат таълими».- Тошкент: «Ўкитувчи» ,

1986.5.С.С.Булатов. «Ўзбек халқ амалий безак санъати». Ўқув қўлланма.-Т.: «Меҳнат»,

1991

33910

WHAT MAKES A GOOD TEACHER?

Namangan region Norin districtSchool № 15 An English teacher

Umarova Diyora AlijonovnaTel: 994438367 Email: [email protected]

Annotation: This article is about whatsapp makes a good teacher. A lot of unique method, ineredible knowledge anda interactive ideas arena also given.

Key words: unique method, incredible knowledge, innovative ideas

Every teacher wants to be good, but what exactly are the qualities that can make a good teacher?

The profession of teacher can be quite satisfying for people who do this job well.I know this because I am a teacher ,too.Although I donot think I am always the best teacher ,I try to do my best in every lesson of mine. Time by time I feel that the majority of my pupils love me.

I have spent a lot of time thinking about what characteristics make a teacher effective and how can I succeed in the classroom.

Thus, every great teacher has her own special, unique method and style .In this article I have found out that there are some specific qualities that are necessary for anyone who wants to become a good teacher at secondary school. Each of these features are described fully below.

Firstly, a good teacher must love her work. If you donot love your work, you cannot achieve any result from your pupils. Love of a subject inspires a person to learn more ,dig deeper and think harder about it. The best teachers are those who clearly enjoy their subjects and desire to teach to their pupils.

Secondly, a good teacher must have incredible knowledge on her subject. Only an intelligent teacher can give excellent knowledge to the pupils. Teacher with good knowledge can answer the questions of pupils and keep the material interesting for the pupils during the lesson. Enthusiasm always appeals to working with children.

Thirdly, a good teacher must be up -to- date. By this I mean teacher can have a talk on any theme which pupils may be interested in. She should try to keep in touch with the latest current events, to create innovative ideas related to her subject and can work well on computer. An excellent teacher is always ready for the lesson beforehand. Furthermore, should possess a number of other wonderful qualities like a sense of humor, flexibility, kindness, leadership, classroom management, experience and a calm demeanor.

Also a smart teacher should have a good communication skills with pupils. She notices when even one pupil among many does not understand. No matter you are in trouble or you are out of mood before the lesson but you are a teacher in the classroom during the lesson, so you should behave like an actress. Good communication makes relationship between the teacher and the pupils. In my opinion a good teacher should draw out more the quite ones and control the more talkative ones. A good teacher is… someone who helps rather than shouts.

In addition to being a good teacher you should become an excellent listener. As the Turkish proverb says, “ If speaking is silver ,then listening is gold”. To listen

34010

someone requires patience. When teachers develop this ability of patience in themselves, they will start to become great. A good teacher never loses patience and teaches every student accordingly. The best teachers are the most open, welcoming and easy to approach. They are never bad it is only their way of teaching which is different from each other. They only want to see their students happy and successful.

As William Butler Yeats said: “Education is not the filling of a pail but the lighting of a fire”.

References1. Cilce Murcia, M 2001. Teaching English as a second of foreign language.2. William Butler Yeats The best teacher 2004

34110

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TA’LIM MAZMUNINI BOYITISH USULLARI

Usmanova Nasiba Zohidovna,Namangan shahar 63 -maktab 2-toifali

boshlangich sinf oqituvchisi tel: 998990906970. dts chortoq@inboxs.

Annotatsiya: Ushbu maqolada dars mashg‘ulotlarini o‘quvchilarning yoshi va imkoniyatlarini inobatga olgan holda tashkil etish hamda zamonaviy innovatsion usullardan foydalanish jarayonida kafolatlangan bilimlarni bera olish muhimligi haqida ma‘lumotlar berilgan. Pedagogik texnologiyalar asosida darslarning tashkil etilishgi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni o‘zi bajarayotgan mashg‘ulotga nisbatan ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi.

Kailt so‘zlar: ta’lim, boshlang‘ich, texnologiya, tarbiya, barkamol, aqliy

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini har tamonlama tarbiyalashda ularning kamolot husu-siyatlarini bilish va hisobga olish katta ahamiyatga ega. Insonning shaxs sifatida shaklla-nishida bir qancha omillar ta’sir etib, uni komillik sari yetaklaydi. Komillikning eng aso-siy shartlari sifatida aqliy, axloqiy, ruhiy va jismoniy ulg‘ayish inobatga olinadi. Ularning ta‘siri ostida ma’naviy barkamollik hosil bo‘ladi. Bolalarga tarbiya berishning eng zarur shartlaridan biri ularning ma’naviy barkamollikka erishishidir. Bolaning ma’naviy barka-molligi uning aqliy qobiliyatlarini o‘sishi, axloqining rivoj topishi, ruhiyatining yetukligi, jismoniy jihatdan sog‘lom bo‘lishi kabi yo‘nalishlarni qamrab oladi. Boshlang‘ich sinflar-da o‘qitiladigan barcha fanlar, ularning bo‘limlari, har bir mavzu va tushunchalar alohi-da e’tibor bilan tanlanadi. Boshlang‘ich ta’lim mazmuni o‘quvchilar bilimlarining asosiy poydevori hisoblanadi. Hozirgi kunda ta’lim mazmunida ilm-fandagi eng so‘nggi yangili-klarini aks ettirish talab qilinmoqda. So‘nggi paytlarda pedagogik texnologiyalarga alohi-da e’tibor qaratilmoqda. Hozirgi davrga kelib yetuk olim bilan bir qatorda oddiy maktab o‘qituvchisi, hatto bolalar bog‘chasi tarbiyachisi mashg‘ulotlarida pedagogik texnologiya elementlarini qo‘llamoqdalar. Boshlang‘ich talim tizimida ham pedagogik texnologiyalar-ning o‘rni beqiyosdir. Birinchi sinfdan boshlab maqsadli rejalashtirilgan, interfaol metodlar-dan qo‘llanilgan holda tashkil etiladigan darslar o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari kichik guruhlarda ishlaganida, o‘zaro bir-birlariga tushun-tirganda, mikroguruhlar orasidagi munozaralarda yaxshi ishtirok etadilar. Oddiy darslarda sust o‘tiradigan o‘quvchilar ham didaktik va rolli o‘yinlar tarzida tashkil etilgan darslarda o‘zlarini ko‘rsatishga harakat qiladilar. Chunki bunday darslarda o‘quvchilarning har bir fikri inobatga olindi, rag‘batlantiriladi. Eng asosiysi tanqid qilinmaydi, uyaltirilmaydi. Mi-kroguruh a’zolari har bir savolga maslahatlashgan holda javob topadilar.

Ta’lim jarayonida interfaol metodlar orqali o‘quvchilarda insonparvarlik, tashabbuskorlik, mehnatsevarlik, hamjihatlik, bilim olishshga intilishni shakllantirish mumkin. Dars jarayonida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari tomonidan «Aqliy hujum», “Shaxsiy fikr”, “Klaster”, “Roven doirachalari”, “BBB”, “Rolli o‘yinlar” kabi interfaol ta’lim metodlari, munozara va slaydli taqdimotlardan unumli foydalanish dars samaradorligi oshiradi va kafolatlangan natijaga erishishga imkon yaratiladi. Boshlang‘ich ta’limda pedagogik innovatsiya va pedagogik texnologiyalar asosida darslarni tashkil etish muammosi muhimdir. Pedagogik texnologiya asosida tashkil etiladigan darslar o‘quvchilarning o‘z aqliga, imkoniyatlariga

34210

ishonchni ortishiga sabab bo‘ladi. Boshlang‘ich ta’limda pedagogik innovatsiya va pedagogik texnologiyalar asosida darslarni tashkil etish orqali o‘quvchi, bilim oluvchilarning hayotda o‘z o‘rinlarini munosib topishlariga, ularda mustaqil fikrni shakllantirishga, o‘zidagi mavjud qobiliyatini yuzaga chiqarishiga imkon yaratiladi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida milliy o‘zlikni anglash, vatanparvarlik, o‘z vatani uchun iftixor tuyg‘usini kamol toptirishda o‘tmish allomalarimiz, mutafakkir va olimlarimizning qarashlari bilan birga mana shu diniy qadriyatlarimiz ham muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Muhim diniy qadriyatlarimizdan biri Imom alBuxoriy tomonidan yaratilgan “Al-adab al-mufrad” (Adab durdonlari) asaridir. “Al-adab al-mufrad” asaridan boshlang‘ich ta’lim jarayonida foydalanish va undan foydalanishning samarali yo‘llarini izlab topish hozirgi kun ta’lim muassasalarimiz odidagi dolzarb masalalardan biridir.

Boshlang‘ich sinflarning o‘dobnoma va o‘qish fani dasturlarini ko‘rib chiqar ekanmiz, uning har bir mavzusida diniy merosimizdan, Imom-al Buxoriyning “Al-adab al-mufrad” asaridagi hikmatlaridan foydalanish mumkinligiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, 1- sinf odobnomasining ikkinchi bo‘limi “Odob-inson uchun oftob” deb nomlangan bo‘lib, undagi “Salomlashish odobi”, “Kim birinchi salom beradi”, “Salomlashish qoidalari” mavzularini o‘tish jarayonida quyidagi hadislardan foydalanish mumkin: 1-sinfda “Oila-mehr bulog‘i“, 2-sinfda “Ota-ona - aziz va mo‘tabar”, 3-sinfda “Hadislardan namunalar”, “Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriy”, 4-sinflarda “Oilaviy munosabatlar odobi” nomli alohida boblar o‘tilib, bularning barchasida ota-onani ulug‘lovchi, oilaviy munosabatlarni mustahkam bo‘lishini targ‘ib qiluvchi ko‘plab hadislardan keng foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.

Xulosa qilib aytganda, kichik yoshdagi o‘quvchilarga ta‘lim va tarbiya berishda, ularda insonparvarlik hislatlarini shakllantirishda Imom al-Buxoriyning “Al-adab al-mufrad” asarining o‘rni o‘ziga xosdir. Ushbu asardagi hadislar o‘quvchilarda kamtarlik, ota-onaga, kattalarga, ustozlarga hurmat, do‘stlik, saxiylik, halollik va rostgo‘ylik kabi axloqiy fazilatlarning shakllanishiga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Abdullayeva Q., va boshqalar “Savod o‘rgatish darslari” T, “O‘qituvchi”1996 yil.2. Abdullayeva Q. va boshqalar “2- sinfda o‘qish darslari”, T., 2004 yil. 3. Bo‘ri Ziyamuhammedov, Mamarajab Tojiyev. Pedagogik texnoloya- zamonaviy o‘zbek

milliy modeli. Toshkent. 2009.

34310

THE ROLE OF LISTENING IN TEACHING ENGLISH AND THE STAGES OF THE LISTENING PROCESS

Usmonova Nasibaxon Bahromovna,English teacher of the secondary school №4,

Fergana region Furkat ditrict

Annotatsiya: Maqolada ingliz tilini o‘rganish jarayonida tinglab tushunish ko‘nikmalarini shakllantirishning ahamiyati borasida fikr yuritilgan.

Listening is an act of interpreting speech that one receives through ears. Hearing is an act of receiving the language through ears without interpretation. In real life we can hear somebody speak but actually do not listen to what is being said. Listening is a communicative skill to get the meaning from what we hear. People listen in order to remember what they hear verbally or for the sake of meaning retention. They listen in order to evaluate critically what they hear or to give supportive empathy. They can derive aesthetic pleasure from what they hear or to produce a listener’s feedback. They can fulfil the instructions in the heard text.

The process of listening consists of three distinct stages. In the first stage what we hear goes into the sensory store called “echoic memory” and is organised into meaningful units. At this stage the listener does not have much time to sort out the information. The second stage is the processing of information by the “short-term memory”. This is also a brief stage lasting some seconds and the purpose of it is to blend the meaningful units together into one single unit of text comprehension. Once the message has been grasped, the exact wording is of no more importance and is obliterated from memory (some listeners can remember particular wording for a very long time though). The third stage is the transfer of information to the “long-term memory” to be used either after listening as the “listener’s response” or later at the appropriate situation.

Listening is an act of interpreting speech that one receives through ears. Hearing is an act of receiving the language through ears without interpretation. In real life we can hear somebody speak but actually do not listen to what is being said. Listening is a communicative skill to get the meaning from what we hear. People listen in order to remember what they hear verbally or for the sake of meaning retention. They listen in order to evaluate critically what they hear or to give supportive empathy. They can derive aesthetic pleasure from what they hear or to produce a listener’s feedback. They can fulfil the instructions in the heard text.

Spoken language is generally recognised by a combination of bottom-up and top-down processing. Bottom-up processing is driven by what the listener hears. Top-down processing is driven by the ideas that are ready in the listener’s head. The experiments show that if the listeners have got a correct idea ready in their minds about the heard text, they do not even notice the sounds that were deliberately deleted from the recorded text.

The process of teaching to listen is guided by principles. Principle 1. Teaching to listen as a communicative skill. This principle means that

listening activities develop in the language learners the ability to listen to the language in the real world settings and to use this skill for receiving information from the heard discourse.

Principle 2. Teaching to listen to authentic materials. The principle implies that the

34410

discourse for listening is expected to be either “authentic made”, i.e. produced by the native speakers for the purpose of natural communication or “authentic like” i.e. produced by native/non-native speakers for teaching purposes but having all the features of the natural English discourse.

Principle 3. Teaching to listen as an integrated skill. Listening is very seldom done for the purpose of “listening only”. Usually people listen and speak, listen and write, listen and read. This is how listening is integrated with other communicative skills of reading, writing and speaking.

Listening can be taught as an active, extensive and intensive process. Active listening is a serial process (done step by step) the purpose of which is to get a very accurate grasp of the information. As a result, the listener can get the heard facts, summarise the information and remember it. Essentially, active listening is listening for details. Extensive listening is a holistic process with the purpose of grasping the general meaning (the gist) of the heard language. The information that is received as a result of extensive listening is usually compressed and lacks details. Extensive listening is listening for the gist. Intensive listening is a parallel process of both listening and making assumptions about the heard discourse. “Intensive listening” is task driven and purposive, because listeners have a purpose of solving a certain cognitive problem. “Intensive listeners” can be judgmental and critical. Intensive listening is listening for inferences. Listening exercises include: making a tape-script, repeated listening with wandering gaps in the played text, ticking lexical items and grammar structures used in the text, ticking what was mentioned and what was not mentioned,listening and doing, drawing, marking, dramatising, answering questions, guessing from the text, sequencing the order of speakers and/or events, listening and matching (texts, graphs and pictures), completing gaps in the text (cloze procedure), completing the chart, ticking in the list the paraphrased sentences with the same meaning as in the text, ticking true or false sentences, predicting the continuation of the text, commenting on the text, giving personal associations, reasoning, picking up details, remembering details, transferring information to a table or to a graph etc.

In concluding part, I want to mention, as an English teacher, I try to use a lot of audio-visual aids in order to develop my learners’ listening skills. Each my lesson my students can listen some tracks in English and try to understand their meanings.

Used literature:1. Underwood, M. 1997. Teaching Listening. Longman. P. 22. Eysenck, M. And M. Keane. 1997. Cognitive Psychology. Psychology Press.

34510

“O‘QUVCHILAR SIFAT-SAMARADORLIKLARINI OSHIRISHDA “O‘YIN” TEHNALO‘GIYALARINING AHAMIYATI MAVZUSIDAGI MA’RUZASI.

Vafayeva Gulchehra BoltaboyevnaXorazm viloyati, Yangiariq tumanidagi 26-son maktabining Boshlang‘ich sinf

o‘qituvchisi Telefon: +998996637018

Annotatsiya: Boshlang‘inch sinf o‘qituvchisi Vafayeva Gulchehraning o‘zining ushbu metodik ma’ruzasida ilg‘or g‘oyalarni ilgari surgan. Hozirgi zamon talablari asosida yangi ped texnalogiyalardan foydalanib dars o‘tishga kompitensiyalardan qay darajada foydalanish , DTS asosida o‘quvchilarga saboq berishda so‘ngi pedagogik usullardan unumli foydalangan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mavzularni tushintirishda va mustahkamlashda o‘yinlardan unimli foydalish g‘oyasini ilgari surgan . O‘yin bolalarning sevimli mashg‘uloti ekanligini inobatga olib darslarida “Sirli o‘rmon” , “Lotareya” ,”Izlab top”, “Davom ettir” ,” Kim chaqqon” ,” Jim” o‘yinlaridan unumli foydalanib bolalarning bilim darajasini yuqori bo;lishga erishmoqda. Ushbu didaktik o‘yinlardan barcha ustozlar darslarida unumli foydalanishlari mumkin.

Kalit so‘zlar: O‘yin, Lotareya, Sirli o‘rmon, Izlab top, Kim chaqqon

Talim jarayoni kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli, diqqatini rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil,aqliy mehnat qilish, misol-masalalar yechish, mashqlar bajarish, takrorlash jarayonida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mavzularni o‘rgatishda o‘yinlardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Chunki, kichik yoshdagi bolajonlar 45 daqiqa davomida faqat darslikdagi mavzuni o‘qish bilan shug‘ullansalar zerikib qoladilar va darsga bo‘lgan qiziqishlari pasayib boradi. Shuning uchun ham men o‘z darslarimda o‘quvchilarning yoshlariga mos o‘yinlar bilan mavzuni tushintirishga harakat qilaman. “Sirli o‘rmon” , “Lotareya” ,”Izlab top”, “Davom ettir” ,” Kim chaqqon” ,” Jim” o‘yinlari orqali o‘quvchilarning mavzularga bo‘lgan qiziqishlari ortib boradi. O‘quvchilar mavzuni va o‘tilgan mavzularni guruh bo‘lib bajarishga va g‘olib bo‘lishga harakat qiladilar. Bular esa o‘quvchilarning mustaqil fikrini bayon qilishga o‘rgatadi. O‘quvchilar sinfdoshlari bilan o‘zaro do‘stona munosabatda bo‘lib, hamjihatlikda ishlashga o‘rganadilar. Men aksariyat darslarimda “Sirli o‘rmon” , “Lotareya” ,”Izlab top” ,” Jim”o‘yinlaridan foydalanaman. Men darslarimda “Sirli o‘rmon” o‘yinidan ko‘p foydalanaman. Bu o‘yindan barcha darslarda foydalanish mumkin. “Sirli o‘rmon” maketini o‘quvchilarga tanishtiramiz. O‘rmonda hayvonlar manzillariga yetish uchun savollarga javob berib borishlari kerak. Har bir hayvonga alohida savol qo‘yiladi.O‘quvchilar guruh bo‘lib, hamjihatlikda savollarga javob berib manzil sari intiladilar. 1-chi bo‘lib savollarga to‘g‘ri javob bergan guruh o‘quvchilari g‘olib sanaladi va rag‘batlantiriladi. Bu o‘yin orqali dars o‘tganimda o‘quvchilarning darsga qiziqishlari yanada ortganini sezdim. O‘yin orqali o‘quvchilarda o‘zaro do‘stlik, hamjihatlik hislari ham rivojlanib bordi. “Lotareya” o‘yinidan barcha fanlarda va darslarda foydalanish mumkin. Bu o‘yin orqali o‘quvchilarning fanlar aro olgan bilimlari ham mustahkamlanadi.O‘quvchilarga lotareya shaklidagi tarqatmalar tarqatiladi. Lotareyada sonlar berilgan. O‘quvchilar sonlarni qo‘shadilar va shu sonda berilgan savolga javob beradilar. Savollarga to‘g‘ri javob bergan o‘quvchilarga yutuqlar beriladi. Bu o‘yinlardan

34610

darslarim davomida foydalanganimda o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishlarini yanada ortganini sezdim. O‘quvchilarim bir-birlari bilan do‘st bo‘lib, hamjihatlikda harakat qilishga va g‘olib bo‘lishga intildilar. Bu esa o‘quvchilarning mustaqil fikrlarini bayon qilishga va o‘ziga bo‘lgan ishonchini ortishiga kata yordam berdi.

Har bir dars o‘quvchilarning bilim olishga qiziqishini kuchaytirish va mustaqil o‘zlashtirish ko‘nikmalarini hosil qilishga qaratilishi lozim. Davlat ta’lim standartlari o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan minimal talablar o‘quvchilarning iqtidorini namoyon etishga imkon beradi. Boshlang‘ich ta’lim-ta’limning poydevoridir. Shunday ekan, “Yoshlikda olingan bilim-toshga o‘yilgan naqshdir”-deya etirof etgan buyuk bobolarimizning fikrlari haqdir. Har birimiz darslarimizni puxta tayyorgarlik va mehr bilan olib borsak, kelajagimizning buyuk vorislarini yetishtirishga munosib hissalarimizni qo‘shgan bo‘lamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. Xalillayev A. Xudaynazarov E. Davletov E. “4-sinflarda masala yechishga o‘rgatish

metodikasi”. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. TDPU bosmaxonasi. Toshkent- 2018.2. Boshlang‘ich ta’lim jurnali 2018 y

34710

BARKAMOL AVLOD MA’NAVIY YETUK QILIB TARBIYALASHDA BOSHLANG‘ICH TA’LIMNING O‘RNI

Valiyeva Gulchehra KodirovnaNamangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tuman

31-umumta’lim maktabiboshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTelefon: + 99897 268 05 68

Annotatsiya: Mazkur maqolada barkamol avlodni ma’naviy yetuk qilib tarbiyalashda o‘qituvchining muhim sifatlari borasida. Boshlang‘ich ta’limda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ilmiy bilimlarni puxta o‘rgatishi, ularni qiziqtirishi ma’naviy-ahloqiy sifatlarni shakllantirishda ta’lim - tarbiya ishlarini samarali tashkil etishi kerakligi haqidagi fikrlar yoritilgan. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi har jihatdan o‘quvchiga namuna bo‘lishi muhimligi, o‘quvchilar o‘qish malakalarini egallashlarida har-bir dars hozirgi zamon talabi asosida bo‘lishi kerakligi, ushbu jarayonda, albatta, bolaning ruhiy, jismoniy va fiziologik jihatlarini hisobga olish lozimligi to‘grisidagi fikrlar berilgan.

Kalit so‘zlar: Kelajak bunyodkorlari, pedagogik vositalar, shaxs tarbiyasi, kadrlar salohiyati, barkamol avlod, dolzarblik.

Farzandlarimizni barkamol inson etib tarbiyalash mamlakatimizning oldida turgan dolzarb masaladir. Hozirgi yoshlar, ertaga yurtni boshqaradi va o‘zidan keyingi avlodlarga ozod va obod Vatanni qoldirishi lozim. Shuning uchun kattalar, uyda ota-onalar, maktabda esa ustozlar har jihatdan namuna bo‘ladigan ma’naviy-axloqiy qiyofasi, pedagogik kasb mahoratiga ega bo‘lishlari muhimdir. Shuning uchun hozirgi kun pedagoglari uchun ilmiy, uslubiy va metodik talablar ham kuchayib bormoqda. Har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z ishiga ijodiy yondashib, izlanib, yangi pedtexnologiyalardan, interfaol usullardan, ko‘rgazmalar, AKTdan, tarqatmali materiallar, testlar, qiziqarli topshiriqlar, multimediali ilovalar, harakatli ko‘rgazmalardan foydalanib darslarni tashkil etishi kerak. Bu harakatlar orqali har bir o‘quvchi mehnatini rag‘batlantirib tahlil qilib borish zarur. Shu sababli Prezidentimiz Sh. Mirziyoev butun diqqat - etiborini barkamol avlod tarbiyasiga qaratish kerakligini ta’kidlamoqdalar. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida sifat bosqichiga e’tibor qaratilganligi bois bajarilishi lozim bo‘lgan bir qator vazifalar mavjud.

Bolani jismoniy, ruhiy shakllanishida asosiy ta’lim - tarbiya boshlang‘ich sinfni tahkil etadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi matnni ravon, ifodali, tushunib o‘qishi, chiroyli va xatosiz yoza olishi, 4 arifmetik amallar, masalalarni mustaqil bajara olishi kerak. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida predmetlarni miqdori, shakli, rangi bo‘yicha tasavvurlar hosil qilinadi. Bu yuqori sinfda matematikani organishning zaminidir. Matematika - borliqni o‘rganish.

Har bir kunimizni matematikasiz, hisob - kitobsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Hovlimizdagi mevani sotsak, sotuvchidan tashqari o‘zimiz ham narxni hisoblab chiqishimiz zarur. Oziq - ovqat , kiyim – bosh, uy-ro‘zg‘or buyumlari ham hisob - kitob orqali hisoblanadi.

Bolaning yosh va fiziologik hususiyatlarini hisobga olib, ularning matematikaga bo‘lgan qiziqishlarini asta - sekin uyg‘otish borishi lozim. Buning uchun o‘quv materiallarini qiziqarli qilib tushuntirish, hisoblash, o‘lchash, yasashga oid materiallar bilan o‘quvchilarni qiziqtirib borish kerak.

34810

Masalan: 2-sinf o‘quvchilari bo‘yi 6 m, eni 4 m bo‘lgan joy o‘quv - tajriba uchastka uchun ajratildi. Shu uchastkani taxta bilan o‘rash uchun necha metr taxta kerak bo‘lishini, o‘quvchi matematik bilimlarga asoslanib javob beradi. Boshlang‘ich sinflarda har bir dars muntazam hayotga bog‘lab tushuntirilib borilishi kerak. Bola uchburchak, to‘rtburchak, kvadrad degan tushunchalarga ega bo‘lishi bilanoq, shu shakllarni mehnat darslarida yasash orqali mukammal tushunib borish kerak.

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida: “Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy – madaniy va tarixiy an’analari, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalar ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etiladi. Shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligi ta’minlanadi”- deb qayd etilgan.

Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida “Ta’lim va tarbiya, ilm-fan, sog‘liqni saqlash, madaniyat va san’at, sportni rivojlantirish masalalari, yoshlarimizning chuqur bilimga ega bo‘lishi, chet tillarini va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini puxta egallashini ta’minlash doimiy ustuvor vazifamiz bo‘lib qoladi”,- degan edi.

Bu bilan boshlang‘ich ta’limni modernizatsiyalash, o‘qitish jarayonida innavatsion pedagogik va multimediyali texnologiyalardan unumli foydlanish, kadrlar salohiyatini oshirishda alohida e’tiborni qaratgan holda, boshlang‘ich ta’limning sifat–samaradorligini tubdan yaxshilash xalq ta’limi faoliyatining ustuvor yo‘nalishi etib belgilandi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Barkamol avlod jamiyat taraqqiyotining asosi. Shu bois mamlakatimizda ham jismonan, ham ma’nan barkamol avlodga ta’lim-tarbiya berish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda

barpo etamiz. T.: «O‘zbekiston» 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.

T.: «O‘zbekiston», 2017 89- bet. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Barkamol avlod –

O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: 1997. – 29-bet.4. Azizxo‘jaeva N. N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T.: O‘zbekiston

yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti. 2006 y. 200-b.5. Bikbayeva N.U, R.I.Sidelnikova,G.A.Adambekova. Boshlang‘ich sinflarda matematika

o‘qitish metodikasi. (O‘rta maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma.) — T:. «O‘qituvchi» 1996-yil.

6. Internet materiallari: Ziyonet.uz

34910

BOSHLANG‘ICH SINFDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR

Hakimova NasibaNavoiy viloyat, Nurota tuman


Annotatsiya: Har bir narsa juda tez sodir bo‘ladigan zamonaviy dunyomizda, yorug‘lik tezligida vaqt uchadi, o‘qituvchi bir qadam oldinda bo‘lish juda muhimdir. Bu, ayniqsa, planshetlar, smartfonlar, kompyuterlar, noutbuklar kabi turli xil texnikaga taalluqlidir. Kecha oddiy boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi projektorni orzu qilardi, va bugungi kunda u elektron taxtadan foydalanadi va yashirin taxtalarga o‘tadi.

Kalit so‘zlar: kompyuter fanlari, matematika va rus tili darslari, dasturlar, mantiqiy vazifalar, Android, AKT, masofadan ishlash

Bugungi boshlang‘ich sinf o‘quvchisi deyarli zamonaviy gadjetlar bilan osongina boshqariladi. Uning texnik va kompyuter ta’limiga bo‘lgan ehtiyoji kundan-kunga ortib bormoqda. O‘qituvchi, uning fikriga ko‘ra, nafaqat unga berilmasligi kerak, balki barcha savollarga batafsil javob berishi kerak. Shunday qilib, o‘qituvchi endi yangilik bilan kelmaydi, buni o‘quvchilar o‘zlari topadilar.

Zamonaviy jamiyat yangi faoliyat usullariga muhtoj, bu esa insonning barcha ko‘nikma va ko‘nikmalarini rivojlantirishni talab qiladi — kerakli ma’lumotlarni topish, uni qayta ishlash, boshqalarga berish, yangi ob’ektlar va jarayonlarni modellashtirish, o‘z-o‘zini rejalashtirish va ularning harakatlarini qurish. O‘qish, yozish va hisoblash qobiliyatlarini o‘rgatish bilan bir qatorda, bolalarni raqamli texnologiyalardan foydalanishni o‘rganish va kundalik hayotda birinchi sinfdan boshlab ishchi vosita sifatida o‘rgatish muhimdir.

Boshlang‘ich maktabimizda kompyuter fanlari darsi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa-da, bolalar har kuni ilm-fanning qiziqarli dunyosiga tushib qoladilar va o‘rta maktabda ular uchun yangi narsa emas, balki ularning bilimlarini chuqurlashtirish, mustahkamlash va kengaytirishga xizmat qiladi. Deyarli barcha darslarda: matematika, rus tili, atrofdagi dunyo, adabiy o‘qish yoki texnologiya bo‘ladimi, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanadi.

Maktabda mobil kompyuter sinfining mavjudligi tufayli barcha darslarda noutbuklardan foydalanish mumkin bo‘ldi. Dasturiy ta’minotdagi ilg‘or texnologiyalar tufayli o‘qituvchining ishi ham osonlashdi. Kompyuterda ishni bajarish bilan bog‘liq savollar bo‘lgan o‘quvchilarga murojaat qilishning hojati yo‘q. Team Viewer dasturini o‘rnatish va ijro bosqichlarini Real vaqtda ko‘rish, to‘g‘ri yechimga yo‘naltirish va natijani baholash kifoya. Yuqoridagi dastur yaxshi, chunki ishtirokchilar o‘rtasida samarali Fei-loobmenni o‘rnatish, bajarish jarayonida ishni sozlash, yechimlarni taklif qilish, o‘quvchilarning guruh ishini tashkil etish va ular o‘rtasida qulay muloqotni tashkil etish mumkin.

Matematika va rus tili darslarida men nafaqat rangli prezentatsiyalarni, balki Android va PlayMarket dasturlari bilan bolalar smartfonlarini ham faol ravishda qo‘llayman, chunki ko‘plab bepul dasturlar 20, 100, 1000, ko‘paytirish jadvali, vazifalar sxemalarini tuzish va uni turli usullar bilan hal qilish, o‘tkazib yuborilgan harflarni kiritish, jumlani sintaktik tahlil qilish, ishlarni aniqlash va boshqalar. Bu yerda o‘quvchilar yangi bilimlarni izlaydilar, o‘z-o‘zidan baxtli hayotlardan foydalanadilar, shaxsiy natijalarga erishadilar, guruhda, juftlikda

35010

qanday ishlashni bilishadi, o‘zaro yordamni o‘rgatishadi, o‘zaro yordam berishadi, o‘z nuqtai nazarlarini himoya qilishlari, olingan bilimlarni bo‘lishishlari mumkin.

Matematika va rus tili darslarida qo‘llaniladigan resurslarning ba’zilari quyidagilardir: matematika - og‘zaki hisob (ARPAplus), ko‘paytirish jadvali (Infokombinat), mantiqiy vazifalar (Infokombinat), rus tili-savodxonlik (Andrey&AleksandrKru-piankov), rus Tili testlari (INTIGRA-Games), vaqt, soat, daqiqa (WhisperArts Books), so‘zlardan so‘zlar (uy kutubxonasi (Nicolny), onlayn kitoblar (LitRes) va boshqalar. Rejalar-o‘quvchilar bilan matematika, rus tilida adabiy o‘qish va uning atrofidagi dunyo bo‘yicha kitoblarni nazorat qilish va o‘lchash materiallari asosida Android-ga asoslangan o‘z dasturini yaratish. Ushbu dastur onlayn testlardan o‘tishga imkon beradi va o‘z natijasini osongina baholaydi, muayyan mavzuni o‘rganishdagi yutuqlar yoki kamchiliklarni aniqlaydi.

AKTdan va texnologiya darslaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega, chunki ular sizga ishlarni bajarish tartibini ko‘rsatish, ishni bajarishning asosiy bosqichlarini namoyish etish, murakkab vositalarga e’tibor berish, kerakli natijaga erishish imkonini beradi.

Lekin biz nafaqat darslarda, balki AKT texnologiyalariga ham muhtojmiz. Bolalar har doim quvonch bilan bayramlarni tayyorlaydilar. Va ularning hech biri kostyum-shou, quvnoq qo‘shiqlar va raqslar, hissiy she’rlar va ertaklarsiz ishlamaydi. Bu yerda, shuningdek, tegishli atrof-muhitni yaratish uchun va ko‘pincha asosiy dekoratsiyalar zamonaviy texnologiyalardan foydalanadi. “Onalar kuni” da o‘quvchilarim mustaqil ravishda onalar uchun videoyozuv tayyorladilar, multimedia taqdimotiga ularning birgalikdagi suratlarini qo‘shib, videoyozuvlarni oldindan yozib olishdi. Bunday bolalar ijodiyoti ota-onalar va o‘qituvchilarni befarq qoldirmadi.

Ta’kidlash joizki, Team Viewer dasturi Android-ga asoslangan smartfonlar bilan mos keladi, bu esa, masalan, kompyuterga ega bo‘lmagan uzoq muddatli bemor o‘quvchi bilan masofadan ishlashga imkon beradi. Ko‘pgina o‘quvchilar zamonaviy texnika bilan juda mohirlik bilan munosabatda bo‘lishadi va shuning uchun u ba’zan o‘qituvchilarga o‘rganish uchun juda ko‘p narsalar bor. Va o‘qituvchilar hech qachon o‘rganishni to‘xtata olmaydilar.

Adabiyotlar:1. Baranova E. V. Boshlang‘ich sinfda darslarni tashkil qilish uchun instrumental

kompyuter muhitidan foydalanish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar / E. V. Baranova, EA Gogun [va boshqalar].

2. Dichkovskaya I. M. innovatsion pedagogik texnologiyalar. - K., 2014.3. Zagvyazinskiy V. I. Ta’lim nazariyasi. 4. Levina M. M. Pedagogik ta’lim texnologiyasi.

35110

BILIM INSON MA’NAVIY KAMOLOTI OMILI

Xamidova Gulshan Esanovna,Navoiy viloyati Karmana tumani 5-umumta’lim maktab


Annotasiya: Komil inson tarbiyasi hamma davrlarda muhim ijtimoiy vazifa hisoblanib, yaxshi tarbiya koʻrgan insonga jamiyat boyligi deb qaralgan. Inson ziynati u egallagan bilimlari bilan oʻlchangan. Islom dini taʼlimotida bilimli insonlar yetuk deb sanalsa, mutafakkirlarimiz qarashlarida komil inson boʻlish uchun koʻpgina xususiyatlarni egallash lozimligi oʻz aksini topganini koʻrishimiz mumkin. Mazkur maqolada bilim inson manaviy kamoloti omil mavzusi yoritilgan.

Kalit so‘zlar: inson ma’naviy olami, badiiy adabiyot, asar, ma’nolar xazinasi, tafakkur durdonasi, nafosat jozibasi, o‘zbek adabiyoti va jahon adabiyoti.

Inson ma’naviy olamini boyitadigan, nutqini o‘stiradigan, fikrlash qobiliyatini shakllanti-radigan, kitobxonning hayotda o‘z o‘rnini topishiga zamin hozirlaydigan bebaho inju bu badiiy adabiyotdir. Badiiy adabiyotning mahsuli - asar. Asarning bahosini uning salmog‘i va badiiy yuki belgilaydi. Asrlar o‘tsada zavol bilmas, ohanrabo misol kitobxon qalbini o‘ziga rom etib kelayotgan bebaho, durdona asarlar esa bugungi kun yoshlariga suv va havodek zarur. Bebaho asar-qalblarning ehtirosi, ma’nolar xazinasi, tafakkur durdonasi, nafosat jozibasi. Qalb ehtirosining shunday latif namunalarini yaratib, adabiyot dunyosin-ing eng muhtasham qasrlariga kitobxon muxlislarni yetaklagan nafis tuyg‘ular kuychisi, komillik bunyodkorlari bo‘lmish ijodkorlarning beqiyos merosi kitoblar olamining noyob namunalari sanaladi. Ana shunday yetuk ijodkorlar ro‘yxatini o‘zbek adabiyoti va jahon adabiyoti vakillari misolida uzoq davom ettirish mumkin bo‘lgani holda ayrim ijodkor-larning sara asarlari xususida fikr yuritmoqni joiz deb hisobladim.

Taniqli ijodkor, o‘zbek adabiyotining mashhur vakili, mohir yozuvchi sifatida sermahsul qalam tebratgan yozuvchi O‘tkir Hoshimov o‘zining “Dunyoning ishlari” qissasini 1981-yil yozadi. O‘ndan ortiq roman va qissalar, bir-biridan ta’sirchan ko‘plab hikoyalar, bir necha hayajonli dramatik asarlarni o‘zbek adabiyotiga, qolaversa, muxlislar e’tiboriga havola etgan ijodkor O‘zbekiston xalq yozuvchisi unvoniga sazovor bo‘lgan edi. Adib biz tahlil etayotganimiz –“Dunyoning ishlari” qissasida eng ezgu, eng samimiy tuyg‘ularni trannum etadi, eng e’zozli zot - Ona haqida hikoya qiladi. Ona haqida asarlar bisyor. Lekin bu qissani qalbingiz qonib, yuragingiz yonib o‘qiysiz. Asarni o‘qir ekansiz, undagi tasvir mahorati, ifoda bayonining mo‘jazligi, asar tilining nihoyatda ravonligi tez fursat ichida sizni o‘ziga sehrlab qo‘yadi. Sodda, samimiy, hokisor va jonkuyar o‘zbek onasi ko‘z oldingizda gavdalanadi…Ona! U zot insonlarning eng buyugi. Uning qalbi ummondek cheksiz, mehri quyoshdan qaynoq, qadri tog‘lardan baland, himmati osmondan yuksakroqdir. Onalar qarshisida har bir zot bo‘yin egadi, ta’zim bajo keltiradi. Ona insonni bu yorug‘ jahonga keltirishga sababchi bo‘ladi, uni tarbiya qiladi, dunyo tilsimotlaridan xabardor etadi. Demak, onalar nafaqat jismimizni ulg‘aytiradi, balki ruhimizni ham yuksaltiradi. “Dunyoning ishlari” asari har biri mustaqil voqealar tasvirlangan hikoyalardan tashkil topgan. Qissadagi bir-biridan qiziqarli tafsilotlarni aks ettirgan “Gilam paypoq”, “Oq-oydin kechalar”, “Tush”, “Alla”, “Oltin baldoq”, Iltijo” kabi hikoyalar o‘quvchi e’tiborini tezda o‘ziga jalb etadi. Ularda o‘g‘li uchun har qanday mashaqqatga, hatto jon fido qilishga tayyor jafokash o‘zbek onasi timsoli madh etilgan. Qissadagi hikoyalarda voqealar qanchalik jilvakor va xilma-xil, tafsilotlar mazmundor bo‘lsa, mazmuni Ona obrazi tufayli shu qadar yaxlitlik kasb eta olgani yozuvchining mahorati beqiyos va ulkanligidan dalolat beradi. Bu asarni o‘qigan kitobxonning ko‘z oldida, albatta, o‘z onasining zahmatkash va jonkuyar siymosi gavdalanadi. Bir o‘ylab ko‘ring-a? Ona tilimizning barcha jozibasini o‘rgatib, tilimizni biyron qilib sayratgan kim? Bola bo‘lsak, biz bilan qo‘shilib bola bo‘ladigan, bemor bo‘lsak, yuz joni bo‘lsa, barchasini nisor qilib boshimizda ming parvona bo‘ladigan, baxtimiz chopganda quvonib kuladigan, omadimiz ketganda duolar qiladigan inson ana shu onamiz emasmi?

35210

Otashqalb shoirning jafokash va mehribon onalarimizning unutilmas matonati haqida bitgan mana bu nafis misralariga razm soling:

Onalar bor, olam qo‘shiqxonadir,Onalarni maqtasa, dil qonadir,Farzand uchun kim o‘ttanib yonadir,Onadir ul, onadir ul, onadir.Qissaning barcha hikoyalari tafsilotlarga boyligi bilan kishi yodida saqlanib qoladi.“Iltijo”

deb nomlangan bobida esa insonning ona oldidagi farzandlik burchi hech qachon to‘lab bo‘lmas qarz ekani nihoyatda ta’sirchan ifodalanadi. “Dunyoning ishlari” asari, chin ma’noda, inson ruhiyatini poklovchi, uning ma’naviyatini yuksaltiruvchi asardir. Shu bois qissani o‘qiganimizda qalbimizni bir-biriga tutash iliq va beg‘ubor hislar chulg‘ab oladi. Bu his o‘z onamizga va umuman, onalarga bo‘lgan mehr hissi. Zero, onasi bor inson dunyodagi eng baxtiyor va eng badavlat insondir. Qissadan shuni uqib olamizki,biz uchun aziz va muhtaram onalarimizni hamisha qadrlashimiz va xizmatiga shay turmog‘imiz lozim ekan.

Ezgulik! Uni har kim o‘zi istagan rangda ko‘radi. Olijanoblik, mehr-oqibat, g‘amxo‘rlik, samimiylik, bag‘rikenglik, kamtarlik. Bu ezgu xislatlar qatorini uzoq davom ettirish mumkin. Ana shunday ezgu tuyg‘ularni o‘zining o‘nlab asarlarida mohirona tasvirlab, butun dunyo kitobxonlarining tafakkuri va ruhiyatini larzaga keltira olgan yozuvchi Chingiz Aytmatov yaratgan bebaho asarlar - “Jamila”, “Momo yer”, “Oq kema”, “Alvido, Gulsari”, “Asrga tatigulik kun” kabilar dunyoning 165 tiliga tarjima qilingan. “Oq kema” qissasi 1970-yilda yozilgan bo‘lib, u 7 qismdan iborat. Insonlar uchun so‘nggi paytlarda tanqis bo‘lib borayotgan halollik, olijanoblik, o‘zgalar haqiga xiyonat qilmaslik, boylikka ruju qo‘ymaslik, tabiatni, jonivor-u o‘simliklarni asrash va mehr-oqibat tuyg‘ularini tarannum etgan bu asarni o‘qiganingiz sayin qalbingizga yorqin bir yorug‘lik misol singib boraveradi.Qissa qahramoni yetti yoshli bola bo‘lib, u hayotda mehr ko‘rmagan, uning bobosidan boshqa suyanadigan odami, yaxshilik qilishi mumkin bo‘lgan kishisi yo‘q. Shu bois u hayotda ko‘rmaganlarini xayolda yaratib, izlaganlarini ramziy timsollardan topishga urinadi. Bola asarda o‘zgacha tasvirlangan bo‘lib, beg‘ubor, pokiza tuyg‘ular unga hamroh bo‘ladi. Asar qahramonlarining o‘ziga xosligi hamda ramziy obrazlarning tasvirlanishi muallif mahoratining namunasidir. Qissani o‘qir ekansiz, eng achinarli va kitobxon qalbini larzaga soluvchi tug‘yon shuki, asar so‘ngida tasvirlangan Ona bug‘uning so‘yib, so‘ng nimtalanish voqeasi bolaning katta odamlar o‘rtasida adolat, ezgulik, olijanoblik yo‘qligi borasida qat’iy xulosaga kelishiga va uning halokatiga sababchihb bo‘ldi. Butun qirg‘iz xalqining avlodlarini dushmanlardan omon saqlab, ularni shu zaminda, shu paytgacha yashab kelayotganiga sababchi bo‘lgan Ona bug‘uni avaylab - asrash lozimligi to‘g‘risidagi sevimli ertakni aytib bergan bobosining ham hattoki o‘z gapiga xilof ish qilayotganini ko‘rgan bolaning o‘zga ishonadigan ertagi va suyanadigan odami qolmagan edi.

Asar o‘zining badiiy qimmati, salmoqdor yuki, tilining ravonligi, tasvir mahoratining yuksakligi bilan o‘zgacha uyg‘unlik kashf etadi. Yozuvchi ushbu asari ila insonlar qalbining gavhari bo‘lgan, yaxshilik libosiga yo‘g‘rilgan ezgu fazilatlarni bugungi kunda odamlar osongina va loqaydlarcha qo‘ldan chiqarib yuborayotgani xususida bong urayotganga o‘xshaydi. Asarda hayot haqiqatini jamlagan shunday purma’no fikrlar keltiriladiki, bu yozuvchi tafakkurining mahsuli, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. “Ey, bo‘tam, hofizlar hamd-u sano o‘qishda bahslashsa, qanday yaramaslik, ular qo‘shiqchidan qo‘shiq kushandasiga aylanishadi”. Qarang-a, qo‘shiqni chiroyli aytishda emas, balki hamd-u sano o‘qishda bahslashayotgan hofizlar, dabdababozlik ketidan yuguruvchi kishilar tanqid ostiga olingan. Yoxud “Boylik takabburlikni, takabburlik telbalikni tug‘diradi. Pul hukmron bo‘lgan joyda ezgu so‘zga o‘rin yo‘q, go‘zallikka o‘rin yo‘q” degan ibora ham asar qahramonlari Ona bug‘u avlodidan bo‘lgan qirg‘iz qabilalari tanlagan yo‘lning noto‘g‘riligini isbot etuvchi inkor etib bo‘lmas haqiqatdir. Men ana shu ezgu tuyg‘ularni tarannum etg‘uvchi bu asarni ezgulik sari chorlovchi sado degim keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Karimov I.A. “Barkamol avlod – O‘zbekiston tarqqiyotining poydevori”. – T.,1997

35310

DARSLARDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYADAN FOYDALANISHDA TA’LIMIY O‘YINLARNING O‘RNI

Xamidova Oybibi Qudratovna,Navoiy viloyati Karmana tumani 5-umumta’lim maktab


Annotasiya: Mazkur maqolada darslarda zamonaviy pedagogik texnologiyadan foydalanishda ta’limiy o‘yinlarning o‘rni haqida yoritilgan.

Kalit so‘zlar: pedagogik texnologiya, foydalanish, fanlararo aloqadorlik, integratsiya, o‘yin jаrаyoni, o‘yin mеtоdi, hаrаkаtlаnish vоsitаlаri.

Ta’lim amaliyoti ko‘rsatishicha, maktab ta’limida fanlararo aloqadorlikni yo‘lga qo‘yish fan va jamiyat hayotida bugungi kunda sodir bo‘layotgan integratsion jarayonlarning yorqin ifodasidir. Ushbu aloqadorlik o‘quvchilarning bilimlarni ongli o‘zlashtirishi, dunyo haqidagi yaxlit tasavvurlarini rivojlantirish va amaliy va ilmiy-metodik tayyorgarligini oshirishda muhim o‘rinni egallaydi. Bunday tayyorgarlik umumiy o‘rta ta’lim bitiruvchilarini darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda, ishlab chiqarishda va umuman har qanday faoliyatda o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarini erkin qo‘llash imkoniyatini beradi.

Boshlang‘ich maktabda integratsiyani amalga oshiruvchi bo‘g‘in vazifasini o‘qituvchining o‘zi amalga oshiradi.

Tа’limiy vаzifа хоtirа, diqqаt, ахbоrоtni idrоk qilishni, o‘quv mаlаkа vа ko‘nikmаlаrini rivоjlаntirish, shuningdеk, chеt tilini bilish ko‘nikmаlаrini rivоjlаntirishgа yordаm bеrаdi. O‘yin jаrаyonining bоy tа’limiy imkоniyatlаri mаvjuddir. Aynan ushbu jarayonda o‘yinlar orqali chet tilini o‘rganish bilan bir qatorda tabiiy fanlarga bo‘lgan qiziqishlari ortib boradi, chunki o‘yin asosida tashkil etilgan darslarda o‘quvchilar hayvonot olami, o‘simlik dunyosi, hashorotlar haqidagi taassurot tushunchalarga ega bo‘ladilar. Bu esa o‘z o‘rnida kelajakda o‘quvchilarga darslarni o‘zlashtirish bilan birga zaruriy bilim, ko‘nikma, malakalarni egallashda amaliy yordam beradi. Zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etilayotgan har bir dars mashg‘uloti o‘quvchlarni har tomonlama jismoniy, ma’naviy va aql – zakovatli bolalar kamol topishi uchun shart-sharoitlar yaratish, ularda pedagogika va psixologiyaning zamonaviy usullarini qo‘llagan holda qat’iy bilimlar va erkin fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Tаrbiyaviy vаzifа - o‘yin jаrаyonidа ishtirоkchilаr bir-birlаrigа e’tibоrli bo‘lаdilаr, insоnpаrvаrlik, o‘zаrо yordаm, bir-birlаrini qo‘llаb-quvаtlаsh fаzilаtlаri shаkllаnаdi. Muоmаlа mаdаniyati, etikеtlаrini ifоdаlоvchi so‘zlаrning chеt tilidа qo‘llаnilishi o‘quvchilаrgа хushmuоmаlа bo‘lishni o‘rgаtаdi.

O‘yinning qiziqаrli tаrzdа tаshkil etilishi dаrsdа ijоbiy muhitni yarаtаdi, dаrsni qiziq vа noan’anaviy hоdisаgа аylаntirаdi.

Kоmmunikаtiv vаzifа chеt tilidа mulоqоt qilish muhitini yarаtishgа хizmаt qilib, o‘quvchilаr jаmоаsini jipslаshtirishgа, chеt tilidа mulоqоt qilishgа аsоslаngаn yangi hissiy-kоmmunikаtiv munоsаbаtlаrning o‘rnаtilishigа хizmаt qilаdi. O‘yinlаr хаrаktеrigа ko‘rа prеdmеtli, syujеtli, rоlli, imitаsiyalаngаn vа drаmаlаshtirilgаn bo‘lishi mumkin. Tа’lim bеrishning o‘yin mеtоdini mа’lum dаrаjаdа o‘yin muhiti аniqlаydi: prеdmеtli vа prеdmеtsiz o‘yinlаr, stоl ustidа, хоnаdа o‘ynаlаdigаn o‘yinlаr, kоmpyutеr yoki tехnik vоsitаlаr yordаmidа, shuningdеk turli hаrаkаtlаnish vоsitаlаri yordаmidа o‘ynаlаdigаn o‘yinlаr fаrqlаnаdi.

35410

Uzluksiz va uzviylik ta’lim tizimida ortiqcha takroriylikka chek qo‘yib, avvalo, jamiyatning ma’naviy va intellektual salohiyatini kengaytiradigan, qolaversa, davlatning ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyotini takomillashtirish omili sifatida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishni ta’minlaydi.

Uzluksiz ta’lim chuqur va har taraflama asosli ta’lim-tarbiya berish, mutahassis kadrlar tayyorlashning turli shakl, usul vosita, uslub va yo‘nalishlarining mukammal uyg‘unligidan iboratdir. Uzluksiz ta’lim sifatini turli fanlar o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik, muayyan usullar va uslublarning ta’lim jarayoniga oqilona tadbiq etishni ta’minlaydi.

O‘quv fanlariaro aloqadorlik asosida o‘rganilayotgan dars materiallarini o‘quvchilarga chuqurroq singdirishda boshqa dars materiallaridan foydalanish, mazkur materiallarning mazmun jihatidan o‘zaro aloqador bo‘lishi. Bunda, takrorlovchi, umumlashtiruvchi, yangi materialni o‘rganish, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash va nazorat darslari ham bo‘lishi mumkin.

Mamlakatimiz rivojlanishining muhim shartlaridan biri uzviylik va uzluksizlik asosida, zamonaviy iqtisodiyot, fan madaniyat, texnika, texnologiya rivojida kadrlar tayyorlashning takomillashgan tizimini amal qilishga erishishdir.

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi va mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajribaga tayangan holda tub islohotlarni ko‘zda tutadi. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi orqali shaxsning har tomonlama barkamol fuqaro bo‘lib yetishishini ko‘zda tutadi. Shaxs esa, uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlashda xizmatlarining iste’molchisi, ishtirokchisi hamda ishlab chiqaruvchi sifatida namoyon bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, zamonaviy pedagogik texnologiyadan foydalanib yangi bilimlarni berish, ko‘nikmalarni shakllantirish, rivojlantirish, mustahkamlash, bilimlarni takrorlash, amalda qo‘llash mashg‘ulotlarida, hamda o‘quv fanining xususiyatlarini hisobga olgan holda har bir mavzu bo‘yicha mashg‘ulot uchun eng maqsadga muvofiq bo‘lgan interfaol metodlarni to‘g‘ri tanlash nazarda tutiladi. To‘g‘ri tanlangan metodlarni qo‘llash mashg‘ulotning qiziqarli va samarali bo‘lishini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori: O‘zbekiston Respublikasining

“Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. - T.: Sharq. 1997. - 63 b.2. Yo‘ldoshev J.G‘, Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga

joriy qilish. T., «Fan va texnologiya», 2008, 132 bet.3. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi, Nasaf, 2000.4. Raxmatullaev A.A., Shomirzaev M.X. va boshq. Interfaol metodlar ta’lim

samaradorligining dinamikasi. (Metodik qo‘llanma) –T: “Abu matbuot-konsalt”, 2015.

35510

KICHIK MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR FAOLIYATINI SAMARALI TASHKIL ETISHDA O‘YINNING AHAMIYATI

Xamrayeva MadinaNavbahor tumani MTBga

qarashli 3-son MTT mudirasi

Annotatsiya: mazkur maqolada maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatini samarali tashkil etishda o‘yinning ahamiyati, bolaga ta‘lim-tarbiya berish jarayonida o‘yindan foydalanish, o‘yin turlari va afzalliklari haqida nazariy va amaliy ma‘lumotlar berilgan.

Kalit so‘z: yosh guruhlari, o‘yin, o‘yin turlari

O‘yin bola uchun o‘yin emas, voqelikdir.K.Ushinskiy

2018-yil 18-iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari” da yosh davrlari qo‘yidagicha bosqichlarni o‘z ichiga oladi: go‘daklik (to‘g‘ilgandan 1 yoshgacha); erta yoshdagi bolalik(1 yoshdan 3 yoshgacha); kichik maktabgacha yosh (3 yoshdan 4 yoshgacha); katta maktabgacha yosh (5 yoshdan 6 yoshgacha); maktabga tayyorlov yoshi (6 yoshdan 7 yoshgacha) etib belgilangan. Bolalarning maktabgacha ta‘lim tashkilotlariga qabul qilinishi davlat talablariga muvofiq uch yoshdan etib belgilangan.

Uch yoshga qadam qo‘ygan bolalarni maktabgacha ta‘lim tashkilotiga qabul qilgandan so‘ng asosiy vazifa ularni bog‘cha sharoitiga o‘rgatish, moslashtirishdir. Bu yoshdagi bolalarni ko‘plarida ta‘lim tashkilotiga moslashish bir qancha qiyin kechadi. Chunki u aynan shu davrgacha oila davrasida o‘z faoliyatini olib borgan. Uning uchun bu davr yangi bosqich hisoblanadi. Uch yoshli bolalar maktabgacha ta‘lim tashkilotida kichik guruh tarbiyalanuvchilari hisoblanadi. Uch yoshli bolalar kattalar tili bilan aytganda endi ma‘lum bir odatiy hollardan voz kechib qat‘iy tartib intizomlarga o‘rgana boshlaydi.Maktabgacha tarbiya yoshi bu shaxsning dastlabki “ochilish” davri hisoblanadi. Shu paytgacha uch yoshli bolalar o‘z vaqtini 24 soatini oila davrasida o‘tkazgan bo‘lsa endi bu vaqt oralig‘i o‘zgaradi, u bir kunning 9 soatini maktabgacha ta‘lim tashkilotida o‘tkaza boshlaydi.Uch yoshli bolalar endi hayotga o‘zgacha nigoh bilan qaray boshlaydi. Shu vaqtdan boshlab u o‘z “menini” anglay boshlaydi. 3yoshli bolalar ta‘lim tashkilotiga qabul qilingandan so‘ng kun tartibiga rioya qilgan holda o‘z faoliyatlarini olib boradi. Ularga ta‘lim-tarbiya berish jarayoni ham davlat talablariga muvofiq tashkil etiladi.

Ta‘lim faoliyatini tashkil qilishda bolalar imkoniyati va qiziqishlarini hisobga olgan holda tashkil qilish bola rivojlanishida ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Kichik yoshdagi bolalar faoliyatini tashkil etishda o‘yindan foydalanish samarali usullardan biri hisoblanadi. Chunki o‘yin bu yoshdagi bolalar uchun asosiy faoliyat turi hisoblanadi. O‘yin orqali nafaqat, bolalarni bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil qilish balki ta‘limiy faoliyatlar jarayonida ham foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu haqda ko‘plab pedagoglar va olimlar o‘z fikrlarini aytib o‘tishgan.

Ko‘pchilik psixologlar hamda pedagoglar o‘yinning psixologik masalalari bilan bevosita shug‘ullanib,o‘yinlarning bolaning psixik kamol toptirishdagi ahamiyatiga alohida to‘xtalib o‘tganlar, ma‘lumki o‘yin bola uchun voqelikni aks ettirishdir.Bu voqelik bolani qurshab turgan voqelikdan ancha qiziqarlidir.O‘yining qiziqarliligi uni anglab yetishning

35610

osonligidadir. Rus pedagogi A.S. Makarenko “Bola o‘yinda qanday bo‘lsa, o‘sib ulg‘aygach ishda ham ko‘pincha, ko‘p jixatdan shunday bo‘ladi” –deb to‘g‘ri aytgan edi. A.M. Gorkiy “O‘yin bolalar yashayotgan va o‘zgartirishi ish lozim bo‘lgan dunyoni bilish yo‘lidir”-deb bejiz aytmagan. O‘yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay balki bolaning xulq-atvoriga xam ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda o‘z xulqini boshqarish ko‘nikmalarini tarkib toptirishga bog‘liq psixologik muammoni o‘rgangan Z.V.Manuylekoning fikricha, biror maqsadga yo‘naltirilgan mashg‘ulotga nisbatan o‘yinda xulq ko‘nikmalarini oldinroq va osonroq egallash mumkin. Ayniqsa, bu omil bog‘cha yoshi davrining xususiyati sifatida o‘zining yorqin ifodasini topadi. Bunday faoliyat bolaning rivojlanishida katta ahamiyatga egadir.

O‘yinning ijtimoiy voqea ekanligini, o‘yinda tevarak-atrofdagi borliq aks ettirilishini ilg‘or olim va pedagoglar o‘zlarining kuzatish va ilmiy tadqiqotlari orqali isbotlab berdilar.

Kichik yoshdagi bolalar guruhida ta‘lim-tarbiyaning turli jarayonlarida o‘yindan foydalanish samarali natija beradi. Misol tariqasida mashg‘ulotlar vaqtida, bolaga bilim berayotganda, oddiy suhbat yoki tushintirish usulidan ko‘ra o‘yin orqali tushintirish ko‘proq natija beradi. Rivojlantiruvchi markazlardagi bolalar faoliyati ham asosan o‘yindan iborat bo‘ladi. O‘yinni tanlashda tarbiyachi bolalarning yosh xususiyatlariga, mavsumga hamda mavzuga mos ravishda uni tashkil qilish muhim hisoblanadi. Bog‘cha yosh davrida harakatning o‘sishida o‘yinng ta’siri haqida gap borganda, avvalo, shuni aytish kerakki birinchidan, o‘yinni tashkil qilishning o‘ziyoq mazkur yoshdagi bolaning harakatini o‘stirish va takomillashtirish uchun eng qulay shart – sharoitlar yaratadi. Ikkinchidan,o‘yin bola harakatiga ta’sir etishning sababi va xususiyati shuki harakatni murakkab ko‘nikmalarini sub’ekt aynan o‘yin payti emas balki bevosita mashg‘ulot orqali o‘zlashtiradi. Uchinchidan, o‘yinning keyinchalik takomillashuvi barcha jaroyonlar uchun eng qulay shart – sharoitlarni vujudga keltiradi shu boisdan o‘yin faoliyati xatti-haraktni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’milovchi mustaqil maqsadga aylanadi.

Bolalar o‘yini uning mazmuni, xususiyati, tashkil etilishiga ko‘ra xilma-xildir. Bolalar o‘yinlarining turkumlari ijodiy o‘yinlar va qoidali o‘yinlarga bo‘linadi. Ijodiy o‘yinlarni bolalar o‘zlari o‘ylab topishadi. Unda oldindan belgilangan qoidalar bo‘lmaydi. O‘yin qoidasini bolalar o‘zlari o‘yin jarayonida belgilashadi. Qoidali o‘yinlarning mazmuni va qoidasi kattalar tomonidan belgilanadi. Qoidali o‘yinlarga quyidagilar kiradi: didaktik o‘yinlar, harakatli o‘yinlar, musiqaviy o‘yinlar, ermak o‘yinlar.

MTTning pedagogik jarayonida o‘yinning tutgan o‘rni juda katta bo‘lib, o‘yindan maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berishda keng foydalaniladi. O‘yin bolalarning mustaqil faoliyati bo‘lib, unda bolaning ruhiyati namoyon bo‘ladi. Maktabgacha ta‘lim tashkilotining barcha yosh guruhlarida bolalar faoliyatini samarali tashkil etishda, ochiq mashg‘ulotlarni tashkillashtirishda, borliq haqidagi bilimlarni mustahkamlashda, turli ta‘limiy hamda tarbiyaviy mazmundagi o‘yinlardan keng foydalaniladi.O‘yin bolalarning mustaqil faoliyati bo‘lib, unda bolaning ruhiyati namoyon bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. “O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga

qo‘yiladigan davlat talablari” 2018-yil 18-iyun 1-MH-son.Toshkent. 2. «Ilk qadam» Davlat o‘quv dasturi. 2018 yil- 7-iyul3.Baxtli bola ma‘naviyati. “Muharrir” nashriyoti 2017-yil.4. Nishonova Z., Alimova G. Bolalar psixologiyasi va o‘qitish metodikasi. T., 2007 y. 5. www.Ziyo.net

35710

AXBOROT-KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI VA PEDAGOGIKANI TA’LIM JARAYONIGA QO‘LLASH

Xasanov Baxrom Boktiboevich, Yusupov Aziz Xolmuhammedovich.

Guliston davlat universiteti o‘qituvchilariE-mail: [email protected]

Annotatsiya: Maqolada ta’lim jarayonida axborot kommunikatsion texnologiyalari va pedagogikaning ta’lim jarayonidagi o‘rni, ularni qo‘llash haqida ma’lumotlar keltirilgan. Dars jarayonida pedagogik texnologiyaning samarali usullaridan foydalash haqida qisqacha yoritilgan

Tayanch so‘zlar: ta’lim jarayoni, axborot texnologiyalari, pedagogika, dars jarayoni.

Zamonaviy axborot va kommunikatsion texnologiyalari o‘qitishning yangi shakl va metodlarini ishlab chiqish uchun keng imkoniyat yaratildi. Shu bilan birga, axborot kommunikatsion texnologiyalarini chuqur o‘rgatish, o‘quvchilarni katta xajmdagi ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash va mustaqil ishlash muammosi yuzaga kelmoqda. Maktabdan kasb-xunar kollejiga o‘qishga kelgan ko‘p o‘quvchilar mustaqil fikrlash va ishlash bo‘yicha etarlicha ko‘nikmaga ega emas. Ayrimlari bilim olishga qiziqishlari juda past. Bundan ko‘rinib turibdiki kasb-xunar ta’limi-dagi eng dolzarb muammolardan biri o‘quvchilarning bilim olishga qiziqishini oshirish va motivatsiyalashdir.

Bugungi kunda faqatgina ma’ruzaga asoslangan an’anaviy darslar vaqti o‘tdi. Axborot oqimi sur’ati tezlashgan bir paytda o‘tilayotgan har bir dars rang-barang bo‘lmasa, o‘quvchi e’tiborini bilimga jalb etish mushkul. Buning uchun o‘qituvchi tinmay izlanishi, ijodkor bo‘lmog‘i darkor. Bunday xolda, ayniqsa darsni o‘yinlar asosida ko‘rish tizimiga asoslanib o‘tish sezilarli samara beradi. O‘yinlar esa o‘quvchi psixologiyasidan kelib chiqib, tanlangani ma’qul. Birinchi bo‘lishga undash uslubi doimo o‘zini oqlaydi. Chunki bolalar xamisha o‘zini ko‘rsatgisi, tengdoshlaridan bir qadam oldinda yurgisi keladi.

Darslarda ham yangi ma’lumotlarni etkazishdan avval o‘qituvchi ularning dastlab olgan bilimlarini, tasavvurlarini aniqlashtiradi, bir tizimga soladi, olingan bilimlar har xil ko‘rgazmali vositalar, slaydlar, multimediya, tarqatma materiallar, qo‘shimcha adabiyotlar bilan mustaxkamlansa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Darsda olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlarining asosiy elementlaridan biri, o‘quvchilarning o‘zaro faollik asosida mustaqil, erkin fikrlash o‘quv va amaliy topshiriqlarini bajarishlari, xayotda albatta etuklikka etaklaydi.

Darslarda foydalaniladigan har qanday interfaol usullar ta’lim xarakteriga ega bo‘lib, o‘quvchilar bilimining mustaxkamlanishiga, aniqlashtirilishi va kengayishiga, ularni umumlashtirishga va tizimga solishga yordam beradi. O‘quvchilar bir-birlaridan o‘zaro muxokoma asosida o‘rganadilar. Darslarning interfaol usullari orqali tashkil etilishi, o‘quv-chilarning o‘zlashtirish samaradorligini oshiradi. Ta’lim sifatini oshirishda amalga oshirilayotgan ishlar xaqida gap ketganda, ta’lim berish jarayonini ezgulik ko‘prigiga o‘xshatamiz, bu ko‘prikdan o‘quvchilarimizni bilimli, dunyoqarashi keng qilib olib o‘tish ustozni, ya’ni o‘qituvchilarni vazifasi deb bilamiz. Darslarning nazariy va amaliy qismida o‘quvchilarning qiziqishini oshirish uchun pedagogik texnologiyaning samarali usullaridan foydalanib, kichik guruxlarga bo‘lingan xolda olib boriladi. Mashg‘ulotlarni olib borish jarayonini kuzatib borish va kerakli maslaxatlar berish kichik guruxlarda darslarni samarali

35810

o‘tilishiga yordam beradi. Dars mazmunini tarixiy manbalar bilan boyitish maqsadida “Tarixsiz kelajak yo‘q” deganlaridek har bir fan, har bir mavzu o‘ziga yarasha tarixga ega. Ularning tarixi bilan tanishtirish orqali o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishini orttirib boriladi. O‘z kasbini ustasi bo‘lgan axborot-kommunikatsion texnologiyalari sohasining etuk mutaxassislari bilan uchrashuvlar tashkil etish, ular xaqida o‘quvchilarga so‘zlab, savollarga xayotiy misollar keltirish bilan javob beriladi. Buning uchun faqat o‘qish, o‘rganish kerakligi xaqida maslaxat beradi. Bunday malakali mutaxassislar bilan uchrashuvlar, baxs-muno-zaralar tashkil etish ham o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi. Ota-onalarda farzandini yuksak ma’naviyatli, bilimli, komil inson etib voyaga etkazish istagini yanada kuchaytirish zarur. Kolledjda ota-onalar bilan muntazam muloqotda bo‘linadi va ular bilan bamaslaxat ish olib boriladi, farzandida bor qobiliyat uchun birgalashib sharoit yaratib berilmasa, bu qobiliyat sekin asta so‘nib, yo‘q bo‘lib ketishi mumkinligi va bu narsa farzandining kasb tanlashiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi xaqida ma’lumotlar berib boriladi. Ta’lim texnologiyasining konferentsiya usullaridan ko‘proq foyda-lanish maqsadga muvofiqdir. Bu usul parallel guruxlar o‘rtasida o‘tka-ziladi. Guruxlar bir-biriga savol yo‘llaydilar. Savol bergan o‘quvchi ekranda namoyon bo‘ladi va parallel gurux o‘quvchilariga savolini aytadi. Darsda o‘tirgan o‘quvchilar javob beradilar. To‘g‘ri javob uchun 5 ballni qo‘lga kiritadilar. Semestr davomida gurux ballari hisoblab boriladi va semestr oxirida eng faol gurux aniqlanadi. Bu usul o‘quvchilarni izlanishga, nutqini ravon bo‘lishiga, axborot-kommunikatsion texnologiyalaridan samarali foydalana olishga undaydi.

Qobiliyatli, izlanuvchan hamda ijodkorlikka ishtiyoqi bor farzandlarimizni o‘zi qiziqqan axborot-kommunikatsion texnologiyalari yo‘nalishida chuqurlashtirilgan saboq olishi, ularni kelajakda albatta yuksak malakali mutaxassislar bo‘lib etishshishlarida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.

Xulosa qilib aytganda, ta’lim soxasida pedagogik va axborot -kommunikatsion texnologiyalardan, internet axborot ta’lim resurslaridan hamda konferentsiya usulidan foydalanish o‘quvchilarining olayotgan bilimlarni yuqori saviyada bo‘lishida samarali yordam beradi va ularning kelgusida malakali mutaxassislar bo‘lib chiqishiga imkoniyat yaratadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. R.Ishmuxamedov, A.Abduqodirov, A.Pardaev. “Ta’limda innovatsion texnologiyalar:

ta’lim muassalari pedagog-o‘qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar”.2. G‘ulomov S.S., Begalov B.A. Informatika va axborot texnologiyalari.– T.:, Fan, 2010

35910

MAKTAB HAYOTIGA BOLANI KIM TAYYORLASHI KERAK?

Xasanova Dilbar TemirovnaSurxondaryo viloyati Termiz shahar

8-umumiy o‘rta ta’lim maktabi ona tili va adabiyoti fani o‘qituvchisi [email protected]

Annotatsiya: Bolani qachon va qancha tayyorlash kerakligi haqida kattalar orasida turli fikrlar mavjud. Ko‘pchilik ota-ona va tarbiyachilar 3 yoshdan boshlab, 1-sinfga bir yil qolgungacha tayyorlashni ku-chaytirish kerak deb hisoblashadi. Ammo boshqalar faqat mak-tabdan oldingi bir yil davomida tayyorgarlik qilish kerak deb ay-tishadi. Ba’zi ota-onalar bola bog‘chaga borishi bilan maktabga tayyorgarlik boshlanadi, deb o‘ylashadi.

Kalit so‘zlar: Maktab,mehnat, sport, ashula, Ota-onalar va hokazo.

Maktab hayotiga bolani kim tayyorlashi kerak? Bog‘cha tarbiyachilari bolani maktabga tayyorlash butun bog‘cha davrida amalga oshishi kerakligini tushunishadi va dastur talablariga bi-noan uni amalga oshirishadi. Lekin aynan maktabga borishdan avval ular tayyorgarlikka alohida diqqat-e’tiborini qaratishadi: talaffuzdagi kamchiliklarni bartaraf etishadi, bilimlarni bir sistemaga solishadi, qo‘llarning mayda harakatini rivojlantirishadi va hokazo.

Lekin, oila bola tug‘ilishidan keyin yashaydigan birinchi ijtimoiy muhit. Oilada bola o‘zining birinchi ijtimoiy tajriba va malakalarini orttiradi, ota-ona va kattalar namunalari orqali tarbiyalanadi, oilaviy rishtalarni tushunib yetadi va qadrlaydi. Shuning uchun bolani maktabga tayyorlashda oila hal qiluvchi, mu-him ahamiyatga ega. Ota-onalarning ko‘pchiligi bolani maktabga tayyorlashda bog‘cha bilan oilaning hamkorligi zarur deb hisoblashadi. Ba’zi ota-onalar esa bolani maktabga tayyorlashda javobgarlikni bog‘chaga yuklashadi, ba’zilari esa butun javobgarlikni o‘z bo‘yniga olishadi.

Y.A. Kamenskiy o‘zining «Onalar maktabi» kitobining maktabga tayyorlash bobida yozishicha, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma’lum bir tayyorgarlikni talab qiladi. Ota-onalar shuni o‘ylab, o‘z bolalarini maktabga tayyorlashadi. Maktabga har tomonlama tayyorgarlikdan tashqari, Kamenskiy ota-onalar uchun quyidagi vazifalarni ko‘rsatadi:

1. Bolalarda maktabga borganda, o‘z tengdoshlari bilan o‘qigan va o‘ynaganda xursandchilik hissini tug‘dirish.

2. Bolalarga maktabdagi ta’limning mohiyatini tushuntirish,ularni maktabdagi faoliyat turlari bilan tanishtirish.3. Bolalarda bo‘lajak o‘qituvchilarga nisbatan hurmat va ishonchni shakllantirish.Hozirda ota-onalar bolalarni maktabga qanday tayyor-lashmoqda. Ota-onalarning

ko‘pchiligi maktabda yaxshi o‘qish-ning shartlaridan biri shaxsning umumiy rivojlanishi deb hisoblashadi. Ammo, bolaning aqliy rivojlanishi eng asosiysi deb bilishadi, shuning uchun mashg‘ulotlarda bilim, nutq, tafakkur va xotirani rviojlantirishga harakat qiladilar. Keyingi o‘ringa bo¬laning o‘qish va yozish malakalarini rivojlantirishni qo‘yishadi, yodlatishadi, suhbatlashishadi, birgalikda mantiqiy o‘yinlar o‘ynashadi. Gohida mehnat, sport, ashula yoki raqs bilan shug‘ullantirishadi.

Xulosa qilib aytganda, bolani maktabga tayyorlashda maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachilari bilan ota-onalarning hamkorlikda ish yuritishi ijobiy natija beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar3. Pedagogika.R.Mavlonova, O.To‘rayeva, K. Xoliqberdiyev. Toshkent, O‘qituvchi

nashriyoti,2006y4. «Maktabgacha tarbiya pedagogikasi » Toshkent, Ilm-ziyo, 2006y5. www.ziyonet.uz

36010

НЕСТАНДАРТНЫй ПОДХОД В ОБУЧЕНИИ РУССКОМУ ЯЗЫКУ

Хайдарова Турсун ПардаевнаУчительница русского языка и литературы

Средней школы №1Сырдарьинской области Хавастского района

Тел: +998999912163

Аннотация: В данном докладе «Нестандартный подход в обучении русскому языку»читатель может познакомится с методикой организации нестандартных форм организации уроков русского языка

В статье освещены также мысли о роли нестандартныхформуроков в повышении учебно- воспитательного процесса и воспитании интереса учащихся к предмету «Рус-ский язык».

В статье даётся описание некоторых наиболее эффективных форм нестандартных уроков русского языка, способствующих активизации самостоятельной деятельности учащихся, как уроки – эссе,уроки- дискуссии.

Ключевые слова и словосочетания: нестандартность, самостоятельное мышление, познавательная деятельность, эссе, устный журнал, дискуссия, самостоятельная дея-тельность, познавательная деятельность.

Введение.Актуальность нестандартного подхода в обученииНестандартные уроки – одно из важных средств обучения, так как они форми-

руют у учащихся устойчивый интерес к учению, снимают напряжение, помогают формировать навыки учебной деятельности, оказывают эмоциональное воздействие на учащихся, благодаря чему у них формируются более прочные, глубокие знания. Особенности нестандартных уроков заключаются в стремлении учителей разнообра-зить жизнь школьника: вызвать интерес к познавательному общению, к уроку, к шко-ле; удовлетворить потребностьребёнка в развитии интеллектуальной, мотивационной, эмоциональной и других сфер.Проведение таких форм свидетельствуют и о попытках учителей выйти за пределы шаблона в построении методической структуры занятия. И в этом заключается их положительная сторона. Но из таких уроков невозможно построить весь процесс обучения: по самой своей сути они хороши как разрядка, как праздник для учащихся.

Нестандартные уроки необычные по замыслу, организации, методике, больше нра-вятся учащимся, чем будничные учебные занятия со строгой структурой и установ-ленным режимом работы.

Виды и формы нестандартных уроков.Анализ педагогической литературы позволилвыделить несколько десятков типов

нестандартных уроков. Их названия дают некоторое представление о целях, задачах, методике проведения таких знаний.

Перечислим наиболее распространённые типы нестандартных уроков:Учителями разработано много методических приёмов, новаторских подходов к про-

ведению различных форм занятий. По форме проведения можно выделить следующие группы нестандартных уроков. Их названия дают некоторое представление о целях.

36110

задачах, методике проведения таких знаний.Перечислим наиболее распространённые типы нестандартных уроков:1. Урок в форме соревнования и игр : конкурс, турнир, эстафета(лингвистический

бой), дуэль, КВН, деловая игра, ролевая игра, кроссворд , викторина и т.п.2. Уроки, основанные на формах, жанрах и методах работы, известных в обще-

ственной практике: исследование, изобретательство, анализ первоисточников, ком-ментарии, мозговая атака, интервью, репортаж, рецензия.

3. Уроки, основанные на нетрадиционной организации учебного материала:урок мудрости, откровение, урок-блок, урок-«дублёр» начинает действовать.

4. Уроки, напоминающие публичные формы общения: пресс-конференция, аук-цион, митинг, регламентированная дискуссия, панорама, телепередача, телемост, рапорт,диалог, «живая газета», устный журнал.

5. Уроки, опирающиеся на фантазию: урок-сказка, урок- сюрприз,урок-подарок от Хоттабыча.

6. Уроки, основанные на имитации деятельности учреждений и организаций: суд, следствие, трибунал, цирк.

7. Перенесённые в рамках урока традиционные формы внеклассной работы: КВН, «Следствие ведут знатоки», утренник, спектакль, концерт, инсценировка художествен-ного произведения, диспут «посиделки», «Клуб знатоков».

8. Интегрированные уроки.9. Трансформация традиционных способов организации урока: лекция-парадокс,

парный опрос, экспресс-опрос, урок–зачёт(защита оценки), урок–консультация, защи-та читательского формуляра, телеурок без телевидения.

Рекомендации по проведению нестандартных уроков1. Нестандартные уроки следует использовать как итоговые при общении и за-

креплении знаний, умений и навыков учащихся;2. Слишком частое обращение подобным формам организации учебного процесса

нецелесообразно, так как это может привести к потере устойчивого интереса к учеб-ному предмету и процессу учения;

3. Нетрадиционному уроку должна предшествовать тщательная подготовка и в первую очередь разработка системы конкретных целей обучения и воспитания;

4. При выборе форм нетрадиционных уроков преподавателю необходимо учи-тывать особенности своего характера и темперамента, уровень подготовленности и специфические особенности класса в целом и отдельных учащихся;

5. Интегрировать усилия учителей при подготовке совместных уроков, целесоо-бразно не только в рамках предметов естественно-математического цикла, но и вы-ходя на предметы гуманитарного цикла;

6. При проведении нестандартных уроков руководствоваться принципом «с деть-ми и для детей», ставя одной из основных целей воспитание учащихся в атмосфере добра, творчества, радости.

Примеры подготовки к нестандартным урокам:Урок – дискуссия.Дискуссия – это спор, словесное состязание, в котором каждый отстаивает своё

мнение. Сама природа этой формы общения определяет её демократичность: «В спо-рах нет ни высших, ни низших, ни званий, ни имён: важна лишь одна истина, перед которой равны все» (Р.Роллан).

Поскольку дискуссия – это спор, то основные цели её проведения следующие:

36210

1.выяснение разных точек зрения, столкновение которых поможет найти истину,что, несомненно, способствует не только углублению знаний, но и формирование мировоз-зрения школьников;

2.воспитание у учащихся культуры речевого общения во время спора точку зрения, убедительно её доказывать, спокойно выслушивать доводы оппонента и т.д. Дис-куссия как форма демократического общения имеет преимущества перед другими формам: она позволяет организовать живое общение, вовлечь всех или большинство участников в обсуждение вопроса, предполагает напряжениемысли, которое возникает в раздумьях, в столкновениях различных точек зрения, стимулирует речевую актив-ность и самостоятельность суждения

Урок – эссе – форма обучения нетрадиционная с точки зрения методики, но она имеет полное право на существование среди традиционных уроков литературы.

Урок «в жанре» эссе позволяет автору – педагогу сочетать подчёркнуто – индиви-дуальную позицию с непринуждённым, часто парадоксальным изложением материала. Здесь главную роль играет не последовательное воспроизведение фактов биографии и творчества писателя или поэта, а изображение впечатлений, ассоциаций, раздумий, возникших в результате знакомства с этими фактами.

Современный урок – эссе предполагает широкое использование аудиовизуальных средств и компьютерной техники.

Школьный кабинет временно превращается в театр: доска – экран, место у доски – сцена , стулья расставлены полукругом, ученики становятся зрителями и актёрами, учитель – ведущим.

Нестандартный урок – это интересная, необычная форма предоставленияматериала на занятии. Она призвана наряду с целями и задачами стандартных уроков, развить у учащихся интерес к самообучению. Творчеству, умение в нестандартной форме систе-матизировать материал, оригинально мыслить и само выражаться. На таких занятиях учащиеся не просто рассказывают сообщения, а пытаются донести с помощью ярких и запоминающихся опытов, газет, презентаций и другого вместе с учителем основной материал урока. Таким образом, они принимают активное участие в ходе урока.

Учитель должен понимать, что не все типы работ на разных этапах обучения зна-комы ребятам. Поэтому стоит подробнее готовить о новых видах работы, о целях и задачах, которые ставятся перед учащимися. Приветствовать нестандартные подходы и идеи учащихся. Нестандартные уроки лучше запоминаются, их особенно хорошо использовать на вводных и обобщающих уроках. Не стоит использовать их постоянно, потому что они хоть и интересны, но в некоторых случаях могут быть менее инфор-мативны и полезны.

Использованная литературы:1.Закон «Об образовании» и «Национальная программа по подготовке кадров», г.

Ташкент, 1997год.2.Щипачева Л.А. Нестандартные задания на уроках русского языка.3. «Современный урок» И. Ризаев. Г. Ташкент, 1988г.4. «Методика преподавания русского языка в национальной школе». Москва.1986г.5. «Национальная программа по подготовке кадров»29августа 1997г.6. Методический журнал «Преподавание языка и литературы»№ 1,2001г.7. Справочник по методике русского языка. Б. Львов.г. Москва изд. «Просвещение».

1989год.

36310

O‘QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI, TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI

Xodiboyev Islomxo‘ja Numonxo‘jayevichFarg‘ona viloyati Bag‘dod tumani

50-son umumiy o‘rta ta’lim maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiTel: +998912046615

Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslari, savod o‘rgatish matnni o‘qish va tushunish haqida so‘z yuritilgan.

Kalit so‘zlar: o‘qish darsi, savod o‘rgatish, matn, o‘qish kitobi, DTS

Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Nеgaki uning zamirida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa prеdmеtlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘quvchi matnni to‘g‘ri, tеz, tushunib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlashadi. O‘qish darslari orqali o‘quvchilarning davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv ko‘nikma malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo‘l ochiladi. Aynan o‘qish ta’limida insonning, avvalo, o‘zligini, qolavеrsa olamni anglashga bo‘lgan intilishlariga turtki bеriladi. Shu maqsadda «O‘qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o‘rab turgan olam, vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mеhnatsеvarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar bеrishga mo‘ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi.

O‘qish darslari savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni bo‘g‘in, so‘z va gaplarbilan tanishtirish va ularni o‘qish,rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o‘qish

tеxnikasi egallangandan so‘ng o‘qish muayyan mavzular bo‘yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.

Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha DTS va «Ona tili» o‘quv dasturida o‘qishta’limi oldiga qo‘yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o‘qishni to‘g‘ri tashkil

qilish, o‘qitish bosqichlari, tamoyillari va mеtodlari, birinchi navbatda, ilg‘or pеdagogik tеxnologiyalardan o‘rinli foydalanishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.

Ma’lumki, sinfda o‘qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi.O‘quvchilarni matn bilan tanishtirish o‘qishga tayyorgarlik bosqichidanboshlanadi.Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot bеrish, o‘quvchilarni

asarda tasvirlanadigan voqеa-hodisalarni idrok qilish, notanish va ko‘p ma’noli so‘zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni izohlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo‘lsa, tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o‘qish muvaffaqiyatni ta’minlashga xizmat qiladi.

Matn bilan dastlabki tanishuvdan so‘ng quyidagicha savollar bilan murojaatqilish darsda o‘quvchilarning faolligini oshiradi:1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli dеb o‘ylaysiz?2. Hikoya qahramonlaridan qaysi birining xatti-harakatini ma’qullaysiz? qaysibirining fе’l-atvori, o‘zini tutishi sizga yoqmadi?3. Hayotda shunday kishilarni uchratganmisiz?

36410

Sinfda o‘qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan yana biri tanlab o‘qishdir. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida o‘rganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha kеng bo‘lib, ona tabiat, yil fasllari, xalq og‘zaki ijodi, mеhnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan.

Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o‘laroq, boshlang‘ichsinflarning o‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalarini shakllantirish,asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turlimavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-ahloqiy, adabiy - estеtik tarbiyabilan chambarchas bog‘lab olib boriladi. Shunga ko‘ra o‘qish darslarining yеtakchi

xususiyati o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga badiiy adabiyotning sеhrli olamiga olib kirish, milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi.

O‘qish ta’limi bo‘yicha o‘quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida dastur talablariga javob bеrib bo‘lmaydi. Nеgaki matn tagzaminidagi tarbiyaviy g‘oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda , har qanday asardagi sеhr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmun-mohiyatni anglab yеtilganda o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etishi mumkin. Bunga adabiy-nazariy tushunchalarni o‘zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali erishiladi. Asar tahlili jarayonida o‘qituvchi savollariga o‘quvchilarning o‘z so‘zlari bilan javob bеrishi ham matnda tasvirlangan voqеa-hodisalar yuzasidan mantiqiy fikrlashga, qahramonlarning xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholashga yaqindan yordam bеradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz bo‘lmasdan, qat’iy maqsad asosida izchil bеrilishi o‘quvchilarning o‘qilgan matn mohiyatini chuqur anglab yеtishlariga imkon yaratadi. Nеgaki har qanday javob mustaqillikni taqozo etadi.

O‘qish darslari uchun tanlangan mavzular o‘quvchilarga kundalik hayot,mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo‘yicha ham bilim vatarbiya bеrishni ko‘zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiathaqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko‘zlangan maqsad o‘zliknianglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog‘liq tuyg‘ularini uyg‘otishdir.Tabiatga oid mavzular yordamida o‘quvchilar tabiatdagi o‘zgarishlar, yilfasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Ularo‘quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sеvishga, unga nisbatan to‘g‘rimunosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. «O‘qish kitobi» darsliklaridagi matеriallar sinfdan sinfga

o‘tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kеngaya borishi hisobga olingan.Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rangbarangligiga,poetik mukammalligiga, o‘quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kеlishiga alohida e’tibor qaratiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Boshlang‘ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta’lim standarti.2. Abdullaеva K. Nazarov K. Yo‘ldoshеva Sh. Savod o‘rgatish darslari3. Gaffarova T. va boshqalar . O‘qish kitobi . 1-sinf uchun

36510

TARBIYA MUASASALARIDA BOLALARGA JAZOLASH METODIDAN UMUMIY VA INDIVIDUAL TARBIYANING

Xolmatova Umida G‘ulomovnaNamangan shahar 71-sonli umumiy

o‘rta ta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi Ijobiy va salbiy jihatlari.

“ Tarbiya biz uchun yo hayot,yo mamot,yo najot,yo halokat,

yo saodat, yo halokat masalasidur”Abdulla Avloniy

Annotatsiya: Maqolada tarbiya muassasalarida bolalarga nisbatan qo‘llaniladigan umumiy hamda individual jazolash metodining ijobib hamda salbiy jihatlari yoritib berilgan.Bolalar psixikasini hisobga olmagan holda amalga oshirilgan jazo choralarining bola psixikasiga salbiy ta’siri ilmiy jihatdan ochib berilgan.

Kalit so‘zlar: Tarbiya, Milliy tarbiya, Rag‘batlantirish, Jazolash.

Bu mavzuni yoritishdan oldin:” Tarbiya o‘zi nima? Tarbiya jarayoni qanday? Bu jarayonda kimlar qatnashadi? Tarbiyada millilikning tutgan o‘rni?” kabi savollarga to‘xtalib o‘tsak maqsadga muvoffiq bo‘ladi.

Tarbiya shaxsning maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o‘zaro bog‘liq ikki faoliyatni-o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi,his-tuyg‘ulari va tuli qobilyatlari rivojlanadi, g‘oyaviy,axloqiy, irodaviy, estetik hislari shakillanadi, tabiatga,jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi,jismoniy kuch-quvvatlari mustahkamlanadi.Tarbiya jarayonida o‘quvchida jamiyatning shaxsga qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongiga (ta’lim jarayonida),hissiyotiga (dars va turli sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga(faoliyatni uyushtirish,xulqni idora qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta’sir etib boriladi. Tarbiya jarayonida bulardan birortasi(ongi,hissiyoti,irodasi) etibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. (Unumiy pedagogika nazariyasi. X.Ibragimov,SH. Abdullayeva-Toshkent-2008.78-bet)

Tarbiyalanganlikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat deb hisoblaydi mutafakkir Alisher Navoiy:

-jahl chiqqanda o‘zini bosa olish;-har bir ishni qilganda “yeti o‘lchab bir kesish”,-sir saqlay olish,mulohaza qilib,ayrim gaplarni ichga yutish;-doim ishonch bilan yashash va olg‘a intilish;-andisha chegarasidan chiqmagan holda dadil bo‘lish;-bir ishni boshlafgandan keyin uni oxiriga yetkazimay qo‘ymaslik.-topgan tutganini tejab-tergab sarflash.“Etnopsixologlar xulosalariga ko‘ra milliy psixalogiyaning aynan o‘sha etnos vakillarining

faoliyati, xulq-atvori va shaxslararo muloqot jarayonlari orqali o‘rganish mumkin.

36610

Bizningcha ham milliy tarbiya jarayonlarining pedagogik-psixalogik xususiyatlarini o‘rganish uchun shu yo‘ldan yurish maqsadga muvofiq. Zero bu jarayon milliy va millatlar aro munosabatlarning mustaxkamligini ta’minlashga xizmat qiladi. Aynan milliy tarbiya jarayonida milliy-madaniy jipslik va birlikni ta’minlaydigan an’ana va qadriyatlar avloddan avlodga uzatiladi.”(M.Qurbonov “Bolam baxtli bo‘lsin desangiz” Toshkent “Ma’naviyat”-2014. 128-bet)

Shu o‘rinda savol tug‘iladi; Milliy tarbiya jarayonida milliy-madaniy jipslik, an’ana va qadryatlar jipsligi qachondan boshlangan?

Tarixan olib qaraganda qadimda O‘rta Osiyoda shakllangan davlat va qabilalar: Baqtrya, So‘diyona, Marg‘iyona, Xorazm, Parkana, Parfiya, Kushon podsholigi, Somoniylar davlati,.

Yuqorida zikr etilgan qabila va davlatlar o‘zlarining yuqori darajadagi milliyligi, milliy tarbiya usullari, an’ana va qadryatlariga ega bo‘lganlar.

Bu davlat va qabilalar tarbiyaning milliyligi bo‘yicha ma’lum bir soxaga zo‘r berganlar. Bulardan eng qadimgi davlatlar Xorazm va Baqtrya o‘zining dunyo qarashlari maxsuli sifatida qadimdan yani bir necha ming yillar avval “Ekologik” tarbiyaga zo‘r berib keldi. Bunga sabab ular diniy jihatdan muqaddas sanaydigan;

-Suv-olov-tuproq-havoni ifloslantirishni harom deb bilganlar.Bunga sabab esa ularning dunyoqarashi bo‘yicha;-yer yani tuproq odamlarni to‘ydiradi-suv esa ana o‘sha ekinlarni undiradi-olov yani quyosh borliqni issiqlik bilan ta’minlaydi-havo esa yerdagi hayotning birdan bir manbayi.Bu unsurlarni bulg‘ash buyuk yaratuvchi Axuramazdaga shak keltirish hisoblangan. Bu

ilk iptidoiy ekalogik tarbiyaning to‘laqonli yorqin na’munasidir.Endi So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parkana, Parfiya davlatlari va qabilalariga to‘xtaladigan

bo‘lsak ularda ma’lum kasb-hunarga muvoffiqlashgan tarbiya vujudga kela boshladi, buning sababi esa keng miqyosdagi mehnat taqsimotidir. Tarixan bu davlatlar o‘zining hunarmandchiligi va turli xil san’at namunalari bilan mashxurdir, bu esa o‘z navbatida muvoffiqlashgan yani ayrim bir sohaga qaratilgan tarbiyaning maxsuli desak adashmagan bo‘lamiz. Keyinchalik O‘rta Osiyodagi mayda qabila va davlatlar o‘rtasidagi tijorat munosabatlari va qisman bosqinchilik yurishlari natijasida ularning milliy qadryatlari va an’analari qo‘shilib yangi an’ana va qadryatlarni vujudga keltirdi. Shu zaylda Markaziy Osiyo etnografiyasi va milliy tarbiya yo‘nalishlari mukammallashdi va sayqallandi, bu qabilalarning milliy tarbiya masalasida o‘zaro fikr almashishi, mulohaza yuritishiga olib keldi. Aynan shunday rivojlanish va sayqallanish davrida Markaziy Osiyoga Arab Xalifaligi bostirib keldi, garchand mustamlaka nomi bilan yashash og‘ir bo‘lsada bir narsani tan olish lozimki ular o‘zi bilan dunyo ilmini va yangicha tarbiya usul va yo‘llarini olib kelda.

Hozirda jahon hamjamiyati tomonidan “O‘zbeklar o‘zining o‘ta yuqori darajada “moslashuvchan”ligi bilan boshqa xalqlardan ajralib turuvchi va takrorlanmas xalqdir”degan fikrlar bildirilmoqda.

Bu fikrga neytral yondashadigan bo‘lsak: Bugungi milliy tarbiyamiz zamirida manashu qo‘shtirnoq ichidagi moslashuvchanlik yotmaydimi?

Bu fikr bejizga bildirilgani yo‘q chunki VIII asrgacha faqatgina ma’lum bir qobiqdan

36710

chiqmay rivojlangan milliy tarbiyamizga Arablar tomonidan yangicha unsurlar olib kirildi va bizning buyuk allomalarimiz jahonda mavjud bo‘lgan millatlar tarbiyasini o‘rganish va ularning kamchiliklarini hisobga olgan holda o‘zbekona milliy tarbiyani tom ma’noda rivojlantirishlariga turtki bo‘ldi.

Tarbiya xalqimizning qadimgi etnik dunyo qarashida ham asosiy o‘rin egallaganligini qadimgi o‘zbek mutafakkirlarining asarlari orqali ham bilib olishimiz mumkin. Bular

Abu Nasr farobiyning “Fozil odamlar shaxri”,”Kitob al Musiqi al-Kabir”,Beruniyning “Mas’u qonuni”,”Qadmgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, Alisher Navoiyning “Makorim ul axloq”,”Badoiy ul-bidoya” asarlaridagi insonni tarbiyalash g‘oyalari hozirgi zamon bilan hamohangdir, bundan ko‘rinib turibdiki ajdodlarimiz nafaqat fan va ilm sohasida ,balki yoshlar tarbiyasi jihatidan ham o‘z zamonalaridan ancha ilgarilab ketgan edilar. Zero bunga misol qilib quyidagi fikrni bildirish mumkun-“ Biz hozir og‘zimizdan bol tomib maxtaydigan, har jihatdan bizdan ilg‘or deyiladigan yevropaliklar o‘t-o‘lanlar bilan avratlarini berkitishni o‘rganayotganlarida, bizning ota bobolarimiz butun dunyo uchun hozirda dasturi amal bo‘lib kelayotgan kitoblar,asarlar yaratishgan” , bu fikr yuqoridagilarning yorqin dalilidir.

Ammo o‘zbek xalqining manashu “moslashuvchanligi” oqibatida milliyligimizning yo‘qolishiga bir bahya qoldi. Bunga sabab esa yurtimizning avval Chor Rassiyasi keyin esa SSSR tomonidan mustamlaka etilishi edi.To‘g‘ri ba’zi yoshi ulug‘lar Bolsheviklar davrini “To‘qchilik zamoni” edi deya hoеirlashadi, inchunun “Hukumron doira” shunday siyosat olib boradiki “Ular xalqning qornini to‘нdirish bilan birga ongini bo‘shatish orqali bizni milliyligimizdan, urf-odatlarimizdan ayirmoqchi bo‘lishdi”, ammo ne-ne sinovlarga matonat bilan bardosh bergan o‘zbek xalqi bu sinovlarni ham yengib o‘tdi va mustaqqillik yillarida milliyligimiz rasman tiklandi, yosh avlodni milliy axloq-odob doirasida tarbiyalash yo‘lga qo‘yildi.

Shu asnoda yillar dovonidan oshib kelayotgan o‘zbek eliga quyidagi jumlalar to‘laqonli mos keladi:

Egildi, bukildi o‘zbekning beliVale bardavomdir Temurbek eli.Sinovlarda chiniqdi o‘zbekning beli.Mangu barhayotdir bu O‘zbek eli.Hozir tarbiyadagi eng asosiy usullaridan biri bo‘lgan “Rag‘batlantirish va Jazolash”

usuliga to‘xtalib o‘tishni joiz bildik.Rag‘batlantirish-O‘quvchiga kuchi va salohiyati yetadigan topshiriq berish orqali amalga

oshiriladi, yani bola topshiriqni qanday amalga oshirganiga qarab unga turli rag‘batlantirish choralari ko‘riladi. Bular:

-Ijobiy bajarilgan ishni ma’qullash-Minnaddorchilik bildirish -Iqtisodiy yordam.Bu usul orqali bolada o‘ziga bo‘lgan ishonch ichki “men”ida “men qila olaman”, “men

bajara olaman” degan tushhunchalarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Albatta hamma narsada me’yor bo‘lgani kabi “Rag‘batlantirish” usulida ham meyordan chetlash maslik zarur. Zero sinfdagi bir o‘quvchiga boshqalaridan ko‘proq erkinlik berish:

- ana o‘sha bola shaxsida “egaistik”dunyo qarashningb shkllanishiga,- bolaning har bir bajargan ishidan moddiy manfaat kutadigan bo‘lib qolishiga,-o‘zini boshqa o‘quvchilardan ustun ko‘rishiga - Bola psixikasida “Men boshqalardan zo‘rman”degan g‘ayr tushunchaning ustanovkasiga,

36810

-Bolaning o‘z ustida ishlamasligiga olib keladiBunga misol tariqasida quyidagi hikmatni keltirish mumkin:Bir odam o‘g‘lini donishmandga shogird berish uchun donishmand huzuriga bordi. U

odamning o‘g‘li o‘ ta ziyrak, zexinli edi. O‘z aql zakovati bilan tengdoshlaridan ajralib turar edi. Bolaning otasi o‘g‘lining bu qobiliyat va salohiyatlarini donishmandga maqtay ketti, ota so‘zini tugatganda esa donishmand dedi:

-Eh nokas ota xozirgina o‘z bolangning oyog‘iga bolta urding.Yana bir donishmand aytgan ekan “ Inson o‘zidan qoniqish hosil qildimi, demak u

yuksalishdan to‘xtadi”.Yuqoridagi fikrlardan shuni anglash mumkinki rag‘batlantiriishda ham meyordan chetga

chiqmaslik zarur, aks holda yuqoridagi nojo‘ya holatlarning sababchisiga aylanib qolishimiz hech gap emas.

Aynan mana shu rag‘batlantirish metodi bola hayotiga qay darajada ta’sir etishini quyidagi misol orqali ko‘rishimiz mumkun:

Kunlarning birida,yosh Edisson qo‘lida maktub bilan uyiga qaytdi va maktubni onasiga tutqazdi.

Ona maktubni o‘qir ekan ko‘zlaridan yosh oqar edi. Shunda Edisson betoqatlik bilan maktubda nima yozilganligini so‘ray boshladi, ona maktubni o‘qidi:

-Bolangizning iqtidori shunchalik kuchliki biz uni o‘qitishga ojizlik qilamiz. U bundanda kuchliroq joyda taxsil olishi zarur.

Bu so‘zni eshitgan Edisson nihoyatda quvonib ketadi va shu kundan boshlab uyida individual taxsil ola boshlaydi. Oradan yillar o‘tib yosh Edisson sizu biz bilgan mashxur Edissonga aylandi. Oradan yillar o‘tdi Edissonning onasi vafot etdi. Edisson onasini hotirlab uning narsalarini ko‘zdan kechira boshladi va be hosdan uning ko‘zi yoshligida o‘qituvchisi berib yuborgan maktubga tushdi, uni o‘qir ekan Edisonning ko‘zlaridan yosh oqar edi. Keyinchalik Edisson uning bu darajaga yetishishi sababi onasining donoligi ekanligini bod bod takidlar edi.

Maktubda quyidagi jumlalar yozilgan edi:-O‘g‘lingiz aqliy salohiyat jihatdan tengdoshlaridan orqada qolganligi sababli bizning

maktabda o‘qishga noloyiq,yaxshisi unga alohida uyda talim bering. Ta’lim-tarbiya jarayonida rag‘batlantirish bilan hamohang qo‘llaniladigan usul jazolash

usuliga to‘xtaladigan bo‘lsak;Jazolash- Tarbiyalanuvchining hatti-harakatlariga salbiy munosabat bilddirishdir.Jazo-Tarbiyalanuvchining kamchiliklari va nuqsonlarini bartarf etishga qaratilgan choradir.Jazo turlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:-Tanbex berish-eng yengil jazo chorasi hisoblanadi.-Ogoxlantirish-nomaqbul hattiharakatlarni oldini olishga qaratilgan jazo chorasi.-Hayfsand berish-yuqoridagi ikki chora o‘z samarasini bermagandan so‘ng qo‘llaniladigan

yanada qattiqroq jazolash usuli-Uyaltirish- uyat, or-nomus, shrmu hayo azaldan o‘zbek xalqining eng nozik nuqtalaridan

hisoblanadi. Bu usul esa aynan o‘sha nuqtalarga tasir etish bilan amalga oshiriladi.Ta’lim muassasalarida jazolash ikki turda:-Umumiy-IndvidualTarzda olib boriladi.Bu ikki usulning afzallik va kamchiliklariga to‘xtalsak;

36910

Umumiy jazolash- bu bior o‘quvchining salbiy hatti-harakatlari uchun butun sinfni yoki jamoani jazoga tortishdir.

Sinfda minimal hisobda 21-22ta o‘quvchio taxsil olsa, bilamizki psixologik jixatdan har bir bola bir olam, birining psixikasi ikkinchisiga to‘g‘ri kelmaydi. Shunday ekan sinfda har xil o‘quvchilar mavjud. Ulardan birining fel-atvori yumshoq yani yengil tanbex bilan to‘g‘ri yo‘lga qaytadi.

Ikkinchisining tarbiyasi og‘irroq,unga faqat hayfsand kor qiladi.Agar umumiy jazo sifatida tarbiyasi og‘ir bolaning hatti-harakatlaridan kelib chiqqan

holda hayfsand berilsa,bu yengil tanbex bilan to‘g‘ri yo‘lga qaytuvchi o‘quvchilar uchun qattiq ruhiy hamda psixik zarba bo‘lishi mumkin. Bunda bolada:

- o‘z hatti-harakatlarini to‘la qonli baholay olmaslik-Sinfdagi har bir faoliyatidan xavfsirash-Yuqoridagi holat yana takrorlanishidan qo‘rqish natijasida fkrini to‘la qonli ifoda etmaslik

yoki ifoda etish chog‘ida hayiqish yuzaga keladi.-Eng og‘iri o‘z o‘qituvchisiga nisbatan salbiy hislar (nafrat, gina, g‘arizlik) yuzaga kelishi

mumkin.Aksincha agar sinfdagi tarbiyasi og‘ir bolalarni hisobga olmay oddiy tanbex bilan

chegaralanilsa, bu tarbiyasi og‘ir bolalarga hech qanday ta’sir ko‘trsatmaydi.Umumiy jazolashning ijobiy tomonlari ham yo‘q emas aksincha talaygina:-Umumiy jazolash orqali bolalarda jamoaviy mas’uliyat-Jamoa oldidagi aybdorlik-Eng muhimi Aleksandr Dyuma aytganidek “ Bir kishi hamma uchun, hamma bir kishi

uchun” ish’ori ostida ish ko‘rishga undaydi.Indvidual jazolash:-Bolani o‘z xatti-harakatlari uchun o‘zi javob berish-Har bir faoliyatga masuliyat bilan yondashish-O‘z o‘ziga, xatti-harakatlariga javobgarlik hissini shakllantiradi.Yuqorida bayon etilgan jazo choralari haqqoniy me’yorda qo‘llanilsa samarali bo‘lishini

unutmasligimiz, har bir jazo chorasi bolaning psixik jixatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim ekanligini hamisha yodda saqlashimiz lozim.

Shundagina bu yo‘l bilan ma’lum natijaga erisha olamiz va albatta erishamiz.XULOSA: “Gap qanday tarbiya berishda emas. Balki bera olishdadir.”

Foydalanilgan Adabiyotla Ro‘yxati:1. Bola taraqqiyotini psixologik tashxis qilish.” .Mualliflar:R.I.Sunnatova,G.

Irgasheva,S.X.Tadjiyeva .Toshkent-2008yil,134-bet.2. M.Qurbonov “Bolam baxtli bo‘lsin desangiz” Toshkent “Ma’naviyat”-2014. 128-bet3. Ijtimoiy psixologiya(O‘quv qo‘llanma).F.Akramova.Toshkent -2007y 4. Vohidov M.”Bolalar psixologiyasi”Toshkent.1974yil5. Nishonova Z.T,G.Alimova “Bolalar psixologiyasi va uni o‘qitish metodikasi”.Toshkent-

2003yil 6. Umumiy pedagogika nazariyasi. X.Ibragimov,SH. Abdullayeva-Toshkent-2008.78-bet)

37010

ONA-TILI VA ADABIYOT FANINI OQITISHDA ZAMONAVIY PED TEXNALOGIYADAN FOYDALANISH

Xolniyozova Gulasal CharshamovnaIsmoilova Nigora Ibrayimovna

Qoraqalpog‘iston Amudaryo tumani XTBga qarashli 16-IDUM Ona tili va Adabiyot oqituvchisi

Annotatsiya: Zamonaviy ona tili va adabiyot fanini o‘qitishda pedagogik texnologiya atamasi mavjud hisoblanadi. Amaliyotda pedagogik texnologiyalar, ta’lim texnologiyalari, yangi pedagogik innovatsion ta’lim texnologiyalari kabi atamalar mavjud.

Kalit so‘zlar: tanqidiy va ijodiy fikrlash, individual-psixologik xususiyatlar

Pedagogikada shaxsiy yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarining asosiy yo‘nalishi-o‘quvchilarning intellektual va nutq ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, ularning ma’naviy rivojlanishi, insonning intellektual rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlari sifatida tanqidiy va ijodiy fikrlashni shakllantirish.

Zamonaviy shaxsiy yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari o‘quvchilarning yoshi, individual-psixologik xususiyatlarini hisobga oladi, o‘qituvchiga o‘quv jarayonining predmeti sifatida yo‘naltirilgan bo‘lib, o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv maqsadini belgilaydi, ta’lim jarayonini rejalashtirish, tayyorlash va amalga oshiradi, erishilgan natijalarni tahlil qiladi.

Ushbu yondashuvga muvofiq, ta’lim jarayonida o‘qituvchining o‘rni quyidagicha ifodalanishi mumkin: o‘qituvchi o‘quv jarayonida talabaning shaxsini shakllantirish uchun sharoit yaratadi, har bir talabani faol bilim faoliyatiga jalb qiladi, talaba rivojlanayotgan o‘quv muammolarini hal qilish uchun o‘z kuchlarini sinab ko‘rishi mumkin bo‘lgan ta’lim sharoitlarini tashkil qiladi, ularni birgalikda hal qilishga yordam beradi, turli xil o‘quv muammolarini hal qilishda, u o‘z fikrini shakllantirish uchun kerakli ma’lumotlarni olish yo‘llarini taqdim etadi.

Odatda, ta’lim texnologiyalari tarkibida bunday komponentlar ajratiladi:- o‘quv materiallarining assimilyatsiya darajasini aniqlash;- o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish va tashkil etish;- ta’lim vositalarining ta’siri;- materiallarni assimilyatsiya qilish sifatini nazorat qilish.Asosan metodistlar, ona tilini o‘qitish amaliyotining muammolarini hisobga olgan holda,

darsning an’anaviy tuzilmasida o‘qitishning zamonaviy usullari va shakllarini joriy etishga yo‘naltirildi.

Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, tuzilgan ma’ruza samarali o‘qitish usullaridan biridir, chunki u o‘quvchilarning imkoniyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. Ma’ruza yordamida butun mavzuni bir blokga tizimlashtirish, ushbu ona tilidagi materialni tushunish va mantiqiy tartibga solish mumkin, shuning uchun talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun vaqt ajratiladi. Ushbu turdagi ish bilan bir qator ijobiy jihatlar mavjud:

- bolalar o‘qituvchilarni diqqat bilan tinglashni va o‘quv ma’lumotlarini faol qabul qilishni o‘rganadilar;

- o‘quvchilar o‘z yozuvlari asosida imtihonlarga tayyorgarlik ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladilar;

- o‘quvchilar mantiqiy, aniq, asosli fikrlarning namunasini ko‘rish imkoniga ega bo‘ladilar.

37110

Vazifani qiyinchiliksiz bajargan o‘quvchilar dolzarb rivojlanish bosqichida bo‘ladilar. Talabalarning rivojlanish bosqichi aniqlagandan so‘ng, har bir o‘quvchitomonidan o‘quv materialining assimilyatsiyasini hisobga olgan holda turli darajadagi mashqlarni tayyorlash kerak. Materialni mustahkamlash birinchi bosqichda amalga oshirilishi kerak va bilimlarni tizimlashtirish va kompleks qo‘llash turli darajalarda ishlab chiqilishi va har bir talabaning ta’lim darajasiga e’tibor berish kerak. Materialni ishlab chiqish uchun siz o‘rganilayotgan mavzuning murakkabligiga qarab bir, ikki yoki undan ortiq darslardan foydalanishingiz mumkin. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, guruhlarga bo‘lingan mashg‘ulotlar o‘quv ishlarida ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va ona tilida o‘rta maktab o‘quvchilarining bilim sifatini oshirish uchun xizmat qiladi.

Adabiyotlar:1. Baev L. E. Boshlang‘ich sinflarda darslarda rivojlanish muhitini yaratish.- «IDR»,

2009.2. Adabiyoti darslarida innovatsion texnologiyalar: Olga Vasilevna Kozlovaning ish

tajribasidan, adabiyot o‘qituvchisi Mou sosh №16. Birobidjan: Oblipkpr, 2010.4. Lebedev O. Ta’limda malakali yondashuv / / maktab texnologiyalari. 2004. №

37210

SAKKIZINCHI MO‘JIZA…

Sirdaryo viloyati, Guliston tumani 1- umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani

o‘qituvcisi Umurqulova SharifaTelefon:+998972450722

Sirdaryo viloyati, Guliston tumani 1- umumiy o‘rta ta’lim maktabining tarix fani o‘qituvchisi

Xoltojiyeva SurayyoTelefon:+998972242283

Annotatsiya: ushbu maqolada adabiyotning inson hayotida tutgan o‘rni, uning dunyoqarashimizni qay tarzda o‘zgartirib yuborishi mumkinligi xususida mulohazalar atroflicha keltirib o‘tilgan.

Kalit so‘zlar: axloqiy tarbiya, xalq og‘zaki ijodi, badiiy asar, asar syujetlari, ma’naviyat Sharq mamlakatlari… sharq falsafasi….sharq mo‘jizasi. Biz shak- shubhasiz adabiyotni

sakkizinchi mo‘jiza deb ayta olamiz. Shundaymasmi?Adabiyot chindan ham inson umriga zavq beruvchi, qalblarni hayajonga soluvchi, bizni

to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi ulkan kuch deb aytsam adashmagan bo‘laman .Kasbim taqozosidan kelib chiqib aytadigan bo‘lsam, o‘qituvchilik faoliyatimdajuda ko‘p harakterli o‘quvchilarga duch kelaman. Lekin shuni tushunib yetdimki, badiiy asarlarning inson hayotidagi o‘rni beqiyos.U vijdonli insonlarni hamisha sergak, vijdonsizlarga esa vijdon tuyg‘usini singdirishga xizmat qiladi.Har qanday boylikning nihoyasi bo‘ladi, oltin, zar, zarbobga o‘ralishning umr qisqa. Osmono‘par binolar qulashi, sulolar kelib – ketishi, avlodlar ketidan yangilari kelishi tabiiy, ammo badiiy adabiyot , talim -tarbiya, xayqirib oquvchi daryodek uyg‘oq , musaffo chashmadek betinim , quyosh taftidek issiq, oy nuridek nurafshon hayotning o‘zidek go‘zal , bedor insonlardek uyg‘oq holda avlodlar tarbiyasiga hamisha o‘z vazifasini aytishgandek ,inson odobi , xulqi , kamoloti borasidagi xizmatini o‘tayveradi , hech qachon ,,toliqmaydi’’ – ,,charchamaydi’’. Xalq og‘zaki ijodida yosh avlodni. Ma’naviy – axloqiy tarbiyalash va tarbiya usullari , insoniy qadriyatlar va yurtsevarlik ,mehnatsevarlik , kasb-hunarga muhabbat , yaxshilik va yomonlikning ,yaxshi va yomon so‘zining oqibati, xalollik, to‘g‘rilik, olijanoblik tarbiyasi, adolat insof va insofsizlik, do‘st-birodarlik, og‘a –inichilik va qon- qarindoshlikning ahamiyati, botirlik va qo‘rqoqlik kabi juda ko‘p xarakterlarni shakllantrishga xizmat qiladi. Darhaqiqat, nafaqat xalq og‘zaki ijodi, qolaversa, badiiy adabiyotda ham bosh maqsadi – insonni inson qilib tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Men dars o‘tish jarayonida shu narsaga amin bo‘ldimki, har qanday sho‘x bolani ham samamiy, shirinso‘z bilan to‘g‘ri yolga solish mumkin. Badiiy asar voqealarini gapirib bersam sinf o‘quvchilari miriqib eshitishadi. Hattoki ,eng qattiq kongilli o‘quvchilarni xo‘ngiratib yig‘laganini ko‘rib to‘g‘risi ishongim kelmagan. Shu payt asar matni aytishni to‘xtatdim. Sinf sukunatda. Birdaniga boyagi qiz ustoz yana o‘qib bering, davomi qanday ko‘zidagi yoshlarini artayotgani to‘g‘risi, meni hayron qoldirdi. Yana bir bor tushunib yetdimki, adabiyotning inson qalbiga kirib boruvchi vosita ekan. Adabiyot insonga axloqiy tarbiya vositasi deb bemalol ayta olamiz. Axloqiy tarbiya usullari jumlasiga ; tushintirish, namuna korsatish, odatlantirish (o‘rgatish, mashq qildirish ), iltimos qilish ,tilak istak bildirsh, maslahat berish, duo qilish, olqish (oq yo‘l tilash) kabilar kiradi. Taqiqlash, tana (gina, o‘pka

37310

qilish,masxara mazax) qilish, majbur qilish, tanbeh berish, koyish, qarg‘ash, qo‘rqitish, uzur so‘rash, lan’atlash kabi tarbiya usullari ham keng tarqalgan. Shu o‘rinda Aflotunning ilm haqidagi fikrlarini keltirib o‘tsam; chiroqning nuri tun zulmatini haydagani kabi, ishlardagi noaniqlik va qorong‘ulik ham oqil kishilar aqlining yog‘dusi bilan oydinlashdi va oshkor bo‘ldi.Shoyad,o‘ylab – o‘ylab , agar donishmadlardan madad so‘rasang, ba’zilarining senga haqoratli qarashiga yoki mazkur donishmandlarning nazdida xor-u zor bo‘lishingga sabab bo‘ladi deb natija qilursan. Qachonki bunday fikrlar qalbingda qo‘rquv uyg‘otsa, uni tezda o‘zingdan uzoqlashtirgin. Zeroki, ilm-u donish bilan bajargan ishlaring va qolgan shaxslarga qarshi kurashib g‘alaba qilganingning nafi va ahamiyati, boshqa har qanday yo‘l bilan erishgan natijasidan yuqoriroq turadi va ulug‘roqdir. Yana shuni ham bilgingki, ikki guruh odamlar mavjud. Biri olimlardir ilm istovchilardan bo‘lsang, ular nazdida maqoming yuqoriroq boladi. Boshqalar johillardir. Ular bilan kelishib bo‘lmaydi. Bilginki, hech kim ayb va fazilatdan xoli emas. Binobarin, biror kimsaning aybi uning yaxshi xislatlaidan foydalanishiga to‘sqinlik qimasligi kerak. Bilgilki, yomon yor-u do‘stlarning borligining zarari, yaxshi va sodiq yor-u do‘stlarning bo‘lmaganidan ko‘ra kattaroqdir. Darhaqiqat ,farzandlarimiz qalbiga yo‘l adabiyot orqali kirishi maqsadga muvofiqdir.Insonga oq- qorani ajratuvchi, yaxshi-yomoni farqlatuvchi, qalblarini yumshatuvchi, mehr- shafqatli bo;lishiga undovchi, vatanpararlik ruhini singdiruvchi, kattaga hurmat kichika izzat xislarini shakllantiruvchi vositadir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1.M.Xayrullayev, “Ma’naviyat yulduzlari”. Abdulla Qodiriy nomidagi , xalq merosi

nashriyoti, 2001 yil, 15- 23- betlar2. Abu Nasr Farobiy”Fozil odamlar shahri”. Yangi asr avlodi nashriyoti, 2016- yil, 3. Nargiza Erkaboyeva “Adabiyot fanidan ma’ruzalar to‘plami”, adabiyot uchqunlari

nashriyoti, 2018 yil.

58



TADQIQOT.UZÒÎÌÎÍÈÄÀÍ ÒÀØÊÈË ÝÒÈËÃÀÍ

"¤ÇÁÅÊÈÑÒÎÍÄÀ ÈËÌÈÉ-ÀÌÀËÈÉ ÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐ"ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ 16-Ê¤Ï ÒÀÐÌÎ£ËÈ

ÈËÌÈÉ ÌÀÑÎÔÀÂÈÉ ÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈßÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

(14-³èñì)

Ìàúñóë ìóµàððèð: Ôàéçèåâ Øîõðóä Ôàðìîíîâè÷Ìóñàµµèµ: Ôàéçèåâ Ôàððóõ Ôàðìîíîâè÷

Ñàµèôàëîâ÷è: Øàõðàì Ôàéçèåâ

Ýúëîí ³èëèø ìóääàòè: 30.05.2020

Êîíòàêò ðåäàêöèé íàó÷íûõ æóðíàëîâ. tadqiqot.uzÎÎÎ Tadqiqot, ãîðîä Òàøêåíò,óëèöà Àìèðà Òåìóðà ïð.1, äîì-2.


Òåë: (+998-94) 404-0000

Editorial staff of the journals of tadqiqot.uzTadqiqot LLC The city of Tashkent,Amir Temur Street pr.1, House 2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]: (+998-94) 404-0000

(10-қисм)

1 Òîøêåíò Ìàé | 2020 14-³èñì - tadqiqot.uz

Documents

Transcript of 1 Òîøêåíò Ìàé | 2020 14-³èñì - tadqiqot.uz