Fatrmiler ve Hindistan Yolu

Prof' "m r'Ewls(Londr&)

KadimzarnanlardanberiAkdenizmemleketlerileuzakgarkarasrndaticaret baSllca ifti Vofu takip etrnekte idi : biri Frrat vadisile Basra

Kilrfezi; diperi Mrsrr ve Krzrldeniz yolu' Bu yollardan ikisi de 6' ncr aslr

sonlarmda bitip tiikenrniyen lran'Bizans harplerinden son derece miitees-

sir oknug, bilhassa ikinisi Hrnstiyan Habeg lmparatorlufunun yrkrlmasr

ve lranlilarrn Yemeni istilAlarile akamete uiramrgtr' Ticaretin bir krsmr

neticede Batr Arabistandan gegen kara yoluna intikal etmi'sti, ki bu yol

sgnralan Mekke ehalisine biiyiik bir geliSme ve serpilme imkAnrnr

kazandrrmrg n,.trr,,u["dt'; bir krsmr da daha gimalde lstanbul ile

Nlerkezi Asyayr birbirinel baflayan yola gegmigti. Arap fiituhatr bir

rniiddet igin Orta $ark birli[ini yeniden tesise muvaffak oldu ve o sayede

ticari faaliyetlerin tekrar hummah bir safhaya girmesini safiladr' Bu

faaliyettrerin rnerkezi Frrat-Basra yolu idi; esasen Hildfet merkezinin

Irakda kara ve su yollanmn muvasala kesiminde bulunan Bafda'da

nakledilnresi,siiziig"g""yott"hikimiyetineagrkbirdeliltegkilediyordu'Mrsr Halifelife tnbi bu]unurken drg ticareti mahdud ve-crhz i{11

btrdadabaziyadedrEerislAmmemleketleritrevebirazdaBizansileyaprlan ahgveriglerden ibaretti' Krzrldeniz limanlarr' bilhassa Kulzum

esas itibarile n"" J"rr""i ve zahire nakliyatr dolayrsile Hicazra miina-

sebette bulunuyorlardr. Arabistandan bagka yerlerle temaslar pek ciiz'i

kalmrgtr. 8. inci asudanberi Orta $ark ile Uzak Asyanrn zengin memle-

ketleri (Hiudistan, Qin ve Cenup DoEu) arasrnda ticaret yeniden' IUV-"k

bir canlanma kayaetmekte idi' Bu ticaret Asyayr boydan boya kat' eden

kara yollarrndan oldufu gibi deniz yollanndan da istifade ediyordu'

Maarnalih asll tisleri g"t""' Ubulla' Srraf gibi o devrin pek ziyade serpil-

rrekteol,anticaretlirnanlartidi.HattiArabistanveAfrikaiginbileenehemmiyetli merkezler Yemende bulunuyordu; buranrn Sark ticaretinde

356 Bernard Lewis

asrrrardanberi siiriip geren an'anesi vardr. Mrsrr, krsmr azamr itibar'e, bugeligmelerin drgrnda kalmrgtr.Mrsrrda mi.istak' bir devletin.doiug ve yiikserigi hadiselerin cereyanrnaesas' bir deliSikrik getirdi. tiirk" Kumandam Ahmed Bin Toron, kiMrsrrrn miislumanlar tarafindan fethinden nu"i o"rnrri iri miistakil vemuhtar hdkimi idi, Sark ticaretine mrrr", da katmak ve memreketin Hari_felife olan iktisadi

-uagrilrgrnr -;;;;* hususunda bazr, gayretler sarf-etmiSti [1]' Fakat baSrangrgtaki brr gayretrer Ahmeo

"sin Tolon,unr'iimile beraber sona ermiS 've halefreri (Toluniler ve ikSid'er) rrakadevamh surette meydan okuyacak kadar kuwetli olmamrglard'.Mrsr'n g6g 'da Fatrm'er tarafindan fethi temamile yeni bir vaziyetyarattr. Mr5rr, islam tarihinde'r< oera omak iizere, Rafdad,a sureta dahibaE' olmayan bir hanedan tarafindan idare edilme;" ;;;;;,str. Bastrcagayesi azami harac kesmek oran idare rejimi ,u"# t J""^i"''*ri"takil birdevlet gegmiSti; bir devlet ki isram dt nr""rrru hakim olmak cihetindenbile Abbasilerr'e rekabete girigmigti. rvlro"i., gii harifeleri .ti*i rakiple''ebu'miicadelede yalnrz h"; ;r^;,;iorn.^i giui ,,,ura.rr:;;;;"" bas vur_makra kalmayorrar' aynl zamanda tesiri hig birinden geri kalmayan ikirzasrtava daha miiracaat edivorlardr ki, br"i"; ;;';;;0";;" ve ticaretidi' Ikisi de ekseriya birbirine srkr sil<r bagrr burunmakta idi.Abbasiler gibi tr'atrm'er de dini bir rru""tuiru '.r"""rrii ,nrrrulci birpi"opaganda tegkilatrndan istifade'e iktidara germiglerdi.

";;;' ;;il;:lerden fark' orarak, Fatrm'er iktidarr ere gegirince bu teStitdtta.temas_larrnr kesmemigrer, bildkis onu devretin iiit.ut siyasetine bir aret orarakkullanmaya devam etmiglerdir. ra"rri"ne Fatrmi devletinin tegekkiil taranave biinyesine g6re, daid'-d'u'at denilen f"opugunau reisreri, ordu ve idareteskilatile beraber ":liTtl iig esas ai"gina"r, birini tegkil ediybrlardr;BaSta burunan reis El'Ezher'ie

""- o""r"n mi.iesseselerde hususi surette1-etigtirilmi5 olan propaganda memu"r""*0"r, -ur"Jiu oriiir""""ur".t'agkan'k edivordu. Emri altrnd"ul:i*uttu, rstam otinyasrnrn iginde veciSrnda biiytik bir faaliyet g<;stermektie=-ior.

"urur, gark memreketlerindeAbbasiterin idaresi ve b'dhare ."]-r*rur""," ;;;il;;;i'#"* ettiii

:#[ffi#1;r:t"ntu" ve misvonerl"" xur,i""ouut "",r,"-"-;";;;" inkryad

,r. , ,":

,.jlT. *rir;r1***.. Beitraese zur ceschichte Aesyptens, strassburs, 1e08,

o*r.:;*",rH,;.:::: :..,^1.r:T.]llrer tarafindan kareme arrnmrs ve sonraden

Fat,mrHarire"o**,i",,,"i;'H;.:H':_:::'T;;:r::T":::'T,,iHTi

Fatrmilerin iddialannr yiirtitme ve gergeklegtirme hususunda ticalet

propagandadan daha az ehemmiyetli deiildi' Daha baqlangrgtan' beri

tr atrmi devletleri iktisadi geliqme ve yayrlmanrn ehemmiyetini kavramr$-

Iardr : evvela, bizzat Mrsrrdaki rnerkezlerin,de kuwet ve hakimiyetlerini

arttrrmakvegofaltmakbakrmrndan;ikinciolarak'heniizhakimiyetlerialtrndabulunmayanmemleketleri'izerindekitesirveniifuzlarrnrartttra-cakbirvasrtaolmakiizere;MrsrrdaveziribnKillisvehaleflerimemle-kete misli gtiriilmemig bir refah getirecek ve Mrsrr mahsullerinden bir

ktsmrnrndifermemleketlereihraclnrmi.imkiinkrlacakbirziraivesrnaii.:alkrnma programlnl tatbike koyulmuglardr' Bu maksatla ve aynr zamanda

diier tiirlii ticaretlerini geliqtirmek gayesile Fatrmiler gerek gark ve

gerek garp ile genig bir ticaret gebekesi tesis 'etmiqler'di' Daha Tunus'da

[utunurtart en ltalyan tiiccar devletlerile, bilhassa Amalfi ve bir dereceye

liadarVenediklegoksrkrtemaslaragirmigbulunuyorlardr.ButemaslarMrsr'n fethinden sonra da idarne edilmig ve genigletilmigti' Mrsrr filolan.

bir'taraftangarkiAkdenizihakimiyetialtrnaalrrlarken,Mrsrrgemilerive tiiccarlan da difer taraftan lspanyaya kadar uzanmrStrdr [3]'

Garpticaretiningeligmevekalkrnmasilemuvaziolarak'MrsrrveUzak$arkarasrndaKrzrldeniziizerindenkadimticaretyollarrnrnihyasttegebbiislerinedegirigilmigti'TunusdahakimiyetkuranFatimimisyonuYemendengelmigti'MrsrrrnfethindensonradaFatrmilerKrzrldenrzincenubundakibuhayatibiilgeyidaimaellerialtmdabulundurmuslar;SicilyayrveqimaliAfrikayrkaybettiklerizaytf.zamanlartndabileKrzrl-deniz kryrsrndaki iislerini gevgetmemiSlerdi [4]' Mrsrrrn hakimiyet ve

tr'atlmiler ve Hindistan Yolu 357

MustansNrtn BaS Da'isi At-Mw'd,AAid F\,(l"Di'n A't'-Ei'radi tarafrndan kendi hayatrna dair

ya.zrlmls, <autobiographie> nevinden bir eser I Bu eserde Mw'aubi,a'in cenup Batl

Ir.anda vaazlarr, Kahirede Bas. Da'i olarak faaliyet ve icraatl ve lrak,ta Basaslrl

faaliyetlerinitlesteklemekiizeregdsterdigigayretlerhakklndatafsilatverilmektedir,FlerikitnetinDr,KdmilHiisea,i,rrtaraflndanKahiredelg4Svelg4gsenelerindenesredilmistir.Ayllcasueserleredebakllmahdtt:W.itanow,T}:reorganisationofthetr"atrmidPropaganala,J.B.B'R'A'S',Bombay'1939'sah'1-35'veM'Canat'd:L'Imperialisme des Fatlmides et leur Propaganda' A' I' E' O' Algiers' vI' 1942'7'

sah. 156 - 194'

t3l Bak. W, HeAil', HistoiYe du Commerce du Levant au Moyen - Ag€' L€ipzig'

;1s23, I, sah,,49,99-106, 113,389 ve dev'; C' H' Beckqt"' lslamstudien' Leipzig' L924'

I, sah. 146 - 200 (lslim Ansiklopedisinde <<Mlsrr - Egypt> mad'lesine de miiracaat)

ve sah. 201, 317.

t4JKitabas.SicillAt,HalifeMustansxrtaraflndanYemenmeliklerinegiinderil-mis resmi mektuplarln metnini ihtiva eden bir Ismaili yazmasr, Londra Universitesi'

358 Bernafd lrewls

niifuzu Afrika ve Arabistan sahillerinde sfiratle yayrhp geniglernex<te idi.srraf ve Basranrn eski servet ve refahile orr"u"t "*"x tizere, sudansahilinde Aidhab'da [5] bi.iytik bir ticaret limam kumlmugtu. HadisatFatrmilerin yiiziinii gtildii.dii. yemene hakirniyetleri sayesinde, $ar&laeskidenberi temaslarr olan denizci ve t{rccar bir kavmi idarelEri altrnaaldrlar; Mrsrr bundan gok istifacle etti. yemenlilere Mrslr Elarranfugmmzengin iilkeleri genig bir mahreg olarak aglldr ve garple vasi bir transitticareti bagladr. rrakta ve franda harp ve kangd<lrk Basra Ktirferiniemniyetsiz hale getirdi ve o suzetle Fatlmilerin gark ttcareti mihrrcriniEasradan Krzrldenize gevirmek hususundaki planlarrnr kolaylagtrrdr Bupl6n aynr zamanda iki gayeye hizmet ediyordu-: Fatrmilerin hilafetinikuwetlen'dirmek; vti Abbasl rakipleri zayrflatrnak. Fatrrni ajanlan ti,caletyollarrnrn 6biir uglarrnda da faaliyete gegmiplerdi; sint ve Hindistandatsmaili misyonerlerle Mrsrrh tiiecarlar yanyana gahgryorlardr [6]. Ismailimisyonerler daha Fatrmilerden ewel de Hindistanda taal bir rol oynarmg-lardr. Fatrmi saltanatrn evcini tegkil eden Mustansrr z,amanlnda Gujeratisahilinde gok enerjik tegebb{rslere girigilmipti; ismailil,ere buralarda hal6bol sayrda rastlanmaktadrr. Aynr yerde ismaili rnukabiti kultanrlan Bohrasozii Gujerati dilinde, $ayanr dikkat olarak, tiiccar manasrna gelrnelrtadir.

Fatrmiler Krzrldeniz ve c€nup Arabistan tizerinden GuSerati sahitinevaran kendi ticaret yollarrnr elde tutrnaya ve sailamlagtrmaya palElrlar-ken, aym zamanda trak meliklerinin kullandrklan yotiarua Fatrmi haki-miyet ve ni.ifuzunu yerlegtirecek niiveler tisisine de gayret ediyorlardr.Bahreyrde ve Ahvaz'da Karmat ayaldanmalan A.bbasilerin ticaretini

<<school of orientar and Afriean st'dres> Kutuphanesinde mahfuz. Bak. r. t. flw*,-d,oni: Tt'e Life and rimes of Queen saryida Arr'a, th€ sulandd or a-€n,ibn,.J. R. C.A. s., Lonaton, xvrrr, 1981, sah. E0E-E!-? ve Th€ r.ett€rE of el-Mustffistr bfl-tah,P. S..O- S., London, VII, 1994, sah. 80?-824.

t5l Aid'htr'b' @usacr ve Krzltdetrtzin timanlarr hakkhda yot{rrt,uil Mu"caarat-Buldan. eserile Makriai'nin Hitat er€rine bakrnlz (Bulat<, r, qlp ve dev.) &rtliienbagka, Nosrr-l EruBreo, safarname (ed, Kerr"i@ni, Berlin, sa?r. st v€ d€v:)i, awtiltaxt"-srm.'An-t'Iuctim A.z-zahira, Kahire, 1939., vrrr,8eh. 151-2 (rre no$anr; Ib,- G$ftag ,Trave]s, ed. De Goeie, London, 194?, sah. 65 ve dev.; F. wiistenfaril, Dre Geogragrieund verwaltuRg vori Aegypten, cdttiflg€r, tg?g, Eah. 169 ve dev. Ayrlea fslam Ansik-lolr€disindl€ Aidhab, KwtrBwrn, Kwsair, Biioevg v€ f,ri,r maddelerirode verllEn izabntabakrntz.

t6l Hindistanda Ismailiterin faaliyefleri hakkrnda bak. B. Leroiu, l*rnaru Nofrstr, B' S. O. A. S., London, x'r, 19{!8, sah.599-600 ve w. Ivanww, satpsnth {lndiantsmailism), Coilectanea, Lelden, f, t-9{18, Bdh. 1-g,

I

t

biitiin kiirfez boyunca hareket noktara'nda tehlikeye diigiirmiistii L?l'

Fatrmi ajanlan Kerman ve BiilCtcistanrn Asi ve korsan halkrnr kendilerine

bafilamaya, irakdan Hindistana kadar deniz yolu boyunca' Qufs' Jiruft

gibinoktaiardaiislerkurmayamuvaffakoldular|8].Karayollarrbilekendir.erinden masun kalamamrgtr; Multanda isrnaili misyonerler bir

nriidtlet igin Hind kara yolunun bu hayti merkezinde bir ismaili hanedanr

kurmuglardt l9l. $ark ticaretini erle gegirmek ve tiylece Abbasi ve bilAhare

;ilil ";-ipi"rinin hakimiyeti altrndaki tilkeleri srkr bin adloka Qenberi

igin'e almak hususunda Fatrmilerce herhangi bir plSn veya tasavvurun

mevcut oldr.rfu bginmemekle beraber, sarf edilen gayretlerin bu istikamette

toplandrfr agrkga belli olmaktadrr' Fatrmiler girnali Afrikanrn ve Suriye-

ningokdahazerrginvilAyetleriniterkerrrecburolduklarrzaytfzaman-IarrndabileKrzrldenizsahilindevemahreglerindehakimiyetven,iifuzlartnrmuhafaza igin giisterdikleri azim; propagan'da faaliyetlerinin Hindistana

giden deniz ve kara yollanna ve bwzat Hindistana teksif edilmis olmast;

garklaticarimiinasebetlerininartmasrveKrzridenizliman'larrnrnBasraI(tirfezindekilerininaleyhineolmakiizerebiiyiimeveserpilmesi!Biitiinbunlar ismaililerin teferruath ve uzun vadeli plAnlar kurmak hususunda

naltrmolanzekdvekabiliyetlerininrSrfraltrndatetkikedilirse,hepsiniteker teker Fatrmilerin Abbasi hiikiimranhfrnr krrmak ve islAm diinya'

srndahakimiyetikendiellerinegegirmekigintasarladrklarrbiiyilkplAnrntamamlayrcr bir pargasr olarak mi-rtalAa etmekle yanltg bir tahminde bulu-

nulmamrg olacafr anlagrlrr'

AbbasimemleketlerdehAdiselerininkigafrFatrmilerinigineyaradt.IrakvelrandalOvellinciasrrlardabitiptiikenmeyenkarrgrklrklar,Hindu-Gug'un giimiig maden yataklarrnrn kaybr ve bundan miitevellit

meskfikat darhgr t10l ticaretin oralarda gerilemesine sebebiyet verdi;

Fatrmil€r ve HindiBtan Yolu 359

l7l Bak' B. Lewis, T:ne Origins of Isma'ilism' Cambridge'

M. J. d'e Goeie, v.;€molre sur les Carmathes du Bahrain et les

1886. Bir lsmaili Da'i'nin Cenup Batr lranda <(da'va> faaliyetleri

deleri isin bak. AI-Mwa'AUId, yukarda zikredilen eser' sah' 4 - 74'

tsl Bak. Ibn Ha't)kat, Al-Mesalik va'I-Memalik' ed" il'e Goeia' Lelden' sah' 221

(ed. J. Kronters, Leialen, 1939, II, sah' 310)' Ayrlca P' SctLwa4.z' lran im Mittelalter'

Leipzig 1896, III, sah.262'3; W'Barthold"'Historico-Geographical Surv;e'y of' lran

(Farsca terciime), Tahran, 1930' sah' 199 ve dev'; W' iuanottt' Satpanth' sah' 6-7'

tgl Bak. S. M. Btern, lsmaili Propaganda and Fatrmld Rule in Sind' lslamic

Culture, Hyderabad, 1949, sah' 1-10; ve B' Lqwis' lsma'ili Notes' yukarda zikre'lilen

etiid.

t10l Bak. R. P' Btake, The Circulation of Silver in the Moslem East down

to the Mongol Epoch, H' J' A' S" Harvard' II' 1937' 29L'328'

19110, Fasrl III' ve

Fatrmldes, I.biden,

hakkrnda miisahe-

360 Bernard Lewlg

Tiirklerin ist'asr ve_feodar biinyeri bir askeri hi.ikiimdarrr{rn kurulmasr bu::11lffJ:ffifi,,"0"n" h,d"n;;;;; ;;," garkrn, agrrrrk merkezi M,s*ve rrakr'n,"oo"u -Tu;1"?ff:'iTf":rette iki bdlgeve noi.intisri, suriye

I:I::I:H'** urli:tr*i"""".'-1,:lL::Iil:,T ffiHfihat pranr akim karrp kendireri * r"";r:il",i,iJ5iJ,rJ;,.i,#lT:,"?::;Eyyubiler ve Memlffkler ticaret O"r,rU"i"rrr devam ettirdiler; Mrsrr veKrzrldeniz yine eskisi

-gibi Sark -;;','.*"tinin esas kana'nr ve mihve-;il:J1*:ril:i'ii,l,"t' rir tarat[n L"m],,r,r,e,n kururus ve yrikserisi'e

*:**rl1#',""11JTJfiilfffi ,i.,T11ff:.,";:tril*?:L: