ਫ਼ਰਵਰੀ 2016 - Yojana

48
:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 3 Gkos d/ f;js y/so ftZu w[Zd/ ns/ u[B" shnK L - Nh ;[zdoowB 4 Gkos ftZu okFNoh f;js Bhsh dk ftek; - i/HthHnkoH gq;kd okU 11 Gkos ftZu f;js T[go youk - fBg[zBsk tXkT[Dk - nb'e e[wko 14 epkfJbh fJbkfenK ftZu f;js d/yGkb L - nG/ pKr 16 toswkB ns/ GftZy brksko ftek; d/ :[Zr ftZu f;js - e/H ;qhBkE o?vh 19 ;kfonK bJh f;js L fJZe nfjw - ;[GkF Fowk 22 nzsookFNoh fdqFNhe'B f;js ;zuko dh skes ns/ tknd/ ~ g{ok - ;ziht e[wko 27 eoB dk ykek ;kfonK bJh f;js ns/ brksko ftek; d/ Nhu/ - uzdoeKs bjkohnk 30 wB[Zyh ns/ tksktofBe f;js #s/ gqGkt e[g'FD xNkT[Dk L n"os dk f;jswzd j'Dk }o{oh - whok fwFok 34 fwFB fJzdoXB[F L Gkos ftZu pZfunK ~ - oke/F e[wko 37 o'rK s'I pukT[D bJh T[whd dh feoB gq GktFkbh ftek; j[ zxko/ bJh n? ` u nkJh th d/ ;pe - nbek Bkozr, J?Iibk u"Xoh 40 feF'oK dh f;js - ;[Fwk d[o/ik 42 eh s[;hI ikDd/ j'< - tkfNek uzdok 45 w/ek fJB fJzvhnk - ;zdhg dk; 46 Gkos ftZu w"i{dk w?vheb ;fEsh L f;js - wBhF e[wko 48 ikro{esk - fJe eqKsh dh b'V fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu ;kb 31 ;kb 31 ;kb 31 ;kb 31 ;kb 31 nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 \otoh 2016 \otoh 2016 \otoh 2016 \otoh 2016 \otoh 2016 e[Zb gzB/ 52 e[Zb gzB/ 52 e[Zb gzB/ 52 e[Zb gzB/ 52 e[Zb gzB/ 52 w[Zy ;zgkde dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb ;zgkde rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB rrBdhg e"o d/trB ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so Jh;N pbke-4, b?tb-7 nkoH e/H g[ow, BthI fdZbh-110066 \'B s/ \?e; L 011-26177591 Jhw/ b : [email protected] t?`p;kJhN L www.yojana.gov.in www.publicationsdivision.nic.in https//www.facebook.com/pages/yojana-journal ;z:[es fBod/Fe (T[sgkdB) thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk fp}fB; w?B/io ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk \' BL 011-24367260 c?e; L 011-24365609 (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) ioBb :{fBN ioBb :{fBN ioBb :{fBN ioBb :{fBN ioBb :{fBN gqekFB ftGkr, ;{uBk s/ gq;koB wzsokbk, ewok BzH 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003 Jhw/b L [email protected] eto L ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ADG(i/c), Publications Division# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB w?Ipo pDB s/ gZqfsek wzrtkT[D bJh s[;hI ;kv/ j/mb/ ftZeoh e/IdoK Bkb th ;zgoe eo ;ed/ j' L L L L L gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, BthI fdZbh -110003 (\'BH 24365610) jkb BzH 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh - 110054 (\'BH23890205) 701, ph ftzr, ;ZsthI wzf}b, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh- 400614 (\'BH 27570686 8 n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700069 (\'BH 22488030) J/ ftzr, okikih GtB, p/;/IN Bro, u/BZJh - 600090 (\'BH 24917673) gq?&Z; o'v, B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{tkBzsg[ow 695001 (\'BH 2330650) pbke BzH 4, rqfjebg ezgb?e;, n?wH ihH o'v, BkwgZbh, j?dokpkd - 500001 (\'BH24605383) gqEw sb, @n?c# ftzr, e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb'o - 560034 (\'BH 25537244 fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigE, gNBk - 800004 (\'BH2683407) jkb BzH 1, d{ih wz}b, e/Idoh GtB, ;?eNo n?`u, nbhrzi, byBT{ - 226024 (\'BH2225455 nzfpek ezgb?e;, gqEw sb, T[go :{e' p?Ie, gkbdh, nfjwdkpkd - 380007 (\'BH 26588669) e/He/Hph o'v, fBT{ ekb'Bh, jkT{; BzH 7, u/Bh e[Eh, r[tkjNh - 781003 (\'BH 2665090) uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk ftu ftu ftu ftu ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXs jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.

Transcript of ਫ਼ਰਵਰੀ 2016 - Yojana

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 3

• Gkos d/ f;js y/so ftZu w[Zd/ ns/ u[B"shnK L - Nh ;[zdoowB 4

• Gkos ftZu okFNoh f;js Bhsh dk ftek; - i/HthHnkoH gq;kd okU 11

• Gkos ftZu f;js T[go youk - fBg[zBsk tXkT[Dk - nb'e e[wko 14

• epkfJbh fJbkfenK ftZu f;js d/yGkb L - nG/ pKr 16

toswkB ns/ GftZy

• brksko ftek; d/ :[Zr ftZu f;js - e/H ;qhBkE o?vh 19

• ;kfonK bJh f;js L fJZe nfjw - ;[GkF Fowk 22

nzsookFNoh fdqFNhe'B

• f;js ;zuko dh skes ns/ tknd/ ~ g{ok - ;ziht e[wko 27

eoB dk ykek

• ;kfonK bJh f;js ns/ brksko ftek; d/ Nhu/ - uzdoeKs bjkohnk 30

wB[Zyh ns/ tksktofBe f;js #s/ gqGkt

• e[g'FD xNkT[Dk L n"os dk f;jswzd j'Dk }o{oh - whok fwFok 34

• fwFB fJzdoXB[F L Gkos ftZu pZfunK ~ - oke/F e[wko 37

o'rK s'I pukT[D bJh T[whd dh feoB

• gqGktFkbh ftek; j[zxko/ bJh n?u nkJh th d/ ;pe - nbek Bkozr, J?Iibk u"Xoh 40

• feF'oK dh f;js - ;[Fwk d[o/ik 42

• eh s[;hI ikDd/ j'< - tkfNek uzdok 45

• w/ek fJB fJzvhnk - ;zdhg dk; 46

• Gkos ftZu w"i{dk w?vheb ;fEsh L f;js - wBhF e[wko 48

ikro{esk - fJe eqKsh dh b'V

fJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftu

;kb 31 ;kb 31 ;kb 31 ;kb 31 ;kb 31 • • • • • nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 nze 7 • • • • • \otoh 2016 \otoh 2016 \otoh 2016 \otoh 2016 \otoh 2016 • • • • • e[Zb gzB/ 52e[Zb gzB/ 52e[Zb gzB/ 52e[Zb gzB/ 52e[Zb gzB/ 52

w[Zy ;zgkde

dhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSb

;zgkde

rrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trBrrBdhg e"o d/trB

;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\soJh;N pbke-4, b?tb-7

nkoH e/H g[ow, BthI fdZbh-110066\'B s/ \?e; L 011-26177591

Jhw/b : [email protected]

t?p;kJhN LLLLL www.yojana.gov.in

www.publicationsdivision.nic.in

https//www.facebook.com/pages/yojana-journal

;z:[es fBod/Fe (T[sgkdB)

thHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDk

fp}fB; w?B/io;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk

\'BL 011-24367260 c?e; L 011-24365609

(;oe{b/FB s/ ftfrnkgB)ioBb :{fBNioBb :{fBNioBb :{fBNioBb :{fBNioBb :{fBN

gqekFB ftGkr, ;{uBk s/ gq;koB wzsokbk,ewok BzH 48-53, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;,

b'Xh o'v, BthI fdZbh-110003Jhw/b L [email protected]

eto L ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/

:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqekwzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ADG(i/c), PublicationsDivision# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow,Bth I fd Zbh-110066, \ 'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkg qekFBBth I fd Zbh-110066, \ 'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkg qekFBBth I fd Zbh-110066, \ 'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkg qekFBBth I fd Zbh-110066, \ 'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkg qekFBBth I fd Zbh-110066, \ 'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkg qekFB

w?Ipo pDB s/ gZqfsek wzrtkT[D bJh s[;hI ;kv/ j/mb/ ftZeoh e/IdoK Bkb th ;zgoe eo ;ed/ j' L L L L L • gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, BthI fdZbh-110003 (\'BH 24365610) • jkb BzH 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh - 110054 (\'BH23890205) • 701, ph ftzr, ;ZsthI wzf}b, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh-400614 (\'BH 27570686 • 8 n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700069 (\'BH 22488030) • J/ ftzr, okikih GtB, p/;/IN Bro, u/BZJh - 600090 (\'BH 24917673)• gq?&Z; o'v, B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{tkBzsg[ow 695001 (\'BH 2330650) • pbke BzH 4, rqfjebg ezgb?e;, n?wH ihH o'v, BkwgZbh, j?dokpkd - 500001 (\'BH24605383)• gqEw sb, @n?c# ftzr, e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb'o - 560034 (\'BH 25537244 • fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigE, gNBk - 800004(\'BH2683407) • jkb BzH 1, d{ih wz}b, e/Idoh GtB, ;?eNo n?`u, nbhrzi, byBT{ - 226024 (\'BH2225455 • nzfpek ezgb?e;, gqEw sb, T[go :{e' p?Ie, gkbdh,nfjwdkpkd - 380007 (\'BH 26588669) • e/He/Hph o'v, fBT{ ekb'Bh, jkT{; BzH 7, u/Bh e[Eh, r[tkjNh - 781003 (\'BH 2665090)

uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H :'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk ftu ftu ftu ftu ftugqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXsgqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXsgqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXsgqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXsgqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ ;zrmBK Bkb ;zpzfXsjB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZ qfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZ qfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZ qfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZ qfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.jB, T[BQK dk th fJjh fdqFNhe'B j't/. gZ qfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.

4 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

Gkos d/ f;js y/so ftZu w[Zd/ ns/ u[B"shnK LGkos d/ f;js y/so ftZu w[Zd/ ns/ u[B"shnK LGkos d/ f;js y/so ftZu w[Zd/ ns/ u[B"shnK LGkos d/ f;js y/so ftZu w[Zd/ ns/ u[B"shnK LGkos d/ f;js y/so ftZu w[Zd/ ns/ u[B"shnK LfdqFNhe'B ns/ nZr/ dk okjfdqFNhe'B ns/ nZr/ dk okjfdqFNhe'B ns/ nZr/ dk okjfdqFNhe'B ns/ nZr/ dk okjfdqFNhe'B ns/ nZr/ dk okj

NhH ;[zdoowBNhH ;[zdoowBNhH ;[zdoowBNhH ;[zdoowBNhH ;[zdoowB

js js js js js s/ nkfoEe ftek;s/ nkfoEe ftek;s/ nkfoEe ftek;s/ nkfoEe ftek;s/ nkfoEe ftek;ftueko ;zpzXftueko ;zpzXftueko ;zpzXftueko ;zpzXftueko ;zpzX

Gkos dk f;js y/so u"okj/ T[s/yVQk j?. nfijk e[ZM-e[ZM ftek; ns/f;js ftueko fdbu;g ;pzX eoe/ j?,fi; ~ gq?;NB eot eoe/ ikfDnk iKdkj?. 1975 ftzu ;?w{nb gq?;NB B/ fdykfJnkfe i/ ihtB dh ;zGktBk ti'I wkgh rJhd/FK dh f;js ~ fJBQK d/FK dh d"bs d/w[ekpb/ yVQk eo fdZsk ikt/, sK fJZe jZdsZe gqfs ftnesh e[Zb xo/b{ T[sgkd ftZuwkw{bh tkX/ fgZS/ ihtB ;zGktBk ftZu tZvktkXk j't/rk. fco fJj x[wkT{dko o/yknukBe f;ZXh j' iKdh j? - ns/ fJ; fpzd{s'I pknd ihtB ;zGktBk ftZu wkw{bh tkX/bJh iBse f;js you/ ftZu tZv/ tkfXnKdh b'V g?Idh j? (vhNB, 2013).

nkgDh feskp @@fd ro/N n?;e/g##ftZu fJ; ;kb d/ B'pb fJBkw i/s{noEFk;soh vhNB ftnkfynk eod/ jBfe gq?;NB eot (o/yk) ftZu tb g?D s'Ipknd th, f;js BshfinK ns/ ftek;dofwnkB fJZe fBozso nkg;h ;pzX ofjzdkj? - i' j[D f;o\ fJZe bx{rfDe ;pzXj? - fJsB/ jh tkX/ bJh gqfs ftneshe[Zb xo/b{ T[sgkd ftZu uko r[Dk tkX/dh b'V gt/rh (vhNB 2013). T[j fJjfJFkok th eod/ jB fe fJj d'gk;h ;pzXj? - i' fpjso f;js bJh Bk e/tbnkofEe ftek; Bkb jh ;pzXs j? - ;r'I

o/yk ftZu fJj tb wjKwkoh ftfrnkBspdhbh dh th gqfsfBXsk eodk j? - id'I|?o-S{s tkbhnK fpwkohnK w"sK dk w[ZyekoB pDBk F[o{ j' iKdhnK jB, wksohns/ pugB dhnK nkw fpwkohnK eoe/xN ojhnK w"sK dk fBozso :'rdkBbrksko xN fojk j?.

gq?;NB eot d/ 2010 d/ o{gKso

ftZu, Gkos o/yk d/ fpbe[b T[s/ iK pj[sB/V/ gj[zu u[Zek j? - ns/ fJ; d/ BhshT[s/ rzGho gqGkt g?Dr/. o/yk d/ tb

tkb/ ;EkB T[s/, fgSbhnK gqiBB ns/pkb f;js ns/ S{s tkbhnK fpwkohnK

dhnK ;wZf;nktK w"id{ jB, go BthnK;wZf;nktK th fJ; ftZu Fkfwb jB. i/

f;js y/so ftZu iBse fBt/F BjhI tXdksK fBZih fBt/F tX/rk. go e'Jh gZek BjhI

fe fJ; d/ tXhnk f;js Bshi/ jk;bj'Dr/. i/ iBse fBt/F ftZu tkXk j[zdk

j? sK fJ; ~ iB f;js gqDkbh ~ wip{seoB ns/ fBZih y/so s'I f;js ;zGkb

yohdD ftueko u'D eoBh gt/rh. i/gfjb/ ezw ~ nwb ftZu fbnkT[Dk j? sK

;]s fB:wK tkb/ Fk;e ~ bkr{ eoBns/ iBse youk e[Zb xo/b{ T[sgkd d/

2H5 gqfsFs s'I fes/ f}nkdk eoB bJhfsnko ofjDk gt/rk, fi; dh fe toswkB

okFNoh f;js Bhsh dk yoVk wzr eodkj? (;[zdoowB, w[obhXoB ns/ w[Zy'gkfXnkfJ

2016). fJj ;ko/ c?;b/ n"y/ jB - ns/

fJ; b/y ftZu fJBQK w[ZfdnK s/ u[B"shnKpko/ ft;Eko ;fjs uouk ehsh ik ojhj?.

g qiBB ns/ pkb f;js ft Zug qiBB ns/ pkb f;js ft Zug qiBB ns/ pkb f;js ft Zug qiBB ns/ pkb f;js ft Zug qiBB ns/ pkb f;js ft Zuj'Jh soZehj'Jh soZehj'Jh soZehj'Jh soZehj'Jh soZeh

gfjb/ d/ djkfenK ftZu f}nkdksow"sK S'N/ pZfunK Bkb ;pzfXs j[zdhnK;B - fJj f}nkdkso gzi ;kb dh T[wos'I j/mK tkgodk ;h. roG ;pzfXs w"sKdh frDsh th ek\h f}nkdk ;h. fJBQKd'jK ftZu s/}h Bkb ewh nkJh j? - e[ZMsK fJ; eoe/ fe iBw ;w/I w"sK dhfrDsh ftZu ek\h tZvh ewh nkJh j? ns/e[ZM iDB fB:zsqD ;kXBK eoe/ - pZfunKiK roGtsh n"osK dh frDsh nkgD/nkg ftZu ek\h xNh j?. nfij/ pj[s;ko/ ekoB jB fiBQK eoe/ Gkos nfijhewh jk;b eoB ftZu ;cb BjhI j'fJnk.fJZe nfjw ekoB fgSb/ 25 ;kbK d"okBBtizw/ ns/ S'N/ pZfunK dh w"s do xZNeoB tZb tX/o/ fXnkB j'Dk j?. gfjbKn;hI 90ftnK d/ nozG ftZu pZfunK d/puD ns/ ;[oZfyns wK dk gq'rokw F[o{ehsk, ns/ pknd ftZu gqiBB ns/ pZfunKdh f;js d/ gq'rokw 90ftnK d/ nyhob/djke/ d/ F[o{nksh fjZ;/ ftZu ubkJ/ rJ/.fco 2005 ftZu ;'X eoe/ f}nkdk ;cbnko ;h n?u-2 gq'rokw ubkfJnk frnkns/ fJ; ;w/I fJj gq'rokw okFNoh fdjkshfwFB Bkb J/ehfeqs j' frnk. 90ftnK

f;f;f;f;f;

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 5

ftZu ftZsh ;zeN ns/ YKukrs ;[XkoK d/pkti{d fJBQK gqki?eNK B/ :ehBh pDkfJnkfe nko ;h n?u gq'rokw fJ; ;zeN s'Iuzrh soQK ;[oZfyns ofjD.

dfj;dh ftek; NhfunK d/ n?bkBns/ Gkos tb'I fJBQK NhfunK dh gqkgshbJh d"V B/ th fJ; ~ jk;b eoB ftZue'Jh xZN :'rdkB BjhI gkfJnk. okFNohf;js Bhsh d/ yoV/ ftZu fJ; pko/ fJT[If}eo j? L @@wJ dh w"s dk nB[gks (n?wn?w nko) bJh n?`w vh ih Nhuk 140gqfs 100,000 iBw j?. 1990 ftZu 560d/ p[fBnkdh fpzd{ s'I b? e/ d/F B/ 2010-12 sZe 178 dk nzeVk gqkgs eo fbnkns/ froktN dh fJ; do Bkb nB[wkBj? fe 2015 sZe n?w n?w nko 141 sZegj[zu ikt/rk. 5 ;kb s'I xZN T[wo dhw"s do (:{ 5 n?w nko) dk n?w vh ihNhuk 42 j?. 1990 ftZu 126 dhp[fBnkdh o/yk s'I b? e/ 2012 ftZu d/Ftb'I :{5 n?w nko 52 jk;b eo fbnkfrnk j? ns/ fJ; o[MkB ~ pDkJh oZyDBkb fJj do 2015 sZe 42 j' ikt/rh(okFNoh f;js Bhsh 2015 dk yoVk).##id'I nrb/ ;kb 2015 d/ nzeV/ T[gbpXj' ikDr/ sK ;k~ gsk bZr/rk fe n;hINhu/ sZe gj[zu/ iK BjhI - go n;hI pj[sB/V/ }o{o gj[zu/ jK. 1990 ftZu Gkos wKns/ pZu/ dh w"s do d/ wkwb/ ftZuftFt n";s s'I ek\h fgZS/ uZb fojk ;h,brGr 47 gqfsFs ns/ 40 gqfsFs dhdo Bkb. 2015 sZe Gkos d/ nzeV/ftFt n";s Bkb'I e[ZM tZX ;B - Gkosnyho ~ Bkb ob frnk ns/ j[D nZr/tX fojk j?.

fXnkB d/D tkbh rZb j? fe fJjgqkgshnK ;k\-;\kJh iK pkb g'FD ftZus[bBkswe ;[XkoK s'I fpBK ehshnK rJhnK;B - i' f;js d/ d' ;G s'I tZX nfjw;wkie fBoXkoe jB ns/ fi; ftZuGkos ftFt n";s Bkb'I fes/ fgZS/ uZb

fojk j?. f}nkdkso d/FK ftZu Btizw/pZfunK dh w"s do ~ rohph s/ |?o-pokpoh d/ gZXoK Bkb i'V e/ t/fynk iKdkj?. fJBQK ;kbK d"okB Gkos ftZu rohphxND d/ dknftnK ~ u[B"sh fdZsh iKdhj? ns/ d't/I soQK d/ ftuko gqrN ehs/iKd/ jB. go fJe rZb ;gZFN j? fepZuk ns/ wK d/ ihtB dh w"s do ftZuewh, f;js y/so d[nkok wkV/ ;wkiefBoXkoeK d/ uZb oj/ d"o d/ d"okB jhgqkgs ehsh ikDh j?.

jK gZyh fdFk ftZu Gkos B/ d';wkie fBoXkoeK d/ wkwb/ ftZu ftFtgZXo ~ S{jD bJh rzGho :sB ehs/jB. gfjbk ghD tkb/ ;[oZfyns gkDhdh g{osh ;h fi; nXhB j[D 94 gqfsFsfgzv s/ p;shnK fJ; d/ dkfJo/ ftZunk u[ZehnK jB (vpb:{ n?u U 2015)ns/ d{ik j? n"osK dh ;kyosk fi;nXhB sk}k wodwF[wkoh dZ;dh j? fej[D 65H04 gqfsFs n"osK ;kyo jB(wodwF[wkoh 2011).

;[Xoh j'Jh n"os ;kyosk do dkjk;b eoBk w"i{dk iB;zfynk spdhbhBkb B/V/ s'I i[fVnk j'fJnk j?. djkfenKdh iB;zfynk ftek; do j[D xN ojh j?ns/ f}nkdkso okiK B/ T[j iBw dojk;b eo bJh j? i' iB;zfynk ;fEoskBkb w/b yKdh j? (gqfs 1000 21 s'IxZN). ftek; doK e[ZM j'o ;kbK bJhT[uhnK ofjDrhnK - fi; dk ekoBiB;zfynk t/r j?. fJj T[; sZE tZbfJFkok eodk j? fe j'o pj[s ;kohnKn"osK fgSbhnK T[u gqiDB doK ekoBgqiBB dh T[wo ftZu iK sK dk]b j'ojhnK jB iK bzx ojhnK jB - fi;eoe/ f}nkdk pZu/ iBw b? oj/ jBGkt/I fe S'N/ gfotko d/ Yzr ~ jk;beo fbnk frnk j?. f;o\ ;Zs okiK ftZujkb/ th gqiBB do tZX j? - T[so gqd/F,fpjko, wZX gqd/F ns/ oki;EkB ns/ fe;/

jZd sZe Mkoyzv, SZsh;rVQ s/ w/xkfbnk -go fJBQK okiK ftZu th froktN dh doT[sFkjiBe j? (f;js s/ gfotko GbkJhwzsokbk, 2011). fJ; froktN dk f}nkdkf;jok f;js gqDkbhnK dh wip{sh ns/wK e/Idfos gq'rokw fit/I i/ n?; tkJh, i/n?; n?; e/, J/ n?; n?u J/, vkfJb 108ns/ 104 n?Ip{b?I; ;/tktK, tkX{ Bo;K ns/J/ n?B n?w} dh fB:[esh d/ ;[w/b d/f;o j'Dk ukjhdk j? i' n?B nko n?un?w d"okB tkgohnK.

fJ; dk wsbp fJj BjhI fe gqiBBns/ pkb f;js dhnK u[B"shnK ysw j'rJhnK jB. jkb/ fJj pj[s d{o dhrZb j?. jkb/ th jo/e ;kb 46,500wktK ns/ 5 ;kb s'I xZN T[wo d/ 1H5fwbhnB pZfunK dh w"s j' iKdh j? i' wKns/ pZu/ dh w"s d/ wkwb/ ftZu ftFtnB[gks Bkb'I ek\h f}nkdk j?. f;js;zGkb dh r[DtZsk ns/ ;[oZfynk fJZe w[Zdkj?. Gkt/I fe j;gskbK ftZu j' oj/ pZfunKd/ iBw d/ nB[gks ftZu BkNeh ;[Xkoj'fJnk j?, go ;zGkb dh r[DtZsk jkb/ thu[B"sh pDh j'Jh j?. Gkt/I fe f}nkdksoiB;zfynk ;w{jK ns/ okiK ftZu roGfBo'Xe;/tktK dh wzr uzrh soQK ;Ekfgs j'Jhj? - go ;[oZfyns B;pzdh ;/tktK jkb/th u[B"sh pDhnK j'JhnK jB feT[Ifefpbk;g[o (SZsh;rVQ) ftZu j'JhnK d[ydkJhB;pzdh w"sK B/ ;G e[ZM Bzrk eo fdZskj?. roGgks ;/tktK th ftek; dh o\skoBkb BjhI ob ojhnK.

n?B nko n?u n?w tb'I nrtkJheoB Bkb frnkoQthI gzi ;kbk :'iBk ftZuf;js ;zGkb you/ ftZu }o{o d[rDk tkXkj'fJnk (;jh wkwfbnK ftZu) ns/ nkwwkwfbnK ftZu 3 r[Dk tkXk j'fJnk j? -go fJj nkgD/ ftZsh NhfunK s'I 40gqfsFs xZN j?. p/FZe p/jso ftZshyke/, wB[Zyh ;o'sK dh tZX ns/ ;fEos?Bksh, fszB nfjw ;wkie fBoXkoeK -

6 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

rohph, g'FD s/ ;k\ ;\kJh Bkb fJ; dhekor[}koh j'o tXhnk j' ;edh ;h.

S{s dhnK fpwkohnK ;pzXh obhS{s dhnK fpwkohnK ;pzXh obhS{s dhnK fpwkohnK ;pzXh obhS{s dhnK fpwkohnK ;pzXh obhS{s dhnK fpwkohnK ;pzXh obhfwbh soZehfwbh soZehfwbh soZehfwbh soZehfwbh soZeh

n?B nko n?u n?w d/ gqGkt ns/fgSb/ d' djkfenK d"okB iB f;jsgqDkbhnK d/ d]bK dk S{s tkbhnK fpwkohnK~ ekp{ eoB ftZu ofbnk-fwfbnk Bshikfojk j?. fJZe gq'rokw fi; dh ekor[}kohpj[s tXhnk ojh, T[j j? okFNoh J/v}ezNo'b gq'rokw, fJj fJZe n;odko w[fjzwj? fi; B/ o'eEkw s/ o'rfBtkoe, d'jKgZyK ~ N[zfpnk ns/ fi; B/ T[u r[DtZsktkbh f;js ikDekoh s/ nB[wkB g/Fehs/ - fJj w[fjzw ekch jZd sZe fJ;fpwkoh T[s/ ekp{ gkT[D ns/ wjKwkoh ~o'eD ftZu ekw:kp ojh. fJ; dk iFBwBkT[Dk ;w/I s'I gfjbK dh rZb j't/rh,gqkgshnK Bk}[e jB - ns/ MNe/ bZrD/n;kB jB - go fJ; dh s[bBk f;o\fJ; rZb Bkb eoBh j't/rh i' fJ;fpwkoh B/ T[g ;jkok n\ohek Bkb ehskns/ fJ; rZb dh gqFz;k eoBh j't/rh fenfijh jkbs j'D s'I n;hI uzrh fe;ws~ tkb-tkb pu rJ/ jK. g'bhU d/fybk\ fJZe'-fJZe ;cbsk fJ; ;w/I dhfJZe j'o wjkB gqkgsh j? go fJE/ u[B"shw[fjzw s'I pkjo fBebD dh Bhsh ns/gqkgshnK ~ pDkJh oZyD dh tX ojhbkrs j?. xZN ej/ rJ/, go pokpoh dhFkBdko gqkgsh, e'jV ftZu nkJh tZvhewh dh j? - fpwkoh d/ gqubD ~fpbe[b j/mK sZe b? nKdk frnk j? i'yksw/ dh ftnkfynk eodh j?. fJ;fpwkoh d/ wkwb/ ftZu th gq'rokw ftZu;gZFN oDBhsh dh xkN B}o nkT[Idh j?i' Bt/I wkwfbnK ns/ ngzrsktK BkbBfiZm ;edh j?. fJ; d/ @yksw/# s'Ipknd th eJh ;kb fJj wkwb/ ;kjwD/nkT[Id/ ofjDr/. t?eNo ezNo'b (EDXkoh,gzSh, ehV/-we"V/ nkfd) d/ wkwb/ ftZu

gqrsh th obh-fwbh j?. fcb/ohnk BkNeh

sohe/ Bkb xN frnk j? ns/ jkEh g?o(;'i) d/ Bt/I wkwb/ th BKwkso jh

;kjwD/ nk oj/ jB. wb/ohJ/ dh fpwkohftZu th toDB:'r ewh nkJh j? ns/

Bt/I :zsoK dh T[gbpXsk j'D Bkbwb/ohnk yksw/ d/ gq'rokw tZb ikD bJh

ftFtk; th pD fojk j?. ;zGt j? fe10 s'I 20 ;kbK d/ ;w/I ftZu fJj fpwkoh

yksw/ dh jZd s'I j/mK ubh ikt/rh.ekbk-n}ko fJZe ekb Gow j? - fJj

j[D sZe ysw j' ikDk ukjhdk ;h - fJ;~ ysw eoB dh ;w/I ;hwk ~ tko-tko

pdfbnk frnk j?. go fJj d' iK fszBokiK d/ e[ZM fgzvK dhnK nzdo{Bh fojkfJFK

ftZu jkb/ th gBg fojk j?, i' fJ; s'IS[Nekok gkT[D dhnK ;kohnK e'fFFK dk

w{zj fuVk fojk j?. uko okiK ftZubrGr 20,000 wkwb/ jo ;kb ;kjwD/

nkT[Id/ jB, go fJj f}nkdkso fpjkoftZu j[zd/ jB. fJ;/ ;w/I t?eNo s'I g?dkj'D tkbhnK BthnK fpwkohnK th ;kjwD/

nkJhnK jB - fiBQK ftZu w[Zy s"o s/v/Ir{ s/ fueBr[Bhnk jB. ][Fh dh ]po

fJj j? fe n;bh ;zfynk ns/ ;kohnKw"sK d/ nB[wkB, fJE'I sZe fe ;ko/ wkwfbnK

ftZu th w"sK dh frDsh ekch xZN j'Jhj? (f;js s/ gfotko GbkJ wzsokbk,

2011). okFNoh o'r fB:zsqD gq'rokwKdh fuzsk dk ;G s'I tZvk ekoB Nh ph

j?. fJ; ftZu th w"sK dh frDsh ftZuewh nkJh j? - go Bt/I wkwfbnK ftZu

ewh xZN BkNeh j? - ns/ pj[-dtkJhgqfso'Xh Nh ph dk G{s j[D f}nkdk okiK

ftZu f;o u[Ze fojk j? (n?w U n?u n?cvpb:{ 2011).

go, fJBQK ;ko/ jh okFNoh o'rfBtkoB gq'rokwK nXhB w"sK dh frDsh;kohnK w"sK dh do d/ 6 gqfsFs Bkb'IxZN j?. ;zeowD fpwkohnK eoe/ j'DtkbhnK f}nkdkso w"sK d;s, ;kj d/

;zeowD d/ ekoB j[zdhnK jB, ]k; eoe/pZfunK ftZu. pj[s ;w/I d{i/ feNkD{, fiBQKdh T[Bh wjKwkoh tkbh ;zGktBk BjhIj[zdh, go fJBQK dk gqubD$w"i{drh ek\hj?. ;kohnK S{s tkbhnK w"sK ~ fwbk e/th fJj e[Zb w"s do d/ 30 gqfsFs s'Ith xZN jB.

|?o-S{s dhnK fpwkohnK ftZu|?o-S{s dhnK fpwkohnK ftZu|?o-S{s dhnK fpwkohnK ftZu|?o-S{s dhnK fpwkohnK ftZu|?o-S{s dhnK fpwkohnK ftZuT[Gko dh iBse f;js u[B"shT[Gko dh iBse f;js u[B"shT[Gko dh iBse f;js u[B"shT[Gko dh iBse f;js u[B"shT[Gko dh iBse f;js u[B"sh

w"s dh do d/ nB[gks dk tZvk s/tXdk j'fJnk ekoB |?o-S{s fpwkohnKjB i' ;kohnK w"sK dk 60 gqfsFs j[zdkj? ns/ ;ZNk tZiD eoe/ brGr 12gqfsFs w"sK j[zdhnK jB (vpb:{ n?u U2014). ;G s'I f}nkdk bkGekoh ;kbK(30 s'I 70 ;kb) d"okB |?o-S{s tkbhnKfpwkohnK ekoB w"s dh ;zGktBk dknB[wkB 26 gqfsFs sZe bkfJnk frnkj?. fJ; dh rzGhosk ~ ;wMD bJh fJ;dh s[bBk ;thvB Bkb eoBh ukjhdh j?fiE/ fJj nzeVk 10 j?, :{ e/ ftZu 12ns/ EkJhb?Iv ftZu 17 j?. d{i/ sohe/Bkb rZb eohJ/ sK w[Zy |?o-S{s fpwkohnKekoB 62 gqfsFs wodK dh w"s GkosftZu 70 ;kb dh T[wo s'I gfjbK j' iKdhj?, i/ ;thvB Bkb s[bBk eohJ/ sK fJjnzeVk 24 gqfsFs, :{ e/ ftZu 29 gqfsFsns/ EkJhb?Iv ftZu 45 gqfsFs pDdk j?.n"osK d/ wkwb/ ftZu fJj nB[gks brGrfJZe' fij/ jB fi; nXhB 52 gqfsFsn"osK dh w"s |?o-S{s tkbhnK fpwkohnKekoB 70 ;kb dh T[wo s'I gfjbK j'iKdh j? id fe ;thvB ftZu fJj nzeVk15 gqfsFs j?.

T[wo dhnK fwnkoh w"s doK thfJjh ejkDh fpnkB eodhnK jB. 4|?o-S{s tkbhnK fpwkohnK eoe/ GkosftZu gqfs 100,000 iB;zfynk fgZS/ 785wodK dh w"s j[zdh j? fiBQK ftZu'I 80e?I;o eoe/, 30 FZeo o'r eoe/, 189g[okDhnK ;kj dhnK fpwkohnK eoe/ ns/

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 7

349 fdb dhnK fpwkohnK eoe/ j[zdhnKjB. ;thvB ftZu e?I;o ekoB j'D tkbhnKw"sK dh do Gkos Bkb'I 50 gqfsFs tZXj? - go g[okDhnK ;kj dhnK fpwkohnKd/ wkwb/ ftZu fJj f;o\ d;tK fjZ;k,FZeo o'r ftZu fJe fsjkJh ns/ fdbdhnK fpwkohnK d/ wkwb/ ftZu nZXhnKjB. T[d:'rhfeqs d[BhnK d/ f}nkdksod{i/ d/FK ns/ fJe;wkB f;js ;zGkbgqDkbhnK tkb/ ftek;Fhb d/FK dhnK w"sdhnK doK ;thvB ns/ Gkos d/ ftZuftukb/ j'DrhnK (vpb:{ n?u U, 2014).

;', ;zeowD fpwkohnK Bkb j'of}nkdk rzGho ;wZf;nktK d/ j[zfdnK Gkos;kjwD/ |?o-S{s fpwkohnK ekoB ;w/I s'IgfjbK j'D tkbhnK w"sK dh pj[s tZvhns/ tX ojh u[B"sh th j? - Gkt/I fJ; dhs[bBk ;G s'I tZX fte;s ns/ ftek;Fhbd/FK Bkb th eo bJh ikt/. gqfs fJZebZy iB;zfynk fgZS/ ;ZNk dh do ftZu thGkos dh wkVh jkbs j?.

GkosGkosGkosGkosGkos ftZuftZuftZuftZuftZu |?o-S{s dhnK fpwkohnK|?o-S{s dhnK fpwkohnK|?o-S{s dhnK fpwkohnK|?o-S{s dhnK fpwkohnK|?o-S{s dhnK fpwkohnKd/ fBtkoD dh u[B"shd/ fBtkoD dh u[B"shd/ fBtkoD dh u[B"shd/ fBtkoD dh u[B"shd/ fBtkoD dh u[B"sh

go Gkos dh |?o-S{s tkbhnK

fpwkohnK Bkb f;ZMD ns/ ;zeowD, gqiBB

ns/ pkb f;js d/ jZb dh :'rsk ftZuth fJe j'o tZvk nzso j?. ftZsh, wB[Zyh

;o's ns/ f;js ;zGkb gqpzX bJh b'VKpj[s f}nkdk jB. j'o nfjw rZb, fJBQKfpwkohnK ~ ikDp[ZM e/ d' djkfenK s'I

;oekoh w[Ybh f;js ;zGkb ftZu'I pkjoeoB Bkb, fJj XkoDk, fe w[Ybh f;js

;zGkb dhnK fJBQK ;wZf;nktK Bkb fet/IBfiZfmnk ikt/, fJj th ;wM s'I pkjo

j'fJnk fgnk j?. w[Ybh f;js ;zGkb pko/f}nkdkso uouktK nkJh n?w nko, n?w

n?w nko, NhekeoB doK ns/ gfotkofB:'iB sZe ;hws j' e/ ofj iKdhnK

jB. ;kvh gqDkbh fJBQK gqDkbhnK ~w[Ybh f;js gqDkbh (shi/ doi/ dh BjhI)

d/ \st/ dk fjZ;k wzBD bJh th fsnkoBjhI ikgdh. i'yw d/ gZy'I S{s tkbhnK

ns/ |?o-S{s tkbhnK fpwkohnK dofwnkBs[bBk ~ th fXnkB ftZu oZyDk j't/rk.

S{s tkbhnK fpwkohnK d/ y/so ftZu Gkosdh soZeh, rohph, g'FD ns/ ;k\-;\kJh

d/ y/soK ftZu Bkek\h gqkgshnK d/ pkti{dj? - fijV/ y/soK ftZu n;hI fte;s ns/

eJh ftek;Fhb d/FK Bkb'I th wkVk ezweo oj/ jK. go id'I n?B ;h vh n?;bJh i'ywK dh rZb nkT[Idh j? - Gkt/IfJj tZX Gko iK w'Nkgk, ;ohoe ;orowhBk j'Dk, Fokp iK szpke{B'Fh j't/ - sKfJj i']w d/ sZs fte;s d[BhnK ftZuf}nkdk gkJ/ iKd/ jB. fco Gkos ftZufJBQK fpwkohnK dh do tZX feT[I j?<itkp Bk f;o\ T[j o;s/ bZGD ftZufgnk j? fiBQK okjhI ftek;Fhb d[BhnKftZu ;wkfie fBoXkoe n?B ;h vh n?; d/gq;zr ftZu ;KM/ j[zd/ jB, go fJj itkpw[Ybh f;js ;zGkb dh w[eZwb nDj'IdftZu th j? i' fJBQK fpwkohnK dk fJbkieodh j?. p/FZe fJj gkV/ g{oB bJhfBZih y/so dk g;ko j'fJnk j? - gop}koh skesK f}nkdkso o'r-fBtkoe ns/soihjh s"o s/ shi/ doi/ dh iK ;jkfJe;zGkb ~ jh T[sFkjs eodhnK jB.p}ko ;zukfbs ftek; gqkfJwoh s/ ;?ezvoho'eEkw dhnK b'VK ~ noEGog{o sohe/Bkb jZb eoB d/ n;woZE j? - ns/ fJjG{fwek fBGkT[D dh f}zw/tkoh ;oeko d/w'fYnK T[s/ nk iKdh j?.

;oeko tb'I |?o-S{s tkbhnK fpwkohnKd/ fybk\ okFNoh o'r fB:zsqD gq'rokwF[o{ ehsk frnk - go fJj ftnkge j'Ds'I e'jK d{o j?. fJ; d/ w[ekpb/ nko ;hn?u gq'rokw ns/ Nh ph, n?u nkJh th,e'jV nkfd d/ fto[ZX okFNoh o'r fB:zsqDgq'rokw jo EK w"i{d jB. iBse f;jsgqDkbh jo/e roGtsh n"os dh Gkbeoe/ Y[Zeth ;zGkb dh }kwBh fdzdh j?,jo/e Btizw/ ~ bZG e/ NhekeoB :ehBhpDkT[Idh j?, jo/e Nh ph wkwb/ ~ bZG e/fJbki :ehBh pDkT[Idh j?. e[ZM wkwfbnK~ SZv e/, |?o-S{s tkbhnK fpwkohnK d/wkwb/ ftZu f;js ;zGkb dh fJe;wkBgj[zu bJh fe;/ ;gZFN Bhsh ~ bkr{eoBk jkb/ pkeh j?.

n?B ;h vh n?; fybkc oDBhsh

;{uh-1

Gkos ftZu |?o-S{s fpwkohnK (n?`B ;h vh) ekoB j'D tkbhnK w"sK dh do

dh u'Dt/I d/FK Bkb s[bBk

;{ue ;thvB :{ e/ EkJhb?Iv Gkos

uko w[Zy ekoBK eoe/ j'D tkbhnK n?`B ;h vh w"sK dk wod 23H4 29H1 45H5 62H0

nB[wkB i' 70 ;kb dh T[wo s'I gfjbK tkgod/ jB n"os 14H7 19H2 38H7 52H2

;kohnK |?o-S{s fpwkohnK gqfs 100,000 iB;zfynk wod 390H3 425H9 559H6 785

w"sK (T[wo dhnK fwnkoh doK n"os 286H3 302H2 358H3 586H6

e?I;o wod 124H9 133H9 127H8 79H0

gqfs 100,000 iB;zfynk w"sK n"os 100H5 112H5 82H6 66H3

g[okDhnK ;kj dhnK dhnK fpwkohnK wod 17H3 37H2 87H7 188H5

gqfs 100,000 iB;zfynk w"sK n"os 13H8 23H7 29H1 124H9

fdb dhnK fpwkohnK wod 162H8 140H6 215H8 348H9

gqfs 100,000 iB;zfynk w"sK n"os 105H7 86H7 156H9 264H6

FZeo o'r wod 10H6 5H0 23H5 30H2

gqfs 100,000 iB;zfynk w"sK n"os 6H1 3H6 27H9 22H7

;q's L (vpb:{ n?`u U, 2014)

8 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

pDkT[D ftZu fJe ;wZf;nk |?o-S{s tkbhnKfpwkohnK dh bzwh ;{uh j? - ns/ gqw[ZyS{s tkbhnK fpwkohnK d/ jZb bJh gq'rokwpDkT[Dk e'Jh ;"yk ezw BjhI. fJE'I sZe feS{s-tkbhnK fpwkohnK d/ wkwb/ ftZu thT[s'I j/mb/ gq'rokwK s'I ;wkBKso J/eheoBdh b'V ~ wfj;{; ehsk frnk. |?o-S{stkbhnK fpwkohnK d/ fJbki ~ gqGkthpDkT[D bJh ;wkBKso J/eheoB p/jZd}o{oh j?. jo/e n?B ;h vh bJh iK ;ko/n?B ;h vh bJh tZyo/ vkeNo ns/ nwb/dh nk; eoBk ekch |?o-ftnkoe j't/rk.

go fJ; dk wsbp fJj j't/rk fef}bQk gZXoh f;js gqDkbhnK ~ ftnkgesohe/ Bkb w}p{s ehsk ikt/. fJ; wkwb/ftZu n?B nko n?u n?w s'I pj[s e[ZMf;Zfynk ik ;edk j?.

11th I gzi ;kbk :'iBk nXhB11th I gzi ;kbk :'iBk nXhB11th I gzi ;kbk :'iBk nXhB11th I gzi ;kbk :'iBk nXhB11th I gzi ;kbk :'iBk nXhBf;js gqDkbhnK ~ wip{s eoBkf;js gqDkbhnK ~ wip{s eoBkf;js gqDkbhnK ~ wip{s eoBkf;js gqDkbhnK ~ wip{s eoBkf;js gqDkbhnK ~ wip{s eoBk

f;js gqDkbhnK ~ wip{s eoB dkw[Zy tkje okFNoh g/Iv{ f;js fwFB ;hfi; ~ j[D okFNoh Ffjoh f;js fwFBBkb J/ehfeqs eoe/ okFNoh f;js fwFBdk Bkw fdZsk frnk j?. Gkt/I fe f;jsoki dk ftFk j?, go fJj ;gZFN j? feftZs ns/ ftukoK d/ wkwb/ ftZu E'VQhe/Idoh ;jkfJsk nfVZe/ d{o eo ;edh j?ns/ oki nkgDhnK f;js gqDkbhnK ~wip{s eoB d/ o;s/ T[s/ nZr/ tX ;ed/jB. ;zxh YKu/ dk ;fseko eoB bJhokiK ~ nkgDhnK gqki?eN bkr{ eoBdhnK ;bkBk :'iBktK fsnko eoB dh}o{os ;h fiBQK ~ oki-e/Ido skbw/bew/Nh B/ wB}{o eoBk ;h. Gkt/I fe;w/I d/ Bkb fB:w f}nkdk s'I f}nkdk;]s j[zd/ rJ/, go okiK e'b nkgDhnK:'iBktK fsnko eoB dh jb/ th ek\hbuesk j?.

fJZe BthBsk fi; ~ ;ko/ okiK B/ngDkfJnk T[j j? nkFk d/ o{g ftZu90,000 d/ brGr GkJhukok f;js ;t?-

fJZSsK dh ekoi-Fesh fsnko eoBk.T[BQK tb'I iBse f;js ;/tktK ;wki ftZuc?bkT[D ns/ f;js f;Zfynk ftZu fJ; dhtos'I tXkT[D bJh tZvk :'rdkB iBsegqDkbh ftZu 178,000 f;js ekfwnK dktkXk eoBk ;h fi; dh ekwk-Fesh,1990ftnK d/ bkgqtkjh d/ d"o ekoB xNe/ fpbe[b j/mb/ gZXo T[s/ gj[zu rJh;h. n?B n?u n?w tb'I 18,000 n?Ip{b?I;Kw[cs ;zeNekbhB j[zxko/ ns/ wohiK dhY'n-Y[nkJh bJh s?Bks ehshnK rJhnK.

;ko/ okiK ftZu pkjoh o'rhnK dhjk}oh, fp;so wZbD ns/ ;z;Ekrs;/tktK d/D ftZu tZvk tkXk j'fJnk. gofJj xNBktK n;kthInK ;B ns/ 80gqfsFs s'I tZX ;/tktK ftZu tkXk 20gqfsFs s'I xZN iB f;js ;j{bsK tb'Iehsk frnk j? - ns/ fJBQK d/ fXnkB dke/Ido fpzd{ w[Zy s"o s/ nko ;h n?u;/tktK dh ;hws ;hwk ;h.

12thI gzi ;kbk :'iBk d/ ;w/I12thI gzi ;kbk :'iBk d/ ;w/I12thI gzi ;kbk :'iBk d/ ;w/I12thI gzi ;kbk :'iBk d/ ;w/I12thI gzi ;kbk :'iBk d/ ;w/IftZu okFNoh f;js fwFBftZu okFNoh f;js fwFBftZu okFNoh f;js fwFBftZu okFNoh f;js fwFBftZu okFNoh f;js fwFB

2012 s'I czv ftZu tkXk b'V nB[;koBjhI j'fJnk ns/ fJjh ;wK ;h id'I}o{oswzd oki czv ~ i}p eoB bJh;z;Ekrs ;woZEk dk ftek; eo oj/ ;B.ftZsheoB ftZu tkXk Bk j'D dk ekoBczv dh tos'I ftZu n;cbsk, wkVk Fk;Bns/ u'ohnK ;B fi; B/ Bhsh dkfJfonKftZu n?B n?u n?w dk Bkw pdBkw eofdZsk. p/FZe n?B n?u n?w ~ nfijhnK;wZf;nktK dk ;kjwDk eoBk fgnk, gofJj BthnK BjhI jB ns/ Fk;B dhnKewhnK dk gqrNktk eodhnK jB i' d{i/gfjb{nK ~ th pokpo yokp eo ;edhnKjB. fJe j'o ;ckJh i' g/F ehsh ik;edh j? - T[j j? iBse gqDkbhnK ftZuf}nkdk fBt/F eoB s'I fjueukjN feT[IfeBhsh gfjb fBZih y/so d/ s/} T[Gko tZbj' rJh i' j[D nkgD/ nkg ~ fBZih f;js;zGkb T[d:'r d/ o{g ftZu g[Bo ;Ekfgs

eo fojk j?. gfjbh dbhb d/ w[skpen?B n?u n?w ~ czv fJ; eoe/ xZN BjhIfwb/ fe fJj n;cb j' fojk ;h - ;r'IfJ; B/ jwkfJs r[nk bJh feT[Ife fJ;d/ ;cb j'D ~ ]sok ;h. fJj wkwb/ ~tXk e/ g/F eoBk j' ;edk j?, go n;hIr"o eod/ jK fe okFNoh f;js Bhsh dkyoVk, f;js ;zGkb T[d:'r d/ ftek;bJh nB[e{b FosK pDkT[D tk;s/ ;oekoh:sBK dh ft;Eko ftu'I gqFz;k eodk j?.

2013 ftZu okFNoh Ffjoh f;jsfwFB ~ gqtkBrh fdZsh rJh go fJ;Bkb th e/Idoh czvK ftZu e'Jh tZvk tkXkBjhI j'fJnk. okFNoh f;js Bhsh d/yoV/ ftZu toBD j? @@ftnkge ;zGkbgqdkB eoB bJh f;js gqDkbhnK ~wip{s eoB tk;s/, T[gbpX ;o'sK s'Ifes/ tZX fBt/F ns/ wB[Zyh ;q'sK dh }o{osj?. gqkgs piN ns/ T[; nXhB you,n?B nko n?u n?w YKu/ d/ g[Bo ikroDbJh ;'u/ you dk f;o\ 40 gqfsFs jh;h.##

okiBhse fJZSk Fesh s'I fpBK fszBj'o ekoe th jB i' fBt/F ftZu tkXkeoB d/ wkor ftZu w[Zy u[B"shnK iKnfVZe/ jB, i' iBse ;fjs gqDkbhnK ~wip{s eoBr/. fJBQK ftu'I gfjbk - e/Idos'I oki dhnK ;Fes f;js ;GktK sZeg?;/ dh f;ZXh nkwd dk gqtkj j[D y}kB/ns/ oki d/ piN szso okjhI j' frnkj?. nfij/ o;s/ dh jwkfJs bJh eJh:'r okiBhse ekoB j' ;ed/ jB, go}whBh jehes fJj j? fe okiBhse:EkoE ~ gqpzXeh ftjkoetkd d/ w/u dkeoBk gt/rk - BjhI sK i' j't/rk, T[j j?czvK dh tos'I eoB dh n;cbsk. d{ih;wZf;nk j? fe iBse f;js ;j{bsK dkftZsheoB ;ys s/ pj[gosh g{osh gZy d/piN T[s/ nXkos j? i' bkrs yofunKns/ ne[FbsktK Bkb Gfonk fgnk j?.EkJhb?Iv dh so} T[s/ wzr gZy ~ j[zrkok

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 9

d/D tkbk ;z;EkBK dk czv th nkwd ns/tos/ ikD ftZu tZvk ;[Xko fbnk ;edkj?. Gkt/I fe fJ; dk f;js Bhsh d/ yoV/ftZu f}eo j? - go fJ; T[s/ jkb/ ezwF[o{ BjhI j'fJnk. shik, ns/ FkfJd ;Gs'I tZvk nfVZek fBozso ns/ o[}rko dhnKGo';/:'r FosK T[s/, j[Bowzd iBf;jsekfwnK ftZu tkX/ bJh fBt/F eoB dhfjueukjN j?. ;kohnK f;js ;zGkbgqDkbhnK ftZu ;/tk gqdkB eoB tkfbnK~ ndkfJrhnK e[Zb iB f;js you/ dk50 gqfsFs pDdhnK jB. nfijk j'o thf}nkdk j' iKdk j? id'I wkwbk xZNfte;s d/FK ftZu w[Ybh f;js ;zGkbgqdkB eoB dk j't/. fJe;wkB f;js;zGkb tZb w[VB tkb/ ;ko/ d/F nkgD/ykfenK dh gotkj ehs/ fpBK, fJe ;KMhftF/Fsk oZyd/ jB - uzr/ j[Bowzd ns/sB]kj b?D tkb/ f;js ekfwnK dhY[ZethI ;zfynk. i/ gqDkbhnK fBZih y/so s'I;zGkb yohdD T[s/ nXkos jB sK ;zGtj? fe T[j sB]kjK T[s/ tZX you eo oj/jB.

;fjs d/yGkb T[d:'r dk tkXk;fjs d/yGkb T[d:'r dk tkXk;fjs d/yGkb T[d:'r dk tkXk;fjs d/yGkb T[d:'r dk tkXk;fjs d/yGkb T[d:'r dk tkXkns/ f;js d/yGkb bkrs eoe/ns/ f;js d/yGkb bkrs eoe/ns/ f;js d/yGkb bkrs eoe/ns/ f;js d/yGkb bkrs eoe/ns/ f;js d/yGkb bkrs eoe/ezrkbh tXDkezrkbh tXDkezrkbh tXDkezrkbh tXDkezrkbh tXDk

2015 d/ okFNoh f;js Bhsh yoV/ftZu B'N ehsk frnk j? fe @@f;js ;zGkbdhnK ;kohnK b'VK ~ dkfJo/ ftZu fbnkT[DbJh iBse fBt/F dh n;cbsk, ;zGkbdh bkrs ns/ f;js ;zGkb you/ ekoBj'Jh ezrkbh d/ ekoB pD ojh ;fEsh d/;gZFN o{g ftZu do;kJ/ rJ/ jB.## id'IfpwkohnK dk p'M |?o-S{s tkbhnK fpwkohnKtZb ubk frnk ns/ fJBQK ~ iB f;jsgqDkbhnK d/ dkfJo/ j/m BjhI fbnKdkfrnk - FkfJd GhV Bkb bZd/ ;oekohw?vheb ekbi j;gskbK ~ SZv e/, sKb'eK ~ fBZih y/so dh f;js ;zGkb tZbikD bJh wip{o j'Dk fgnk. fJj pdbknFfjoh y/soK ns/ g[okDhnK fpwkohnK d/

wkwb/ ftZu tZX B}o nk fojk j?. fJ;pdbkn dk c"oh gqGkt, i' p/jso ekor[}kohtkb/ e/ob ns/ skfwbBkv{ tor/ okiKftZu th tkgodk j?. T[j j? i/p ftu'Iehs/ ikD tkb/ f;js ;zGkb yofunK ftZup/sjkFk tkXk. fJj pdbkn, T[d:'r ti'If;js ;zGkb y/so ftZu fBZih y/so d/s/} tkX/ dk ekoB ns/ Bshik th ;h.id fe fBZih y/so dh f;js ;zGkb ftZuw'N/ s"o s/ fJe vkeNo tkbk ebhfBe iKS'N/ Bof;zr j'w jh Fkfwb ;B fiE/wkbe jh fBt/Fe s/ gqpzXe ;B - ns/T[u gqpzXeK dhnK sB]kjK ns/ w[Bkf\nKftZu pj[s xZN nzso ;h - fJe BthI soQKdh fBZih y/so dh f;js ;zGkb, i'fBt/FeK d/ g?;/ T[s/ nkXkos j? ns/ fi;dk w[Zy we;d fBt/F s'I tZvk bkGewkT[Dk j?, fJj }'o cVdk ik fojk j?.fBZih f;js ;zGkb T[d:'r brGr 15gqfsFs ;h J/ ih nko dh do Bkbftek; eo fojk j? i' ;/tk y/so dh

ftek; do Bkb'I d[ZrDk ns/ e[Zb okFNohftek; do Bkb'I fszB r[Dk j?. fJ; B/ekch ;koh T[`dwh g{zih ~ th nkeofFs

ehsk. fJ; d/ fpbe[b B/V/-s/V/ fBZihf;js phwk T[d:'r j? i' f;ZX/ ftd/Fh

fBt/F dh ;hwk dh gkpzdh xZN j'D s'Ipknd j'o s/}h Bkb tXD c[ZbD bJh

fsnko po fsnko j?. fBZih f;js ;zGkbT[d:'r dh e[Zb ehws 40 fpbhnB

vkbo d/ nk; gk; j? ns/ p}ko ;o'sKw[skpe 2020 sZe fJ; d/ tX e/ 280

fpbhnB vkbo j'D dh nk; j?. fJ;ftZu'I 50 gqfsFs j;gskb dh f;js

;zGkb ~ iKdk j? fi; tk;s/ woh}ndkfJrh eod/ jB - pkeh dtkJh y/so,

vkeNoh T[geoBK ns/ phwk y/so ~ iKdkj?.

fBZih f;js ;zGkb T[d:'r dk ftek;fJj :ehBh pDkT[Idk j? fe iB;zfynk d/T[u gZXoh tor dh gj[zu j[D nfijh

f;js ;zGkb sZe j? fi; dk w[ekpbkd[BhnK dh p/jsohB f;js ;/tk Bkbehsk ik ;edk j?. f;js ;zGkb T[d:'rdk fijVk Gkr fJ; 10 gqfsFs t;'I~ ;/tk fdzdk j?, T[j w[ekpb/pk}h eoe/ftd/FK s'I th rkje$woh} fyZuD ftZuekw:kp j' fojk j?. go fJ; eoe/ wkjoth o[}rko pdb e/ fJ; f;js y/softZu nk oj/ jB, fi; dk wsbp j? fenwhoK torh d"bs iK nkwdB Bk j'Dd/ pkti{d th wkjoK dhnK ;/tktK b?Dtkb/ woh}K ~ fJBQK ekog'o/N j;gskbKftZu ikDk gt/rk. fJj fBZih f;js ;zGkbT[d:'r bJh xkse you dk wkwbk pDiKdk j?, ftFt fwnkoK gZy'I fJe iK d'T[u tor d/ ftneshnK tkbk pk}kopj[s tZvk pk}ko j?, f}nkdkso :{oghBd/FK Bkb'I th tZvk. go fJ; Bkb wkjoKdh nzdo{Bh gqfsGk dh fjios F[o{ j'iKdh j? fiBQK ~ iBse y/so tZb nkeofFseoBk ns/ pDkJh oZyDk brksko n"ykj[zdk ik fojk j? - Gkt/I fe T[BQK ~ iBsey/so dhnK T[u sB]kjK d/ pokpo sB]kjfdZsh ikt/. fJj th ]sok j? fe fi;tgkoe wkvb T[s/ fJj j;gskb nXkosjB, fit/I fe T[BQK vkeNoK ~ fJBkw d/Dki' woh} G/id/ jB iK vkeNoK ~ e[ZM]k; dtkJhnK iK ckbs{ d/ N?;N fbyDbJh gq's;kjB d/Dk - fJj ;G e[ZM fJenkw g/F/to o[MkB pDB dk ]sok j? fi;Bkb iBsk ftZu rbs XkoBk pD/rh feuzrh f;js ;zGkb ftZu fJj e[ZM thFkwb j?<

ftZsh ;[oZfynk bJh ;eokoh e'fFFKftZsh ;[oZfynk bJh ;eokoh e'fFFKftZsh ;[oZfynk bJh ;eokoh e'fFFKftZsh ;[oZfynk bJh ;eokoh e'fFFKftZsh ;[oZfynk bJh ;eokoh e'fFFK

f;js ;zGkb dhnK bkrsK ekoBp/dybh dh u[B"sh gqfs ;oeko dk ehj[zxkok fojk j?< fJ; fdFk ftZu ;oekodhnK w[Zy e'fFFK fJj :ehBh pDkT[DbJh jB fe xZN'-xZN ;ko/ gq'rokwK dkNhuk ;kfonK ~ w[cs ns/ jo/e irQkf;js ;zGkb w[jZJhnk eotkT[Dk j't/ fi;

10 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

d/ dkfJo/ dh do ek\h tXhnk j't/. fJ;gqeko okFNoh Bhsh dk yoVk fJFkokeodk j? fe @@Gkos e'b iBse czv BkbubkJ/ ik oj/ n?u nkJh th bJh J/ nkoNh dtkJhnK d/, d[BhnK Go Bkb'I ;G s'ItZv/ g'qrokw jB. ;kohnK dtkJhnK ns/t?eNo s'I g?dk fpwkohnK d/ gq'rokwK, Nhph, e'jV, fi; ftZu cNkcN iKu feZNKns/ shih ghVQh dhnK ihtkD{ fto'Xh iKugqfefonktK nkfd fpbe[b w[cs jB.fJ;/ gqeko ehNBkFeK Bkb F[ZX ehshnKwZSodkBhnK i' ;ko/ G{r'fbe y/soK ftZuwep{b jB, th w[cs jB. nfijk jhe[ZM NhekeoB ns/ roG nt;E Bkb;zpzfXs ;zGkb pko/ th j?. fJBQK y/soKftZu fBZih p}koK dk :'rdkB Bk d/pokpo j?. fJ; d/ Bkb jh, jkb jhftZu e/Ido ;oeko tb'I okiK ~ iBsef;js ;j{bsK ftZu w[cs dtkJhnK ns/iKu gVskb w[cs w[jZJhnk eotkT[DbJh fJe ;ehw F[o{ ehsh rJh j?. fJji/p'I pkjo/ you/ ~ j'o xZN eoB ftZuwdd eo/rh i' rohpK ~ iBse j;gskbKftZu th G[rsDk g?Idk j?. Gkt/I fe fBZih

y/so dh f;js ;zGkb dh s[bBk ftZu

iBse j;gskbK ftZu U U gh Jh fJe

fsjkJh iK eJh wkwfbnK ftZu d;tK

fjZ;k th j?, fJj pkeh puh oew pko/ th

pj[s/ GkoshnK tk;s/ ihn dk izikb pDh

j'Jh j?. fJ; rZb pko/ brksko ;fjwsh

pD ojh j? fe tX/o/ gj[zu ns/ ftZsh

;[oZfynk gqdkB eoB d/ ;G s'I gqGkth

sohfenK ftZu tos'I ch; ~ jNkT[Dk ns/

iBse j;gskbK ns/ f;js ;zGkb ;j{bsK

ftZu w[cs dtkJhnK s/ iKu gVskb

w[jZJhnk eotkT[Dk j?.

;oekoh g?;/ tkb/ phwk g'qrokw;oekoh g?;/ tkb/ phwk g'qrokw;oekoh g?;/ tkb/ phwk g'qrokw;oekoh g?;/ tkb/ phwk g'qrokw;oekoh g?;/ tkb/ phwk g'qrokw

fJe shik T[gkn i' ;oeko tb'I F[o{ehsk frnk j?, T[j j? iBse ftZsheoBtkbhnK phwk :'iBktK i' rohpK d/ j;gskbKd/ you/ g{o/ eodhnK jB. fJ; ;pzXftZu gqw[Zy e/Idoh ;ehw okFNoh f;jsphwk :'iBk j? i' w'N/ s"o s/ dofwnkB/doi/ dh d/yGkb bJh ;jkJh j?. fJ; d/Bkb jh nZm iK fJ; s'I tZX okiK tb'Iphwk :'iBktK F[o{ ehshnK rJhnK jB i'shi/ doi/ dh d/yGkb dhnK b'VK g{ohnK

eodhnK jB. fJBQK tZy-tZy :'iBktK d/dkfJo/ ftZu nkT[D tkbh iB;zfynk dhfrDsh 2014 ftZu 370 fwbhnB ;h(e[Zb t;'I dk brGr fJe u"EkJh) fJ;t;'I dk brGr d' fsjkJh (180 fwbhnB)rohph o/yk s'I j/mK (ph gh n?b) ofjDtkb/ tor Bkb ;pzfXs j?. go, gqGkthdkfJo/ pko/ FZe th ehsk iKdk j? -wsbp fe nfXekos foekov w[skpe i'fJ; d/ dkfJo/ ftZu nkT[Id/ jB, eh T[BQK~ b'V ;w/I Brd ofjs j;gskb ;/tktKgqkgs j[zdhnK jB<

fJe ftebg i' wzsokb/ d/ ftukonXhB j?, T[j fJBQK phwk :'iBktK ~fJeZm/ fJe wzu T[s/ b? e/ nkT[D dk j?.f;js wzsokbk iBse f;js ;zGkb d/Dd/ B/Vb/ B}ohJ/ s'I iBse ftZsh tkb/phwk g'qrokwK d/ J/eheoB pko/, fi; BkbN?e; nXkos wzr w[yh ftZsheoB d/ phwk;o{g ~ BtK o{g fdZsk ik ;e/rk. i'iBse ;/tk gqdkB eoB d/ pdb dhpikfJ fJ; dk ;jkfJe j' fBpVdk j?.

fBZih y/so ~ Bkb b?DkfBZih y/so ~ Bkb b?DkfBZih y/so ~ Bkb b?DkfBZih y/so ~ Bkb b?DkfBZih y/so ~ Bkb b?Dk

fBZih y/so d/ neko ~ t/yfdnKfJ; Bkb ;KM gkT[D, fJj :ehBh pDkT[DbJh p/FZe fJe c"oh }o{os j? fe fJjiB f;js d/ NhfunK dh gqkgsh bJh:'rdkB gkt/. p/FZe, phwk nfijk eoBdk ;G s'I tXhnk sohek j?. go fJjfB:w gqDkbh ftZu tX/o/ :sBK dh wzreodk j?. ;ko/ jh d/FK, fiBQK dh fBZihf;js ;zGkb d/D tkfbnK e'b'I f;js;zGkb yohdD dh f;js gqDkbh j?, T[BQKe'b ftnkge fB:w gqDkbh dk Fk;Bw"i{d j?. Gkos ftZu nfijh gqDkbh ~bkr{ eoBk fJe u[B"sh j?. efbBheb;z;EkB n?eN B/ pj[s jh ;XkoB F[o{nksehsh j? - go fJ; ~ th nwb ftZufbnkT[D bJh vkeNoh g/F/ dk Go';kjk;b eoBk jb/ pkeh j?. fB:w gqDkbh

80

70

60

50

40

ihtB ;zGktBktK -2000

uhB

Gkos

BkJhihohnk

w?e;he'

pqk}hboFhnk

fJzv'B/Fhnkgkfes;kBpzrkbkd/F

r?pkB

BkwhphnkdZyDh ncohek

p'N;tkBk

G{wZX o/yh frBh

noiBNhBk

e'ohnk

;g/B fJNbhcoK; igkB

iowBh:{ e/:{ n?; J/

0 10,000 20,000 30,000 40,000

fuZso-1 L dfj;dh g?q;NB eot

gqfs ftnesh e[Zb xo/b{ T[sgkd, 2000, toswkB gh gh gh

;q's L vhNB, n?Ir;, 2004. @@j?bE fJB n?B J/i nkc rb'pbkJh}/FB, B?FBb fpT[o'nkc fJeBkfwe fo;ou$b/ye dk fj;kp feskp 2003 d/ ftFt ftek; ;{ueK T[s/nXkos j?. (ihtB ;zGktBk ns/ g?B tobv N/pb (e[Zb xo/b{ T[sgkd). pkeh ;\k 13 T[`s/pkeh ;\k 13 T[`s/pkeh ;\k 13 T[`s/pkeh ;\k 13 T[`s/pkeh ;\k 13 T[`s/

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 11

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

Gkos ftZu okFNoh f;js Bhsh dk ftek;Gkos ftZu okFNoh f;js Bhsh dk ftek;Gkos ftZu okFNoh f;js Bhsh dk ftek;Gkos ftZu okFNoh f;js Bhsh dk ftek;Gkos ftZu okFNoh f;js Bhsh dk ftek;

i/HthHnkoi/HthHnkoi/HthHnkoi/HthHnkoi/HthHnko gq;kdgq;kdgq;kdgq;kdgq;kd okUokUokUokUokU

FNoh f;js Bhsh 2014 dko{go/yk Gkos d/ fgSb/ S/ djkfenK

d/ f;js y/so ;w/I d"okB n?bkfBnk ikDtkbk shik Bhsh d;skt/} j?. okFNohf;js Bhsh 1983 ~ @nbwk nZNk# x'FDks'I pknd d/ nzsookFNoh fdqFNhe'B-2000 sZe @;kfonK bJh f;js#, d/ fgS'eVftZu pDkfJnk frnk ;h. fJ; ftZup[fBnkdh YKu/ d/ ftek;, w[ZYbh f;js-;zGkb ns/ f;js-;zGkb g/F/to ekoi-eosktK d/ ekvo T[go }'o fdZsk frnk;h. go fJj d;skt/} jk;b eoB:'rNhfunK ns/ T[; d/ pokpo t;hfbnK dhb'V ~ ;gZFN o{g ftZu T[ikro Bk eoBekoB nwbh o{g Bk b? ;fenk ns/@2000 sZe ;kfonK bJh f;js# d/ nkgD/;zGkth Nhu/ d/ B/V/-s/V/ th Bk gj[zu;fenk.

dfj;dh x'FDk 2000 ns/ nzso-okFNoh gZXo T[s/ eJh f;js ;pzfXsdfj;dh ftek; T[d/FK (n?w vh ih) dhgqtkBrh B/ BthI okFNoh f;js Bhsh2002 ~ iBw fdZsk. fJ; ftZu ;kfonKbJh f;js d/ Nhu/ ~ jk;b eoB ftZuewhnK ns/ u[B"shnK dh ;gZFN FBk]sehsh rJh ns/ b'eK d/ f;js fwnkoKftZu ;[Xko bJh tX/o/ nwbh otZJhnkngDkfJnk frnk. fJ; B/ xZN'-xZN f;jsfwnko ;[oZfyns eoB bJh b'VhId/ xZN'-xZN ;o'sK dh xkN dh FBk]s eoe/ fJjf;ckoF ehsh fe e[Zb xo/b{ T[sgkd d/nB[gks ftZu f;js y/so T[go you/ dh

w"i{dk fJe gqfsFs do ~ nkT[Id/ d;;kbK d/ nzdo-nzdo d[ZrDk, Gkt 2gqfsFs eo d/Dk ukjhdk j?. fJ; B/w[ZYbh f;js-;zGkb T[s/ }'o fdzfdnK ;[MkfJnkfe f;js you/ dk xZN'-xZN 50 gqfsFsw[ZYbh f;js ;zGkb T[s/ you ehsk ikDkukjhdk j?. fJ; B/ gfjbh tko nrb/d; ;kbK d"okB tZy-tZy f;js ;zpzXhNhfunK dh ;gZFN ;{uh th fsnko ehsh.

f;js ftZu iBse you/ ~ tXkT[DbJh tZvk }'o gkJ/ ikD d/ pkti{d nrb/d; ;kbK d"okB f;js y/so T[go ;oekohpiN ftZu'I fjZ;k e[Zb xo/b{ T[sgkd d/nB[gks ftZu fJe gqfsFs d/ nk;-gk; jho[fenk fojk. Gkt/I o'rK T[go ekp{ gkT[Dns/ iZuk-pZuk f;js fij/ y/soK ftZu d/Ftb'I ;cbsk jk;b ehsh rJh, S{s dhnKfpwkohnK s'I fJbktk d{i/ o'rK T[s/ ekp{gkT[D, rohp ns/ w[Eki F/qDh dh t;'I sZef;js-;zGkb ;/tktK dh ;kthI gj[zu, ns/d/F ftZu f;ybkJh gqkgs f;js-;zGkbekoi-eosktK dh tZvh xkN fijhnK ewhnK~ d{o BjhI ehsk ik ;fenk.

okFNoh f;js Bhsh 2014 dk yoVkeJh YzrK Bkb sk}k ns/ BthBsk tkbkj?. ;oeko B/ Bhsh xVB ftZu gkodoFskd/ B/w ngDkT[IfdnK fJ; yoV/ ~, wkfjoKns/ nkw iBsk d'jK s'I tZvh gZXo T[s/;[Mkn b?D bJh, iBse eo fdZsk j?.f;js y/so d/ gq;zr ftZu pdbkn ~ftuko b?D bJh ;kjwD/ oZfynk frnkj?. ;G s'I tZX wjZstg{oB rZb fJj j?

fe fJ; ftZu wzfBnk frnk j? fe f;js-;zGkb bkrsK ftZu tkX/ ekoB tZv/ you/j' oj/ jB ns/ fJj nB[wkB j? fe fJjyou/ rohph g?dk j'D d/ tZv/ ekoBK ftZu'IfJe jB. Bhsh ftu wzfBnk frnk j? fe@f;js-;zGkb bkrsK ekoB gfotkoK dhnkwdB ~ y'ok brdk j? ns/ fJ;nkwdB ftZu tkX/ ~ fBr{Dk eo fdzdk j?,id fe jo ;oekoh ;ehw rohph ~xNkT[D dk wzst b? e/ ubdh j?. fJ;w[skpe f;js bkrsK ekoB tZvh frDshftZu gfotko tZv/ yofunK dh wko j/mjB (2004-2005 ftZu 15 gqfsFs d/w[ekpb/ 2011-2012 ftZu 18 gqfsFs).fJ; ftZu fJj th wzfBnk frnk fe;/tktK T[gbpX eokT[D ftZu tkXk tX/o/eoe/ iZuk-pZuk f;js ;/tktK ns/ okFNoho'r fB:zsoD gq'rokwK fij/ u'Dt/I y/soKftZu j'fJnk Bk fe ftnkge f;js-;zGkb;/tktK ftZu i' fe ftnkge iBse f;jswkBeK ftZu ;[Xko bJh b'VhIdk ;h. S{stkbhnK fpwkohnK ns/ iZuk-pZuk ;zpzfXso'rK s'I tX/o/ fXnkB, bkr ofjs fpwkohnKns/ ;ZN, u'N T[s/ d/ e/ BthI yoVk BhshokjhI d'jK ftZu ;zs[bB pDkT[D dh e'fFFehsh rJh j?.

BthI okFNoh f;js Bhsh o{go/yk dkw[Zy T[d/F ;{fus eoBk, ;gZFN eoBk ns/pokpoh, ;op-ftnkgesk ns/ ;w[Zusk tkbhFw{bhns ;w/s w[Zy B/wK T[s/ ubfdnK,;ko/ gZXoK T[s/ f;js gqDkbhnK ~ xVBftZu ;oeko dh G{fwek ns/ soihj s?n

okokokokok

12 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

eoBk j?.

go fJe okFNoh Bhsh bJh Bshike/Idfos j'D ns/ ;kXB ;pzXh b'VK dh;gZFNsk ;w/s s?nF[dk ;w/I ;hwk oZyDkth }o{oh j?. fJ; ~ bk}wh s"o s/ fJ;rZb T[s/ fXnkB e/Idfos eoBk ukjhdk j?fe ;oeko nkgDhnK B/wpzdh ns/ ftek;;pzXh G{fwektK ~ b? e/ fet/I ubDkukj[zdh j?.

w"i{dk o{go/yk ftZu s?n ehs/ rJ/NhfunK ~ nwbh Bhsh ftZu o[gKsfosehsk ikDk }o{oh j? fi; ftZu jk;b ehs/ikD tkb/ T[d/FK ns/ NhfunK dk ;gZFNtoBD j't/, fJBQK ~ jk;b eoB bJhb'VhIdh ;w/I ;hwk ns/ nkofEe s/ seBheht;hfbnK pko/ th dZf;nk frnk j't/.

Bhsh ~ 10 s'I 15 ;kb dh ;wK;hwk b? e/ uZbDk ukjhdk j? ns/ NhfunK$T[d/FK ~ f;js pko/ poeoko ofjD:'rftek; T[d/F (n?; vh ih-3), fi; ~ feGkos tb'I ;szpo 2015 ftZu ;z:[esokFNo wjK;Gk ftZu pkeh d/FK BkbgqtkB ehsk frnk ;h, d/ Bkb w/b e/ufbnk ikt/. n?; vh ih-3 ~ 2030 sZejk;b ehs/ ikD tkb/ f;js T[d/FK d/tZy-tZy fjZf;nK bJh ;w[Zu/ T[d/F ti'IgqtkB ehsk ikt/. ;Kt/gB ~ w{b B/w ti'IgqtkB eoB T[s/ ftF/F }'o fdZsk ikt/.@e'Jh th fgZS/ Bk ofj ikt/# d/ nzsookFNohf;js B/w i' fe 2015 s'I pknd d/ftek; J/izv/ dk fjZ;k j?, d/ w{b sZs ~okFNoh Bhsh YKu/ ftZu B}o nkT[Dkukjhdk j?.

okFNoh f;js Bhsh 2002 ftZugfjbh tko e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gksftZu f;js ;/tktK d/ nkdoF gZXo bJhb'VhId/ fBt/F dh rZb ehsh rJh. i/ fJjjk;b eo fbnk frnk j[zdk sK GkosnkgD/ d/F dh iBsk dh f;js gzX ftZupqk}hb ns/ ;qhbzek fij/ d/FK s'I nZr/j[zdk, i' fe e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 2

gqfsFs f;js y/so T[go youd/ jB.w"i{dk Bhsh fJ; n;kt/IgB ~ d{o eoBdk tZvk w"ek j?. Gkt/I fJj Bhsh f;jsT[go fBt/F ~ e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 2H5gqfsFs sZe tXkT[D dh tuBpZXsk d[jokT[Idhj?. go fJ; ~ jk;b eoB bJh e'Jh;wK ;hwk fBFfus BjhI eodh. oki;oekoK bJh th e[Zb ;oekoh you/ d/nB[gks ftZu f;js y/so T[go you/ dkNhuk s?n eoB dh b'V j?. fte;snkofEesktK ns/ fJE'I sZe fe r[nKYh;qhbzek ns/ ;kv/ nkgD/ e/ob oki ftZu;oekoh you/ d/ 11 gqfsFs fjZ;/ ~nkdoF wzfBnk frnk j?.

f;js ;/tktK sZe gj[zu pDkT[Dtk;s/ T[;ko{ wkj"b fsnko eoB bJhfJe fpjso gqFk;fBe f;bf;bk ns/ ek~BhYKuk b'VhIdk j? ns/ fJj fJe n;odkfJef;js Bhsh d/ wjZstg{oB fjZ;/ j'D/ukjhd/ jB.

;zftXkB nB[;ko f;js oki dk ftFkj? go e/Ido ;oeko th ek\h fpwkohnKT[go ekp{ gkT[D ns/ fpwkoh ykswkgq'rokwK ~ bkr{ eoB bJh ns/ nkpkdh;fEosk gq'rokwK bJh pokpo dh f}zw/tkoj?. e/Ido ns/ oki ;oekoK dhnKf}zw/tkohnK ~ tX/o/ ;gZFN o{g ftZuT[bhe/ ikD dh b'V j? ns/ ekor[}koh ~b? e/ itkpd/jh th ;gZFN ehsh ikDhukjhdh j?. e/Ido ftZu ;fEs ;oeko tb'I;wkfie y/so gq'rokwK bJh okiK ~ tX/o/;kXB T[gbpX eokT[D Bkb oki ;oekoKtb'I b'eK tZb f;js-;zGkb ;/tktK gj[zukT[Ddh itkpd/jh tX/o/ j' iKdh j?. go fJBQK~ b? e/ ;fEsh jkb/ th X[zdbh ns/ g{ohsoQK ;wMh BjhI rJh j?. tZy-tZy okiKftZu ofjzd/ b'eK dhnK f;js ;pzXh ;fEshnKftZu tZv/ coe, b'eK sZe xZN'-xZN }o{ohf;js-;/tktK T[gbpX Bk eok ;eD ftZuitkpd/jh dh ewh dk Bshik j?. w"i{dkBhsh fJ; gq;zr ftZu pj[s n;odkfJe

oj/rh pFos/ fe e/Ido ns/ okiK tb'I m';ns/ nkofEe NhfunK dh gqkgsh bJhitkpd/jh pko/ fJBQK xZN'-xZN }o{oh wkBeK~ Fkwb eo/ sK fe f;js T[go n?; vhih-3 ftZu s?nF[dk Bshi/ jk;b ehs/ ik;eD.

n;odkfJe ;/tk gqdkBrh bJh gq'rokwbkr{ ehs/ ikD dk ;ZG s'I j/mb/ gZXo sZefte/IdoheoB BthI okFNoh f;js Bhsh dkwjZstg{oB sZs j'Dk ukjhdk j?. okFNohf;js fwFB (n?B n?u n?w), i' fe f;js;/tktK tZb ;opftnkgh gj[zu ;[oZfynseoB bJh tZvh g[bKx j?, ~ nfij/fte/IdoheoB Bw{B/ T[go ezw eoBk ukjhdkj? i' Bk e/tb ;kXBK dh ;g[odrh jheo/ ;r'I }whBh gZXo T[s/ ezw eo ojhnK;z;EktK ~ fte/Idohfeqs ekoi eoB Bkbb?; eo e/ ekor[}koh bJh itkpd/j thpDkt/.

f;js y/so ~ b? e/ w"i{dk ek~BhgqDkbh ek\h GowkT[D tkbh j? fiZE/ fee/Ido ns/ okiK tZb'I gqtkBrh ns/ bkr{ehs/ ikD d/ tZy-tZy gZXoK T[s/ ek~BK dhGhV j?. fJj }o{oh j? fe fJBQK ek~BK ~f;js ;/tktK tZb, ftF/F eoe/ rohp ns/w[Eki ;wkie Fq/Dh tZb, ;KthI gj[zu T[gbpXeokT[D d/ ;w[Zu/ T[d/F nB[;ko Ykfbnkikt/. nkofEe gj[zu nzdo f;js-;zGkbd/F d/ jo Bkrfoe dk nfXeko j'Dkukjhdk j?. w"i{dk o{go/yk Bhsh f;js ~p[fBnkdh nfXeko ti'I Fkwb eoB ns/okiK ~ fJ; ~ gqtkB eoB dk ftebgd/D d/ wjZstg{oB T[d/F ~ b? e/ ubdhj?. Bhsh dk fJj gZy BK e/tb oki;oekoK ;r'I ;w[dkfJe nkr{nK ns/ ek~BhwkjoK Bkb th tZv/ gZXo T[s/ pfj; ns/ftuko-tNKdfonK dh wzr eodk j?. nfij/gqpzX ~ bkr{ eoB Bkb ;pzfXs u[B"shnKdk e/Idoh ns/ oki ;oekoK tb'I F[o{nkss'I gfjbK jh fXnkB g{ote ikfJ}k b?Dkns/ ;wM b?Dk ukjhdk j?.

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 13

;op f;js gqDkbh (:{ n?u ;h)T[gbpX eokT[D T[go e/Idfos Bhsh :{n?; ;h d/ nzsookFNoh gZXo T[s/ ;fjwshtkb/ NhfunK w[skpe j? i' fe f;js T[gopoeoko ofjD:'r ftek; T[d/F (n?; vhih) dk fjZ;k j?. Gkos ;oeko n;{bB:{ n?u ;h ~ okFNoh T[d/F ti'I gqtkBeoB bJh ;fjws j' rJh j? go ni/}whBh gZXo T[s/ fJ; ~ nwbh ikwkgfjBkT[D bJh b'VhId/ t;hb/ T[gbpXeokJ/ ikD/ pkeh jB. g{oh t;'I sZef;js-;/tktK gj[zukT[D bJh }o{oh j't/rkfe rohp ns/ w[Eki t;'I sZe dtkJhnKns/ vkeNoh iKuK dk gqpzX j't/, xZN ns/dofwnkBhnK nkwdB tkbhnK Fq/DhnK bJhvkeNoh phw/ fijhnK nkofEe i'yw ;[oZfynk;ehwK ;w/s, g{oB o{g ftZu nkofEe;jkfJsk gqkgs f;js-;zGkb ;/tktK j'D.

fJj pVh s;Zbhp]F rZb j? fefJj pVh s;Zbhp]F rZb j? fefJj pVh s;Zbhp]F rZb j? fefJj pVh s;Zbhp]F rZb j? fefJj pVh s;Zbhp]F rZb j? fe

f;js Bhsh pko/ w"i{dk yoVkf;js Bhsh pko/ w"i{dk yoVkf;js Bhsh pko/ w"i{dk yoVkf;js Bhsh pko/ w"i{dk yoVkf;js Bhsh pko/ w"i{dk yoVk

Bhsh YKu/ ftZu nzsookFNohBhsh YKu/ ftZu nzsookFNohBhsh YKu/ ftZu nzsookFNohBhsh YKu/ ftZu nzsookFNohBhsh YKu/ ftZu nzsookFNoh

f;js ns/ f;js e{NBhsh ~f;js ns/ f;js e{NBhsh ~f;js ns/ f;js e{NBhsh ~f;js ns/ f;js e{NBhsh ~f;js ns/ f;js e{NBhsh ~

;zrfms eoB dh b'V dh rZb;zrfms eoB dh b'V dh rZb;zrfms eoB dh b'V dh rZb;zrfms eoB dh b'V dh rZb;zrfms eoB dh b'V dh rZb

eodk j?. Gkos ~ dtkJheodk j?. Gkos ~ dtkJheodk j?. Gkos ~ dtkJheodk j?. Gkos ~ dtkJheodk j?. Gkos ~ dtkJh

fBowkD T[sgkdB d/ nkr{ d/FfBowkD T[sgkdB d/ nkr{ d/FfBowkD T[sgkdB d/ nkr{ d/FfBowkD T[sgkdB d/ nkr{ d/FfBowkD T[sgkdB d/ nkr{ d/F

ns/ ncohek ns/ J/Fhnk d/ns/ ncohek ns/ J/Fhnk d/ns/ ncohek ns/ J/Fhnk d/ns/ ncohek ns/ J/Fhnk d/ns/ ncohek ns/ J/Fhnk d/

d/FK ~ ihtB-oZfyne dtkJhnKd/FK ~ ihtB-oZfyne dtkJhnKd/FK ~ ihtB-oZfyne dtkJhnKd/FK ~ ihtB-oZfyne dtkJhnKd/FK ~ ihtB-oZfyne dtkJhnK

d/ tZv/ g{osh-eosk d/ Bkb-Bkbd/ tZv/ g{osh-eosk d/ Bkb-Bkbd/ tZv/ g{osh-eosk d/ Bkb-Bkbd/ tZv/ g{osh-eosk d/ Bkb-Bkbd/ tZv/ g{osh-eosk d/ Bkb-Bkb

okFNoh nkofEe ftek; ftZuokFNoh nkofEe ftek; ftZuokFNoh nkofEe ftek; ftZuokFNoh nkofEe ftek; ftZuokFNoh nkofEe ftek; ftZu

wdd ns/ fpjso f;js fwnkoKwdd ns/ fpjso f;js fwnkoKwdd ns/ fpjso f;js fwnkoKwdd ns/ fpjso f;js fwnkoKwdd ns/ fpjso f;js fwnkoK

bJh wddrko ekoe ti'I tgkobJh wddrko ekoe ti'I tgkobJh wddrko ekoe ti'I tgkobJh wddrko ekoe ti'I tgkobJh wddrko ekoe ti'I tgko

ns/ p"fXe ;zgdk fB}kwK ~ns/ p"fXe ;zgdk fB}kwK ~ns/ p"fXe ;zgdk fB}kwK ~ns/ p"fXe ;zgdk fB}kwK ~ns/ p"fXe ;zgdk fB}kwK ~

fte;s eoB d/ nfjw nkr{fte;s eoB d/ nfjw nkr{fte;s eoB d/ nfjw nkr{fte;s eoB d/ nfjw nkr{fte;s eoB d/ nfjw nkr{

ti'I nzsookFNoh wzu T[s/ B/skti'I nzsookFNoh wzu T[s/ B/skti'I nzsookFNoh wzu T[s/ B/skti'I nzsookFNoh wzu T[s/ B/skti'I nzsookFNoh wzu T[s/ B/sk

ti'I nkgDh G{fwek dk w[V ikfJ}kti'I nkgDh G{fwek dk w[V ikfJ}kti'I nkgDh G{fwek dk w[V ikfJ}kti'I nkgDh G{fwek dk w[V ikfJ}kti'I nkgDh G{fwek dk w[V ikfJ}k

b?Dk ukjhdk j?.b?Dk ukjhdk j?.b?Dk ukjhdk j?.b?Dk ukjhdk j?.b?Dk ukjhdk j?.

Gkos dk pkjoh wdd b?D tkb/fJe d /F s ' I d Z yD ft Zu d {i /d/F ~ nkofEe ns/ seBheh wdd d/Dtkb/ d/F ti'I o[gKsoD Bkb fJ; T[go

BthnK f}zw/tkohnK th nk rJhnK jB,fiBQK dh Mbe f;js y/so ftZu th B}onkT[Dh ukjhdh j?. fJj ;jh ;wK j't/rki/ BthI f;js Bhsh fJ; BthI G{fwek ~;wMfdnK fJ; ~ B[es/ ~ Bhsh yoV/ dk;zrfms fjZ;k pDk bt/.

Gkos nkgD/ ftek; d/ o;s/ T[s/pdbkn d/ ;w/I ftu'I bzx fojk j?, i' fefszB w[Zy EzwK nkofEe ftek;, ;wkieFw{bhns (;wkt/F) ns/ ibtk:{ ~ pukJhoZyD dh :'rsk T[s/ T[;o fojk j?. BthIokFNoh f;js Bhsh ~ fJBQK NhfunK ~g{ok eoB ftZu wddrko j'D d/ Bkb-Bkb T[d/F fBoXkfos eoB ns/ fJBQKNhfunK dh gqkgsh bJh nkofEe seBhehns/ gqFk;fBe jwkfJs d/D d/ gq;zr ftZunwbh o{g tkbk j'Dk ukjhdk j?.

(b/ye ;kpek f;js ;eZso, Gkos ;oekons/ fJ; ;w/I J/Fhnk gqFKs y/so fty/;z:[es okFNo ;eZso iBob d/ ftF/F d{s

jB.)

e-mail :[email protected]

YKu/ ~ bkr{ eoB bJh fBZih ;/tk d/DtkfbnK ns/ ;oeko ftukb/ f}nkdk Go';/ns/ ;fj:'r dh b'V gt/rh i' fJj:ehBh pDkT[D bJh Y[ZetK j't/rk feiBse ftZsheoB tkbk f;js phwk ftZsh;[oZfynk ns/ d/yGkb sZe gj[zu bJhnoE Gog{o gZXo ftZu spdhb j' ikt/.phwk ns/ fB:w gqDkbh s'I fpBK fBZihy/so dh soZeh d/ wkor doFB d/ j'oth sohe/ jB. fBZih y/so bJh fFekfJsfBtkoB szso wddrko j' ;edk j?.fJ;/ gqeko S'N/ ;/tk dkfsnK ns/ Bof;zrj'w tk;s/ f;ybkJh ns/ j[Bo ftZu soZehgqdkB eoBk ;jkJh j' ;edk j?. w[Bk\/bJh Bk ezw eoB tkb/ torK BkbGkJhtkbh gkT[Dk, fiBQK bJh xZN ;ysfB:wK dh }o{os g?Idh j?, th ek\h

\kfJd/wzd j' ;ed/ jB. ;jkfJe ;/tktKbJh GkJhtkbh, i' iBse d/yGkb gqdkBeoB dk pdb pDB dh pikfJ fJ; dkg{oe pDdh j?, fit/I fe vkfJb 108;/tk - fJBQK dh ekor[}koh th tXhnkojh j?.

;ko;ko; ko; ko; ko

i/ n;hI fwFB tb'I jk;b ehshsoZeh ~ pDkJh oZyDk j? sK fJ; fwFBj/m ehshnK rJhnK e'fFFK ~ ikoh oZyD,s/} eoB ns/ fJBQK d/ g;ko eoB dhb'V j?. ;k~ Ffjoh w[Ybh d/yGkb ns/uko fjzdh GkFh okiK, ftZu ]k; eoe/ fJ;g;ko T[s/ fXnkB e/Idfos eoB dh b'Vj?.

Gkt/I fe f;js y/so ftZu fBZih y/so~ Bkb obkT[D d/ tZv/ :sB j'J/ jB,fJj w[yfsnkoh ns/ ;j{bhns tkbhnKe'fFFK T[s/ nXkos j'D/ ukjhd/ jB i'tZy-tZy gqeko dhnK ikDekoh n"fynkJhnKns/ fjZsk d/ Neokn dk jZb eod/jB - ns/ b'eK ~ ;jh u'D eoB dhskes fdzd/ jB. fB:w szso ~ bkr{ehs/ fpBK ns/ iBse fBt/F d/ T[u/ gZXobJh okiBhse fsnkoh s'I fpBK, ;w/I s'IgfjbK ns/ fpBK fsnkoh s'I f;js d/yGkb dh yohd tZb spdhbh ]sfonKBkb Gog{o j't/rh.

iBse f;js gqDkbhnK ~ wip{seoB ftZu ekwk Fesh dk g;ko, fBt/FftZu tkX/ ns/ Fk;B dh r[DtZsk dhu[B"sh j? sK i' |?o-S{s tkbhnK fpwkohnKdhnK u[B"shnK Bkb Bk}e soZehnK Bkb;wM"sk ehs/ fpBK, BfiZfmnk ik ;e/ i'n;hI nko ;h n?u ns/ S{s tkbhnKfpwkohnK T[s/ ekp{ gkT[D ftZu ehshnKjB.

(b/ye w[zpJh fty/, ;e{b nkc j?bE f;;Nw;Nvh} n?N NkNk fJz;NhfuT{N nkc ;'FB

;kfJz; d/ gq'c?;o ns/ vhB jB.)

e-mail :[email protected]

;\k 10 dh pkeh;\k 10 dh pkeh;\k 10 dh pkeh;\k 10 dh pkeh;\k 10 dh pkeh

14 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

os ftZu f;js y/so T[go e'Jhth uouk T[d'I sZe nX{oh ofjzdh

j? id'I sZe fJ; y/so bJh g?;/ dh rZbBk ehsh ikt/. fgSb/ e[ZM ;kbK ftZu;oekoK tb'I f;js T[go xZN youk eoBbJh T[BQK dh pko-pko B[eskuhBh j'Jhj?. fJ; s'I fJbktk ;{MtkB gVu'beK B/th FkfJd p/tiQk jh, Gkos ;oeko dh;wkie y/so bJh nkw eoe/ ns/ f;jsbJh ]k; s"o s/ xZN g{zih fBoXkoB eoBbJh nb'uBk ehsh j?. fJj th vogqrNkfJnk frnk j? fe f;js d/ piNftZu fJBQK ewhnK Bkb d/F dh npkdh d/f;js fwnkoK T[go wkVk n;o g? ;edkj?. fJ; b/y ftZu fJj do;kT[D dhe'fFF ehsh rJh j? fe nfijh XkoBk sZEKT[go nXkfos BjhI j? ns/ fJj oki;oekoK, fiBQK ~ ;zftXkB nB[;ko f;js,g"FfNesk, ghD dk gkDh, ;k\-;\kJh nkfdb'eK ~ w[jZJhnk eoB dh f}zw/tkoh fdZshrJh j?, ~ fdZs/ rJ/ tX/o/ ;z:[es ;q'sKdh rbs fpnkBh j?.

nZr/ fdZsh ;{uh-1 ftZu, piN dhnKtZy-tZy wdK j/m fBoXkos f;js ns/f;js ;zGkb bJh nzeV/ fdZs/ rJ/ jB .

;{uh-1 ftZu fdZs/ e[Zb i'V s'I (;kbd/ g{oe fBoXkoeK ns/ ;tZS Gkos nfGnkB;w/s) gsk brdk j? fe 2015-16 ftZu2014-15 d/ w[V s'I ;'X/ nB[wkBK d/ gZXoT[s/ jh oew fBoXkoB ehsh rJh ;h.go e[Zb piN fBoXkoB ~, e/Ido ns/okiK ftueko czvK dh tzv gqDkbh ftZu

Gkos ftZu f;js T[go youk - fBg[zBsk tXkT[DkGkos ftZu f;js T[go youk - fBg[zBsk tXkT[DkGkos ftZu f;js T[go youk - fBg[zBsk tXkT[DkGkos ftZu f;js T[go youk - fBg[zBsk tXkT[DkGkos ftZu f;js T[go youk - fBg[zBsk tXkT[Dk

nb'e e[wkonb'e e[wkonb'e e[wkonb'e e[wkonb'e e[wko

GkGkGkGkGk nkJ/ pdbkn 70L30$75L25 s'I 60L40 j'ikD d/ ;zdoG ftZu d/yDk ukjhdk j?fi; nB[;ko oki ;oekoK B/ tX/o/ fjZ;kd/Dk j? i' fJBQK nzefVnK ftZu Fkwb BjhIj?. fJ; s'I fJbktk, u"Xt/I ftZs nk:'rdhnK f;\koFK wzB e/, okiK ~ ;w[Zu/ s"os/ 1H78 bZy eo'V o[gJ/ dh tkX{ oewfdZsh rJh j?. fJ; tkX{ fBoXkoB dke[ZM fjZ;k okiK tb'I th fJ; y/so dhnKe/Idoh gqk:'fis ;ehwK bJh fdZsk ikt/rk.pkeh pfunk fjZ;k, fJ; y/so bJh, okiKtb'I nkgD/ pzXB w[es ;q'sK ftZu'I nkgDhnK-nkgDhnK gfjbK nB[;ko ns/ Bkfe e/Ido

;oeko d/ ej/ nB[;ko, fdZsk ikt/rk.i/eo fJBQK pzXB w[es ;q'sK dk 10gqfsFs fjZ;k th f;js ns/ T[; d/fBoXkoBK bJh okytK ehsk iKdk j?, i'fe fJe nY[ethI ;'u BjhI j?, g{o/ nzefVnKs'I gsk bZr/rk fe fJ; y/so bJh e'Jhewh BjhI ehsh rJh j? fi; Bkb f;jsBshfinK T[go n;o gt/.

fJ; bJh fJj }o{oh j? fe oki;oekoK ~ ;EkBe gfjbK nB[;ko f;jsns/ ;wkie ftek; d/ ekoiK bJh pzXBw[es czvK ftZu'I tX/o/ youk gfjb d/nXko T[s/ eoB bJh T[sFkjs ehsk

;{uh-1L f;js ns/ T[; d/ e[ZM fBoXkoBK bJh piN tzv

1H

2H3H4H

wdwdwdwdwd

;w[Zuh f;js (f;js ns/ gfotko efbnkD ftGkr,f;js F'X ftGkr, J/v} fB:zsqD ftGkr)okFNoh f;js fwFBn:{Fg"FfNesk;tZS Gkos nfGnkB (;k\-;\kJh ns/ ghD dkgkDh)e[Zb i'Ve[Zb i'Ve[Zb i'Ve[Zb i'Ve[Zb i'V(f;js$g"FfNesk$gkDh$;k\-;\kJh)

w[V ftuko/ nzdk}/w[V ftuko/ nzdk}/w[V ftuko/ nzdk}/w[V ftuko/ nzdk}/w[V ftuko/ nzdk}/2014-152014-152014-152014-152014-1531274H00

17627H82691H0017529H7412107H31

61602H0561602H0561602H0561602H0561602H05

piN nzdk}/piN nzdk}/piN nzdk}/piN nzdk}/piN nzdk}/2015-162015-162015-162015-162015-1632068H17

18295H001214H008883H56*6243H87#

48409H648409H648409H648409H648409H6

;q's L youk piN, Gkos ;oeko 2015-16* ikDekoh gqkgs j'Jh j? fe ;kb d/ g{oe piN ftZu 1000 eo'V o[gJ/ dh tX/o/ oew wB}{oehsh rJh ;h i' w[V s'I YKukrs ehsh ;w[fus ;wkie ftek; ;ehw (nkJh ;h vh n?`;)bJh ftFt p?Ie dh ;KM/dkoh ftZu fdZsh 5 ;kb bJh 9000 eo'V o[gJ/ dh tX/o/ oew s'IfJbktk ;h.

# ;tZS Gkos bJh brkJ/ rJ/ N?e; T[s/ N?e; s'I 2015-16 d/ ftZsh ;kb ftZu 3700 eo'Vo[gJ/ dh tX/o/ oew fwbD dh nk; j?.

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 15

ikt/. fJ; soQK fJ; y/so bJh czvK ftZuewh BjhI nkJh j? go tX/o/ y[dw[]fsnkohns/ tX/o/ e[Fbsk bJh czv fBoXkoseoB dk sohek pdb frnk j?.

nZi d/ gZXo T[s/ f;js T[go you/dhnK gqkgshnK T[go ftuko eoBk thwjZstg{oB j?. Gkos dk w[ekpbk ni'ehnkwdB ns/ ftek; gZXo tkb/ d/FK BkbeoB s'I gsk brdk j? fe T[BQK d/FK d/w[ekpb/ Bshi/ xZN jB. T[dkjoD d/ s"os/ 1990 s'I 2012 ftueko Gkos ftZuw"s do 50 gqfsFs xNh id fe j'od/FK fit/I fe pzrbkd/F (67 gqfsFs),B/gkb (66 gqfsFs) ns/ ezp'vhnk ftZufJ;/ ;w/I ftueko (60 gqfsFs) xNh ;h.;w[Zu/ xo/b{ T[sgkd d/ gqfsFs d/ s"o s/f;js T[go iBse youk, pzrbkd/F ns/Gkos brGr ;w[Zu/ xo/b{ T[sgkd dk1H3 gqfsFs eod/ jB go pzrbkd/F ftZufJ; d/ f;ZN/ tX/o/ uzr/ ;B. pzrbkd/Fftu gzi ;kb s'I xZN T[wo d/ pZfunK dh;kbkBk w"s do ftZu ewh 1990 ftu5H4 gqfsFs ;h (144) i' xN e/ 2013ftu (41) ofj rJh id fe Gkos ftufJ; do ftZu ewh 3H8 gqfsFs ;h(1990 ftu 126 s'I 2013 ftu 53).fJ; bJh, you/ dh w[ekpbsB gZXoT[s/, Gkos ftZu BshfinK dhnK gqkgshnKxZN ;B fi; s'I fJj gsk brdk j? fewBukj/ f;js BshfinK dh gqkgsh bJhtX/o/ ftZs T[gbpX eokT[Dk fJ; dhrozNh BjhI fdzdk. iBse ftZs d/ dkfJo/nzdo, fBoXkos oew dh e[Fbsk, fJ;d/ N[efVnK ftZu tzv/ ikD ns/ w[ZYbhns/ pukT[ekoh f;js ;zGkb T[go i'o d/e/ tXkJh ik ;edh j? i' fpwkohnK tXDd/ Gko s'I puD bJh ns/ fJe f;jswzdnpkdh pDk e/ oZyD d/ ;zdoG ftZufBt/F s'I tZX s'I tZX bkG d/ ;edh j?.iBse f;js ;j{bsK tb'I tX/o/ czv g?dkeoB ns/ nkgDhnK b'VK nB[;ko czvK dhtos'I d/ sohe/ ekfJw eoB ftZu tX/o/

;t? nfXeko d/ sohe/ fte;s eoB/ukjhd/ jB.

fJ; d/ Bkb-Bkb, f;js ;zGkbfeoshnK dh T[ios dk skbw/b T[BQK tb'Igqkgs BshfinK Bkb eoe/ ftZs d/D d/sohfenK T[go th ftuko ehsk ikDkukjhdk j?. f;js ;zGkb ;j{bsK, tZX s'ItZX T[sFkjs feoshnK tb'I ubkJhnK ikojhnK jB. okFNoh ;?Igb ;ot/ ;z;EkBd/ jkb d/ nzefVnK s'I gsk brdk j? feiBse y/so ftZu ;j{bsK dh T[gbpXskd/ pkti{d, fBZih y/so ~ f;js ;j{bsKw[jZJhnk eoB bJh tX/o/ soihj fdZshrJh i' j'o ekoBK d/ Bkb-Bkb |?os;Zbhp]F T[swsk ekoB (45 gqfsFs),bzph T[vhe (27 gqfsFs) ns/ ;j{bsK dhd{oh (9 gqfsFs) j'D ekoB ;h. iBsef;js ;j{bsK bJh piN ndkfJrh d/sohfenK ~ wdK Bkb i'VB Bkb th fJ;gqDkbh dh ;zt/dBFhbsk T[go n;o g?Idkj?. iBse y/so d/ w?B/ioK ns/ f;jsnwb/ bJh T[BQK tb'I g{osh ;ze/seK$;/tktK d/D d/ e[Fb gqdoFB$Bkg/ ik;eD tkb/ f;js f;ZfNnK dh gqkgsh d/nkXko T[s/ tX/o/ itkpd/jh fbnkT[D dh;zt/dBFhb ndkfJrh wFhBoh fit/I fegq/oe ndkfJrhnK$f;ZN/ gqkgsh Bkb i'V-w/b tkb/ gq/oe gkfJbN gqki?eN d/ s"o s/ubkJ/ ikD/ ukjhd/ jB ns/ T[BQK dkw[bKeD eoBk ukjhdk j?. ;/tktK w[jZJhnkeoB tkfbnK bJh fB:s ch; d/D dksohek T[BQK bJh gq/oe ns/ uzrh ;/tkd/D ~ :ehBh pDkT[Idk j?. T[dkjoD d/s"o s/ xkBk d/F B/ okFNoh f;js phwk:'iBk sfjs ;/tktK d/ 22 gqfsFs fjZ;/~ fB:s ch; ndkfJrh sohe/ nXhBfbnKdk frnk ns/ f;o\ rzGho fe;w d/f;js ;pzXh wkwb/ dh jh, fiBQK ~ nZr/G/iD dh b'V j[zdh j?, dh vh nko ihsohe/ sfjs w[V ndkfJrh ehsh iKdhj?. T[swsk fB:zsqD ns/ wip{s fB:zsqDYKu/ ns/ nkfvN okjhI fJe ftFtk;:'r

;{uBk gqDkbh ;w/s, ;/tktK d/D ~ wkBhNoehsk iKdk j?. fJ; Bkb xkBk fB:sch; d/D dh gqDkbh ~ b'VhIdh d/yGkb~ xZN Bk eod/ j'J/, bkrs xNkT[DftZu ekw:kp j'fJnk.

sh;o/, Gkos nkgD/ ;w[Zu/ xo/b{T[sgkdB dk 4 gqfsFs f;js T[go youeodk j? i' nkgD/ nkg ftZu ekch tZvhoew j?. go ftZs dh N[efVnK ftu tzvns/ fgSKj fyZu{ sohek i' w[Zy s"o s/f;js ;zGkb T[go n;o gkT[Idk j?, fJZetZvk fuzsk dk ftFk j?. d/fynk frnk j?fe f;js ;zGkb bJh you/ dk tZvk fjZ;ki' f;js T[go fBZih fBt/F dk 86 gqfsFsfjZ;k j?, brGr 3 eo'V 70 bZy b'eK ~jo ;kb rohph tZb XZe fdzdk j?. fJ;g{zih ~ w[V s'I gfjb ndkfJrh ns/ czvKd/ ;w{jheoB bJh YKukrs eoBk }o{ohj? sK fe g{zih dhnK fJBQK tZvhnK oewK~ f;js ;zGkb bJh tX/o/ nrKjtX{ ns/e[Fb czv fBt/F d/ sohe/ ftZu pdfbnkik ;e/.

fJ; ;G e[ZM Bkb, f;js bJh e[ZbczvK d/ fjZ;/ ti'I iBse czvK dk fjZ;ktXkT[D dh b'V ~ fgZS/ BjhI gkfJnk ik;edk. xo gfotkoK tb'I pj[s f}nkdkehsk ik fojk f;js youk w[Zy s"o s/bkG bJh ubkJ/ ik oj/ fBZih f;js y/softZu f;js ;zGkb T[go ehsk ik fojkj?. okFNoh ;?Igb ;ot/ ;z;EkB d/ fJejkb d/ ;ot/ ftZu do;kfJnk frnk j?fe fJj y/so 72 gqfsFs s'I 79 gqfsFspkjoh fpwkoK ns/ 58 gqfsFs s'I 68gqfsFs dkyb who}K d/ fJbki ftZubfrnk j'fJnk j?. go fJ; ~ f;jsy/so ftZu fJe tZv/ GkJhtkb d/ s"o s/ns/ f;js BshfinK bJh f}zw/tko mfjokT[DbJh ;oeko tb'I tKM/ ehsk ik fojk j?.f;ZN/ d/ s"o s/, w[yskoh ekoi dh xkNekoB w[Zy s"o s/ fJe o'rBkFe f;js

pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/

16 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

epkfJbh fJbkfenK ftZu f;js d/yGkb L toswkB ns/ GftZyepkfJbh fJbkfenK ftZu f;js d/yGkb L toswkB ns/ GftZyepkfJbh fJbkfenK ftZu f;js d/yGkb L toswkB ns/ GftZyepkfJbh fJbkfenK ftZu f;js d/yGkb L toswkB ns/ GftZyepkfJbh fJbkfenK ftZu f;js d/yGkb L toswkB ns/ GftZy

nG/ pKrnG/ pKrnG/ pKrnG/ pKrnG/ pKr

V ftuko eoB dh b'VV ftuko eoB dh b'VV ftuko eoB dh b'VV ftuko eoB dh b'VV ftuko eoB dh b'V

nB[;{fus iBikshnK ;zB 2011 ftZuGkos dh e[Zb iB;zfynk dk 8H6 gqfsFs;B, fiBQK dh n;b frDsh 10 eo'VpDdh j?. jkFhJ/ T[s/ ofj oj/ 10 eo'Vew}'o b'eK dh f;js fJe wjZstg{oBokFNoh fuzsk j'Dh ukjhdh j?. T[BQK dhwkVh ;wkfie-nkofEe ns/ ftZfdne ;fEshfe;/ s'I r[ZMh BjhI. T[BQK dh f;js dh;fEsh eh j?<

1H nB[;{fus iBiksh t;'I d/ w"sdo d/ ;{ue ftZu fgSb/ djkfenK d"okB:ehBh s"o s/ ;[Xko j'fJnk j?. go, fJjnkw iB;zfynk Bkb'I tZv/ gZXo T[s/ pj[swkVh ;fEsh ftZu j?. pZfunK dh w"s dod/ e[ZM ;{ueK dh s[bBk j/mK ehsh ikojh j?.

BtiBw/ ns/ pZfunK dh w"s do(i' ;zGtsk xNk e/ nzdk}/ bkJ/ rJ/j'Dr/) iBikshnK ftZu d{ih t;'I d/ w[ekpb/brGr fJe fsjkJh tZX j?. j'o, nbZr-nbZr okiK ftZu fJ; frDsh ftZu tZvknzso j?. ]k; eoe/ 7 okiK ftZu fJjpj[s f}nkdk j?.

2H nB[;{fus iksh Bkb ;zpzfXs pZfunK

c'e;c'e;c'e;c'e;c'e;

nB[;{fus iBiksh d{;o/ gqfsFs nzso

1H pkb w"s do 62 49 27 gqfsFs

2H gzi ;kb s'I xZN d/ 96 59 39 gqfsFs

pZfunK dh w"s do

ns/ pkbrK dh g'FD dh ;fEsh th p/jZdfBokFkiBe j?.

• ;e{b ikD s'I gfjbK dh T[wo d/53 gqfsFs bVe/ ns/ 50 gqfsFs bVehnKdk t}B xZN j?, ns/ 57 gqfsFs bVe/ns/ 52 gqfsFs bVehnK d/ eZd dkftek; BjhI j'fJnk.

• 49H0 gqfsFs nB[;{fus iBikshdhnK n"osK d/ ;ohoe t}B ns/ eZd dk;{ue 18H5 j? i' bzw/ ;w/I s'I ubh nkojh ;ohoe Fesh dh xkN tZb fJFkokeodk j?.

• nB[;{fus iBiksh gfotkoK d/ykD/ ftu gq'NhB, T{oik, fueBkJh$uoph,]{B, ftNkfwB J/ ns/ okJhp'cb?ftB dhtZvh xkN t/yh rJh j?.

;w/I d/ phsD Bkb nB[;{fus iBikshpZfunK ns/ pkbrK dh iB;zfynk ftue[g'FD :ehBh s"o s/ xZN j'fJnk j?(1985-87 s'I 2007-08), sK th Bkek\hykDk ykD ns/ e[g'FD d/ w"i{dk gZXo thgotkB BjhI ehs/ ikD/ ukjhd/.

3H epkfJbh y/soK ftZu gquZbsfpwkohnK ~ w'N/ s"o s/ j/m fby/ torKftZu tzfvnk ik ;edk j? L

• nbg ftek; Bkb ;zpzfXs fpwkohnK(e[g'FD, S{s dhnK fpwkohnK, wK ns/pZfunK dhnK f;js ;wZf;nktK)

• iBiksh t;'I ftu fwbD tkbhnKnihp fpwkohnK (bkb ]{B e'fFektK dhfpwkoh, ikBtoK tb'I eZN b?Dk ns/d[oxNBktK) ns/

• nkX[fBesk dhnK fpwkohnK (]{Bdk T[u dpkn, BF/, wkBf;e sDkn).

iBiksh t;'I bJh iB f;js ;/tktK;G s'I ew}'o eVhnK ftZu'I fJe j?. fJjpj[s ;kohnK ewhnK dk fFeko j? fit/I L

• iBiksh y/soK ftZu okFNoh wkvb~ j{pj{ bkr{ eoBk pj[s nfBnK tkbhrZb j't/rh feT[Ife fJj wkvb |?o-epkfJbh y/soK bJh pDkJ/ j[zd/ jB.fJ; wkvb ftZu tZy-tZy nk;Ek gqDkbh,tZy-tZy fpwkohnK d/ p'M, f;js ;zGkbdhnK b'VK ns/ G{r'fbe gZy'I fyzv/ j'J/,;ZfGnkukoe tyo/t/I tkbh t;'I tkb/ y/soKi' izrbK ns/ d{i/ e[dosh ;'fwnK Bkbfxo/ j[zd/ jB, ftZu f;js ;/tktK d/D ~fXnkB ftZu BjhI oZydk. pj[s j?okBhtkbh rZb j? fe nB[;{fus y/soK bJhfJe tZyoh iB f;js :'iBk pDkT[D tZbgfjbK rzGhosk Bkb BjhI ;'funk frnk.

• epkfJbh t;'I ~ iB f;js;/tktK gqdkB eoB ftZu d{ih tZvh w[Ffebf;js ;zGkb tkb/ wB[Zyh t;hfbnK dhxkN j? i' gSV/ y/soK ftu ezw eoB d/fJZSe, f;Zfyns ns/ ;k}-;wkB Bkb fsnko

w[w[w[w[w[

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 17

j'D. gSV/ y/soK dh iB f;js ;zGkbgqDkbh ftZu ezw eoB tkb/ vkeNoK,Bo;K, seBhFhnBK ns/ gqpzXeK dhnKn;kwhnK dh xkN j? ns/ T[BQK nzdo|?o-jk}o ofjDk ns/ nZX/ nX{o/ wB Bkbezw eoB dhnK ;wZf;nktK th iZr }kjojB.

• Gkt/I fe fJwkosK T[;ko fdZshnKrJhnK jB ns/ T[g-f;js e/IdoK, iBf;js e/IdoK ns/ GkJhukok f;js e/IdoKd/ o{g ftZu ;z;EkBK dk fBowkD ehskfrnk j? - go fJj nkw s"o s/ ekoijhDjh ofjzd/ jB fi; dk Bshik wkVh f;js;zGkb d/ o{g ftZu fBZebdk j?. fJj;wZf;nktK b'VhIdh fBrokBh dh ewh, ;{uBkd/D dk wkVk gZXo ns/ itkpd/jh dhxkN ekoB j'o th rzGho j' iKdh j?.

• nwb/ dk |?o-fwZsosk tkbk ftjko,GkFk dk nfVZek, tZvk \k;bk, wkVhnktkikJh, ;kyosk ns/ f;js ;zGkb dhxZN wzr eoBk - fJBQK ;G ekoBK eoe/gSV/ y/soK ftu w"i{dk f;js ;zGkb;z;EkBK dh g{oh tos'I BjhI j[zdh.

• epkfJbh y/soK nzdo rzGhowkwfbnK bJh j;gskb se gj[zu pj[sxZN j?.

fJ; gqeko gSV/ y/soK ftZu iBf;js ;zGkb gqDkbh dh gSkD fBwB;/tk, fBwB r[DtZsk ns/ ;/tktK dh xZNBshi/ d/D tkbh gqDkbh d/ o{g ftu pDiKdh j? fi; dhnK soihjK ne;o rbsj[zdhnK jB. okiK ns/ e/Ido ftZu fJBQKdk g[Bo-rmB ns/ wip{sh f;js ns/gfotko GbkJh wzsokfbnK dhnK ;opT[usoihjK j'DhnK ukjhdhnK jB.

gSV/ y/soK ftu B[e;dko sohe/Bkb pDkJh ns/ wkV/ gqpzXB dk fFekof;js ;zGkb dk fJe ekoB iBiksh b'eKiK T[BQK d/ B[wKfJzfdnK dh BhshnK pDkT[D,:'iBktK fsnko eoB ns/ f;js y/so

ftZu ;/tktK bkr{ eoB d/ nwb ftuw[ezwb |?o-jk}oh th j?. fJj fgzv gZXos'I okFNoh gZXo se fJe ;ukJh j?.

T[go toBD ehshnK xkNK d/ Bkbjh fJe nkw XkoBK ns/ fFekfJs fJjth j? fe epkfJbh y/soK ftu f;js;zGkb bJh \zv dh iK sK g{oh tos'I BjhIj[zdh, iK fJj d{i/ y/soK ftZu ubk iKdkj?, iK f;nkDg Bkb BjhI tofsnk iKdkns/ ;G s'I wkVh rZb, fGqFNkuko eoe/fJ; ~ j}w eo fbnk iKdk j?.

fJ; ~ BtK o{g fet/I fdZsk ikt/<fJ; ~ BtK o{g fet/I fdZsk ikt/<fJ; ~ BtK o{g fet/I fdZsk ikt/<fJ; ~ BtK o{g fet/I fdZsk ikt/<fJ; ~ BtK o{g fet/I fdZsk ikt/<

epkfJbh b'eK bJh fe;/ th Bhsh iKgq'rokw dk gfjbk f;XKs Gkrhdkoh j?.iB;zfynk d/ fJe yzv/ d/ s"o s/ epkfJbhb'eK dh okiBhse s"o s/ e'Jh nktk}BjhI j?. go T[BQK d/ tZy-tZy G{r'fbe;wkfie, nkofEe ns/ ;ZfGnkukoe tksktoBjB, tZy-tZy soQK d/ f;js ;ZfGnkukons/ f;js ;zGkb dhnK b'VK jB. fJ;bJh, T[BQK tk;s/ pDkJ/ ikD tkb/ f;js;zGkb d/ fe;/ th gq'rokw ftZu T[BQK d/ftukoK ns/ soihjK ~ Y[ZetK ;EkB fdZskikDk ukjhdk j?.

Gkos nzdo brGr 700 ephfbnKdh ftFkb fGzBsk ~ t/yfdnK j'fJnK d{ikf;XKs y/so ftF/F ns/ ephbk ftF/F;EkBe :'iBkpzdh T[s/ nwb eoB dkj?. g/;k (gh Jh n?; J/) fJ; tk;s/;z;Ekrs nXko gqdkB eodk j?. ;EkBeepkfJbh f;js ;GktK, f}bQk gZXoh epkfJbhf;js gfoFdK ns/ oki gZXoh epkfJbh;bkjeko gfoFdK ;z;Ekrs szso j' ;ed/jB fi; dk fBowkD eoe/ ns/ ekoinozG eoe/, ;EkBe :'iBkpzdh eoB dh;j{bs fwb/rh.

f;js d/ ;wkfie fBoXkoe -f;js d/ ;wkfie fBoXkoe -f;js d/ ;wkfie fBoXkoe -f;js d/ ;wkfie fBoXkoe -f;js d/ ;wkfie fBoXkoe -;kyosk, nkwdB, gkDh, ;k\-;\kJh, pkbD,nzB ;[oZfynk ns/ G'iB fGzBsk, fbzre;zt/dBFhbsk, nktkikJh ns/ ;zgoe -

f;js Bshi/ fBoXkos eoB ftZu pj[swjZstg{oB G{fwek fBGkT[Id/ jB. fJ;eoe/, f;js ;zGkb d/ y/so ftu nzso-y/soh skbw/b ftZu ;[Xko T[Bk jh nfjwj? fizBk pkeh y/soK ftZu.

f;js ftZu ;[Xko eoB bJh e[ZM]k; ;[Mkn j/m fdZs/ ik oj/ jB L

• fBek; gqDkbh dh T[;koh, fgzv dh;k\-;\kJh dk p[fBnkdh YKuk, fBZih g]kB/ns/ tksktoDe edw sK fe wZSo d/g?dk j'D T[s/ ekp{ gkT[D d/ :sBK ~wrBo/rk :'iBk ftZu Fkfwb ehsk ik ;e/ns/ gSV/ y/soK ftu fJBQK :'iBKtK ~soihjh nXko T[s/ w[ezwb ehsk ik ;e/.

• xoK ftZu nF[ZX pkbD ns/i?fte pkbD dh tos'I xZN eoB bJh;{oih T{oik, ]k; eoe/ ;{oih e[Zeo, gkDhrow eoB tkb/ jhNo ns/ pZshnK, gSV/y/soK ftZu bkT[D ~ T[sFkfjs ehsk ikDkukjhdk j?. fJ; Bkb doZ]sK ~ pukT[DftZu th wdd fwb/rh.

• pZfunK, B"itkBK, roGtsh ns/d[ZX u[zxkT[D tkbhnK n"osK dh g"FfNeskftZu ;[Xko iBiksh t;'I bJh p/jZd nfjwj?. gSV/ y/soK ftu g"FfNesk ikro{eskns/ d[ZX fgbkT[D d/ gq'rokwK ~ okFNohfdjksh o[}rko fwFB ns/ fgzvK ftub/n"osK d/ pus ;w{jK dh ;KM Bkbp/jso sohe/ Bkb bkr{ ehsk ik ;edkj?.

• Fokp ns/ szpke{ dh tos'I T[s/ekp{ gkT[D Bkb gfotko dh f;js ns/nkwdB ftZu :ehBh s"o s/ ;[Xko B}onkt/rk.

iBiksh b'eK dk FesheoB fJej'o p[fBnkdh f;XKs j?. T[BQK dh f;js;zGkb tk;s/ ;woZEk dk ftek; eoBk,fuo;EkJh fBoGosk d/ w[ekpb/ fes/p/jso dhoxekbh jZb j?. go fJ; dkwsbp fJj BjhI fe ;oeko iK pkeh

18 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

;wki epkfJbh b'eK gqfs nkgDhnKf}zw/tkohnK s'I GZi ikDr/. go, ;EkBe;woZEk dk ftek; eoe/ fJ; f}w/tkoh ~j'o tXhnk sohe/ Bkb fBGkfJnk ik;edk j?. d{i/ FpdK ftZu, pikfJ fJ;d/ fe f;js ;zGkb @fdZsh# ikt/, Bhsh@f;js ;zGkb dh ;woZEk dk ftek;# eoBdh j'Dh ukjhdh j?. fJj f;XKs f;js;zGkb :'iBkpzdh dk nrtkJh eosk j'Dkukjhdk j? ]k; eoe/ fJj u'D eoB t/b/fe e"D feZE/, ed'I ns/ fet/I f;js ;zGkb;/tk gqdkB eo/rk.

;dhnK dk ftfrnkBe ikDekoh dkyZgk GoB bJh, gSV/ y/soK ftu f;js;zGkb bJh @f;js ;kyosk# dk tZy-tZy;w{fje f;Zfynk sohfenK dk fJ;s/wkbeoe/, fJ; d/ ft;sko ~ ;ot'u wjZstd/Dk ukjhdk j?, fit/I b'e whvhnk, nkX[fBewhvhnk ns/ ;e{bh gkmeqw. ;EkBe GkFktKftZu ;zuko ns/ seBhe dh tos'I dhnKn;hw ;zGktBktK w"i{d jB.

iBiksh pZfunK s/ B"itkBK dh tZvh;zfynk - fiBQK dh frDsh fJe eo'V s'ItZX j? - toswkB ;w/I ;e{bK ftu gVQojh j?. fJ; Bkb fJe tZvk w"ek fwbdkj? - T[BQK dh f;js ftZu ;[Xko eoB dkns/ T[BQK ~ f;js ;zpzXh ikDekoh ns/sohfenK pko/ frnkB gqdkB eoB dk.;e{b, fi; ftZu, gqkfJwoh ;e{b, fwvb;e{b, jkJh ;e{b, nkFow ns/ nKrBtkVhnKth Fkfwb jB - fJBQK ~ f;js ikDekohd/ gqw[Zy e/Ido pDBk ukjhdk j?.

otkfJsh fufes;e ns/ dtkJhnK LfJj d/;h f;js ;zGkb ftZu fJe wjZstg{oBG{fwek fBGkT[Id/ jB. fJBQK ~ nbr-EbZr eoB iK oZd eoB dh pikfJ, fJBQK~ gqDkbh ftZu Fkfwb eoB iK f;js;zGkb ftZu fJBQK dk ;fj:'r gqkgs eoBbJh ;zt/dBFhb o;s/ dh y'i eoBh }o{ohj?.

G{fse d{oh s'I fJbktk, fJe ftFkb

;ZfGnkukoe gkVk epkfJbh t;'I ~ d{finKBkb'I tZy eodk j?. iBiksh t;'I bJhf;js ;zGkb ;/tktK gqdkB eoB dknXko ;ZfGnkukoe s"o s/ ;zt/dBFhb ns/;EkBe GkFk ftZu j'Dk ukjhdk j? sK fefJ; gkV/ ~ Gfonk ik ;e/.

gSV/ y/soK bJh f;js ;/tktK gqdkBeoB dh gqDkbh dk wkordoFe f;XKsuhBh ejkts j'Dh ukjhdh j? - fJephwko pZu/ ~ b? e/ wK fezBh d{o g?dbik ;edh j?< f;js ;zGkb T[; ck;b/ d/nzdo T[gbpX j'Dh }o{oh j?. izrbKftZu tk; eoB tkb/ epkfJbh GkJhukfonKbJh fJ; dk wsbp j? fe f;js ;zGkb;/tk T[BQK d/ fgzv$p;sh ftZu w"i{d j'Dhukjhdh j?. ;Zm ;kbK dh Bkekwh ;k~fJj }o{o jh f;yk d/t/ fe pkjo'I f;js;zGkb ;/tk gqdkB eoBk e'Jh ftjkoe jZbBjhI j?. gSV/ y/soK ftu f;js ;zGkbdk ]kek nfijk j't/ fe f;js T[s;kjns/ o'eEkw dk fJe tZvk fjZ;k ns/T[gukoe d/yGkb dk tZvk nB[gks fgzv iKp;sh ftu jh g?dk eoe/ w[jZJhnk eotkfJnkikt/.

BF/ dh nkds iBiksh t;'I bJhtZvk ;okg j?. fJj Bk e/tb f;js T[s/jh wkVk n;o gkT[Idh j? ;r'I gqiDB,gfotkoe nkofEesk, ;wkfie fJe;[oskns/ nzs ftu ftek; ~ th gqGkftseodh j?. fJ; eoe/ 1H) gSV/ y/soK pko/nkpekoh Bhsh, fi; ~ Gkos ;oeko d/rqfj wzsokbk tb'I 1976 ftZu wB}{ohfdZsh rJh ;h ns/ okiK d[nkok ;thekoehsk frnk ;h, ~ gqGktFkbh Yzr Bkbnwb ftZu fbnkT[Dk ukjhdk j?. 2H)j'o, szpke{ ns/ BfFnK dh T[gbpXskns/ ygs s/ ;ysh Bkb ekp{ gkfJnkikDk ukjhdk j?. fJj e'fFFK epkfJbhT[g-:'iBk dk fJe wjZstg{oB nzr pDBhnKukjhdhnK jB. 3H) epkfJbh y/soK ftuFokp s/ szpke{ dh T[gbpXsk ns/ tos'I

fiBQK T[s/ ekp{ gkT[D bJh okiK dhnKBhshnK T[s/ nwb ~ u'Dt/I ;{ueK #s/fBrokBh j/m fbnKdk ikDk ukjhdk j?.

iBiksh t;'I d/ nB[gks ftu epkfJbhT[g :'iBk (Nh n?; gh) fJe tXhebkrs j'Dh ukjhdh j? Bk fe gSV/ y/soKftu f;js ftGkr dhnK o'}kBk ;orowhnKbJh fB:ws piN dk pdb. e[Zb Nhn?; gh dk xZN'-xZN 15 gqfsFs f;jsy/so, epkfJbh f;js :'iBk bJh epkfJbhy/soK tk;s/ oktyK j'Dk ukjhdk j?. fJjfJBQK y/soK bJh fB:ws f;js piN s'IfJbktk j'Dk ukjhdk j?.

iBiksh iB;zfynk d/ nzeV/ :'iBkpzdh,fBrokBh ns/ gSV/ y/soK ftu f;jsgq'rokw d/ w[ZbzeD dk fJe p[fBnkdh sZsj?. ;kohnK okFNoh nzeVk gqDkbhnK -wodwF[wkoh, n?; nko n?;, n?b n?cn?u n?;, n?B n?; n?; U, vh n?b n?un?; ~ f}bQk ns/ fJ; s'I T[gob/ gZXoT[s/ iBiksh ftF/F ]k; f;js ;{ueK dh:'iBkpzdh ns/ nwb bJh efjDk ukjhdkj?. iBiksh t;'I pko/ Go';/:'r, ;w/I f;o,gq;zfre tZy-tZy nzeV/ g?dk eoB bJhokytK oZyDk ukjhdk j?. fJ; Bkb nfjw:zso gqkgs j'Dr/ - sZE - i' gq'rokwgqpzXeK, BhshxkfVnK ns/ iBiksh t;'I d/wkordoFB bJh p/jZd }o{oh jB.

nZr/ tXD dk okj L epkfJbhf;js ns/ f;js ;zGkb s'I n;zs[FNGkos ;oeko d/ f;js s/ gfotko GbkJhns/ epkfJbh wkwfbnK d/ wzsokfbnKtb'I ;KM/ s"o s/ epkfJbh f;js pko/ fJewkjoK dh ew/Nh dk rmB ehsk frnkj?. fJ; ;w{j dh f}zw/tkoh j? epkfJbhb'eK dh w"i{dk f;js jkbs, epkfJbhy/soK ns/ okiK ftu f;js ;zGkb ;/tktKdh ;fEsh dh ;whfynk eoBk. fJ; ftu;[Xkokswe jZbK dh f;ckoF eoBk thFkfwb j? fi; ftu epkfJbh y/soK ftZu

pkeh ;\k 26 T[`s/pkeh ;\k 26 T[`s/pkeh ;\k 26 T[`s/pkeh ;\k 26 T[`s/pkeh ;\k 26 T[`s/

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 19

ftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/y

f;js d/F d/ nkofEe ftek;dk GftZypkDh :'r bkGgkso

j?< eh b'eK dh f;js nkofEe tkX/ bJhehwsh fBt/F j?< f;js, ftek; d/ j'oBKy/soK Bkb fet/I ;pzfXs j? i' ne;o fJ;Bkb i[V/ j'J/ BjhI brd/ ns/ fJE'I sZefe t;hfbnK bJh w[ekpbk eod/ brd/jB< ftFt-ftnkgh ftek; d/ J/izv/ dhnKT[j fejVhnK f;js soihjK jB i' GkosbJh ;koEe jB<

idfe fJBQK ;tkbK pko/ eJh djkfenKsZe uouk j[zdh ojh, go tX/o/ ;gZFNskphs/ e[ZM ;kbK ftu jh T[Goh. ;z:[esokFNo d[nkok f;bf;b/tko Yzr BkbngDkJ/ rJ/ dfj;dh ftek; NhfunK(n?w vh ih L 2000-2015) ns/ brkskoftek; NhfunK (n?; vh ih 2016-2030)ftZu f;js dh gqw[Zysk, fJ; wkBsk ftZu'IT[Godh j? fe pokpo ns/ brksko ftek;bJh f;js fJZe e/Idoh fpzd{ j? ns/ j'oBKftek; y/soK Bkb B/V/ s'I i[Vh j'Jh j?.

iBsk dh f;js ;fEsh d/F d/nkofEe ftek; Bkb }o{o ;[Xodh j?,fit/I fe ne;o dZ;h iKdh gq?;NB eotfdyKdh j?, fe;/ th d/F ftZu ;w/I nB[;koid'I j/mb/ gZXo s'I gqsh fJB;kB nkwdBhdh n";s tZXdh j? sK T[whd ehsh iKdhf}zdrh dh T[wo ftZu th s/i tkXk j[zdkj?. fJj ckfJdk nfijk dZ;dk brdk j?fe nkwdB ftZu j'o finkdk tkXk T[whdehsh iKdh f}zdrh ftZu j'o tkXk eo/rk.go, e/N fge/N ns/ ftbfeB;B B/do;kfJnk fe gqfs fJB;kB nkwdB d/

brksko ftek; d/ :[Zr ftZu f;jsbrksko ftek; d/ :[Zr ftZu f;jsbrksko ftek; d/ :[Zr ftZu f;jsbrksko ftek; d/ :[Zr ftZu f;jsbrksko ftek; d/ :[Zr ftZu f;js

e/ ;qhBkE o?vhe/ ;qhBkE o?vhe/ ;qhBkE o?vhe/ ;qhBkE o?vhe/ ;qhBkE o?vh

fJZe' fij/ gZXoK T[`s/, T[BQK d/FK ftZu fiZE/fe iBsk dh nkwdB ftubk coe j/mb/gZXo dk j[zdk j?, iBsk dh nkwdB ftZutX/o/ coe tkb/ d/FK d/ w[ekpb/, T[whdehsh iKdh f}zdrh dh T[wo ns/ j'of;js ;pzXh ;{ue fpjso j[zd/ jB.nkgDh feskp @fd ;fgfoN b?tb# ftZuT[j ;p{s w[jZJhnk eod/ jB fe fet/I tZXpokpoh tkb/ d/FK ftu nwho b'eK d/w[ekpb/ xZN pokpoh tkb/ d/FK ftZunwho b'eK dh jkbs yokp j[zdh j?.

idfe 20thI ;dh d/ fJZe tZv/ fjZ;/ftZu g[okDh nkofEe f;nkDg B/ f;jsns/ ;[Xoh j'Jh g"FfNesk ~ nkofEeftek; d/ ;fEo bkGgksoK ti'I d/yDkukfjnk, T[; ;dh d/ pkeh fjZ;/ B/ fJ;~ wkBsk fdZsh fe iBsk dh f;js ns/g"FfNesk s/ih tkb/ nkofEe ftek; ~;ob pDkT[Id/ jB. nkgD/ 1993 d/B'pb ;BwkB GkFD ftu, noE Fk;soho'poN c'rb B/ fJ; pko/ dZf;nk fefet/I 1790-1980 d"okB fpqN/B dk 50gqfsFs nkofEe tkXk ;[Xoh j'Jh g"FfNeskeoe/ j'fJnk ;h, fi; B/ 1790-1930d"okB ngDkJhnK rJhnK ;wkie BhshnK~ do;kfJnk. f;js y/so ftZu fBt/FBkwe 1993 dh ftFt ftek; fog'oN B/tX/o/ nkofEe ftek; d/ bkG gqkgs eoBbJh f;js y/so ftZu tX/o/ nkofEefBt/F ~ wip{s nXko pDkfJnk.

1990ftnK d/ nyho ftZu ftFtf;js ;zrmB B/ tZv/ tZXo dh nkofEeskns/ f;js pko/ fJZe efwFB dh ;EkgBk

ehsh fi; B/ nkofEe ftek; bJh f;jsd/ w[Zy :'rdkB ti'I ;p{s g/F ehsk.f;js ns/ nkofEe ftek; ftueko d'fdFkth ;pzX j[D g{oh soQK ;kps j' u[Zek;h. f;js y/so ftZu fBt/F pko/ b?I;/NefwFB (2013) B/ pknd ftZu do;kfJnkfe xZN ns/ wZXw nkwdB tkb/ d/Ff;js y/so ftZu nkofEe fBt/F s'I 9 s'I30 r[DK nkwdB ewk ;ed/ jB.

;w[Zuh f;js, nkwdB tkfbnK dhs[bBk ftZu pkehnK ftueko rohph ns/f;js s/ gVQkJh ns/ f;js ftueko d/;pzX tX/o/ fsZy/ jB. wK-pZu/ dh w"s,xZN g"FfNesk, S{s dhnK fpwkohnK, fdwkrhp[yko, iywK, szpke{ dk ;/tB ns/ gqd{fFsjtk ftZu ofjD dh T[u/oh do eoe/nwhoK d/ w[ekpb/ rohp b'eK dh eJhsoQK dhnK fpwkohnK s'I gqGkfts j'D dhtX/o/ ;zGktBk j[zdh j?. ;wki d/ nkofEegZy'I T[Bs j'D Bkb id'I nkw eoe/nwhoK Bkb i[VhnK fpwkohnK fit/I fdbd/ o'r, F{ro ns/ e?I;o rohpK ftZufinkdk nkw j[zdhnK ik ojhnK jB sK;wki T[sko uVQkn d/ coe dk gqrshFhbT[bN d/ydk j? fe nwhoK d/ w[ekpb/fJj fpwkohnK ne;o rohpK ~ tX/o/gqGkfts eo ojhnK jB. nwohek,n;Nq/bhnk ns/ gZSwh :{og ftZu j[D fJjjh ;fEsh j? ns/ Ffjoh uhB ns/ FfjohGkos B/ th @r?o S{s dhnK fpwkohnKbJh ;wkie T[sko uVQkn d/ coe dkT[bN fdykT[Dk F[o{ eo fdZsk j?. ghDtkbk ;k\ gkDh Bk j'Dk iK szpke{, uzrh

eheheheheh

20 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

g"FfNesk s'I ;[oZfynk dh ewh, f;js pko/b'VhIdh ikDekoh Bk j'Dk, f;js d/yGkb;/tktK sZe ]k; eoe/ wfjzr/ fJbki eoe/;hws gj[zu tor/ fpwkoh d/ ekoeK s'Irohp tX/o/ rq;s j[zd/ jB. nkwdB s'IfJbktk BK-wkso gVQkJh ]k; eoe/ wkVhf;js ;fEsh bJh fJZe tZvh n"eV j?.

nkofEe gZy'I ew}'o torK ftZu fpwkoheoe/ ne;o rohph iK nkofEe szrhg?dk j[zdh j? i/ nfij/ gfotkoK ~ f}nkdksof;js d/yGkb you nkgDh i/p ftZu'IeoBk gt/. fJZe nB[wkB nB[;ko jo;kb d[BhnK Go ftZu brGr 100 fwbhnBb'e }o{oh f;js d/yGkb T[s/ j'D tkbkyou podkFs Bk eod/ j'J/ rohph ftZuXe/b/ iKd/ jB. fJBQK ftZu'I brGr nZX/Gkosh jB. fpwkoh eoe/ ezw iK ewkJhdk th B[e;kB j[zdk j? fi; eoe/ e'Jhehwsh fBZih ;wkB xZN w[Zb T[s/ t/uDkg?Idk j? ns/ fJj pZfunK dh f;js ns/g"FfNesk T[s/ gfotko d/ you ~ T[bNs"o s/ gqGkfts eodk j?. fJ;/ soQK fJZefpwko pZuk gVQkJh d/ ckfJfdnK dk g{okbkG BjhI b? gkT[Idk ns/ fJ; d/ Bshi/ti'I o'}rko ns/ nkwdB gZy'I xkN/ ftZuofjzdk j?. nkwdB ns/ gVQkJh s'I fJbktkf;js y/so ftZu eJh ;wkfie o[ektNK thjB fit/I ;k\ gkDh, ;tZSsk, g"FfNesk,tksktoB, fbzr, ;wkie ;fEosk ns/;wkie o[Zspk. y/shpkVh ns/ y[oke gqDkbhnK;pzXh BhshnK ns/ Ffjoh neko ns/NoK;g'oN th f;js ~ pj[s f}nkdkgqGkfts eod/ jB. fJ;/ soQK jh T{oik;[oZfynk dh ewh, ]k; eoe/ Gkos ftZufiE/ fe eJh n"osK ns/ pZu/ bZeV ns/gkEhnK tor/ m'; i?fte JhIXB ibkT[DBkb j'D tkb/ nzdo{Bh gqd{FD s'I p[ohsoQK gqGkfts j[zd/ jB. ftFt f;js;zrmB d/ f;js ftZu ;wkie o[ektNKpko/ efwFB (2005) B/ fJBQK ftZu'I eJh;pzXK ~ goQK eod/ j'J/ ;ckoF ehsh fef;js bJh ;wkie o[ektNK T[s/ fdqVQskg{ote

ekotkJh okjhI fJZe ghVQh ftZu f;jspokpoh d/ coe ~ d{o ehsk ikt/ sK i';ko/ ;wkiK ftZu f;js bJh :'r jkbsKekfJw j'D. i/ ;wkie tKM/gB eoe/f;js ;fEsh ftZu gfjbK jh tZvk fgSfVnkgBg?dk j' u[Zfenk j? ns/ fJj f;js ;/tktKsZe n;bh ns/ fsnko gj[zu ~ ;hwseodk j? sK f;js ;/tktK sZe gj[zu bJhf;oc pokpoh dk nt;o w[jZJhnk eotkT[Dkjh ek\h BjhI, fit/I fe fJZe fpqfNF noEFk;soh NkB/ B/ nkgDh feskp-pokpohftZu dZf;nk, 80 ;kb gfjbK ;wkie fBnKdk tkndk eoB tkb/ ;wki ftZu b'eK ~BK f;oc fJZe y[ZbQh ;Ve dh jh ;r'Ipokpoh tkbh F[o{nks dh th b'V ;h.

fJBQK ;ko/ ftukoK dh Bshi/ ti'I n?wvh ih ns/ wro'I n?; vh ih ekfJwj'J/. go c/o th, ftFt ftnkgh ftek;NhfunK d/ fJBQK d' i'fVnK ~ neko d/DtkbhnK edoK ns/ fdqFNh ftZu pj[sfinkdk coe jB. n?w vh ih f;XKses"o T[s/ ;z:[es okFNo dh ;jkfJsk eooj/ seBheh wkjoK d[nkok fte;s ehs/rJ/ ns/ 2000 ftZu BthI dfj;dh dh;t/o Bkb jh ;ko/ d/FK d[nkok y[ZbQ/ s"oT[s/ ngDkn bJ/ rJ/. fJj f;XKse o{gftZu fte;s d/FK d/ ftukoK s'I gq/fos ;BfiBQK xZN ns/ wZXw nkwdB tkb/ d/FKftZu rohph, rohph ;pzfXs fpwkohnKns/ G[Zywoh xNkT[D dk tuB fdZsk.fijV/ Nhu/ fBoXkfos ehs/ rJ/ T[j f;ocxZN ns/ wZXw nkwdB tkb/ d/FK T[s/ jhbkr{ ehs/ rJ/. go eJh ;wkie o[ektNK#s/ ftek; dh J/ehfeqs fdqFNh ns/ ekotkJhdh tuBpZXsk dh e'Jh rZb ;h.

8 ftZu'I 3 n?w vh ih ftZu f;js ~f;ZXk Nhuk pDkfJnk frnk Gkt/I fe rohphxNkT[Dk ns/ gVQkJh th ;gZFN s"o T[s/fJ; Bkb ;pzfXs ;B.f;js ;pzXh n?wvh ih B/ ftF/F s"o T[`s/ wK-pZuk w"s dons/ J/v}, Nh ph ns/ wb/ohnk torhnKtZvhnK S{s dhnK fpwkohnK dk fBtkoB

ehsk. fJBQK ~ xZN ns/ wZXw nkwdBtkb/ d/FK dhnK gqw[Zy iBse f;js u[B"shnKti'I d/fynk frnk. gfjbK s'I jh |?o S{sdhnK fpwkohnK d/ pj[s ns/ s/ih BkbtXd/ j'J/ Gko ns/ szpke{ tor/ gqw[Zywko{ fi; B/ 20thI ;dh ftZu fJe ;"fwbhnB b'eK ~ wkfonk, fJ; wkBskeoe/ fJBQK ftZu Fkwb eoB :'r BjhI;wfMnk frnk feT[Ife T[j fJBQK ~ @rohpKdh ;wZf;nk BjhI# ti'I d/ydh ;h.

okFNoh fXnkB fyZuD ns/ iBsef;js d/ pj[s jh ;koEe y/soK T[s/ekotkJh ns/ fBoXkfos ekotkJhnK bJhftFt ftnkgh jwkfJs ekfJw eoB ftZuf;js pko/ fszB n?w vh ih B/ bkiwh jhpj[s T[g:'rh G{fwek fBGkJh. fJ; eoe/J/v}, Nh ph ns/ wb/ohnk bJh ftFtftnkgh czv ekfJw j'fJnk ns/ wK-pZu/ ~pukT[D bJh GkJhtkbhnK tk;s/ czv w[jZJhnkj'J/. go fJBQK B/ f;js ~ fpwkoh, ns/fJ; ~ T[wo nB[;ko tzv fdZsk. f;jsbJh eJh gqw[Zy ]sfonK ~ SZv fdZskfrnk fit/I |?o S{s dhnK fpwkohnK,fdwkrh p[]ko ns/ ;ZNK. tZv/ pZfunK,feF'oK, pkbr nkdwhnK, |?o roGtshn"osK ns/ p}[orK ~ fJ; tor ftZu'Ipkjo oZfynk frnk. f;o\ w"s dh doftZu ewh ~ ftukfonk frnk idfe |?owko{ fpwkoh eoe/ w"s, ngkjisk dh doxNkT[D ~ n?w vh ih d/ x/o/ ftZu BjhIfbnKdk frnk. go ;G s'I nfjw fJj j?fe fJBQK sohfenK B/ wip{s f;js gqDkbhnKekfJw eoB dh b'V ~ fXnkB ftZu BjhIfbnk i' fe j'oBK iBse f;js ekoiK ~nDr"b/ fpBK gqGktFkbh Yzr Bkb fJBQKtknfdnK dk Bshik d/ ;edhnK ;B.fJBQK ~ wkBsk BjhI fdZsh rJh fe f;ZX/gq'rokw woih ftZu fesB/ jh Gb/ j'Dns/ fJBQK dk Bw{Bk ft;Ekog{ote j't/,ew}'o iK ezw Bk eo ojh f;js gqDkbhftZu ipod;sh BjhI fpmkJ/ ik ;ed/.;uw[u, fJBQK xZN ns/ wZXw nkwdB

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 21

tkb/ d/FK ftZu f;ZX/ czv fdZs/ ikD tkb/gq'rokwK okjhI, i' fe ;hws ;z;EkBkswens/ wB[Zyh t;hfbnK s'I g{o/ fXnkB fdZs/ikD ns/ g{oB ;wogD dh wzr eod/;B, f;js gqDkbh ftZu ftxB gkT[D dki'fyw g?dk eo fdZsk. f;js pokpoh tZbfXnkB fdzd/ j'J/, n?w vh ih, d/F ftZunkwdB, gVQkJh, g/Iv{-Ffjoh, fbzr ns/ j'o;wkie-nkpkdh ;pzXh coeK ftZu pokpohyZfgnK tZb d/y/ fpBK f;o\ e[Zb okFNoh;ze/seK ~ wkgD dh wzr eod/ jB.

n?; vh ih eJh sohfenK Bkb fJZeftF/F ;[Xko jB. gfjbk, fJZe y[ZbQh ns/b'eszsoh nzso-;oekoh gqfefonk okjhI fbysftFk sfj ehsk frnk ;h. d{ik, Nhu/;ko/ d/FK bJh ;koEe jB. shik, Nhu/ftek; d/ eJh y/soK ~ nkgD/ x/o/ ftZub?Id/ jB go fJBQK ~ brksko ftek; d/fJZe YKu/ ftZu J/ehfeqs eod/ jB i'nkg; ftZu b'VK ~ wkBsk fdzdk j?.u"Ek, tksktoB ;[oZfynk ~ pj[s finkdkb'VhIdk fXnkB fwbdk j? i' ;k~ w[V :kdeotkT[Idk j? fe nkofEe tkX/ ns/ ftFt-ftnkgh ftek; dk okj T[grqfj dh f;jsbJh o[ektN Bk pD/ ns/ fJ; dh b'VBjhI. gzitK, f;js n?; vh ih ihtB gzXsohe/ Bkb f;js n?w vh ih dhnK ewhnK~ mhe eodk j? ns/ f;js d/yGkb dhbkrs s'I nkofEe ;[oZfynk w[jZJhnk eoBns/ f;js pokpoh ~ tXkT[D bJh ;kfonK~ f;js x/ok fdzd/ j'J/ f;js gqDkbhnKdh G{whek T[s/ i'o fdzdk j?.

17 n?; vh ih dk fJeb"sk go tZvkf;js Nhuk @;kfonK bJh szdo[;s f}zdrhns/ jo/e T[wo tkb/ dh GbkJh# dh rZbeodk j?. Gkt/I fJj E'VQk fijk n;gZFNikgdk j?, go fJj fJZe ;w[Zu/ sohe/ ~}o{o do;kT[Idk j? i' ;ko/ b'eK bJh j?ns/ jK gZyh Yzr Bkb f;js ~ T[s;kfjseodk j?. f;js Nhu/ Bkb i[V/ j'J/ 9wzst ekotkJh bJh ftF/F wkordoFejB. fJj 2030 sZe gqsh fJZe bZy iBwK

bJh wK d/ woB dh do ~ 70 sZexNkT[D, 5 ;kb s'I xZN pZfunK ftZu fJjdo 25 eoB ns/ gqsh fJZe j}ko iBwKs'I gfjbK wK dh w"s dh do 12 eoBlJ/v}, wb/ohnk, Nh ph dh wjKwkoh ysweoB, 30-70 ;kb T[wo tor ftZu |?oS{s dhnK fpwkohnK eoe/ ;w/I s'I gfjbKj'D tkbhnK w"sK ~ xNkT[D, ;Vejkdf;nK ftZu j'D tkbhnK w"sK ~ nZXkeoB, gkDh l jtk ns/ ;w[Zu/ gqd{FD ~xNkT[D dh rZb eod/ jB. fJj nkofEe;[oZfynk Bkb ns/ }o{oh dtkJhnK ns/NhfenK sZe gj[zu Bkb ns/ w[V T[sgkdens/ ;?e;[nb f;js ;/tktK sZe fBoftxBgj[zu Bkb ;kfonK ~ f;js x/o/ ftZufbnkT[D dh rZb th eod/ jB. fJjszpke{ fB:zsqD bJh ftFt f;js ;zrmBd/ YKu/ ;zpzXh ;wM"s/ ~ n;odkfJe YzrBkb bkr{ eoB dh th rZb eod/ jB.

f;js NhfunK dk j'oBK n?; vh ihBkb nkg; ftZu ;pzX fpbe[b ;gZFN j?,c/o Gkt/I fJj rohph xNkT[D, G[Zywohysw eoB, ;kfonK bJh gVQkJh w[jZJhnkeotkT[D, fbzr pokpoh ~ T[s;kfjseoB, :'iBkpZX Ffjoh tkXk, ;k\ T{oikw[jZJhnk eoBk, wjK;kroh f}zdrh ns/izrbks dh ;[oZfynk, ygs xNkT[D, FKshtXkT[D ns/ ;ZG s'I nfjw, T[grqfj dh;[oZfynk Bkb jh ;pzfXs j'D. f;js T[s/tksktoB dk gqGkt pj[s f}nkdk fuzskiBej? feT[Ife d[BhnK Go ftZu jtk d/gqd{FD dk gZXo tX fojk j? ns/ o;kfJDegqd{FD gkDh ns/ fwZNh dh r[ZDsk ~ thy'ok bkT[Idk j?. s/i j'Jh ftFth sgFBkb w";wh pdbkn rowh dhnK bfjoK,jVQK, nZs dhnK w";wh xNBktK, gkDheoe/ j'D tkbhnK fpwkohnK d/ c?bDBkb feT[Ife wZSo T[u/o/ bzpekoK ns/ftEekoK T[s/ gqiBB eod/ jB, eJh\;bK dh xNh j'Jh g"FfNe r[ZDsk ns/xfNnk T[sgkdB, dpkn Bkb ;pzfXswkBf;e p[yko ns/ w";w Bkb ;pzfXs

gotk; okjhI iBse f;js dhnK u[B"shnKg/F eodk j?. f;js j[D g{oh wip{shBkb ftek; y/soK dh fJ; nkg; ftZui[Vh j'Jh e[Zy d/ ftZu j?. idfe tZy-tZyNhfunK Bkb i[V/ wzstK ~ wkgD d/;ze/se wkou 2016 #u ngDkJ/ ikDr/,d/FK ~ j'o y/soK ftZu th BhshnK d/f;js gqGkt ikfJ}/ d/ ;zukbB bJh;woZEk fBowkD dh b'V j?.

Gkos B/ ;szpo 2015 ftZu ;z:[es

okFNo fty/ n?; vh ih T[s/ d;s]s ehs/;B. n?; vh ih d[nkok sfj ehsk frnk

f;js J/izvk Gkos bJh pj[s jh ;koEej? fit/I fe tX/o/ u"Vk ftek; J/izvk.

Gkt/I fJj n?w vh ih J/izv/ bJh fBozsotuBpZXsk j't/, |?o S{s dhnK phwkohnK

ns/ fdwkrh f;js tor/ Bt/I sZsK T[s/gqGktFkbh ekotkJh dh F[o{nks iK ;kfonK

bJh f;js x/o/ d/ uzrh soQK :'iBkpZXgq'rokw ~ ;jh Yzr Bkb bkr{ eoBk

j't/, Gkos dhnK f;js soihjK n?; vhih NhfunK d/ ;jh Yzr Bkb nB[o{gjB. T[BQK wzstK sZe gj[zuD bJh ;k~

nkgDh f;js gqDkbh d/ gqdoFB ~fsnko eoB dh b'V j?. fJj th fJsBk

jh nfjw j? fe ;k~, tZy-tZy ftek; d/y/soK ftu ekotkJhnK dh fJe;[osk bJh

Bhsh ~ tX/o/ ;w[Zuk pBkT[D tZb ezweoB dh b'V j? sK i' fJj fJZe d{i/ d/

g{oe j'D, fto'Xh BjhI. 2016 dk bhg;kb, brksko ns/ pokpo ftek; d/ ;kv/

okj T[s/ pj[s jh tZvh nrKjtX{ SbKrwkoB dk nt;o w[jZJhnk eodk j?. ;ko/

jh n?; vh ih ftZu f;js jh ;cbsk dkfpjsohB ;ze/s j? feT[Ife fJj f;js ~

gqGkfts eod/ jB. brksko ftek; d/fJ; :[Zr ftZu ;kv/ b'eK dh f;js ;kvh

;cbsk dk ikd{ j't/.

(b/ye gpfbe j?bE ckT{Iv/FB nkc fJzvhnk

d/ gqXkB jB.)

e-mail :[email protected]

22 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

;kfonK bJh f;js L fJZe nfjw nzsookFNoh fdqFNhe'B;kfonK bJh f;js L fJZe nfjw nzsookFNoh fdqFNhe'B;kfonK bJh f;js L fJZe nfjw nzsookFNoh fdqFNhe'B;kfonK bJh f;js L fJZe nfjw nzsookFNoh fdqFNhe'B;kfonK bJh f;js L fJZe nfjw nzsookFNoh fdqFNhe'B

;[GkF Fowk;[GkF Fowk;[GkF Fowk;[GkF Fowk;[GkF Fowk

fonK bJh f;js# (n?u n?c

J/) dh w[ZYbh XkoBk jh @;wkieftek; dh ;w{fje T[dkjoD# T[s/ nXkosj? fi; ftZu wB[Zyh szdo[;sh (GbkJh s'If}nkdk) ~ soihj fdZsh iKdh j?. fJE'IsZe fe wB[Zyh ftek; dh XkoBk, i';wkie ftek; Bkb'I fes/ xZN ftnkge s/gfotosBekoh j?, fszB nzrK s'I j'Id ftZunkJh j?l fBZih nkwdB ftZu tkXk, f;ZfynkftZu ;[Xko ns/ f;js (bzwh T[wo). fJj@fJe;wkB f;js dkfJo/# (:{ n?u ;h)Bkb'I Bk f;o\ f}nkdk ftFkb s/ ftnkgej? ;r'I gfjb/ Bkb'I r[DtZsk ns/ rfjokJhftZu th coe oZydh j? feT[Ife :{ n?u ;hftZu fXnkB dk e/Ido f}nkdk @dkfJo/#T[s/ j? idfe n?u n?c J/ dk e/Ido fpzd{szdo[;sh ns/ ;zGkb j?. d{ik, :{ n?u ;hf;js ftZsheoB gqDkbh T[s/ f}nkdk }'ofdzdk j? i' iBse, fBZih ns/ ;KM/ y/soKs'I g?;k fJeZmk eoB T[s/ nXkos j? sKfe d/F d/ ;ko/ BkrfoeK ~ f;js d/dkfJo/ ftZu fbnKdk ik ;e/ (fi; ftZub'eK d/ :'rdkB T[s/ th E'VQk }'o fdZskfrnk j?) id fe @;kfonK bJh f;js#XkoBk nXhB ;GBK ~ f;js ;zGkb gqdkBeoB bJh iBse ftZsheoB (oki tb'I)T[s/ }'o fdZsk frnk j?. shik, :{ n?u ;hnXhB phwk ezgBhnK okjhI w[YbhnK f;js;/tktK d/D d/ fJZe g?e/i dh ebgBkehsh rJh j?. phwk ezgBhnK w[Zy s"o s/fBZih j[zdhnK jB (y[ZbQ/ pk}ko ftZu w[ekpb/okjhI) go ed/ edkJhI iBse s/ fBZih th

j[zdhnK jB id fe n?u n?c J/ sfjs;oekoh ;j{bsK i' tZy-tZy gqpzXeh gZXoKT[s/ j[zdhnK jB, okjhI ;/tk d/D T[s/ }'ofdZsk frnk j?.

n?u n?`c J/ dh XkoBk ~ fJZefJfsjk;e gZy s'I g/F eoB bJh, ;z:[esokFNo tb'I nbwk nZsk d/ 1978 d/n?bkBBkw/ ftZu ;kfonK bJh fJe ftnkgens/ J/ehfeqs w[Ybh f;js ;zGkb dhebgBk ehsh rJh ;h fi; dk T[d/Fpokpoh ~ T[sFkfjs eoBk ;h ns/ fJ;fgZS/ GkJhukoe b'VK ;B.

ftFt f;js ;z;Ek (vpb:{ n?u U)d/ ;zftXkB ftZu toBD j? fe @f;js,szdo[;sh, ofjD-;fjD dk gZXo, vkeNohd/yo/y, fpwkoh dh jkbs ftZu ;[oZfynkdk nfXeko ns/ wktK ns/ pZfunK bJhftF/F d/yGkb s/ ;jkfJsk, n?u n?c J/d/ ;zdoG ftZu ekch wjZstg{oB ns/ekfpb/ r"o jB. fJ; d/ Bkb jh, :{ vhn?u nko dk nkoNheb 3 efjzdk j?jo/e dk @f}zdrh, nk}kdh ns/ ftneshdh ;[oZfynk# dk nfXeko j?. }kjo s"os/ ihtB d/ nfXeko ftZu ykD/ ns/ f;jsdk jZe th Fkfwb j? (fit/I fe Gkos dh;[gohw e'oN tb'I ftnkfynk ehsh rJhj?. fJ; gqeko 1978 dk nbwk nZskn?bkBBkwk :{ vh n?u nko ns/ ftFtf;js ;z;Ek d/ ;zftXkB d/ nB[;ko jh;h. n;b ftZu, nbwk nZsk (j[De}kfe;skB ftu nbwksh) ftZu @w[ZYbhf;js ;zGkb# pko/ j'Jh nzsookFNoh

ekBcoz; ftZu @;kohnK ;oekoK, ;ko/ f;jss/ ftek; ekfwnK ns/ ftFt GkJhuko/#tb'I d[BhnK d/ ;ko/ b'eK dh f;js dh;[oZfynk ns/ T[sFkj eJh c"oh ekoieoB dk gqrNktk ehsk frnk. fJ; d/w[Zy ws/ j/m fby/ jBL

1) f;js, i' fe @;zg{oB ;ohoe,wkBf;e ns/ ;wkie GbkJh# dh jkbsj?, dk wsbp f;o\ fpwkoh iK ew}'ohdh nDj'Id BjhI j?, fJj p[fBnkdh wB[ZyhnfXeko j? ns/ @;ot'u ;zGt f;js gZXo#dh gqkgsh d[BhnK Go dk ;G s'I wjZstg{oB;wkie Nhuk j?.

2) b'eK dh f;js d/ wkwb/ ftZuw"i{dk Gkoh Bkpokpoh, ]k; eoe/ fte;ss/ ftek;Fhb d/FK ns/ pkeh d/FK d/nzdo th okiBhse, ;wkie ns/ nkofEes"o s/ gqtkB eoB :'r BjhI j?.

3) ;kfonK bJh f;js dh ;zg{oBgqkgsh ns/ fte;s s/ ftek;Fhb d/FK dhf;js ;fEsh ftZu gkV/ ~ xZN eoB bJhnkofEe s/ ;wkie ftek; dk p[fBnkdhwjZst j?.

4) ;oekoK dh nkgD/ b'eK ~Y[ZethI f;js gqdkB eoB dh f}zw/tkoh j?.

5H w[ZYbh f;js ;zGkb pj[s jhnfjw s/ }o{oh j? fi; ~ nfijh bkrsT[s/ w[jZJhnk eotkJ/ ikD dh b'V j? fi;~ ;wki ns/ d/F podkFs eo ;e/.

6) w[ZYbh f;js ;zGkb T[sFkje,o'eEkw, o'r fBtkoe ns/ w[V-t;/p/ dhnK

@;k@;k@;k@;k@;k

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 23

;/tktK gqdkB eodh j? ns/ tZX s'I tZXGkJhukoe ns/ fBZih ;t?-fBoGosk s/Fw{bhns :'iBkpzdh, ;zrmB, ;zukbB ns/w[ZYbh f;js ;zGkb d/ fB:zsqD ~ T[sFkjfdzdh j?. fJ; Bkb ;EkBe, okFNoh ns/d{i/ T[gbpX ;kXBK dk g{ok fJ;s/wkbj[zdk j?.

7) ;kohnK ;oekoK ~ w[ZYbh f;Zfynk~ ftnkge okFNoh f;js gqDkbh dkfjZ;k pDkT[D bJh BhshnK, oDBhshnKns/ ekoi :'iBktK T[bheDhnK ukjhdhnKjB.

8) ;ko/ jh d/FK ~ GkJhtkbh dhGktBk ns/ ;kfonK bJh w[ZYbh f;js;zGkb ;/tk d/D bJh ;fj:'r eoBkukjhdk j? feT[Ife fe;/ th d/F ftZu b'eKdh f;js dh gqkgsh dk f;ZXk n;o s/\kfJdk jo/e d{;o/ d/F ~ fwbdk j?.

10) d[BhnK d/ ;ko/ b'eK bJhf;js dk fJZe gqtkBs gZXo ;z;ko d/;kXBK dk ;zg{oB s/ p/jso fJ;s/wkbeoe/ jk;b ehsk ik ;edk j?, fi; dkfJZe tZvk fjZ;k nZieZbQ jfEnkoK s/ c"ihMrfVnK T[s/ you ehsk iKdk j?. nk}kdh,FKsh, nwB ns/ fBF;soheoB dh fJZen;b Bhsh okjhI tkX{ ;kXB ikoh eoB/ukjhd/ jB fiBQK dk fJ;s/wkb nkofEe-;wkie ftek; bJh ehsk ikt/ fi; ftZuw[ZYbh f;js ;zGkb th Fkwb j?.

ftFt f;js ;z;Ek tb'I pko-pko@;kfonK bJh f;js# ~ d[jokfJnk frnkj?, ]k; eoe/ 2005 ns/ 2011 ftZu th,Gkt/Ife fJ; tb'I @ pokpo f;js dkfJo/#~ f;js ftZsheoB gqDkbh Bkb fJ;s/wkbehsk frnk j?, fi; ftZu f;js ;zGkbbJh ftZsh :'rdkB tk;s/ gfjb'I ndkfJrhdk sohek Fkwb j?, fi; dk we;d b'eKdofwnkB i']w ~ ;KMk eoBk j?, i' ]k;eoe/ ftFt p?Ie d/ gqGkt j/m ns/T[dkoheoB, fBZiheoB ns/ ftFtheoB dhnKgqfefonktK bJh nkw eoe/ j?. ;z:[es

okFNo d/ ws/ (J/$67$n?b 3) i' d;zpo2012 ftZu gk; ehsk frnk, ftZu ;w{fjewB[Zyh ftek; ~ 2015 s'I pknd d/ftek; J/izv/ ftZu Fkwb eoB T[s/ w[V}'o fdZsk frnk j?. go, nkgDh ftFtftek; fog'oN (1993) ftZu ftFt p?Ietb'I nkw f;js ;zGkb d]bK ~ bkrsgqGkt d/ fj;kp Bkb doikpzd ehskfrnkl xZN nkwdB tkb/ d/FK bJh fJ;d/ xZN'-xZN f;js g?e/i 1$3 nB[wkfBsfpwkoh dk p'M xZN eoB dk ftukoehsk frnk i' dofwnkBh nkwdB tkb/d/FK bJh 1$5tK fjZ;k ;h. go, pdfe;wsh~, pj[s ;kohnK nkw fpwkohnK(dofwnkBhnK rzGho ;ZNK ns/ g[okDhnKfpwkohnK fit/I FZeo o'r, w'shnk, T[`uoesukg, wkBf;e o'r ns/ ;otkJhebe?I;o) ~ xZN nkwdB tkb/ d/FK ftZuiBse czfvzr s'I pkjo eo fdZsk frnk(fit/I fe n?w ;hrkb tb'I 2003 ftZuy'fink frnk). f;ZN/ ti'I, 1980ftnK ftZu37 rohp d/FK nzdo @YKukrs ;[XkoK# iKnkofEe ;[XkoK eoe/ f;js bJh gqfsftnesh iBse youk eN"sh ekoB nZXkxN frnk - T[dkjoD ti'I w?e;he' ftZu1982-87 d"okB fJ; ftu 60 gqfsFs dhfroktN nkJh.

1980ftnK ns/ 1990ftnK ftZuT[dkoheoB, fBZiheoB ns/ ftFtheoB d/wkV/ gqGktK eoe/ f}nkdkso ftek;Fhbd/FK ~ f;js ;pzXh j/mK fdZshnK ;wZf;nktKdk ;kjwDk eoBk fgnk L

T) feT[Ife ;oekoK B/ ftek;w[yhd]bK s'I g?o fgSKj fyZu bJ/, fi; eoe/j'o ;wkie y/soK (f;Zfynk, tzfus torKdh GbkJh nkfd) tKr f;js d/ y/softZu iBse fBt/F ftZu Gkoh froktNnkJhl T[dkjoD d/ bJh 1991 ftZu g/o{B/ gqfs ftnesh 12 nwoheh vkbo f;jss/ f;Zfynk T[s/ you ehs/ id fe 1980ftZu fJ; tb'I 50 nwoheh vkbo you

ehs/ rJ/ ;B, ns/ 1991 ftZu fJ; tb'Igqfs ftnesh 25 nwoheh vkbo gZSwhp?IeK ~ eo}/ dh ndkfJrh bJh ndkehs/ rJ/.

n) fJ; Bkb vkeNoK s/ ;jkfJevkeNoh nwb/ dh tZvh xkN j' rJh fi;Bkb vkeNoK s/ nwb/ dh T[gbpXsk xZNj' rJh, f;ZN/ ti'I woh}K ~ fBZih ebhfBeKftZu ikD bJh wip{o j'Dk fgnk.

J) iBse f;js ;z;EkBK ftZuvkeNoh ;k}'-;kwkB, dtkJhnK ns/ iKu;j{bsK dh Gkoh xkN ;h - j;gskbwfj} dtkJhnK dhnK gouhnK fbyD i'r/jh ofj rJ/ ns/ woh} y[ZbQ/ pk}ko s'IdtkJhnK yohdD ns/ iKu fBZih gq:'rFkbktKs'I tZX ehws T[s/ eotkT[D bJh wip{oj' rJ/.

;) fBZih vkeNo Bk e/tb w'Nh ch;t;{bD bZr/ ;r'I |?o-}o{oh ns/ f}nkdkwfjzrhnK dtkJhnK ns/ Nkb/ ikD tkbhnKiKuK th fbyD bZr gJ/.

j) ;oekoh szso dh bkgqtkjh ekoB;oekoh vkeNo ns/ ;jkfJe nwb/ B/,;oekoh ezw d/ ;w/I d"okB th nkgD/ fBZihdtk]kfBnK ftZu tZX ;wK d/Dk F[o{ eofdZsk fi; dk we;d w[Bk\k s/ tgkoefjZs ;B.

e) ;oeko tb'I ;;sh do T[s/ykDk, g'FD, ;[oZfyns ghD tkbk gkDhns/ ;\kJh dhnK ;j{bsK gqdkB eoB s'IjZE fyZuD Bkb rohp b'eK ftZu S{stkbhnK ns/ |?o-S{s tkbhnK fpwkohnKdk tZvk tkXk j' frnk feT[Ife rohp b'eb'VhIdk vkeNoh fJbki eotkT[D s'I n;woZE;B, fi; dk f;ZNk bzw/ ;w/I sZe fpwkohns/ nyho ~ w"s d/ o{g ftZu fBefbnk.

y) w[\s pk}ko dk ftuko @fBZih;zGkb# T[s/ nXkos ;h, fi; ~ @fBZih#t;s{ ;wfMnk iKdk ;h go fuZbh ns/e'bzphnk tor/ f}nkdkso bkshBh nwoheh

24 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

d/FK ftZu f;js ;zGkb, ;EkBe b'eK dhpokpoh ns/ e[Fbsk dh r[DtZsk ftZue'Jh ;[Xko BjhI j'fJnk id fe fBZih phwkezgBhnK, ;bkjeko cowK, fBZih dtkJhezgBhnK ns/ fBZih j;gskbK B/ w'Nkw[Bk\k ewkfJnk.

nZieZbQ f}nkdkso ftek;Fhb s/fte;s d/FK ftZu iBse-fBZih GkJhtkbh,nkX[fBesktkd, g?;/ dh ehws, f;js phwknkfd w{b nzso pD/ j'J/ jB. go,feT{pk, uhB, e';Nk ohek, wb/Fhnk, ;qhbzek,otKvk, t?Ii{J/bk ns/ EkJhb?Iv ftZu e[ZMpdbthnK f;js gqDkbhnK ezw eo ojhnKjB. ;zB 2002 s'I EkJhb?Iv ftZu ;ko/b'eK bJh fpBK fe;/ g?;/ d/ pokpo f;js;/tktK fdZshnK ik ojhnK jB ns/ j[Dd/F ftZu ;ko/ j;gskbK d/ 77 gqfsFsp?v iBse y/so ftZu jB (2012).feT{pk ;ko/ p}[orK d/ w'shJ/ d/ ngo/FBiBse j;gskbK ftZu eoB dh bzwh s/fuo;EkJh w[fjzw bJh wFj{o j?. f;js;/tktK pokpoh d/ nXko T[s/ gqdkBehshnK iKdhnK jB fi; sfjs vkeNoKs/ Bo;K bJh fdjksh y/so ftZu fszB;kb dh }o{oh ;/tk fijhnK FosK FkwbjB ns/ g{o/ EkJhb?Iv ftZu Ffjoh j;gskbKs'I w[ZYbh f;js ;zGkb bJh g?;k w[jZJhnkeotkT[D dk fJBebkph pdbkn th nkfJnkj?. T[E/ f;js T[s/ you 2001 d/ e[Zbxo/b{ T[sgkd d/ 1H7 gqfsFs s'I tX e/2008 ftZu 2H7 gqfsFs j' frnk go fJjjkb/ th pj[s xZN j?l ns/ 10,000woh}K fgZS/ fszB jh vkeNo jB i' fewb/Fhnk ftZu 9H4, fcbhghB} ftZu 11H5,thnsBkw ftZu 12H2 ns/ f;zrkg[o ftZu18H3 jB. xZN sB]kj eoe/ Bo;K dhth xkN j? (nkeoFe sB]kj eoe/ T[jf;zrkg[o ik ojhnK jB).

f;ZN/ ti'I dfj;dh ftek; Nhu/ (n?wvh ih) ;z:[es okFNo d/ w?IpoK tb'I;op;wsh Bkb n?bkB ehs/ rJ/ fiBQK

ftZu'I j/m fby/ f;js Bkb ;pzfXs jBL

T) 1990 s'I 2015 dofwnkB G[Zywohdk fFeko b'eK d/ nB[gks ~ nZXkeoBk.

n) 1990 s'I 2015 dofwnkB 5;kb s'I xZN T[wo d/ pZfunK dh w"s do~ d' fsjkJh xZN eoBk.

J) 1990 s'I 2015 dofwnkB pZu/~ iBw d/D tkbhnK wktK dh w"s d/nB[gks ~ fszB u[EkJh xZN eoBk.

;) 2015 sZe gqiDB f;js bJhjo/e EK gj[zu jk;b eoBk.

j) 2015 sZe n?u nkJh th$J/v}d/ c?bkn ~ o'e e/ o[MkB ftZu spdhbheoBk.

e) 2015 sZe wb/ohnk ns/ d{ihnKgqw[Zy fpwkohnK T[s/ ekp{ gk e/ o[MkB ftZuspdhbh eoBk.

y) 2015 sZe ;[oZfyns ghD tkb/gkDh ns/ p[fBnkdh ;k\-;\kJh sZe gj[zuBk oZyD tkbh iB;zfynk d/ nB[gks ~nZXk eoBk.

ftFt f;js ;z;Ek (2015) d/ nB[;ko5 ;kb s'I xZN T[wo d/ pZfunK ftZu j'DtkbhnK w"sK dk 45 gqfsFs ekoB xZNg'FD iK e[g'FD j[zdk j?. 1990-2013d"okB ftek;Fhb d/FK ftZu xZN Gko tkb/pZfunK dk nB[gks 28 gqfsFs j'D dhnk; j?, G[Zywoh dh fFeko iBsk d/nB[gks ~ nZXk eoB dh s[bBk ftZu(ftFt Go ftZu 1990 d/ 25 gqfsFs s'IxN e/ fJj nzeVk 2013 ftZu 15gqfsFs T[s/ nk frnk. fJ; ;{ue dkn?w vh ih Nhuk ftFt f;js ;z;Ek d/T[soh s/ dZyDh nwohek, :{ogh y/so ns/gZSwh g?;/fce y/so ftZu sK gqkgs eofbnk frnk go g{oph w?vhNq/BhnB y/so,dZyDh-g{oph J/Fhnk y/so ns/ ncoheBy/so ftZu nfijk BjhI j' ;fenk. GkosftZu brGr 47 gqfsFs pZu/ xZN Gko

dk fFeko jB. fJ;/ gqeko, ftFt GoftZu ;ohoe ftek; ftZu yV's tkb/ pZfunKdh frDsh 1990-2013 d"okB 257 fwbhnBs'I xN e/ 161 fwbhnB ofj rJh,wsbp 37 gqfsFs frotkN nkJh. n;hIfJ; Nhu/ ~ jk;b BjhI eo ;e/.

d{ik, 190-2013 d"okB 5 ;kb s'IxZN T[wo dh w"s do ftZu 49 gqfsFsdh froktN nkJh (d' fsjkJh xZN eoBd/ Nhu/ d/ w[ekpb/), i' gqfs 1000, 90iBw s'I gqfs 1000, 46 iBwK sZe nkrJh (2013 ftZu Gkos nzdo fJj nzeVk42 ;h) - wsbp ftFt Go ftZu 1990d/ w[ekpb/ 2013 ftZu o'}kBk 17,000xZN pZfunK dh w"s j'Jh. d[BhnK GoftZu BtiBw/ pkbK dhnK w"sK 1990 d/4H7 fwbhnB s'I xN e/ 2013 ftZu 2H8sZe xN rJhnK ns/ BtiBw/ pZfunK dhw"s do fJ;/ ;w/I d"okB gqfs fJZe j}koiBw 33 s'I xN e/ 22 T[s/ nk rJh(39 gqfsFs). y/so tko gzi ;kb s'I xZNT[wo d/ pZfunK dh w"s do pko/ gqkgsh~ t/yfdnK fJj y[bk;k j[zdk j? fe 2013sZe ncoheh y/so ftZu (fi; ftZu 47d/F Fkwb jB) 6 d/FK tb'I d' fsjkJhxZN eoB dk Nhuk jk;b eo fbnkfrnk id fe 2 d/F bhj T[s/ jB, 24d/F nZX ftueko jB ns/ 3 d/F nZX s'IfgSKj jB. dZyD-g{oph J/Fhnk y/so(11 d/F) d/ 5 d/FK tb'I fJj Nhukgqkgs eo fbnk frnk j?, 2 bhj T[s/jB id fe 4 nZX ftueko jB. nZX s'IfgZS/ e'Jh d/F BjhI. :{ogh y/so (53d/F) ftZu 23 d/FK B/ fJj Nhuk jk;beo fbnk j?. 4 bhj T[s/ jB id fe26 d/F xZN/-xZN nZX ftzu jB ns/ nZXs'I fgZS/ e'Jh BjhI. g{oph w?vhN/qBhnBy/so (21 d/F) ftZu 6 d/FK B/ Nhukgqkgs eo fbnk j?, 2 bhj T[s/ jB, 12nZX ftueko id fe 1 nZX s'I gSfVnkj'fJnk j?. gZSwh g?;fce y/so (27 d/F)

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 25

ftZu 3 d/FK B/ Nhuk jk;b eo fbnk j?,bhj T[s/ e'Jh BjhI id fe 18 nZX ftZuns/ 6 nZX s'I fgZS/ jB. ftFt Go ftZu(194 d/F) 48 (25 gqfsFs) B/ Nhukjk;b eo fbnk j?, 13 (7 gqfsFs) bhjT[s/ jB, 109 (56 gqfsFs) xZN'-xZN nZXftZu jB ns/ 24 (12 gqfsFs) nZX s'IfgZS/ jB, fJ; gqeko f}nkdkso d/F2015 sZe gzi ;kb s'I xZN T[wo d/pZfunK dh w"s do ~ d' fsjkJh xZNeoB dk Nhuk jk;b BjhI eo ;e/. gzi;kb s'I xZN T[wo ftZu w"s d/ gqw[ZyekoB jB L 1) ;w/I s'I gfjbK iBw dhnKifNbsktK (17 gqfsFs), 2) Bw{Bhnk(15 gqfsFs), 3) iBw ;w/I dw x[ZNikDk (11 gqfsFs), 4) d;s (9 gqfsFs),5) wb/ohnk (7 gqfsFs), 6) g?dkfJFhB[e; (7 gqfsFs) ns/ 7) Btiks pkbKftZu ;zeowD (fJBc?eFB). n;b ftu,iBw ;w/I dk ekbyzv (gfjb/ 28 fdB)pZu/ d/ ihtB tk;s/ ;G s'I ]soBke ;wKj[zdk j?. 2013 ftZu 5 ;kb s'I xZNT[wo dhnK brGr 44 gqfsFs w"sKiBw ;w/I d"okB j'JhnK i' 1990 ftZu 37gqfsFs ;B. fco th, d[BhnK Go ftZuNhekeoB ftZu tZvk tkXk j'fJnk j?,wsbp 2000-2013 d"okB y;o/ d/ wkwfbnKftZu 72 gqfsFs ewh nkJh (146 s'I 40wkwb/ gqfs fwbhnB iB;zfynk). 2000-2013 d"okB d[BhnK Go ftZu 5 ;kb s'IxZN T[wo d/ pZfunK dhnK y;o/ ekoBj'D tkbhnK w"sK ftZu 74 gqfsFs ewhnkJh (4,81,000 s'I 1,24,000.

shik, 1990-2013 d"okB d[BhnKGo ftZu gqfs j}ko iBw wktK dh w"sdo nB[gks ftZu 45 gqfsFs dh froktNnkJh (5,23,000 s'I 2,89,000) i' d'fsjkJh froktN dh s[bBk ftZu ;h. fJ;gqeko fJj Nhu/ s'I ekch fgZS/ ;h.pdfe;wsh ~ 89 d/FK, fiZE/ 1990 ftZuwktK dh w"s dh do ;G s'I tZX ;h

(100 iK fJ; s'I tZX), fJBQK ftZu'I 13d/FK B/ fJ; wkwb/ ftZu e'Jh soZeh BjhIehsh, fiZE/ w"sK dh ;kbkBk do ftZufroktN 2 gqfsFs s'I th xZN ;h. wktKdh w"s d/ w[Zy ekoB ]{B dk f}nkdktrDk (27 gqfsFs), roG d/ T[u oesukgdhnK fpwkohnK (14 gqfsFs) ns/ i]wKdk Bk GoBk iK ;VBk (11 gqfsFs)jB. fJ; gqeko n;hI fJj Nhuk jk;bBjhI eo ;e/.

u"Ek, 1990-2012 d"okB gqiBB f;jssZe jo/e EK gj[zu d/ ;zdoG ftZu, n"osK(15-49 ;kb) d[nkok roG fBo'XeK dhtos'I d[BhnK Go ftZu 55 gqfsFs s'I tXe/ 64 gqfsFs j' rJh ns/ @ng{oB b'V$(roG fBo'Xe dh tos'I Bk eoBh) 15gqfsFs s'I xN e/ 12 gqfsFs T[s/ nkrJh - go ncoheh y/so dh ng{oB b'Vjkb/ th 24 gqfsFs j?. d[BhnK Go ftZu83 gqfsFs roGtsh n"osK ~, roGnt;Ek d"okB xZN'-xZN fJe tko iBw s'IgfjbK f;js ;zGkb gqkgs j'Jh go f;o\64 gqfsFs roGtsh n"osK ~ jh xZN'-xZN 4 tko iBw s'I gfjbK iKu nXhBfbnKdk frnk. ncoheh y/so ns/ xZNnkwdB tkb/ d/FK ftZu f;o\ 51 gqfsFsroGtsh n"osK ~ jh iD/g/ ;w/I j[BowzdBo;K d/ nwb/ dhnK ;/tktK gqkgs j'JhnK.

gzitK, 2013 ftZu n?u nkJh th$J/v} s'I ghVs 12H9 fwbhnB fpwkohnK~ d[BhnK Go ftZu n?INh-o?No'tkfJobfJbki (J/ nko Nh) gqkgs j'fJnk (fJBQKftZu'I 11H7 fwbhnB xZN ns/ dofwnkBhnkwdB tkb/ d/FK d/ fBtk;h ;B) 32H6fwbhnB n?u nkJh th$J/v} ghVsK d/w[ekpb/. nfij/ fJbki ekoB n?u nkJhth w"s do 2005 d/ 2H4 fwbhnB s'IxN e/ 2013 ftZu 1H5 fwbhnB ofjrJh. fJ; gqeko n;hI 2015 sZe n?unkJh th d/ c?bkn ~ o'eD dk Nhukgqkgs BjhI eo ;e/ Bk jh n?u nkJh

th$J/v} d/ jo/e EK fJbki dk Nhukjk;b eo ;e/ jK.

S/tK d[BhnK Go d/ 3H20 fpbhnBb'e wb/ohnk ns/ d{ihnK tZvhnK fpwkohnKd/ ;zeqwD d/ ]so/ j/m jB, fiBQK ftZu'I1H2 fpbhnB pj[s f}nkdk ]so/ ftZujB. 2013 ftZu d[BhnK ftZu wb/ohnk d/198 fwbhnB wkwb/ ;kjwD/ nkJ/ (2000ftZu 27 fwbhnB) fi; Bkb 5,84,000w"sK j'JhnK fi; ftZu'I 90 gqfsFs ncohehy/so ftZu j'JhnK. wb/ohnk ekoB 5;kb s'I xZN T[wo d/ 78 gqfsFs pkbw"s d/ w{zj ik g?Id/ jB. 2000-2013d"okB d[BhnK Go ftZu wb/ohJ/ ekoB j'DtkbhnK w"sK dh do ftZu 47 gqfsFs dhewh nkJh, ncoheh y/so ftZu fJj froktN54 gqfsFs ;h ns/ ftFt ftZu 5 ;kb s'IxZN T[wo d/ pZfunK ftZu fJj do 53gqfsFs ;h. 2013 ftZu T[g-;jkok ncohehy/soK dh 44 gqfsFs ]so/ j/mbh t;'IehNBkFe fGZih wZSodkBh ftZu ;¯ ojh ;hid fe 2004 ftZu fJj ;zfynk f;o\ 2gqfsFs ;h. e[Zb fwbk e/ 64 d/FK B/wb/ohJ/ d/ wkwfbnK ~ o'eD dk n?w vhih Nhuk jk;b ehsk j?. 2000-2013d"okB ftFt ftZu Nh ph d/ Bt/I wkwfbnKftZu ;kbkBk n";sB do ftZu 1H5 gqfsFsdh ewh nkJh ns/ 1990-2013 d"okBd[BhnK ftZu Nh ph j'D d/ wkwfbnK dhdo ftZu 41 gqfsFs ewh nkJh fi; Bkbw"s dh do ftZu 45 gqfsFs froktNnkJh. 2007 s'I T[u ftFt fJbki ;cbskdo (85 gqfsFs) ~ pDkJh oZfynk frnkj? go 2013 ftZu brGr 1H5 fwbhnBb'e d[BhnK Go ftZu Nh ph ekoB worJ/. fJ; soQK d[BhnK Go ftZu wb/ohnkns/ Nh ph d/ wkwfbnK ~ mZbQ gkT[D dkn?w vh ih Nhuk gqkgs eo fbnk frnkj?. 2020 sZe e'jV d/ yksw/ d/ wkwb/ftZu, 2005 ftZu gq'rokw dh F[o{nks s'Ib? e/ nfij/ wkwfbnK ftZu 75 gqfsFs

26 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

froktN doi ehsh rJh j?. fbzc?fNefcekohf;; d/ wkwb/ ftZu 2000 s'I b? e/fJ; d/ c?bkn ~ o'eD bJh gzi fpbhnBb'eK dk fJbki ehsk ik u[Zek j? ns/wjKwkoh s'I ghVs 39 d/F 2020 sZefJ; s'I g{oh soQK fBiks gkT[D d/ o;s/T[s/ uZb oj/ jB.

;ZstK, ;[oZfyns ghD tkb/ gkDh sZegj[zu Bk oZyD tkbh iB;zfynk d/ nB[gks~ nZXk eoB dk n?w vh ih Nhuk ftFtgZXo T[s/ 2010 ftZu gqkgs eo fbnkfrnk go okFNoh gZXo T[s/ f;o\ 116d/FK tb'I Nhu/ dh gqkgsh ehsh rJh j?ns/ 45 d/F ni/ gNVh T[s/ BjhI nkJ/.2012 ftZu 748 fwbhnB b'e jkb/ thfJ; s'I tKM/ ;B ns/ tZy-tZy y/soK,Ffjoh s/ g/Iv{ y/soK, tZy-tZy ;wkie-nkofEe torK dofwnkB Bkpokpoh w"i{dj?. d{i/ gk;/, w[ZYbh ;k\-;\kJh s'I tKMht;'I d/ nB[gks ~ nZXk eoB dk n?w vhih Nhuk g{ok BjhI ehsk ik ;fenk.brGr 1 fpbhnB b'e (d[BhnK dhiB;zfynk dk 14 gqfsFs) e'b g]kB/ BjhIjB, fi; eoe/ T[BQK ~ y[ZbQ/ ftZu jkisbJh ikDk g?Idk j?. Gkos ftZu brGr55 gqfsFs ftnesh y[ZbQ/ ftZu jkis bJhiKd/ jB. fJ; Bkb tZvh gZXo T[s/tksktoB ftZu rzdrh g?dk j[zdh j? ns/i?fte ;zeqwD, j?}k, e[eo/, j?g/NkJhN;ns/ ;fe;N';'wkJhf;; j'D dk ]sok j'iKdk j?. d[BhnK Go d/ y[ZbQ/ ftZu jkiseoB tkb/ brGr 40 gqfsFs ftneshfdjksh y/soK ftZu ofjzd/ jB.

nZmtK, n;hI ftek;Fhb d/FK ftZu;;s/ Gkn dhnK dtkJhnK w[jZJhnk eotkT[Dd/ n?w vh ih Nhu/ ~ jk;b BjhI eo;e/ feT[Ife u'Dt/I }o{oh (i?Bfoe) dtkJhnK,xZN ns/ dofwnkBh nkwdB tkb/ 21d/FK dhnK f;o\ 55 gqfsFs iBse y/sodhnK ;j{bsK ftZu jh T[gbpX ;B. xZNns/ dofwnkBh nkwdB tkb/ d/FK d/

nkw woh} nzsookFNoh jtkbk ehwsKBkb'I d' s'I fszB r[Dk tZX ehws ndk eooj/ jB. Gkos tor/ ftek;Fhb d/FKftZu pj[s ;ko/ vkeNoh g/Fk eoB tkb/,f}nkdkso fBZih (go eJh ;oekoh th)tZy-tZy dtk ezgBhnK d/ vkeNoh gqfsfBXKBkb fwbhG[rs eoe/ wfjzrhnK, |?o-}o{ohs/ f}nkdk dtkJhnK ns/ N?;N fby fdzd/jB, i' ne;o nDrfjbh jh j[zdh j?,fJ; ekoB ygseko ndkbsK ftZu fJ;;pzXh eJh wkwb/ uZb oj/ jB.

T[`go ehs/ toDB ~ fXnkBT[`go ehs/ toDB ~ fXnkBT[`go ehs/ toDB ~ fXnkBT[`go ehs/ toDB ~ fXnkBT[`go ehs/ toDB ~ fXnkB

ftZu oZyfdnK, n;hI ;[oZfynsftZu oZyfdnK, n;hI ;[oZfynsftZu oZyfdnK, n;hI ;[oZfynsftZu oZyfdnK, n;hI ;[oZfynsftZu oZyfdnK, n;hI ;[oZfyns

sohe/ Bkb fJ; Bshi/ T[s/sohe/ Bkb fJ; Bshi/ T[s/sohe/ Bkb fJ; Bshi/ T[s/sohe/ Bkb fJ; Bshi/ T[s/sohe/ Bkb fJ; Bshi/ T[s/

g[ Zi ;ed/ jK fe ;ko/ jhg[ Zi ;ed/ jK fe ;ko/ jhg[ Zi ;ed/ jK fe ;ko/ jhg[ Zi ;ed/ jK fe ;ko/ jhg[ Zi ;ed/ jK fe ;ko/ jh

ftek;Fhb d/FKftek;Fhb d/FKftek;Fhb d/FKftek;Fhb d/FKftek;Fhb d/FK (Gkos ;w/s)(Gkos ;w/s)(Gkos ;w/s)(Gkos ;w/s)(Gkos ;w/s)

~ ;jh noEK ftZu @;kfonK~ ;jh noEK ftZu @;kfonK~ ;jh noEK ftZu @;kfonK~ ;jh noEK ftZu @;kfonK~ ;jh noEK ftZu @;kfonK

bJh f;js# ~ ;ot'u soihjbJh f;js# ~ ;ot'u soihjbJh f;js# ~ ;ot'u soihjbJh f;js# ~ ;ot'u soihjbJh f;js# ~ ;ot'u soihj

d/Dh ukjhdh j? feT[Ife fJjd/Dh ukjhdh j? feT[Ife fJjd/Dh ukjhdh j? feT[Ife fJjd/Dh ukjhdh j? feT[Ife fJjd/Dh ukjhdh j? feT[Ife fJj

Bk e/tb wB[Zyh ;q's dk ftek;Bk e/tb wB[Zyh ;q's dk ftek;Bk e/tb wB[Zyh ;q's dk ftek;Bk e/tb wB[Zyh ;q's dk ftek;Bk e/tb wB[Zyh ;q's dk ftek;

:ehBh pDkT[Idh j? ;r'I GftZyh:ehBh pDkT[Idh j? ;r'I GftZyh:ehBh pDkT[Idh j? ;r'I GftZyh:ehBh pDkT[Idh j? ;r'I GftZyh:ehBh pDkT[Idh j? ;r'I GftZyh

ghVQhnK dh GbkJh th :ehBhghVQhnK dh GbkJh th :ehBhghVQhnK dh GbkJh th :ehBhghVQhnK dh GbkJh th :ehBhghVQhnK dh GbkJh th :ehBh

pDkT[Idh j?, fi; ftZu iks,pDkT[Idh j?, fi; ftZu iks,pDkT[Idh j?, fi; ftZu iks,pDkT[Idh j?, fi; ftZu iks,pDkT[Idh j?, fi; ftZu iks,

B;b, fbzr, Xow iK y/soB;b, fbzr, Xow iK y/soB;b, fbzr, Xow iK y/soB;b, fbzr, Xow iK y/soB;b, fbzr, Xow iK y/so

dh e'Jh gkpzdh BjhI j[zdh,dh e'Jh gkpzdh BjhI j[zdh,dh e'Jh gkpzdh BjhI j[zdh,dh e'Jh gkpzdh BjhI j[zdh,dh e'Jh gkpzdh BjhI j[zdh,

fiBQK d/ fjZsK ~ nDr"fbnkfiBQK d/ fjZsK ~ nDr"fbnkfiBQK d/ fjZsK ~ nDr"fbnkfiBQK d/ fjZsK ~ nDr"fbnkfiBQK d/ fjZsK ~ nDr"fbnk

BjhI ehsk ik ;edk. fJ;BjhI ehsk ik ;edk. fJ;BjhI ehsk ik ;edk. fJ;BjhI ehsk ik ;edk. fJ;BjhI ehsk ik ;edk. fJ;

eoe/ ftek;Fhb d/FK ~ f;jseoe/ ftek;Fhb d/FK ~ f;jseoe/ ftek;Fhb d/FK ~ f;jseoe/ ftek;Fhb d/FK ~ f;jseoe/ ftek;Fhb d/FK ~ f;js

bJh nkgDk piN tXkT[DkbJh nkgDk piN tXkT[DkbJh nkgDk piN tXkT[DkbJh nkgDk piN tXkT[DkbJh nkgDk piN tXkT[Dk

gt/rk (e[Zb xo/b{ T[sgkd d/gt/rk (e[Zb xo/b{ T[sgkd d/gt/rk (e[Zb xo/b{ T[sgkd d/gt/rk (e[Zb xo/b{ T[sgkd d/gt/rk (e[Zb xo/b{ T[sgkd d/

nB[gks ftZu, ns/ f;js s/nB[gks ftZu, ns/ f;js s/nB[gks ftZu, ns/ f;js s/nB[gks ftZu, ns/ f;js s/nB[gks ftZu, ns/ f;js s/

gqfs ftnesh e[Zb you d/gqfs ftnesh e[Zb you d/gqfs ftnesh e[Zb you d/gqfs ftnesh e[Zb you d/gqfs ftnesh e[Zb you d/

w[ekpb/ iBse you dk fjZ;k).w[ekpb/ iBse you dk fjZ;k).w[ekpb/ iBse you dk fjZ;k).w[ekpb/ iBse you dk fjZ;k).w[ekpb/ iBse you dk fjZ;k).

Gkos ftZu n;hI f;js s/ e[Zbxo/b{ T[sgkd dk f;o\ 10 gqfsFs d/brGr you eod/ jK ns/ ;kvk iBseyouk f;o\ 30 gqfsFs j? id fe ikgkB82 gqfsFs, U Jh ;h vh (n";s) 73gqfsFs, e?B/vk 70 gqfsFs, ;ftN}ob?Iv

65 gqfsFs, nwohek 48 gqfsFs ns/EkJhb?Iv 72 gqfsFs you eodk j? i'Gkos Bkb'I fes/ f}nkdk j? (66H3 ;kb).d{i/ gk;/ Gkos ftZu Btizw/ pZfunK dhw"s do (gqfs j}ko 43H8) ikgkB Bkb'I20 r[Dk (eqwtko 4H1 ns/ 4H4),;ftN}ob?Iv Bkb'I 11 r[Dk (3H8), nwohekBkb'I 7H5 r[Dk (6H1) ns/ EkJhb?Iv Bkb'I4H5 r[Dk (9H9) tZX j?. e/ob B/ ;kbKpZXh f;js T[s/ f;Zfynk ~ ;wkie y/soBkb'I soihj fdzfdnK pj[s ;ko/ fte;sd/FK dk gZXo jk;b eo fbnk j?. pkehdk Gkos fJ; ~ jk;b feT[I BjhI eo;edk<

(b/ye ;{uBk s/ gq;koD wzsokbk d/ n?vhFBb

;eZsso ns/ ftZsh ;bkjeko jB.)

e-mail :[email protected]

f}bQk f;js :'iBk dk ]kek fsnko eoBkth Fkfwb j?. wkjoK dh ew/Nh tb'Iw"i{dk jkbks dk ikfJ}k b? e/ ;zGt jZbdh sbkF ehsh ik ojh j?. epkfJbhf;js ftu ;ot'sw sohfenK pko/ fJeokFNoh ekoiFkbk jkb jh ftZu @;ou#(n?; Jh J/ nko ;h n?u) tb'I rvfuo"bhftZu nk:'fis ehsh rJh - i' FkfJdd/F ftu gfjbh nfijh ekoiFkbk j?.fJ; d"okB 23 ;ot'sw sohfenK dhg/Fekoh ns/ ftuko uouk ehsh rJh.

;k~ fJ; wkjoK d/ ;w{j dh fog'oNdh T[vhe eoBh ukjhdh j?. nk; j? fefJj ;k~ nrKj dk wkor fdykt/rh.

(b/ye n?`w vh, n?`w gh n?`u, vh n?`; ;h(nkBo/oh) fgSb/ 30 ;kbK s'I wjKokFNo d/rvfuo"bh epkfJbh y/so ftu ofj e/ ezweo oj/ jB fiE/ T[j |?o-;oekoh ;z;Ek@;ou# d/ pkBh fBod/Fe jB. w"i{dk ;w/IT[j Gkos ;oeko dh epkfJbh f;js pko/

wkjoK dh ew/Nh d/ w[yh jB.)

e-mail :[email protected]

;\k 18 dh pkeh;\k 18 dh pkeh;\k 18 dh pkeh;\k 18 dh pkeh;\k 18 dh pkeh

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 27

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

f;js ;zuko dh skes ns/ tknd/ ~ g{ok eoB dk ykekf;js ;zuko dh skes ns/ tknd/ ~ g{ok eoB dk ykekf;js ;zuko dh skes ns/ tknd/ ~ g{ok eoB dk ykekf;js ;zuko dh skes ns/ tknd/ ~ g{ok eoB dk ykekf;js ;zuko dh skes ns/ tknd/ ~ g{ok eoB dk ykek

;ziht e[wko;ziht e[wko;ziht e[wko;ziht e[wko;ziht e[wko

wkie ns/ ftjkoe pdbkn bJh;zuko ~ nfjw oDBhshnK ftZu'I

fJZe ti'I ;theko ehsk frnk j? fi; dkT[d/F f;js ;fEsh ns/ f;js gq'rokwKdh ekor[}koh ftZu ;[Xko eoBk j[zdk j?.;zuko dh skes ns/ ;zGktBktK ~ pj[s;wK gfjbK jh f;js s/ gfotko GbkJhwzsokbk dh :'iBk s/ ekotkJh d/ w[Yb/d"o ftZu jh ;wM fbnk frnk ;h.Gkt/I fe nB/e f;js gq'rokwK (fit/I g'bhU,u/ue) ns/ dybK ftu ;kbKpZXh pj[se[ZM jk;b eo fbnk frnk j? go nZith Gkos d/ ;kjwD/, fiZE'I sZe w[Zy f;js;fEsh ns/ ;{ueK dk ;pzX j?, ftFkbu[B"shnK yVQhnK jB. w"i{dk ;fEsh bJhnB/e ekoe f}zw/tko jB i' @g{osh# gZyBkb ;pzfXs jB fi; ftZu Bk-ekch p[fBnkdhYKuk, wB[Zyh t;hfbnK ftub/ yZg/, g?;kikoh eoB s/ tos'I dhnK u[B"shnK, ;/tktKdh r[DtZsk, gj[zu, gqpzXeh ns/ ;zukbBu[B"shnK, ns/ f;js, oki dk ftFk j'DkFkwb j?. @wzr# gZy dhnK u[B"shnK thp/nzs jB fi; ftZu pj[s jh ftFkb s/fGzBsk tkbh iB;zfynk, otkfJsh ns/fotki, ebgBktK ns/ Gow, ftFtk; ns/XkoBktK, nkdsK ns/ tshok, edoK ehwsKns/ fB:w, ns/ p/FZe, ;{uBk s/ ikDekohns/ ikro{esk d/ w[ZfdnK d/ gkV/ FkwbjB. id'I fe BthI f;js Bhsh ftukonXhB j? ns/ n?; vh ih dk th nkrwBj' frnk j?, sK f;js ;zuko :sBK dhikro{esk s'I tsho/ ftZu pdbkn dh:ksok dh sbkF eoBk, g{osh ns/ wzr

;;;;; d'jK gZyK ;kjwD/ w"i{d w[Zy u[B"shnK dhfBFkBd/jh eoBk ns/ nZr/ tXD d/ o;s/dk ykek g/F eoBk bkj/tzdk j't/rk i' n;bftZu tZvk coe nkT[D dk ekoB pD/rk.

50ftnK dh F[o{nks ftZu nozG j'Ds'I b? e/ ek\h bzw/ ;w/I s'I f;js ;zukogq'rokwK dk e/Ido fpzd{ ikro{esk ;h,wsbp ikDekoh, ;{uBk s/ f;Zfynk ftZutkXk eoBk, FkfJd ;gZFN s"o s/ fpBKfJj ;wMfdnK fe eJh tkoh d{i/ ekoeth j[zd/ jB i' @ikDB# Bkb'I th f}nkdkFeshFkbh j[zd/ jB fi; B/ b'eK ~ @eoB#iK tshok pdbD s'I o'fenk iK ;hwsehsk. @ikDB# s'I @eoB# se dk fJj;co ;wkie ns/ ftjko d/ pdbkn dkw{b j?. b/ye dk ftFtk; j? fe Gkt/If;js ;zuko ;wZf;nk ~ ;wM fbnkfrnk j? go Gkos d/ ;zdoG ftZu fJBQKXkoBktK s/ gosK ~ uzrh soQK ;wfMnkBjhI frnk ns/ fJZe rbs fw;kb pDrJh feT[Ife n;hI pdbkn d/ f;XKsK ~fpbe[b T[;/ o{g ftZu bkr{ eoB dhe'fFF ehsh fi; o{g ftZu fJj gZSw iKfte;s noEukfonK s'I nkJ/ ;B. fBZitkdpBkw ;wkie d/ w[Yb/ coe dk gfjb/wkvbK ns/ YKfunK ftZu gqrNktk BjhIehsk frnk fi; dk e/Ido fpzd{ f;jsf;Zfynk ns/ f;js gq's;kjB d/ sZs ;B.g{osh gZy @ikBdk# ;h ns/ b'ehI BjhI, fJ;eoe/ ;zuko dk gqtkj fJegk;k ;h -gqDkbh s'I b'eK tZb ~. nkw ftFtk; ;hfe b'ehI ikD ikDr/ ns/ fJj T[BQK d/nkgD/ ckfJd/ bJh ;h, ns/ dbhb ns/

soe T[BQK ~ Bt/I tsho/ ns/ gqEktKngDkT[D bk d/Dr/. fJE/ T[BQK e'fFFK ~Bekodk i' T[; ;w/I ehshnK rJhnK ;B,n;b ftZu f;js T[sFkj g'qrokw ns/iBsk pj[s ;zihdk ns/ fJwkBdko ns/;ys fwjBsh ;h. nrbh Fpdktbh,;{uBk f;Zfynk ns/ ;zuko (nkJh Jh ;h)dk e[ZM g;ko j'fJnk go fJ; dk e/Idofpzd{ ;{uBk ns/ g{osh gZy dk fdqFNhe'Bjh fojk, fJj wzBfdnK fe b'ehI nkgD/nkg jh uh}K ~ @t/yDr/# iK d{finKdhnK fw;kbK s'I f;ZyDr/ i' @T[j# tshokeo oj/ jB. T[BQK u[B"shnK dk gskbZrD wro'I, fe g?wkB/ ns/ nfjw f;jstshfonK gZy'I n;hI nZi th n;bh ;cbskgqkgs eoB d/ ;woZE BjhI, pdb/ j'J/tsho/ tkb/ ;zuko Bkb f;XKse pdbknj'fJnk. Gkt/I fe fJ; gj[zu d/ nB/eckfJd/ s/ bkG ;B, fi; ftZu tsho/ dhfJZe ]k; fJekJh ~ tsho/ d/ ]k; pdbknBkb NeokfJnk frnk fi; dk nXko;p{s ns/ tksktoDe fdqFNhe'B ;h.fJj gj[zu S/sh jh o;wh s"o s/ n;gZFN@;wkie# fjZ;/ ~ ;gZFN o{g ftZu FkwbeoB sZe c?b rJh ns/ ;wkie ns/ftjkoe pdbkn ;zuko (n?; ph ;h ;h)YKu/ ftZu spdhb j' rJh. n?; ph ;hYKuk fB:wK s/ edoK ehwsK ns/ tksktoDepdbktK dh rzGho nfjwhns ~ thfXnkB ftZu oZydk j?.

;', YKfunK, wkvbK, gj[zuK, f;XKsKB/ Bkw, neko ns/ yke/ pdb fdZs/ rJ/go eh n;hI nfjw ;tkb jZb eo fbnk

28 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

j?< eh n;hI ;zuko d/ :zsoK dh skesns/ n"}koK ftZu fBt/F s'I nkgDh ;wM~ pdfbnk j?< eh n;hI gqrNktk ehsk j?fe fJZe e/Idoh nfjw oDBhsh ti'I ;zukoftZu fBt/F eoBk ckfJd/wzd j? Bk fefe;/ oDBhsh dh jwkfJs eoBk i' T[BQKgdkoEK, ;orowhnK ns/ w[fjzwK d/ gqdoFBbJh uzrh j? i' fJ; d/ Bkb ubd/ jB<eh n;hI b'eK dh f}zdrh ftZu r[ZDsk tkb/pdbkn ~ s/i eoB ftZu ekw:kp j'J/jK< eh ;zuko dh pDso ns/ tzvgqDkbhnK Bt/I :zsoK ns/ seBheK bJhfsnko jB i' b'eK, gfotkoK, GkJhukfonKns/ pdbktK dh rfjoh ;wM T[s/ nkXkosjB, i' ;wki ns/ gqDkbhnK d/ BkbnkT[Id/ jB< eh n;hI b'eK dh frDsh s'Ipdbkn fbnkT[D tkb/ b'eK ftZu pdbrJ/ jK< eh n;hI Fpd ikb ~ sfj;-Bfj; eoe/ nkgD/ }whBh ekoi eosktK~ ;Fes ehsk j? sK i' T[j d[BhnK ~pdb ;eD< }kjok s"o s/ Bhshrs gZXoT[s/ pdbkn tkgo/ jB go fJj ;z;EkBKsZe BjhI gj[zu/ ns/ Bk jh }whBh gZXons/ nj[d/dkoK sZe g[Zi/ jB. ;zuko dhFesh dh g{oB gqkgsh T[d'I jh j' ;edhj? i/ fJj fpbe[b j/mb/ gZXo s/ iVQK sZegj[zu/ ns/ fJ; dk Bshik ;Fes, e[Fbns/ jwdod nj[d/dko ns/ ikro{eBkrfoe d/ o{g ftZu fBeb/ fi; B/ ekoieoB bJh ;t?-e[Fbsk ~ rb/ bkfJnkj?, i' n;b ftZu wzr ~ xZN eo ;edhj? feT[Ife o'eEkw ns/ T[sFkje e'fFFK:ehBh pDk ;edhnK jB.

f;js ;zuko bJh yke/ ftZu nkT[Dtkb/ tfoQnK d"okB okFNoh ;fjs BhshftZu S/ ;gZFN sohfenK Bkb f}nkdkrzGho ns/ wjZstg{oB ftuko tNKdo/eoB dh b'V j?.

fJe, e/Ido ns/ okiK ftZu ;zukoe'fFFK bJh piN gqpzX fet/I ehs/ iKd/jB, fJ; wkwb/ ftZu oDBhsh dk pdbknj'Dk ukjhdk j?. ;zuko e'fFFK tk;s/ czv

pj[s jh xZN jB. :'iBkekoK ;kjwD/eJh tko w[Feb g/F nk iKdh j? okieJh tko fdZs/ rJ/ piN dh th tos'IBjhI eo gkT[Id/, ;' j'o f}nkdk g?;/ dhwzr eoBk fezBk e[ ikfJ} j?< Gkt/I fefJj fJZe jZd sZe do[;s j' ;edk j?go fJ; ~ n;b ftZu gqDkbh ~ ;[u/seoBk ukjhdk j? fe oki ~ g/F u[B"shnKns/ gkfVnK dh iKu ehsh ikt/ iK fiBQKdk ;kjwDk okiK iK ;z;EkBK ~ f;js;zuko tk;s/ g?;k ;ziw Bkb tosD bJheoBk g?Idk j?. fJE/ d' gZy ;kjwD/nkT[Id/ jB, fJZe tzv fe; nkXko T[s/ehsh iKdh j?, eh fJj b'V nXkos j? iKekor[}koh nXkos< ekor[}koh nXkostzv s'I ;zuko tZb spdhbh ;zGt s"o s/d' gkfVnK dk jZb eo d/t/rh - fJZeitkpd/jh dk ns/ d{ik ;zuko e'fFFK dhr[DtZsk dk. fXnkB dk e/Ido f;o\ g?;kyouDk jh BjhI j't/rk ;r'I ;gZFN BshfinKiK gqGkt bJh you eoB T[s/ j't/rk fi;dk f;jok ;zuko e'fFFK ~ fdZsk ik ;edkj?. Bhsh, g'qrokw s'I }whBh gZXo d/nj[d/dkoK, ;zuko ftGkr ns/ j'o ftneshnK~ ekor[}koh T[sFkj fdZsk ik ;edk j?.

d{ik, ;zuko ftGkr d/ nwb/ ns/f;ybkJh ;z;EkBK dh ;woZEk ~ g{oh soQKtXkfJnk ikDk ukjhdk j?. T[j pdbknd/ ekoe jB ns/ i/ T[BQK ~ Bt/I :zsoKns/ seBheK Bkb ;Fes BjhI ehsk iKdkns/ s/} ns/ p/jso Bshi/ d/D bJhT[BQK ~ fBozso gq/fos BjhI ehsk iKdk sKT[j nfijk eo ;eD d/ ;woZE BjhIj'Dr/. fJj pj[s jh ftFkb go c"ohezw j? fi; bJh ;zuko wkjoK ns/ ;zukogkmeqw dh b'V gt/rh fi; ~ n?B nkJhn?u n?c vpb:{, n?; n?u nkJh n?cvpb:{, J/ n?B Nh ;h n?; ns/ J/vpb:{ Nh ;h n?; tor/ ;z;EkBK ftZufsnko ehsk ik ;edk j?. f;ybkJh;z;EkBK ftZu BthI T{oik ns/ c[osh dk;zuko eoB dh c"oh b'V j? fi; dk e/Ido

fpzd{ ;zuko e[FbsktK j't/rk. fJj f;ybkJhekor[}koh tkX/ T[s/ nXkos th j' ;edhj? fi; dk ;pzX BshfinK Bkb j't/rk.f;o\ nzso fBZih ;zuko (nkJh gh ;h) s'InrKj ikD dh b'V j? fi; ftZu ekfJbeoB, rZbpks ns/ gqGkt gkT[D tkbhnKoDBhshnK ftZu ftF/F e[FbsktK ~ FkwbeoB dh b'V j? Bk fe f;o\ ;bkjd/D ns/ gq/oBk d/D dh. ;{uBk s/gq;koB wzsokb/ dhnK GkJhtkb fJekJhnKfit/I fe vh n?c gh, rhs ns/ vokwk ftGkr,d{odoFB, J/ nkJh nko, vh J/ th ghBkb ;orow ;KM gkJh ik ;edh j?.

shik, f;js ;zuko bJh p/jsofBrokBh, B}o oZyD, ;whfynk, w[bKeDns/ y'i e'fFFK, nwb ftZu fbnkT[DhnK}o{oh jB sK fe p/jso Bshi/ ns/itkpd/jh :ehBh pDkJh ik ;e/. fJ;gZy ~ f}nkdk rzGhosk Bkb BjhI fbnkiKdk ns/ f;o\ tos'I gqwkD-gZso ns/s;thoK s/ gq?; fog'oNK d/ ;p{sK ti'I e[ZMd;skt/}heoB jh ehsk iKdk j?. ouBkswes/ :'rkswe y'iK pj[s xZN j' ojhnKjB. gq'rokw gqpzXeK ns/ nc;oK ~ fJ;j[Bo Bkb ;Fes eoe/ ;woZEk d/Dhukjhdh j? ns/ fJj y'iK ns/ ;whfynktKibdh ns/ tXhnk sohe/ eoB bJhGkJhtkbK s/ J/iz;hnK Bkb skbw/b tXkT[Dkukjhdk j?. d{;ok gZy f;js ;zuko;orowhnK d/ ;{ueK dh fBrokBh dkj?. fJ; ;w/I sZe fJBQK ftZu'I f}nkdksofBt/F iK gqfefonk iK T[sgkd ;{ue jBfiBQK ~ @pdbkn# fBozsosk ~ geVBbJh pdbkn dh b'V j?. f;js ;zuko;orowhnK bJh ikDekoh d/ ;o's ns/fJBQK d/ pknd tkb/ YKfunK ~ thwip{s eoB dh b'V j?.

u"Ek, f;js ;zuko ;wZroh ns/;orowhnK dh f;oiDk, XkoDk pDkT[Dns/ ftnkfynk ftZu tZv/ gZXo T[s/ spdhbheoB dh b'V j?. ;zuko T[sgkdK d/ d/Fnzdo fv}kJhB eoB bJh fBZih ns/

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 29

;z;Ekrs gZXo T[s/ ;hws ;woZEktK jB.;[B/j/ G/iDk, fv}kJhB eoBk, ykek pDkT[Dkns/ wkoek d/Dk fJ; y/so ftZu fJZeu[B"sh jB. ;zuko T[sgkd d' sohe/ BkbpDkJ/ ns/ fdZs/ iKd/ jB, gfjbk nkgD/nkg iK d/F ftZu ns/ d{ik m/e/ T[s/.gqkgsh, gqpzXB ns/ bkrs d/ wkwb/ ftZum/e/ T[s/ d/D dhnK nkgDhnK u[B"shnK s/w[Zd/ jB. wkwb/ T[s/ wjZstg{oB ftukofJj j'Dk ukjhdk j? fe eh T[j ;o'fsnKBkb ;KM gkT[Id/ jB ns/ T[BQK dhnKfJZSktK ns/ b'VK d/ nB[;ko jB. tXheu[B"sh fJj j? fe eJh tko fJBQK ~ okibJh wFj{oh ns/ gquko bJh tos fbnkiKdk j? ns/ pj[s jh nfjw ;EkB }o{ohs"o s/ fJBQK sZsK tb'I jfEnk fbnk iKdkj?. id'I sZe gquko ns/ gqwkfDe nktk}ns/ jk}oh dh }o{os Bk j't/, fJBQK ~B}onzdk} eoBk ukjhdk j?. tgkoe;zuko dh s[bBk ftZu ;wkie ;zuko (;oekoh;zuko) eJh r[Dk f}nkdk nkw ns/ Bho;j[zdk j?. fJ; ~ pdbD dh b'V j? i'Bk f;o\ ;zuko ftZu tZv/ coe dk ekoBpD/rk ;r'I ;oekoh ;/tktK ns/ wkwb/ d/ne; ~ th ;[Xko/rk. fXnkB fyZuD, b'eKftZu fdbu;gh g?dk eoB ns/ T[BQK ~pdbkn dh gqfefonk ftZu Fkwb eoBbJh Bt/I ;[B/fjnK dh ouBk eoB ns/nfjw ;EkB d/D dh b'V j?.

gzitK, e/Ido ns/ okiK ftZu f;js;zuko YKu/ ~ pdbD dh }o{os j?.e/Ido ftZu sEkefEs nkJh Jh ;h ftGkr(iK fJekJh) ns/ okiK ftZu nkJh Jh ;hd\so iK e[ZM f}fbQnK ftZu ph ;h ;h;?b S'N/-S'N/ YKu/ jB fiZE/ e[ZM jhnfXekoh ns/ ;kXB j[zd/ jB. fJBQKfJekJhnK ~ nkw s"o s/ nkJh Jh ;h;wZroh d/ T[sgkdB ns/ tzv dhnKfJekJhnK ti'I jh t/fynk iKdk j?. djke/gfjbK id'I ;zuko ftGkr dh ;EkgBkehsh rJh ;h, sd s'I fJ; tb'I nkgD/YKu/ ns/ ezweko ftZu spdhbh BjhI ehsh

rJh. fJ; ekoB b'e, jtkb/ d/ fB:wns/ fJ; fJekJh d/ ezw dh r[zikfJF iKsK T[sgkdB fojk j? iK ;wZroh jk;beoBh ns/ tzvDh. T[BQK ~ gq'rokwKgqpzXe iK gq?; gqpzXe d/ s"o T[s/ thikfDnk iKdk j? i' gq?; d/ gq'rokwK,fog'oNK dh fBrokBh eod/ jB iKnfXekohnK ns/ ftGkrK bJh gq?; obh}fbyd/ jB. eJh tko ;wkie ns/ ftjkoepdbkn oDBhse ;zuko dk ;ys s/g/F/to ezw fgZS/ g? iKdk j? ns/ gqpzXeh,;k}'-;kwkB ns/ ;zukbB d/ gZy f}nkdknfjwhns nyfsnko eo iKd/ jB. ;kXB;zgzB ;zuko fJekJhnK, fiBQK e'b nfjw;/tktK itkpd/jh Bkb gqdkB eoB dhw[jkos ns/ ;k}-;kwkB j't/, T[; dh;]s b'V j? i' gfjb/ fJZSs uko sZsK ~th nkgD/ fXnkB ftZu oy/rk.

S/tK, f;js ;zuko :sBK ~ ;ko/gZXoK T[s/ ;KMK rzYDhnK j'DrhnK, fJj;KM |?o ;oekoh ;z;EktK (n?B ih U)ns/ ;h ph U Bkb gkJh ik ;edh j?feT[Ife T[j ;wki d/ tX/o/ B}dhe j[zd/jB ns/ T[BQK e'b Go';k ns/ gj[zu j[zdhj? i' T[BQK d/ ezw ~ tZvk j[bkok d/ ;ed/jB. jK-gZyh ]poK ns/ Y[ZethI eto/}ykso whvhnk Bkb ;KM ~ j'o ghvk eoBdh b'V j?. whvhnk fJZe tZvk jwkfJshGkJhtkb ns/ ;{uBk d/ gq;ko tkbk GkJhtkbj' ;edk j? i' f;js ;zuko dh gj[zu ns/gqGkt ~ iB;zfynk d/ tZv/ fjZ;/ sZe b?ikD d/ ;woZE j?. fJj ;KM fBZih y/sons/ ekog'o/N irs Bkb th gkJh ik;edh j? i' gqpzXB, ;zukbB, seBhehw[jkos ftZu nkgDk siopk ;KMk eoB d/Bkb-Bkb ekog'o/N ;wkie f}zw/tkoh czvth w[jZJhnk eotk ;ed/ jB i' ;zukogquko w[fjzwK bJh wddrko ;kps j';edk j?. Xkowe ;GktK, okfJ pDkT[Dtkb/ nkr{nK, ftZfdne ns/ y'i ;z;EktK,nzsookFNoh ;GktK, ;z:[es okFNo ns/pj[gZyh ;GktK, ckT{Iv/FBK ns/ dkBh ;z;EktK

Bkb th ;KM gkT[D dh }o{os j? i'ftjko spdhbh bJh ;ztkd ns/ gqGktokjhI nkgDk :'rdkB gk ;edhnK jB.wzr gZy tZb f}nkdk r"o eoB Bkbg{osh gZy dh n;cbsk ns/ ekoijhDsktK~ th nDr"fbnk BjhI eoBk ukjhdk.wzr gZy s/ nfijhnK nk;K dh T[whdeoBk i' g{ohnK BjhI ehshnK ik ;edhnK,fJj ;/tk d/D tkfbnK ns/ tos'IekoK ftZuj'o f}nkdk ;Be ns/ fBokFk ~ iBwd/t/rk. fJj ;ob fijh rZb j? fe wzrgZy d/ ;kXBK ~ f;js gqDkbh ;[XkoK d/pdb ti'I t/yDk pikfJ fe fJZe gj[zud/, fi; ftZu g{osh gZy d/ ekch dybFkwb j[zd/ jB. g{osh gZy ns/ ;z;EkBKdhnK pj[s ;kohnK wip{ohnK jB fiBQK~ fBozso jZb eod/ ofjDk }o{oh j?.

nkyo ftu, Gkos nzdo f;js ;zukodhnK oDBhse e'fFFK ~ j'o wip{seoB dh b'V j? sK i' f;js fwFB ekoid/ BshfinK ns/ gqGkt ~ toDB:'ro\sko fdZsh ik ;e/. S{s ns/ |?o S{stkbhnK fpwkohnK d/ p'M ~ o'eEkw ns/ftjko spdhbh Bkb xZN ehsk ik ;edkj?. ;zuko gfjbedwhnK i' f;oiDkswejB, no'e jB, ;p{s nXkos jB, g/F/tosohe/ Bkb nwb ftZu fbnkJhnK iKdhnKjB, GkJhtkbhnK g?dk eodhnK jB ns/fBrokBh j/m oZyhnK iKdhnK jB, fJBQKdh f;js ;zpzXh ftjko ns/ fJZSs f;jsgqEktK ngDkT[D ftZu T[BQK d/ :'rdkBns/ jK-gZyh spdhbh bJh fJBQK dh N'joZy e/, w[bKeD ehsk iKdk j?. f;js;zuko dh Fesh ns/ f;oc ;zGktBk ns/fpnkBpk}h d/ gZXo T[s/ jh BjhI j'D/ukjhd/, ;r'I fJBQK ~ :EkoE o{g d/ e/jk;b eoBk ukjhdk j? i' 12thI gzi ;kbk:'iBk d/ T[d/FK ns/ n?; vh ih ~ jk;beoB ftZu wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Dr/.

(b/ye fJzvhnB fJz;NhfuT{N nkc wk;ewBhe/FB fty/ ;zuko wkjo ns/ wfjwkBnfXnkge jB.)e-mail :[email protected]

30 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

;kfonK bJh f;js ns/ brksko ftek; d/ Nhu/;kfonK bJh f;js ns/ brksko ftek; d/ Nhu/;kfonK bJh f;js ns/ brksko ftek; d/ Nhu/;kfonK bJh f;js ns/ brksko ftek; d/ Nhu/;kfonK bJh f;js ns/ brksko ftek; d/ Nhu/

uzdoeKs bjkohnkuzdoeKs bjkohnkuzdoeKs bjkohnkuzdoeKs bjkohnkuzdoeKs bjkohnk

fonK bJh f;js (:{ n?u ;h)dk T[d/F j? fe ;ko/ b'eK dh

b'VhIdhnK, T[s;kjs, o'eEkw, fJbki ns/w[V-t;/pk f;js ;/tktK sZe gj[zu j't/ i'fe gqGktFkbh ns/ fwnkoh j'D. fJj th:ehBh pDkfJnk ikt/ fe b'eK ~ fJBQK;/tktK pdb/ w[Zb skoB ftZu nkofEegZXo T[s/ n"eV g/F Bk nkT[Idh j't/.tZvhnK T[whdK tkb/ gq'rokw s/ ;zebgti'I :{ n?u ;h B/ nzsookFNoh gZXo T[s/fXnkB fyZfunk id'I ftFt f;js ;zw/bB(vpb:{ n?u J/ 58H33) ftZu w?Ipo d/FK~ :{ n?u ;h ngDkT[D w[skpe nkgD/f;js nkofEe gqpzX gqDkbhnK ~ fte;seoB bJh }'o gkfJnk frnk. fJ; s'Ipknd 2008 dh w[ZYbh @f;js ;zGkb Ljw/Fk s'I tZX# d/ f;ob/y tkbh 2008 dhftFt f;js fog'oN ns/ c/o @f;jsgqDkbhnK bJh g?;k L ;op ftnkgedkfJo/ dk okj# T[go 2010 dh ftFtf;js fog'oN ftu :{ n?u ;h ftZu j'ov{zxk iKfdnK fJ; T[go fXnkB e/Idfosofynk frnk. fJ;/ ;w/I ekb d"okBpqk}hb, w?e;he', feorh;skB, EkJhb?Iv ns/uhB tor/ eJh d/FK B/ f;js nkofEegqpzX ;[XkoK d/ Bkb-Bkb tkX{ t;'I bJhf;js ;/tktK dh gj[zu pDkT[D ftZusoZeh ehsh.

:{ n?u ;h tZb nzsookFNoh gZXoT[s/ fXnkB fdZsk ikDk }o{oh fojk.2011 dh ftFt f;js fog'oN (vpb:{n?u J/ 64H9) ns/ fco ;z:[es okFNo

wjk ;Gk B/ :{ n?u ;h pko/ ftuko-tNKdok ehsk ns/ 12 d;zpo 2012 ~fJ; pko/ wsk gk; ehsk (J/$67$n?bH36).fJj wsk fJ; gq;zr ftZu whb gZEo ;hfe :{ n?u ;h J/izv/ bJh f}zw/tkoh f;jswzsohnK dh EK (i' ftFt f;js ;Gk ftZuGkr b?Id/ jB) okFNo w[yhnK iK ftd/FwzsohnK (i' ;z:[es okFNo wjK ;GkftZu fjZ;k b?Id/ jB), dh Ekg fdZsh rJh.;z:[es okFNo wjK ;Gk tb'I wsk gk;ehs/ ikD tkb/ fdB 12 d;zpo sfjs 12d;zpo 2014 s'I jo ;kb fJ; fdB ~f;js w[fjzw fdt; iK :{ n?u ;h fdt;ti'I wBkfJnk iKdk j?. fgSb/ d; ;kbKs'I tZy-tZy okFNoh, nzsookFNoh wzuK T[s/:{ n?u ;h T[go ftuko-tNKdfonK ns/wfsnK ;dek fgSb/ d; ;kbK s'I fJ; dhrsh pDh j'Jh j? i' fe :{ n?u ;h dhb'V ns/ wjZssk ~ b? e/ T[Go ojh nkwokfJ ~ do;kT[Idh brdh j?. ftFtf;js ;z;Ek d/ vkfJo?eNo iBob vkHwkoro/N u?B B/ fejk fe, @@;kfonK bJhf;js fJe' fJe nfijh FeshFkbh XkoBkj? i' fe iB-f;js y/so tb'I g/F ehshikDh j?.##

:{ n?u ;h d/ fszB gZXo jB -iB;zfynk dkfJok, f;js ;/tktK dkfJokns/ nkofEe ;[oZfynk dkfJok fiBQK ~nkw s"o s/ fJe feT{p okjhI do;kfJnkiKdk j? (fuZso-1). feT{p dk nzdobkfjZ;k tZy-tZy d/FK dh w"i{dk ;fEsh do;T[Idkj? fiZE/ fe t;'I d/ e[ZM fjZ;/ dh jh f;js

;/tktK sZe gj[zu j?, fiZE/ e[ZM fJe iBf;js ;/tktK jh T[gbpX jB ns/;/tk jk;b eoB tkb/ ;ko/ b'e fJ;pdb/ w[Zb skoB d/ ;woZE BjhI jB.feT{p dk pkjoh fjZ;k :{ n?u ;h w[skped/FK d/ ;zGkth NhfunK ~ do;kT[Idk j?ns/ ;[MkT[Idk j? fe ;ko/ d/FK ftZu nzso-fwnkoh ;/tktK d/ dkfJo/ ~ tXkT[IfdnKfJ; pke; ~ GoB dh e'fFF eoB.fdbu;gh tkbh rZb fJj j? fe ;/tktKT[gbpX eokT[D ekoB f;js y/so ;[Xkod/ Bshi/ fwbd/ jB i' fe nZr'I d/FK ftZuo'rK d/ g?NoB (Bw{B/) ftZu pdbkn dkekoB pDd/ jB, ns/ BthnK seBkb'ihnKdh T[gbpXsk ;/tktK dh b'V ns/ tos'I~ gqGkts eo/rh. fJzM jw/FK jh wjKwkohnK;pzXh ;fEshnK Bkb BfiZmD dh b'V pDhoj/rh ns/ jw/Fk jh nzdo{Bh ns/ pkjoh]kfBnK ftZu e[M coe oj/rk. fJj e[ZMfJe T[j ekoB jB fiBQK eoe/ :{ n?u;h ~ fJe wzf}b BjhI ;\o wzfBnk iKdkj?. :{ n?u ;h fJe rshFhb nwb j?ns/ e'fFF fJj j? fe @:{ n?u ;h dkfJokpke;# ~ tZX s'I tZX Gfonk ikt/. tZy-tZy d/FK d/ nB[GtK B/ fdykfJnk j? fefJ; gk;/ m'; soZeh jk;b eoB ftZu10-15 ;kb dk ;wK brdk j? ns/ fJ;~ fJe iK d' ;kbK ftZu jk;b BjhI ehskik ;edk. idfe :{ n?u ;h fJZe wzstj?, @f;js gqDkbh ;[Xko ns/ wip{sh# fJ;dh p[fBnkd s/ ;zd jB, fi; Bkb :{n?u ;h tZb s/} rsh Bkb tfXnk ik

;k;k;k;k;k

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 31

;edk j?.

:{ n?`u ;h ns/ Gkos:{ n?`u ;h ns/ Gkos:{ n?`u ;h ns/ Gkos:{ n?`u ;h ns/ Gkos:{ n?`u ;h ns/ Gkos

Gkos, w?Ipo d/FK ti'I ftFt f;jsn;?Ipoh 2005 fty/ :{ n?u ;h pko/ ws/dk fjZ;k ;h. Gkt/I T[; ;w/I d/F ftu :{n?u ;h T[go rZbpks BjhI ub ojh ;h,Gkos B/ 12 ngq?b 2005 ~ okFNohg/Iv{ f;js fwFB (n?B nko n?u n?w)nozG ehsk ;h fi; dk T[d/F Gkos ftZuf;js gqDkbh ftZu ;[Xko fbnkT[Dk ns/b'eK dhnK f;js ;fEshnK fpjso eoBk;h. 2007-08 d/ F[o{ ftZu d{i/ gZXo d/j;gskbheoB tk;s/ rohph s'I j/mK t;d/b'eK ~ nkofEe ;[oZfynk d/D bJh okFNohf;js ;[oZfynk phwk (nko n?; ph tkJh)ns/ e[M j'o nkofEe ;[oZfynk ;ehwKtZy-tZy okiK tb'I F[o{ ehshnK rJhnK.ftFt f;js fog'oN 2010 F[o{ eoB d/s[ozs pknd T[j ;w/I d/ :'iBk efwFB B/Gkos ftZu ;op f;js g;ko bJh T[ugZXoh wkfjo ew/Nh (n?u n?b Jh ih)ekfJw ehsh. fJ; ew/Nh B/ nes{po2011 ~ nkgDhnK t/otkrs f;\koFKns/ fog'oN g/F eo fdZshnK, fiBQK dhtos'I Gkos dh 12thI gzi ;kbk :'iBk(2012-17), pDkT[D bZfrnK ehsh rJh.12thI gzi ;kbk :'iBk B/ d/F d/ jo okins/ f}fbQnK ftZu fJ; :'iBk ~ F[o{ eoBdh sith} fdZsh ns/ fJ: T[go ezw thF[o[ j'fJnk sK fe g{o/ d/F ftZu :{ n?u;h bkr{ eoB bJh ;fEsh dk n;bhw[bKeD j' ;e/. wJh 2013 ftZu fFjohfJbkfenK ftZu f;js ;/tktK T[gbpXeokT[D bJh okFNoh Ffjoh f;js fwFB(n?B :{ n?u n?w) dh F[o{nks ehsh rJhns/ d' T[g-fwFBK okFNoh g/Iv{ ;/tkfwFB (n?B nko n?u n?w) ns/ okFNohf;js fwFB (n?B n?u n?w) ~ fwbk e/okFNoh f;js fwFB (n?B n?u n?w eofdZsk frnk. okFNoh f;js fwFB dkT[d/F - ;KthnK, fe\kfJsh ns/ fwnkoh

f;js ;zGkb ;/tktK, i' b'eK dhnK b'VKtZb ;zt/dBFhb ns/ itkpd/j j'D, sZe;G dh gj[zu, fi; ftZu f;js d/ ftnkge;wkie fBoXkoe sZsK Bkb BfiZmD bJhn;odkfJe nzso-y/so ;z:[es ekotkJhj't/, :{ n?u ;h d/ wzst Bkb ekch jZdsZe w/b yKdh j?. 2014 d/ nZX s'I;kfonK bJh f;js :ehBh pDkT[D bJhns/ ;kfonK bJh f;js d/ T[d/FK BkbfJ; dk w/b fpmkT[D bJh }whBh gZXoT[s/ ek\h ezw j'fJnk j?. Gkos ftZuokFNoh f;js pko/ Go';k fwFB (n?Bn?u J/ n?w) okjhI ;kfonK bJh f;jspko/ Go';k (:{ n?u J/) bkr{ eoB bJhefEs s"o s/ fJe ykek th fsnko ehskfrnk. okFNoh ;fjs phwk :'iBk ( nkon?; ph tkJh) ~ ngq?b 2015 ftZu feosns/ o[}rko wzsokbk s'I jNk e/ f;jsns/ gfotko GbkJh wzsokbk Bkb i'fVnkfrnk. fJe BthI okFNoh f;js Bhsh dkyoVk nkgD/ nzsw o{g ftZu j? fi; ftu:{ n?`u ;h d/ Bhsh d;skt/} ftZudo;kJ/ ;ko/ w[Zy gZyK ~ fbnk frnk j?.ftnkge o{g ftZu fJj fejk ik ;edk j?fe Gkos ftZu :{ n?u ;h ~ nZr/ tXkt[DbJh F[o{nksh }whBh nkXko fsnko j'u[Zek j? go fJ; ~ ni/ gqtkBrh ns/s/}h Bkb bkr{ j'D dh T[vhe j?.

brksko ftek; Nhu/ ns/ ;kfonKbrksko ftek; Nhu/ ns/ ;kfonKbrksko ftek; Nhu/ ns/ ;kfonKbrksko ftek; Nhu/ ns/ ;kfonKbrksko ftek; Nhu/ ns/ ;kfonKbJh f;js ftek;bJh f;js ftek;bJh f;js ftek;bJh f;js ftek;bJh f;js ftek;

brksko ftek; NhfunK ~ 25 ;szpo2015 ~ ;z:[es okFNo d/ brkskoftek; pko/ f;yo ;zw/bB ftZu n?; vh ihdh g[FNh ehsh rJh, fi; ftZu ;oekons/ okFNoK d/ w[yhnK B/ fjZ;k fbnk.fJ; ftZu dfj;dh ftek; NhfunK (n?wvh ih n?;) j/m ehs/ rJ/ ekoiK ~ nZr/b? e/ ikD T[s/ nrb/ 15 ;kbK d"okBftFt ftek; ~ ;/X d/D dk T[d/F ;h.;z:[es okFNo wjK ;Gk B/ 17 bkrkskoftek; NhfunK ns/ fJ; Bkb ;zpzfXs

169 j'o T[d/FK ~ b?IfdnK ;op ftnkge,;zrms ns/ o[gKsoekoh 2030 dk brkskoftek; J/izvk o;wh s"o s/ gqtkB ehsk.brksko ftek; d/ 17 NhfunK ftZurohph, G[Zy, f;js f;Zfynk, fbzre pokpoh,gkDh ns/ ;tZSsk, T{oik, ekoi ns/nkofEe ftek;, T[d:'r ns/ p[fBnkdhYKuk, |?o-pokpoh, FfjoK, f}zw/tkoh tkbhygs, ibtk:{, ib nzdobk ihtB, }whBT[go ihtB, nwB ns/ w}p{s ;z;EktKns/ GkJhtkbh T[s/ fXnkB e/Idfos ehskfrnk j?.

brksko ftek; pko/ 2030 J/izv/ d/nzsw yoV/ dh G{fwek pko/ fejk frnkj?, @@;ohoe ns/ wkBf;e f;js ns/no'rsk ~ T[sFkjs eoB ns/ ;GBKbJh ihtB ekb bzw/ok pDkT[D bJh ;kv/tk;s/ ;op ftnkgh f;js gqDkbh ns/fwnkoh f;js ;zGkb sZe gj[zu }o{oh j?.@e'Jh th fgZS/ Bk ofj ikt/# ns/ fJ;;w[Zu/ ftek; J/izv/ ftZu f;js d/ w[Zd/ dhwjZssk ~ do;kT[Idk j?. bzw/o/ ftek;NfunK (n?; vh ih) ftu'I Nhuk fszBf;js tzrkoK dh rZb eodk j? ns/@f;jswzd f}zdrhnK ns/ ;kohnK T[woFq/DhnK bJh no'rsk ~ T[sFkfjs eoB#dk wzst oZydk j?. Nhuk 3H8 @@;opftnkgh f;js dkfJo/, i' nkofEe i'yw;[oZfynk, fwnkoh }o{oh f;js ;zGkb;/tktK sZe gj[zu ns/ ;GBK bJh NhekeoB(t?e;hB/FB) ns/ dtkJhnK Fkwb j'D,dh rZb eodk j?.## f;js ;pzXh n?; vhih-3, ;op f;js dkfJo/ ~ nkgD/ ftZu;w/N e/ uZbdk j?, id fe n?; vh ih-3j/mb/ 13 Nhu/ (3H8, 3Hph ns/ 3H;h) pV/;Nhe o{g ftZu ;op f;js dkfJo/ ~nZr/ tXkT[D bJh jB.

nzsookFNoh fdqFNhe'B s'I 3H8 Nhu/~ bzwh fwnkd tkb/ ftek; NhfunK d/gq;zr ftZu f;js Nhu/ jk;b eoB ti'In;odkfJe wzfBnk ik fojk j?. n?; vh

32 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

skfbek-1 L ;op f;js dkfJo/ dh X[oh ti'I brksko ofjD:'r ftek; T[d/FK ftu f;js ;pzXh Nhu/

brksko ofjD:'r T[d/F 3 n?`; vh ih 3

(n?`; vh ih 3 ns/ fJ; d/ Nhu/ f;jswzd f}zdrhnK :ehBh pDkU ns/ jo T[wo bJh no'rsk ~ gqc[fbs eo'

Nhuk 3H8 L ;op f;js dkfJok jk;b eo'Nhuk 3H8 L ;op f;js dkfJok jk;b eo'Nhuk 3H8 L ;op f;js dkfJok jk;b eo'Nhuk 3H8 L ;op f;js dkfJok jk;b eo'Nhuk 3H8 L ;op f;js dkfJok jk;b eo'

nkofEe i'yw ;[oZfynk, fwnkoh bk}wh f;js ;/tktK sZe gj[zu ns/ ;kfonK bJh ;[oZfyns, n;odkfJe ns/ fwnkoh }o{oh dtkJhnKns/ NhekeoB ;w/s ;kfonK bJh f;js x/o/ dk Nhuk jk;b eoBk

n? `wn? `wn? `wn? `wn? `w vhvhvhvhvh ihihihihih nX{oknX{oknX{oknX{oknX{ok ns/ns/ns/ns/ns/ gk;kogk;kogk;kogk;kogk;ko ehskehskehskehskehsk J/izvkJ/i zvkJ/i zvkJ/i zvkJ/i zvk

3H1 L iZuk w"s do ftZu eN"sh3H1 L iZuk w"s do ftZu eN"sh3H1 L iZuk w"s do ftZu eN"sh3H1 L iZuk w"s do ftZu eN"sh3H1 L iZuk w"s do ftZu eN"sh

2030 sZe ftFt iZuk w"s do ~ fJe bZyBtizw/ pZfunK d/ w[ekpb/ 70 s'I xZN sZeb? e/ nkT[Dk

3H2 L o'e ;eD:'r Btiks ns/ pkb3H2 L o'e ;eD:'r Btiks ns/ pkb3H2 L o'e ;eD:'r Btiks ns/ pkb3H2 L o'e ;eD:'r Btiks ns/ pkb3H2 L o'e ;eD:'r Btiks ns/ pkb

w"sK dk ykswkw"sK dk ykswkw"sK dk ykswkw"sK dk ykswkw"sK dk ykswk

;ko/ d/FK tb'I Btiks w"s do ~ fJej}ko pZfunK d/ iBw d/ w[ekpb/ 12 sZens/ gzi ;kb s'I xZN T[wo d/ pZfunK dhw"s do fJe j}ko pZfunK d/ iBw d/w[ekpb/ 25 sZe fbnkT[D d/ wzst Bkb2030 sZe 5 ;kb s'I xZN T[wo d/ pZfunKns/ Btiks pZfunK dhnK o'e ;eD:'rw"sK T[go o'e bkT[Dk.

3H3 L J /v}, wb /o hnk ns / j 'oBk3 H3 L J /v}, wb /o hnk ns / j 'oBk3 H3 L J /v}, wb /o hnk ns / j 'oBk3 H3 L J /v}, wb /o hnk ns / j 'oBk3 H3 L J /v}, wb /o hnk ns / j 'oBk

fpwkohnK dk ykswkfpwkohnK dk ykswkfpwkohnK dk ykswkfpwkohnK dk ykswkfpwkohnK dk ykswk

2030 sZe J/v}, NhHphH, wb/ohnk ns/nDr"bhnK row fJbkfenK dhnK fpwkohnK~ ysw eoBk ns/ j?g/NkJhfN;, gkDh s'IT[sgzB o'rK ns/ j'oBK bkr tkbhnKfpwkohnK Bkb w[ekpbk.

3H7L3H7L3H7L3H7L3H7L fbzrefbzrefbzrefbzrefbzre s/s/s/s/s/ iBw ;pzfXs f;js ;zGkbiBw ;pzfXs f;js ;zGkbiBw ;pzfXs f;js ;zGkbiBw ;pzfXs f;js ;zGkbiBw ;pzfXs f;js ;zGkb

;/tktK;/tktK;/tktK;/tktK;/tktK sZe ;GBK dh gj[zu }o{oh pDkT[DksZe ;GBK dh gj[zu }o{oh pDkT[DksZe ;GBK dh gj[zu }o{oh pDkT[DksZe ;GBK dh gj[zu }o{oh pDkT[DksZe ;GBK dh gj[zu }o{oh pDkT[Dk

gfotko fB:'ie, ;{uBk ns/ f;Zfynk ns/iBw Bkb ;pzfXs f;js y/so ~ okFNohgq'rokwK ns/ oDBhshnK Bkb ;zrfms eoe/2030 sZe T[es ~ :ehBh pDkT[Dk.

Bt/I n?`; vh ih 3 Nhu/Bt/I n?`; vh ih 3 Nhu/Bt/I n?`; vh ih 3 Nhu/Bt/I n?`; vh ih 3 Nhu/Bt/I n?`; vh ih 3 Nhu/

3 H4 bkr ofjs fpwko hnK ekoB3H4 bkr ofjs fpwko hnK ekoB3H4 bkr ofjs fpwko hnK ekoB3H4 bkr ofjs fpwko hnK ekoB3H4 bkr ofjs fpwko hnK ekoBw"sK ftZu eN"sh ns/ wkBf;e f;jsw"sK ftZu eN"sh ns/ wkBf;e f;jsw"sK ftZu eN"sh ns/ wkBf;e f;jsw"sK ftZu eN"sh ns/ wkBf;e f;jsw"sK ftZu eN"sh ns/ wkBf;e f;js

~ gqc[bs eoBk~ gqc[bs eoBk~ gqc[bs eoBk~ gqc[bs eoBk~ gqc[bs eoBk

T[`es ftZu o'eEkw s/ fJbki okjhI 2030sZe fJe fsjkJh eN"sh eoBk ns/ wkBf;ef;js ns/ no'rsk ~ gqc[fbs eoBk

3H5 L BFhb/ gdkoEK dh tos' I dh3H5 L BFhb/ gdkoEK dh tos' I dh3H5 L BFhb/ gdkoEK dh tos' I dh3H5 L BFhb/ gdkoEK dh tos' I dh3H5 L BFhb/ gdkoEK dh tos' I dho 'eEkw ns / fJbki ft Zu w}p {s ho 'eEkw ns / fJbki ft Zu w}p {s ho 'eEkw ns / fJbki ft Zu w}p {s ho 'eEkw ns / fJbki ft Zu w}p {s ho 'eEkw ns / fJbki ft Zu w}p {s h

fbnkT [DkfbnkT [DkfbnkT [DkfbnkT [DkfbnkT [Dk

|?o-ek~Bh BFhb/ gdkoEK ns/ Fokp dhjkBhekoe tos'I ;w/s T[`es dh o'eEkwns/ fJbki ftZu w}p{sh fbnkT[Dk

3H6 L ;Veh nktki kJ h jkdf;nK3 H6 L ;Veh nktki kJ h jkdf;nK3 H6 L ;Veh nktki kJ h jkdf;nK3 H6 L ;Veh nktki kJ h jkdf;nK3 H6 L ;Veh nktki kJ h jkdf;nKekoB }ywh j'D ns/ w"s dh do ~ekoB }ywh j'D ns/ w"s dh do ~ekoB }ywh j'D ns/ w"s dh do ~ekoB }ywh j'D ns/ w"s dh do ~ekoB }ywh j'D ns/ w"s dh do ~

50 gqfsFs sZe xNkT[Dk50 gqfsFs sZe xNkT[Dk50 gqfsFs sZe xNkT[Dk50 gqfsFs sZe xNkT[Dk50 gqfsFs sZe xNkT[Dk

2020 sZe T[es Nhuk jk;b eoBk

3H9L3H9L3H9L3H9L3H9L ]soBke]soBke]soBke]soBke]soBke o;kfJDK,o;kfJDK,o;kfJDK,o;kfJDK,o;kfJDK, gqd{FDgqd{FDgqd{FDgqd{FDgqd{FD ns/ gJ/ns/ gJ/ns/ gJ/ns/ gJ/ns/ gJ/ofjDofjDofjDofjDofjD ekoBekoBekoBekoBekoB yokpyokpyokpyokpyokp j' ikD ekoB g?dkj' ikD ekoB g?dkj' ikD ekoB g?dkj' ikD ekoB g?dkj' ikD ekoB g?dk

fpwkohnK ns/ w"sK ftZu eN"sh eoBkfpwkohnK ns/ w"sK ftZu eN"sh eoBkfpwkohnK ns/ w"sK ftZu eN"sh eoBkfpwkohnK ns/ w"sK ftZu eN"sh eoBkfpwkohnK ns/ w"sK ftZu eN"sh eoBk

2030 sZe T[es Nhuk jk;b eoBk.

n?`; vh ih 3 L bkr{ eoB d/ ;kXBK pko/ Nhu/n?`; vh ih 3 L bkr{ eoB d/ ;kXBK pko/ Nhu/n?`; vh ih 3 L bkr{ eoB d/ ;kXBK pko/ Nhu/n?`; vh ih 3 L bkr{ eoB d/ ;kXBK pko/ Nhu/n?`; vh ih 3 L bkr{ eoB d/ ;kXBK pko/ Nhu/

3HJ/L szpke{ fB:zsqD pko/ ftFt f;js ndko/ d/3HJ/L szpke{ fB:zsqD pko/ ftFt f;js ndko/ d/3HJ/L szpke{ fB:zsqD pko/ ftFt f;js ndko/ d/3HJ/L szpke{ fB:zsqD pko/ ftFt f;js ndko/ d/3HJ/L szpke{ fB:zsqD pko/ ftFt f;js ndko/ d/

YKu/ ~ bkr{ eoB ftZu w}p{sh fbnkT[Dk.YKu/ ~ bkr{ eoB ftZu w}p{sh fbnkT[Dk.YKu/ ~ bkr{ eoB ftZu w}p{sh fbnkT[Dk.YKu/ ~ bkr{ eoB ftZu w}p{sh fbnkT[Dk.YKu/ ~ bkr{ eoB ftZu w}p{sh fbnkT[Dk.

T[es ~ fiZE'I sZe j' ;e/, ;ko/ d/FK ftZu bkr{ eoBftZu w}p{sh fbnkT[Dk.

3HphL3HphL3HphL3HphL3HphL ;GBk;GBk;GBk;GBk;GBk bJhbJhbJhbJhbJh dtkJhnK ns/ NhekeoB sZe gj[zudtkJhnK ns/ NhekeoB sZe gj[zudtkJhnK ns/ NhekeoB sZe gj[zudtkJhnK ns/ NhekeoB sZe gj[zudtkJhnK ns/ NhekeoB sZe gj[zu

pDkT[Dk, y'i ns/ ftek; ftZu ;jkfJsk eoBkpDkT[Dk, y'i ns/ ftek; ftZu ;jkfJsk eoBkpDkT[Dk, y'i ns/ ftek; ftZu ;jkfJsk eoBkpDkT[Dk, y'i ns/ ftek; ftZu ;jkfJsk eoBkpDkT[Dk, y'i ns/ ftek; ftZu ;jkfJsk eoBk

ftek;Fhb d/FK ~ w[Zy s"o s/ gqGkfts eoB tkbhnKbkr tkbhnK ns/ bkr ofjs fpwkohnK bJh dtkJhnKns/ NhekeoB ~ b? e/ y'i ns/ ftek; ftZu wdd,Nfog; (Nh nko nkJh gh n?`;) ;wM"sk ns/ iB f;jsT[go d'jk n?bkBBkw/ w[skpe ftZs nzdo bk}wh dtkJhnKns/ NhekeoB sZe gj[zu pDkT[Dk. n?bkBBkw/ ftZup"fXe ;zgdk. jZeK d/ tgko ;pzfXs iB;zfynk ;[oZfynkftZu buehbkgB ns/ ftF/F eoe/ ;GBK bJh dtkJhnKfij/ ftek;Fhb d/FK d/ jZe T[`go }'o fdZsk frnk j?.

3H;h L ftek;Fhb d/FK ftZu f;js ekoi Fesh3H;h L ftek;Fhb d/FK ftZu f;js ekoi Fesh3H;h L ftek;Fhb d/FK ftZu f;js ekoi Fesh3H;h L ftek;Fhb d/FK ftZu f;js ekoi Fesh3H;h L ftek;Fhb d/FK ftZu f;js ekoi Fesh

ns/ nkofEe gqpzXK ftZu tkXk eoBkns/ nkofEe gqpzXK ftZu tkXk eoBkns/ nkofEe gqpzXK ftZu tkXk eoBkns/ nkofEe gqpzXK ftZu tkXk eoBkns/ nkofEe gqpzXK ftZu tkXk eoBk

ftek;Fhb d/FK ]k; eoe/ ;G s'I xZN fte;s d/FKns/ S'N/ Nkg{nK tkb/ d/FK ftZu Gosh, ftek;, f;ybkJhns/ f;js ekoi Fesh ftZu tkXk eoBk ns/ f;jsnkofEe gqpzX ftZu m'; tkXk eoBk.

3Hvh L f;js i']wK d/ gqpzXB, i']w eN"sh ns/3Hvh L f;js i']wK d/ gqpzXB, i']w eN"sh ns/3Hvh L f;js i']wK d/ gqpzXB, i']w eN"sh ns/3Hvh L f;js i']wK d/ gqpzXB, i']w eN"sh ns/3Hvh L f;js i']wK d/ gqpzXB, i']w eN"sh ns/

nr/sk ]podko eoB dh ;woZEk ftZu tkXknr/sk ]podko eoB dh ;woZEk ftZu tkXknr/sk ]podko eoB dh ;woZEk ftZu tkXknr/sk ]podko eoB dh ;woZEk ftZu tkXknr/sk ]podko eoB dh ;woZEk ftZu tkXk

okFNoh ns/ nzsookFNoh f;js i']w ;pzXh T[es Nhu/jk;b eoBk.

nkofEe, j'o ;wkie ns/ tksktoB ;zpzXh brksko ofjD:'r ftek; T[d/FK ns/ brksko ofjD:'r T[d/F 17 bkr{ ehs/ ikD d/ ;kXBT[d/F-1L rohph dk ykswk

T[d/F-2L G[Zy dk ykswk, y[oke, y[oke ;[oZfynk jk;b eoBk ns/ g"FfNesk ftZu ;[Xko

Nhuk 2H2 L e[g'FB dk ykswk, pkb ftek; ftZu o[ektNK ns/ ;'e/ fij/ o'rK ftZu ewh fbnkT[Dd/ Nhu/ jk;b eoBK

T[d/F-4L ;w[Zusk tkbh ns/ pokpo dh f;Zfynk :ehBh pDkT[Dk

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 33

ih-3 d/ NhfunK ~ fszB tZv/ fjZf;nK ftZutzv e/ t/fynk ik fojk j? i' jB -dfj;dh ftek; T[d/F (n?w vh ih) dknX{ok ns/ tXkfJnk frnk J/izvk, Bt/In?; vh ih-3 Nhu/, n?; vh ih-3 d/ bkr{eoB tkb/ NhfunK d/ ;kXB.

f;js y/so ;pzXh T[d/FK ns/ NhfunKdh ;cbsk j'oBK 16 T[d/FK ns/ NhfunKj/m ehsh ikD tkbh ekotkJh T[s/ thfBoGo eodh j? (;{uh-1).

f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk

f;js dk w[Zdk ftek; ;ztkd d/e/Ido ftZu j? ns/ fe;/ th d/F d/nkofEe ftek; ftZu fJ; dh G{fwekwjZstg{oB wzBh ik ojh j? feT[Ife fJjrohph d{o eoB ftZu :'rdkB gkT[IfdnKfe;/ th d/F ~ tX/o/ T[sgkde ns/nkofEe o{g ftZu ;[oZfyns jkb tZb fbik;edk j?, fiZE/ fe n?; vh ih ns/ :{ n?u;h ;wkie ns/ nkofEe ftek; ftZu ob/j'J/ jB. ;w[Zu/ ftek; J/izv/ d/ gq;zrftZu :{ n?u ;h f;js y/so bJh i[VkneoB tkbh BthI skes j?. :{ n?u ;hfgSbh ekor[}koh s'I ;pe b?Idh nZr/tXdh j? ns/ w[ZYbh f;js ;zGkb dhXkoBk ns/ dfj;dh ftek; T[d/FK (n?wvh ih) ekb d"okB bJhnK gfjbedwhnK~ nZr/ tXkT[Idh j?, id fe nzsookFNohnkr{nK ns/ J/iz;hnK ~ n?; vh ih Nhu/jk;b eoB bJh e'fFFK ftZu s/}h fbnkT[Dhukjhdh j?. okFNoh ;oekoK ~ th fJj:ehBh pDkT[D bJh m'; Bhshrs T[gkneoB/ ukjhd/ jB fe tZX s'I tZX b'e fpBKfe;/ nkofEe n"eV d/ fwnkoh f;js;/tktK dk T[g:'r eo ;eD ns/ f;jsy/so iK ;/tktK ftZu w"i{d n;kt/IgB ~d{o ehsk ik ;e/. fJ; w[Zd/ T[s/nzsookFNoh ;bkj wFto/ ikoh jB ns/brGr 100 d/F :{ n?u ;h tZb s/}hBkb tXD bJh ekotkJhnK eo oj/ jB.Gkos fJ; ;ztkd ftub/ w'Yh d/FK ftZu

Nhuk 4H2 L w[ZYb/ pugB d/ ftek;, ;zGkb ns/ w[ZYbh f;Zfynk s'I gfjbK dh f;Zfynk sZe gj[zu:ehBh pDkT[Dk

T[d/F-5L fbzre pokpoh jk;b eoBk ns/ ;kohnK n"osK ns/ bVehnK dk FesheoB eoBk.

Nhuk 5H2 L ;G n"osK ns/ bVehnK fybkc jo o{g ftZu fjz;k dk ykswk

T[d/F-6 L ;GBK bJh gkDh ns/ ;tZSsk d/ bzw/ gqpzXB ns/ T[gbpXsk ~ :ehBh pDkT[Dk

Nhuk 6H1 L ;[oZfyns ns/ ;;s/ ghD :'r gkDh sZe ;G dh pokpo dh gj[zu pDkT[Dk

T[d/F-7 L ;;sh ns/ F[ZX T{oik

;GBK bJh ;;sh Go';/:'r, brksko ofjD:'r ns/ BthB T{oik sZe gj[zu :ehBh pDkT[Dk

T[d/F-8 L ;BwkB:'r o[}rko ns/ nkofEe ftek; f;js (ns/ j'o ;wkie y/soK) ftubhnKfeos wzvhnK nkofEe ftek; ns/ T[sgkdB, o[}rko, B"itkBK ~ T[gihtek ns/ uzrk ezw-ekod/D ftZu :'rdkB gk ;edhnK jB.

T[d/F-10 L xNhnK j'JhnK |?o-pokpohnK

T[d/F-11 L brksko ofjD:'r Ffjo ns/ ;w[dkfJ

T[d/F-13 L ibtk:{ ekotkJhnK

T[d/F-16 L brksko ofjD:'r ftek; bJh FKshg{oB ns/ ;w[Zusk tkb/ ;wkiK ~ gqc[bs eoBk

Nhuk 16H1 L ftFt ftZu jo soQK dh fjz;k ns/ fJ; Bkb ;pzfXs w"s doK ftZu ewh fbnkT[Dk

T[d/F 17 L GkJhtkbh

;woZEk T[;koh bJh ;z;Ekrs GkJhtkbh dh tos'I ns/ bkr{ eoB d/ ;kXBK Bkb ;pzX.

j?. fJ; B/ b'VhIdk fgS'eV dk ezw g{okeo fbnk j? ns/ j[D fJ; gk;/ tZvhg[bKx g[ZND bJh fsnko brdk j? sK feokFNoh ns/ nzsookFNoh gZXo T[s/ n?;vh ih-3 ns/ j'o n?; vh ih NhfunK dk:'rdkB gk ;e/.

n?; vh ih ns/ :{ n?u ;h fJeZfmnKfJe j'o ns/ FkfJd ;G s'I tZvk w"ekT[gbpX eokT[Id/ jB ns/ fJj f;jsT[go iBse ;ztkd ~ nfij/ wjZstg{oBB[es/ b? nkT[Dk j?, fiE'I f;js gqDkbh

;[XkoK ns/ fJ; ~ w}p{s eoB dh rZb}o{oh j' ikt/. fJj ;zGt j? fe id'I2030 ftZu ftFt nkr{ n?; vh ih;cbsktK d/ w[bKeD bJh w[V fJeZm/ j'DsK n?; vh ih ekb ftZu :{ n?u ;h fJeuwedk f;skok (tZvh T[gbpXh) pDikt/.

(b/ye ftFt f;js ;zrmB, BthI fdZbh fty/

okFNoh g/F/to nfXekoh jB.)

e-mail :[email protected]

[email protected]

fuZso-1 L ;op f;js dkfJok (:{ n?`u ;h)

nkofEe;[oZfynk Lb'eK ~nkgDhnK i/pKftZu'I fezBk w[ZbskoBk j't/rk

;/tktK L fejVhnK;/tktK ~ x/o/ ftZufbnk frnk j?<

xNh j'Jh bkrs ;KM ns/ ch;

dkfJo/ s'Ipkjo gk;ko

dkfJokf;bf;bk

j'o;/tktKFkwb

nkpkdh L fe; ~ x/o/ ftZu fbnk frnk j?<

34 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

e[g'FD xNkT[Dk L n"os dk f;jswzd j'Dk bk}whe[g'FD xNkT[Dk L n"os dk f;jswzd j'Dk bk}whe[g'FD xNkT[Dk L n"os dk f;jswzd j'Dk bk}whe[g'FD xNkT[Dk L n"os dk f;jswzd j'Dk bk}whe[g'FD xNkT[Dk L n"os dk f;jswzd j'Dk bk}wh

whok fwFokwhok fwFokwhok fwFokwhok fwFokwhok fwFok

wkoh s/ e[g'FD dk rfjok ;zpzXj?l eJh gZy'I e[g'FD d[BhnK Go

ftZu phwkoh dk ;G s'I tZvk ekoe j?,fit/I fe ;z:[es okFNo dh g'FD pko/;N?Ifvzr ew/Nh (:{ n?B n?; ;h n?B) dkefjDk j?. e[ZM wkwfbnK ftZu yokpf;js iK phwkoh e[g'FD dk f;ZXk Bshikj' ;edh j? id fe e[ZM j'o wkwfbnKftZu fJ; dk w[Zy :'rdkB j' ;edk j?.

e[g'FD dk gqGkte[g'FD dk gqGkte[g'FD dk gqGkte[g'FD dk gqGkte[g'FD dk gqGkt

F[o{nksh T[wo ftu e[g'FD j'D BkbpugB ftZu ;ohoe ns/ wkBf;e ftek;ftZu ewh nk iKdh j?. T[dkjoD ti'I;ohoe ftek; ftZu yV's, ftek;Fhb d/FKd/ ;e{b ikD s'I gfjbh T[wo d/ 147fwbhnB s'I tZX pZfunK ~ gqGkfts eodhj? (:{ n?B n?; ;h n?B 5). d[BhnK GoftZu e[g'FD ekoB iK fJ; d/ ubfdnKphwkohnK d/ rzGho o{g XkoB eoB Bkb45 gqfsFs pZfunK dh w"s j' iKdh j?.fJE'I se fe jbe/ fij/ xZN Gko tkb/pZfunK ~ th tXhnk gkbD-g'FD tkb/pZfunK d/ w[ekpb/ w"s dk d[ZrDk ]sokofjzdk j?. ;{yw g"FfNe sZsK ftu ftNkfwBJ/ dh ewh ;oho dh ;[oZfynk gqDkbh ~ew}'o eo fdzdh j? fi; ekoB jo/e ;kbbrGr 1 fwbhnB pZu/ w"s dk fFeko j'iKd/ jB. d[BhnK Go ftu jo ;kb60,000 s'I tZX roGtsh n"osK dh ;ohoftZu nkfJoB dh ;ys ewh eoe/ w"s j'iKdh j?. fJ;/ gqeko c'b/N (ftNkfwB ph

ezgb?e; dk fJe o{g) dh ewh ekoB250,000 iD/fgnK ftZu ;ys iwKdo{B[e; gkJ/ iKd/ jB ns/ roG nt;Ekd"okB nkfJUvhB dh ewh eoe/ jo/e;kb 18 fwbhnB d/ brGr Btiks pZu/fdwkrh ew}'oh dk fFeko j' iKd/ jBns/ ;e{bh pZfunK d/ nkJh feT{ gZXoftu 0-15 BzpoK dh ewh d/yh j? (Gkosdh f;js fog'oN L g'FD, 2015).

nkfJoB dh ewh roGtsh d/ ;oho~ ew}'o eodh j?, roG ftZu ftek;ftZu yV's nkT[Idh j? ns/ roGtsh ns/Go{D ~ o'r bZrD ns/ w"s dk ]soktX iKdk j? (ftFt f;js ;z;Ek 2000J/). e[g'FD d/ nkofEe s"o s/ th pj[sgqGkt g?Id/ jB. fw;kb d/ bJh ]{B dhewh Bkb ;zpzfXs ;wZf;nktK, fi; ftZupZfunK nzdo p"fXesk dh ewh ns/ pkbrKftu gqiBD Fesh Fkfwb j?, fJj fJeZb/dZyDh J/Fhnk ~ jo/e ;kb 5 fpbhnBnwoheh vkbo ftZu g?dh j? (o"; ns/jkoNB, 1998).

f;js s/ g'FD ftueko nzso -f;js s/ g'FD ftueko nzso -f;js s/ g'FD ftueko nzso -f;js s/ g'FD ftueko nzso -f;js s/ g'FD ftueko nzso -ghVQh ns/ pj[-nk:kwh ;zpzXghVQh ns/ pj[-nk:kwh ;zpzXghVQh ns/ pj[-nk:kwh ;zpzXghVQh ns/ pj[-nk:kwh ;zpzXghVQh ns/ pj[-nk:kwh ;zpzX

ftek; dh n;cbsk dk nzso-ghVQhuZeo, fi; ~ ;G s'I gfjbK 1992 ftZuftnkfynks ehsk frnk ;h, fpnkB eodkj? fe fet/I ftek; dh n;cbsk wkskokjhI ghVQh do ghVQh spdhb j[zdh ofjzdhj? i' n"osK dh f;js s/ GbkJh d/w[ZfdnK ~ jZb eoB d/ wjZst ~ T[ikro

eodh j? sK fe e[g'FD dh ;fEsh ftZunfjw pdbkn fbnKd/ ik ;eD. e[g'FDdk fFeko bVehnK T[bN ;ohoe jkbsKftZu feF'o ntZ;Ek ftZu g[ZiDrhnK fi;dk T[BQK dh f;js T[s/ pj[s jh rzGhogqGkt gt/rk, ]k; eoe/ id'I ibdh roGXkoB j' ikt/. ftek; dh yV's iK ]{Bdh ewh dhnK fFeko feF'o wktK ~ pZu/d/ iBw ;w/I ns/ fJ; s'I pknd d/;w/I d"okB, ;w/I s'I gfjbK iBw/ pZfunK ~iBw d/D ;w/I ns/ xZN Gko tkb/ pkbeKd/ wkwb/ ftZu tZX g/uhdrhnK dk fFekoj'Dk g?Idk j?. S/sh-S/sh roG XkoB ns/pko-pko pZu/ ~ iBw d/D ns/ Gkoh;ohoe ezw, wkVh y[oke, ftseo/ ns/Bkek\h f;js ;zGkb d/ ubfdnK pj[s;kohnK n"osK dh g'FD dh ;fEsh pj[sBk}e pD iKdh j? fi; d/ f;ZN/ T[BQK ~nkg ns/ nkT[D tkbh ghVQh dh f;jsns/ g'FD d/ o{g ftu G[rsD/ g?Id/ jB(ftFt f;js ;z;Ek 1997, 2000 J/,;z:[es okFNo iB;zfynk czv 1997,2000).

n"os d/ roG XkoB eoB ns/ T[;d/ pZu/ d/ d{i/ iBw fdB dofwnkB d/1000 fdB d/ ;w/I d"okB pZu/ dk g'FDnkT[D tkbh f}zdrh dh p[fBnkd sfjeo fdzdk j?. fJ; ekb d"okB ;jh g'FDdk pZu/ dh ftek; eoB dh ;woZEk,f;ZyD ns/ tXD-c[ZbD T[s/ v{zxk n;ogkT[Idk j?, i' d/F dh f;js s/ GbkJhftZu th u'yk :'rdkB gkT[Idk j?. roG

phphphphph

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 35

nt;Ek ns/ pZu/ dh f}zdrh d/ gfjb/tfoQnK d"okB g'FD fdwkrh ftek;, f;jswzdftek; ns/ wip{s oZfynk gqDkbh bJh}o{oh BhIj gqdkB eodk j?. n;b ftZu,tZXd/ j'J/ ftfrnkBe ;p{s fJj do;kT[Id/jB fe fe;/ ftnesh dh f}zdrh Go dhf;js dh p[fBnkd, fi; ftu w'Nkg/ ns/e[ZM ]k; g[okDhnK phwkohnK d/ o[MkBFkwb j[zd/ jB - fJj f}nkdkso gfjb/1000 fdBK ftu jh sfj j' iKdh j?.

Gkos L ;fEsh ns/ j[zrkokGkos L ;fEsh ns/ j[zrkokGkos L ;fEsh ns/ j[zrkokGkos L ;fEsh ns/ j[zrkokGkos L ;fEsh ns/ j[zrkok

e[g'FD d/ gZXo xZN eoB ns/brksko nkofEe ftek; gqfs nkgDhtuBpZXsk d/ pkti{d Gkos ;ko/ gqw[Zyg'FD ;{ueK s/ ekch gSfVnk j'fJnk j?.

pZfunK ftZu eotkfJnk s/} ;ot/yD

do;kT[Idk j? fe gzi ;kb s'I xZN T[wo

d/ 38H7 gqfsFs pZfunK d/ eZd dk

ftek; BjhI j'fJnk, 19H8 gqfsFs pZfunK

dhnK wk;-g/FhnK s/ szs{nK ftZu yokph j?

ns/ 42H5 gqfsFs pZfunK dk Gko fBoXkos

;hwk s'I xZN j?. eZd dk ftek; Bk j'D

dk ekoB bzw/ ;w/I s'I Y[ZetK g'FD Bk

j'Dk, wk;-g/FhnK s/ szs{nK ftZu ftrkV,

rzGho e[g'FD ns/ Gko dk xZN j'Dk

gfjb/ d'tK ekoBK dk fwFoD j'D eoe/

j[zdk j?. 2006 se fJBQK nzefVnK ftZu

froktN ek\h wXw ;h. go, n?B n?c

n?u n?;-3 d/ bkr{ j'D Bkb fJ; B/

o\sko cVh fi; Bkb 1992-2006 d/

1H2 gqfsFs d/ w[ekpb/ 2006-14 d/;w/I d"okB pZfunK d/ eZd Bk tXD dh;kbkBk n";s do 2H3 gqfsFs gqfs ;kbxZN j'Jh (nko n?; U ;h,m 2014).

d/F ftZu e[g'FD dh ;wZf;nk Bkbf;ZMD bJh pj[s ;kohnK e'fFFK ikohjB. ;oeko fJ; wkwb/ ftZu ;orowB}o nk ojh j? ns/ fJ; d/ pj[s ;ko/ftGkr$wzsokb/ eJh gqeko dhnK ;ehwKs/ gq'rokw bkr{ eo oj/ jB fiBQK dkg'FD T[s/ f;ZXk iK nf;ZXk n;o g?Idk j?.r"o ehsk ik ;edk j? fe n"os s/ pkbftek; wzsokbk dk w'joh gq'rokw nkJh;h vh n?; pZfunK s/ roGtsh n"osK d/g'FD ns/ f;js ftZu ;[Xko eoB bJhezw eo fojk j?. fJ; nXhB tZy-tZy;/tktK dk fJe g?e/i gqdkB ehsk ik fojkj? fit/I fe g{oe g'FD, NhekeoB, f;jsiKu gVskb, o?cob ;/tktK nkfd. fJ;d/ bJh nKrBtkVh e/IdoK ftZu ezw eooj/ w'joh ekfwnK d/ ;w{j dhnK ;/tktKbJhnK ik ojhnK jB. y[oke s/ f;tb;gbkJh wzsokbk tb'I iBse tzv gqDkbh(gh vh n?;) dk ftFkb gq'rokw ubkfJnkik fojk j? fi; nXhB tkip ehwsK s/gfotkoK ~ nBki w[jZJhnk eotkfJnkiKdk j?. fJ;/ gqeko fdjksh ftek;wzsokb/ tb'I wrBo/rk ;ehw bkr{ ehshik ojh j? fi; dk T[d/F gfotkoK dhnkwdB ftZu tkXk eoBk j? fi; BkbT[j p/jso nzB yohdD d/ :'r j';eD. wB[Zyh t;hbk ftek; wzsokbk tb'Ibkr{ ehsh rJh fwv v/ whb ;ehw;e{bK ftZu ykDk gqdkB eoB tkbh ;G s'ItZvh ;ehw j?. epkfJbh wkwfbnK pko/wzsokb/ tb'I epkfJbh iB;zfynk dhnKpj[-gqekoh b'VK d/ jZb bJh pj[s ;kohnKgfjbedwhnK ehshnK ik ojhnK jB.fJBQK b'VK ftZu G[Zy ns/ g'FD FkwbjB. fBZih y/so, f;tb ;';kfJNh ;GktK,d{i/ ftek; GkJhtkbK ns/ ;z:[es okFNodhnK J/iz;hnK tb'I th nB/e edw u[Ze/

T[`u w"s doew}'o fdwkrh

ftek;pkbrK ftu rzGhophwkohnK dk ]sok

Go{D bJhBkek\h g'FD

iBw ;w/I pZu/ dkxZN Gko

g{ok ftek;Bk j'Dk

pZu/ d/ ftek;ftu yV's

feF'oK d/ ftek;ftu yV's

p/tesh Bkek\h d[ZX fgbkT[Dkpko-pko fJBc?eFB j'Dk

Bkek\h ykDk,f;js ns/ ;zGkb

xZN fdwkrh;woZEk

Bkek\h ykDk,f;js ns/ ;zGkb

xZN ;ohoe ;woZEk ns/uoph ofjs GkoBkek\h ykDk,

f;js ns/ ;zGkb

n"os e[g'FD dk fFeko

roG ;w/I Gko xZN tXDk

wktK dhT[`u w"s do

ihtB uZeo d"okB g'FD dhnK ewhnKihtB uZeo d"okB g'FD dhnK ewhnKihtB uZeo d"okB g'FD dhnK ewhnKihtB uZeo d"okB g'FD dhnK ewhnKihtB uZeo d"okB g'FD dhnK ewhnK

;o's L 21thI ;dh dhnK g'FD dhnK u[B"shnK pko/ fB:[es J/ ;h ;h$n?; ;h n?B nk:'rs'I gqkgs ehsk frnk.

gfjb/ 1000 fdBK dh g"FfNesk fJ; ftZu ;jkJh j[zdh j? Lgfjb/ 1000 fdBK dh g"FfNesk fJ; ftZu ;jkJh j[zdh j? Lgfjb/ 1000 fdBK dh g"FfNesk fJ; ftZu ;jkJh j[zdh j? Lgfjb/ 1000 fdBK dh g"FfNesk fJ; ftZu ;jkJh j[zdh j? Lgfjb/ 1000 fdBK dh g"FfNesk fJ; ftZu ;jkJh j[zdh j? L

• pZu/ dk fdwkr fte;s eoe/ T[; d/ ;ohoe ftek; ~ j[bkok d/Dk.

• pZu/ dh ;e{b ikD dh fsnkoh ns/ ftZfdne gqkgshnK ftZu ;[Xko eoBk.

• f;js, f;Zfynk ns/ ewkJh dhnK ;zGktBktK ftZu n;wkBsktK xZN eoBhnK.

• fe;/ ftnesh ~ f}zdrh ftZu rzGho phwkohnK fit/I F{ro, fdb d/ o'r j'D

d/ ]so/ ~ xZN eoBk.

• jo/e ;kb fJe fwbhnB s'I tZX ikBK pukT[DhnK.

• d/F d/ e[Zb xo/b{ T[sgkd ftZu 12 gqfsFs se dk tkXk eoBk.

• rohph dh ghVQh do ghVQh uZbd/ uZeo ~ s'VBk.

;o's L http://thousanddays.org/the-issue/why-1000 days/

36 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

ik oj/ jB.

oki gZXoh BthBsk L T[`sokyzvoki gZXoh BthBsk L T[`sokyzvoki gZXoh BthBsk L T[`sokyzvoki gZXoh BthBsk L T[`sokyzvoki gZXoh BthBsk L T[`sokyzvd/ wkwb/ dk nfXn?Bd/ wkwb/ dk nfXn?Bd/ wkwb/ dk nfXn?Bd/ wkwb/ dk nfXn?Bd/ wkwb/ dk nfXn?B

T[`sokyzv oki d/ fszB f}fbQnK ftZun"osK d/ ;zx, nkJh ;h vh n?; nXhBxo fbikT[D tkb/ okFB d/ o{g ftZuwzv{nk (oKrh iK pkiok) ns/ d{i/ otkfJshnBki d/ dkbK w[jZJhnk eotk oj/ jB.T[BQK n"osK tb'I nBki d/ doikpzdh,SNkJh ns/ g?fezr ehsh iKdh j? fi; d/pdb/ ;zx tb'I T[BQK ~ gqfs g?eN 1o[fgnk fdZsk iKdk j?. fJe n"os o'}kBk4-5 xzN/ ezw eoe/ 150 g?eN pDk fdzdhj?. 10 gqfsFs d/ w[Bkc/ Bkb nkJh ;hvh n?; d/ okFB ;zxK dh ftjkoesk ns/;fEosk ~ ;[XkoB ftZu nfjw :'rdkBgk oj/ jB id fe fJ;/ jh ;w/I nkJh ;hvh n?; ~ ;k\ ;[Eoh s/ g"FfNe g{osh:ehBh pDk oj/ jB. ;zxK tb'I fe;kBK~ wzv{nk bJh 10 s'I 15 o[gJ/ gqfs feb'fdZs/ ik oj/ jB id fe gfjbK 5 s'I 8o[gJ/ gqfs feb' fdZs/ iKd/ ;B. fJ; w"e/d/ fwbD Bkb j[D fe;kBK dk o[MkBotkfJsh \;bK T[rkT[D tZb tfXnk j?ns/ pkio/ d/ phi dh wzr ftZu th tZvktkXk j'fJnk j?. nkyo ftZu, gqk;?f;zrns/ g?fezr dk ezw ;zx d/ w?IpoK bJhG[rskB tkbk o[}rko g?dk eodk j?.2014-15 ftZu nkJh ;h vh n?; ns/n"osK d/ ;zxK dofwnkB o;wh nkg;h

;wM"sk d;skt/} T[s/ d;s]s ehs/ rJ/ns/ 25H30 fwbhnB o[gJ/ dk tgko ehskfrnk fi; s'I 2H3 fwbhnB o[gJ/ dkw[Bk\k j'fJnk. ngq?b 2014 s'I d;zpo2014 dofwnkB ;zxK tb'I 7500 roGtsh$d[ZX fgbkT[D tkbhnK n"osK ns/ 22430pZfunK ~ f;ZXk \kfJdk g[ukfJnk frnk.fJj gfjbedwh T[sokyzv ;oeko d/J/ehfeqs o'}h-o'Nh ;jkfJsk gq'rokw sfjsnwb ftZu fbnKdh ik ojh j?.

f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk

g'FD pko/ jkb jh ftZu ikoh Gkosdh f;js fog'oN ftZu S/ nfjw ;[B/j/fdzdh j? L

• eZd ftZu yV's, wk;-g/FhnK s/szs{nK ftZu ftrkV ns/ xZN Gko dh;wZf;nk Gkos d/ pZfunK ftZu xZN j'Jhj?, ]k; eoe/ fgSb/ djke/ ftZu, go jkb/th fJj ;wkB nkwdB gZXo tkb/ d/FK d/g?wkB/ s'I tZX j?.

• g'FD dh ;fEsh ftZu ;[Xko dhdo fgSb/ djkfenK d"okB Gkos dhnkofEe ][Fjkbh ns/ y/shpkVh T[sgkdBdhnK toBD:'r gqkgshnK d/ w[ekpb/ftZu BjhI ojh. nkofEe soZeh Bkb eZdd/ ftek; ftZu yV's dh do xN ;edhj? go nkofEe ftek; nkgD/ nkg e[g'FD~ xZN BjhI eo ;edk ;r'I Gko tXD

ns/ w'Nkg/ ftZu :'rdkB }o{o gk ;edkj?.

• Gkos d/ tZy-tZy okiK ftZu g'FD

dh ;fEsh eZd d/ ftek; dh yV's ~ xZNeoB pko/ gqrsh tZy-tZy gZXo dh j? fi;

s'I fJFkok fwbdk j? fe eZd d/ ftek; dhyV's ~ o'eD ftZu j'o gqkgshnK bJh

oki ftF/F sohe/ }o{oh jB.

• Gkos ftZu ;ohoe ftek; ftZuyV's ns/ soZeh ftZu \oe d/ ekoB

ifNb ns/ nkg; ftZu i[V/ j'J/ jB. e[ZMekoe fit/I fe g{oe g'FD, n"osK dk

o[spk s/ f;js, ;k\-;\kJh ns/ ;wkfie$ikshrs |?o-pokpoh tZvhnK u[B"shnK jB.

• i/ Gkos e[g'FD ns/ fJ; d/pZfunK d/ ftek; T[s/ g?D tkb/ gqGktK dh

;wZf;nk B}onzdk} eo/rk sK fJ; dhnKGftZyh ghVQhnK bJh fJ; d/ tZv/ nkofEe,

f;js ns/ ;wkie BshfinK dk i'ywj't/rk.

• Gkos dh e[g'FD dh ;wZf;nkpZfunK d/ ftek; bJh fJe rzGho ]sok

j?. oki gZXo T[s/ ekoi #u s/}h fbnkT[Dh}o{oh j? sK fe Gkos d/ pZfunK d/ GftZy

dh fdFk pdbh ik ;e/.

n"os dk xZN T[uk eZd, ;ohoe

pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/pkeh ;\k 39 T[`s/

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 37

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

fwFB fJzdoXB[F L Gkos ftZu pZfunK ~ o'rK s'I pukT[D bJhfwFB fJzdoXB[F L Gkos ftZu pZfunK ~ o'rK s'I pukT[D bJhfwFB fJzdoXB[F L Gkos ftZu pZfunK ~ o'rK s'I pukT[D bJhfwFB fJzdoXB[F L Gkos ftZu pZfunK ~ o'rK s'I pukT[D bJhfwFB fJzdoXB[F L Gkos ftZu pZfunK ~ o'rK s'I pukT[D bJhT[whd dh feoBT[whd dh feoBT[whd dh feoBT[whd dh feoBT[whd dh feoB

oke/F e[wkooke/F e[wkooke/F e[wkooke/F e[wkooke/F e[wko

os dk o'rK s'I ;[oZfynk eoBdk ftnkge NhekeoB siopk

ns/ ]k; s"o s/ fJ; ;kb fJ; d/ fwFBfJzdoXB[F d/ ;cb siop/ ~ ;G d/FKBkb ;KMk ehsk ik ;edk j?.## - gqXkBwzsoh Bfozdo w'dh d/ 24 soihjh d/FKd/ f;js wzsohnK d/ ftFth ekotkJh wzrf;yo ;zw/bB ftZu fdZs/ GkFD ftu'I nzF.

wzrb rqfj T[go gkDh j'D dh;zGktBk dh y'i fJe tZvh ftfrnkBeT[gbpXh j? ns/ 400 feb'whNo gqfsxzNk dh ;ghv T[s/ o/b okjhI ;co eo;eDk seBkb'ih T[Bsh dk ;{ue j?. go;jh noEK ftZu ftFtftnkgh T[Bsh T[;t/b/ ;zGt j' ;e/rh id'I ;kv/ ;wki d/;G pZfunK ~ p[fBnkdh nfXeko, fit/I fef;jswzd ihtB pshs eoBk fBFfus j'ikt/rk. fe;/ th d/F d/ pZu/, T[E'I dk ;Gs'I wjZstg{oB n;k;k j[zd/ jB ns/ T[BQKdk ftek; T[Bk jh wjZst oZydk j?, fizBkfe;/ j'o okFNoh t;hb/ dk.

;w[Zu/ ftFt ftu, jo ;kb 1H1eo'V woB tkb/ pZfunK ftu'I 70 gqfsFss'I tZX dh w"s wo'V, wb/ohnk, pZu/ ~iBw t/b/ bZrh bkr, Bw'Bhnk, g{o/ fdBKs'I gfjbK pZu/ dk iBw iK iBw t/b/nke;h}B dh xkN ekoB j' iKdh j?.fJe fXnkB d/D :'r gfjb{ fJj j? fefJj w"sK tX/o/ eoe/ ftek;Fhb d/FK ftuj[zdhnK jB. sk}k nzefVnK nB[;ko

ftFtftnkgh pZfunK d/ woB ftZu Gkosdk brGr 21 gqfsFs fjZ;k j? (;q'spZfunK bJh T[Bsh fog'oN :{Bh;?c).

Gkt/I Gkos B/ pZfunK dh woB doxNkT[D ftZu Fbkxk:'r ezw ehsk j? gonZi th fJE/ jo ;kb 7,60,000 pZu/ w"sdk fFeko j' iKd/ jB ns/ T[BQK ftu'Ipj[shnK w"sK nfijhnK fpwkohnK ekoBj[zdhnK jB fiBQK dh o'eEkw ehsh ik;edh ;h. 2013 ftZu pZfunK d/ s/}ehs/ ;ot/ d/ nzefVnK nB[;ko, GkosftZu 89 bZy nfij/ pZu/ ;B fiBQK dkNhekeoB nZXk-nX{ok j'fJnk ;h iK fpbe[bjh BjhI j'fJnk ;h. Gkos ;oeko fpwkohnKs'I ;[oZfynk bJh NhekeoB ~, pZfunK d/fiT[Id/ puD dh Bhsh bJh fJe fBoDkfJegZy wzBdh j? ns/ fJ; ~ fJe B/wpXsohe/ Bkb ubkT[D tkb/ gq'rokw d/ s"os/ ubkT[Idh ojh j?. Gkos ;oeko fJj:ehBh pDkT[D dh e'fFF eodh j? feo'rK s'I ;otftnkgh pukn gq'rokw nXhBdtkJhnK jo fJe pZu/ bJh T[gbpXj'D.

d;zpo 2014 ftZu, f;js ns/ gfotkoefbnkD wzsokbk B/ fwFB fJzdoXB[F,fJe okFNoftnkgh gfjb d/ s"o s/, i'pZu/ B/wpX ;otftnkgh fpwkohnK s'I pukngq'rokw s'I pkjo ofj rJ/ iK nZX/-nX{o/s"o s/ jh fJ; nXhB nk ;e/, T[BQK bJhfJ; fwFB ~ F[o{ ehsk. ftF/F s"o s/ i'

rZb T[; gq'rokw ~ ;G s'I nd[Zsh pDkfdzdh j?, T[j j? ftF/F i'o fdZsh ns/gqDkbhpX, fJ; ~ ubkT[D dh ekoiftXh. fJ; ~ fJe fwFB d/ s"o s/ T[BQKpZfunK bJh i' fpwkohnK s'I pukT[D d/gq'rokw nXhB nkT[D s'I ofj rJ/ jB iKfe;/ ekoB ofj rJ/ jB, fJ; nXhBfbnkT[Dk j?.

;sozrh ghIx d/ ;Zs ozrK ~ do;kT[Id/j'J/, fwFB fJzdoXB[F nXhB ;Zs fpwkohnKrbx'N{ o'r, ekbh yK;h, N?NB;, g'bhU,Nh ph, ];ok ns/ j?g/NkJhN; ph jB.roGtsh n"osK ~ N?NB; dk NhekbrkfJnk iKdk j?. fJ; d/ Bkb-BkbokiK ns/ e/Ido Fk;s gqd/FK ftZu n?unkJh th bJh th NhekeoB ehsk iKdkj?. fJ; s'I fJbktk, d/F d/ e[ZM u[D/j'J/, igkBh n?BcbkJhNh} o'r c?bD tkb/f}fbQnK ftZu, th fJ; bJh NhekeoBehsk iKdk j?.

d' ;kb s'I xZN T[wo d/ pZu/ ns/roGtsh n"osK, ;G T[gbpX Nhe/ dhnKdtkJhnK bJh fJzdoXB[F fwFB d/ dkfJo/j/m nkT[Id/ jB. fJzdoXB[F fwFB d/gVkn-1 nXhB ;oeko B/ ;w[Zu/ d/F ftZu201 tX/o/ i'o d/D dh b'V tkb/ f}bQ/gSkD/ fiBQK ftZu nZX/-nX{o/ iK fpbe[b jhu/ue d/ Nhe/ BjhI bZr/ pZu/ ;B. g{ohsoQK NhekeoB jk;b eoB bJh, 7 ngq?b2015 ~ ftFt f;js fdB d/ w"e/ T[s/

@@Gk@@Gk@@Gk@@Gk@@Gk

38 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

fJzdoXB[F fwFB d/ gfjb/ gVkn dhF[o{nks ehsh rJh ;h ns/ ngq?b s'Ii[bkJh 2015 ftueko jo wjhB/ d/ ;ZsfdB i'o-F'o Bkb NhekeoB w[fjzw ubkJhrJh ;h.

;oeko B/ jo gZXo T[s/ Gkoh:'iBkpzdh ehsh ns/ ipod;s gquko eoe/ ;wkie u/sBk irkT[D dh e'fFFehsh. f;js eowukohnK ns/ gfjbhesko d/ ekfwnK ~ i'odko f;ybkJhfdZsh rJh ns/ fJ; d/ Bkb-Bkb Nk;ec'o;K okjhI f}zw/tkoh mfjokT[D dk gqpzXth ehsk frnk. u"E/ r/V d/ nzs T[s/,brGr 20 bZy pZu/ o'r s'I ;[oZfynsehs/ rJ/ ;B ns/ 190 bZy s'I tZX pZu/ns/ brGr 21 bZy roGtsh n"osK;B. fJ; d/ Bkb-Bkb, ftNkfwB J/dhnK 20H2 bZy y[okeK fdZshnK ik u[ZehnK;B ns/ 57 bZy fi;s/ dhnK r'bhnKns/ 17 bZy U nko n?; g?eN tzv/ iku[Ze/ ;B. fJzdoXB[F fwFB d/ :'iBkpzdhns/ fBrokBh d/ m'; YKu/ s'I fJbktk,fJ; B/ fdZshnK ikD tkbhnK ;/tktK ftZuth tkXk ehsk j?. fJzdoXB[F fwFB dkfJe ftF/F s"o s/ fXnkB d/D tkbkgfjb{ g{o/ NhekeoB pko/ d/F ftnkgh;{uBk f;Zfynk ns/ gquko w[fjzw ubk e/fJ; pko/ ikro{esk g?dk eoBk j?.

fJzdoXB[F fwFB dh ekw:kph ~d/yd/ j'J/, eJh okiK fit/I fe jfonkDk,oki;EkB, fdZbh, fpjko ns/ gzikp B/ okid/ ;G f}fbQnK ftZu fJ; w[fjzw ~ubkfJnk. Gkos tZy-tZy G{r'fbe y/soKtkbk d/F j?. fwFB fJzdoXB[F d/ ubd/Gkoh pkfoF ns/ jVQK B/ eJh okiK fit/Ife izw{-eFwho ns/ T[so-g{oph okiK ftZufJ; ;orowh T[go wkVk n;o gkfJnk,go nfij/ okiK B/ th ;G uko'I r/VQK ftZunkgDhnK tXhnk e'fFFK ikoh oZyhnK i'pj[s gqFz;k :'r j?. g{oh soQK o'r s'I;[oZfyns eoB bJh eJh okiK fit/I fe

wZX gqd/F B/ wkfgnK ~ nkgD/ pZfunK ~NhekeoB eotkT[D bJh T[sFkjs eoBbJh eJh Bt/I-Bt/I sohe/ ngDkJ/. ;ukJhfJj j? fe wZX gqd/F ftZu Fkjv'b ftZuehs/ o'r ;[oZfyns NhekeoB dh ;{uBk,f;Zfynk ns/ gquko w[fjzw dh nzsookFNohwzuK T[go th skohc ehsh rJh ns/ T[;~ fdykfJnk frnk.

fJzdoXB[F fwFB d/ ubd/, ftek;d/ Gkrhdko e/Ido ns/ oki ;oekoK B/fwb e/ fpwkohnK s'I ;[oZfyns eoB d/ukb{ B/wpX NhekeoB gq'rokw ftZu ykwhnK~ gSkDB ftZu wdd ehsh ns/ T[BQK dhg{osh ehsh, wB[Zyh ;q'sK dk ftek; ehskns/ fpwkohnK ~ ;[oZfyns eoB d/B/wpX gq'rokw bJh ;{yw :'iBktK fsnkoeoB bJh brksko e'fFFK ehshnK. f;jsns/ gfotko efbnkD wzsokb/ s'I b?e/ jogZXo T[s/ fJ; gq'rokw dh ;ys fBrokBhehsh rJh. ;G tX/o/ fXnkB fdZs/ rJ/f}fbQnK ftu, okFNoh gZXo d/ fBrokBs?Bks ehs/ rJ/ ;B ns/ ftFt f;js;z;Ek ns/ okFNoh g'bhU fBrokB gq'rokwB/ fJ; gq'rokw d/ ubD ns/ T[; d/bkr{eoB d/ fBrokB w?vheb n\;oK,chbv tbzNhnoK ns/ wkBhNoK d/ B?NtoeokjhI fBrokBh ehsh.. fJ; d/ Bkb-Bkb,:{Bh;?c ns/ j'o iBD, wksoh, pZu/ ns/S'Nh T[wo d/ pZfunK dh f;js bJhf}zw/tko fjZ;/dko ;z;EkBK B/ ;zuko ns/f;Zfynk, ;{uBk ns/ ;zuko ;orowhnK dhfBrokBh T[go i'o fdZsk.. fJzdoXB[FfwFB ftZu ;G s'I tZX, f;js ekfwnK,J/iz;hnK ns/ ;z;EkBK d/ s"o s/ Fw{bhnsd/yD ~ fwbh.

gq'rokw d/ gfjb/ gVkn dh fsnkohs'I ns/ T[; ~ bkr{ eoB s'I i' f;Zfynkfwbh T[; B/ ft;fsqs ;{yw :'iBktKfsnko eoB d/ ;zdoG ftZu f;js gqDkbh~ wip{s ehskl okiK ftZu o'rK s'I ;[oZfynseoB d/ d"oK bJh ;ys fBrokBh ns/

w[bKeD dk wip{s YKuk fsnko ehsk(3,600 s'I tZX e/Idoh ns/ oki gZXohfBrokB fB:{es ewhs/ rJ/)l ;G s'Inrb/ ekfwnK dh f;ybkJh ns/ tZy-tZyokiK ftZu o[ektN g?dk eoB tkb/ ekoDKdh y'i ns/ T[BQK dh gVu'b eoe/ T[BQK ~d{o eoB bJh n;odko YKu/ fsnkoehs/.

fJzdoXB[F fwFB d/ gfjb/ d"o d/Bshi/ pj[s uzr/ ;B go Gkos ;oeko B/fJzdoXB[F fwFB dk d{ik d"o 353 u[D/j'J/ f}fbQnK ftZu F[o{ ehs fiBQK ftZu'I 73f}bQ/ T[j ;B fiBQK ftZu gfjb/ r/V dkgq'rokw ubkfJnk frnk ;h go T[; dhfBrokBh t/b/ fJj gsk bZrk fe pj[s;ko/ pZu/ fJ; s'I pkjo ofj rJ/ ;B.d{;ok d"o 7 nes{po 2015 ~ ubkfJnkfrnk ns/ T[; s'I pknd iBtoh 2016sZe jo wjhB/ dh 7 sohe ~ d[jokfJnkfrnk. d{i/ d"o d/ uko/ r/VK s'I fJeZm/ehs/ nzefVnK s'I ;ze/s fwbdk j? fe e[Zb8H1 bZy ;?FB ubkJ/ rJ/ fiBQK ftZu13H1 bZy pZfunK ~ o'rK s'I g{oh soQK;[oZfyns ehsk frnk ns/ 6H1 bZy roGtshn"osK dk NhekeoB ehsk frnk.

Gkos ;oeko d/ f;js ns/ gfotkoefbnkD wzsokb/ B/ fJzdoXB[F fwFBokjhI fJZe BthI gj[zu ngDkJh ns/ nfijkgfjbh tko j'fJnk fe o'rK s'I ;[oZfynseoB dh w[fjzw ~ ;wki se gj[zuD d/otkfJsh sohfenK s'I fJbktk ;'Fb whvhnkT[go pj[s T[sFkj fwfbnk. ;'Fb whvhnkT[go f;js ekfwnK dk XzBtkd eoB dhfJe ftF/F bVh @nkFk XzBtkd# fJzdoXB[FfwFB d/ fJod-frod ubh. g{oh soQKo'rK s'I ;[oZfyns j'D dh w[fjzw ;'Fbwhvhnk gb/NckowK T[go gZsoekoK, pb"rfbyD tkfbnK ns/ w[Zy n;oekoK BkbrZbpks }ohJ/ ubh. fJ; soQK g{oh soQKo'rK s'I ;[oZfyns j'D dh ;'u ftZu, ]k;s"o s/ ;'Fb whvhnk T[s/, ekch pdbkn

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 39

nkfJnk. nZi ;kv/ e'b nfij/ w?vheb

g/F/to ns/ f;js ekw/ jB i' ;kv/ Bkbo'rK s'I ;[oZfynsk pko/ sk}k ikDekoh

;KMh eod/ ofjzd/ jB. ;k~ o'rK s'I;[oZfynsk dk ftFth rZbpks ftZu th

wkBsk fwb ojh j?, ]k; s"o s/ NftNoT[go. fJ; gfjb dh gZXo dk e'Jh ;kBh

BjhI j? ns/ fJ; gfjb s'I fwbh f;Zfynk~ J/Fhnk d/ d{;o/ d/FK ns/ ncoheh

d/FK, fiE/ o'rK ~ ;[oZfynsk dk g;koxZN j?, sZe gj[zukfJnk ik ;edk j? sK

fe T[BQK tb'I ubkJ/ ik oj/ o'rK s'I;[oZfynsk d/ gq'rokwK ~ bkG fwb/ ns/

fJ; soQK pukn j' ;eD tkbhnK fpwkohnKpZfunK d/ woB ~ ysw ehsk ik ;e/.

Gkos ftZu, fJzdoXB[F fwFB T[s/Mks ns/ fJ; s'I fwb/ bkG tXhnk nwb

sohe/ fsnko eoB ns/ BthnK y'iKfv}kJhB eoB bJh uzrh ;/X d/ B[es/

pD ;ed/ jB feT[Ife T[j fe;/ thgq'rokw d/ ;jh bkr{eoB bJh siop/ns/ frnkB d/ ;G s'I tXhnk y}kB/ jB.

fJ; s'I fJbktk, fJj NhfenK Bkb puknj' ;eD tkbhnK fpwkohnK bJh o'rK s'I

g{oh soQK ;[oZfyns ofjDk, pZfunK d/f;jswzd ihtB ~ :ehBh pDkT[D bJh

pj[s }o{oh j?. fiT[I-fiT[I n;hI nkgD/nkg ~, gkfJdko NhfunK d/ ;?N tkb/

ftek; d/ fJe ftFth J/izv/ tZb w[V s'ItuBpZX eod/ jK, Gkos ~, ;kv/ pZfunK

bJh fJe f;jswzd ns/ tX/o/ ;[oZfynsGftZy fbnkT[D bJh fJ; tuBpZXsk ~

fJe FkBdko T[dkjoD pDB fdU.

(b/ye Gkos ;oeko ftZu ;z:[es ;eZso d/

nj[d/ T[s/ ezw eo oj/ jB.)

e-mail :[email protected]

gqDkbh fsnko j'Jh j? i' tX/o/ eoe/ fBZihg{zih Bkb ubdh j? ns/ ;/tk fdzdh j?.

t}B dk fBwB ;{ue ns/ ]{B dh ewhd/ p'bpkb/ d/ ubfdnK Gkosh n"osKS'N/-S'N/ pZu/ izwD ns/ ][d e[g'FD dkfFeko j'D d/ tZv/ ]so/ ftZu jB. fgSb/fJe djke/ s'I tZX, f;js ;/tktK dhg{osh dk e/Ido wksk ns/ pZu/ dh ikBpukT[D T[s/ e/Idfos fojk j?. fiE/ fJj;cb fojk j?, T[E/ n"osK d/ g'FD d/nDr"b/ y/soK tZb th fXnkB d/D dhb'V j? ]k; eoe/ roG nt;Ek s'I gfjbKns/ d"okB Gko tkX/ ftZu ;[Xko i' iBw;w/I Gko ftZu ;[Xko eoB dk fJe sohekj't/rk (nko vpb:{ n?B n?; 6). fJeihtB uZeo fdqFNhe'B, fi; d/ fXnkB dke/Ido fpzd{ ;kohnK n"osK d/ g'FD ftZu;[Xko eoBk j't/, dh }o{os j?. n"osKdh g'FD ;fEsh pko/ nzeV/ ;wki ns/;oekoK ~ n"osK d/ e[g'FD dh fe;w,jZd ns/ BshfinK pko/ dZ;D dk FeshFkbhwkfXnw j' ;ed/ jB, go fJ; tk;s/nzeV/ fB:ws s"o s/ fJeZm/ eoe/ T[BQKdk w[ZbzeD s/ gq;ko eoB dh b'V j?.

n"osK d/ g'FD ftZu ;[Xkon"osK d/ g'FD ftZu ;[Xkon"osK d/ g'FD ftZu ;[Xkon"osK d/ g'FD ftZu ;[Xkon"osK d/ g'FD ftZu ;[Xko

eoB Bkb n"os ns/ T[; d/eoB Bkb n"os ns/ T[; d/eoB Bkb n"os ns/ T[; d/eoB Bkb n"os ns/ T[; d/eoB Bkb n"os ns/ T[; d/

pZu/ dh f;js ns/ szdo[;shpZu/ dh f;js ns/ szdo[;shpZu/ dh f;js ns/ szdo[;shpZu/ dh f;js ns/ szdo[;shpZu/ dh f;js ns/ szdo[;sh

ftZu ;[Xko eoB d/ wjZstg{oBftZu ;[Xko eoB d/ wjZstg{oBftZu ;[Xko eoB d/ wjZstg{oBftZu ;[Xko eoB d/ wjZstg{oBftZu ;[Xko eoB d/ wjZstg{oB

w"e/ gqkgs j'Dr/ i' nZr/ uZb e/w"e/ gqkgs j'Dr/ i' nZr/ uZb e/w"e/ gqkgs j'Dr/ i' nZr/ uZb e/w"e/ gqkgs j'Dr/ i' nZr/ uZb e/w"e/ gqkgs j'Dr/ i' nZr/ uZb e/

d/F bJh th bkj/tzd j'Dr/.d/F bJh th bkj/tzd j'Dr/.d/F bJh th bkj/tzd j'Dr/.d/F bJh th bkj/tzd j'Dr/.d/F bJh th bkj/tzd j'Dr/.

Gkos ftZu jo/e ;kb 26Gkos ftZu jo/e ;kb 26Gkos ftZu jo/e ;kb 26Gkos ftZu jo/e ;kb 26Gkos ftZu jo/e ;kb 26

fwb hnB p kb K d k d;s kfwb hnB p kb K d k d;s kfwb hnB p kb K d k d;s kfwb hnB p kb K d k d;s kfwb hnB p kb K d k d;s k

toswkB Bkb' I p/jso ihtBtoswkB Bkb' I p/jso ihtBtoswkB Bkb' I p/jso ihtBtoswkB Bkb' I p/jso ihtBtoswkB Bkb' I p/jso ihtB

jkbksK dk jZedko j?.jkbksK dk jZedko j?.jkbksK dk jZedko j?.jkbksK dk jZedko j?.jkbksK dk jZedko j?.

(b/ye ~ d[BhnK Go ftZu f;js ns/ ;wkfieftek; d/ y/so ftZu ezw eoB dk 25 ;kbKs'I tZX dk siopk j?. Gkos ftZu y/shpkVhftek; bJh 2011 s'I ;z:[es okFNonzsookFNoh \zv d/ d/F gZXo d/ skbw/beosk ti'I T[j y/shpkVh, nBki ns/ g'FD

;[oZfynk fij/ w[ZfdnK ftZu Fkfwb oj/ jB.)

e-mail :[email protected]

;\k 15 dh pkeh;\k 15 dh pkeh;\k 15 dh pkeh;\k 15 dh pkeh;\k 15 dh pkeh

;\k 36 dh pkeh;\k 36 dh pkeh;\k 36 dh pkeh;\k 36 dh pkeh;\k 36 dh pkehfJ; bJh fiE/ ;oeko fJe wip{sp[fBnkdh f;js ;zGkb gqDkbh fsnkoeoB dhnK e'fFFK ftZu brh j'Jh j? go;oeko fJ; tZv/ fBZih y/so ~ th nZy'Igo'y/ eoe/ BjhI ofj ;edh. fJe ;[:'rgqpzXeh YKu/ ftu nfijhnK BhshnKngBkT[DhnK ukjhdhnK jB fiBQK dkT[d/F ;G ~ ekoi ftZu brk e/ oZyDkns/ nkg;h bkGekoh GkJhtkbh tkbkj't/. nfij/ YKu/ dh, fJj gsk eoBbJh fe Gkosh fwFos f;js gqDkbh d/;q'sK dh fe; soQK ;G s'I tZX uzrh tos'Ieoe/ d/F dh nkpkdh dk f;js fwnkotXkT[D ftZu ns/ Y[et/I f;js ns/ ftek;Nhu/ jk;b eoB ftu brkfJnk ik ;edkj?, tos'I ehsh ikDh ukjhdh j?. Bt/I-Bt/I sohe/ y'iD bJh ftZs ns/ uzr/ Bshi/d/D tkbhnK soehpK ftZu i'V-w/b fpmkT[Dtkb/ gkfJbN nfXn?BK ~ you j'D tkbhg{zih s'I tZX s'I tZX e[Fbsk :ehBh pDkT[DbJh ns/ Y[et/I Bshi/ gqkgs eoB bJhjo jhb/ gfjb T[s/ bkr{ ehsk ikDkukjhdk j? sK fe nfij/ ;p{s g?dk ehs/ik ;eD fe tZy-tZy okiK ftZu fej' fijksohek ngBkT[Dk ukjhdk j?.

nzs ftu, fi; dh jkb/ th pj[seoe/ T[g/fynk j' ojh j?, T[j ;ukJh j?fe Gkos ftZu nZi th f;js Bshi/ fizBkT[BQK T[go ukb{ gZXo s/ youk ehsk ikfojk j? T[; d/ w[ekpb/ ftZu BjhI jB.fJ; ;ukJh s'I w{zj BjhI w'fVnk ik ;edkfe f;js T[go g{zih you/ ~ j"bh-j"bhtXkT[Dk ukjhdk j?, go fJE/ fJj ;tkbth yVQk j[zdk j? fe eh f;js f;ZfNnKftZu ;[Xko f;o\ iBse g{zih fBt/F tXkT[DBkb jh ehsk ik ;edk j? ns/ T[gbpXg{zih ~ tXhnk nwb sohe/ tosD ftZufej' fijhnK fBoXkoB ewhnK B}o nkojhnK jB, fiBQK ~ d{o eoBk }o{oh j?.

(b/ye ;bkjeko Bhsh nk:'r j?.)

e-mail :[email protected]

40 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

gqGktFkbh ftek; j[zxko/ bJh n?`u nkJh th d/ ;pegqGktFkbh ftek; j[zxko/ bJh n?`u nkJh th d/ ;pegqGktFkbh ftek; j[zxko/ bJh n?`u nkJh th d/ ;pegqGktFkbh ftek; j[zxko/ bJh n?`u nkJh th d/ ;pegqGktFkbh ftek; j[zxko/ bJh n?`u nkJh th d/ ;pe

nbek Bkozr ns/ J/Iibk u"Xohnbek Bkozr ns/ J/Iibk u"Xohnbek Bkozr ns/ J/Iibk u"Xohnbek Bkozr ns/ J/Iibk u"Xohnbek Bkozr ns/ J/Iibk u"Xoh

b 2015 d/ okFNoh n?u nkJhth nB[wkBK nB[;ko brGr

21H17 bZy Gkosh n?u nkJh th s'I rq;sjB. fJj fJ; ~ n?u nkJh th Bkb ofjojh b'eK dh shih ;ZG s'I tZvh t;'I tkbkd/F pDkT[Idk j?. 1987 ftZu u/BZJh fty/n?u nkJh th d/ gfjb/ wkwb/ dk gskbZrD s'I jh, Gkos B/ fJ; T[Godh j'Jhw[Feb d/ itkp bJh ftF/F okiBhsefJZSk Fesh ns/ s/ih fdykJh. fJ;e/Idfos fXnkB ns/ ;wogD B/ Gkos d/J/v} gqsh j[zxko/ ~ d[BhnK Go ftZu ;ZGs'I tZX ;w[Zu/ j[zxkfonK ftZu'I fJZe pDkfdZsk. n?u nkJh th wjKwkoh ~, Gkt/I fej'o fpwkohnK fit/I Nh ph, wb/ohnk ns/e'jV dh s[bBk ftZu Gko gZy'I fJ; dhfrDsh S'Nh j?, pdbdh j'Jh nrtkJh d/pkti{d brksko soihj ns/ okiBhsefJZSk Fesh dk bkG j'fJnk j?.

fJ; d/ Bshi/ ti'I, fJ; d/ c?bDns/ S{s dh do ftZu fBozso ewh j'Jh.fgSb/ djke/ ftu 0H41 gqfsFs s'I ;kb2015 ftZu 0H26 gqfsFs. Gkos B/ j[DsZe okFNoh J/v} fB:zsqD gq'rokw d/fszB gzi ;kbk gVkn g{o/ eo bJ/ jB,fJ; dk u"Ek gVkn bkr{ ehsk ik fojkj?. fJ; okFNoh gq'rokw d/ jo/e gVknwro'I w"i{dk ;fEsh d/ fBtkoD bJhj[zxko/ B/ nkgD/ nkg ~ BtK o{g fdZsk.

Gkos ftZu n?u nkJh th d/ j[zxko/s'I eJh ;pe f;Zy/ ik ;ed/ jB, ]k;eoe/ okFNoh J/v} fB:zsqD gq'rokw dh

;k;k;k;k;k;cbsk s'I fi; Bkb pj[s f}nkdk fGzBsktKns/ fto'XsktK d/ pkti{d fJ; wjKwkohd/ nZr/ tXD ~ o'fenk ik ;fenk. n?unkJh th j[zxko/ dh ;cbsk fgZS/ eJh sZsjB.

Gkos d/ okFNoh J/v} fB:zsqDGkos d/ okFNoh J/v} fB:zsqDGkos d/ okFNoh J/v} fB:zsqDGkos d/ okFNoh J/v} fB:zsqDGkos d/ okFNoh J/v} fB:zsqD

gq 'rokw (n? `B J/ ;h gh) B/gq 'rokw (n? `B J/ ;h gh) B/gq 'rokw (n? `B J/ ;h gh) B/gq 'rokw (n? `B J/ ;h gh) B/gq 'rokw (n? `B J/ ;h gh) B/

nkgD/ ;gZFN wkordoFe f;XKsKnkgD/ ;gZFN wkordoFe f;XKsKnkgD/ ;gZFN wkordoFe f;XKsKnkgD/ ;gZFN wkordoFe f;XKsKnkgD/ ;gZFN wkordoFe f;XKsK

Bkb nkgD/ ibdh j[zxko/ dhBkb nkgD/ ibdh j[zxko/ dhBkb nkgD/ ibdh j[zxko/ dhBkb nkgD/ ibdh j[zxko/ dhBkb nkgD/ ibdh j[zxko/ dh

Bh Ij oZyh. fJBQK f;XKsK B/Bh Ij oZyh. fJBQK f;XKsK B/Bh Ij oZyh. fJBQK f;XKsK B/Bh Ij oZyh. fJBQK f;XKsK B/Bh Ij oZyh. fJBQK f;XKsK B/

ekotkJh bJh fJsB/ ;kbK s'IekotkJh bJh fJsB/ ;kbK s'IekotkJh bJh fJsB/ ;kbK s'IekotkJh bJh fJsB/ ;kbK s'IekotkJh bJh fJsB/ ;kbK s'I

w[ZYbhnK edoK ~ ;z;EkBkswew[ZYbhnK edoK ~ ;z;EkBkswew[ZYbhnK edoK ~ ;z;EkBkswew[ZYbhnK edoK ~ ;z;EkBkswew[ZYbhnK edoK ~ ;z;EkBkswe

eoB bJh okFNoh j[zxko/ dkeoB bJh okFNoh j[zxko/ dkeoB bJh okFNoh j[zxko/ dkeoB bJh okFNoh j[zxko/ dkeoB bJh okFNoh j[zxko/ dk

wkordoFB ehsk. fJj f;XKswkordoFB ehsk. fJj f;XKswkordoFB ehsk. fJj f;XKswkordoFB ehsk. fJj f;XKswkordoFB ehsk. fJj f;XKs

nfXekoK, pokpoh, ;kfonK dhnfXekoK, pokpoh, ;kfonK dhnfXekoK, pokpoh, ;kfonK dhnfXekoK, pokpoh, ;kfonK dhnfXekoK, pokpoh, ;kfonK dh

Fw{bhns, pj[ y/soh j[zxko/ ns/Fw{bhns, pj[ y/soh j[zxko/ ns/Fw{bhns, pj[ y/soh j[zxko/ ns/Fw{bhns, pj[ y/soh j[zxko/ ns/Fw{bhns, pj[ y/soh j[zxko/ ns/

fpbe[b j/mb/ tor d/ nkdo ~fpbe[b j/mb/ tor d/ nkdo ~fpbe[b j/mb/ tor d/ nkdo ~fpbe[b j/mb/ tor d/ nkdo ~fpbe[b j/mb/ tor d/ nkdo ~

th Go';k d/D T[`s/ nXkfos ;Bth Go';k d/D T[`s/ nXkfos ;Bth Go';k d/D T[`s/ nXkfos ;Bth Go';k d/D T[`s/ nXkfos ;Bth Go';k d/D T[`s/ nXkfos ;B

fiBQK B/ fJ; Bw{B/ ~ ngDkJ/fiBQK B/ fJ; Bw{B/ ~ ngDkJ/fiBQK B/ fJ; Bw{B/ ~ ngDkJ/fiBQK B/ fJ; Bw{B/ ~ ngDkJ/fiBQK B/ fJ; Bw{B/ ~ ngDkJ/

ikD :'r pDkfJnk.ikD :'r pDkfJnk.ikD :'r pDkfJnk.ikD :'r pDkfJnk.ikD :'r pDkfJnk.

fi; fe;w d/ w;b/ n?u nkJh th B/fbnKd/ T[BQK bJh fJZe fte/Idohfeqs sohe/dh b'V ;h. fiT[I jh n?u nkJh th dhS{s Ffjoh s'I g/Iv{ fJbkfenK ftZu gj[zuh,f}bQk J/v} o'eEkw ns/ fB:zsqD fJekJhnKekfJw eoe/ j'o tX/o/ fte/IdoheoB ehskfrnk. T[so-g{op ftZu fJbkek ftF/Fw;fbnK d/ fBtkoB bJh T[`so-g{opy/soh d\so (n?B Jh nko U) ;Ekgsehsk frnk ;h ns/ fJ; ftZu ftF/F

p[fBnkdh YKu/ ns/ t;hb/ dhnK u[B"shnKFkwb ;B. n?u nkJh th dk fJZe ftF/Ffpzd{ fJj j? fe Gkos ftZu e[ZM ]k; b'etorK ftZu fJ; dh Gowko ;h fit/I n"os;?e; toeo, nkdwhnK Bkb ;?e; eoBtkb/ nkdwh, ][;o/ ns/ BF/ d/ fJzi?eFBbrkT[D tkb/ b'e fiBQK ~ seBheh s"oT[s/ w[Zy tor fejk iKdk j?, d/F B/ fJe

nfjw Yzr Bkb ckfJdk b?D tkb/ |?o;orow gqkgeK ti'I ]k; b'e torK dk

fJbki eoBk SZfvnk ns/ fJ; dh pikJ/w"i{dk okFNoh ek~Bh YKu/ d/ pkti{dGkJhukok w?IpoK d/ pokpo nfXekoK Bkb

fJ; dh F[o{nks ehsh. GkJhuko/ ~ nkgDhsedho d/ wkbe wzfBnk frnk ns/ fJBQK

B/ fJ; gq'rokw ~ ;KMk eoB ;w/s fJ;ftZu fJBQK dh nfjw G{whek ;h. gqGkfts

GkJhukfonK Bkb o[M/ftnK B/ fJj :ehBhpDkfJnk fe ;/tktK ns/ dyb T[BQK sZe

gj[zuD fiBQK ~ fJ; dh ;ZG s'I tZX b'Vj?. @;kv/ bJh, ;kv/ fpBK e[ZM BjhI#

GkJhukok Fw{bhns dk w{b wzso pD

frnk. GkJhukfonK d/ ;woEk fBowkD

ns/ fJBQK d/ FesheoB bJh ns/ fJBQK

~ c?;b/ b?D dhnK gqfefonktK dk nfBZyVtK

nzr pBkT[D bJh g{o/ fXnkB Bkb e'fFFK

ehshnK rJhnK. GkJhukok gqDkbhnK ~

wip{s eoB dk ;oeko dk oDBhse

sohek fJZe nfjw sZE j? fiBQK Bkb n?u

nkJh th tor/ g/uhdk ns/ pj[ gZyh

gq'rokw ~ s/ih Bkb F[o{ ehsk frnk ns/

tXkfJnk frnk.

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 41

;ZG s'I tZX g/uhdk ftek; u[B"shnK

d/ fBtkoD dh e[zih j? pj[ y/soh sohek.okFNoh J/v} gq'rokw d[nkok ns/ ;oeko

d/ ;otT[u gZXo T[s/ fJ; ~ F[o{ ftZu jhuzrh soQK ;wM fbnk frnk ;h. fJ; ~Bk f;o\ okFNoh J/v} o'eEkw ns/fB:zsqD Bhsh ftZu jh do;kfJnk frnk;r'I g/Iv{ ftek; wzsokbk, feos ns/o'}rko, n"os ns/ pZuk ftek;, wB[Zyht;hfbnK d/ ftek;, ;wkie fBnK ns/FesheoB wzsokfbnK ;w/s brGr 22wzsokfbnK dh fXnkBg{ote Fw{bhns Bkbbkr{ th ehsk frnk. eJh wzsokfbnK dhB[zwKfJdrh Bkb 2005 ftZu J/v} pko/fJZe okFNoh gfoFd dh ;EkgBk ehshrJh sK i' fJ; wjKwkoh bJh pj[ gZyhj[zxko/ ~ :ehBh pDkfJnk ik ;e/. J/v}gq'rokw d/ u"E/gVkn ftZu fJZe oDBhshti'I GkJhtkbhnK ns/ ;ko/ y/soK ~ w[ZyXkokftZu fbnkT[Dk th Fkwb j? sK i' j[zxko/~ nZr'I j'o wip{s ehsk ik ;e/. fBZihy/so ns/ j'o ;oekoh ftGkrK tKr fJjoDBhsh j'oBK y/soK d/ gq'rokwK ftZu jhn?u nkJh th ~ w[ZyXkok ftZu fbnkT[DbJh ;jkJh j'Jh. fJ; dh fJZe T[dkjoDj? n?u nkJh th ghVs b'eK bJh tZy-tZywzsokfbnK okjhI w[jZJhnk eotkJhnK rJhnK;wkie ;[oZfynk ;ehwK dk bkG T[mkT[Dk.n?u nkJh th j[zxko/ ~ w[ZyXkok ftZufbnkT[D bJh f;js wzsokbk B/ 14 |?of;js wzsokfbnK Bkb nkg;h ;wM d/;wM"fsnK dh Feb ftZu GkJhtkbh;fjwshnK T[s/ th d;s]s ehs/. ftek;wJhw;fbnK bJh okiBhse jwkfJs ns/fdbu;gh g?dk eoB bJh brkskookiBhse tekbs bk}wh pD iKdh j?.n?u nkJh th d/ w[ekpb/ bJh Gkos ftZujo/e gZXo T[s/ okiBhse nkr{nK ns/Bhsh pDkT[D tkfbnK dh ;w[Zuh ns/ g{ohjwkfJs gqkgs j'Jh. n?B J/ ;h gh ~;kohnK gkoNhnK dh nG{sg{ot okiBhsejwkfJs gqkgs j'Jh. J/v} pko/ okFNoh

gfoFd, Bhsh pDkT[D tkfbnK ~ J/v}gqsh ikD{ eotkT[D bJh gkobhw?INoh wzutor/ ;z;EkBK dh ;EkgBk ns/ gzi ;kbk:'iBktK ftZu fJ; w;b/ dh Fw{bhnsn?`u nkJh th$J/v} d/ fBtkoD bJh;oeko dh soihjh woih ~ do;kT[Idkj?. ekotkJh bJh fJBQK ;ZfdnK ftZu fJ;dh Gkrhdkoh ns/ fJ; d/ ;woEB B/eJh sohfenK Bkb gqGktFkbh j[zxko/ bJh;gZFN fBod/F w[jZJhnk ehs/.

oDBhse ;{uBk, fi; ft ZuoDBhse ;{uBk, fi; ft ZuoDBhse ;{uBk, fi; ft ZuoDBhse ;{uBk, fi; ft ZuoDBhse ;{uBk, fi; ft Zu

fBrokBh, w[bKeD, d/yo/y ns/fBrokBh, w[bKeD, d/yo/y ns/fBrokBh, w[bKeD, d/yo/y ns/fBrokBh, w[bKeD, d/yo/y ns/fBrokBh, w[bKeD, d/yo/y ns/

F'X Fkwb jB jw/Fk jh okFNohF'X Fkwb jB jw/Fk jh okFNohF'X Fkwb jB jw/Fk jh okFNohF'X Fkwb jB jw/Fk jh okFNohF'X Fkwb jB jw/Fk jh okFNoh

gq'rokw bJh soihjh oj/ jBgq'rokw bJh soihjh oj/ jBgq'rokw bJh soihjh oj/ jBgq'rokw bJh soihjh oj/ jBgq'rokw bJh soihjh oj/ jB

feT[Ife ;p{s nXkfos gq'rokwfeT[Ife ;p{s nXkfos gq'rokwfeT[Ife ;p{s nXkfos gq'rokwfeT[Ife ;p{s nXkfos gq'rokwfeT[Ife ;p{s nXkfos gq'rokw

pBkT[Dk ;ZG s'I gqw[Zy j?. n?`BpBkT[Dk ;ZG s'I gqw[Zy j?. n?`BpBkT[Dk ;ZG s'I gqw[Zy j?. n?`BpBkT[Dk ;ZG s'I gqw[Zy j?. n?`BpBkT[Dk ;ZG s'I gqw[Zy j?. n?`B

J/ ;h gh ~ fJ; dh n?`uJ/ ;h gh ~ fJ; dh n?`uJ/ ;h gh ~ fJ; dh n?`uJ/ ;h gh ~ fJ; dh n?`uJ/ ;h gh ~ fJ; dh n?`u nkJhnkJhnkJhnkJhnkJh

th oytkbh ns/ fBrokBh gqDkbhth oytkbh ns/ fBrokBh gqDkbhth oytkbh ns/ fBrokBh gqDkbhth oytkbh ns/ fBrokBh gqDkbhth oytkbh ns/ fBrokBh gqDkbh

bJh ikfDnk iKdk j? i' febJh ikfDnk iKdk j? i' febJh ikfDnk iKdk j? i' febJh ikfDnk iKdk j? i' febJh ikfDnk iKdk j? i' fe

d[BhnK ftZu ;ZG s'I tZvh n?`ud[BhnK ftZu ;ZG s'I tZvh n?`ud[BhnK ftZu ;ZG s'I tZvh n?`ud[BhnK ftZu ;ZG s'I tZvh n?`ud[BhnK ftZu ;ZG s'I tZvh n?`u

nkJhnkJhnkJhnkJhnkJh th fBrokBh gqDkbh j?.th fBrokBh gqDkbh j?.th fBrokBh gqDkbh j?.th fBrokBh gqDkbh j?.th fBrokBh gqDkbh j?.

fJj gqDkbh tZy-tZy G{r'fbefJj gqDkbh tZy-tZy G{r'fbefJj gqDkbh tZy-tZy G{r'fbefJj gqDkbh tZy-tZy G{r'fbefJj gqDkbh tZy-tZy G{r'fbe

fJbkfenK ns/ iBse ;w{jKfJbkfenK ns/ iBse ;w{jKfJbkfenK ns/ iBse ;w{jKfJbkfenK ns/ iBse ;w{jKfJbkfenK ns/ iBse ;w{jK

ftZu n?`uftZu n?`uftZu n?`uftZu n?`uftZu n?`u nkJhnkJhnkJhnkJhnkJh th wjKwkoh d/th wjKwkoh d/th wjKwkoh d/th wjKwkoh d/th wjKwkoh d/

g ZXoK ns/ o[MkBK dk gskgZXoK ns/ o[MkBK dk gskgZXoK ns/ o[MkBK dk gskgZXoK ns/ o[MkBK dk gskgZXoK ns/ o[MkBK dk gsk

brkT[D ftZu okFNoh gq'rokwbrkT[D ftZu okFNoh gq'rokwbrkT[D ftZu okFNoh gq'rokwbrkT[D ftZu okFNoh gq'rokwbrkT[D ftZu okFNoh gq'rokw

dh ;jkfJsk eodh j?. ;p{sdh ;jkfJsk eodh j?. ;p{sdh ;jkfJsk eodh j?. ;p{sdh ;jkfJsk eodh j?. ;p{sdh ;jkfJsk eodh j?. ;p{s

nkXkfos gq'rokw pBkT[D dhnkXkfos gq'rokw pBkT[D dhnkXkfos gq'rokw pBkT[D dhnkXkfos gq'rokw pBkT[D dhnkXkfos gq'rokw pBkT[D dh

wip{sh bJh tsho/ dh fBrokBhwip{sh bJh tsho/ dh fBrokBhwip{sh bJh tsho/ dh fBrokBhwip{sh bJh tsho/ dh fBrokBhwip{sh bJh tsho/ dh fBrokBh

ns/ J/ehfeqs i?fte ns/ tshokns/ J/ehfeqs i?fte ns/ tshokns/ J/ehfeqs i?fte ns/ tshokns/ J/ehfeqs i?fte ns/ tshokns/ J/ehfeqs i?fte ns/ tshok

fBrokBh e[ZM j'o e'fFFK jB.fBrokBh e[ZM j'o e'fFFK jB.fBrokBh e[ZM j'o e'fFFK jB.fBrokBh e[ZM j'o e'fFFK jB.fBrokBh e[ZM j'o e'fFFK jB.

okFNoh J/v} fB:zsqD ;zrmB w'johBw{B/ fte;s eoB ns/ ;cbsk ns/BekwhnK s'I f;ZyD ftZu g{oh wip{sh BkbftFtk; eodk j?. fJ; bJh, ikDekohdh gqpzXeh ns/ fJ; s'I f;ZyD T[s/ fJBQKd/ fXnkB B/ nfjw gq'rokw ns/ Bhshfv}kJhB ftZu bkGKF fdZs/ jB. fB:fws

o{g ftZu ikDekoh ;KMh eoB ns/ fJ; ~wkBsk d/D d/ Bkb jh ekBcoz;K, toeFkgK,Jh-wzuK, ;?whBkoK tor/ wzuK dh ;EkgBkBkb fJ; ;zrmB B/ d/F Go ftZu f;ZyDd/ ;EkB ns/ tXhnk nfGnk; d/ e/IdoekfJw ehs/ jB. fJ; soQK }whBh ;ukJhs'I f;ZyD ~ fJeZmk eoB dhnK soshptkoe'fFFK B/ d]b dh r[ZDsk ns/ fv}kJhB;[XkoB tZb tXhnk :'rdkB fdZsk.

n?u nkJh th gqsh j[zxkok, gkodoFskns/ itkpd/jh pDkJh oZyD, seBhehGkJhtkbK ns/ dkBhnK Bkb ;z:[esw[nkfJfBnK, okFNoh skbw/b YKu/ ns/seBheh ezw eoB tkb/ ro[ZgK - i' fe;o{g ftZu pj[ y/soh jB ns/ tZy-tZynzrK d/ pD/ j'J/ jB fit/I seBheh wkjo,F'X ns/ ftZfdne ;z;EkB, nkw ;wki d/ftF/F T[gokfbnK ftZu'I bzfxnk. fJ; B/fpjso gqdoFB bJh gq'rokw ftZu s/ihfbnKdh. n?u nkJh th gqsh Gkos d/j[zxko/ ftZu nzsookFNoh fdbu;gh ~ czvd/D tkb/ ;q'sK dh fGzBsk s'I d/fynk ik;edk j?.

fJ; j[zxko/ ftZu rb'pb czv, r/N;ckT{Iv/FB, ftFt p?Ie, ;z:[es okFNo tor/gqw[Zy dkBhnK B/ Gog{o :'rdkB fdZsk.

J/v} fJe ]k; fe;w dh wjKwkoh

j? ns/ ]k; fe;w d/ j[zxko/ dh wzr

eodh j?. n?u nkJh th s'I f;Zy/ rJ/ ;pe

eJh ftek; y/soK bJh ;koEe jB.

Gkt/I fe ;cbsktK eJh jB go jkb/ th

eJh y/soK ftZu ezw eoB dh b'V j? ]k;

eoe/ ek~Bh FebK tkb/ y/soK ftZu ns/

eJh yZg/ GoB dh b'V j?. i/ Gkos B/

2020 d/ nyho sZe 90-90-90 dk Nhuk

g{ok eoBk j? sK fJ; ~ BthBsk fbnkT[D

ns/ j'o ekYK eZYDk ikoh oZyDk gt/rk.

(b/ye :{ n?`B vh gh, Gkos fty/ nf;;N?IN

ezNoh vkfJo?eNo (gktoNh) jB.)

e-mail :[email protected]

42 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

feF'oK dh f;jsfeF'oK dh f;jsfeF'oK dh f;jsfeF'oK dh f;jsfeF'oK dh f;js

;[Fwk d[o/ik;[Fwk d[o/ik;[Fwk d[o/ik;[Fwk d[o/ik;[Fwk d[o/ik

11 d/ wodwF[wkoh nzefVnKw[skpe, d/F ftZu fJ; t/b/

10-19 ;kb dh T[wo d/ 253 fwbhnBfeF'o jB i' Gkos dh e[Zb iB;zfynk d/gzit/I fjZ;/ s'I E'VQk fijk f}nkdk jB.fJ; ;w{j ftZu T[j ftnesh Fkwb jBi' ihtB d/ n;EkJh s/ spdhbh tkb/ d"oftZu'I r[}o oj/ jB ns/ fiBQK ~ g'FD,f;Zfynk, ;bkj ns/ wkordoFB dh }o{osj[zdh j? sK i' T[BQK dk szdo[;s pkbrpDB tZb dk ftek; :ehBh pDkfJnk ik;e/. T[u nkofEe ftek; bJh fJ; ;w{jdh iB;zfyne ;zGktBk ~ t/yfdnK T[BQKdh f;Zfynk, f;js s/ ftek; ftZu fBt/Fnfjw j' iKdk j?.

Gkos ;oeko B/ feF'oK d/ f;jsGkos ;oeko B/ feF'oK d/ f;jsGkos ;oeko B/ feF'oK d/ f;jsGkos ;oeko B/ feF'oK d/ f;jsGkos ;oeko B/ feF'oK d/ f;jsdh ekwBk eoB tkb/ tsho/ d/dh ekwBk eoB tkb/ tsho/ d/dh ekwBk eoB tkb/ tsho/ d/dh ekwBk eoB tkb/ tsho/ d/dh ekwBk eoB tkb/ tsho/ d/wjZst ~ wkBsk fdZsh j?. fJ;wjZst ~ wkBsk fdZsh j?. fJ;wjZst ~ wkBsk fdZsh j?. fJ;wjZst ~ wkBsk fdZsh j?. fJ;wjZst ~ wkBsk fdZsh j?. fJ;;w{j dh f;js dh ;fEsh Gkos;w{j dh f;js dh ;fEsh Gkos;w{j dh f;js dh ;fEsh Gkos;w{j dh f;js dh ;fEsh Gkos;w{j dh f;js dh ;fEsh Gkosdh ;w{fje f;js, w"s dh do,dh ;w{fje f;js, w"s dh do,dh ;w{fje f;js, w"s dh do,dh ;w{fje f;js, w"s dh do,dh ;w{fje f;js, w"s dh do,o'rK dh ;zfynk ns/ iB;zfynko'rK dh ;zfynk ns/ iB;zfynko'rK dh ;zfynk ns/ iB;zfynko'rK dh ;zfynk ns/ iB;zfynko'rK dh ;zfynk ns/ iB;zfynktkX/ d/ fdqF ~ fBoXkos eoB dktkX/ d/ fdqF ~ fBoXkos eoB dktkX/ d/ fdqF ~ fBoXkos eoB dktkX/ d/ fdqF ~ fBoXkos eoB dktkX/ d/ fdqF ~ fBoXkos eoB dkgqw[Zy ekoe j?. fJ; bJh feF'oKgqw[Zy ekoe j?. fJ; bJh feF'oKgqw[Zy ekoe j?. fJ; bJh feF'oKgqw[Zy ekoe j?. fJ; bJh feF'oKgqw[Zy ekoe j?. fJ; bJh feF'oKdh gqiBB ns/ fiB;h f;js bJhdh gqiBB ns/ fiB;h f;js bJhdh gqiBB ns/ fiB;h f;js bJhdh gqiBB ns/ fiB;h f;js bJhdh gqiBB ns/ fiB;h f;js bJhfBt/F, d/oh Bkb ftnkj dh T[wo,fBt/F, d/oh Bkb ftnkj dh T[wo,fBt/F, d/oh Bkb ftnkj dh T[wo,fBt/F, d/oh Bkb ftnkj dh T[wo,fBt/F, d/oh Bkb ftnkj dh T[wo,S'Nh T[wo ftZu roG XkoB d/S'Nh T[wo ftZu roG XkoB d/S'Nh T[wo ftZu roG XkoB d/S'Nh T[wo ftZu roG XkoB d/S'Nh T[wo ftZu roG XkoB d/wkwb/, ng{oB roG fBo'Xe b'Vwkwb/, ng{oB roG fBo'Xe b'Vwkwb/, ng{oB roG fBo'Xe b'Vwkwb/, ng{oB roG fBo'Xe b'Vwkwb/, ng{oB roG fBo'Xe b'V~ g{fonK eoB, wktK dh w"s ftZu~ g{fonK eoB, wktK dh w"s ftZu~ g{fonK eoB, wktK dh w"s ftZu~ g{fonK eoB, wktK dh w"s ftZu~ g{fonK eoB, wktK dh w"s ftZuewh, n?`; Nh nkJh wkwfbnK ftZuewh, n?`; Nh nkJh wkwfbnK ftZuewh, n?`; Nh nkJh wkwfbnK ftZuewh, n?`; Nh nkJh wkwfbnK ftZuewh, n?`; Nh nkJh wkwfbnK ftZuewh ns/ J/v} (n?`uewh ns/ J/v} (n?`uewh ns/ J/v} (n?`uewh ns/ J/v} (n?`uewh ns/ J/v} (n?`u nkJh th) d/nkJh th) d/nkJh th) d/nkJh th) d/nkJh th) d/]so/ ~ xZN eoB fij/ Gog{o]so/ ~ xZN eoB fij/ Gog{o]so/ ~ xZN eoB fij/ Gog{o]so/ ~ xZN eoB fij/ Gog{o]so/ ~ xZN eoB fij/ Gog{o bkGbkGbkGbkGbkGgqkgs j'Dr/.gqkgs j'Dr/.gqkgs j'Dr/.gqkgs j'Dr/.gqkgs j'Dr/.

2020202020 fJ; Bkb Gkos ~ iB;zfyne bkGjk;b eoB ftZu th wdd fwb/rh feT[Ifeszdo[;s feF'o nkofEesk dk wjZstg{oB;q's j[zd/ jB.

okFNoh feF'o f;js gq'rokwokFNoh feF'o f;js gq'rokwokFNoh feF'o f;js gq'rokwokFNoh feF'o f;js gq'rokwokFNoh feF'o f;js gq'rokw

feF'o iB;zfynk d/ ;w{fje ftek;

~ :ehBh pDkT[D bJh, f;js s/ gfotko

GbkJh wzsokb/ tb'I okFNoh feF'o f;js

gq'rokw dh 7 iBtoh 2014 ~ okFNoh

feF'o f;js gq'rokw dh F[o{nks ehsh

rJh fi; d/ dkfJo/ ftZu 253 fwbhnB

feF'o nkT[Dr/ fiBQK ftZu wod, n"os,

g/Iv{ s/ Ffjoh, ftnkj/ s/ nDftnkj/,

;e{b gVQd/ ns/ SZv u[Ze/ feF'o Fkwb

j'Dr/. fJ; ftu f}nkdk fXnkB jkFhJ/

T[s/ ofj oj/ tzfus ;w{jK tZb fdZsk

ikt/rk. fJj gq'rokw Gkos ftZu feF'o

f;js gq'rokw dk ft;Eko eodk j?.

;hws o{g ftZu fiB;h s/ gqiDB f;js s'I

b? e/, j[D fJ; d/ dkfJo/ ftZu g'FD,

;ZNK ns/ fjz;k (fi; ftZu fbzr nXkos

fjz;k Fkwb j?), |?o-S{s tkbhnK fpwkohnK,

wkBf;e f;js ns/ gdkoE dh d[otos'I

th nkT[Id/ jB. fJ; gq'rokw dh skes

fJ; dh f;js T[s;kfjs gj[zu j?. fJj

w"i{dk ebhfBe nXkos ;/tktK s'I T[s;kfjs

ns/ o'eEkw s/ feF'oK sZe T[BQK d/ nkgD/

tksktoD ftZu gj[zu eoB fit/I fe ;e{bK,

gfotkoK ns/ GkJhukfonK tZb ikD dk

fw;kbh pdbkn j?. fJ; gq'rokw d/ w[Zy

ekoe jB - GkJhukok nXkos d]b, fit/I

;bkjekoK tb'I gj[zu, ;j{bs nXkos;bkj, ;wkie ns/ ftjko pdbkn ;zuko,ns/ feF'o gZyh f;js ebhfBeK dh ;zGkbd/ ;ko/ gZXoK T[s/ wip{sh.

feF'oK e'b nkw s"o s/ nkgD/ c?;b/b?D dh nk}kdh BjhI j[zdh. okFNohfeF'o f;js gq'rokw fJ; ~ fXnkB ftZuoZyd/ j'J/ wkfgnK ns/ ;wki ~ fJ; ftZuFkwb eodk j?.

w"i{dk ;kok fXnkB iB f;js gqDkbh

dk g[BormB eoB T[s/ j? sK fe feF'oK

dhnK ekoih b'VK ~ g{ok ehsk ik ;e/.

fJ; nXhB ;/tktK dk fJZe w[Zy g?e/i, fi;

ftZu o'eEkw, T[sFkjs, o'rfBtkoe ns/

;bkjekoh ;/tktK, fB:ws iKu i' gqkfJwoh,

;?ezvoh ns/ shi/ doi/ dh ;zGkb d/ gZXo

T[s/ j[zdh j?, fB:ws s"o s/ feF'oK ~

w[jZJhnk eotkfJnk iKdk j?, Gkt/I T[j

ftnkj/ j'D iK e[nko/, e[VhnK ns/ w[zfvnK

~ fJj ;/tk ebhfBe p?meK d"okB fdZsh

iKdh j?.

okFNoh feF'o f;js gq'rokw nXhBj/m fby/ d]b nwb ftZu fbnkJ/ iKd/jB L

GkJhukok nXkos d]b LGkJhukok nXkos d]b LGkJhukok nXkos d]b LGkJhukok nXkos d]b LGkJhukok nXkos d]b L

• ;fjeowh f;Zfynk

• feF'o f;js fdt;

• j\sktkoh nkfJoB ns/ c'fbeJ/f;v g{oe gq'rokw.

• wkjtkoh ;tZSk ;ehw.

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 43

;fjeowh f;Zfynk;fjeowh f;Zfynk;fjeowh f;Zfynk;fjeowh f;Zfynk;fjeowh f;Zfynk

fJj okFNoh feF'o f;js gq'rokwdk fJZe gqw[Zy nzr j?. okFNoh feF'of;js gq'rokw d/ ;zukbB YKu/ d/ w[skpejo/e fgzv ftZu 4 ;fjeowh f;ZfyneK ~u[fDnk ikt/rk, wsbp gqfs fgzv$1000iB;zfynk bJh d' wod s/ d' n"os;fjeowh f;ZfyneK ~ u[fDnk ikt/rk.fJBQK ftZu'I fJZe wod s/ fJe n"os;fjeowh f;Zfyne ;e{b ikD tkb/ feF'oKftZu'I u[fDnk ikt/rk ns/ d{ik i'Vk fgzvftub/ ;e{b SZv u[Ze/ feF'oK ftZu'I u[fDnkikt/rk (fiE/ ;zGt j't/rk).

jo/e wod ns/ n"os ;fjeowhf;Zfyne s'I fJj nk; ehsh ikt/rh L

• fe T[j nkgD/ GkJhuko/ ftZu'I 15-20 bVe/ bVehnK dk fJZe ;w{j pDkT[Dns/ j\sktkoh 1 s'I 2 xzN/ dhnK GkrhdkohtkbhnK p?meK eoB fi; ftZu ;fjeowhf;Zfyne feZN dh tos'I ehsh ikt/rh i'gkmeqw ns/ y/vK tkbh j't/rh.

• fe T[j feF'o f;js fdt; ftZuGkr b? e/ feF'oK$B"itkBK ~ ikDekohd/D ns/ f;Zfyns eoB ns/ wkfgnK ~fJ; ftZu Fkwb eoB.

• feF'o gZyh f;js e/IdoK ns/$iKfeF'oK ~ fB:ws f;js iKu bJh feF'of;js fdt; s/ G/iDk.

feF'o f;js fdt;feF'o f;js fdt;feF'o f;js fdt;feF'o f;js fdt;feF'o f;js fdt;

fJj fswkjh ;orowh j? i' jo/efgzv ftu feF'oK, T[BQK d/ wkfgnK ns/ d{i/d/yGkb eosktK ~ feF'oK dh f;js d/w[ZfdnK, T[BQK d/ wjZst, jZb pko/ ikDekohd/D bJh ehsh iKdh j?. fJ; ftZu T[BQK~ w"i{d feF'oK gZyh f;js ;/tktK pko/ thikDekoh gqdkB ehsh iKdh j?.

j\sktkoh nkfJoB c'fbej\sktkoh nkfJoB c'fbej\sktkoh nkfJoB c'fbej\sktkoh nkfJoB c'fbej\sktkoh nkfJoB c'fbe

J/f;v g{oe gq'rokwJ/f;v g{oe gq'rokwJ/f;v g{oe gq'rokwJ/f;v g{oe gq'rokwJ/f;v g{oe gq'rokw

soe Lsoe Lsoe Lsoe Lsoe L feF'o nt;Ek, pugB s'I

pkbr j'D tZb dk pdbkn dk ;wK j[zdkj?. fJ; d/ bZSD s/}h Bkb tkgoB tkb/;ohoe, i?fte ns/ jkow'B ;pzXh pdbknj[zd/ jB fiBQK dk Bshik wkBf;e-;wkie,ftjkoe ns/ fiB;h ;wM d/ o{g ftZuftnesh ~ fwbdk j?. ihtB ftZu fJ;;w/I d"okB g'FD dhnK b'VK, ]k; eoe/nkfJoB dh b'V ftZu pj[s tkXk j[zdkj?.

]{B dh ewh (nBhwhnK), i' e[g'FDns/ nkfJoB dk ykD/ ftZu xZN j'D dkgqrNktk j?, fJZe iBse f;js ;wZf;nkj? i' Bk e/tb roGtsh n"osK, S'N/ pkbKns/ pZfunK ftZu j[zdh j?, ;r'I feF'oK ftZuth gkJh iKdh j?. Gkos ftZu ]{B dhewh w[Zy s"o s/ nkfJoB dh ewh eoe/tkgodk j? ns/ fJj d/F ftZu toswkB;w/I ftZu ;G s'I tZX g'FD dh ewh dk;o{g j?. bVehnK ftZu nBhwhnk dhw"i{drh (jhw'rb'fpB 12 rqkw gqfsFs s'IxZN) ns/ w[zfvnK ftZu (jhw'rb'fpB 13rqkw gqfsFs s'I xZN), n?B n?c n?u n?;-3 ns/ okFNoh g'FD fBrokBh fpT[o' d/;ot/yD dhnK fog'oNK w[skpe f}nkdkgkfJnk iKdk j?. s/} ;ohoe ftek; ns/wkjtkoh d"okB ]{B dh jkBh eoe/ ]k;eoe/ bVehnK d/ nBhwhnk d/ fFekopDB dk f}nkdk ]sok j[zdk j?. n?Bn?c n?u n?;-3 w[skpe 15 s'I 19 ;kbKdhnK 56 gqfsFs feF'o bVehnK ns/ 30gqfsFs feF'o bVe/ nBhwhnk d/ fe;/ Bkfe;/ o{g s'I ghVs jB. n?B n?c n?un?;-3 nB[;ko 39 gqfsFs s'I tZX feF'obVehnK (15-19 ;kb) wkw{bh nBhwhnkdhnK fFeko jB id fe 15 gqfsFs ns/2 gqfsFs eqwtko dofwnkB/ ns/ T[unBhwhnk s'I ghVs jB. n?B n?c n?un?;-2 d"okB fJj nzeV/ wkw{bh, dofwnkB/ns/ T[u nBhwhnk bJh 15-19 ;kbdhnK bVehnK ftZu eqwtko 41 gqfsFs,18 gqfsFs ns/ 2 gqfsFs ;B fi; s'I

;ze/s fwbdk j? fe o[MkBK ftZu e'Jhpj[sk coe BjhI fgnk. Gkos ftZunBhwhnk dh T[u do 12-13 ;kbK dhT[wo d"okB gkJh iKdh j? i' wkjtkoh dhn";s T[wo Bkb w/b yKdh j?.

]{B dh ewh ekoB j'D tkb/]{B dh ewh ekoB j'D tkb/]{B dh ewh ekoB j'D tkb/]{B dh ewh ekoB j'D tkb/]{B dh ewh ekoB j'D tkb/nBhwhnk d/ gqGktnBhwhnk d/ gqGktnBhwhnk d/ gqGktnBhwhnk d/ gqGktnBhwhnk d/ gqGkt

nkfJoB dh ewh ekoB j'D tkbh]{B dh ewh szs{nK ~ nke;hiB dhg{osh T[s/ pj[s n;o gkT[Idh j? fi; dkBshik ezw eoB dh xNh j'Jh ;woZEkns/ ;ohoe gqdoFB ftZu ewh d/ o{gftZu fBebdk j?.

feF'o nt;Ek ;w/I ]{B dh ewhekoB j'D tkb/ nBhwhnk dk f;ZNk ;ohoeftek; ftZu yV's, wkVk p"fXe ftek;,xNh j'Jh ;ohoe szdo[;sh ns/ ekoihgqdoFB ns/ o'}kBk d/ ezwK ftZu fXnkBBk bZrD d/ o{g ftZu fBebdk j?.

feF'o bVehnK ftZu nkfJoB dhewh ;ko/ ihtB uZeo ~ gqGkfts eodhj?. nBhwhnk tkbhnK e[VhnK ftZu roGXkoB s'I gfjbK nkfJoB dk Gzvko xZNj[zdk j? ns/ roG nt;Ek d"okB nkfJoBGzvko eoB bJh pj[s xZN ;wK j[zdk j?fi; Bkb fte;s j' oj/ Go{D dhnK}o{osK g{ohnK ehshnK ik ;eD. nkfJoBdh ewh tkbhnK feF'o bVehnK ~ ;w/I s'IgfjbK pZuk j'D ns/ xZN t}B tkb/ pZu/g?dk j'D dk ;G s'I tZX ]sok ofjzdk j?.fJ; eoe/ nkfJoB c'fbe J/f;v g{oe dk;/tB nkfJoB dh ewh ekoB j'D tkb/nBhwhnk dh o'eEkw bJh }o{oh ;wfMnkiKdk j?.

tZy-tZy nfXn?BK d/ fBu'V ftZu fJj

y[bk;k j[zdk j? 100 fwbhrqkw nkfJoBns/ 500 wkJheo' rqkw c'fbe J/f;v dk

j\sktkoh ;/tB feF'o T[wo tor ftZunBhwhnk d/ bZSD xZN eoB bJh gqGkth

j't/rk.

44 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

feT[Ife d/F ftZu feF'o nt;Ek ftZu]{B dh ewh j'Dk iB f;js dh fJZerzGho ;wZf;nk j?, Gkos ;oeko d/f;js s/ gfotko GbkJh wzsokb/ tb'IfJBQK ftfrnkBe nfXn?BK tb'I fsnkonB[Gth ;p{sK d/ nXko T[s/, feF'oK d/j\sktkoh nkfJoB c'fbe J/f;v g{oe(vpb:{ nkJh n?c n?;) gq'rokwK tk;s/fdFk fBod/F fte;s ehs/ rJ/ jB.

T[d/F LT[d/F LT[d/F LT[d/F LT[d/F L Gkos ;oeko d/ f;js s/gfotko GbkJh wzsokb/ tb'I feF'o iB;zfynk(10-19 ;kb) ftZu g'FD dh ewh ekoBj'D tkb/ nBhwhnk d/ gqubB s/ shposk~ xZN eoB bJh 2012 ftZu j\sktkohnkfJoB c'fbe J/f;v g{oe gq'rokw (vpb:{nkJh n?c n?;) dh F[o{nks ehsh rJh.

fBFkBd/jh tkb/ ;w{jfBFkBd/jh tkb/ ;w{jfBFkBd/jh tkb/ ;w{jfBFkBd/jh tkb/ ;w{jfBFkBd/jh tkb/ ;w{j

j\sktkoh nkfJoB c'fbe J/f;v g{oegq'rokw d/F Go d/ g/Iv{ s/ Ffjohy/soK ftZu j/m fdZs/ fBFkjd/jh tkb/;w{jK bJh bkr{ ehsk ik fojk j? fi; d/dkfJo/ ftu 11H2 eo'V feF'oK ~ fbnkT[Ddk Nhuk j?.

T) ;e{b ikD tkb/ feF'o bVe/ s/bVehnK i' ;oekoh$fBrw ;e{bK nzdo6thI s'I 12thI iwks ftZu gVQd/ jB.

n) feF'o bVehnK i' ;e{b BjhI ikojhnK.

vpb:{ nkJh n?c n?; gq'rokw d/dkfJo/ ftZu ftnkjhnK j'JhnK |?o-roGtshfeF'o e[VhnK th nkT[IdhnK jB sK i'roG XkoB s'I gfjbK T[BQK dk nkfJoBGzvko tXkfJnk ik ;e/ ns/ roGtshfeF'o e[VhnK ftZu ]{B dh ewh ~ d{oehsk ik ;e/. roGtsh ns/ d[ZX fgbkT[DtkbhnK feF'o e[VhnK ~ nkJh n?c J/g{oe fdZs/ ikDr/ iK w"i{dk gqDkbh okjhIiBw s'I gfjbK s/ pknd dh ;zGkb d/toswkB fdFk fBod/FK w[skpe T[BQK dk]{B dh ewh bJh fJbki ehsk ikt/rk.

feF'oK ftZu nBhwhnk ~ xNkT[DfeF'oK ftZu nBhwhnk ~ xNkT[DfeF'oK ftZu nBhwhnk ~ xNkT[DfeF'oK ftZu nBhwhnk ~ xNkT[DfeF'oK ftZu nBhwhnk ~ xNkT[Ddh oDBhshdh oDBhshdh oDBhshdh oDBhshdh oDBhsh

fJBQK d]bK ftu fJj Fkwb jB L

• 100 fwbhrqkw nkfJoB ns/ 50

wkJheo'rqkw c'fbe J/f;v tkb/ j\sktkoh

nkfJoB c'fbe J/f;v g{oe gq'rokw dh

fBrokBh dk gqpzXB fi; d/ bJh fJZe

Bh:s fdB tkbh gj[zu dk fJ;s/wkb

ehsk iKdk j?.

• ;kb ftZu d' tko (S/ wjhB/

pknd) g/N d/ ehfVnK d/ jwb/ ~ ekp{

eoB bJh n?bp/Bvk}'b 400 fwbhrqkw

skes tkbh g/N d/ ehV/ wko dtkJh

d/Dh.

• dofwnkB/$shpo nBhwhnk tkb/

;w{jK dh fBFkBd/jh ns/ gVskb eoe/

fJBQK wkwfbnK ~ Y[ZethI f;js ;j{bs

sZe b? e/ ikDk.

• ykD/ ftZu ;[Xko ns/ nzsVhnK d/

ehfVnK d/ jwb/ s'I o'eEkw bJh ;{uBk s/

;bkj gqdkB eoBk.

g/ Iv{ Gkos ftZu feF'o e[VhnKg/ Iv{ Gkos ftZu feF'o e[VhnKg/ Iv{ Gkos ftZu feF'o e[VhnKg/ Iv{ Gkos ftZu feF'o e[VhnKg/ Iv{ Gkos ftZu feF'o e[VhnKdofwnkB wkjtkoh ;tZSsk ~dofwnkB wkjtkoh ;tZSsk ~dofwnkB wkjtkoh ;tZSsk ~dofwnkB wkjtkoh ;tZSsk ~dofwnkB wkjtkoh ;tZSsk ~T[sFkfjs eoB bJh ;ehwT[sFkfjs eoB bJh ;ehwT[sFkfjs eoB bJh ;ehwT[sFkfjs eoB bJh ;ehwT[sFkfjs eoB bJh ;ehw

f;js s/ gfotko GbkJh wzsokb/tb'I Gkos d/ g/Iv{ fJbkfenK ftZu 10-19;kbK dh T[wo dhnK feF'o e[VhnK dofwnkB

wkjtkoh ;tZSsk ~ T[sFkj d/D bJh;ehw F[o{ ehsh rJh j? fi; nXhBfeF'o e[VhnK dh uzrh f;js :ehBhpDkT[D T[s/ ftF/F }'o fdZsk frnk j?.

fJ; ;ehw d/ wZ[y T[d/F jB LfJ; ;ehw d/ wZ[y T[d/F jB LfJ; ;ehw d/ wZ[y T[d/F jB LfJ; ;ehw d/ wZ[y T[d/F jB LfJ; ;ehw d/ wZ[y T[d/F jB L

• wkjtkoh ;tZSsk pko/ feF'o e[VhnK

ftZu ikro{esk dk tkXk eoBk.

• g/Iv{ y/soK ftZu feF'o e[VhnK

dofwnkB T[u gZXo d/ ;?fBNoh B?gfeB

dh tos'I ~ tXkT[Dk.

• tksktoB gZyh sohe/ Bkb ;?fBNoh

B?gfeB dk ;[oZfyns sohe/ Bkb fBgNkok

eoBk.

fJ; ;ehw sfjs 6 ;?fBNoh B?gfeB

dk fJZe pzvb$g?e/N n?B nko nko n?u

n?w d/ @cqhv/}# wkoe/ sfjs w[jZJhnk

eotkfJnk iKdk j?. fJj B?gfeB feF'o

e[VhnK ~ 6 o[gJ/ gqfs g?e/N, fgzv ftZu

wkBsk gqkgs ;wkie f;js ekoieosk (J/

n?; n?u J/) tb'I xo-xo ik e/ ns/

;e{bK ns/ fojkfJFh j';NbK ftZu ik e/

t/u/ iKd/ jB. jo/e g?e/N dh fteoh s/

J/ n?; n?u J/ ~ gqfs g?e/N 1 o[gJ/ dk

bkG ns/ gqfs wjhBk ;?fBNoh B?gfeB dk

fJZe g?e/N w[\s gqkgs j[zdk j?.

;j{bs nXkos d]b L;j{bs nXkos d]b L;j{bs nXkos d]b L;j{bs nXkos d]b L;j{bs nXkos d]b L

• w"i{dk feF'o gZyh f;js ebhfBeK

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 45

dZyDh J/FhnkJh y/vK pj[-okFNoh

ns/ eJh y/vK tkbhnK j[zdhnK jB i' fe

dZyDh J/Fhnk d/ fyvkohnK ftueko jo

;kb y/vhnK iKdhnK jB. fJj J/Fhnk dh

T[bzfge e¯;b dhnK, y/soh y/vK j[zdhnK

jB, i' fe 1983 ftZu pDkJh rJh dZyDh

J/Fhnk T[bzfge e;b d[nkok Fkf;s j[zdhnK

jB. fJBQK y/vK ~ ne;o T[bzfge y/vK

dk dZyDh J/FhnkJh o{gKso wzfBnk iKdk

j? ns/ fJj fyvkohnK ~ u'Nh d/ w[ekpb/

ftZu nkgD/ d/F dh B[zwKfJzdrh eoB,

y/vK ns/ szdo[;s ihtB F?bh ~ T[s;kfjs

eoB dk nt;o gqdkB eodhnK jB.

gfjbhnK dZyDh J/FhnkJh y/vK dh

w/}pkBh 1984 ftZu ekmwzv{, B/gkb d[nkok

ehsh rJh ;h. 2004 ftZu dZyDh

J/FhnkJh T[bzfge e¯;b dh 32thI p?me

d"okB fJBQK y/vK dk Bkw dZyDh J/FhnkJh

c?vo/FB y/vK s'I pdb e/ dZyDh J/FhnkJh

y/vK eo fdZsk frnk.

w"i{dk, dZyDh J/FhnkJh y/vK d/ 8w?Ipo d/F jB - n\rkfB;skB, pzrbkd/F,G{NkB, Gkos, wkbdhg, B/gkb, gkfe;skBns/ ;qhbzek. 12thnK dZyDh J/FhnkJhy/vK 6-16 \otoh 2016 ~ Gkos ftZur[jkNh, fFbKr ns/ w/xkfbnk fty/

eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<

dZyDh J/FhnkJh y/vK-2016dZyDh J/FhnkJh y/vK-2016dZyDh J/FhnkJh y/vK-2016dZyDh J/FhnkJh y/vK-2016dZyDh J/FhnkJh y/vK-2016

y/vhnK ikDrhnK. fJBQK y/vK d/ ftF/ dkrhs j? @@Jh fgqEph J/e feqozrB## Gktd[BhnK y/v dk w?dkB j?. fJj rhsn;kw d/ ;torh rhseko, ;zrhseko,rkfJe, eth ns/ f\bw fBowksk, vkHG[g/B j}kfoek d[nkok fbfynk frnk.fJBQK y/vK d/ fuzBQ dk Bkw j? shy'o GktfsZyk, Fokosh, nkXf[Be ns/ y/v torkns/ fJj fJBQK y/vK dk pqKv nzp?;voj't/rk. fJBQK y/vK d/ b'r' ftZu 8 gZshnKjB i' fJBQK y/vK ftZu Gkr b?D tkb/d/FK ~ do;kT[IdhnK jB. fJBQK gZshnK~ xVh dhnK ;{JhnK dh fdFk ftZux[zwd/ d/fynk ik ;edk j? i' fe fJBQKy/vK dh jK gZyh GktBk ~ do;kT[Idk j?.

Gkos ;oeko B/ Gkosh T[bzfgen?;';hJ/FB d/ ;bkj wFto/ Bkb fJBQKy/vK dh :'iBkpzdh, gqpzX ns/ ;zukbBbJh nk:'iB ew/Nh ns/ ekoiekoBh ew/Nh pDkJh j?. nk:'iB ew/Nh Gkos;oeko d/ wkD:'r y/v wzsoh dh nrtkJhj/m fJBQK y/vK d/ gqpzX bJh ;otT[uew/Nh j't/rh. fJBQK y/vK d/ 23 w[ekpfbnKftZu 8 d/FK d/ 4500 fyvkohnK ns/nfXekohnK d/ Gkr b?D dh T[whd j?.

- tkfNek uzdok, T[`g ;zgkde- tkfNek uzdok, T[`g ;zgkde- tkfNek uzdok, T[`g ;zgkde- tkfNek uzdok, T[`g ;zgkde- tkfNek uzdok, T[`g ;zgkde

(J/ n?c n?u ;h) ~ wip{s eoBk.

• Bt/I J/ n?c n?u ;h dh ;EkgBkeoBk.

• J/ n?c n?u ;h s/ ezw eoB tkb/;/tk d/D tkfbnK dh brksko f;ybkJh.

feF'o gZyh f;js ebhfBeK okjhIf;fyns ;/tk d/D tkfbnK tb'I ;bkjns/ o'r fBtkoe ;/tktK gqdkB ehshnKik ojhnK jB. gqkfJwoh, ;?ezvoh ns/shi/ gZXo T[s/, fB:s ;w/I ns/ fdBKd"okB, o?co eoB s/ ;/tk gqdkB ehshiKdh j? ns/ woh} dh fBZisk ns/ gSkD~ fpbe[b r[gs oZfynk iKdk j?. nkfJoBns/ c'fbe J/f;v dhnK r'bhnK ns/ |?oebhfBeb roG fBo'Xe ;wZroh th fJBQKebhfBeK ftZu feF'oK tk;s/ w"i{d j[zdhj?.

g'FD, itkBh, nko Nh nkJh$n?; NhnkJh o'eEkw ns/ roG fBo'Xe, ftnkj~ NkbD ns/ pZu/ j'D tor/ nfjwf;js y/soK bJh ;bkjekoh ;/tktK fJBQK;wofgs ;bkjekoK okjhI gqdkB ehshnKiKdhnK jB. ;szpo 2015 sZe, d/F GoftZu 7,174 J/ n?c n?u ;h ezw eo oj/jB ns/ n?u nkJh th$J/v} d/ gqpzXBns/ nko Nh nkJh$n?; Nh nkJh wkwfbnKd/ fJbki bJh J/ehfeqs ;bkjeko ns/iKu e/IdoK (nkJh ;h Nh ;h) Bkb thskbw/b ehsk frnk j?.

nkyo ftZu, fJj w[V s'I fejk ik;edk j? fe okFNoh feF'o f;js gq'rokwnXhB T[go toDB ehs/ d]b fJBQKfeF'oK d/ f;jswzd s/ T[sgkde pkbrpDkT[D tZb d/ pdbkn ~ :ehBh pDkT[DbJh p/jZd nfjw jB i' d/F d/ nkofEeftek; ftZu fjZ;k gkT[Dr/.

(b/ye fvgNh efwFBo, feF'o f;js ftGkr,f;js s/ gfotko GbkJh wzsokbk, Gkos

;oeko jB.)

e-mail :[email protected]

uzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovouzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovouzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovouzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovouzd/ Gkosh g';Nb nkovo$wBh nkovo

s/ p?Ie vok\N okjhIs/ p?Ie vok\N okjhIs/ p?Ie vok\N okjhIs/ p?Ie vok\N okjhIs/ p?Ie vok\N okjhI

ADG(i/c), Publications Division

d/ BK #s/ pDk e/ fJ; gs/ #s/ G/i' -d/ BK #s/ pDk e/ fJ; gs/ #s/ G/i' -d/ BK #s/ pDk e/ fJ; gs/ #s/ G/i' -d/ BK #s/ pDk e/ fJ; gs/ #s/ G/i' -d/ BK #s/ pDk e/ fJ; gs/ #s/ G/i' -

Business Manager

(Advertisement & Circulation )

Publications Division, Ministry of

Information and Broadcasting

Room No.48-53, Soochna Bhawan, C.G.O.

Complex, Lodhi Road, New Delhi-110003

[email protected]

dk nrbk nzedk nrbk nzedk nrbk nzedk nrbk nzedk nrbk nze

wkou 2016 L fJj wkou 2016 L fJj wkou 2016 L fJj wkou 2016 L fJj wkou 2016 L fJj ftF/F nze e/Idoh piN 2016-17 ftF/F nze e/Idoh piN 2016-17 ftF/F nze e/Idoh piN 2016-17 ftF/F nze e/Idoh piN 2016-17 ftF/F nze e/Idoh piN 2016-17 T[`s/ e/Idfos j't/rkT[`s/ e/Idfos j't/rkT[`s/ e/Idfos j't/rkT[`s/ e/Idfos j't/rkT[`s/ e/Idfos j't/rk

46 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

w/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnk

;zdhg dk;;zdhg dk;;zdhg dk;;zdhg dk;;zdhg dk;

Ft ftnkgh fBt/FeK B/ ne;ofBt/F eoB d/ c?;fbnK pko/

g/uhdk fB:wK ns/ bkb chskFkjh dhnb'uBk ehsh j?. n;b ftu, 2014 d/eko'pko eoB bJh n;kBh d/ ftFt p?Ied/ fJzv?e; ftZu Gkos 189 d/FK ftZu'I134t/I ;EkB T[s/ ;h. nkofEe tkX/ ftud/yh rJh ewh ns/ ftFt ftnkghfBt/FeK d[nkok ftFt ftnkgh fBowkDe/Ido ti'I T[GoD bJh d/F dh ;woZEkT[s/ ehs/ rJ/ gqFB d/ j[zxko/ ti'I 2014ftZu Gkos ;oeko dh w'joh gfjbedwhw/e fJB fJzvhnk dh ;'u ekfJw ehshrJh ;h.

gqXkB wzsoh d[nkok ;szpo 2014ftZu w/e fJB fJzvhnk gq'rokw nozfGnkfrnk fi; dk T[d/F BK f;o\ ftd/FhezgBhnK ~ fJZE/ nk e/ ezw eoB bJhnkeofFs eoBk ;h ;r'I d/F ftZu T[sgkdBtXkT[D bJh xo/b{ ezgBhnK ~ th jwkfJsd/Dk ns/ T[s;kfjs eoBk ;h. fJjnfGbkFh gq'rokw, T[u r[ZDsk fwnkoK T[s/g{o/ T[sod/ T[sgkd pDkT[Id/ j'J/ ns/tksktoB T[s/ gqGkt ~ xZN s'I xZN eod/j'J/, e[Zb xo/b{ T[sgkd tXkT[D ns/tX/o/ N?e; fJeZmk eoB T[s/ e/Idfos ;h.

w/e fJB fJzvhnk gq'rokw dk fXnkB25 y/soK ftZu B"eohnK g?dk eoB ns/e'Fbsk tXkT[D T[s/ fojk ns/ fJBQK ftuFkwb j? - nkN'w'pkJhb, J/thJ/FB, e?wheb,dtkJhnK, fBowkD, oZfynk fBowkD, fpibhtkbh wFhBoh, vZpkpzd G'iB, eZgVk ns/

ftftftftft fsnko g'FkeK, pzdorkjK, uwVk, whvhnkns/ wB'oziB, ;?o;gkNk ns/ yksodkoh,o/bt/, BftnkT[D :'r T{oik, ykBK y'dDk,pkfJU seBkb'ih, g[bkV, Eowb gkto,;VeK ns/ okiwkor, fJb?eNqkfBe gqDkbhnK.

fJj wjZstg{oB j? fe nkw nkdwhdh yohd Fesh tX/, feT[Ife fJj wzr ~j'o tXkJ/rk, fJ; soQK fBt/FeK ~ ckfJd/d/ Bkb ftek; s/i j't/rk. ;szpo 2014ftZu fJj pj[s tZvk gq'rokw nozG eoBwro'I gqXkB wzsoh B/ fejk, @@fizBh ibdhb'eK ~ rohph ftZu'I eZY e/ wZXw torftZu fbnKdk ikt/rk, T[B/ jh ftFt ftnkghtgko d/ tX/o/ nt;o g?dk j'Dr/.##

fJj gq'rokw nozGd/ j'J/ gqXkB wzsohB/ wzfBnk fe ftFt p?Ie nB[;ko @eko'pkoeoB dh n;kBh# gZy'I Gkos dk ;EkBpj[s j/mK j? go fJ; d/ Bkb jh T[BQKfejk fe T[BQK B/ fJ; ;zdoG ftZu ;oekohnfXekohnK ~ ikD{ eotkT[Dk F[o{ ehskj?. @@ftFt p?Ie d/ gqXkB fiw :'Ir fewBkb p?me pko/ gqXkB wzsoh B/ fejk,@@ftFt p?Ie d/ gqXkB B/ th fJj fuzskiskJh j?. j' ;edk j? T[; ;w/I n;hId[BhnK ftZu 135t/I ;EkB T[s/ j'JhJ/. i/n;hI 135 s'I 50t/I ;EkB T[s/ nkT[Dk j?sK ;oeko fJeZb/ fJj BjhI eo ;edh.i/ ;oeko nkgD/ c?;fbnK ns/ fB:wKftZu gkodoFsk fbnkT[Idh j?, ;kdrhBkb ezw ~ nZr/ tXkT[Idh j? sK @eko'pkoeoB dh n;kBh# ftZu n;hI 135 ftZu'I50tK ;EkB jk;b eo ;ed/ jK.##

i'o fdZs/ ikD :'r w[Zy y/soi'o fdZs/ ikD :'r w[Zy y/soi'o fdZs/ ikD :'r w[Zy y/soi'o fdZs/ ikD :'r w[Zy y/soi'o fdZs/ ikD :'r w[Zy y/so

fJj gq'rokw eko'pko eoB dh n;kBhbJh uko gqw[Zy y/soK T[`s/ i'o fdzdk j? -s/}h ns/ gkodoFsk, f;ZX/ ftd/Fh fBt/F~ nkeofFs eoB bJh ;pzfXs fB:wK ~Bow pBkT[Dk, fBowksktK iK BthBskeoB tkfbnK d/ ekYK ;pzXh nfXekoK dhokyh ns/ xo/b{ fBowkD ~ tXkT[Dk.eko'pko eoB dh n;kBh d/ nb'uBkswew;b/ gZy'I, fBowkD nXko ekfJw eoBbJh tX/o/ ;XkoB gqfefonkswe sohfenKokjhI T[d:'fre Bhsh ns/ ftek; ftGkrd[nkok bkr{ ehsh rJh w/e fJB fJzvhnkBhsh B/ tksktoB wB}{oh bJh nkBbkJhB doyk;s, nkwdB eo GoB bJht?p dh tos'I, T[d:'fre bkfJ;z; dhgqwkfDesk ~ fszB ;kb sZe tXkT[D,eko'pkohnK d/ w"i{dk ek|}K tkb/ ofi;NoKdh pikJ/ fJb?eNqkfBe ofi;No ekfJweoBk ns/ iKu eoB bJh ftGkr d/ w[yhdh bk}wh wB}{oh dh F[o{nks ehsh rJh.

f;ZX/ ftd/Fh fBt/F ~ nkeofFseoB bJh ;oeko B/ g[bkV (74 gqfsFs),fvc?I; (49 gqfsFs) ns/ ]po whvhnk(26 gqfsFs) s'I fJbktk ;ko/ y/soK ftZu100 gqfsFs f;ZX/ ftd/Fh fBt/F dh nkfrnkfdZsh. ukj dh y/sh bJh f;ZX/ ftd/FhfBt/F dhnK o'eK ~ jNkfJnk frnkfvc?I; y/so ftZu nfij/ fBt/F ~ gfjbK26 gqfsFs s'I tXk e/ w"i{dk 49 gqfsFsehsk frnk.

T[d:'fre Bhsh ns/ ftek; ftGkr

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 47

d[nkok p[fBnkdh YKu/ ~ T[Bs eoB ns/nsh nkX[fBe seBkb'ih dh tos'I BkbBthBsk ns/ f;oiDk eoB tkfbnK d/ekYK ;pzXh nfXekoK (nkJh gh nko) ~th ;[XkoB ns/ ;[oZfyns eoB dk c?;bkehsk frnk. nkJh gh nko d/ x/o/ ftZug/N?IN, fv}kJhB, No/vwkoe, G{r'fbe ;ze/s,ekghokJhN, gbKN dh fe;w dh ;[oZfynknkT[Dr/.

xo/b{ fBowkD d/ ftek; bJh w/efJB fJzvhnk gfjbedwh B/ e[ZM Nhu/fBoXkfos ehs/ jB fiBQK ftZu Fkwb j? -dofwnkB/ ;w/I sZe fBowkD y/so d/ tkX/~ 12-14 gqfsFs gqsh ;kb tXkT[Dk d/Fd/ e[Zb xo/b{ T[sgkd ftZu fBowkD dkfjZ;k ;kb 2022 sZe 16 gqfsFs s'I tXke/ 25 gqfsFs eoBk ns/ fBowkD y/softZu 2022 sZe 100 fwbhnB tkX{ B"eohnKg?dk eoBk.

fJ; s'I fJbktk, fJ; dk fJj T[d/Fth j? - ;w[Zu/ tkX/ bJh g/Iv{ gotk;hnKns/ Ffjoh rohpK bJh T[fus j[Bo dhe"Fbsk ekfJw eoBk, fBowkD y/so ftZuxo/b{ w[Zb tkX/ ns/ seBkb'iheb v{zxkJh~ tXkT[Dk, Gkosh fBowkD y/so dhftFt ftnkgh w[ekpbk :'rsk tXkT[Dkns/ tksktoB gZy'I brksko nkofEe tkXk:ehBh pBkT[Dk.

j[D sZe j'Jh soZehj[D sZe j'Jh soZehj[D sZe j'Jh soZehj[D sZe j'Jh soZehj[D sZe j'Jh soZeh

fJ; dh o;wh F[o{nks wro'I eJhtZv/ xo/b{ ns/ ftFt ftnkgh tgkoendkfonK B/ d/F ftu fBowkD ;j{bsKekfJw eoB dk n?bkB ehsk j?.nkN'w'pkJhb y/so ftZu fJNbh dk tZvkpqKv chnN eqkJh;bo nkN'w'pkJhb} GkosftZu ihg pqKv d/ gqhwhnw ;g'oN; :[fNbNhtkjBK dh tzBrh pBkT[D s/ nk;Nq/bhnk,dZyDh ncohek, :{ e/ tor/ d/FK ~ fJBQKtkjBK dh pokwd eoB dh :'iBk Bkb;kjwD/ nkfJnk j?. fJ; c?;b/ BkbbrGr 2500 eo'V o[gJ/ dk fBt/F

nkT[D dh T[whd j?. N?Nokg?e, ;e?Bhnk,n?foe;B ns/ t'bt' fJzvhnk torhnK;thvB dhnK ezgBhnK B/ w/e fJB fJzvhnkftZu Gkr b?D dk tuB fdZsk j?. J/nopZ; ro[Zg dk nrb/ gzi ;kbK ftZuGkosh ezgBhnK s'I 2 fpbhnB vkbo d/J/no';g/; g[oi/ gqkgs eoB dk T[d/F j?.igkB, iowBh, coK;, o{; ns/ ;g/B d/oZfynk y/so d/ T[geoB fBowksktK B/w/e fJB fJzvhnk gfjbedwh j/m d/FftZu fBowkD ;j{bsK ekfJw eoB bJhedw u[Ze/ jB. fJ; s'I fJbktk fobKfJz;,wfjzdok, NkNk ;w{jK tor/ eko'pkohnK B/w/e fJB fJzvhnk w[fjzw nXhB Bt/I fBt/FeoB dk gfjbK jh n?bkB eo fdZsk j?.

nZr'I dhnK u[B"shnKnZr'I dhnK u[B"shnKnZr'I dhnK u[B"shnKnZr'I dhnK u[B"shnKnZr'I dhnK u[B"shnK

noE Fk;sohnK ns/ wkjoK B/ wzfBnkj? fe ftFtheoB d/ fJZe ;ukJh pDBBkb, Gkosh fBowksktK ~ xo/b{ pk}koftZu th pkeh dh d[BhnK d[nkok g/FfpjsohB ns/ ;ZG s'I ;;s/ wkb Bkbw[ekpbk eoBk gt/rk. fJBQK fejk fed/F ftZu fBowkD ;j{bsK ;Ekgs eoBtkb/ fe;/ th T[d:'r ~ N?e; S{Nw[jZJhnk ehsh ikt/. fJ; s'I fJbktk d/Fdk pj[s tZvk, S'N/ ns/ wZXw T[d:'rKdk fjZ;k th fJZe nfjw gfjb{ j?, i' fed/F d[nkok fBowkD y/so ftZu nrbktZvk edw u[Ze/ ikD ftu tZvh G{whekfBGkn ;edk j?.

fJZe gqw[Zy T[d:'rgsh nB[;ko, @@GkosgSkD/ rJ/ y/soK ftZu Bt/IgB ns/ BthBsktZb tX/o/ fXnkB e/Idfos eo/ ns/ d/F d/gqw[Zy ;z;EkBK Bkb F'X ns/ ftek; bJhJ/eheoB eo/ feT[Ife w/e fJB fJzvhnkgq'rokw dh ;cbsk bJh fJj pj[snfjw j't/rk.##

fJZe noE Fk;soh nB[;ko w/e fJBfJzvhnk bJh, uhB dh w/e fJB ukfJBkw[fjzw Bkb brksko s[bBk, fJZe tZvhu[B"sh j't/rh. uhB B/ T[;/ fdB fJ;

w[fjzw dh F[o{nks ehsh ;h id'I GkosnkgDh fBowkD skes pDkJh oZyD dhe'fFF eo fojk ;h. @Gkos brkskonkgDh wip{sh ~ pDkJh oZy/ sK i'fBowkD y/so ftu uhB dh ;odkoh s'Is/ih Bkb nZr/ fBeb ;e/.#

go c/o th vh nkJh gh gh d/;kpek ;eZso Fqh nfwskp eKs B/, i' few/e fJB fJzvhnk w[fjzw d/ ouBkeko thjB, fgZS/ fij/ fejk fe fJ; w[fjzw dkgqGkt d/yD s'I gfjbK e[ZM ;kb dk ;wKfdZsk ikt/. T[BQK fejk, @@s[;hI YKukrspdbktK dh rZb eo oj/ j'. s[;hIsohfenK, gqfefonktK ~ Gzr eoB dhrZb eo oj/ j'. fJ; ~ eJh ;kbbZrDr/. w?I s[jk~ dZ;dk jK, s[jk~ibdh jh fJ; d/ bkG BjhI fwbDr/ HHH.##

fJ; ;ZG d/ pkti{d th, Gkos ~fBowkD dk e/Ido pBkT[D d/ okj ftZunkJhnK u[B"shnK dk w[ekpbk eod/ j'J/d/F d[BhnK d/ B"itkB d/FK ftZu'I fJZe ti'IGog{o bkGKF b?D bJh nZr/ tfXnk.eJh fog'oNK nB[;ko 2020 sZe Gkosd[BhnK dk ;ZG s'I B"itkB d/F pDB bJhfsnko j? fi; dh 64 gqfsFs t;'Iezweki eoB dh T[wo ftZu j't/rh.gZSwh d/FK, igkB, fJZE'I sZe fe uhB dhp}[or j[zdh j'Jh t;'I, Gkos ns/ fJ; dhtXdh j'Jh nkofEesk bJh fJ; iBsefrDsh dh ;woZEk fJe uVQs g/F eodhj? ns/ noE Fk;sohnK dk ftFtk; j?fe fJj e[Zb xo/b{ T[sgkd do ftZu;kbkBk 2 gqfsFs dk nfjw tkXk eo;edk j?.

gqXkB wzsoh B/ fJj th fejk ;h fef;o\ Gkos jh d[BhnK ftZu nfijk d/Fj? i' b'eszso, iBse frDsh ns/ tXd/j'J/ wZXw tor dh wzr dk nB'yk ;[w/bg/F eodk j?. fJ; d/ Bkb jh fJjw[fjzw ftFt ftnkgh fBowkD e/Ido ti'I

pkeh ;\k 50 T[`s/pkeh ;\k 50 T[`s/pkeh ;\k 50 T[`s/pkeh ;\k 50 T[`s/pkeh ;\k 50 T[`s/

48 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

f;jsf;jsf;jsf;jsf;js

Gkos ftZu w"i{dk w?vheb ;fEsh LGkos ftZu w"i{dk w?vheb ;fEsh LGkos ftZu w"i{dk w?vheb ;fEsh LGkos ftZu w"i{dk w?vheb ;fEsh LGkos ftZu w"i{dk w?vheb ;fEsh Lf;js ikro{esk - fJe eqKsh dh b'Vf;js ikro{esk - fJe eqKsh dh b'Vf;js ikro{esk - fJe eqKsh dh b'Vf;js ikro{esk - fJe eqKsh dh b'Vf;js ikro{esk - fJe eqKsh dh b'V

wBhF e[wkowBhF e[wkowBhF e[wkowBhF e[wkowBhF e[wko

v/ NhekeoB ns/ e[ZM j'op[fBnkdh f;js ;zGkb ns/

pukT[ekoh gq'rokw d/ ;de/ Gkos B/fgSb/ djke/ ftZu e[M f;js ;ze/seK ftZuekch ;[Xko ehs/ jB. go fco th Gkosj'o wZXtosh nkwdB tkb/ d/FK ns/nkgD/ y/soh r[nKYhnK d/ w[ekpb/ f;js;ze/seK ftZu gSV fojk j? ns/ fpwkohnKd/ ftFt Go ftZu nB[gks jhBsk tkbkfjZ;k gk fojk j?. tZy-tZy okiK, Ffjohns/ g/Iv{ nkpkdh ns/ ;wkie torKftueko tZvhnK f;js n;wkBsktK ubhnKnk ojhnK jB. ;kv/ pj[s/ ftuko-tNKdfonKftZu f;js ns/ f;js ;/tktK fuzsk dkfJe tZvk ftFk pD/ j'J/ jB. nkw b'ef;js ;zGkb d/ tZy-tZy gfjb{nK Bkb][F BjhI jB. w?I fJe T[dkjoD BkbfJ; uouk ~ F[o{ eodk jK L

fJj okFNoh okiXkBh y/so d/ fJeB"itkB d/ brksko bJ/ rJ/ ;hHNhH ;e?BjB fi; ~ 2010 ftZu fJe ;dw/ tkbhfdwkrh u'N ;fjDh gJh ;h, go d[Zy fJj

j? fe 2012 ftZu id'I T[; d/ fdwkr B/jkJhvo'ckb;, t?INohe[b'-g?foN'Ieb (thHghH)fdykfJnk sK fpibJh MNe/ Bkb fJbkiBjhI ehsk ik ;fenk. fJj' ekoB j? few?I T[; dh fw;kb d/ fojk jK. T[jbrksko p/eko gJh fdwkrh jkbs ftZuofj fojk j?. Gkt/I 2012 ftZu fJe thHghHFzN fJbki g{ok fdqF jh pdb fdzdk j?,i' gZeh soQK BjhI fejk ik ;edk, go fcoth fJ; dh, fpwko d/ uzr/ j'D ftZuG{fwek ~, oZd BjhI ehsk ik ;edk.

fJj fJe ]k; fe;w dh ejkDh j?i' ;kv/ d/F ftZu jo o'} tkgo ojh j?,]k; s"o s/ T[d'I id'I T[u doi/ dhd/yGkb dk ;tkb j't/. 2012 ftZuthHghH FzN feT[I BjhI ehsh ik ;edh<feT[I fJe Gkosh B"itkB, i' nkgD/ wkfgnKdk fJeb"sk g[Zso j?, fJe gsh ns/ fJefgsk j?, nZi sZe 25 bZy o[gJ/ fJbkiT[go you eoB d/ pkti{d Y[ethI w?vheb;jkfJsk s'I tKMk fojk j? fi; ekoB T[;dh f;js j'o th yokp j' rJh j?<

;kvh;kvh;kvh;kvh;kvh ;fjs;fjs;fjs;fjs;fjs d/yGkbd/yGkbd/yGkbd/yGkbd/yGkb ~~~~~ eheheheheh fpwkohfpwkohfpwkohfpwkohfpwkoh j?<j?<j?<j?<j?<

fJ; ;w/I n;hI T[BQK ftneshnK d/w[Zd/ y'i oj/ jK i' sEkefEs nkX[fBedtkJhnK dk dotk}k yNyNkT[Id/ jB(n?b'g?Eh) ns/ fiE/ ;G pukT[ekoh sohe/iK sK c/bQ j' rJ/ jB ns/ iK T[BQK dhe'Jh G{fwek jh BjhI j? iK T[BQK ftneshnKpko/ ;'u oj/ jK fiBQK B/ nk:{F gqDkbh ~gfjbK jh iKu fbnk j?.

Gkt/I b'e fJe d{i/ T[go d'F wVQBftZu br/ j'J/ jB, go jo e'Jh d' w[Zyw[ZfdnK T[go ;fjws j? (1) f;ybkJhF[dkwkfjoK fit/I fe vkeNoK, Bo;K ns/ j;gskbftZu fp;sfonK dh ewh ns/ (2) fJbkidh T[uh bkrs .

2011 ftZu, wkfjoK d/ fJe T[ugZXoh ro[Zg dh Gkos ftZu ;otftnkghf;js g;ko T[go fog'oN ftZu ehshnKf;ckoFK nB[;ko, ;k~ tZv/ gZXo T[s/wkfjoK ns/ j'o p[fBnkdh YKu/ dh b'Vj?. T[BQK B/ ftZsh w[ZfdnK T[go th ;[Mkn

;k;k;k;k;k

:'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016 49

fdZs/ ;B ns/ e[ZM ftF/F f;ckoFK, fit/Ife ;oekoh you/ ftZu fBZih ezgBhnK dhFw{bhns nkfd, ehshnK ;B. T[BQK dhnKf;\koFK ftZu, tZy-tZy okiK ns/ tZy-tZyG{r'be y/soK ftZu th nzso j?. T[BQKdhnK f;\koFK ns/ nZi d/ jkbks ~d/yd/ j'J/, pj[s nkFktkdh b'e th fJ;rZb Bkb ;fjws j'Dr/ fe e[ZM Nhu/,]k; s"o s/ e[ZM G{r'fbe y/soK ftZu ;NkcBo;K ns/ vkeNoK dh frDsh dk Nhuked/ th jk;b BjhI ehsk ik ;edk. fJ;;G s'I T[go, fuzdk dk ftFk i' pokpopfDnk j'fJnk j?, T[j j? wkfjoK dk o'rhdh d/yGkb tZb sEkefEs fXnkB. fJ;~ n;hI fe; soQK ;[Xko ;ed/ jK<

f;js ;/tktK T[go nkT[D tkbkyouk, vkeNoK d/ ;bkj wFto/ dh ch;s'I b? e/ dtkJhnK dhnK ehwsK ns/j;gskbK d/ p[fBnkdh YKu/ dh ch; seftuko tNKdo/ dk ftFk pD/ j'J/ jB. ehn;hI fJ; ~ ;wkB, ftt/eg{oB ns/ n;odkosohe/ Bkb BfiZm ;ed/ jK<

fJBQK ;G rZbK ~ d/yd/ j'J/, ;Ge[ZM X[zdbk ns/ fYZbk-wZmk B}o nk fojkj?. fJ; bJh, fJ; ftu'I fBebD dk ehsohek j?< fe; soQK fJe ;kXkoB Bkrfoenfij/ jkbsK ftZu nkgDh f;js dkfXnkB oZy ;edk j? fiE/ B}dheh (fdqF)GftZy ftZu ;oekoh e'fFFK Bkekch B}onk ojhnK jB< nZi se fJj tX/o/ eoe/itkpK d/ pikfJ ;tkb jh pD/ j'J/ jB.

;k~ d' rZbK ;wM b?DhnK ukjhdhnKjB (1) ;kvh nkpkdh (tZy-tZy ;wkie,nkofEe, f;Zfynk, G{r'fbe, ;fGnkukoens/ okiBhse jkbsK ftZu) pj[s tZvh j?fi; ~ o[ektNK dh pikfJ, ftek; dh;woEk ns/ w"fenK d/ Gzvko d/ s"o s/ezw eoBk ukjhdk j? ns/ (2) wzr ns/g{osh ftZu pj[s tZvh ykJh j? fi; dhnZi dh :'iBkpzdh okjhI g{osh eoBkn;kB BjhI j?.

nZi d/ jkbks ftu, w?~ nkw nkdwhbJh pj[s w"e/ B}o nk oj/ jB. fJ;dk jZb ;wki ~ u/sBk ns/ frnkB Bkbb?; eoBk j?. ;kXkoB iBsk ftZu fe;/th jZd se ikro{esk g?dk eoB dh b'Vj? ns/ fJj f;o\ fJe' fJe o;sk j? i'ftnesh, ;wki, wkfjoK ns/ ;oeko ;Gdh fJe' fijh wdd eo ;edk j?.

;wkie tor f;o\ f;js d/yGkbjk;b eoB tkb/ jh BjhI jB. T[BQK dh;wkfie ns/ gfotkoe B?NtoeK dh wddokjhI, f;js ;j{bsK g?dk eoB ns/ T[BQK~ T[sFkjs eoB ns/ ;EkBe f;jsfrnkB ~ bkr{ eoB dh ;woEk th j?.f;js ;zGkb ;/tk d/D dh gqfefonk,gqpzXB ns/ itkpd/jh ;wki ns/ BkrfoeKdk fJ; ftu o[M/tK b'eszso dhnK iVQKwip{s j'D tZb fJFkok jB.

T[j y/so fiBQK ftZu ikro{esk s[ozspdbkn fbnk ;edh j?, jBL (1) f;jsphwk - Gkos ftZu f;js phwk f;o\ 18gqfsFs j?. (2) 2011 ftZu, wkfjoK d/T[u gZXoh ro[Zg dh Gkos ftZu ;otftnkgh

f;js g;ko T[go fog'oN dhnK f;\koFKd/ pkti{d, tZy-tZy Gkosh ;oekoK f;jsphw/ bJh fBZih b'eK ~ fJ; ekoi ftZus[ozs gj[zu d/ s"o s/ fJ;s/wkb eodhnKojhnK jB. d[BhnK ftZu nfij/ d/F thjB fiBQK ftZu ;oekoK f;js ~ 100gqfsFs jwkfJs fdzdhnK jB.

fte;s d/FK ftZu ;oekoK f;jsT[go e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 6 gqfsFs s'ItZX fjZ;k youk eodhnK jB. S'Nh noEftt;Ek d/ pkti{d, Gkos ni/ th nkgD/;w[Zu/ xo/b{ T[sgkdB d/ 2 gqfsFs s'IxZN youk f;js T[go eodk j?.

;G ~ fJj wjZstg{oB sZE ;wMDdh b'V j? fe id'I ;kvk youk fJzBk xZNj?, ;kvhnK ;/tktK fe; soQK dhnK j'DrhnK.

nwbh o{g ftu, bkrs dk gqpzXBe'Jh ;wMdko ftnesh jh eo ;edk j?.w?~ f;js ;/tktK d/ ubD, T[BQK pko/ikDekoh ns/ frnkB dk nwbh siopkj'fJnk id'I ;kv/ j;gskb dh fJe n"os;[oZfynk rkov B/ w?~ fJj dZf;nk feT[j nkgDk Ugo/FB fe;/ j'o S'N/ j;gskb

;{uh-1 L e[M d/FK ftZu gqfs ihn f;js T[go youk - t/ot/ ftFt p?Ie dh ;kJhN T[go

d/F gqfs ihn f;js T[`go youk (vkboK ftZu - 2013)

Gkos 61

;qhbzek 102

;z:[es nop nwhoks 1,569

fJzrb?Iv 3,598

nwohek 9,146

;{uh-2 L e[ZM d/FK ftZu (2013 ftZu) e[Zb xo/b{ T[sgkd dk f;js T[go gqfsFsyouk - t/ot/ ftFt p?Ie dh ;kJhN T[go

d/F f;js T[`go e[Zb xo/b{ T[sgd dk gqfsFs

Gkos 1H3

;qhbzek 1H4

;z:[es nop nwhoks 2H3

fJzrb?Iv 7H6

nwohek 8H1

50 :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, :'iBk, \otoh, 2016

ftu eotk ojh j?. id'I w?I T[; ~ g[ZfSnkfe T[j fJE/ Ugo/FB feT[I BjhI eotkojh, T[; B/ j"bh fijh itkp fdZsk feT[j fJ; tZv/ j;gskb dk youk BjhIMZb ;edh. id'I w?I T[; ~ g[ZfSnk feT[; B/ f;js phwk feT[I BjhI eotkfJnk,T[; dk itkp ;h fe T[; ~ fJ; pko/gfjbK e'Jh ikDekoh jh BjhI ;h.(2) w?vheb frnkB ;XkoB frnkB d/s"o s/ - Gkos ftZu jo e'Jh vkeNo j?<fJ; dk ekoB j? nkfdekb s'I ;j{bsK dhxkN. ;k~ fJ; ukj ~ fJ;s/wkb eoBkukjhdk j? ns/ fJ; ~ T[BQK bJh ns/;wki bJh ;[oZfyns ns/ tX/o/ bkGekohpDkT[Dk ukjhdk j?. w?vheb ikro{esk -fe;/ th jZd sZe - e[ZM jZd sZe, id'I th;zGt j' ;e/ fJe ;jh sohe/ g?dk eoBhukjhdh j?. fJj fe;/ th jkbs ftZu,b'eK tb'I j[zrkok GoB ftZu wdd eo/rh.

nfij/ frnkB ns/ ikDekoh dknfij/ frnkB ns/ ikDekoh dknfij/ frnkB ns/ ikDekoh dknfij/ frnkB ns/ ikDekoh dknfij/ frnkB ns/ ikDekoh dkT[d/F j't/rk LT[d/F j't/rk LT[d/F j't/rk LT[d/F j't/rk LT[d/F j't/rk L

(T) nkgDh ;wZf;nk pko/ ikD' ns/vkeNo ~ T[; pko/ ;wMD ftZu wddeo'.

(n) o'r d/ bZSDK ns/ fJbki pko/ikDekoh jk;b eo'.

(J) w?vheb iKu ftZu o'r d/bZSD ftFb/FB dk wjZst.

(;) T[gbpX ;j{bsK ns/ T[BQKT[go nkT[D tkbk youk.

(j) vkeNo d/ B[;y/ ftZu fbyhnKdtkJhnK pko/ ikDekoh.

feT[I ikBDk ukjhdk j?<

(T) w"i{dk w?vheb gqDkbh ns/wkfjoK dh wdd eoBk i' pj[s o[M/ j'J/ns/ Gkoh dpkn j/m jB.

(n) fJj x'yDk fe fdZsh ;bkjns/ ftXh mhe jB<

(J) ;w/I dh d[otos'I o[eDk - |?o

;wkie ;oworhnK o'e'. B"eoh ofjsjkbks dk w[ekpbk eo'.

(;) b'e nkgD/ ihtB ns/ f;js ~fBFfus ;wMd/ jBl f;js T[go fXnkBBjhI fdZsk iKdkl e'Jh th ihtB ]so/ ftZuj'D dh jkbs pko/ Bk ;'udk j? ns/ Bkjh T[; pko/ e'Jh :'iBkpzdh eodk j?.tZv/ g?wkB/ T[s/ ikro{esk g?dk eoB dhw[fjzw F[o{ eo e/ n;hI Gkosh ;wki ftuf;js ~ fe;/ w[Zd/ th tZX wjZstg{oBw[Zdk pDk ;ed/ jK.

fJBQK ftfFnK T[go (T) whvhnk(n]pkoK$Nh th) dh pj[s G{fwek j?.vkeNoK dh nfrnkBsk iK j;gskbK pko/iK fe;/ pkp/ dhnK ikd{ dhnK ejkDhnKpko/ uNgNhnK ]poK d/D dh pikfJ,whvhnk ~ b'eK se ftfrnkB ns/ ftjkoefrnkB gj[zukT[Dk ukjhdk j?. (n)fBnKgkfbek ns/ j'o nfXekoe nj[d/dkoKfit/I fe Gkosh w?vheb e¯;b ~ fB:wKftZu fYZb d/ e/ T[BQK ~ ;wki bJh :'rpDkT[Dk ukjhdk j? sK fe w?vheb gkmeqwokjhI f;Zfynk d/D bJh tX/o/ frDsh ftZu;z;EkB fsnko j' ikD ns/ nfij/ gVQ/-fby/ B"IitkBK ~ fB:ws ehsk ik ;e/ ns/T[BQK dk frnkB ;wki ns/ T[BQK bJhbkGekoh j' ;e/.

w?I i' T[dkjoD fdZsh j?, T[; ftZug?;k jh o[ektN BjhI ;h. fJj pj[sjbe/ g{ot ;ze/s d/ Bkb-Bkb fJ; sohe/d/ bkGekoh j'D pko/ n;gZFNsk ns/youk ;h (w?vheb wkfjoK dk |?o ;[fjodotZJhnk). fgsk nkgD/ fJbki bJh ikfJdkdt/u fojk j? (T[u doi/ d/ fJbki bJhnkw fijh ejkDh). e[ZM j'o j}ko thj[zd/ sK pj[s pdbkn nkT[D tkbk BjhI;h. eh vkeNo i' efj fojk ;h, T[;pko/ T[j d[fuZsh ftZu ;h< j' ;edk j?.i/eo T[j rozNh d/D bJh efjzd/ (i' nkws"o s/ ;ko/ ;wki ftZu ;wM dk sohekj?, ]k; s"o s/ fJzB/ bzp/ fBokFkiBe

fJbki s'I pknd), vkeNo ed/ th }'o d/e/ BjhI efj ;edk. i/eo foFs/dkoc?;bk eoB ftZu n;woZE ofjzd/ jB sKfJj eJh gZXoK T[s/ Bkekwh j? L (1)wkfjo (2) ;wki (3) ftZs. T[whd j?fJ; ejkDh s'I e[ZM ;pe fwb/rk.

nfij/ d/FK ftZu i' nkw s"o s/ j'fojk j?, T[j j? ikDekoh dh xkN ns/nkw b'eK tb'I nfij/ jkbks bJh gfjbKs'I fsnko Bk ofjDk fi; d/ Bshi/ ti'Ife;/ fJe iK d{i/ ekoB eoe/ jk;b BjhIeo ;edk, sK ;wZf;nk j'o tX iKdh j?.

f;js ;/tktK d/ y/so ftZu, d[BhnKGo ftZu i' e'fFFK j' ojhnK jB, ]k;s"o s/ nwohek ftu, Gkos ~ fJ; Gkoh;wZf;nk Bkb BfiZmD bJh fJe fJBebkps'I xZN e[ZM BjhI ukjhdk. fJe nzd'bBfiE/ jo ftnesh xZN'-xZN nkgDh ][d dhf;js pko/ g{oh ikDekoh oydk j't/.ftfrnkBe dtkJhnK ns/ fJbki d/ ;XkoBfrnkB ftZu s/}h nkT[D s'I fpBK @f;jsjh ;G s'I T[sw XzB d"bs j?# dk w[jktokGkoshnK bJh y'ybk pfDnk oj/rk.

(b/ye u/BZJh fty/ fBT{o' nkJh ;h :{, ng'b';g?F?fbNh j;gskb d/ ofi;Noko jB.)

Gkos ~ nZr/ tXkT[D bJh e/Ido ns/okiK ftueko B}dheh ;pzXK ~ th :ehBhpDkJ/rh. gqXkB wzsoh B/ fJj th fejk,@@i/ okiK ftZu fBt/F nkT[Idk j? sK fJjGkos ftZu th nkT[Idk j?. oki ns/ e/IdofJeZm/ fwb e/, w'Y/ Bkb w'Yk i'V e/ fJZeNhw tKr ezw eoB. fJj fJeZm/ fwb e/jZb bZGD ns/ uh}K nZr/ tXD.##

Gkt/I fe w/e fJB fJzvhnk w[fjzw dhfJZe wip{s F[o{nks ehsh rJh, fJ;;cbsk ~ :ehBh pBkT[Dk j[D ;oekoi[zw/ j?.

(b/ye fdZbh fty/ ;[szso gZsoeko j?.)

e-mail :[email protected]

;\k 47 dh pkeh;\k 47 dh pkeh;\k 47 dh pkeh;\k 47 dh pkeh;\k 47 dh pkeh