वर्ष ४२ - Yojana

³eespeveeef[meWyej, 2014 3

³eespeveeefJekeÀeme meceefHe&le ceeefmekeÀ

v Je<e& 42 v v DebkeÀ 5 v v ef[meWyej 2014 v v cetu³e 10 ©. v

Ùeespevee Jeie&CeerÛes veJes oj

Jeeef<e&keâ : ™. 100efkeâjkeâesU efkeâbcele : ™. 10Mespeejer je°^s(SDejcesue) Jeeef<e&keâ : ™. 530Ùegjeshe Je DevÙe je°^s(SDejcesue) Jeeef<e&keâ : ™. 730

cegKÙe mebheeokeâjepesMekegâceej Pee

mebheeokeâ YeeJevee ieesKeues

Ghemebheeokeâ DeefYe<eskeâ kegâceej

cegKehe=‰peer.Heer. OeesHes

`³eespevee' ns efve³eespeve Dee³eesiee®³ee Jeleerves, keWÀê mejkeÀej®³ee ceeefnleer Je he´meejCe ceb$eeue³ee®³ee he´keÀeMeve efJeYeeieeleHexÀ eEnoer, Fbie´peer, cejeþer, iegpejeleer, keÀVe[, lesuegiet, hebpeeyeer, Got&, yebieeueer, leefceU, ceu³eeUce, Gef[³ee Je Deemeeceer Yee<eebletve he´keÀeefMele nesles. osMee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemee®eer Kegueer ®e®ee& keÀjCeejs les J³eemeheerþ Deens. `³eespevee'le heéfme× nesCeeN³ee uesKeebleerue celes l³ee l³ee uesKekeÀeb®eer Demeleele.

Ùeespevesmee"er uesKe, Jeie&Ceer, peeefnjele F. meJe& he$eJÙeJenejemee"er heòee :Ùeespevee ceeefmekeâ keâeÙee&ueÙe701, `meer' efJebie (7Jee cepeuee), keWâõerÙe meove, meskeäšj 10, meer.yeer.[er. yesueehetj,veJeer cegbyeF& 400 614.

email - [email protected]

Deveg›eâceefCekeâe

Yeejleer³e kebÀhev³ee efJeosMeele keÀe peeleele? - Jner.Sve. yeeuemegyećeC³ebce 5

hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCetkeÀ : jep³eefvene³e yeoue DeeefCe OeesjCeeleerue heefjJele&ve

- meesefpeve efMeve 13

Yeejleer³e jep³eebceOeerue Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee heéosefMekeÀ Demeceleesue

- [e@. Sme.Deej.kesÀMeJee 18

keÀeueyee¿e keÀe³eos - DeefveJeemeer Yeejleer³eebheg{erue hes®e (efJeMes<e uesKe)

- Deefveue ceunes$ee 27

Yeejleer³e yeebOekeÀece GÐeesie - efJeosMeer iegbleJeCegkeÀoejebmeeþer DeekeÀ<e&Ce keWÀê

- YeeJevee ieesKeues 33

Yeejlee®es jep³eeb®³ee Jee{l³ee menYeeieemen peeieeflekeÀ heeleUerJejerue DeeefLe&keÀ mebyebOe

- ef$eosJe efmebie cewveer 37

Yeejleeleerue hejosMeer iegbleJeCetkeÀ - efJe®eeje lej Kejb ?

- 42

Yeejlee®³ee hejkeÀer³e J³eeheejeleerue he´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®es efJeJes®eve

-[e@. efveefleve %ee. ®eewOejer 46

Yeejleeleerue SHeÀ[erDee³e®es mJe©he - [[email protected] Yee. Iees[smJeej 50

ef[mesbyej, 2014³eespevee

4

mebHeeokeÀer³e Yeejleeyeeyele meebiee³ee®es Peeu³eeme

''DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe HegjkeÀ Dee³eele cee@[sue®ee'' DebieerkeÀej Yeejleeves HeÀej HegJeea kesÀuee Demetve efpeLes efJeosMeer He´l³e#e iebgleJeCegkeÀer®ee mebyebOe Deens efleLes ³ee®eer íeHe Yeejlee®³ee meO³ee®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeeJej efometve ³esles.

efveefj#eCeeDebleer Demes ue#eele Deeues keÀer, Yeejleele efJeosMeer He´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee ðeesle ne cegK³eleë 1969 les 1975 ceO³es neslee. ³eeveblej efJeosMeer He´l³e#e iegbleJeCegkeÀ efJejesOe keÀeueeJeOeer 1975 les 1991, lej efveJe[keÀ #es$eebÜejs Lesì He´l³e#e iegbleJeCegkeÀ les Debefleceleë 1991 veblej®³ee DeeefLe&keÀ megOeejCeeÜejs Lesì He´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®es HetJe& JeeleJejCe le³eej nesC³ee®ee keÀeueeJeOeer ³ee ceO³es efJeYeeieuee Deens. DeeefLe&keÀ OeesjCee®es ns ìHHes Yeejlee®³ee jepekeÀejCeele meg×e efJeefJeOe HeeleUerJej ìHH³ee ìH³eeves peeCeJeleele. ³ee meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀu³eeme meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e efmLel³eblejebceO³es DeeefLe&keÀ OeesjCe yeoue cenllJee®ee Deens, pees ³ee #es$eebceO³es He´Kejlesves DeeefCe KejsHeCeeves peeCeJelees. ns ner Kejs Deens keÀer, mJeeleb$³eeWllej keÀeUe veblej Yeejlee®³ee keÀener oMekeÀebceO³es DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee cee@[sueJej Jeeo GlHevve Peeuee, Hejbleg FLes ns ue#eele I³ee³euee nJes keÀer, Yeejleeves peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue DeeJneveebvee leeW[ osC³eemeeþer meg¢{ DeeefCe MeeMJele DeeefLe&keÀ Hee³eeYegle mesJee lemes®e mebmLeelcekeÀ HeÝeeJeer ³eb$eCeebvee JeeJe efouee.

`` mebmLeelcekeÀ megOeej “ ner ³eMee®eer efkeÀuueer Demetve peer osMeeceO³es Lesì He´l³e#e iegbleJeegkeÀeruee DeekeÀef<e&le keÀjles. mejkeÀejves osMeeceO³es SHeÀ.[er. Dee³e. uee DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe ceeie& DeJeuebefyeues Demetve DeeleeHe³e¥le mebj#eCe GlHeeove, yeebOeCeer, efkeÀjkeÀesU J³eeHeej, Jeercee, Fl³eeoer #es$eemeeþer SHeÀ.[er.Dee³e ®eer oeueves Kegueer Peeueer Deensle.

mejkeÀejves `cesskeÀ Fve Fbef[³ee“ Üeje mJeosMeer efveefce&leeruee ®eeuevee efoueer Demetve ³eecegUs yengleebMe efJeosMeer kebÀHev³eebvee YeejleeceO³es iegbleJeCegkeÀ keÀjC³eemeeþer Deecebef$ele kesÀues Deens. YeejleeceOeerue Lesì He´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee efveJJeU m$eesle ne 1992 heemeve Jee{uee pees 1992 ceO³es 0.1 ìkeÌkesÀ neslee l³eeves Je<e& 2011 ceO³es 1.7 ìkeÌkeÌ³eebHe³e¥le cepeue ceejueer Deens DeeefCe YeefJe<³eele ne DeeuesKe Jee{erJe jneCeej Deens, ns efveefM®ele.

Lesì He´l³e#e iegbleJeCegkeÀ ne {esyeU Yeeb[Jeue GYeejCeer®ee cenlJee®ee IeìkeÀ Demegve YeejleeceO³es SHeÀ.[er.Dee³e. ves Je<e& 2011 ceO³es 6.4 ìkeÌkesÀ ®eer HeeleUer ieeþueer Deens.

leLeeefHe Deepe®ee cenlJee®ee cegÎe ne peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Heéfke´À³esceO³es Lesì He´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee GHe³eesie osMeebvee keÀmee keÀªve Ieslee ³esF&ue ne Deens. ³eeJe©ve ns mHe<ì nesles keÀer, meeceeefpekeÀ, He³ee&JejCeer³e DeeefCe jepekeÀer³e HeÝeeJe, jepekeÀer³e Je®e&mJe vemesue lej Lesì He´l³e#e iegbleJeCegkeÀeruee ³eMeefmJelee HeéHle nesT MekesÀue. meceepeeleerue cegK³eleë Demee meerceeble Jeie& DeeefCe Demee Jeie& pees peerJeveceeve megOeejC³eekeÀ[s DeeefCe He³ee&JejCeer³e Heéfke´À³ee meceleesue þsJeC³ee®ee keÀue jeKelees. efJeosMeer Yeeb[Jeueeuee DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer DeeefLe&keÀ Heg{ekeÀej Iesleevee efJe®eej keÀjeJe³eeme nJee. DeMee Jeiee&kebÀ[s pej DeeHeCe ogue&#e kesÀu³eeme HeÀej HegJeea pemes `` Fmì Fbef[³ee kebÀHeveer “ ves Deeheues Je®e&mJe ÒemLeeefhele keÀ©ve oesve oMekeÀebHegJeea J³eeHeej DeeefCe iegbleJeCegkeÀer®es mebHegCe& DeefOekeÀej mJeleëkeÀ[s þsJetve DeLe&keÀjCe kesÀues, DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeu³eeme DeeHeu³eeuee Lesì He´l³e#e iegbleJeCegkeÀermeejK³ee keÀeceOesvetuee cegkeÀeJes ueeiesue.

efJeosMeer He´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®es DeeefLe&keÀ jepekeÀjCe

mene oMekeÀebHegJeea Yeejleeves ueebye Heuu³ee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeekeÀ[s PesHe Iesleueer. iebies He³e¥le®e ce³ee&efole ve jenlee, efceefmeefmeHeer, ³eebefiìmed, [@v³egve, veerue DeeefCe De@ce@Peesve ³ee veo³eebJe©vener yejs®e HeeCeer Jeentve iesues Deens. peiee®³ee Ke-³ee DeLe&J³eJemLesceO³es keÀceeueer®ee yeoue Demetve peeieeflekeÀ je<ìêr³ekeÀjCe keÀjC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeuee meyeU Heeefþbyee efceUle Deens pees keÀer, 20J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeceO³es DeeefMe³ee, DeeefHe´ÀkeÀe DeeefCe ue@efìve DecesefjkeÀe ³eebveer Jemeenle Jeeoe efJe©× SsefleneefmekeÀ ue{e osleebvee IeeueefJeuee neslee. l³eeb®es owefoH³eceeve ueeshe HeeJeues nesles. Deepe®es peie ns ceesþ³ee HećeeCeeJej SkeÀceskeÀebMeer pees[ues iesues Demetve efJeefJeOe osMeeb®³ee veeU ³ee peJeUHeeme DeO³ee& MelekeÀehetJeea SkeÀceskeÀebceO³es iegbleu³ee iesu³ee Deensle. Heéfme× SsefleneefmekeÀ uesKekeÀ F@efjkeÀ ne@vme yee@ce ³eebveer l³eeb®³ee HegmlekeÀeceO³es cnìues Deens keÀer, jepesMeener ³egieele ke´Àebleer ³egiee®ee pevce Peeuee DeeefCe ¬eÀebleer³egieeves Yeeb[JeueMeeneruee pevce efouee. pesJne keÀer, DeeHeCe peeieeflekeÀ HeeleUerJej 21 J³ee MelekeÀele HeoeHe&Ce kesÀues Deens, lesJne Deeheu³ee efvejer#eCeelegve ner yeeye megìe³euee vekeÀes keÀer, peeieeflekeÀ DeeefLe&keÀ He×leerÜejs Yeeb[Jeue ðeesle ne peiee®³ee SkeÀe YeeieekeÀ[tve ogmeN³ee YeeieekeÀ[s ceesþ³ee HećeeCeeJej mLeueebleefjle nseleevee efomelees. Debleme&cevJe³ekeÀ peiee®es DeefOekeÀej DeeefCe DeveskeÀ cenlJee®es efveCe&³e ns DeeHeu³eeJej LeesHeefJeC³eele ³esleele. SkeÀ He´keÀejs ³ee meJe& yeeyeeR®es KeesueJej Heefj#eCe DeeefCe iegbleeiegbleer®³ee meceleesue efJelleer³e vesìJeke&À He×leeRvee mecepeCes DeeJeM³ekeÀ Deens, p³ee ceesþ³ee HećeeCeeJejerue peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesJej DeJeuebyetve Deensle.


Yeejleer³e kebÀhev³ee efJeosMeele keÀe peeleele?- Jner.Sve. yeeuemegyećeC³ebce

1990 ®³ee ceO³eeheemegve hegJee&heej ®eeuele

Deeuesues efve³ece DeeefCe keÀe³eos cees[erle

keÀe{gve le©Ce GÐeespekeÀebveer 'De@efveceue

efmhejerì oeKeJetve efJeosMeele HeÀej ceesþ³ee

ÒeceeCeeJej iegbleJeCegkeÀ DeeefCe peeieeflekeÀ

DeLe&J³eJemLesle veJ³ee Gcesoerves menYeeie

Iesleuee ³eele ÒeecegK³eeves keÀeceieejeb®eer

G®®e GlheeokeÀlee, mebMeesOeve, efJekeÀeme

Ke®e& J³eJemLeeheefkeÀ³e keÀewMeu³e,

efve³ee&le DeeefCe 1991 veblej®es Yeejleeves

DeJeuebefyeuesues GÐeesie GoejerkeÀjCe

OeesjCe Deens.

I. heefj®e³e:

iesu³ee keÀener Je<ee&le Yeejle DeeefCe ®eerve ³eebveer kesÀJeU Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀeryeeyele GoejerkeÀjCee®es OeesjCe DeJeuebefyeues veener lej efJeosMeeleerue iegbleJeCetkeÀoej cnCetvener ns oesvner osMe Go³eeme Deeues Deensle. Yeejlee®³ee iegbleJeCegkeÀer®es hećeeCe ®eervehes#ee keÀceer Demetve Yeejlee®³ee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®eer j®evee peer GlheeokeÀ DeeefCe mesJee ³eeb®³ee YeesJeleer keWÀêerle Deens, l³eeb®eer efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es Demeuesueer GheeqmLeleer, DeefOeieńCeeJej DeeOeejuesueer hejkeÀer³e yeepeejele he´JesMe keÀjC³ee®eer he×le cegK³elJes DecesjerkeÀe DeeefCe ³egvee³eìs[ eEkeÀi[ce ³ee ieesäer Flej Go³eesvcegKe DeLe&J³eJemLeebheemetve Yeejleeuee JesieÈ³ee keÀjleele. Yeejlee®³ee iegbleJeCegkeÀer®³ee ³ee JewefMe<ìîeeb®es efJeMues<eCe nesCe iejpes®es Deens. ne uesKe Demes cnCelees keÀer, Yeejleer³e kebÀhev³ee keÀjle Demeuesu³ee iegbleJeCegkeÀer ceeies l³eeb®³eekeÀ[s Demeuesueer efJeMes<e J³eJemLeehekeÀer³e #ecelee keÀejCeerYetle Deens.

II. Yeejlee®³ee efJeosMeeleerue iegbleJeCegkeÀer®es mJe©he DeeefCe DeekeÀejceeve :

Yeejlee®³ee Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀer®es DeekeÀejceeve pes 1990 ceO³es $124 oMeue#e nesles les 2011 ceO³es Jee{tve $111,257 oMeue#e FlekesÀ Peeues Deens pes efJekeÀefmele osMeebceOeerue SketÀCe Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀerleerue 3% efnmmee Deens

(leÊeÀe 1). hene heeve ¬eÀ. 6

eflemejer ieesä cnCepes Yeejlee®eer 50%

Lesì efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ ner efJekeÀmeerle osMeebceO³es Peeuesueer Deens lej ®eerve®eer 75% iegbleJeCetkeÀ ner efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es Peeuesueer Deens.

2008 ®³ee MesJeìer Yeejle ne ³egkesÀ ceOeerue DecesjerkesÀveblej®ee ogmeje meJee&le ceesþe iegbleJeCetkeÀoej neslee. (hene Deeke=Àleer 1 heeve ¬eÀ. 6)

®eewLeer ieesä cnCepes Yeejlee®³ee Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®eer Jee{ ner cegK³elJes DeefOeieńCeeJej DeeOeejerle Demegve (leÊeÀe 3) Dee@iemì 2010 ceO³es mebheuesu³ee Je<ee&®³ee MesJeìer Yeejle one DeefOeieńCe keÀjCeeN³ee osMeeb®³ee ³eeoerle efJekeÀmeveMeerue osMeebceOetve meerces heueerkeÀ[erue efJeefueveerkeÀjCe- DeefOeieńCee®³ee 24 oMeue#e J³eJenejebmenerle ogmeN³ee mLeeveeJej neslee (Je@iemìerue,2010). 2008 les 2009 ³ee Je<ee¥ ojc³eeve Yeejleer³e kebÀhev³ee 1347 efJeefueveerkeÀjCe DeeefCe DeefOeieńCeeb ceO³es menYeeieer nesl³ee p³ee®es cetu³ee 72 Deype SJe{s nesles (leÊeÀe 3 heeve ¬eÀ. 7).

ìsìueer ìer, pe@i³egDeej DeeefCe ue@b[ jesJnj, keÀesjme mìerue (meJee¥®es DeefOeieńCe ìeìeves kesÀues Deens), ¿eeFì DeeefCe ce@ke@À ³ee mkeÀe@ìerMe ceÐe kebÀheveer®ee leeyee Yeejleer³e GÐeesieheleer ceeu³ee ³eebveer Iesleuee Deens DeeefCe


6

leÊeÀe 1: ®eerve DeeefCe Yeejlee®³ee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®es DeekeÀejceeve ($ oMeue#e)osMe 1981 1985 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011®eerve 39 900 4,455 17,768 27,768 57,206 73,330 95,799 147,949 229,600 297,600 365,981Yeejle 93 93 124 495 1,733 9,741 27,036 44,080 62,451 77,207 92407 111,257

leÊeÀe 2: ®eerve DeeefCe Yeejle ³eeb®eer Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀ

Yeejle ®eerve2000/01

les 2006/07

% SkegÀCe Jeeìe

2008/09 les

2011/12

% SkegÀCe Jeeìe

2004 les 2007

% SkegÀCe Jeeìe

2008 les 2010

% SkegÀCe Jeeìe

(Deype $) (Deype $) (Deype $) (Deype $)

he´eLeefcekeÀ #es$e 1.06 0.64 4.94 8.53 16.93 26.0 25.93 14.30

og³³ece #es$e 10.98 43.46 25.96 45.00 6.06 9.0 14.18 7.83

efJelejCe #es$e 13.22 52.00 26.93 46.54 42.34 65.0 141.14 77.87

SketÀCe 25.26 57.86 65.43 181.24 m$eesle:meb³egÊeÀ je<ì^s J³eeheej DeeefCe efJekeÀeme heefj<eo (www.unctad.org/fdistatistics)

Chinese 2009 ODI by Region - Stock(US $ million, percent share)

Distribution of FDI inflow to the UK (%)

Deeeke=Àleer 1 Deeeke=Àleer 2 (m$eewle ë FkeÀe@vee@efcemì)

DeeuesKe 3 Yeejle DeeefCe ®eerve ³eebveer kesÀuesues DeefOeie´nCe

m$eesle: osy³egues DeeefCe ogDeevceg


leÊeÀe 3: Yeejleer³e kebÀhev³eeb®³ee meerces heefuekeÀ[erue efJeefueveerkeÀjCe DeeefCe DeefOeieńCe Kejsoer ³eeb®es

YeewieesefuekeÀ efJelejCe 2000-2007osMe 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Total

DecesjerkeÀe 22 12 9 17 20 35 43 62 76 27 323

³egkesÀ 5 2 8 11 7 16 26 20 36 12 143

DecesjerkeÀe+³egkesÀ 27 14 17 28 27 51 69 82 112 39 466

ke@Àve[e 0 0 0 0 0 2 5 9 7 9 32

Flej 34 29 34 52 47 91 111 112 198 141 849

SkegÀCe 61 43 51 80 74 144 185 203 317 189 1,347

m$eesle: Lee@cmevme Jeve ye@bkeÀj (2010)

meesHeÌìJesDej #es$eeleerue SketÀCe iegbleJeCegkeÀer®eer oKeue ceeO³eceebveer Iesleueer Deens.

III hejbhejeiele mheäerkeÀjCe

hejbhejeiele kebÀhev³eevee pesJne yeepeejeleerue JewefMe<ìles®ee DeYeeJe DeeefCe mebmLeelcekeÀ IeìkeÀ ns Glheeove efve³ee&le keÀjC³eeheemegve jesKeleele efkeÀbJee l³eeb®³ee keÀ[s Demeuesu³ee ueeYee®ee efJeosMeeleerue kebÀhev³eebvee hejJeevee osC³eeheemetve l³eebvee Jebef®ele þsJeues peeles. DeMee JesUer mheOexuee leeW[ osC³eemeeþer efJeosMeer kebÀhev³eeb®³ee cekeÌlesoeejeruee mebheg<ìele DeeCeC³eemeeþer peemleerle peemle iegbleJeCegkeÀ keÀjleele. ne³ecej (1976) ³eeb®³ee efJe®eej mejCeeryeeyele®eer ®e®ee& efJemleejerle kesÀueer Deens, p³eele efJeosMeeleerue iegbleJeCegkeÀer®eer efþkeÀeCes(Sue) DeeefCe heéflemheO³ee¥heemetve ceÊesÀoejer Demeuesu³ee ueeYeeb®ee ye®eeJe keÀjC³ee®³ee ceeiee¥®ee DeeefCe meeOeveeb®eener meceeJesMe Deens. Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®es ns leerve hewueg DeesSueDee³e ©heueeskeÀ Jee Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®ee ueJeef®ekeÀ efme×eble Demes SkeÀef$ele kesÀues Deensle. ([efcebie 1993)

DeefuekeÀ[erue Lesì efJeosMeer

iegbleJeCegkeÀer®³ee efme×eblee®³ee ®ee®eC³ee ¿ee Yeejle DeeefCe ®eerve ³eeb®³ee Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀerMeer mebyebefOele Deensle (heÓeeve 2011, yekeÌues Sì.Sue, 2007;kegÀceej, 2007 DeeefCe vegVesvekebÀhe Sì.Sue, 2010). Yeejlee®³ee yeeyeleerle megjJeeleer®es DeY³eeme ns pe³ehe´keÀeMe heÓeeve (2008,2011,2004) ³eebveer kesÀues Deensle. heefjÞecehetJe&keÀ efJeefJeOe m$eesleebheemetve SkeÀ$eerle kesÀuesueer ceeefnleer p³eele ceeO³ece DeeefCe Dehe´keÀeMeerle mejkeÀejer ceeefnleer®eener meceeJesMe Deens.

heÓeeve ³eeb®³ee efJeMues<eCeele, Yeejleer³e GlheeokeÀ kebÀhev³eeb®³ee efJeosMeele peeC³eeceeies keÀeceieejeb®³ee G®®e GlheeokeÀlee, mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀemee®ee Ke®e&, J³eJemLeehekeÀer³e keÀewMeu³e, efve³ee&le DeeefCe 1991 ®³ee veblej®es GoejerkeÀjCee®es OeesjCe Demes IeìkeÀ keÀejCeerYetle Demeu³ee®es cnbìues Deens. DeesSueDee³e efme×ebleeb®³ee heg<ìerkeÀjCee Üejs he´keÀeMePeesle ìekeÀlees l³eehećeeCes ceeuekeÀer nkeÌkeÀe®ee HeÀe³eoe ne efJeosMeele peeC³ee®es Oee[me keÀjCeeN³ee Yeejleer³e kebÀhev³eekeÀ[s Demelees ¿ee ieesäeruee ns efvekeÀeue ceev³elee osleele keÀer veener ne

Jeeoe®ee cegÎe Deens. Yeejleer³e kebÀhev³ee®eer G®®e keÀeceieej GlheeokeÀlee ner l³eeb®³ee Glheeove heéf¬eÀ³esleerue he´®eb[ hećeeCeele Demeuesu³ee Yeeb[Jeueer Ievelesle DeeefCe KeemekeÀªve Yeeb[Jeue keWÀêerle Demeuesu³ee GÎesieebceO³es Demeuesu³ee l³ee®³ee ceesþîee hećeeCeeJejerue GheeqmLeleerle Deens. Yeejleer³e Glheeovee®eer ner oesve JewefMe<ì³es ner GoejerkeÀjCee DeeOeer®³ee Dee³eele he³e&ìve DeewÐeefiekeÀjCee®³ee OeesjCee®³ee keÀeUe®ee hejerCeece Deensle p³ee®eer efJemle=le veeWo meeefnl³eele(YeieJeleer DeeefCe osmeeF&, 1970, hebieejer³ee, 2008) Deens. Kejslej, Yeejleer³e Glheeove #es$eeleerue DeveskeÀ Ghe-mecetn ns ®eerve ceOeerue kebÀheveer mecetnebMeer leguevee kesÀu³eeme peemle Yeeb[Jeue keWÀêerle Deensle (yeeuemegyećeC³ebce DeeefCe me@hmeHeÀ[&, 2007)

heÓeeve ³eeb®³ee Yeejleer³e kebÀhev³eeb®³ee Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®³ee efJeMues<eCeeleerue ®eue IeìkeÀebceO³es J³eJemLeeheve keÀewMeu³e ne IeìkeÀ meJee&le cenlJee®ee Deens. Kej®e, Yeejleer³e kebÀhev³eeb®es J³eJemLeeheve keÀewMeu³e ns ceeuekeÀer nkeÌkeÀe®³ee ueeYeele Demeu³eeves ne IeìkeÀ GÐeesie kebÀhev³eevee efJeosMeele


8

pee³euee heÝeeJeerle keÀjlees. J³eJemLeeheve keÀewMeu³eeb®es JewefMe<ì³es menpe ceespelee ³esle veenerle. heÓeeve leer kebÀhev³ee®³ee Je³eevegmeej SketÀCe ceeueceles®³ee he´l³eskeÀ IeìkeÀe yejesyej Demeuesuee veHeÀe, DeekeÀej, mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme, Dee³eele kesÀuesu³ee %eevee®es ceeveOeve, efJe¬eÀer Ke®e& DeeefCe GÐeesie DeeefCe GÐeesieeb®eer ceeuekeÀer DeeefCe he´keÀej ³eeb®³ee keÀequhele ®eueeb®³ee meb®eeceO³es l³ee®es ieCeve keÀjleele. J³eJemLeeheve keÀewMeu³ee®ee hejleeJee keÀe{C³eemeeþer Deboepeerle heeleUerJejerue veHeÀe he´l³e#e veHeÌ³eelegve Jepee kesÀuee peelees. ner J³eJemLeeheve keÀewMeu³e ceespeC³ee®eer Yeejleer³e he×le Demetve leer J³eJemLeehekeÀebceO³es mJeeYeeefJekeÀ Demeles p³eele mebmLes®eer JewefMe<ìîes DemeCeeN³ee IeìkeÀeb yeeyele®³ee Ghe¬eÀceelcekeÀ keÀewMeu³ee®ee meceeJesMe neslees. ³ee ieCeveele keÀoe®eerle SkeÀ mecem³ee Demeg MekeÀles leer cnCepes ner he×le HeÀÊeÀ kesÀJeU Yeeb[JeueeJejerue SketÀCe hejleeJee oeKeJet MekesÀue pemes heieeje®es cegdu³eeJeOeeale. efveJJeU pej heieej keÀceer Demesue Jee jespeieej keÀceer Demesue lej cegu³eeJeOeealeeletve heieej Jepee kesÀu³eeJej jenCeejer yeekeÀer peemle Demesue. JesieÈ³ee he´keÀejs peemle veHeÀe meebiee³e®ee Peeuee lej lees J³eJemLeehekeÀer³e keÀuhekeÀles®ee G®®e hejleeJee vemetve lees efveJJeU ve keÀceeJeuesu³ee Glhevee®³ee ceekeÌme& ®³ee lelJeehećeeCes ceeuekeÀer Yeeb[JeueeJejerue SketÀCe hejleeJee Deens.

mebmLeelcekeÀ keÀewMeu³e J³eJemLeehekeÀer³e heéfleYesmenerle keÀesyye-[iueme Glheeove keÀe³e& he´keÀejeleerue 'S' J³eeK³esle (SketÀCe IeìkeÀ Glheeovelee oMe&JeCeeN³ee) oMe&Jeuesueer Demetve p³ee eqmLej Devegceehe he´l³e³eeOeerve Demeleerue. GheueyOe Deboepe

ns oMe&Jeleele keÀer, GoejerkeÀjCeeveblej®³ee keÀeUele Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue SketÀCe IeìkeÀ Glheeoveles®eer Jee{ HeÀej peemle Peeuesueer veener (osJe kegÀmegce Sle.Sue.2010;ieesu[ej DeeefCe kegÀceejer,2002, mesve,2007). ieesu[j DeeefCe kegÀceej ³eeb®ee DeY³eeme Yeejleer³e Glheeove #es$ee®³ee SketÀCe Jeee|<ekeÀ IeìkeÀ Glheeovee®eer GoejerkeÀjCee®ee hetJe& DeeefCe veblej®³ee keÀeUeMeer leguevee kesÀu³eeJej Ieì oMe&Jelees. meeOeejCeheCes Yeejleer³e kebÀhev³eeb®³ee #eceles®ee keÀceer Jeehej ³eemeeþer keÀejCeerYetle Deens. DeeCeKeer SkeÀ DeY³eeme (cegKepeea DeeefCe cegpegceoej, 2007) pees mebIeìerle Yeejleer³e Glheeove GÐeesieebceO³es 1980 les 2000 ³ee keÀeUele Deeuesu³ee leebef$ekeÀ yeoueeb®es efJemle=le efJeMues<eCe keÀjlees lees ner DeMee®e efve<keÀ<ee&he´le ³eslees.

yeN³ee®e Glheeove kebÀhev³eeb®³ee yeeyeleerle Demeuesu³ee leebef$ekeÀ keÀe³e&#eceles®ee DeYeeJe ner meyeye IeìkeÀeb®es Glheeove Jee{JeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ J³eJemLeehekeÀer³e heéfleYes®ee DeYeeJe mecepeC³eele ³esT ve³es. efkeÀ®ekeÀì keÀeceieej keÀe³eos DeeefCe mebOeer efnjeJetve IesC³ee®es veeskeÀjMeener®es Fjeos ³eecegUs J³eJemLeehekeÀ keÀoe®eerle Yeeb[Jeue keWÀêerle leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀ©ve veHeÀe peemleerlepeemle keÀceeJeC³ee®ee he´³elve keÀ© MekeÀleele.

DeeefOe meboYe& efouesueer DeekeÀ[sJeejer Demes oMe&Jeerles keÀer, p³ee kebÀhev³eeb®ee veHeÀe peemle Deens l³eeb®ee keÀue efJeosMeele peeC³eekeÀ[s Demelees. heCe meieÈ³ee®e DeMee peemle veHeÀe Demeuesu³ee kebÀhev³ee efJeosMeele peeT MekeÀleerue Demes veener.

Kejlej efJeosMeele iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee DeveskeÀ kebÀhev³eebveer iegbleJeCegkeÀer®ee efveOeer keÀoe®eerle Deeblelejjeäêr³e Yeeb[Jeueer yeepeejletve GYee kesÀuesuee Demelees. DeMee Yeejleer³e kebÀhev³ee p³eebveer efJeosMeele he´JesMe kesÀuee Deens l³eebvee ceeuekeÀer nkeÌkeÀe®ee SkeÀ DeveesKee ueeYe neslees p³eeuee DeeheCe J³eJemLeehekeÀer³e keÀe³e&#ecelee, OeeskeÀe helkeÀjCes, Deboepe Jele&JeCes DeeefCe veJ³ee yeepeejeb®ee MeesOe IesCes Demes iegCeOece& Demeuesueer Ghe¬eÀceMeeruelee cnCet MekeÀlees. Go³eesvcegKe DeLe&J³eJemLeebceO³es ³ee yeeyeleerle Yeejleer³e kebÀhev³ee keÀoe®eerle efJeMes<e Demet MekeÀleerue. ns efJeMes<e iegCeOece& Yeejleer³e J³eJemLeehekeÀebceO³es keÀmes DeeefCe keÀesþtve ³esleele?

Yeejleer³e kebÀhev³eebveer kesÀuesu³ee DeefOeieńCee yeeyeleerleerue DenJeeue Demes oMe&efJelees keÀer, efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoej Yeejleer³e kebÀhev³eebceO³es meceYeeie efceUJeC³ee SsJepeer jesKeer ceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀje³euee hebmeleer osleele.

VI efJeosMeele peeCeeN³ee Yeejleer³e kebÀhev³eeb®es efJeMes<e iegCeOece&

kebÀhev³eebvee efJeosMeele peeC³eemeeþer keÀejCeerYetle þjCeeN³ee IeìkeÀeb®es meecev³eheCes efJeOeeve keÀjCes DeMekeÌ³e Deens (jececegleea 2008, DeLe´s³es DeeefCe mee³eero 2013, DeLegkeÀesjeuee, 2009). Go³eesvcegKe yeepeejhesþebceOeerue yengleskeÀ kebÀhev³ee p³ee efJeosMeele iegbleJeCetkeÀ keÀjleele l³eeceeies DeeqmlelJeele Demeuesu³ee kebÀhev³eebceOeerue leebef$ekeÀ #ecelee efceUJeCes ne nsleg Demelees p³eeuee ceeueceÊee efceUJeC³ee®ee nsleg Demes cnìues peeles. DeeqmlelJeele Demeuesu³ee kebÀhev³eeb®³ee DeefOeieńCeemeeþer


J³eJemLeeheveelcekeÀ keÀe³e&#ecelee ueeieles heCe leer DeekeÀ[sJeejer oMe&Jeles l³eehe´keÀej®eer veener. l³eeb®ee ¬eÀce JesieUe Deens DeeefCe l³eele l³eeb®es mJe©he DeesUKeC³ee®ee meceeJesMe neslees DeeefCe Demes ue#³e Demeuesu³ee kebÀhev³eekeÀ[s DemeCeeN³ee ceeueceÊes®eer GlheeoveMeeruelee, l³eeb®eer yeepeejhesþsceOeerue Ghe³egÊeÀlee, efJeosMeele keÀe³e&jle Demeleevee DemeCeejer peesKeerce DeeefCe ³eentvener cenlJee®es cnCepes efJeosMeele keÀe³e& meebYeeUC³ee®es Demeuesues keÀewMeu³e ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

³eentve DeefOekeÀ, DeefOeieńerle kebÀhev³eeb®es keÀoe®eerle hegve©lpeerJeve keÀjeJes ueeiesue keÀejCe l³ee keÀoeef®ele l³eeb®³ee yeepeejhesþe MeesOetve DeeefCe efJekeÀmeerle keÀjC³ee®³ee #eceles®³ee DeYeeJeecegUs Deepeejer Demet MekeÀleele pejer l³eeb®³eekeÀ[s Glheeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ ueeYe Demeues lejerner. efJeosMeele iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee Yeejleer³e J³eJemLeehekeÀebceO³es Demes keÀewMeu³e efometve Deeues Deens Jee efkeÀvmeves cnbìu³ee hećeeCes ''GÐeespekeÀ DeeefCe heéC³eemeejKeer efpeÎ (De@efveceue eqmhejerì Dee@HeÀ Deeb$ehe´sv³egDej) efometve Deeueer Deens. ³ee DeMee Ghe¬eÀceelcekeÀ heéfleYescegUs DeveskeÀ Yeejleer³e kebÀhev³ee KeemekeÀ©ve ìeìebveer efJeosMeele iegbleJeCegkeÀeruee ueeieCeejs Yeeb[Jeue Deblejjeäêr³e Yeeb[Jeueer yeepeejeletve GYes kesÀues DemeeJes. ve@Le@vesue uesHeÌHeÀ (1979) ³eeb®³ee MeyoebceO³es, “Ghe¬eÀceMeeruelee keÀoe®eerle mejme ceeefnleer KeemekeÀ©ve keÀuheveeMeÊeÀer, peesKeerce DeeefCe veefJeve mebOeerleerue Deefveeq½elelee Jew³eÊeÀerkeÀ mlejeJej keÀceer keÀ© MekeÀlees p³eekeÀ[s iegbleJeCetkeÀoejebkeÀ[tve ogue&#e kesÀues peeles DeeefCe veekeÀejues peeles.“

GÐeespeieles®³ee kesÀuesu³ee DeY³eemeele GÐeespeieles®eer 'efvekeÀ[er®eer GÐeespekeÀlee' DeeefCe 'mebOeer GÐeespekeÀlee' (keÀesmìj DeeefCe jepe,2008) Demes oesve efJemle=le ieìele JeieeakeÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens. DeeefOe®eer GÐeespekeÀlee peWJne jespeieeje®³ee mebOeer IeìJeleele DeeefCe jespeieej MeesOeCeeN³eebvee Glheeovee®³ee megefJeOee mJele:uee®e mLeeefhele keÀjeJ³ee ueeieleele leWJne mebOeerJej DeeOeejerle GÐeespeielee veefJeve yeepeejhesþe ³ee GÐeesie efceUJeC³ee®ee ceeie& DeeefCe meeOeve Deensle. GoejerkeÀjCee®³ee veblej®³ee keÀeUele efJeosMeekeÀ[s OeeJe IesCeeN³ee Yeejleer³e kebÀhev³eeb®ee meceeJesMe keÀoeef®ele mebOeerJej DeeOeejerle GÐeesiepeielesle Jee Megbhesìsjer³eve GÐeesiepeielesle nesF&ue.

Yeejleer³e GÐeesiepeieles®eer he´sjCee DeeefCe keÀewMeu³ee®ee MeesOe Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee DeveskeÀ Keeme JewefMeìîeebceO³es Deens p³eele Feflenemeelegve efceUeuesu³ee JewMeer<ìîeeb®ee meceeJesMe neslees. Yeejleeuee peele DeeefCe meceepeeefYecegKe GÐeespeieles®ee pegvee Fefleneme Deens. ³eele yeefve³ee DeeefCe ceejJee[er ³ee mecetneb®ee meceeJesMe neslees pes heécegK³eeves J³eeheejer DeeefCe meeJekeÀej nesles p³eebveer efye´ìerMe keÀeUele Yeejlee®³ee efJeosMeeleerue J³eeheejeuee efJeÊehegjJeþe keÀjC³eele cenlJee®eer YegefcekeÀe yepeeJeueer. heejMeer p³eeb®ee eEnog Jee cegeqmuece meceepe ³eebhewkeÀer SkeÀener mecetneMeer mebyebOe veJnlee l³eeb®ee opee& mJele:®ee Demee Keeme neslee. l³eebveer efye´ìerMe DeeefCe Yeejleer³e GÐeesie mecetnebceO³es ogJee cnCegve keÀece kesÀues.

Yeejleer³e GÐeespekeÀ Jeiee&®³ee DeY³eemeeceO³es njerMe oeceesojve (2008)

³eebveer efye´ìerMe DeeefCe heejmeer ³eeb®³eeleerue efJeMes<e veel³eebuee heg{erue hećeeCes efìheues Deens; “efnbog Jee cegeqmuece ³ee cegK³e he´Jeeneheemetve otj Demeu³eecegUs, jepekeÀer³e cenlJeekeÀeb#ee vemeu³eecegUs DeeefCe megjle, oceCe DeeefCe Ye©®e yebojeMeer Demeuesu³ee peJeUerkeÀlescegUs l³eeb®ee J³eeJemee³eerkeÀ heÝeeJeeMeer mebyebOe Deeuee. l³eecegUs heejMeer mLeeefvekeÀ oueeue, heéfleefveOeer DeeefCe penepeeJe©ve ceeue heeþJeCeejs cnCegve ³eesi³e þjue s(oecee sojve,2008,hee.14). l³eeb®es efye´ìerMe Fmì Fb[er³ee kebÀheveer yejesyej®es J³eeheejer mebyebOe ns Kethe Keesue nesles p³ee®ee meboYe& 19J³ee MelekeÀeleerue ®eerve ceOeerue DeekeÀ<e&keÀ ceeokeÀ heoeLee¥®³ee J³eeheejeMeer Deens.

F& JeWkeÀerpe (kegÀkeÌkegÀìheeueve J³eJemee³eeleerue Yeejleer³e kebÀheveer) ves ''yue@keÀyeve& jesJnme&'' ³ee GÊej Fbiueb[ ceOeerue HegÀìyee@ue keÌueye efJekeÀle IesCes ns kesÀJeU l³eeb®³ee KesUe®es %eeve cnCetve veJns lej J³eJemLeehekeÀebceefOeue De@efveceue eqmhejerì cnCetve yeIeeJes ueeiesue.

heejmeer DeeefCe yeefve³ee ³eeb®es J³eeheejer mJeejm³e keÀehetme, ®ene, jsMeerce DeeefCe Flej keÀ®®ee ceeue ³eeb®³ee peeieeflekeÀ yeepeejhesþsle DemeeJes. Yeejleer³e GÐeesie Ghe¬eÀceeb®es SkeÀ JewefMe<ì³es cnCepes ³egjesheer³eve DeeefCe Yeejleer³e mebmke=ÀleerceO³es menpe JeeJejC³ee®eer l³eeb®eer #ecelee ns nesles. pemes efleLe¥keÀj je@³e (2011) efueefnleele Deewhe®eejerkeÀ meceepee®³ee efve³eeceeb®³ee efJeéeele DeeefCe Deewhe®eejerkeÀ JeeefCep³e keÀe³eÐee®³ee efJeéeele Yeejleer³e ³egjesheer³eve ueeskeÀebhes#ee menpe JeeJejues. les oesvner efJeéeele menpe ³eMemJeerheCes yemeues DeeefCe


10

³egjesheer³eve J³eeheejebvee ceeies ìeketÀve l³eebveer ³eemeieÈ³ee®ee HeÀe³eÐeemeeþer ®eebieu³ee he´keÀejs Jeehej kesÀuee.

Yeejleer³e kebÀhev³eebceOes GÐeesiepeieles®³ee heéfleYes®ee efJekeÀeme nesC³eeceeies ogmejs keÀejCe cnCepes GÐeesie mecetneb®es DeeefOeheemetve Demeuesues DeeqmlelJe, KeemekeÀ©ve heeefjJeejerkeÀ he´Je=leer®e. 2000 les 2008 ³ee keÀeUele keÀjC³eele Deeuesu³ee 1347 efJeosMeer DeefOeieńCeebceO³es SkeÀ le=leer³eebMe efnmmee ne GÐeesie mecetnebMeer mebueive kebÀhev³eeb®ee Deens, SkeÀue kebÀhev³eeb®ee veJns. ner ieesä GÐeesie mecetnebvee SkeÀue kebÀhev³eehes#ee Demeuesuee mejme ueeYe oMe&Jeles peer yeepeejeleerue yee¿e IeìkeÀeb®ee Jeehej keÀjCes MekeÌ³e keÀjles. (heÓeeve, 2010, KeVee DeeefCe hesuesheg, 1997, KeVee DeeefCe ³eslesn,2007). GÐeesie mecetn DeeOeejerle kebÀhev³ee ³ee Yeejleele®e Deensle Demes veener lej Flej Go³eesvcegKe DeLe&J³eJemLeebceO³esner Deensle heCe heefjJeej he´Je=Êeer ns keÀoe®eerle Yeejleer³e mecegneb®es JewefMeÿîe Demesue. GÐeesie mecegnebvee le³eej keÀjCeejs IeìkeÀ efJeJeerOe Glheeoves DeeefCe mesJee ³eeb®eer efvee|celeer keÀjleele heCe les meJe& peesefKece helkeÀjleele p³ee efJeÊe hegjJeþe, J³eJemLeeheve DeeefCe keÀeceieejebvee heéfMe#eCe osC³eemeeþer®eer iegbleJeCetkeÀ ³eebJej DeJeuebyetve Demeleele. GÐeesie mecetn efJekeÀmeerle Yeeb[Jeueer yeepeej DeeefCe mebmLeeb®eer keÀcelejlee efJekeÀmeerle osMeebceO³es iegbleJeCegkeÀer®eer peesKeerce DeeefCe efve³eespeve keÀ©ve Ye©ve keÀe{leele.

eflemejer ieesä cnCepes SseflenemeerkeÀ keÀeUeheemegve Deepeleeie³ele ®eeuele Deeuesueer Yeejleeleerue efMe#eCe J³eJemLee peer DeveesKeer Deens. pemes efleLe¥keÀj je@³e (2011)

³eeb®³ee celes, Jemeenleer®³ee keÀeUele Yeejleeleerue efMe#eCe J³eJemLee peeleerJej DeeOeejerle nesleer- “Fefleneme keÀeUeleerue efMe#eCe he×leer®eer iejpe ner meJe& heeleUerJej peer keÀener peeleer DeeefCe meceepe ³eeb®ee mee#ej mesJeebMeer Demeuesu³ee mebyebOeecegUs l³eeb®³ee yeepetves PegkeÀuesueer nesleer. JemeenleeR®³ee DeeOeer®³ee keÀeUele p³ee mecegneb®ee mebyebOe Oece&Meem$eeMeer efveie[erle OebÐeebMeer, Deew<eOes, efMe#eCe DeeefCe heewjesnerl³e DeMee OebÐeebMeer neslee l³eebveer Jemeenleer®³ee keÀeUele efMe#eCe, Deew<eOes DeeefCe ueeskeÀ he´Meemeve ³ee #es$eele he´JesMe kesÀuee. ³ee Jeiee¥veer DeeefCe peeleeRveer MeeUe DeeefCe ceneefJeÐeeue³es ³eeb®ee Glmeeneves HeÀe³eoe Iesleuee. mee#ej mesJee DeeefCe heefjJeeje®³ee FeflenemeeMeer Demeuesuee hejmhej mebyebOe, mesJee J³eJemee³eebvee Demeuesues heÓeev³e DeeefCe leMee®e efMe#eCeeuee Demeuesues heÓeev³e ³eeb®es keWÀêerkeÀjCe cegK³elJes cegbyeF&, keÀuekeÀÊee DeeefCe ceêeme ³ee yeboj MenjeceO³es nesles. efMe#eCe J³eJemLee ner peeleerJej DeeOeejerle nesleer DeeefCe leer p³eebvee J³eJemee³eele he´JesMe keÀje³e®ee Deens DeMeeb®³ee Je®e&mJeeKeeueer nesleer. l³eecegUs G®®e peeleer mecetnebveer heéLeefcekeÀ les G®®e efMe#eCee he³e¥le cepeue ceejueer DeeefCe J³eJemLesves l³eeb®³ee iejpeeb®eer keÀeUpeer Iesleevee meeceev³e ueeskeÀeb®³ee heéLeefcekeÀ efMe#eCeekeÀ[s ogue&#e kesÀues. ner peeleer DeeOeejerle efMe#eCe J³eJemLee cegK³elJes veeiejer mesJee DeeefCe J³eJemee³eesvcegKe nesleer p³eecegUs mesJee ieìele mesJee DeeOeejerle DeLe&J³eJemLee DeeefCe mee@HeÌìJesDej®ee efJekeÀeme Peeuee pes Yeejlee®es efJeosMeeleerue hećegKe iegbleJeCetkeÀoej Deensle.

Yeejleer³e GÐeesie mecegnebcebO³es

J³eJemLeeheveele vewhegC³e efJekeÀmeerle nesC³eeceeies efye´ìve DeeefCe DecesjerkesÀle he´Jeemeer Yeejleer³e mecetneb®eer Demeuesueer GheeqmLeleer cenlJee®eer Deens. iesu³ee oMekeÀeleerue GheueyOe ceeefnleer Demes meebieles keÀer, ³egkesÀ ceO³es 1.6 oMeue#e Yeejleer³e Demetve pes lesLeerue 1.8% ueeskeÀmebK³esmeeþer lej DecesjerkesÀle 2.8 oMeue#e Yeejleer³e Demetve les lesLeerue 0.9% ueeskeÀmebK³esmeeþer ceeie&oMe&keÀ þjleele. ³egkesÀ DeeefCe DecesjerkesÀleerue ns J³eeJemeeef³ekeÀ Yeejleer³e DeeefCe efJeosMeer kebÀhev³eebceO³es ceO³emLe cnCegve keÀece keÀjleele p³eeuee osJesMe kegÀceej (2010) heéfleeqÿle ceO³emLe Demes cnCeleele. peieefoMe YeieJeleer (1974) DeMee DeveskeÀ he´Jeemeer Yeejleer³e mecegnebvee ''ìt S@b[ He´Àes'' cnCeleele keÀejCe les Deeheu³ee jefnJeemeer osMe DeeefCe Yeejlee ojc³eeve Jej®esJej he´Jeeme keÀjleele DeeefCe l³eeb®es oesvner osMeele J³eeJemee³eerkeÀ mebyebOe Demeleele. lemes®e les oesvner osMeeb®es efJeÊeer³e keÀe³eos, yeepeejhesþ keÀue, Fl³eeefobyeeyele efJeMes<e ©®eer DeeefCe DeÐeeJe³ele ceeefnleer þsJeleele.

Yeejlee®³ee efJeosMeeleerue iegbleJeCegkeÀer®³ee Jee{erceeies DeeCeKeer oesve mheäerkeÀjCes Demeg MekeÀleele. osMeebleie&le JeeleeJejCeehes#ee efJeosMeer J³eeJemee³eerkeÀ JeeleeJejCeele keÀece keÀjCes ns keÀoe®eerle peemle meeshes Demesue. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele ceeO³eceebceO³es heéfme× Peeuesu³ee yeelec³eebceOetve Yeejleer³e GÐeesieheleeRceOeerue mebLe keÀece keÀjCeeN³ee mejkeÀejer efve³eb$eCe ³eb$eCesyeeyele®eer veejepeer meceesj Deeueer Demetve l³eele 'yee@ueerieeke&À' p³eebveer veeskeÀjMeener yejesyej keÀe³e&lcekeÀ veeles efvecee&Ce kesÀues Deens l³eeb®eener meceeJesMe neslees


(¬e@Àye$eer).

ogmejer ieesä cnCepes yeN³eehewkeÀer DeekeÀ<e&Ce Demeuesu³ee Iejiegleer yeepeeje yejesyej efJeosMeer yeepeeje®³ee DeekeÀ<e&Ceeceeies Yeejle efye´ìerMeeb®ee 19J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&leerue DevegYeJe heéfleOJeefvele keÀjlees. 1870 les 1914 ³ee keÀeUele efye´ìerMeebveer jesKeerleues Yeeb[Jeue YejerJe hećeeCeele JemeenleeRceO³es efve³ee&le kesÀues. 1914 ceO³es efye´ìerMeeb®es efJeosMeeleerue Yeeb[Jeue ns Deboepes $20 Deype nesles. ner Yeeb[Jeuee®eer efve³ee&le nesle Demeleebvee mJeosMeele ceesþîeehećeeCeeJejerue yesjespeieejer DeeefCe J³eeheej mebleguevee®eer legì nesleer. efye´ìerMeeb®eer efJeosMeeleerue iegbleJeCetkeÀ JemeenleeRvee efceUeueer lej l³eebveer keÀpee&®eer hejleHesÀ[ efve³ee&leer®³ee efceUkeÀleerletve kesÀueer DeeefCe efJeosMeeleerue iegbleJeCegkeÀerletve efceUeuesu³ee hejleeJ³eeJej efye´ìerMeebveer Jemeenleerlegve keÀ®®³ee ceeuee®³ee Dee³eeleer®eer eEkeÀcele Deoe kesÀueer. ne he´keÀej 1980 ceO³es KeemekeÀ©ve hegvne efometve Deeuee. efye´ìerMeeb®³ee Yeeb[Jeuee®³ee efve³ee&leerJejerue hejleeJ³eele Demeuesuee HeÀjkeÀ DeeefCe osMeer³e mecev³ee³e, efye´ìerMe efJeosMeer jesKes ³eele Demeuesueer peesKeerce ³eeb®ee mebyebOe ueeJeCee³ee&b ceO³es(ìsefceve, 1987) DeeefCe p³eebveer Iejiegleer yeepeejhesþsle Demeuesu³ee DehegjsheCeeuee (heesuee[&, 1985 ; yeeuemegyećeC³ece, 1989) ³eemeeþer peyeeyeoej Oejues l³eeb®³eele Jeeo meg© Peeuee. Yeeb[Jeuee®³ee efve³ee&leeruee efye´ìerMeeb®³ee osMeer³e yeepeejhesþsceO³ess DehegjsheCee neslee l³eele j®eveelcekeÀ leeþjlee,keÀeceieej mebIeìveeb®eer leekeÀo DeeefCe J³eJemee³e heìkeÀve ve yeoueC³ee®eer

le³eejer ³ee ieesäer keÀejCeerYetle nesl³ee. ³ee meieÈ³ee keÀcelejlee DeeefCe leeþjlee ³ee ieesäer Deepe®³ee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle mheäheCes efomeleele DeeefCe l³ee keÀoe®eerle Yeejleer³e kebÀhev³eeb®³ee efJeosMeeleerue Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee keÀejCeerYetle Demet MekeÀleele.

Lees[keÌ³eele, p³eehe´keÀej®³ee kegÀMeuelee Yeejleer³e GÐeespekeÀebkeÀ[s Deensle l³eebvee efJeosMeele, mLeeveerkeÀ yeepeejhesþsle iegbleJeCegkeÀerceO³es ceole keÀjleele l³ee l³eebvee osMee®³ee Feflenemeelegve efceUeu³ee Deensle l³eele Ghe¬eÀceMeeruelee DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e ns Jemeenleer®³ee keÀeUeleerue lej DeYeer³eebef$ekeÀer, ceeveJemebmeeOeve keÀewMeu³e ner mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue Deensle. ner keÀewMeu³e leerve oMekeÀebhes#eener peemle ®eeueuesu³ee Deieoer 1991 he³e¥le ®eeueuesu³ee uee³emevme jepe®³ee keÀeUele De[ketÀve he[ueer nesleer. Deee|LekeÀ GoejerkeÀjCeecegUs peerve Deeheu³ee yeeìueerlegve yeensj ³esT MekeÀuee cnCepes®e J³eeJemee³eerkeÀ, kebÀìeUJeeC³ee DeeefCe efvejeMeeoe³ekeÀ keÀe³eos DeeefCe efve³eceebyejesyej pegUJetve IesC³ee®³ee keÀ®eeìîeelegve cegÊeÀ Peeuee DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe Peeuesu³ee peieeleerue mheOee&lcekeÀ yeepeejhesþsuee meeceesjs peeC³eeme DeeefCe lesLes peesKeerce helkeÀje³euee le³eej Peeuee.

leelhe³e&:

Yeejleelegve yeensj peeCeejer iegbleJeCetkeÀer®eer SsefleneefmekeÀ keÀejCes ner iesu³ee keÀener Je<ee&le Yeejleer³e DeeLeeakeÀ OeesjCeebcegUs DeeefCe Flej Go³eesvcegKe DeLe&J³eJemLeebhes#ee JesieUer Deens. ne uesKe Demes cnCelees keÀer, Yeejlee®³ee Lesì efJeosMeer iegbleJeCegkeÀerceeieerue

meJee&le cenlJee®es keÀejCe cnCepes Yeejleeuee ueeYeuesuee Ghepele GÐeespekeÀeb®ee Jeie&. ne uesKe GÐeespekeÀ Jeiee&®³ee cegUeb®eer lemes®e Flej Go³eesvcegKe DeLe&J³eJemLeebkeÀ[s vemeuesu³ee #eceleeb p³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe Deee|LekeÀ keÀejCeebcegUs efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. ³eeb®eer ®e®ee& keÀjlees 1990 ceO³es Demeuesues efve³ece DeeefCe heéflejesOe jÎyeeleue þjJeC³eele Deeu³eecegUs GÐeespekeÀebceOeerue 'De@efveceue eqmhejerì' peeie=le Peeuee Deens DeeefCe les peeieeeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle J³eeheej DeeefCe iegbleJeCegkeÀerÜejs menYeeieer nesle Deensle. mebmLeelcekeÀ, iegbleJeCegkeÀer®³ee DeeefCe yeepeejhesþs®³ee mebOeer nsjCes DeeefCe GÐeespeieles®eer heéfleYee ³ee ieesäerceO³es Demeuesuee Yeejleer³e kebÀhev³eeb®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀe®ee ueeYe l³eebvee peeieeflekeÀ yeepeejhesþsle keÀe³e& keÀjCes MekeÌ³e keÀjlees.

meboYe&:

DeLe´s³es, Sme. DeeefCe meF&o, S. (2003), HeÀe@³eveebefMe³eue efjHeÀe@cme& S@b[ Fìdme FHesÀkeÌì Dee@ve [escesmìerkeÀ S@b[ HeÀe@jsve FbJnsmeceWì Fve ®ee³evee De@b[ Fbef[³ee", he@j@ueue 3peer FbmìerìîegMevme he´sPeWìsMevme(Keeueer GheueyOe Deens)

[ h t t p s : / / w w w. c o n f t o o l . p r o /

aibuki2013/index.php?page=brows

eSessions&path=adminSessions&

form_session=37&print=yes].

he´sce®ebê,S. (2009), “DeeTìJe[& HeÀe@jsve [e³ejskeÌì FbJnsmeceWì HeÀjesce Fbef[³ee'', SefMe³eve [sJeuebheceWì efjJ¿eg, [email protected], veb.2

yeeuemegyećebC³ece, Jner.Sve. (1989), ''ke@Àefheìue SkeÌmeheesìdme&,


12

1870-1914'', FkeÀe@vee@efcekeÀ efnmìjer efjJ¿eg, meskebÀ[ Sef[Meve

yeeuemegyećebC³ece' Jner.Sve. De@b[ me@hmeHeÀes[&, [er(2007) ''[Pe Fb[er³ee veer[ uee@ì ceesDej SHeÀef[Dee³e? FkeÀe@vee@efcekeÀue De@b[ hee@efueefìkeÀue JeerkeÌueer, Jee@u³egce 42 vebyej 17pp1549-1555

YeieJeLeer, pes. De@b[ osmeeF& heer. (1970),“Fb[er³ee; hue@eEveie HeÀe@j Fb[mìêr³euee³ePesMeve De@b[ ì^s[ hee@efueefmepe efmevme 1951'',Dee@keÌmeHeÀ[& ³egefveJne|meìer he´sme.

YeieJeLeer, pes; je³eìeRipe Dee@ve Fbìjve@Meveue FkeÀe@vee@efcekeÌme, Dee@keÌmeHeÀ[& ³egefveJne|meìer he´sme, v³eg efouueer-2004 Fve ef[HesÀvme Dee@HeÀ iuee@yeuee³ePesMeve, Dee@keÌmeHeÀ[& ³egefveJne|meìer he´sme

yegkeÌues, heer., keÌuesie, pes., ¬eÀe@mme, S., efue³eg, SkeÌme., Jïee@me, S®e. & PeWie, heer. (2007), “o ef[ìceeavebìdme Dee@HeÀ ®ee³eveepe DeeTìJe[& HeÀe@jsve [e³ejskeÌì FbJmesmeceWì^^, peve&ue Dee@HeÀ Fbìjve@Meveue efyePevesme mì[erpe, Vol.38, P499-518.

¬e@Àyes$eer, pes.(2012), Fb[er³ee: yee@efueieekeÌme& De@ì yes, HeÀe³eveebefMe³eue ìeF&cme (Keeueerue hećeeCes GheueyOe Deens) [http://www.ft.com/cms/s/0/a a 6 8 1 4 e 4 - a e e 9 - 11 e 1 -a 8 a 7 - 0 0 1 4 4 f e a b d c 0 .html#axzz2S8aCdfKu].

oeceesojve, S®e.(2008 ''Fbef[³eepe v³eg ke@Àefheìefuemìdme'', hescee&veWì yue@keÀ Fve DeeefCe v³eg Fb[er³ee HeÀeGb[sMeve ³eeb®³ee meb³egÊeÀ efJeÐeceeves

kegÀmegce oeme, [er, Deefpepe, F., megjsMe, S. DeeefCe JeeOeJee, [er. (2010), “ìesìue He@ÀkeÌìj heé@[keÌìerefJeìer ieésLe Fve Fbef[³ee Fve efjHeÀe@ce& efhejs[, De ef[meie´siesìs[ meskeÌìesefjDeU De@veeefuemeerme, De@b[ heshej he´sPeWìs[ De@Le o kesÀueFSce keÀe@bHeÀjme ne@Je[& ³egefveJee|meìer

ef[ y³egues, efHeÀueerhe DeeefCe ogDeeceg, peeRie-ueerve (2012) “ueeskesÀMeveue ef[ìe|cevebìdme Dee@HeÀ Fbìjve@Meveuee³ePesMeve: De HeÀce& uesJnue De@veeefuemeerme Dee@HeÀ ®ee³eveerpe De@b[ Fbef[³eve De@keÌJeerPeerMevme'', ³egjesheer³eve ce@vespeceWì peve&ue, Vol.30, No.3, P264-277.

[gVeeRie, pes.(1993), (ceuìerve@Meveue Sbìjheé³epesme De@b[ iuee@yeue FkeÀe@vee@ceer'', De@[d[ermeve-Jesmeues

ieesu[ej, yeer.Sve De@b[ kegÀceejer, “Fbheesì& efueyeje³ePesMeve De@b[ heé@[keÌìerJnerìer ieésLe Fve Fbef[³eve ce@v³egHe@ÀkeÌ®ejeRie Fb[mìêrpe Fve Fbef[³ee Fve o 1990,'' JekeÀeAie heshej veb. E/219, Fbmìerìîegì Dee@HeÀ FkeÀe@vee@efcekeÀ ieésLe, efouueer

ieesu[smìerve, S. (2008), ''Fcee\peie FkeÀe@vee@efcePe ìêbmeve@Meveume; o keÀmes Dee@HeÀ ìeìepe'', ìêbmeve@meveue keÀe@heexjsMevme, Vol.17, No.3.

ne³ecej Sme. “o Fbìjve@Meveue Dee@hejsMevme Dee@HeÀ ve@Meveue HeÀce&me: De mì[er Dee@HeÀ [e³ejskeÌì HeÀe@jsve FbJmesmeceWì'', keWÀyeérpe, SceS:SceDe³eìer he´sme (1960,heerS®e[er efLemeerme).

( ÒeeO³eehekeÀ Jner. Sve. yeeuemegyećeC³ebce ns ue@vekeÀemìj efJeÐeeefheþ ³esLes ue@vekeÀemìj efJeÐeeefheþ J³eJemLeeheve MeeUsle DeLe&J³eJemLee efJekeÀeme (Scedefjìmed) efJe<e³ee®es ÒeeO³eehekeÀ Demetve Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej l³eebveer DeveskeÀ hegmlekesÀ efueefnueer Deensle. l³eeb®es SHeÀ[erDee³e mee@hìJesDej Fb[mìêr DeeefCe Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®es efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesve ³eeJeefjue uesKe je<ìêr³e DeeefCe Deebleje<ìêr³e peve&uemeceOetve ÒekeÀeefMele Peeues Deensle. mebhekeÀe&meeþer Fcesue - V.balasubramaniam@lancaster.

ac.uk)

1. Jnu[& Dee@HeÀ efLeve efHeÀuce keÀeseEìiedme (Fbûepeer) ` 90/-

2. efleuekeÀ keÀe cegkeÀocee (eEnoer) ` 335/-

3. jepeYee<ee (eEnoer) ` 100/-

ÒekeÀeMeve efJeYeeiee®eer veJeer HegmlekesÀ1. SkeÀ osMe SkeÀ Ëo³e (efnboer)

2. GHeYeeskeÌlee mebj#eCe (efnboer)

3. He³ee&JejCe mebj#eCe ë

®egveewefle³ee Deewj meceeOeeve


hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCetkeÀ : jep³eefvene³e yeoue DeeefCe OeesjCeeleerue heefjJele&ve.meesefpeve efMeve

jep³ebeceefOeue 'mebYeeJ³e ogjer'

SHeÀ[erDee³euee DeekeÀef<e&le keÀjleebveeb®eb

efJeefJeOe jep³eeb®eer keÀe³e&#ecelee,

iegbleJeCegkeÀ ÒeMeemekeÀer³e J³eJemLee ³eeJej

ÒekeÀeMe ìekeÀles. pejer meJe& jep³eeb®es

cegK³eceb$eer SHeÀ[erDee³e uee DeekeÀef<e&le

keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe Ghee³e GHe³eesefpele

Demeues lejer SHeÀ[erDee³e®³ee Debleëm$eesle

Òeef¬eÀ³esefJe©× DemeCeeN³ee meeceeefpekeÀ

IeìkeÀebJejner ner otjer ÒekeÀeMe ìekeÀles

Deens. DeMee JewefJeO³ehegCe& DeeefCe

Demeceeve jep³eeb®eer keÀeceefiejer l³eeb®³ee

jep³eemeeþer efJeosMeer Òel³e#e iegbleJeCegkeÀ

m$eesle Jee{efJeC³eeJej Yej osle Deens

lemes®e efJeefJeOe jep³eeb®eer JesieJesieUer

meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e ÒeCeeueer

Deelcemeele keÀjC³ee®³ee Òe³elveele Deens.

osMee®³ee meercesheefuekeÀ[s DeLee&le ogmeN³ee DeLe&J³eJemLesceO³es JeemleJ³e keÀjCeeN³ee iegbleJeCegkeÀoejebveer Deeheu³ee osMeeleerue GÐeesie J³eJemee³eeceO³es ueeYee®³ee nsletves kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ cnCepes `hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCetkeÀ` DeMeer ³ee meb%es®eer J³eeK³ee (DeesF&meer[er,2013) keÀjC³eele Deeueer Deens. Deelee ns®e Lees[s JesieUîee Meyoele efuene³e®es Peeu³eeme `` DeefveJeemeer GÐeespekeÀeves eEkeÀJee iewjYeejleer³e kebÀheveerves Yeejleeleerue GÐeesie J³eJemee³e DeLeJee kebÀheveerceO³es Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀje³e®eer``(peerDeesDee³e, 2014:7). iegbleJeCetkeÀ keÀjleebvee ³eeceO³es HeÀÊeÀ ceeueceÊes®eer ceeuekeÀer he´mLeeefhele keÀje³e®eer FlekeÀe®e DeLe& ce³ee&efole veener lej hejkeÀer³e iegbleJeCetoej GÐeesiee®³ee J³eJemLeeheveeefJe<e³eer®es efveCe&³ener IesT MekeÀCeej Deensle. J³eJemee³ee®³ee efveCe&³ee®es DeefOekeÀej hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀoejebvee DemeCeej Deensle. cnCepes Deeheu³ee osMeeleerue GÐeesieebefJe<e³eer®es efveCe&³e hejkeÀer³e Yeeb[Jeueoej IesCeej. Deeheu³ee osMeele ³esC³eemeeþer DeeefCe oerIe& keÀeUemeeþer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer ner®e meJee&le cenlJee®eer Deì GÐeesie J³eJemee³eeb®eer DemeCeej Deens. DeLee&le ³ee DeìeR®ee vescekeÀe HeÀe³eoe efkeÀleer hećeeCeele DeeefCe kegÀCeeuee nesCeej ³eeefJe<e³eer DeÐeehe mebefoiOelee Deens. ³eeefJe<e³eer kesÀuesu³ee DeY³eemeele hejmhejefJejesOeer celes meceesj Deeueer Deensle.

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀercegUs Deee|LekeÀ Je=Ooeroj Jee{sue DeeefCe l³ee®ee ueeYe DeLee&le®e DeLe&J³eJemLesuee nesF&ue, Demes meebieC³eele ³esle Deens.(cee@jve,1998).

iesu³ee oesve oMekeÀeb®ee efJe®eej kesÀuee lej Yeejle, ®eerve meejK³ee osMeebceO³es hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®es hećeeCe meelel³eeves Jee{le Demeu³eeves ³ee oesvner osMeeb®³ee yeepeejhesþeb®eer DeeefCe l³ee®eyejesyej DeLe&J³eJemLeeb®eer eqmLeleer yeN³eehewkeÀer megOeejueer Deens.( hene-³etSvemeerìerS[er DeLee&le DebkeÀìe[, 2010). hejkeÀer³e Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme ®eerve DeeOeer®e DeOeerj Peeuee Deens. YeejleeceO³es ³esJetve GÐeesie J³eJemee³e megª keÀjC³eeme ®eerve®eer le³eejer Deens®e. kesÀJeU SkeÀe mebOeer®eer Jeeì ®eerve henele Deens. Deeheues GÐeesie yeensj vesC³ee®eer le³eejer keÀjC³eeceO³es Yeejlee®ee eflemeje ¬eÀceebkeÀ ueeielees³e. ( DebkeÀìe[,2013:14). ns GYe³e osMe hejkeÀer³e Yeeb[Jeueer iegbleJeCegkeÀer®ee HeÀe³eoe keÀmee Ieslee ³esF&ue ³ee®ee®e efJe®eej keÀjle Deensle. DeLe&J³eJemLesceO³es hewmee ³esle jeefnuee lej jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesCeej Deens. l³ee®eyejesyej Flej mesJee J³eJemee³ener ceesþîee hećeeCeeJej megª nesC³ee®ee ceeie& ceeskeÀUe nesCeej Deens. GlheeoveeceO³es leb$e%eevee®ee Jeehej ceesþîee hećeeCeeJej keÀjlee ³esCeej Deens. iegbleJeCetkeÀoej kebÀhev³eebvee Deeheu³ee keÀejYeejele heejoMe&keÀlee þsJeC³eeJej Yej


14

ÐeeJee ueeieCeej Deens. J³eJemLeeheveele DeefOekeÀ ieefleceevelee DeeCelee ³esCeej Deens. ³epeceeve osMeeuee Deeheu³ee mLeeefvekeÀ GÐeesieebvee heéslmeenve osCes MekeÌ³e nesCeej Deens. Deieoer DeMee®e he´keÀejs efJekeÀeme oef#eCe keÀesefj³ee, neBiekeÀeBie DeeefCe eEmeieehetj ³ee DeefMe³eeF& osMeebveer kesÀuee Deens. hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®³ee ceoleerves Deee|LekeÀ efJekeÀeme, leb$e%eeve #es$eele heíeleer efkeÀleer GÊece he´keÀejs meeOelee ³esles, ³ee®es ns osMe cnCepes DeeoMe& GoenjCes ceeveueer heeefnpesle. hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ meelel³eeves nesle jeefnueer lej osMee®eer DeLe&J³eJemLee Kethe Peheeìîeeves megOeejles, ns ³ee íesìîee íesìîee osMeebveer oeKeJetve efoues Deens.

Yeejleeleerue hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeeefCe OeesjCeeleerue yeoue-

Yeejleeves Deeheu³ee DeLe&efJe<e³ekeÀ OeesjCeele cenlJehetCe& yeoue kesÀues DeeefCe hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoej Yeejleele Deeues lej Yeejlee®³ee yeepeejhesþs®es ©heeblej JeweféekeÀ yeepeejhesþsle nesF&ue. JeemleefJekeÀ iesu³ee keÀener oMekeÀeheemetve Deeheueer yeepeejhesþ peeieeflekeÀ nesT ueeieueer Deens®e, Deelee ³eeheg{s leer peemle-ceesþîee hećeeCeeJej JeweféekeÀ nesF&ue.(cegKepeea, 2014S).hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeryeeyele OeesjCeebceO³es keÀmekeÀmes yeoue nesle iesues DeeefCe l³eeceO³es keÀMeer megOeejCee nesle iesueer ³ee®es leerve JesieJesieUs ìhhes keÀjlee ³esleerue.

1- hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee leerJe´ efJejesOe (1969-75).

2- efveJe[keÀ #es$eele hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ (1975-91).

3- hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®eer heeþjeKeCe

(1991veblej). (efMeve, 2014).

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee p³eeJesUer meJe& Lejeletve leerJe´ efJejesOe nesle neslee l³ee®eJesUer cnCepes 1969 ceO³es yeBkeÀeb®³ee jeäêr³eerkeÀjCee®ee he´Mve SsjCeerJej neslee. l³eeJesUer yeBkeÀeb®es jeäêr³eerkeÀjCe keÀªve lees he´Mve megìueener. ³ee®eyejesyej `HesÀje` cnCepes hejkeÀer³e ®eueve efve³eecekeÀ keÀe³eoener DeeqmlelJeele Deeuee. ³eecegUs hejkeÀer³e ®euevee®³ee J³eJenejeJej mejkeÀejuee efve³eb$eCe þsJeCes MekeÌ³e Peeues. `HesÀje`cegUs keÀesCelesner jep³e mejkeÀej hejkeÀer³e ®eueveeefJe<e³eer®ee J³eJenej keÀª MekeÀle veener. ³eemebyebOeer®es meJe& efveCe&³e efjPeJn& yeBkesÀceeHe&Àle DeefOeke=ÀleheCes Iesleues peeT ueeieues. ³eeveblej cee$e heefjeqmLeleerceO³es Lees[eHeÀej yeoue nesle iesuee. keÀener #es$eele hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee DebMeleë ceev³elee efoueer peele Demeu³eeves Yeejleer³e GÐeesieJ³eJemee³eele hejkeÀer³e iebieepeUer ³esT ueeieueer. ³eeyeeyeleerle 1976 ³ee Je<ee&le SkeÀ JesieUs JeUCe Iesleues iesues Demes cnCelee ³esF&ue. Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee ¢äerves ns Je<e& cenlJee®es ceeveues heeefnpes. He´BÀkeÀ (1978)³eebveer ³eeefJe<e³eer heg{eruehećeeCes efJeJes®eve kesÀues Deensë

``hejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®ee ceesþîee hećeeCeeJej DeeefCe DeefOekeÀ heefjCeecekeÀejkeÀ Jeehej kesÀuee peeC³eemeeþer jepekeÀer³e heeleUerJejner Deelee heéOeev³eeves DeefOekeÀ efJe®eej kesÀuee peeT ueeieuee Deens. (he=.473).``

jepeerJe ieebOeer mejkeÀejves hejkeÀer³e Yeeb[Jeueer iegbleJeCegkeÀeruee mheäheCes heeeEþyee efou³eeveblej ³ee efJe<e³eekeÀ[s heenC³ee®ee ¢eqäkeÀesve ®eebieuee®e yeoueuee. 1980®³ee

oMekeÀe®³ee heéjbYeer FbOeve lesuee®³ee eEkeÀceleer he´®eb[ hećeeCeele Jee{u³ee. meieUerkeÀ[s®e Deee|LekeÀ ceboer®es meeJeì hemejues. mebhetCe& peieeuee ceboer®es og<heefjCeece peeCeJele nesles. DeMeeJesUer yeensªve keÀpe& IesC³eehes#ee hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee hejJeeveieer osCes ®eebieues Deens, Demee efJe®eej jepeerJe ieebOeer ³eeb®ee neslee. l³eebveer veceto kesÀues keÀerë

``hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerefJe<e³eer Deece®es OeesjCe mheä Deens. ns keÀener cegÊeÀJoej OeesjCe veener. Deece®³ee DeìeRJej hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebvee hejJeevee osC³eele ³esF&ue. keÀener efJeefMeä ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le®e hejkeÀer³e efnmmee Demesue. cee$e G®®e leb$e%eeve #es$eeceO³es Lees[îee peemle hećeeCeele iegbleJeCegkeÀeruee hejJeeveieer osC³eele ³esF&ue. ³ee iegbleJeCegkeÀercegUs efve³ee&leerme efJeMes<e ®eeuevee efceUsue........iesu³ee keÀener Je<ee&le Deeheu³ee iejpee Jee{le Deensle, l³ee®ee heefjCeece cnCepes hejkeÀer³e keÀpee&®ee yeespee he´®eb[ Jee{le Deens. hejbleg l³ee leguevesceO³es Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®es hećeeCe Kethe®e keÀceer Deens. pej ns hećeeCe Jee{ues lej l³ee®ee HeÀe³eoe keÀpee¥Jej nesT MekeÀlees. keÀesCel³eener iegbleJeCegkeÀercegUs pej Glheeoveele Je=×er nesle Demesue lej keÀpe& ®egkeÀefJeC³eeme l³ee®eer ceole nesles. iegbleJeCegkeÀer®ee ueeYe Glheeove Jee{efJeC³eemeeþer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ...... Deeheu³ee DeLe&J³eJemLesle ceesþîee hećeeCeeJej hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ nesT MekeÀles. DeeheCe DeMeer iegbleJeCetkeÀ meeceeJetve IesT MekeÀlees. ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer heéf¬eÀ³ee peueolesves kesÀueer heeefnpes. ³ee heéf¬eÀ³esleerue JesUKeeT, DeveeJeM³ekeÀ yeeyeer ìeUC³ee®eer iejpe Deens.(ieebOeer,1988).


DeKesj 1990®³ee oMekeÀe®³ee heéjbYeer®e hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerefJe<e³eer veJeerve Deee|LekeÀ OeesjCee®eer efveeq½eleer keÀjC³eele Deeueer. ³ee OeesjCee®ee DeejeKe[e ceeBìskeÀeEmeie DenuegJeeefue³ee ³eebveer le³eej kesÀuee neslee. 1991 heemetve ³ee DeejKe[îeehećeeCes Deee|LekeÀ megOeejCeebvee heéjbYe keÀjC³eele Deeuee. ³ee veJeerve OeesjCeevegmeej hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®eer ce³ee&oe 40ìkeÌkeÌ³eebJeªve 51 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Jee{efJeC³eele Deeueer nesleer. ³eecegUs JesieJesieUîee #es$eeleerue osMeebleie&le kebÀhev³eebceO³es hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoej ceesþîee hećeeCeeJej Deeheues Yeeb[Jeue iegbleJet ueeieues. hejbleg ³ee OeesjCeecegUs hewmes osC³eemebyebOeer keÀener he´Mve efvecee&Ce nesT ueeieues. l³ee®ee heefjCeece iegbleJeCegkeÀerJej nesT ueeieuee.(cegKepeea,2014ye).

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee heéslmeenve efoues peele Demeleeveeb®³ee keÀeUele ³ee OeesjCeele SkeÀ ceesþe cenlJee®ee yeoue keÀjC³eele Deeuee. 1999ceO³es hejkeÀer³e ®eueve J³eJemLeeheve keÀe³eoe (HesÀcee) keÀjC³eele Deeuee. ³eeDeeOeer 1973heemetve `HesÀje` DeLee&le hejkeÀer³e ®eueve efve³eecekeÀ keÀe³eoe DeeqmlelJeele neslee. `HesÀcee`cegUs mesyeermeejK³ee mebmLee efjPeJn& yeBkesÀhećeeCes®e hejkeÀer³e ®euevee®es J³eJenej keÀª ueeieu³ee. hejkeÀer³e J³eJemeeef³ekeÀ iegbleJeCetkeÀoej DeeefCe Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ ne efJe<e³e Deelee mesyeer DeeefCe efjPeJn& yeBkeÀ ³ee oesIeeb®³eener keÀeUpeer®ee efJe<e³e yeveuee. yeensj®³ee GÐeesiemebmLee iegbleJeCetkeÀ keÀjle nesl³ee®e, l³ee®eyejesyej Deelee meceYeeie yeepeejelener hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeeheesDeehe®e nesT ueeieueer. JeeefCep³e DeeefCe GÐeesie ceb$eeue³e

lemes®e hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ heéslmeenve ceb[U (SHeÀDee³eheeryeer) ³eeb®³eeceeHe&Àlener DeveskeÀ GÐeesie YeejleeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀje³euee ueeieues. ³ee keÀeUele SHeÀDee³eheeryeer®eer YetefcekeÀe DeefleMe³e cenlJee®eer yeveueer. keÀesCelee he´mleeJe mJeerkeÀeje³e®ee eEkeÀJee veener, ³ee®ee efveCe&³e `SHeÀDee³eheeryeer`ceeHe&Àle nesT ueeieuee. DeLee&le `HesÀcee`®ee ³eeceO³es menYeeie Deens®e. `SHeÀDee³eheeryeer`cegUs ueeueefHeÀleer®ee keÀejYeej peJeUheeme mebhegäele Deeuee. SkeÀ efKe[keÀer ³eespeveshećeeCes hejkeÀer³e GÐeesieeuee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs meJe& hejJeeves leele[erves efoues peeT ueeieues; DeeefCe veblej les he´mleeJe JesieJesieUîee jep³eebkeÀ[s heeþJeues peeT ueeieues. cnCepes SKeeÐee jep³eele hejosMeer he´keÀuhe GYee jenCeej Demesue lej l³eeuee keWÀêekeÀ[tve ueeieCeejs hejJeeves DeeOeer®e efoues peeT ueeieues. ³eeDeeOeer efJeÊe ceb$eeue³e DeMee he´keÀej®es he´mleeJe leheemele Demes. Deelee cee$e keÀeieoer Iees[s vee®eJeCes keÀceer keÀjC³eemeeþer efJeÊe ceb$eeue³eeuee ³ee heéf¬eÀ³esletve JeieUC³eele Deeues Deens. Deeheu³ee Jele&ceeve hebleheÓeeveebveer heÝeeJeer he´MeemekeÀer³e keÀejYeejeJej Yej efouee Deens. he´Meemeveeleerue efojbieeF& ìeUC³eemeeþer keÀecee®³ee heéf¬eÀ³es®es megueYeerkeÀjCe kesÀues Deens. Yeejle cnCepes hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebmeeþer ceesþe DeeefCe cenlJee®ee osMe Jeeìuee heeefnpes, ³eemeeþer l³eebveer `³ee....DeeefCe Yeejle Ie[Jee` DeMeer Iees<eCee kesÀueer Deens. `SHeÀ[erDee³e` ner meb%ee l³eebveer `HeÀmì& [sJnuehe Fbef[³ee` DeMeer Jeehejueer Deens. meJe&he´Lece Yeejlee®ee efJekeÀeme! DeMeer Iees<eCee hebleheÓeeveeb®eer Deens. ``®eebieu³ee he´Meemevee®es leerve cenlJee®es mlebYe Deensle- SkeÀ cnCepes megMeemeve, ogmejs cnCepes

hejJeevee jep³e yebo keÀjCes DeeefCe efve³ece- DeìeRceO³es efMeefLeuelee DeeCeCes. eflemeje mlebYe cnCepes GÐeesie J³eJemee³eebmeeþer hee³eeYetle megefJeOee GheueyOe keÀªve osCes. DeewÐeesefiekeÀ meesheeve le³eej keÀjCes, megj#ee, yeebOekeÀece DeeefCe jsuJes ³ee #es$eele hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ nesCes iejpes®es Deens.`` Glheeove lemes®e hee³eeYetle #es$eebyejesyej®e mejkeÀejves DeeCeKeer keÀener #es$eebceO³es hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee heéOeev³e osC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Deens. ³eeceO³es nJeeF& JeenletkeÀ, pewJeleb$e%eeve, jmee³eves, yeebOekeÀece, Keveerpe J³eJemee³e, lesue DeeefCe Jee³et, Deew<eOes, vetleveerkeÀjCe nesT MekeÀCeejs Tpee& GÐeesie ³eeceO³es hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeT MekeÀCeej Deens.

jep³eebceO³es nesCeeN³ee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee mlejë

JeemleefJekeÀ, 2011ceO³es SketÀCe jeäêr³e GlheVee®³ee 3ìkeÌkesÀ Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Peeueer Demeu³ee®ee DenJeeue Deens(DebkeÀìe[, 2013). meeOeejCeheCes 32 Deype DecesefjkeÀve [e@uej iegbleJeCetkeÀ Peeueer. mejkeÀejves osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee megOeejCeeb®ee keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes megª þsJeu³eecegUs hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀoejeb®ee DeesIe meelel³eeves Jee{le jeefnuee. hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee mejkeÀejves ®eebieu³ee he×leerves heeeEþyee osTvemeg×e keÀener jep³eebceO³es cee$e ³ee iegbleJeCegkeÀerkeÀ[s eflelekesÀ ieebYeer³ee&ves ue#e efoues iesues veener. ns mheä keÀjCeejer DeekeÀ[sJeejer Keeueer osC³eele Deeueer Deens. heefnu³ee ¬eÀceebkeÀe®³ee ®eewkeÀìerceO³es Sefheúe 2000 les petve 2014 ceO³es JesieJesieUîee jep³eebceO³es hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCetkeÀ efkeÀleer Peeueer, ns mheä keÀjC³eele Deeues Deens. efouueer DeeefCe cenejeäêceO³es


16

®eebieueer iegbleJeCetkeÀ nesT MekeÀueer. l³eeKeeueesKeeue leefceUvee[t, keÀvee&ìkeÀ,

iegpejele DeeefCe DeebOe´heósMe ³ee jep³eebceO³es iegbleJeCetkeÀ Peeueer. lej heeq½ece yebieeue,

Deesef[Mee ³ee jep³eebceO³es DeefleMe³e keÀceer hećeeCeele hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ nesT MekeÀueer.

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerletve efjPeJn& yeBkesÀ®³ee efJeYeeieer³e keÀe³ee&ue³eebvee efceUeuesu³ee efveOeer®ee leheMeerue. (Sefheúe 2000 les petve

2014).

efjPeJn& yeBkesÀ®es efJeYeeieer³e keÀe³ee&ue³e jep³eeb®eer veeJes Deeuesueer iebleJeCetkeÀDeekeÀ[s keÀesìer ª.ceO³es

iegbleJeCegkeÀer®eer ìkeÌkesÀJeejer

cegbyeF& cenejeä^ 320,281 30veJeer efouueer efouueer 214,820 20®esVeF& leeefceUvee[t 69,161 6yebieUtª keÀvee&ìkeÀ 62,431 6Denceoeyeeo iegpejele 45,292 4nwêjeyeeo DeebOe´heósMe 43,817 4keÀesuekeÀelee heeq½ece yebieeue 13,532 1YegJeveséej Deesef[Mee 1,962 0.2

m$eesle : Yeejle mejkeÀej®³ee DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe DeeefCe heéslmeenve efJeYeeiee®³eeJeleerves hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCegkeÀerefJe<e³eer ner JemlegeqmLeleer oMe&efJeCeejer ceeefnleer heéfme× keÀjC³eele Deeueer Deens. he´mlegleceeefnleer- http://d i p p . n i c . i n / E n g l i s h /P u b l i c a t i o n s / F D I _Statistics/2014/india_FDI_June2014.pdf (accessed on 10 November 2014)- ³ee mebkesÀlemLeUeJej GheueyOe Deens. ner DeekeÀ[sJeejer heeefnu³eeveblej SkeÀ cenlJehetCe& meceer#eelcekeÀ he´Mve GheeqmLele neslees. hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Deeheu³ee jep³eele ³eeJeer cnCetve keÀener þjeefJekeÀ jep³es®e lemes JeeleeJejCe le³eej keÀjleele? DeeefCe yeekeÀer®eer jep³es ³eeefJe<e³eer FlekeÀer Goeefmeve keÀe Deensle?

efJeMes<e cnCepes Deesef[MeemeejK³ee jep³eele efJekeÀemeeuee FlekeÌ³ee mebOeer

Demeleeveener efleLes hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCegkeÀeruee meelel³eeves efJejesOe nesle Deens. GoenjCeeLe&- oef#eCe keÀesefj³ee®³ee heesnebie mìerue kebÀheveerves Deesef[Meeleerue peieleeEmenhetj ³ee heefjmejele ceesþe he´keÀuhe GYee keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. hejbleg mLeeefvekeÀ jefnJeeMeebveer kesÀuesu³ee he´®eb[ efJejesOeecegUs l³eeYeeieele kebÀheveeruee peceerve efceUCes keÀþerCe Peeues. efJeMes<e cnCepes keWÀêer³e he³ee&JejCe DeeefCe Jeve ceb$eeue³eevesner ³ee mìerue he´keÀuheeuee hejJeeveieer efoueer Deens. he³ee&JejCee®eer keÀesCeleerner neveer nesCeej veener, ³ee®eer keÀeUpeer IesJetve he´keÀuhe GYee keÀjC³ee®eer le³eejer heesnebie kebÀheveerves oeKeJeueer, lejerner mLeeefvekeÀ jefnJeeMeeb®es ceve JeUefJeC³eeme Deesef[Mee mejkeÀejuee Dehe³eMe Deeues. ne he´keÀuhe JneJee DeMeer l³eeheefjmejeleerue keÀener veeieefjkeÀeb®eer F®íe veener. l³eecegUs peceerve leey³eele IesC³eehetJeea peveles®es SkeÀcele nesT

MekeÀuesues veener. he´keÀuheeuee nesCeeN³ee efJejesOee®eer Oeej FlekeÀer leerJe´ nesle iesueer keÀer, peieleeEmenhetj Yeeieeleerue keÀe³eoe-megJ³eJemLee hetCe&heCes keÀesuece[ueer. DeKesj he´keÀjCe v³ee³eeue³eele iesues. (eEheieUs, heeb[s DeeefCe megjsMe, 2010:3-5). Deelee ceêeme G®®e v³ee³eeue³eele ³ee®eer megveeJeCeer megª Deens. heesnebie kebÀheveer, jep³e mejkeÀej DeeefCe he´keÀuheeuee efJejesOe keÀjCeejs ieécemLe ³eeb®³ee ®eewkeÀMee megª Deensle. Deieoer ³ee®ehećeeCes heeq½ece yebieeueceO³es eEmeietj FLes ìeìe kebÀheveeruee ve@vees iee[er®ee keÀejKeevee keÀe{leevee he´®eb[ efJejesOe menve keÀjeJee ueeieuee. DeKesj kebÀìeUtve veeF&ueepeeves ìeìe kebÀheveerves keÀejKeev³ee®es mLeeve®e yeoueues. JeemleefJekeÀ ìeìe keÀener hejkeÀer³e kebÀheveer veJnleer, osMeeleerue®e nesleer lejerner mLeeefvekeÀ pevelesves efJejesOe kesÀuee®e. keÀesCel³eener he´keÀuheeuee peceerve efceUC³eele De[®eCe ³esles leer oesve keÀejCeebcegUs! heefnues cnCepes


peefceveer®es kesÀues peeCeejs cetu³eceeheve eEkeÀJee eEkeÀcele efveeq½eleer DeeefCe l³eeyeou³eele efouee peeCeeje ceesyeouee. ogmejs cenlJee®es keÀejCe cnCepes he´keÀuheecegUs nesCeeN³ee efJemLeeefheleeb®es hegveJe&meve keÀjC³eeme ueeieCeeje efJeuebye. ³ee oesvner he´Mveeb®³ee mees[JeCegkeÀer®es keÀesCelesner þesme OeesjCe heeq½ece yebieeue mejkeÀejkeÀ[s veJnles, l³eecegUs eEmeietj®³ee veeieefjkeÀebveer ve@vees®³ee he´keÀuheeuee efJejesOe kesÀuee. (hene ®ebêe, 2008). Lees[keÌ³eele keÀe³e hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee Deeheu³ee jep³eele DeekeÀe|<ele keÀªve IesC³eemeeþer l³ee jep³e mejkeÀej®eer keÀmeesìer heCeeuee ueeieles. SKeeoe he´keÀuhe jep³eele DeeCee³e®ee þjJeues lej l³eeuee mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®ee efJejesOe nesCeej veener vee? DeeefCe DeMeer heefjeqmLeleer efvecee&Ce Peeueer®e lej he´MeemekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ heeleUerJeªve ne efJejesOe keÀmee mebhegäele DeeCee³e®ee ns jep³e mejkeÀejuee peceues heeefnpes. SketÀCe keÀe³e lej hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCegkeÀer®ee efJe®eej keÀjleevee meeceeefpekeÀ-jepekeÀer³e heeée&Yetceer®ee efJe®eejner eflelekeÀe®e cenlJehetCe& þjlees.

meboYe& -

®ebêe, efvece&ue kegÀceej (2008).``ìeìe ceesìme& Fve eEmeietj : S mìshe ìgJe[&med Fb[mìêruee³euePesMeve Dee@j heewhesefjmesMeve?``FkeÀe@vee@efcekeÀ DeB[ hee@efueìerkeÀue JeerkeÀueer. Jne@u³etce. 43, veb.50 : 36-51.

He´BÀkeÀ, Deebê iegb[sj(1977). ``Fbcepe&vmeer Dee@HeÀ hece&vebì Fbcepe&vmeer Fbve Fbef[³ee`` FkeÀe@vee@efcekeÀ DeB[ hee@efueìerkeÀue JeerkeÀueer. Jne@u³etce.12, veb.11:463-75.

ieebOeer, jepeerJe (1988). ``Fvee@ieúe S@[^sme yee³e o heéF&ce efceefvemìj Dee@HeÀ Fbef[³ee``. heshej he´sPeWìsMeve S@ì o ve@Meveue keÀe@vHeÀjvme Dee@HeÀ ìêvmeHeÀe@cexMeve Dee@HeÀ Fbef[³eve FbpeerefveDeeEjie F[mìêr, Sefheúe 19.

ieJnve&ceWì Dee@HeÀ Fbef[³ee (2014).``keÀvmee@efue[sìs[ SHeÀ[erDee³e hee@efuemeer``, ef[heeì&ceWì Dee@HeÀ Fb[mìêr³eue hee@efuemeer DeB[ hećeesMeve, efceefvemìêr Dee@HeÀ keÀe@ceme& DeB[ Fb[mìêr. http://dipp.nic.in/English/Policies/F D I _ C i r c u l a r _ 2 0 1 4 . p d f (accessed on 7 November 2014).

¬egÀSpej, S@ves Dees. DeB[ leekeÀeleesMeer Dee³eìes (2000). o jesue Dee@HeÀ HeÀe@jsve [e³ejskeÌì FvJnsmìceWì Fve Fmì SefMe³eve FkeÀe@vee@efcekeÀ [sJnueheceWì. efMekeÀeieesë ³egefveJne|meìer Dee@HeÀ efMekeÀeiees he´sme.

cee@jve ef[Dees[esj S®e. (1998). HeÀe@jsve [e³ejskeÌì FvJnsmìcesbì DeB[ [sJnueheceWìë o v³et hee@efuemeer SpeW[e HeÀe@j [sJnueeEheie kebÀìêrped DeB[ FkeÀe@vee@efcekeÌme Fve ìêeqvmeMeve. Jee@eEMeiìve, [ermeerë Feqvmììîetì HeÀe@j Fbìjve@Meveue FkeÀe@vee@efcekeÌme.

cegKepeea, jengue (2014 yeer). Dee@keÌmeHeÀ[& Fbef[³ee Mee@ì& Fbìês[keÌMeveë hee@efueefìkeÀue FkeÀe@vee@ceer Dee@HeÀ efjHeÀe@cme& Fve Fbef[³ee. v³et efouueer : Dee@keÌmeHeÀ[& ³egefveJne|meìer he´sme.

DeesF&meer[er (2013). ``DeesF&meer[er He@ÀkeÌìyegkeÀ 2013: FkeÀe@vee@efcekeÀ, SveJne³e&veceWìue DeB[ meesMeue

mì@efìmìerkeÌme.``

eEheieUs, Ge|ceuee, osJeWê heeb[s, DeB[ Jner. megjsMe(2010). ``cespee@efjìer efjheesìme& Dee@HeÀ o hee@mkeÀes SvkeÌJee³ejer keÀefceìer, SeqkeÌPekeÌ³egefìJn mecejer.`` efouueer. 2 HesÀye´gJeejer,2012.

efMeve, meesefpeve (2014). ``SHeÀ[erDee³e Fve Fbef[³ee : Dee³eef[³eeped, Fbì^smìmed DeB[ FeqvmììîegMeveue ®eWpeme.`` FkeÀe@vee@efcekeÀ DeB[ hee@efueìerkeÀue JeerkeÀueer. Jne@u³etce.49, veb.3: 66-71.

DebkeÀ[eì (2010). `èfjpeveue ì^W[med : meeTLe, F&mì, DeB[ meeTLe-F&mì DeefMe³ee.`` efpevesJneë DebkeÀìe[.

DebkeÀìe[ (2013). ``Jeu[&med FvJnsmìceWì efjheesì& 2013: iueesyeue Jn@u³et ®esvme, FvJnsmìceWì DeB[ ì^s[ HeÀe@j [sJnueheceWì.`` Fve [yu³egDee³eDeej. v³et ³ee@ke&À DeB[ efpevesJneë DecesefjkeÀe.

(meesefpeve efMeve ë- efmebieehetj ³esefLeue je<ìêr³e efmebieehetj efJeÐeeheerþele oef#eCe DeeefMe³eeF& mì[erpe efJeYeeieele mene³³ekeÀ HeéO³eeHekeÀ Deensle. l³eeb®ee DeeJe[er®ee efJe<e³e ''Yeejlee®eer jepekeÀer³e DeLe&J³eJemLee DeeefCe jep³eeb®es jepekeÀejCe ne Deens.

mebHekeÀe&meeþer Fcesueë [email protected])


18

Yeejleer³e jep³eebceOeerue Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee heéosefMekeÀ Demeceleesue.[e@. Sme.Deej.kesÀMeJee

meÊej ìkeÌkesÀ Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ

SkeÀJeìuesu³ee mene jep³eele heéosefMekeÀ

Demeceevelee Jee{ueer Deens. ³ee

DeY³eemeele Demes efometve ³esles keÀer,

ueeskeÀmebK³es®³ee Ieveles®ee Lesì hejosMeer

iegbleJeCetkeÀerMeer veieC³e mebyebOe Demelees.

keÀewMeu³eeOeeefjle keÀeceieej, Deee|LekeÀ

Jee{, ®eebieu³ee hee³eeYetle megefJeOee,

Jeerpe #ecelee ³eeb®ee Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCegkeÀerJej mekeÀejelcekeÀ heefjCeece

neslees heCe Deee|LekeÀ mJeeleb$³eeMeer

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee ceO³ece

mebyebOe Demelees. jep³e mejkeÀejebveer

hejosMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee meJeueleer

osC³eeJej ue#e keWÀefêle kesÀues heeefnpes.

pej ceO³ece iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee Je

keÀceer iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eebveer

he´Meemeve megOeejues l³eele heejoMe&keÀlee

DeeCeueer, Ye´äe®eej veä kesÀuee, efMeJee³e

heeîeeYetle megefJeOee efou³ee lemes®e jep³es

DeefOekeÀ ieleerMeerue Je mebJesove#ece

yeveJeues lej l³eeb®³eekeÀ[sner Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCetkeÀ Jee{t MekesÀue.

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ ner Flej

kegÀþu³eener Yeeb[Jeueer DeesIeehes#ee peieele

peemle hemeble kesÀueer peeles. keÀejCe les efyeve

keÀpee&®es Deee|LekeÀ Yeeb[Jeue Demeles. Lesì

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀercegUs ³epeceeve osMee®³ee

DeLe&J³eJemLesle hejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®eer Yej

he[les Je l³ee®es DeeCeKeer ®eebieues heefjCeece

efceUle peeTve jespeieej, GlheVe Je ye®ele

Jee{les. l³eecegUs osMeele DeeOegefvekeÀ ³eb$es,

DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee efJekeÀeme neslees,

keÀewMeu³e heéhle nesles, J³eJemLeehekeÀer³e %eeve

³esles Je Glheeefole Jemletb®³ee efve³ee&leerueener

GÊespeve efceUles, l³ee®eyejesyej ³epeceeve

osMeeleerue mesJee #es$eemener GÊespeve efceUles.

l³eecegUs kebÀhev³eebceO³es Jemletb®³ee iegCeJeÊee

Jee{ermeeþer mheOee& nesTve ieénkeÀebvee efJeefJeOe

he³ee&³e efceUleele. mheOexcegUs osMeebleie&le

ceÊesÀoejer mebhegäele ³esles Je Jemletb®³ee eEkeÀceleer

keÀceer nesleele. Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerves

kebÀheveer keÀje®ee cenmetue ³epeceeve osMeele

Jee{le peelees.

³eeleerue mekeÀejelcekeÀ heefjCeece cnCepes

mew×ebeflekeÀ heeleUerJej hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

³eesi³e Jeeìles heCe pesJne DeeheCe JeemleJee®ee

efJe®eej keÀª ueeielees lesJne lesJne les

DeOe&mel³e Deens ns ue#eele ³esles keÀener

JesUe Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀerves kegÀþues®e

DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve osMeele ³esle veener Je

jespeieejner Jee{le veener. leLeeefhe DeveskeÀ

DeLe&J³eJemLee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerle

JeenJele iesu³ee Deensle. efJeefJeOe heéosefMekeÀ

mejkeÀejs ³ee hejosMeer iegbleJeCetkeÀ keÀjCee´³ee

kebÀhev³eebvee DeveskeÀ meJeueleer Je heéslmeenves

osle megìueer Deensle, l³eemeeþer l³eeb®³eele

mheOee&®e ueeieueer Deens. ner mejkeÀejs kesÀJeU

peceerve, heeCeer Je meeJe&peefvekeÀ megefJeOee

SJe{îee®e megefJeOee osleele Demes veener lej

keÀjmeJeuele peenerj keÀjleele, DeefJeleefjle

veHeÌ³eeJej metì osleele. DeeflejÊeÀ Iemeeje

YeÊ³eebJej metì osleele, Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³eemeeþer l³eebvee

SJe{e êeefJe[er heéCee³eece keÀjeJee ueeielees.

SJe{îee mees³eer, meJeueleer Je heéslmeenves

osTvener meJe&®e osMeele Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCetkeÀ SkeÀ meceeve heeleUerJej peele

veener. keÀener DeLe&J³eJemLeebceO³es®e Lesì

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee DeesIe Jee{lees

l³eecegUs peieele heéosefMekeÀ heeleUerJej Lesì

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®eer Demeceevelee Demeles.

keÀener osMeele ner iegbleJeCetkeÀ keÀceer lej

keÀener osMeele peemle Demeles. Yeejleeleerue

jep³eebveener ne®e efve³ece ueeiet he[lees, keÀener

jep³eele hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ lej

keÀener jep³eele leer peemle Deens.


DevegketÀue IeìkeÀ

keÀener jep³eele Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

Jee{C³ee®es keÀejCe cnCepes iegbleJeCetkeÀoejebJej

heÝeeJe ìekeÀC³ee®eer #ecelee keÀceer he[les.

iegbleJeCegkeÀoejebvee efveCe&³e Ieslee ³esF&ue DeMeer

DevegketÀue eqmLeleer vemeles. Deeblejjeäêr³e DeLe&

Dee³eesieeves Je<e& 2001 ceO³es ns oeKeJetve

efoues nesles keÀer, yeepeejhesþs®ee DeekeÀej

efkeÀleer Deens Je Jee{er®eer #ecelee efkeÀleer Deens,

Deee|LekeÀ eqmLejlee. yeepeejhesþ efvekeÀìlee

efkeÀleer Deens. heéfMeef#ele ceveg<³eyeU efkeÀleer

Deens Je Jesleve j®evee keÀMeer Deens, hejkeÀer³e

iegbleJeCegkeÀerme DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee

DeewÐeesefiekeÀ Je mebmLeelcekeÀ hee³eeYetle megefJeOee

keÀMee Deensle

1993 ceO³es Peeuesu³ee SkeÀe

DeY³eemeele [îegeEveie ³eebveer Demes oeKeJetve

efoues Deens keÀer, yeepeejhesþs®ee DeekeÀej,

keÀeceieejeb®es cetu³e, vewmee|iekeÀ m$eesleeb®eer

GheueyOelee, ceeveJeer Je ³eebef$ekeÀ hee³eeYetle

megefJeOee ³eeJej Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

³esCeej keÀer veener ns DeJeuebyetve Demeles.

Yeejleer³e hejkeÀer³e J³eeheej mebmLesves

1994 ceO³es Demes oeKeJetve efoues ns keÀer,

1. meeOeejCe keÀe³eoe Je megJ³eJemLee 2.

hee³eeYetle megefJeOee. 3. meewnoe&®es DeewÐeesefiekeÀ

mebyebOe 4. heéfMeef#ele Je Glheeove#ece

ceveg<³eyeU 5. meeceeefpekeÀ hee³eeYetle

megefJeOee 6. iegbleJeCetkeÀoej mvesner he³ee&JejCe

7. jepekeÀer³e eqmLejlee, 8. JesUsJej

hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ he´keÀuheebvee cebpegjer 9.

keÀceerle keÀceer veeskeÀjMeener 10. heéslmeenves

Je meJeueleer ³eeJej Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

DeJeuebyetve Demeles.

Lesì hejkeÀer iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³eemeeþer Deeblejjep³eer³e mheOee&

yengleebMe Yeejleer³e jep³eebvee Demes

Jeeìles keÀer, Lesì hejkeÀer iegbleJeCegkeÀercegUs Je

l³eeuee heéslmeenve efou³eecegUs Deee|LekeÀ

Jee{er®eer heéf¬eÀ³ee peueo nesF&ue. yeBkeÀebkeÀ[tve

J³eepeojeleerue meJeueleer, DeyekeÀejer keÀjele

metì , keÀj ueebyeCeerJej ìekeÀC³ee®³ee ³eespevee

lemes®e keÀceer kesÀuesues Jeerpe oj Je Flej

mesJeeb®es oj, efJeefMeä keÀeUele ceeueceÊee

keÀjeleerue, megì Demes HeÀe³eos Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee kebÀhev³eebvee efoues

peeleele.

jep³es vesnceer efJeefMeä GÐeesie Lesì

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀermeeþer nsªve þsJeleele.

l³eemeeþer DeewÐeesefiekeÀ , ke=À<eer heéf¬eÀ³ee Je

Dee³eìer heeke&À ³eebvee cenlJe efoues peeles.

jep³es peefceveer®³ee veeWoCeerheemetve SkeÀ

efKe[keÀer ³eespevee megª keÀjleele. DeveskeÀ

heéf¬eÀ³ee ³ee kebÀhev³eebmeeþer megueYe kesÀu³ee

peeleele, DeLee&le l³eecegUs Ye´äe®eej keÀceer

nesTve heejoMe&keÀlee ³esles

Yeejleer³e jep³eebceO³es Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCegkeÀer®ee DeesIe

DeveskeÀ meJeueleer Je Ghee³eespevee

³eeb®ee Jeehej keÀªvener Yeejleeleerue jep³eele

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerle Demeceevelee

efomeles. ³eele uesKekeÀeves peemle hejkeÀer³e

iegbleJeCegkeÀer®ee DeesIe Demeuesueer jep³es,

iegbleJeCegkeÀer®ee ceO³ece DeesIe Demeuesueer jep³es

Je iegbleJeCegkeÀer®ee keÀceer DeesIe Demeuesueer

jep³es DeMeer Jeie&Jeejer kesÀueer Deens. Sefheúe

2000 les Sefheúe 2013 (leÊeÀe1

yeIee) ³ee keÀeUeleerue iegbleJeCegkeÀerJej ner

Jeie&Jeejer kesÀueer Deens.

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee DeesIe

Yeejleele mene jep³eele Deens l³eele

cenejeä^, veJeer efouueer, leeefceUvee[t,

keÀvee&ìkeÀ, iegpejele, DeebOe´ heósMe ³eeb®ee

meceeJesMe Deens. l³eebveer 693641

keÀesìer ªhe³eeb®eer DeeJeleea Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCetkeÀ efceUJeueer Deens, ne DeekeÀ[e

Sefheúe 2000 les petve 2014 ³ee

keÀeUeleerue Deens. Yeejleeleerue Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCegkeÀer®³ee 70 ìkeÌkesÀ iegbleJeCetkeÀ

³ee jep³eele Deens. cenejeäêle Sefheúe

2000 les petve 2014 ³ee keÀeUele

30 ìkeÌkesÀ cnCepes (320281 keÀesìer

ªhe³es) hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Deens. cegbyeF& ³ee

cenejeäê®³ee jepeOeeveerle meJee&le DeefOekeÀ

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Peeuesueer Deens.

cegbyeF& ner J³eeheejer jepeOeeveer®e veener lej

Yeejlee®eer Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀer®eerner

jepeOeeveer Deens.

cenejeäê®³ee KeeueesKeeue veJeer efouueer

ª. 214820 keÀesìer (20 ìkeÌkesÀ),

leeefce]Uvee[t ª. 69161 keÀesìer (6

ìkeÌkesÀ), keÀvee&ìkeÀ ª. 62431 keÀesìer

( 6 ìkeÌkesÀ), iegpejele ª. 45292

keÀesìer ( 4 ìkeÌkesÀ), lesuebieCee Je DeebOe´

heósMe ª. 43813 keÀesìer (4 ìkeÌkesÀ)

³eehećeeCes Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Deens.


20

leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 1

DeejyeerDee³e®es DeefOeke=Àle keÀe³ee&ue³e

Debleie&le jep³es 2013-14(Sefheúe les

cee®e&)

DeeJeleea iegbleJeCetkeÀ DeeJekeÀ

(Sefheúe 2000 les petve 2014)

SketÀCe iegbleJeCegkeÀer®eer ìkeÌkesÀJeejer

peemle hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesueer jep³es

cegbyeF& cenejeä^

oeoje veiej nJesueer, oceCe Je oerJe

20,595 320,281 30

veJeer efouueer efouueer , GÊej heósMe®ee Yeeie Je nefj³eeCee 38,190 214,820 20®esVeF& leeefceUvee[t Je heeBef[®esjer 12,595 69,161 6yebieUgª keÀvee&ìkeÀ 11,422 62,431 6Denceoeyeeo iegpejele 5,282 45,292 4nwojeyeeo DeebOe´ heósMe 4,024 43,817 4hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee ceO³ece DeesIe Demeuesueer jep³es

keÀesuekeÀelee heeq½ece yebieeue, efmekeÌkeÀerce, Deboceeve Je efvekeÀesyeej

yesìs

2,659 13,532 1

pe³ehetj jepemLeeve 233 6,360 0.6®eboerie{ ®eboerie{, hebpeeye, nefj³eeCee, efncee®eue heósMe 562 6,148 0.6YeesheeU ceO³e heósMe Je íÊeermeie[ 708 5,595 0.5keÀes®eer kesÀjU Je ue#eÜerhe 411 4,875 0.4Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee keÀceer DeesIe Demeuesueer jep³es

heCepeer ieesJee 103 3,660 0.4YegJeveséej Deesefjmee 288 1,926 0.2keÀevehetj GÊej heósMe GÊejeb®eue 150 1,962 0.2iegJeeneìer Deemeece, DeªCee®eue heósMe, ceefCehetj, cesIeeue³e,

efcePeesjece, veeieeueB[ Je ef$ehegje

4 352 0

heeìCee efyenej, PeejKeb[ 9 228 0ve oeKeJeuesues heósMe 50283 286604 26SketÀCe 147,518 1,076,093 100%ceeefnleer SmeFS mebkesÀlemLeUeJeªve Iesleueer Deens.


p³ee jep³eebveer Sefheúe 2000 les petve 2014 ³ee keÀeUele 4500 keÀesìer ªhe³es les 40000 keÀesìer ªhe³es Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ efceUJeueer Deens l³eeb®ee meceeJesMe ceO³ece iegbleJeCetkeÀ efceUJeCeeN³ee jep³eele keÀjlee ³esF&ue l³eele heeq½ece yebieeue, efmekeÌkeÀerce, jepemLeeve, hebpeeye, nefj³eeCee, efncee®eue heósMe, ceO³eheósMe, íÊeermeie[ Je kesÀjU ³ee jep³eeb®ee l³eele meceeJesMe neslees.

p³ee jep³eebvee Sefheúe 2000 les petve 2014 ³ee keÀeUele 4500 keÀesìer ªhe³eebhes#ee keÀceer Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ efceUeueer Deens les keÀceer iegbleJeCetkeÀ efceUeuesu³ee jep³eele cees[leele. ³ee jep³eebceO³es ieesJee, Deesef[Mee, Deemeece, DeªCee®eue heósMe, ceefCehetj, cesIeeue³e, efcePeesjece, veeieeueB[, ef$ehegje Je efyenej-PeejKeb[ ³ee jep³eeb®ee meceeJesMe neslees.

efJeMes<e keÀªve jep³eeb®³ee jepeOeev³eebveer peemle Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ efceUJeuesueer efomeles. keÀjmeJeueleer Je Flej Deee|LekeÀ meJeueleer Demeleebveener he´l³eskeÀ jep³eele meejKeer®e Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Peeuesueer efomele veener. leer keÀener jep³eele®e SkeÀJeìuesueer efomeles lemes®e jep³eebceOeerue keÀener MenjebceO³es®e ner iegbleJeCetkeÀ Deens.

DeMeer Demeceevelee keÀe ³ee®eer keÀejCes MeesOeC³eemeeþer mLetue Deee|LekeÀ efveos&MekeÀeb®ee Jeehej keÀjeJee ueeielees Je jep³eeb®³ee ¢äerves l³ee®es efJeMues<eCe keÀjeJes ueeieles.

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerleerue heéosefMekeÀ Demeceleesuee®eer keÀejCes

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerleerue heéosefMekeÀ Demeceeveles®eer DeveskeÀ keÀejCes meebielee ³esleerue ceesþîee yeepeejhesþe, keÀewMeu³ehetCe& ceveg<³eyeUe®eer GheueyOelee, Deee|LekeÀ Jee{, ®eebieu³ee hee³eeYetle megefJeOee, peemle Deee|LekeÀ mJeeble$³e Je GÐeesieeme DevegketÀue JeeleeJejCe ner l³ee®eer cenlJee®eer keÀejCes Deensle ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee, mee#ejlee , G®®eefMe#eCeeleerue efJeÐeeL³ee¥®eer peemle mebK³ee Je Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ.

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ ner peemle ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee yeepeejhesþscegUs ³esles, efMeJee³e keÀewMeu³e. Demeuesues ceveg<³eyeU, mee#ejlee, G®®e efMe#eCee®es Jee{les hećeeCe, efJeÐeeheerþs Je ceneefJeÐeeue³eeb®eer mebyebefOele jep³eeleerue mebK³ee (leÊeÀe 2 heene) ³eeJej yejs®e keÀener DeJeuebyetve Demeles. DeveskeÀ efJeÐeeLeea hejjep³eele, hejosMeele efMe#eCeemeeþer peeleele lemesle peemle efJeÐeeLeea ns l³ee jep³eele®e efMe#eCe Iesle Demeleele

osMee®eer ueeskeÀmebK³ee efkeÀleer Deens ³eeJejner Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeJeuebyetve Demeles. Yeejleer³e jep³eeb®³ee yeeyeleerle DeveskeÀ jep³es peemle ueeskeÀmebK³es®eer Deensle. GÊej heósMeele 16.49 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jenleele heCe lesLes Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ keÀceer Deens. efyenejceO³es 8.58 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jenleele Je jepemLeeveele 6.69 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jenleele lesLeerue Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ keÀceer Deens.

heCe ueeskeÀmebK³es®ee®e efvekeÀ<e ueeJee³e®ee lej 9.29 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jenCeeN³ee cenejeäêle (ueeskeÀmebK³esle osMeele ogmejs jep³e) osMeeleerue meJee&efOekeÀ hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Deens. leeefceUvee[tle 5.96 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jenleele . keÀvee&ìkeÀele 5.05 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jenleele Je iegpejelesle 4.99 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ jenleele lesLes ueeskeÀmebK³ee ceO³ece Demetvener Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ peemle Deens. l³eele efouueer ( 1.38 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ) Je hee@bef[®esjer (0.10 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ) ³eeb®ee meceeJesMe cee$e keÀjlee ³esle veener

SkeÀe jep³eeleerue mesJee Je Jemlet ³ee ogmeN³ee jep³eele menpe Glheeefole keÀjlee ³esleele l³eecegUs ueeskeÀmebK³ee ne Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee cenlJee®ee efvekeÀ<e þjle veener.


22

leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 2jep³es SketÀCe

ueeskeÀmebK³ee ìkeÌkeÌ³eele

oj ®eewjme efkeÀ.ceeruee

ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee

mee#ejlee ìkeÌkesÀ

efJeÐeeheerþs ( ìkeÌkesÀ-

2011-12)

ceneefJeÐeeue³eeb®eer mebK³ee

veeWoCeerke=Àle efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee

peemle Lesì hejkeÀer³e GlheVe Demeuesueer jep³escenejeä^ 9.29 365 82.91 44 4603 1955226efouueer 1.38 11,297 86.34 25 184 278770leeefceUvee[t 5.96 555 80.33 59 2309 1482277heeBef[®esjer 0.10 2.598 86.55 4 83 35122keÀvee&ìkeÀ 5.05 319 75.6 43 3281 1001473iegpejele 4.99 308 79.31 37 1805 893648DeebOe´ heósMe 7.00 308 67.66 47 4814 1847479ceO³ece Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesueer jep³esheeq½ece yebieeue 7.55 1,029 77.08 26 899 944075jepemLeeve 5.67 201 67.06 45 2652 789479®eboerie{ 0.09 9,252 86.43 3 24 64510ceO³eheósMe 6.00 236 70.63 33 2061 928939íÊeermeie[ 2.11 189 71.04 17 530 304381kesÀjU 2.76 859 93.91 17 962 404121ue#eÜerhe 0.01 2,013 92.28 0 3 410keÀceer Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesueer jep³esieesJee 0.12 394 87.4 2 49 278770Deesef[Mee 3.47 269 73.45 19 1089 510418GÊej heósMe 16.49 828 69.72 58 4849 2564886DeªCee®eue heósMe 0.11 17 66.95 3 26 16068ceefCehetj 0.22 122 79.85 3 79 33755cesIeeue³e 0.24 132 75.48 10 61 41633veeieeueB[ 0.16 119 80.11 4 57 20026ef$ehegje 0.30 350 87.75 3 39 32800GÊejeb®eue 0.84 189 79.63 20 395 294485Deemeece 2.58 397 73.18 9 485 268451efyenej 8.58 1,102 63.82 20 649 690776PeejKeb[ 2.72 414 67.63 12 234 274450Yeejle 100 382 74.04 642 34908 15956428

m$eesle- mebkeÀueve Deee|LekeÀ meJex#eCe, ueeskeÀmebK³ee DenJeeue Je ceveg<³eyeU efJekeÀeme ceb$eeue³ee®ee DenJeeue


ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee ner SkeÀ Jeie& efkeÀueesceerìj #es$eele jenCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee oeKeJeles Je pesJne ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee peemle Demeles lesJne GÐeesie Je hee³eeYetle he´keÀuheebvee peefceveer efceUC³ee®eer MekeÌ³elee keÀceer Demeles Demes Demeues lejer efouueerle ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee oj ®eewjme efkeÀueesceerìjuee 11297 Demetvener lesLeerue Gheveiejele Flej jep³eebhes#ee peemle GÐeesie Deensle keÀejCe lees Yeeie jeäêr³e jepeOeeveer®ee opee& Demeuesuee Deens. veesF&[e Je ieeefPe³eeyeeo ³ee GÊej heósMeeleerue efþkeÀeCeeb®eer GoenjCes leMeer®e Deensle, nefj³eeCeeleerue yeneotjie[, HeÀefjoeyeeo Je ieg[ieeJe ³esLes ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee peemle Demetvener hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ peemle Deens. Flej jep³eeleerue hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee efJe®eej keÀje³e®ee lej ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee ner 308 les 555 SJe{er oj ®eewjme efkeÀueesceerìjuee Deens. ceO³ece hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eele ner Ievelee 189 les 9252 Deens. efpeLes ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee 17 les 1102 ojc³eeve Deens efleLes Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

keÀceer Deens. ³ee®ee Demee DeLe& keÀe{lee ³esF&ue keÀer, ueeskeÀmebK³es®³ee Ieveles®ee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerMeer HeÀej veieC³e mebyebOe Demelees

Deelee mee#ejles®ee efJe®eej kesÀuee lej l³eele %eeve cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. efpeLes peemle hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Deens efleLes (DeebOe´ -67.66 ìkeÌkesÀ mee#ejlee JeieUtve) meJe& jep³eele mee#ejlee 74.04 ìkeÌkesÀ Deens. efpeLes ceO³ece hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Deens l³ee jep³eele ceO³eheósMe, jepemLeeve Je ®eboerie{ JeieUlee meJe& jep³es jeäêr³e mee#ejlee mejemejer®³ee Jej Deensle. keÀceer hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eele Deesef[Mee, GÊej heósMe, DeªCee®eue heósMe, Deemeece, efyenej, PeejKeb[ ³eeb®eer mee#ejlee jeäêr³e mejemejer hes#ee keÀceer Deens.

peemle hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eele 259 efJeÐeeheerþs ( 40.3 ìkeÌkesÀ), ceneefJeÐeeue³es 17079 (48.9 ìkeÌkesÀ), Je G®®e efMe#eCeeleerue efJeÐeeLeea mebK³ee veeWoCeer 7493995

(46.9 ìkeÌkesÀ) Deens. ceO³ece hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eele 141 efJeÐeeheerþs ( 21.19 ìkeÌkesÀ). 7131 ceneefJeÐeeue³es ( 20.4 ìkeÌkesÀ) , 3435915 G®®eefMeef#ele efJeÐeeLeea veeWoCeer ke=Àle (21.5 ìkeÌkesÀ) Deensle. keÀceer hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eele 163 efJeÐeeheerþs (25.3 ìkeÌkesÀ), 8012 ceneefJeÐeeue³es (25.3 ìkeÌkesÀ) , G®®e efMeef#ele efJeÐeeLeea veeWoCeer 5026518 cnCepes (31.5ìkeÌkesÀ) Deens. ³ee®ee DeLe& keÀewMeu³eeOeeefjle ceveg<³eyeU Demeuesu³ee jep³eele Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee DeesIe mekeÀejelcekeÀ efomelees.

Deee|LekeÀ Jee{ Je hee³eeYetle megefJeOee Je Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

p³ee jep³eele efveJJeU GlheVe Je oj[esF& GlheVe peemle Deens l³ee jep³eebceO³es Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ peemle ³esles. efpeLes jsuJes, ueebye jmles Deensle efleLes leer ceO³ece iegbleJeCegkeÀer®³ee jep³eebhes#ee peemle Deens. (leÊeÀe 3)

leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 3

peemle Lesì hejkeÀer³e

GlheVe Demeuesueer jep³es

jep³ee®es efveJJeU

Debleie&le GlheVe

keÀesìerle


oj[esF& GlheVe

2013-14

( ªhe³eele)

jsuJes ceeie&

2011-12 (efkeÀ.

ceer)

jml³eeb®eer ueebyeer

( 2011-12)

efkeÀ.ceer

efJeceeveleUs

Deeblejjeäêr³e

jeäêr³e (mebK³ee)

2011-12

peemle Lesì hejkeÀer³e GlheVe Demeuesueer jep³es

cenejeä^ 1239104 107670 5,602 4,257 3+9

efouueer 332521 192587 183 80 1+0

leeefceUvee[t 671192 98550 4,062 4,943 3+3

heeBef[®esjer 15887 122654 11 53 NA


24

peemle Lesì hejkeÀer³e

GlheVe Demeuesueer jep³es


Debleie&le GlheVe

keÀesìerle


oj[esF& GlheVe

2013-14

( ªhe³eele)

jsuJes ceeie&

2011-12 (efkeÀ.

ceer)

jml³eeb®eer ueebyeer

( 2011-12)

efkeÀ.ceer

efJeceeveleUs

Deeblejjeäêr³e

jeäêr³e (mebK³ee)

2011-12

keÀvee&ìkeÀ 466810 77309 3,073 4,396 2+4

iegpejele 584367 96976 5,271 4,032 1+7

DeebOe´ heósMe 678524 78958 5,264 4,537 1+2

ceO³ece Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesueer jep³es

heeq½ece yebieeue 567594 62509 3,937 2681 1+2

jepemLeeve 410834 59097 5,784 7,130 1+0

®eboerie{ 232613 50691 16 24 1+0

ceO³eheósMe 333010 44989 4,955 5,064 2+4

íÊeermeie[ 131796 50691 1,187 2,289 0+2

kesÀjU 309332 88527 1,050 1,457 3+0

keÀceer Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesueer jep³es

ieesJee 29888 161822 69 269 1+0

Deesef[Mee 210683 49241 2,461 3,704 0+7

GÊej heósMe 683651 33137 8,763 7818 1+0

DeªCee®eue heósMe 11218 78145 1 2,027 0+2

ceefCehetj 10489 36474 1 1,317 0+1

cesIeeue³e 15884 59517 NA 1,171 1+0

veeieeueB[ 13682 65908 13 494 0+1

ef$ehegje 22453 60963 151 400 0+3

GÊejeb®eue 99157 97528 345 2042 0+2

Deemeece 126149 40475 2,434 2,940 1+3

efyenej 287129 28774 3,612 4,106 1+2

PeejKeb[ 141644 44045 1,984 2,170 0+3

Yeejle 8372744 67839 64,460 76818 24+64

m$eesle- mebkeÀueve Deee|LekeÀ meJex#eCe, Je Yeejleer³e efJeceeveleU heéefOekeÀjCee®es mebkesÀlemLeU


efpeLes ceO³ece mJeªhee®eer Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Deens l³ee jep³eele heeq½ece yebieeue, kesÀjU, ceO³eheósMe ³eeb®ee meceeJesMe Demetve lesLes Deee|LekeÀ Jee{ Je hee³eeYetle megefJeOeebvee ieleer efceUle Deens. eEkeÀyengvee l³eecegUs®e lesLes iegbleJeCetkeÀ Jee{le Deens.

ieesJee, DeªCee®eue heósMe Je GÊejeb®eue ner jep³es JeieUlee Flej jep³eele oj[esF& GlheVe keÀceer Deens. Deesef[Mee. GÊej heósMe, Deemeece, efyenej, PeejKeb[ ³ee jep³eele jsuJes ceeiee¥®eer mebK³ee peemle Deens heCe DeekeÀeje®³ee leguevesle l³ee jep³eeleerue l³eeb®eer mebK³ee ceO³ece Deens

Deee|LekeÀ Jee{ Je hee³eeYetle megefJeOee

³eeb®ee Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀerMeer mebyebOe Deens. l³eecegUs jep³eeb®eer peMeer Jee{ nesles lemes®e l³eeb®³eeleerue heéosefMekeÀ Demeceevelee Jee{les.

Deee|LekeÀ mJeeleb$³e Je Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

Deee|LekeÀ mJeeleb$³ee®eer ¬eÀceJeejer peMeer osMeebceO³es Demeles leMeer®e leer osMeeleerue jep³eebceO³esner Demeles. Deee|LekeÀ mJeeleb$³e ns ceeueceÊee efvecee&Ce keÀjC³eeJejerue mejkeÀejer efveye¥OeebJejner DeJeuebyetve Demeles.

SketÀCe®e Deee|LekeÀ mJeeleb$³e (leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 4) yeefIeleues lej iegpejeleceO³es Deee|LekeÀ mJeeleb$³e peemle Deens. keÀeceieej

Je GÐeesieeb®es efve³eb$eCe Je J³eJemLeeheve ³eelener iegpejele he´Lece ¬eÀceebkeÀeJej Deens heCe mejkeÀej®ee DeekeÀej yeefIeleuee lej iegpejele ogmeN³ee ¬eÀceebkeÀeJej Deens. keÀe³eosMeerj J³eJemLee Je megj#esle ®eewL³ee ¬eÀceebkeÀeJej Deens. Flej G®®e hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ jep³es ner Deee|LekeÀ mJeeleb$³eele heefnu³ee DeekeÀejele Deensle, l³eele leeefceUvee[t ogmeje, DeebOe´ heósMe eflemeje, keÀvee&ìkeÀ veJeJee Je cenejeä^ DekeÀjeJee Deens. meJee&le Dee½e³e& cnCepes Deee|LekeÀ mJeeleb$³ee®³ee efvekeÀ<eeJej DekeÀjeJ³ee ¬eÀceebkeÀeJej Demeuesuee cenejeä^ Yeejleeleerue SketÀCe hejosMeer iegbleJeCegkeÀerleerue 30 ìkeÌkesÀ Jeeìe efceUJetve yemeuee Deens

jep³es SketÀCe Deee|LekeÀ

mJeeleb$³e ¬eÀceJeejer

GÐeesie Je keÀeceieej

efve³eb$eCes

keÀe³eoe J³eJemLee

Je íeveveer

mejkeÀej®ee DeekeÀej

meJe&meeOeejCe Jeie&Jeejer #es$e 5 Jeie&Jeejer #es$e 2 Jeie&Jeejer #es$e 1 Jeie&Jeejer

peemle Lesì hejkeÀer³e GlheVe Demeuesueer jep³es

cenejeä^ 0.42 11 0.43 6 0.16 17 0.68 3

leeefceUvee[t 0.54 2 0.51 2 0.55 2 0.57 10

keÀvee&ìkeÀ 0.43 9 0.44 5 0.35 11 0.49 16

iegpejele 0.65 1 0.87 1 0.39 9 0.69 2

DeebOe´ heósMe 0.50 3 0.40 8 0.50 4 0.59 6

ceO³ece Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesueer jep³es

heeq½ece yebieeue 0.35 17 0.29 17 0.14 18 0.62 5

jepemLeeve 0.46 7 0.29 16 0.55 3 0.54 12

®eboerie{ 0.47 6 0.40 9 0.62 1 0.38 20

ceO³eheósMe 0.44 8 0.39 10 0.47 5 0.47 18

íÊeermeie[ 0.42 10 0.42 7 0.31 13 0.53 13

efncee®eue heósMe 0.47 5 0.46 3 0.33 12 0.62 4

hebpeeye 0.40 13 0.19 20 0.43 6 0.58 9

leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 4 DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e efveoxMeebkeÀ


26

jep³es SketÀCe Deee|LekeÀ

mJeeleb$³e ¬eÀceJeejer

GÐeesie Je keÀeceieej

efve³eb$eCes

keÀe³eoe J³eJemLee

Je íeveveer

mejkeÀej®ee DeekeÀej

meJe&meeOeejCe Jeie&Jeejer #es$e 5 Jeie&Jeejer #es$e 2 Jeie&Jeejer #es$e 1 Jeie&Jeejer

keÀceer Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Demeuesueer jep³es

Deesef[Mee 0.36 15 0.33 12 0.26 14 0.50 15

GÊej heósMe 0.36 16 0.32 13 0.37 10 0.38 19

Deemeece 0.32 19 0.26 18 0.13 19 0.58 8

efyenej 0.31 20 0.30 15 0.12 20 0.52 14

PeejKeb[ 0.33 18 0.20 19 0.20 16 0.59 7

GÊejeKeb[ 0.39 14 0.46 4 0.24 15 0.48 17

m$eesle- Yeejleeleerue jep³eeb®es Deee|LekeÀ mJeeleb$³e efvekeÀ<e

ceO³ece hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eele efncee®eue heósMe hee®eJee, ceO³eheósMe meneJee, ®eboerie[ DeeþJee lej kesÀjU oneJee, hebpeeye lesjeJee Je heeq½ece yebieeue melejeJee Deens. lesLes Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Jee{le Demeueer lejer efleLes Deee|LekeÀ mJeeleb$³e efvekeÀ<eeb®eer ¬eÀceJeejer meceeOeevekeÀejkeÀ veener l³eecegUs Deee|LekeÀ mJeeleb$³e ³ee efvekeÀ<ee®ee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerJej ceO³ece heefjCeece Demelees.

Jeerpe Je Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³eemeeþer hegjsMeer Je ®eebieu³ee opee&®eer Jeerpe DeeJeM³ekeÀ Demeles. p³ee jep³eele Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ peemle Deens efleLes efJepes®ee hegjJeþe peemle Deens.

cenejeäêle meJee&le peemle Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Deens Je ns®e jep³e efJepes®³ee #ecelesle DeeIee[erJej Demetve efleLes 2012-13 ceO³es 23.73 efieie@Je@ì Jeerpe nesleer. l³eeheeþesheeþ iegpejelesle 22.79 efieie@Je@ì, leeefceUvee[tle 15.60 efieie@Je@ì, DeebOeéle 13.79 efieie@Je@ì, keÀvee&ìkeÀele

12.13 efieie@Je@ì Jeerpe GheueyOe nesleer, leer meJe& jep³es Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerle DeeIee[erJej Deensle. ceO³ece iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eeleerue Jeerpe GheueyOelee jepemLeeve 9.86 efieie@Je@ì, heeq½ece yebieeue 7.57 efieie@Je@ì, ceO³eheósMe 6.32 efieie@Je@ì, íÊeermeie[ 4.03 efieie@Je@ì, kesÀjU 2.49 efieie@Je@ì nesleer, leer jep³es l³eeb®eer Jeerpe #ecelee Jee{efJele Deensle. keÀceer Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eeleerue GÊej heósMe ( 9.36 efieie@Je@ì) Je Deesef[Mee (5.33 efieie@Je@ì) JeieUlee Flej jep³eele 1 efieie@Je@ì Jeerpe #ecelee Deens. Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Je jep³eeb®eer Jeerpe #ecelee ³eele mekeÀejelcekeÀ mebyebOe Deens.

efve<keÀ<e&

meÊej ìkeÌkesÀ Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ SkeÀJeìuesu³ee mene jep³eele heéosefMekeÀ Demeceevelee Jee{ueer Deens. ³ee DeY³eemeele Demes efometve ³esles keÀer, ueeskeÀmebK³es®³ee Ieveles®ee Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀerMeer veieC³e mebyebOe Demelees. keÀewMeu³eeOeeefjle keÀeceieej, Deee|LekeÀ Jee{, ®eebieu³ee hee³eeYetle megefJeOee, Jeerpe #ecelee ³eeb®ee Lesì hejkeÀer³e

iegbleJeCegkeÀerJej mekeÀejelcekeÀ heefjCeece neslees heCe Deee|LekeÀ mJeeleb$³eeMeer Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee ceO³ece mebyebOe Demelees. jep³e mejkeÀejebveer hejosMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee meJeueleer osC³eeJej ue#e keWÀefêle kesÀues heeefnpes. pej ceO³ece iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee Je keÀceer iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee jep³eebveer he´Meemeve megOeejues l³eele heejoMe&keÀlee DeeCeueer, Ye´äe®eej veä kesÀuee, efMeJee³e heeîeeYetle megefJeOee efou³ee lemes®e jep³es DeefOekeÀ ieleerMeerue Je mebJesove#ece yeveJeues lej l³eeb®³eekeÀ[sner Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Jee{t MekesÀue.

([e@. Sme.Deej. kesÀMeJee - yebieueesj ³esefLeue yebieueesj efJeÐeeheerþe®³ee DeLe&Meem$e efJeYeeiee®es ÒeeO³eehekeÀ Demegve Deeleehe³e¥le l³eeb®³ee veeJeeJej one hegmlekesÀ DeeefCe je<ìêr³e Je Deeblejje<ìêr³e heefj<eoebceOegve meeoj kesÀuesues 116 MeesOe efveyebOe Deensle. l³eebveer 63 efJeMes<e uesKe efuenerues Demegve DeveskeÀ Mew#eefCekeÀ meefcel³eeb®³ee DeefOekeÀej heoer les keÀe³e&jle Deensle.

mebHekeÀe&meeþer Fcesueë[email protected])


keÀeueyee¿e keÀe³eos - DeefveJeemeer Yeejleer³eebheg{erue hes®e- Deefveue ceunes$ee

efJeefJeOe osMeebceO³es DeLee&peveemeeþer,

heefjefmLeleerveg©he DeeefCe G®®eefMe#eCeemeeþer

mLeueeblejerle Yeejleer³eeb®eer ueeskeÀmebK³ee

300 oMeue#eengve peemle Deens.

keÀeUeveg©he l³eebveer jefnJeemeer osMeeb®es

efveJeemeer efve³ece, keÀe³eos Deelcemeele

kesÀues. ns DeefveJeemeer Yeejleer³e yengleebMe

J³eeheejer Deensle. mejkeÀejves Òel³e#e

efJeosMeer iegbleJeCegkeÀeruee 100% Òeeslmeenve

efou³eeves DeefveJeemeer Yeejleer³eebvee hegvne

Yeejleele hejleC³eemeeþer mebOeer Òeehle

Peeueer Deens.

heCe Kej®eb ner l³eeb®³eemeeþer

megJeCe&mebOeer Demesue keÀe ? Yeejleer³e

keÀe³eÐeebceO³es keÀeuehejlJes ieleerceeve

he×leerves megOeejCee Peeueer keÀe? ³ee

meJee¥®ee Gneheesn keÀjC³ee®eer iejpe

Deepe Deens Dev³eLee ''keÀeueyee¿e keÀe³eos'' ns DeefveJeemeer Yeejleer³eeb heg{s hes®e þ© MekeÀleerue.

heefj®e³e

³esl³ee Je<eea, 2014 meeueer cenelcee ieebOeeR®³ee Yeejleele hejleC³eeuee 100 Je<ex hetCe& nesleerue, DeeefCe ³ee mce=l³eLe& ner MelekeÀhetleea meepejer keÀjC³ee®³ee efveefceÊeeves Denceoeyeeo ceO³es 9 peeves 2015 jespeer meeleemecegêeheej iesuesu³ee Yeejleer³eeb®es l³eeb®³ee cee³eYetceerJej mJeeiele keÀªve `he´Jeemeer Yeejleer³e efove' meepeje keÀjC³eele ³esF&ue~ Deeheu³ee hebleheÓeeveebveer, n<e&Yeefjle nesTve v³et ³ee@ke&À®³ee ³et. Sme. cesef[meve mìsef[³eceJej peceuesu³ee he´®eb[ pevemecegoe³eeuee GÎsMetve cnìues nesles keÀer, Yeejlee®es Üej, peieYej efJeKegjuesu³ee cegU Yeejleer³eebvee PIO (Persons of Indian Origin) keÀe[&OeejkeÀebmeeþer, Je hejosMemLe Yeejleer³e veeieefjkeÀebvee ³ee ³eespeveeb®ee efceueeHeÀ keÀªve keÀämegueYe keÀe³ecemJeªheer Demee Yeejleer³e efJnmee efou³eeves cegÊeÀ Demesue. ³ee®ee heefjCeece cnCetve ie=nceb$eeue³eeves PIO keÀe[& Dee³eg<³eYej JewOe jenerue Je DeMee keÀe[&OeejkeÀeme hejosMeer efJeYeeieer³e veeWoCeer keÀe³ee&ue³ee®³ee veeWoCeerkeÀjCeeletve leLee heesueerme ®eewkeÀMeerletve JeieUC³eele ³esF&ue, ns 30 mehìWyej jespeer peenerj kesÀues. pes Peeues les GÊece cee$e pesJne DeMee ueeskeÀeb®eer Pegb[®³ee Pegb[ ³esF&ue lesJne keÀe³e nesF&ue? ³ee ueeskeÀeb®es Yeejlee®³ee he´JesMeÜejer Glmeeneves mJeeiele keÀjleeveeb®e,

p³eeb®³ee kegÀìgbyeeuee Yeejleer³e keÀe³eos ueeiet he[le Deensle DeMee DeefveJeemeer Yeejleer³e (NRIs) yeebOeJeebvee keÀe³e hegjJeues ³ee®es eE®eleve keÀjeJe³eeme nJes. ef®e$e peueo ieleerves yeouele Demeleevee ns heene³e®es®e jentve peeles keÀer, pej SKeeÐee DeefveJeemeer Yeejleer³eeves Yeejleele hejletve cetUmLeeveer cegkeÌkeÀece keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee lej Yeejleer³e keÀe³eÐeeveer ³ee meeceeefpekeÀ iejpeeb®³ee Deveg<ebieeves l³eeb®eer ieleer jeKeueer Deens keÀe, cnCetve®e l³eemeeþer Deeheu³eeuee Deeheu³ee keÀe³eÐee®es cetu³eebkeÀve Je l³eemeeþer ueeieCeeN³ee iejpeeb®ee SkeÀef$ele DenJeeue keÀjeJe³eeme nJee. Yeejleer³e hejosMemLe Yeejleer³e J³eJenej ceb$eeue³ee®³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej peJeUheeme 2,19,09,875 DeefveJeemeer Yeejleer³e Yeejleeyeensj eqmLejeJeues Demetve Deboepes 200 jeäêceO³es l³eeb®eer heeUscegUs ªpeueer Deensle. Keje DeekeÀ[e meeOeejCe 300 ue#e DemeeJee. efvee|JeJeeoheCes, Deeblejjeäêr³e Yeejleer³eebvee l³eeb®es jeäêr³elJe Deens efkebÀJee cnCetve®e, ³ee Jeeoebvee Meeefmele keÀjCeeN³ee JeweféekeÀ keÀe³eÐee®³ee efvee|celeer®eer leerJe´ iejpe Yes[meeJele Deens. mLeueeblejCe, jeäêr³elJe, efJeJeen, IeìmHeÀesì, oyeeJeie´mle ueives, Jeeo, pees[eroeje®ee efveJee&n, JewJeeefnkeÀ mebheÊeer®eer Yeeieeroejer, DeeblejosMeer³e oÊekeÀ mJeerke=Àleer, hejbhejeiele JeejmeenkeÌkeÀ, Yeejleer³e mebheÊeer®eer efJeYeeieCeer DeeefCe

efJeMes<e uesKe


28

mejesiemeer heýebOe ³eebmeejK³ee yeeyeeRletve `³ee' Yeejleer³eeb®³ee osMeer DeeefCe hejosMeer hemejuesu³ee heefjJeejeleerue meboYe& DeeefCe ogJes Gþtve efomele Demeleele. hejosMeer³e keÀesìe&le keÀece keÀjCees³ee keÀe³eosle%eeb®es DemegOeeefjle DeeefCe DeÐeeJele keÀe³eos, ³eebcegUs nesCees³ee De[®eCeeRvee mees[JeC³ee®es he´³elve nesle Deens DeeefCe ³ee meejK³ee efJe<e³eebOeeefjle keÀe³eÐee®eer mheäerkeÀjCes keÀejCeceerceebmee les osle Deensle. hejkeÀer³e keÀe³eÐeeb®ee Ghe³eesie, l³eeb®es efveCe&³e DeeefCe Yeejleer³e v³ee³eeue³eebveer efouesues efveJee[s, ³eebvee keÀe³eÐeeb®³ee mheäerkeÀjCeeÜejs Je le%eeb®³ee celeeÜejs efJeMeo keÀjC³ee®eer iejpe Deens. hejosMeer jeäêr³elJe mJeerkeÀejuesues Je veeieefjkeÀlJe mJeerkeÀejuesu³ee Yeejleer³e DeefveJeemeer veeieefjkeÀebmeefnle meJe& JeweféekeÀ Yeejleer³eebvee 50 Je<ex pegves Jew³eefÊeÀkeÀ keÀe³eos Meeefmele keÀjle Deensle. Demes keÀe³eos pes keÀeUe®³ee ®ee®eCeerle p³eeb®eer GÊejs efceUle veener Deensle. pes megOeeefjle veenerle, l³eeb®eer Ghe³egÊeÀleeosKeerue njJeueer Deens. efMeJee³e ®eeuet keÀeUeleerue keÀewìgbefyekeÀ he´Mveeb®eer Deeblejjeäêr³e ¢äerkeÀesveeletve GÊejsner efceUle veenerle. v³ee³e#es$eebleerue Jeeo veJ³eeves De[®eCeeRvee Je he´Mveebvee pevce osleele, p³eeb®eer GÊejs ve ieJemeu³ee®ee heefjCeece Iejs DeeefCe kegÀìgbyeeb®es efJeYeepeve FlekeÀe®e neslees. ns Demes efJeYeepeve meJee¥ieeves nesle®e Deens.

heeée&Yetceer

Passport Jee heejhe$e ns SkeÀ Demes keÀeieohe$e Deens pes l³eeb®³ee mJeªheeves DeeefCe nsletves ceveg<³eeme Deiej J³eÊeÀerme leer J³eÊeÀer meoj osMee®eer veeieefjkeÀ Deens,

DeMeer DeesUKe hegjJelees DeeefCe l³eeme Flej osMeebceO³es cegÊeÀ he´JesMe osC³ee®eer efJevebleer keÀjles. hejJeeveeOeejkeÀebveer ceeieCeer kesÀu³eeveblej ³ee meoj Fmeceeme ³ee osMee®³ee DeefOeke=Àle je<ìêr³e mebmLeskeÀ[tve jeäêr³elJe yeneue keÀªve hejJeevee osC³eele ³esle Demelees lemes®eb heéfleefveOeeR®eerner DeefOeke=Àle DeesUKe osC³eele ³esle Demeles. cnCetve®e veeieefjkeÀeb®³ee veeieefjkeÀlJee®eer DeesUKe heìu³eeveblej l³eeme heejhe$e osC³eele ³esles. Demes Demeues lejerner, ne hejJeevee DeefOeefve³ece, 1967 DeeOeejs efueefnuesu³ee Deìer Je DeeJeM³ekeÀ efJeOeeveevJe³es efJeMeo keÀjlee ³eslees leLee jÎ ner keÀjlee ³eslees. meleJeble eEmeie mJeenveer efJeª× SheerDees, veJeer efouueer, AIR 1967, meJeex®®e v³ee³eeue³e, 1836, ceO³es meelel³eeves Demes cnìues keÀer, hejJeeveehe$e efnjeJetve IesCes cnCepes®e (keÀuece 21 vegmeej) J³eefÊeÀ®es J³eefÊeÀiele mJeeleb$e efnjeJetve IesCes nes³e ns®e efJeOeeve ceveskeÀe ieebOeer efJeª× keWÀê mejkeÀej DeefKeue Yeejleer³e Jeelee&nj 1978, meJeex®®e v³ee³eeue³e 597 ceO³es hegvne DeOeesjsefKele kesÀues iesues Je hejJeevee ne cegueYetle nkeÌkeÀebMeer efveie[erle Demeu³eeves l³ee®ee DeJnsj cegueYetle nkeÌkeÀeb®ee DeJnsj ceeveuee peelees.

JeeoefJeJeeo

YeejleeceO³es, Demes Jeeo megª nesC³eeme keÀejCe ns®e keÀer, Depetvener FLes efyeéfìMeeb®³ee keÀeUeleerue keÀe³eÐeeb®ee Jeehej nesle Deens. mJele: ie´sì efye´ìvener l³eeb®³ee jep³ekeÀeUele Yeejleer³e jsuJespeeuee®³ee efvee|celeer Je osKeYeeueermeboYee&le 1849 les 1942 ®³ee keÀeUele heejerle kesÀuesues 38 keÀe³eos megOeeefjle keÀjC³eele iegbleues Deens.

Demes Demetve meg×e DeeheCe cee$e Depetvener mejkeÀejer ohlejeb®³ee (efJeYeeieeb®³ee) keÀheeìebceO³es keÀesUeäkeÀebveer mepeuesu³ee DeeefCe DeheJeeoeves®e Tve Jeeje KeeCeeN³ee l³ee hegjeleve keÀe³eÐeebvee otj ueesìC³eemeeþer cegUer®e he´³elve keÀjleevee efomele veener. FlekesÀ®e keÀe³e lej KegÎ mebmeosves 1937 meeueer heejerle kesÀuesuee heemeheesì& De@keÌì, 1955 meeueer heejerle kesÀuesuee efmeefìPeveefMehe De@keÌì DeeefCe 2005 meeue®ee Yeejleer³e hejosMemLe veeieefjkeÀ keÀe³eoe Demetvener DeeheCe efJeefJeOe keÀejCeebmeeþer heemeheesì& De@keÌì 1920, efJeosMeer veeWoCeer keÀe³eoe 1939, 1946 ³ee keÀe³eÐeebJej DeeheCe Deepener DeJeuebyetve Deenesle. yengleskeÀ hegjeleve keÀe³eos ns Jemeenle keÀeUele efvee|ceuesues Demeu³eeves yejs®emes DeveeJeM³ekeÀ Deensle. vewmee|iekeÀ v³ee³eeb®eer leÊJes heeUle veenerle. pee®ekeÀ Je keÀþesj keÀe³eÐee®ee Yeef[ceej keÀjleele. KejesKej®e p³eeb®ee efJeOeer hegeqmlekesÀceOetve l³eeie keÀjeJe³eeme nJee l³eeb keÀe³eÐeebvee cee$e Deepener DeeheCe Oev³elesves Jeehejle Deenesle.

efnlekeÀejer keÀe³eoe (HeÀe³eosMeerj keÀe³eoe)

heemeheesì& keÀe³eoe 1967 ne Del³eble meJe&meceeJesMekeÀ Je mebhetCe& keÀe³eoe Demetve lees hejJeevee Je Flej he´Jeeme efJe<e³ekeÀ keÀeieohe$eeefJe<e³eer Yee<³e keÀjlees.FlekesÀ®e veJns lej hejJeevee he$eeleerue yeoue, efvejmeve, yebOeves, jÎ ceev³elee Deeefo efJe<e³eer®³ee JewOeeefvekeÀ heéf¬eÀ³eemeefnle ³ee keÀe³eÐee®eer efMe#ee Je iegvne oesneWefJejesOeele DehejeO³eeme DeeJeenve keÀjC³ee®³ee nkeÌkeÀeyeÎuener meebielees. lej (Depetvener?) DeeqmlelJeele Demeuesues heemeheesì& S@keÌì


1920 Je efJeosMeer keÀe³eoe 1946 ns keÀe³eÐee®eer keÀesCeleerner G®eerle heéf¬eÀ³ee heej ve hee[lee SKeeÐeeme Yeejleeyeensj nÎheej keÀjC³ee®ee meJee&efOekeÀej osleele. pees YeejleemeeK³ee ueeskeÀMeener jeäê®³ee efJeOeerJ³eJemLesmeeþer Meehe Demetve ³esLes v³eeef³ekeÀ hegvee|JeueeskeÀveemeeþer heg<keÀU JeeJe Deens. ³ee 1920 Je 1946 Üejs efceUCeejs DeìkeÀ, mLeeveye×lee, SkeÀebleJeeme, Yeejleeyeensj nÎheej keÀjC³eeefJe<e³eer®es DeefOekeÀej Yeejleer³e jep³eIeìvesves efouesu³ee efpeefJele leLee J³eefÊeÀiele mJeeleb$³ee®³ee cegueYetle nkeÌkeÀeb®es Keb[Ce keÀjleele. cnCetve®e mJeeleb$³ehetJe& keÀe³eos ns efoMeeefnve Yeemeleele Je cegueYetle nkeÌkeÀ mJeeleb$³e veekeÀejC³eeceeie®eer ner®e keÀejCes nesle.

mebefnleeye× veeieefjkeÀlJe keÀe³eoe

1955 ®ee veeieefjkeÀlJe keÀe³eoe Yeejleer³e veeieefjkeÀlJee®³ee mebheeove Je meceehleerJej Yee<³e keÀjlees. efMeJee³e keÀuece 9 J³ee Üejs pej SKeeÐee veeieefjkeÀeves mJes®ísves ogmeN³ee osMee®es veeieefjkeÀlJe eqmJekeÀeju³eeme l³ee®es Yeejleer³e veeieefjkeÀlJener jÎ nesles ns ner mheä keÀjlees. ³ee®es keÀuece 9 ns hejkeÀer³e veeieefjkeÀlJee®³ee mebheeoveeefveMeer Yeejleer³e veeieefjkeÀlJe jÎ nesC³eeyeÎue mebhetCe& ceeefnleer hegjJeles. ³ee DeefOekeÀejeb®ee Jeehej keÀªve keWÀê mejkeÀejves veeiejer efve³ece 2009 ³ee keÀe³eÐee®³ee nsleghe=ä³eLe& efvee|celeer kesÀueer Deens. ³ee®³ee 40 J³ee efve³eceeDebleie&le keWÀê mejkeÀej keÀmes, kesÀJne, keÀOeer SKeeÐee Yeejleer³e hejkeÀer³e osMee®es veeieefjkeÀlJe eqmJekeÀeª MekeÀlees ns þjJeles. ns keÀjleevee DeeheCeebme

Subscription Coupon[For New Membership / Renewal / Change of Address]

I want to subscribe to :Yojana : 1 Yr. Rs. 100/-; 2 Yrs. Rs. 180/-; 3 Yrs. Rs. 250/-

(Circle the period of subscription)

DD / MO No. date

Name (in block letters) :

Subscriberprofile : Student/Academician/Institution/Others

Address :

PIN :

Pleaseallowus4to6weekstothedespatchofthefirstissue.P.S. : For Renewal / change in address, please quote your subscription number.

DD efkebÀJee MO Business Manager, Publications Division ³ee veeJes keÀe{eJee.

eflemeN³ee meg®eerleerue efJeOeeveeb®es mene³³e I³eeJes®e ueeieles.

veeiejer efve³ece 2009 ®³ee eflemeN³ee meg®eerleerue þUkeÀ Deìer KeeueeruehećeeCes:1) pesJne pesJne Yeejlee®³ee kegÀCeener

veeieefjkeÀeves kegÀC³ee ogmeN³ee osMee®es veeieefjkeÀlJe mJes®ísves eqmJekeÀejues Demeu³ee®eer yeeye keWÀê mejkeÀejhe³e¥le ³esles lesJne lesJne efveeq½ele kesÀuesu³ee keÀeUele l³eebves ³ee osMee®es veeieefjkeÀlJe mJes®ísves eqmJekeÀejuesues veener ns efme× keÀjeJes ueeieles. lemes®e ³ee meoj osMee®es veeieefjkeÀlJe eqmJekeÀejues vemeu³ee®es efme× keÀjC³ee®eer hetCe& peyeeyeoejer l³ee J³eefÊeÀJej®e Demeles.


30

2) Yeejleer³e veeieefjkeÀeves ogmeN³ee osMee®es veeieefjkeÀlJe eqmJekeÀejues ³ee efJe<e³eer Jee ³ee ceeieerue keÀejCeebmeeþer Lesì he´MveebmeboYee&le Deiej Flej mebyebOeerle yeeyeeRmeeþer keWÀê mejkeÀej Lesì l³ee l³ee osMee®³ee ogleeJeeme Jee Lesì mejkeÀejkeÀ[s efJe®eejCee keÀjles Je l³eebveer hegjefJeuesu³ee ceeefnleer Jee DenJeeueeJej keÀe³e& keÀjles.

3) l³ee veeieefjkeÀeves l³ee (ogmeN³ee) osMeekeÀ[s keÀOeer heefjhe$e mebheeove kesÀues Deens keÀe ns leheemetve heeefnues Demeu³eeme l³ee leejKes®³ee hetJeea mebyebefOele Fmeceeves mJes®ísves veeieefjkeÀlJe efceUefJeu³ee®ee hegjeJee efceUlees.

meJeex®®e v³ee³eeue³eeves þjefJeuesues keÀe³eos

keÀuece 9(2) meesyele veeieefjkeÀlJe

efve³ece 1956 ®³ee efve³ece 30 vegmeej keWÀê mejkeÀej hejjeäê®es veeieefjkeÀlJe mJes®ísves eqmJekeÀejuesu³ee Yeejleer³eekeÀ[s Yeejlee®es veeieefjkeÀlJe Deens keÀe ns þjefJeC³ee®ee hetCee&efOekeÀej Deens. heg{s keÀuece 9(2) Je efve³ece ¬eÀ.30 ns Demesner meebieleele keÀer, hejjeäê®es veeieefjkeÀlJe ns nÎheej keÀjC³eemeeþer Jee J³eÊeÀerme Yeejleeyeensj keÀe{C³eemeeþer hegjsmee veener. l³ee®ee mebhetCe& DeefOekeÀej keWÀê mejkeÀejheeMeer Deens. l³eemeeþer mejkeÀejves kesÀuesueer ®eewkeÀMeer osKeerue DeOe&v³eeef³ekeÀ ceeveueer peeles. Keeueer efouesu³ee meJeex®®e v³ee³eeue³ee®³ee efveJee[³eebceO³es ³ee keÀe³eÐee®es hetCe& efJeMues<eCe meehe[les.

1) DeebOe´heósMe jep³e efJeª× Deyotue keÀeoj AIR 1961 DeeefCe 1967

2) DeebOe´heósMe mejkeÀej efJe.me³³eo ceesncceo AIR 1962 SC 1778

3) GÊejheósMe jep³e efJe. jsnceleguuee AIR 1971 SC 1382

lej DeMeer ner jeäêr³elJe efveeq½eleer®eer v³ee³eeue³eerve heéf¬eÀ³ee Deens.

veJeerve ÞesCeer

SketÀCe 102 Deype Yeejleer³eebhewkeÀer 30 oMeue#e DeefveJeemeer Yeejleer³e peieYejeleerue SketÀCe 180 osMeeceO³es JeemleJ³e keÀjerle Demetve Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee 9 J³ee keÀueceeÜejs leLee veeieefjkeÀlJe keÀe³eÐee®³ee 9 J³ee keÀueceevJe³es yeboer Demeuesues ognsjer jeäêr³elJe Yet<eJele Deensle. heer.Dee³e.Dees. (PIO) DeeefCe Dees.meer.Dee³e. (OCI) ³ee

Yojana : Published in Hindi, English, Urdu, Tamil, Telugu, Malayalam, Kannada, Gujarati, Marathi, Punjabi, Bengali, Assamese & Oriya

Send your subscription by DD / MO in the name of Director, Publications Division, addresses to :Advertisement & Criculation Manager, Publications Division, East Block-IV, Level-VII,

R.K. Puram, New Delhi 110 066. Tel. : 011-2610 0207, 011-2610 5590; Fax : 011-2617 5516Subscriptions will arise also be accepted at our sales emporia:

Hall No.196, Old Secretariat, Delhi-110054, Ph.011-2389 0205 A-wing, Rajaji Bhavan, Besant Nagar, Chennai-600090, Ph.: 044-2491 7673 8, Esplande East, Kolkata - 700069, Ph: 033-2248 8030 Bihar State Co-operative Bank Building, Ashoka Rajpath, Patna-800004. Ph.: 0612-268 3407 Press Road, Near Govt., Press Thiruvananthapuram-695001, Ph.: 0471-2330 650 HallNo.1,2ndfloor,KendriyaBhawan,Sector-H, Aliganj, Lucknow-226024, Ph.: 0522-232 5455 701, C-Wing, 7th Floor, Kendriya Sadan, C.B.D. Belapur, Navi Mumbai-400614, Ph.: 022 2757 0686 Block 4, 1st Floor, Gruhakalpa Complex, M.G. Road, Nampally, Hyderabad - 500001. Ph.: 040-2460 5383 1st Floor, F-Wing, Kendriya Sadan, Koramangala Bangalore-560034. Ph.: 080-2553 7244 KKB Road, New Colony, House No.7, Chenikuthi, Guwahati-781003, Ph.: 0361-2665 090 Ambica Complex, 1st Floor, Paldi, Ahmedabad - 380007. Ph.: 079-2658 8669.For Yojana Tamil, Telugu, Malayalam, Kannada, Gujarati, Marathi, Bengali, Assamese, Oriya, Urdu and English, Hindi - please enrol yourself with Editors of the respective at the addressess given Below;Editor, Yojana (Marathi), B-701, Kendriaya Sadan, C.B.D. Belapur, Navi Mumbai-400614. Ph.: 022-2756 6582Editor, Yojana (Gujarati), Ambika Complex, 1st Floor, Paldi, Ahemdabad-380007. Ph.: 079-2658 8669Editor, Yojana (Assamese), KKB Road, New Colony, House No. 7, Chenikuthi, Guwahati-781003. Ph.: 0361-266 5090Editor, Yojana (Bengali), 8, Esplanade East, Ground Floor, Kolkata-700069. Ph.: 033-2248 2576Editor, Yojana (Tamil), 'A' Wing, Rajaji Bhawan, Basant Nagar, Chennai-600090. Ph: 044-2491 7673Editor, Yoajna (Telugu), Block No. 4, 1st Flr., Gruhakalpa Complex, M.G.Rd, Nampally, Hyderabad-500001. Ph.:040-2460 5383Editor, Yojana (Malayalam), Press Road, Near Govt. Press, Thiruvananthapuram-695001, Ph: 0471-233 0650Editor, Yojana (Kannada), 1st Floor, 'F' Wing, Kendriya Sadan, Koramangala, Bangalore-560034, Ph: 080-2553 7244.


Jeiee¥vee JeieUtve Yeejleer³e JebMe ³ee efvekeÀ<eevJe³es l³eebvee ce³ee&efole HeÀe³eos osT kesÀues iesues Deensle. p³ee³eesies, (oesvner Jeie&Jeejer meO³ee keÀener ce³ee&efole nkeÌkeÀ Yeejleele yepeeJet MekeÀleele efMeJee³e efJnmee, veeWoCeer, mebceleer DeeefCe Flej hejJeevei³eebKesjerpe Yeejleeleerue JeemleJ³e GheYeesiet MekeÀleele. Yeejleer³e mebefJeOeeve keÀuece 5 ®³ee DeeOeejs, Yeejleele keÀe³ecemJeªheer JeemleJ³eeme Demeuesuee DeeefCe p³ee®es heeuekeÀ Yeejleele pevceues Deensle Demee he´l³eskeÀ ceveg<³e eEkeÀJee mebefJeOeevee Deieesoj 5 Je<ee¥heemetve Yeejleele JeemleJ³eeme Demeuesuee Òel³eskeÀ J³eÊeÀer Yeejlee®ee veeieefjkeÀ ieCeuee peelees.cnCetve®e, Yeejleer³e keÀe³eÐee®³ee efvekeÀ<e Je efveeq½eleerÜejs®e Yeejleer³e veeieefjkeÀ DemeCeeN³ee he´l³eskeÀeme cetU nkeÌkeÀ heéhle neslees.

jeäêr³elJee®eer efveeq½eleer

1946 ®³ee keÀe³eÐeevJe³es SkeÀentve DeefOekeÀ jeä^be®es jeäêr³elJe Demeuesu³ee J³eÊeÀer®³ee jeäêr³elJe efveeq½eleer mebyebOeele Jeeo GheeqmLele Peeu³eeme leer J³eÊeÀer p³ee jeäêMeer DeefOekeÀ mebyebOeebveer pees[ueer iesueer Deens, les efle®es veeieefjkeÀlJe mecepeeJes. 1920 Je 1946 ®es keÀe³eos hejkeÀer³e J³eÊeÀer®³ee jeäêr³elJe efveeq½eleer meboYee&le kegÀþueener ceb®e Deiej heéf¬eÀ³ee ve heeUlee, Jee ³ee heéf¬eÀ³es®es keÀesCelesner JewOeeefvekeÀ nkeÌkeÀ ve heóeve keÀjlee l³eeme nÎheej keÀjC³eeme meg®eefJeleele. ns he´Mve efJe®eejC³eemeeþer v³ee³eeefOekeÀjCe DeeqmlelJeele®e veenerle cee$e he´Mve Deepener keÀe³ece Deens. Deelee

veeieefjkeÀlJe keÀe³eoe 1955 DeeefCe veeiejer efve³ece 2009 ns meebieleele keÀer, kegÀCee®³ee veeieefjkeÀlJeemeboYee&le he´Mve Demeu³eeme Jee keÀesCeer J³eÊeÀer les keÀOeer Je keÀmes mebheeove keÀª MekesÀue Demee meJeeue Demeu³eeme les efveeq½ele keÀjC³ee®ee he´LeceeefOekeÀej keWÀê Meemeveeme Deens. ³eeJej meJeex®®e v³ee³eeue³e Demes Yee<³e keÀjles keÀer, peesJej keWÀê mejkeÀej DeOe&v³ee³eerkeÀ ®eewkeÀMeer keÀªve DeMee J³eÊeÀerme Yeejleele jenC³ee®ee DeefOekeÀej veener Demee efJeJeskeÀer efveCe&³e Iesle veener lees he³e¥le ³ee lejletoer keÀesCeener J³eÊeÀeruee Yeejleeletve keÀe{tve ìekeÀC³ee®ee eEkeÀJee nÎheej keÀjC³ee®ee DeeosMe osT MekeÀle veenerle. hejosMeer heejhe$e megmet$eerkeÀjCe (Foreign Passport Simpliciter) keÀesCeener J³eÊeÀerJej hejosMeer Demee efMekeÌkeÀe yemet osCeej veener leLee l³ee®es jeäêr³elJe efveeq½ele keÀjCes ne l³ee®ee cetueYetle nkeÌkeÀ Deens. jeäêr³elJe efveeq½eleer yejesyej®e mJeeleb$³e, Jew³eefÊeÀkeÀ mJeeleb$³e DeeefCe vewmee|iekeÀ v³ee³e ³eeb®eer Deeheu³ee mebmeosves iegbHeÀCe keÀjC³ee®eer JesU Deelee Deeueer Deens.

efJeJeeÐe he´Mve

Deepe®³ee meeceeefpekeÀ heefjefmLeleerle, Deeblejje<ìêr³e Yeejleer³eebvee l³eeb®³ee cee³eYetceer®³ee mebhekeÀe&le jne³e®es Demesue lej l³eebveer 1920 DeeefCe 1946 ®³ee keÀe³eÐeeves cegueYetle nkeÌkeÀebyeeyele heejerlekesÀuesues efve³ece DebieerkeÀejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. veeieefjkeÀlJee®ee keÀe³eoe 1955 ne megmebJeeo keÀjC³eeme me#ece Deens. Deelee hejosMeer heemeheesì& (hejJeevee) leey³eele Demeu³eeves J³eÊeÀerme Yeejleeyeensj

keÀe{tve ìekeÀCes Jee nÎheej keÀjCes ³ee ieesäer nesT MekeÀle veener. ceie meebiee yejs Deeheu³eeuee keÀe³e iejpe Deens 1920, 1946 ®³ee keÀe³eÐeevJe³es 1946 ®³ee heefjeqmLeleervegmeej Yeejleele ³esCeeN³ee hejosMeer³eeb®³ee he´JesMee®es efve³eceve keÀjC³ee®eer? ³ee he´MveekeÀ[s mebmeos®es ue#e JesOeC³ee®eer iejpe Deens.

keÀeUe®eer iejpe

Deepe®³ee ³egieele, Yeejleer³e JebMee®³ee yeN³ee®e ueeskeÀebceO³es peieYejeleerue efJeefJeOe JebMee®es Je efJeefJeOe jeäêr³e ueeskeÀeb®eer mejefcemeU Demeu³eecegUs l³eeb®³ee hejosMeer keÀe³ecemJeªheer JeemleJ³eeletve JewJeeefnkeÀ Jeeo GlheVe nesle Deensle. l³eemeeþer Demes he´Mve menpe mees[Jet MekeÀleerue, he#eeb®eer celes SsketÀve IesTve l³eebvee ogªmleer®eer mebOeer osleerue Demes ceb®e Je DeefOekeÀejer keÀe³eoe J³eJemLesle le³eej JneJesle ne ³eesi³e ceeie& Je Deepe®ee DeeMes®ee efkeÀjCe oeKeefJelees. p³eecegUs hejosMeele nekeÀuetve osCes Jee nÎheej keÀjCes ³ee ieesäer hejceguegKeer Del³eble ueppeemheo Je eEveÐe Demeleerue. DeMee meJe& he´Mveebveer ³egÊeÀ Demes meeJe&Yeewce, meceepeMeerue, Oece&efvejhes#e, ueeskeÀMeener, he´peemeÊeekeÀ DeMee Yeejlee®es DeeheCe veeieefjkeÀ Deenesle. Yeejle JebMeer³eebvee keÀe³eos ogªmleer®eer lejleto osTve jeäêr³e veeieefjkeÀlJee®es he´Mve efvekeÀeueer ueeJeC³eeme me#ece Je hee$e Deenesle. mJeeleb$eesÊej keÀeUele Deeuesues keÀe³eos Deeheu³ee peeieªkeÀ v³ee³e J³eJemLesvegmeej mebefJeOeeveeves yeneue kesÀuesu³ee cetueYetle mJeeleb$³ee®es peleve keÀjCes efJe<e³ekeÀ efJeefJeOe Ghee³e meg®eefJeleele. cnCetve®e, Jeeoeleerle Demes mJeeleb$³ehetJe& keÀeUeleerue


32

keÀe³eos Deepe efJeOeerhegeqmlekeÀebceOeerue mecegU veenermes nesC³ee®eer iejpe Deens.

kesÀJeU efJeOeer hegeqmlekeÀebceOetve®e ns keÀeueyee¿e keÀe³eos keÀe{tve ìekeÀC³eeyejesyej®e keÀe³eosle%eebvee iebYeerjheCes Deeblejjeäêr³e Yeejleer³eebmeeþer veJes keÀe³eos efvecee&Ce keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.oeKeu³eeKeelej DeeheCe heeuekeÀeb®³ee Jeeoele HeÀjHeÀìCeeN³ee cegueeb®es GoenjCe IesT. ne Jeeo oesIeebveblej cegueebhe³e¥le heesnes®elees DeeefCe ner Dehel³es ³ee pees[h³ee®³ee Yeeb[CeeN³ee YeesJeN³eele De[keÀleele DeeefCe Jeeo efvekeÀeueer ueeieu³eeJej SKeeÐee he#eeuee efJepe³e ef®evn cnCetve methego& kesÀueer peeleele. l³eehećeeCes, meO³ee osMeele J³eeJemeeef³ekeÀ mejesiemeerves peesce Oejuee³e, pesLes Del³eble ieebefYe³ee&ves heefjCeecekeÀejkeÀ efJeOeer ³eb$eCesÜejs keÀe³eoe jeyeefJeC³ee®eer iejpe Deens. Spebìdme®³ee keÀeU³ee J³eeheejebveer $emle Peeuesu³ee Yeejleer³eeb®³ee ceewu³eJeeve heéCeeb®³ee j#eCeemeeþer `ceeveJeer lemkeÀjer®ee J³eeheej DeeefCe mLeueeblej' ³eeJej keWÀêer³e keÀe³eoe ³esC³ee®eer iejpe Deens. Deeblejjeäêr³e kegÀìgbye keÀe³eÐee®³ee efve³eceeJeueer®³ee ieleervegªhe kegÀìgbye osKeYeeueer®ee nkeÌkeÀ DeeefCe JewJeeefnkeÀ keÀe³eÐeeb®eer ieleer DemeC³ee®eer iejpe Deens.Deeblejjeäêr³e mlejebJej oÊekeÀ keÀe³eÐee®es SKeeÐee veJ³ee keÀessN³ee keÀe³eÐeeÜejs efve³eceve nesC³ee®eer iejpe Deens. Deepe meJe& MeÊeÀer ner J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eÐeebJej keWÀêerle Deens DeeefCe Yeejleeleerue Deeheuee heefjJeej Je meceepe p³ee keÀe³eÐeebÜejs peesKeuee peelees l³ee keÀe³eÐeebme cee$e meehelve YeeJe efceUle Deens. heefjCeece FlekeÀe®e keÀer, 50 Je<ex

heefjeqmLeleer peMeer nesleer leMeer®e Deens. pej DeeheCe hejosMeer Yeejleer³eebpeJeU peeT heenlees lej meJe&he´Lece DeeheCe l³eebme eqmLejefveJeeme, Deeveboer kegÀìgbyeceeve DeeefCe mJemLe meceepe hegjJeuee heeefnpes. Yeejleer³e keÀe³eos Deelee SkeÀekeÀer jent®e MekeÀle veener Deelee l³eeb®ee peeieeflekeÀ mlejeJej mecesì Peeuee®e heeefnpes.

veeieefjkeÀlJe DeeefCe hejkeÀer³e keÀe³eÐeebJej SkeÀ vepej

� o jefpemìsMeve Dee@HeÀ HeÀe@jsveme& De@keÌì 1939 ne keÀe³eoe Yeejleele ³esCeeN³ee hejosMeer³eeb®eer veeWoCeer keÀjC³eemeeþer Deens.

� o jefpemìsMeve Dee@HeÀ HeÀe@jsveme& ªume 1992 ns efve³ece 1939 ®³ee keÀe³eo³eebJej DeeOeeefjle Deensle.

� o HeÀe@jsveme& S@keÌì 1946 ne keÀe³eoe hejosMeer³eebefJe<e³eer keWÀê mejkeÀejuee keÀener DeefOekeÀej yeneue keÀjlees.

� o HeÀe@jsveme& Dee@[&j 1948 ³ee Üejs, 1946 ®³ee keÀe³eo³ee®³ee keÀuece 3 vegmeej Yeejleeletve nÎheej keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej efceUlees.

� o HeÀe@jsveme& (efì^y³egveume) Dee@[&med&, 1964 ³eevegmeej hejosMeer J³eÊeÀerbkeÀjlee v³ee³eeefOekeÀjCe mLeehelee ³eslees.

� o heemeheesì& (Svìêr Fve ìt Fbef[³ee) keÀe³eoe, 1920 DeLee&le ³eeÜejs J³eÊeÀerme Yeejleele he´JesMe keÀjleebvee heemeheesì&

yeeUieeJee ueeielees. � o heemeheesì& (Svìêr Fve ìt

Fbef[³ee) ªume 1950 ns efve³ece 1920 ®³ee keÀe³eo³eebleie&le le³eej kesÀues Deensle.

� o heemeheesì& De@keÌì, 1967 ne keÀe³eoe heemeheesì& Je Flej he´JeemeefJe<e³ekeÀ keÀeieohe$es peer Yeejleeyeensj ieceve keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deensle l³eeb®³eeefJe<e³eer Yee<³e keÀjlees.

� efmeìerPeveefMehe De@keÌì 1955 ³eevegmeej Yeejleer³e veeieefjkeÀlJee®es mebheeove DeeefCe efveeq½eleer ³eeb®es keÀLeve nesles.

� o efmeìerPeveefMehe ªume 2009 De@keÌì 1955 ns efve³ece veeieefjkeÀlJe keÀe³eÐeeJej DeeOeeefjle Deensle.

(Deefveue ceunes$ee ë- ns mehìsyej 1983 heemegve JeefkeÀueer #es$eele keÀe³e&jle. Yeejleele ®eboerie{ ³esLetve hebpeeye efJeÐeeheerþelegve efJe%eeve DeeefCe keÀe³eosefJe<e³ekeÀ heoJeer Òeehle kesÀu³eeveblej 1985 ceO³es ueb[ve ³esLegve Sue.Sue.Sce. kesÀues. 28 Je<ee¥®³ee ³ee #es$eeleerue l³eeb®³ee Jeeì³eele l³eebveer efueneruesu³ee DeveskeÀ keÀe³eosefJe<e³ekeÀ hegmlekeÀeb®ee meceeJesMe Deens.

mebHekeÀe&meeþer Fcesueë [email protected], [email protected])


Yeejleer³e yeebOekeÀece GÐeesie - efJeosMeer iegbleJeCegkeÀoejebmeeþer DeekeÀ<e&Ce keWÀê- YeeJevee ieesKeues

Lesì Òel³e#e iegbleJeCegkeÀer meboYee&leerue owvebefove ÒekeÀeefMele nesCeeN³ee yeelec³eebcegUs SHeÀ[erDee³e ®es cenlJe Jee{le Demegve efJejesOee®eer Oeej yeN³ee®e DebMeer keÀceer Peeueer Deens Yeejlee®es SkegÀCe peefceveer®es #es$eHeÀU Flej osMeeb®³ee leguevesle pejer keÀceer Demeues lejer cegyeuekeÀ vewmeieeakeÀ mebmeeOeve m$eesle DeeefCe ceveg<³eyeU ³ee peces®³ee yeepeg efJeosMeer GÐeespekeÀeb®es cenlJee®es DeekeÀ<e&Ce Deens. efJeefJeOe #es$eeleerue Lesì Òel³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee Jee{lee menYeeie Deeblejje<ì^er³e menmebyebOe Je=×eRiele nesC³eeJej peesj oslees. yeebOekeÀece #es$eelener yeN³eeb®e DebMeer keÀe³eÐeeleerue megOeejCee DeeefCe keWÀêmejkeÀejves efJeosMeer Òel³e#e iegbleJeCegefkeÀuee ÒeeslmeenveelcekeÀ kesÀuesu³ee Iees<eCee ³eeb®ee DeY³eeme kesÀu³eeme lemes®e osMeefJeosMeeleerue yeebOekeÀece cegu³e, peer[erheer, iegbleJeCegkeÀerleerue ìkeÌkesÀJeejer ue#eele Iesleu³eeme, Yeejleeuee YeewieesefuekeÀ #es$eevegmeej yejer®eb yeepeer ceejlee ³esC³eemeejKeer Deens. ³eemeeþer mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe kesÀu³eeme pemes efJemLeeefheleeb®³ee mecem³ee l³eebvee osC³eele ³esCeeje keÀceeue ceesyeouee, peeies®eer efkebÀcele Fl³eeoer lej yeebOekeÀece #es$eele efJeosMeer leb$e%eeve keÀewMeu³eeOeeefjle yeebOekeÀece ÒeCeeueeruee efJekeÀmeerle keÀjlee ³esF&ue.

'Yeejle' ner Deepe peeieleerue meJee&le peueo ieleerves efJekeÀmeerle nesCeejer DeLe&J³eJemLee Demegve ³eecegUs osMeleerue ceesþer Menjs ner 'efJelleer³e keWÀês' cnCegve efJekeÀmeerle nesle Deensle. p³ee Yeeieele DeeefLe&keÀ #es$es cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele efleLes veeiejerkeÀjCe Peheeì³eeves nesle Demeles. MenjebceO³es DeeefLe&keÀ keWÀêerkeÀjCe nesC³eeceeies ns cenlJee®es keÀejCe Deens. DeeefLe&keÀ keWÀêerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle keÀewMeu³eeOeeefjle ceeveJeer yeU®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.veeiejerkeÀjCe efkebÀJee MenjerkeÀjCe ns ³ee ceeie®eer keÀejCes Deensle. veeieefjkeÀeb®³ee Devve, Jem$e, efveJeeje®³ee cegueYetle iejpeebceefOeue 'efveJeeje' Deelee HeÀkeÌle cegueYetle ve jenlee lees 'Òesmìerpe heebF&ì' yeveuee Deens. keÀceer efkebÀceleerle DeveskeÀ megefJeOeeb³egkeÌle vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeer³e m$eesleeb®ee cegyeuekeÀ hegjJeþe keÀmee oslee ³esF&ue ner yeebOekeÀece #es$ee®eer peyeeyeoejer Deens.

DeMee peueo ieleerves Jee{CeeN³ee DeLe&J³eJemLesle DeeefCe meO³ee®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle osMeer lemes®e hejosMeer iegbleJeCegkeÀoejemeeþer yeebOekeÀece GÐeesie ns efJeMes<e DeekeÀ<e&Cee®es keWÀê yeveues Deens. yeebOekeÀece GÐeesiee®³ee Òeieleer®ee ®e{lee DeeuesKe osMee®³ee DeeeqLe&keÀ efJekeÀemeele ceesþs ³eesieoeve osle Deens. lemes®e GoejerkeÀjCee®³ee DeLe& OeesjCeele Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ DeekeÀef<e&le keÀjC³ee®es Þes³e keÀener ÒeceeCeele yeebOekeÀece #es$eebvee ÐeeJes ueeiesue.

³ee #es$eeleerue keÀe³eÐeebceO³es SkeÀmeg$elee DeeefCe megOeej DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe efJeMes<e DeeefLe&keÀ #es$ee®ee efJekeÀeme, yeebOekeÀece #es$eebvee hegjkeÀ þ© MekeÀlees. mejkeÀejves

ìeTveMeerve meeþer mJeb³e®eueerle ceeie& helkeÀju³eeves ns meeshes Peeues Deens. ceeieerue Je<e&Yejele efjPeJe& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³eeves pejer ÒeecegK³eeves J³eepe oejle Keghe®e Jee{ kesÀueer Demeueer lejer l³eele efvejblejlee DeeCeCes ³ee #es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demegve ³eemeeþer mejkeÀejer OeesjCeebvee cegK³e Oeejsle DeeCeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

efJecee, efkeÀjkeÀesU J³eeheej DeeefCe ceeefnleer leb$e%eeve #es$eebÒeceeCes®eb yeebOekeÀece #es$eelener 100 ìkeÌkesÀ hejosMeer iegbleJeCegkeÀeruee hejJeeveieer osC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves 2005 meeueer keÀe³eÐeele og©mleer kesÀueer ³ee GoejerkeÀjCee®³ee ke=ÀleercegUs osMeeleerue efveJeemeer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ yeebOekeÀece #es$eeleerue ceeieCeervegmeej hegjJeþe keÀjC³eemeeþer hejosMeer iegbleJeCegkeÀe®ee ceeie& ceeskeÀUe Peeuee. ³eecegUs Yeejleeleerue yeebOekeÀece GÐeesie #es$eele DeveskeÀ efJelleer³e mebmLee lemes®eb Keepeieer efveOeeR®es meceYeeie DeMeer iegbleJeCetkeÀ nesC³eeme Òeeslmeenve efceUeues lejerner DeeefOe®³ee pee®ekeÀ keÀe³eÐeeb®ee heie[e ³esLeerue DeefOekeÀejer Je pevemeeceev³eebJej Demeu³eeves DeeefCe keÀe³eosMeerj OeesjCeebyeeyele megmeh<ìlee vemeu³eeves efJeosMeer kebÀhev³ee Yeejleele ³esC³eemeeþer Je Yeejleer³e kebÀhev³ee keÀe³eÐee®³ee pee®ekeÀlescegUs efJeosMeele peeC³eeme Deveglmeener nesl³ee. ne keÀe³eoe nesF&he³e¥le Yeejleele ie=nefvecee&Ce DeeefCe Flej yeebOekeÀece #es$eele kesÀJeU DeefveJeemeer Yeejleer³e DeeefCe Yeejleer³e JebMee®es veeieefjkeÀ®eb iegbleJeCetkeÀ keÀ© MekeÀle nesles ³eeJ³eeflejerkeÌle Flej hejosMeer iegbleJeCegkeÀoejebvee kesÀJeU SkeÀeeflcekeÀ Jemeenleer®³ee yeebOekeÀeceele lemes®eb mJeleë®³ee


34

ceeuekeÀer®eer GhekebÀheveer efkebÀJee Yeejleeleerue kebÀheveer meesyele Yeeieeroejerle keÀjej keÀ©ve mLeeheve kesÀuesu³ee kebÀheveer ceeHeÀ&le®e iegbleJeCegkeÀ keÀjC³ee®eer hejJeeveieer nesleer.

Je<e& 2013-14 ®es Deboepehe$ekeÀ meeoj keÀjleebvee efJelleceb$eeveer Demes SHeÀ[erDee³e p³eebvee efveOeer hegjefJeC³eele ³eslees l³ee efjDeue Fmìsì ÒekeÀuheebvee 20,000 mkeÌJesDej ceerìjJe©ve 50,000 mkeÌJesDej ceerìj he³e¥le #es$eHeÀU Jee{efJeC³eele ³esCeej Demeu³ee®es meebefieleues. ³eeJ³eeflejerÊeÀ hegCe& os³e hegjkeÀ efJeosMeer Yeeieeroejebmeeþer®eer keÀceeue os³e YeeieYeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee 10 ue#e DecesefjkeÀve [e@uejJe©ve 5 ue#e Deces. [e@uejhe³e¥le Keeueer DeeCeC³eele Deeueer. ne efveCe&³e ceole efveOeer GYeejC³eemeeþer 'mesJee ceeieCeer' cnCegve keÀjlee ³esF&ue.

Jele&ceeve mejkeÀej®eer, ''efjDeue Fmìsì meskeÌìjceO³es 100 ìkeÌkesÀ SHeÀ[erDee³e ®eer Iees<eCee'' ³ee #es$eeuee efceUeuesues mebhetCe& ³eMe Deens. ³eecegUs efJeosMeer Yeeb[Jeuee®ee m$eesle hegCe&heCes Yeejleele ³esCeej Demegve ie=nKejsoeroejebvee keÀoeef®ele Iejs Kejsefo keÀjleebvee peemle $eeme menve keÀjeJee ueeiesue. ³ee®es keÀejCe cnCepes ³ee #es$eele ³esCeeje cegyeuekeÀ efJeosMeer efveOeer m$eesle pees Iejeb®³ee efkebÀceleer Jee{efJeC³eeme ceole keÀjlees (ceeieCeer hegjJeþe efve³ece) ner efYeleer yengleebMe kebÀ$eìoej, efyeu[me& Kejsoeroejeb®³ee ceveele ³esCes mJeeYeeefJekeÀ Deens heCe 1998-1999 ®³ee meebefK³ekeÀer®es efvejer#eCe kesÀu³eeme meecegie´er cegu³e, keÀeceieej, yeebOeCeer, peceerve ³ee meJee¥®³ee cegu³ee®ee efJe®eej kesÀu³eeme DecesefjkesÀ®³ee leguevesle Yeejleele ³ee meJee¥®es cegu³e DeefOekeÀ Deens.(hene Deeke=Àleer -1)

hejbleg pej 1994 les 1998 ojc³eeve SHeÀ[erDee³e ceefOeue je<ì^ efvene³e Jeeì³ee®es efvejer#eCe kesÀu³eeme Demes efomegve

³esles keÀer, Flej osMeeb®³ee leguevesle Yeejlee®ee ³ee #es$eeleerue Jeeìe 4.2 ìkeÌkesÀ cnCepes Keghe keÀceer Deens. lej Flej osMe pemes ®eerve 15.5, ye´ePeerue 15.1, lewJeeve 25, keÀesefj³ee 10.6, Lee³eueb[ 9.2 ìkeÌkesÀ ³eeb®ee Jeeìe DeMee ÒekeÀejs SHeÀ[erDee³e efjDeue Fmìsì ceO³es Deens.

meO³ee Yeejleele yeebOekeÀece #es$eele ueer efkeÀce leen nesefu[bime, mesmcee Fbìjve@Meveue Òee³eJnsì efue., S Jeve efueefceìs[, kesÀhe@ìue ueB[ ner efmebieehetj ³esefLeue, leeme meefuece ie´ghe ner

Fb[esvesefMe³ee, DecesefjkesÀ®eer F[e@ efueceerìs[, ogyeF&®eer Sceej ie´ghe, ceuesefMe³eeleerue keÀener kebÀhev³ee keÀener ceesþ³ee efJeosMeer kebÀhev³eebveer ³ee DeeefOe®eb Yeejleeleerue yeebOekeÀece J³eJemee³e kebÀhev³eebMeer keÀjej keÀ©ve iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Deens.Yeejleeleerue yeebOekeÀece GÐeesie ÒeieleerheLeeJej -

Je<e& 2003-04 meeþer Yeejleele SkegÀCe 2 Deype [e@uej®eer Lesì iegbleJeCegkeÀ yeebOekeÀece #es$eeMeer mebyebefOele nesleer. Je<e& 2004-05 meeþer ner iegbleJeCegkeÀ 3 Deype [e@ueme& he³e¥le Jee{ueer ³ee iegbleJeCegkeÀerle yeebOekeÀece GÐeesiee®ee Jeeìe 10.6 ìkeÌkesÀ FlekeÀe neslee. (hene Deeke=Àleer 3 heeve ¬eÀ. 35)

cee$e 2005-06 meeþer Yeejleele Deeuesu³ee SkegÀCe 5.45 Deype Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀer hewkeÀer yeebOekeÀece #es$eele 16 ìkeÌkesÀ iegbleJeCegkeÀ Peueer lej 2006-07 ceO³es

Deeke=Àleer -1yeebOekeÀece #es$eeleerue DecesefjkeÀe efJe©× Yeejlee®es efJe®ísefole cegu³e (1999)

yeebOekeÀece #es$eeleueer legueveelcekeÀ Je=×er (94-98) (Deeke=Àleer-2)


Deeke=Àleer -3Yeejleeleerue efjDeue Fmìsì #es$eeceO³es efJeosMeer Òel³e#e iegbleJeCegkeÀ

Deeke=Àleer - 4Yeejleeleerue efjDeue Fmìsì #es$eeceO³es efJeosMeer Òel³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee Jeeìe (% ceO³es)


36

SkegÀCe hejosMeer iegbleJeCegkeÀ 8 Deype [e@ueme& he³e¥le heesnes®eueer. yeebOekeÀece #es$ee®ee l³eeleerue Jeeìe 26 ìkeÌkesÀ SJe{e neslee. (hene Deeke=Àleer 4 heeve ¬eÀ. 35)

HeÀkeÌle yeebOekeÀece #es$eele Je<e& 2009 les 2013 ³ee keÀeUele 17027 keÀesìer ©he³eeb®eer iegbleJeCegkeÀ 49797 keÀesìer ©he³eebJej heesnes®eueer cnCepes ³ee meele Je<ee&le ³ee #es$eeves 7 ìkeÌkesÀ Je=×er ojehe³e¥le cepeue ceejueer.

yeebOekeÀece #es$euee yeUkeÀìer osC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves iegbleJeCegkeÀoejemeeþer keÀener ceeie&oMe&keÀ lelJes peejer kesÀueer Deensle. ³eeceO³es yeebOekeÀecee®eer peeiee, iegbleJeCegkeÀer®es he³ee&³e, ÒekeÀuhe hegCe& nesC³ee®eer keÀeuece³ee&oe DeMee Deìer DeeefCe Meleea IeeueC³eele Deeu³ee Deensle.

1. efkeÀceeve yeebOekeÀece #es$e - mesJee ie=nefvecee&Ce ÒekeÀuhe Demeu³eeme efkeÀceeve yeebOekeÀece #es$e 10 nskeÌìj (25 SkeÀj) SJe{s Deens. efJekeÀeme ÒekeÀuheebceO³es yeebOekeÀece keÀjeJe³ee®es Demeu³eeme yeebOekeÀecee®es #es$e efkeÀceeve 50,000 ®eew efceìj DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mesJee DeeefCe efJekeÀeme ÒekeÀuhee®ee meb³egkeÌle ÒekeÀuhe Demeu³eeme oesve hewkeÀer SkeÀ Deì ueeieg jenerue.

2. iegbleJeCegkeÀ - efkeÀceeve Yeb[Jeue - GhekebÀheveer®eer mebhetCe& ceeuekeÀer Demeu³eeme 1 keÀesìer [e@ueme& ner jkeÌkeÀce GÐeesie meg© Peeu³eeveblej mene ceefnv³eeb®³ee Deele yeepeejele DeeCeeJeer ueeiesue. SkeÀoe Yeeb[Jeue yeepeejele DeeCeu³eeveblej leerve Je<ee¥he³e¥le cegU iegbleJeCegkeÀer®eer jkeÌkeÀce yeepeejelegve keÀe{lee ³esCeej veener. hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Òeeslmeenve ceb[Ue®³ee (FIPB) hegJe& hejJeeveieerves®e iegbleJeCegkeÀoej ÒekeÀuhe hegCe&lJee®ee DeeefOe yeensj keÀe{g MekeÀleerue.

keÀeuece³ee&os®es efve³ece ë ÒekeÀuheemeeþer®³ee meJe& JewOeeefvekeÀ hejJeevei³ee efceUeu³eeveblej heg{®³ee hee®e Je<ee&le efkeÀceeve ÒekeÀuhee®³ee 50% yeebOekeÀece hegCe& Jne³euee nJes, iegbleJeCegkeÀoej mebhetCe& efJekeÀmeerle ve

Peeuesuee YetKeb[ cnCepes®eb efpeLes jmles, heeCeer, Jeerpe J³eJemLee DeeefCe Flej megefJeOee veenerle Demes YegKeb[ efJeketÀ MekeÀCeej veener.

keWÀê mejkeÀejves 2002 meeueer Yeejleele Jemeenleer efvecee&Ce keÀjC³eekeÀjerlee 100 ìkeÌkesÀ Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀeruee hejJeeveieer efoueer nesleer. cee$e l³ee meeþer 100 SkeÀj peeiesJej ner Jemeenle DemeeJeer DeMeer Deì mejkeÀejves Ieeleu³eecegUs ³ee #es$eele ceesþ³ee MenjebceO³es, jepeOeeveer efkebÀJee ceneveiejebceO³es FlekeÀer ceesþer peceerve DeefOeie´efnle keÀjCes DeMekeÌ³e keÀesìerleueer iees<ì nesleer.

Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀer®³ee OeesjCeele mejkeÀejves efMeefLeuelee DeeCeu³eecegUs yeebOekeÀecee®eer iegCeJellee lemes®e yeebOekeÀecee®ee Jesie ³eele megOeejCee nesC³eeme ceole Peeueer Deens. yeebOekeÀece GÐeesie #es$eele Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Deeu³eecegUs ns #es$e DeefOekeÀ efve³eespeveye× nesC³eemener ceole nesF&ue. ³ee #es$eele J³eeJemeeef³ekeÀlee lej Jee{sue®e l³ee efMeJee³e mheOee&lcekeÀ JeeleeJejCe Demeu³eecegUs ³ee #es$eele DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ megOeejCee nesleerue. Sve S Deej F& [er meer Dees ®³ee celes Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀer®es efve³ece efMeefLeue Peeu³eecegUs ³esl³ee Je<e&Yejele yeebOekeÀece #es$eele ogheìer hes#ee peemle iegbleJeCetkeÀ nesF&ue. meO³ee ³ee #es$eele Yeb[Jeuee®eer ceesþer keÀcelejlee Deens l³eecegUs iesu³ee oesve leerve Je<ee&le ceboer®eer heefjefmLeleer Deens. cee$e Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Deeu³eeves ³ee #es$eeuee veJeer GYeejer efceUsue Demee efJeMJeeme efJekeÀemekeÀ DeeefCe yeebOekeÀece J³eeJemeeef³ekeÀebveer J³eÊeÀ kesÀuee Deens. kesÀheerScepeer DeeefCe je<ì^er³e efjDeue mìsì efJekeÀeme heefj<eo (SveSDeejF[ermeerDees) ³eeb®³ee DeY³eeme hegJe& heneCeer megOeej, peeieeflekeÀ mlejeJejerue ieglebJeCegkeÀoejebmeeþer Yeejleeves DeueerkeÀ[s®e Iesleuesues ceb$eerceb[U efveCe&³e, keWÀêer³e ceb$eer

ceb[Ueves iesu³ee keÀener efoJemeebhetJeea Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀer®es efve³ece DeefOekeÀ efMeefLeue keÀjle efkeÀceeve efyeuì Dehe #es$eHeÀU, Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee ³ee meJee¥®³ee Deìer efMeefLeue kesÀu³ee. efve<keÀ<e& ë

Lesì Òel³e#e iegbleJeCegkeÀer meboYee&leerue owvebefove ÒekeÀeefMele nesCeeN³ee yeelec³eebcegUs SHeÀ[erDee³e ®es cenlJe Jee{le Demegve efJejesOee®eer Oeej yeN³ee®e DebMeer keÀceer Peeueer Deens Yeejlee®es SkegÀCe peefceveer®es #es$eHeÀU Flej osMeeb®³ee leguevesle pejer keÀceer Demeues lejer cegyeuekeÀ vewmeieeakeÀ mebmeeOeve m$eesle DeeefCe ceveg<³eyeU ³ee peces®³ee yeepeg efJeosMeer GÐeespekeÀeb®es cenlJee®es DeekeÀ<e&Ce Deens. yeebOekeÀece #es$eelener yeN³eeb®e DebMeer keÀe³eÐeeleerue megOeejCee DeeefCe keWÀêmejkeÀejves efJeosMeer Òel³e#e iegbleJeCegefkeÀuee ÒeeslmeenveelcekeÀ kesÀuesu³ee Iees<eCee ³eeb®ee DeY³eeme kesÀu³eeme lemes®e osMeefJeosMeeleerue yeebOekeÀece cegu³e, peer[erheer, iegbleJeCegkeÀerleerue ìkeÌkesÀJeejer ue#eele Iesleu³eeme, Yeejleeuee YeewieesefuekeÀ #es$eevegmeej yejer®eb yeepeer ceejlee ³esC³eemeejKeer Deens. ³eemeeþer mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe kesÀu³eeme pemes efJemLeeefheleeb®³ee mecem³ee l³eebvee osC³eele ³esCeeje keÀceeue ceesyeouee, peeies®eer efkebÀcele Fl³eeoer lej yeebOekeÀece #es$eele efJeosMeer leb$e%eeve keÀewMeu³eeOeeefjle yeebOekeÀece ÒeCeeueeruee efJekeÀmeerle keÀjlee ³esF&ue.meboYe&ë1. De@mees®eece JesyemeeF&ì2.Fbef[³ee Òee@heìer.keÀe@ce3. HeÀmì&yeerPe.keÀe@ce4. iegbleJeCekeÀ DeeefCe leb$e%eeve mebJeOe&ve efJeYeeie, efJeosMeer J³eJenej ceb$eue³e Yeejle mejkeÀej5. Sve S Deej [er meer Dees

efveJeemeer mebheeokeÀ


Yeejlee®es jep³eeb®³ee Jee{l³ee menYeeieemen peeieeflekeÀ heeleUerJejerue DeeefLe&keÀ mebyebOe

- ef$eosJe efmebie cewveer

yeensjerue peieleeMeer DeLe&J³eJemLeeheefkeÀ³e

jep³emlejer³e mebyebOe ÒemLeeefhele keÀjleebvee

yejer®eMeer mekeÀejelcekeÀ heeJeues G®eueueer

iesueer Deensle. lejermeg×e Depegvener

mebmLeelcekeÀ yeoue, keÀe³eosMeerj

yeoue DeeefCe meeceeefpekeÀ heeefþbyee

³eeb®eer iejpe DeeefLe&keÀ Je=ef× Òeef¬eÀ³ee

heefjCeecekeÀejkeÀlesves nesC³eemeeþer

DeeJeM³ekeÀ Deens.

heefj®e³e :

Yeejlee®³ee yeekeÀer®³ee peieeMeer Demeuesu³ee mebyebOeele jep³eeb®es vescekesÀ keÀe³e mLeeve Deens ³eeyeeyele mheälee vemegve, Deee|LekeÀ mebyebOebeceO³es jep³eeb®³ee Jee{l³ee YetefcekesÀuee DemeCeejer efmJeke=Àleer, De[KeUle keÀe Demesvee, efoJemesbefoJeme Jee{le Deens. KeemekeÀ©ve DeMee jep³eebvee iegbleJeCetkeÀer®eer keWÀês DeeefCe efJe¬eÀer keWÀês cnCegve efJekeÀmeerle keÀjves hejjeä^ OeesjCeele jep³eeb®eer l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ IeìkeÀebmeefnle efkeÀlehele YetefcekeÀe DemeeJeer ³eeyeyele efveeq½ele®e ®e®ee& ®eeuet Deens.

Yeejlee®³ee mebefJeOeeveele jep³e mejkeÀejeb®es yeekeÀer®³ee peiee yejesyejerue Deee|LekeÀ mebyebOeebceOeerue YetefcekesÀ yeeyele keÀener meboYe& veener, heCe keWÀêer³e meg®eervegmeej (meeleJee Yeeie, keÀuece 246), hejjeä^ OeesjCee meboYee&leerue Flej yeeyeeR®ee GuuesKe l³eele Dee{Ulees:

1. hejjeä^ mebyebOe: keWÀê mejkeÀejuee hejjeä^ mebyebOeeceO³es DeeCeCeeN³ee meJe& yeeyeer.

2. jepevewleerkeÀ, jepeogle DeeefCe J³eeheej heéfleefveOeerlJe.

3. meb³egÊeÀ jeä^ mebIeìvee.4. Deeblejjeäêr³e heefj<eoe, mebIeìvee

DeeefCe Flej mebIeìveeceO³es menYeeie DeeefCe l³eele Peeuesu³ee efveCe&³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer.

5. hejjeäebmeesyele keÀjej keÀjCes DeeefCe

keÀjejeb®eer DeceueyepeeJeCeer keÀjCes DeeefCe hejjeäebMeer mebJeeo meeOeCes.(http://www.constitution.org/

cons/india/shed07.htm)

osMee®eer jepekeÀer³e DeeefCe Deee|LekeÀ heefjeqmLeleer Deepe®³ee hes#ee Kethe JesieUer nesleer meO³ee Yeejleer³e jep³eeb®es mebyebOe kesÀJeU efouueer hegjles ce³ee&efole ve jenlee yeensj®³ee peieeMeer Je=ef×biele nesle Deens.

efJeosMeer DeeefLe&keÀ mebyebOe DeeCeer jep³eeb®ee efJekeÀemeeleerue Jeeìe:

'Yeejlee®³ee Deee|LekeÀ Jeeì®eeueerle jep³e peer cenlJee®eer YetefcekeÀe' yepeeJele Deensle les henelee 'yeensj®³ee peieebyejesyej®³ee Deee|LekeÀ mebyebOeebceO³es jep³e mejkeÀejeb®eer YetefcekeÀe' ne Kethe cenlJee®ee cegÎe þjCeej Deens. ns ³esLes meebieCes heémebefiekeÀ nesF&ue keÀer, jep³eebceO³es hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀ DeeCeC³eemeeþer mheOee&lcekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³eeheefuekeÀ[s, meO³ee®³ee mejkeÀej®ee Yej jep³eebvee yeensj®³ee peieeyejesyej®³ee Deee|LekeÀ J³eJenejebceO³es, peemle mJeeleeb$³e osC³eeJej Deens.

Fboewj (ceO³e heósMe) iegbleJeCegkeÀoej efMeKej heefj<eosuee Dee@keÌìesyej 2014 ceO³es mebyeesOeerle keÀjleebvee hebleheÓeeve ceesoer ³eebveer 100 oMeue#e [e@uej Hes#ee peemle HejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀ osMeele ³esCes DeHesef#ele Demegve jep³eebveer ³ee mebOeer®ee keÀmee HeÀe³eoe O³ee³e®ee ns þjJee³e®es Demeu³ee®es


38

meebefieleues.

mehìWyej 2014 ceO³es 'ceskeÀ F&ve Fb[er³ee' keÀe³e&¬eÀcee®es veJeer efouueerle GodIeeìve keÀjleebvee Yeejlee®³ee hebleheÓeeveebveer keWÀê DeeefCe jep³e mejkeÀejebveer SkeÀ$e keÀece keÀjC³ee®³ee iejpesJej Yej efouee.''jep³eeb®ee efJekeÀeme cenlJee®ee Deens. ieglebJeCegkeÀeruee DeekeÀe|<ele keÀjC³eemeeþer jep³e DeeefCe keWÀê mejkeÀejebveer SkeÀ$e keÀece keÀjC³ee®eer iejpe Deens.'' ''jep³eeb®ee efJekeÀeme ne®e osMee®ee efJekeÀeme Deens.'' Demes HebleHeÓeeve ceesoer cnCeeues.

iegpejele®es cegK³eceb$eer Demeleebvee, hejjeäêb yejesyej J³eeJemee³eerkeÀ DeeefCe J³eehej mebyebOeebceO³es jep³e mejkeÀejs ns cenlJee®es YeeieoejkeÀ DemeC³eeyeeyele les keÀÆj hegjmkeÀlex nesles. 2003 meeueer l³eebveer ``Jne³eye´bì iegpejele efMeKej heefj<eo'' megª kesÀueer. efMeKej heefj<eosle GÐeesieheleebr®ee®e veJns, lej DeeefMe³ee, DeeHe´ÀerkeÀe DeeefCe ³egjeshe ³ee efJeJeerOe osMeeb®es ceglmeÎerner menYeeieer Peeues nesles. iegpejele®es lelkeÀeueerve cegK³eceb$eer Demeleebvee l³eebveer jeäêbceO³es efMeäceb[Ueb®es vesle=lJe kesÀues, l³eele eEmeieehetj, ®eerve DeeefCe peheeve ³ee jeäêb®ee meceeJesMe neslee.

iesu³ee keÀener Je<ee&bceO³es, iegpejele efJeefJeOe jeäêbyejesyej mebyebOe ¢{ keÀjC³eele DeeIee[erJej Deens. jep³eeb®es cegK³eceb$eer l³eeb®³ee jep³eeb®es J³eeheejotle nesC³ee®eer ue#eCes 1990 ceO³es efometve Deeueer. Deee|LekeÀ megOeejCee, ceeefnleer leb$e%eeveele Yeejleeves kesÀueueer heíeleer, DeeefCe he´Jeemeer Yeejleer³eeb®³ee keÀener ieìebveer Yeejlee®³ee Deee|LekeÀ heje¬eÀcee®ee ceesþîee keÀäeves kesÀuesuee he´®eej ner ³eeceeie®eer megefJeOeelcekeÀ

keÀejCes Deensle. ³eeceeies mebIejep³e he×leer DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe ner oesve cenlJee®eer keÀejCes Deensle Je ³ee oesvnerner ieefleceeve meb%ee Deensle. pesìefkeÀvme ns ò SefMe³eve meJnx' meeþer efueneruesu³ee ``neT HesÀ[j@efuePece FveHeÌuegSbmesme F¥[er³eepe [escesmìerkeÀ hee@efueìerkeÌme Dee@HeÀ [yu³egìerDees SbiespeceWì''? veecekeÀ uesKeele (2003: 600) oeJee keÀjleele keÀer,

``Demes DeveskeÀ cegÎs Deensle pesLes peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe mebIejep³e ³ee oesvner leeeqÊJekeÀ¢äîee, Yeejleer³e ueeskeÀMeener®³ee mebmLee ísoleele. 'mebIejep³e he×leer' DeeefCe 'peeieeflekeÀerkeÀjCe' ³ee meb%ee meelel³eeves efJekeÀefmele nesCeeN³ee he´¬eÀer³ee Deensle. peeieeflekeÀerkeÀjCe peemle mJeeYeeefJekeÀ heCes nesGÀ MekeÀsue Hejblet, mebIejep³e he×leerner, oesve YeeieebceO³es efJeYeeielee ³esF&ue. mebIejep³e mebmLee ³ee melele yeoueeb®³ee he´keÀer³esceO³es Demeleele DeeefCe ogmejs Demes keÀer ³eeceO³es jepekeÀer³e mebyebOe pes keWÀê-jep³e JeeìeIeeìerle (yejs®eJesUe he#eheeleer heCee®³ee) cegUeMeer Demeleele, les eqmLejles SsJepeer yeoueemeeþer mejekeÀejebbleie&le mebmLeebceO³es he×leMeerj keÀue le³eej keÀjleele.''

cegK³eceb$³eebveer jep³eeuee heg{s DeeCeC³ee®es heefnues GuuesKeveer³e GoenjCe cnCepes DeebOe´ heósMe®es cegK³eceb$eer ®ebêeyeeyeg vee³e[g ³eeb®es. vee³e[g he´Lece cee³e¬eÀesmee@HeÌì®es DeO³e#e efyeue iesìdme ³eebvee 1997 ceO³es Yesìues DeeefCe l³eebvee Deeheu³ee otj¢äerves heÝeeefJele kesÀues. ³ee®eer heefjCeerleer, cee³e¬eÀesmee@HeÌì®³ee DeO³e#eebveer kebÀheveer®es heefnues Yeejleer³e efJekeÀeme keWÀê nwêyeeoceO³es (DeeÊee®eer lesuebieCee DeeefCe DeebOe´ heósMe®eer

jepeOeeveer) mLeeheve keÀsues. ³eecegUs Menje®eer heéflecee ceeefnleer leb$e%eevee®es keWÀê cnCetve he´mLeeefhele Peeues Je yeN³ee®e JesUe ³ee Menje®³ee GuuesKe 'mee³eyejeyeeo' Demee nesT ueeieuee. 'o FkeÀe@vee@efcekeÀue De@b[ hee@efueefìkeÀue JeerkeÌueer' ³ee ceeefmekeÀemeeþer 2001 ceO³es ©[e@uHeÀ De@b[ ©[e@uHeÀ ³eebveer efueefnuesu³ee ''o Dee³ekeÀe@vee³ePesMeve Dee@HeÀ ®ebêeyeeyeg:MesDejeRie Dee@HeÀ meesJnjbìer Fve Fb[er³eepe HesÀ[jue ceekexÀì FkeÀe@vee@ceer' ³ee uesKeele, cnìues Deens keÀer, iesu³ee oesve oMekeÀebceO³es Peeuesu³ee yeoueebcegUs DeveskeÀ jep³es SkeÀeceskeÀebceO³es mheOee& keÀ© ueeieueerle. vee³e[g DeeefCe keÀvee&ìkeÀ®es cegK³eceb$eer SmeSce ke=À<Cee ³eebveer l³eeb®³ee Menjebvee mebYeeJ³e keWÀês cnCegve kesÀuesu³ee he´®eeje®es GoenjCe efoues Deens. ³ee oesvner vesl³eeb®³ee Dee¬eÀcekeÀ he´®eejecegUs vegmeleer ceeefnleer leb$e%eeveele®e heíeleer Peeueer veener lej, Flej osMeeb®³ee vesle=lJeeves l³eeb®³ee meeceL³ee&®eer oKeue IesC³eele Deeueer. DecesefjkesÀ®es DeO³e#e efyeue eÅkeÌueìve DeeefCe l³eeb®es GÊejeefOekeÀejer pee@pe&.[yu³eg. yegMe ³eebveer nwoéyeeouee 2000 DeeefCe 2006 meeueer Deveg¬eÀces Yesì efoueer, lej ®eerve®es ceepeer hebleheÓeeve ueer efhebie heWie ³eebveer 2001 ceO³es ye@bieueesjuee Yesì efoueer.

jep³e ieglebJeCegkeÀ efMeKej heefj<eoe:

jep³e ieglebJeCegkeÀ efMeKej heefj<eoebJej SKeeÐeeves vepej ìekeÀu³eeme, Demes Dee{Ules keÀer, 'Jne³eye´bì iegpejele efMeKej heefj<eo' 2003 meeueer meg© Peeueer lej ³ee®es DevegkeÀjCe keÀjC³eeme p³ee Flej jep³eebveer megjJeele kesÀueer l³eele efyenej, ceO³e heósMe, hebpeeye DeeefCe ef$ehegje ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee efMeKej heefj<eoeb®ee


mJeYeeJe DeeefCe ue#³e cee$e Del³eble JesieUs Deensle. KeemekeÀ©ve 2012 ceefOeue efyenej efMeKej heefj<eo Kethe jbpekeÀ nesleer keÀejCe lelkeÀeueerve cegK³eceb$eer efveefleMe kegÀceej ³eebveer vesheeU®es lelkeÀeueerve hebleheÓeeve yeeyegjece YeÆeje³e ³eebvee efveceb$eerle kesÀues nesles. (http://businesstoday.intoday.in/story/bihar-global-summit-nitish-kumar/1/22544.html). efyenej®³ee cegK³eceb$³eebveer ³eeJesUer Demes heéfleheeoerle kesÀues nesles keÀer, meJe& meceeJesMekeÀ efJekeÀeme osMee®³ee meJe& Yeeieeb®ee efJekeÀeme oMe&Jelees HeÀÊeÀ ceguele: YeewieesefuekeÀ HeÀe³eÐeebveer mece=× Deensle DeMee keÀener Yeeieeb®ee®e veJns. lej (http://businesstoday.intoday.in/story/global-bihar-summit-2012-nitish-kumar-on-bihar-development/1/22561.html)

efJekeÀmeveMeerue hebpeeye iegbleJeCegkeÀoej efMeKej heefj<eo, 2013 ceO³es cegK³e Yej mJeosMeer Keemeieer iegbleJeCegkeÀoejekeÀ[tve iegbleJeCegkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³eekeÀ[s neslee. l³eeheeþesheeþ he´Jeemeer (DeefveJeemeer Yeejleer³e) hebpeeyeer mebcesueve Dee³eespeerle kesÀues nesles p³eele hebpeeyeer JebMee®³ee DeveskeÀ GÐeesiehebleerbveer l³ee®eyejesyej cetU®es hebpeeye®es Demeuesu³ee ke@Àve[eleerue DeveskeÀ jepekeÀejC³eebveer ³eele menYeeie Iesleuee neslee.

³ee efMeKej heefj<eoeb J³eeflejerÊeÀ, DeveskeÀ cegK³eceb$eer osMeebceO³es efMeäceb[Ueb®es vesle=lJe keÀjle Deensle. Deieoer DeefuekeÀ[s, DeveskeÀ cegK³eceb$³eebveer Deeives³e DeeefMe³eeceO³es efMeäceb[Ueb®es vesle=lJe kesÀues. ³eeceO³es lesuebieCee®es cegK³eceb$eer (kesÀmeerDeej jeJe), heeq½ece yebieeue®³ee cegK³eceb$eer (cecelee ye@vepeea) DeeefCe jepemLeeve®³ee(JemegbOeje

jepes) ³eebveer eEmeieehegjuee efouesu³ee Yesìer®ee meceeJesMe neslees. 2013 ceO³es keÀvee&ìkeÀe®es cegK³eceb$eer efmeÎejece³³ee ³eebveer ®eerveuee Yesì efoueer nesleer.

hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³ee J³eefleefjÊeÀ, jep³eeb®es vesles yenghe#eer³e mebmLeebMeerner mebyebOe Jee{Jee³e®ee he´³elve keÀjle Deensle, p³eele peeieeflekeÀ ye@bkesÀ keÀ[tve IesC³eele Deeuesu³ee keÀpee&®eener meceeJesMe neslees. keWÀê mejkeÀejvesner peeieeflekeÀ J³eehej heefj<eos®³ee yejesyej®³ee JeeìeIeeìeRceO³esner l³eebvee heìueeJej Iesleues Deens, KeemekeÀ©ve Mesleer yeeyele®³ee cegÐeebyeeyele.

pejer yeensjerue peieeyejesyej®³ee Yeejlee®³ee Deee|LekeÀ ogJ³eeceO³es jep³eeb®³ee YetefcekesÀle Jee{ efomeueer Demeueer lejer, l³eele DeeCeKeer Yej Dehes#eerle Deens.

Deee|LekeÀ ceglmeÎsefiejer peemle heÝeeJeer keÀjCes

pejer meO³ee®³ee mejkeÀej®es ue#³e Yeejleeuee Glheeovee®es keWÀê keÀjC³eeJej DeeefCe Demeues l³eeb®es jep³eeb yejesyej Demeuesues menkeÀe³ee&®es veeles Fä Demeues lejer, l³eele DeveskeÀ keÀcelejlee Deensle. ³eebvee mebyeesefOele keÀjCes Dehesef#ele Deens ³ee keÀcelejlee HeÀÊeÀ OeesjCeelcekeÀ®e vemetve ceeveefmekeÀles yeeyelener Deensle.

heefnuee cegÎe ne DeLee&le®e mejkeÀej keÀ[tve DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee cebpegjer DeeefCe efve³ee&le heefj<eos meboYee&le Deens. hebleheÓeeveebveer megjUerle keÀjC³eeyejesyej®e DeeefCe jep³eebkeÀ[s efve³ee&le heéslmeenve heefj<eoebvee peeoe DeefOekeÀejemenerle DemeC³eeyeeyele Yee<³e kesÀues Deens. ns vegmeles®e OeesjCeeleerue ¬eÀebeflekeÀejer yeoue vemetve ceeveefmekeÀles

yeeyele®esner Deensle.

ogmeN³ee cegÎ³eele Demeceeveles®ee mhe<ìheves GuuesKe kesÀuee Deens. keÀener jep³eebvee hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®ee ceesþe efnmmee efceUle Demeu³eeves jep³eeb®³ee DeefOekeÀejeJej l³ee®ee Deefve<ì heefjCeece neslees. jep³e ³ee®eer Deefve<ì heefjCeece nesles. cenejeä^, veJeer efouueer, iegpejele DeeefCe leefceUvee[g vesnceer hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerleerue eEmene®ee Jeeìe efceUJeleele, p³eele YeewieesueerkeÀ mLeevee®eener meceeJesMe neslees. cegKepeea efjpeveue FveF&keÌJe@ueerìer Fve HeÀe@jsve [e³ejskeÌì FbJmesmìceWì HeÌueesJpe ìg Fb[er³ee:o heé@yuescme De@b[ heé@mheskeÌìdme' ceO³es les Demee cegÎe ceeb[leele keÀer,

``2000 les pegve 2012 ³ee keÀeUele DeJJeue mene jep³es Deveg¬eÀces cenejeä^, efouueer, keÀvee&ìkeÀ, leefceUvee[g, iegpejele DeeefCe DeebOe´ heósMe osMeele ³esCeeN³ee 70% Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀermeeþer SkeÀ$eerleheCes keÀejCeerYetle þjleele pes Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®es jep³e heeleUerJej nesCeeN³ee keWÀêerkeÀjCee®eer megmheä ue#eCes Deensle.'' (2011:100).

³eeyeeyele kegÀþueener Dee[ceeie& vemegve peer jep³es ceeies he[ueer Deensle l³eebvee Flej jep³eeb®³ee ceoleer®eer iejpe Deens. ®eerve®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme yeIelee, Yeejlee®³ee jep³eefvene³e FLes ceeieemeuesu³ee jep³eebvee ÒeeslmeenveelcekeÀ ceeie& DeJeuebefyeC³eemeeþer Òesefjle keÀjleebvee jep³eebvee cenlJee®eer DeeefLe&keÀ keWÀês yeveefJeC³eele Dehe³eMe Deeues Deens. efyenej DeeefCe ceO³eÒeosMe®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme pejer Peeuee Demeuee lejer l³eebvee Òel³eb#e DeeefLe&keÀ iegbleJeCetkeÀ keWÀês yeveefJeC³eele mejkeÀej Dehe³eMeer þjues Deens.


40

hetJe& Yeejleeleerue Flej heósMe DeeefCe F&Meev³eskeÀ[s Depegve DeefOekeÀ ue#e osCes iejpes®es Deens. J³eeheej megueYeerkeÀjCe keWÀêe®es JeejeCemeerle Yetceerhetpeve kesÀu³eeJej efJeCekeÀjebvee mebyeesefOele keÀjleebvee, hebleheÓeeveebveer heeq½ece Yeejlee®ee efJekeÀeme®e Yeejlee®³ee efJekeÀemeemeeþer hegjsmee vemetve, ³ee oesvner Yeeieeb®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®eer DeeefCe Jee{ peemle v³ee³³e DemeC³ee®eer iejpe J³eÊeÀ kesÀueer Deens.

®e@ìpeea, Sme, efceÞee,heer DeeefCe ®e@ìpeea, yeer ³eeb®³ee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®³ee efveCee&³ekeÀ IeìkeÀebyeeyele 'ef[ìceeavebìdme Dee@HeÀ Fbìj mìsì JnsefjSMevme Fve SHeÀ[erDee³e FveHeÌueesPe Fve Fbef[³ee'(2013) veecekeÀ DeY³eemeele GJe&efjle cele ceeb[ues Deens. Iejiegleer iegbleJeCegkeÀ, heefjJenve DeeefCe mebYee<eCee®³ee hee³eeYetle megefJeOee Demes keÀener IeìkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³eemeeþer cenlJee®es Deensle.

keWÀê mejkeÀej Deeheu³ee DeKel³eejerle, Yeejleeleerue Demes ceesþs ÒekeÀuhe p³eeb®es meecegoeef³ekeÀ cenlJe Deens, ''KeemekeÀ©ve Yeejlee®es c³eeveceej yejesyej®es mebyebOe,'' DeMee F&Meev³e jep³eebvee mJeosMeer iegbleJeCegkeÀerleerue Jee{er yejesyej hee³eeYegle megefJeOeeb®³ee ÒekeÀuheebmeeþer ÒeeOeev³e osT MekeÀleele. l³eecegUs Òel³e#e iegbleJeCegkeÀerleerue Jee{ Dehesef#ele Deens.

``ceeieemeuesu³ee jep³eebmeeþer, mJeosMeer iegbleJeCegkeÀ keÀoeef®ele hee³eeYetle megefJeOee DeeefCe yeepeejeleerue mebOeer efvecee&Ce keÀjleerue, p³ee Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀoejebvee iegbleJeCegkeÀermeeþer hees<ekeÀ þjleerue. jep³eeleerue peemleerle peemle mJeosMeer iegbleJeCegkeÀ, J³eheejemeeþer®es hees<ekeÀ JeeleeJejCe oMe&Jesue DeeefCe ³eeÜejs peemle

Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀ keÀjlee ³esT MekesÀue Demee Deboepe Deens.

³esLes ns mecehe&keÀ þjsue keÀer, F&Meev³e Yeeiee®ee efJekeÀeme HeÀÊeÀ meele jep³eebhegjlee ce³ee&oerle ve jenlee Flej jep³es KeemekeÀ©ve heeq½ece yebieeueueener ceolehegCe& þjsue. keÀesuekeÀÊee®ee YeewieesefuekeÀ efJe®eej keÀjlee ns Menj keÀoe®eerle hetJe& Yeejleeleerue keWÀê cnCetve Go³eeuee ³esF&ue GefMejeves keÀe nesF&vee, jep³e, iegbleJeCegkeÀ oejebvee DeekeÀe|<ele keÀjC³eemeeþer he´³elve keÀjerle Deens, ³egVeeve jep³ee®eer jepeOeeveer keÌ³egve efcebiej[er mJele: efJeosMeer Òel³e#e iegbCeleJekeÀer®ee peesjoej he´®eej keÀjle Demegve Jeee|<ekeÀ heeleUerJej ®ee³evee--oef#eCe DeeefMe³ee³eer osMeeb®³ee menYeeieeves heóMe&ve Dee³eespeerle keÀjerle Deens, ns ®eerveuee c³eeveceejMeer pees[Ceejs cenlJee®es mebheke&À keWÀê þjsue DeeefCe c³eeveceejMeer yeebiueeosMe ceeiex mebheke&À keWÀê cnCegve he´mLeeefhele nesle Deens.

eflemejs, p³ee jep³e mejkeÀejebvee iegbleJeCegkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjeJe³ee®eer Deens, l³eebvee efJeosMeele J³eeheej keÀe³ee&ue³eebmeeþer hejJeeveieer osC³ee®eer ner®e JesU Deens. Demee heÍeele DecesjerkeÀe, ®eerve, peheeve ceO³es Demetve lesLes jep³eebvee efJeosMeele J³eeheej keÀe³ee&ue³eeb®eer hejJeeveieer osC³eele Deeueer Deens. pejer, hebleheÓeeveebveer ne cegÎe yejs®eJesUe ceeb[uee Demeuee lejer l³eeJej ®eebieu³ee he´keÀejs efJe®eej nesCes iejpes®es Deens, p³eecegUs les peemle heÝeeJeer nesF&ue Je l³ee®es Dehesef#ele efvekeÀeue efceUt MekeÀleerue. Jew³eefÊeÀkeÀjerl³ee jep³eebveer keÀe³ee&ue³es mLeeheve keÀjCes iejpes®es veener. De@b[djd³eg pes. ke@Àmmes ns Deeheu³ee 'o ueeskesÀMeve Dee@HeÀ ³egSme mìsìdme' DeesJnjmeerpe ì^s[

Dee@efHeÀmesme' ³ee Deeheu³ee efJeosMeeleerue J³eeheej keÀe³ee&ue³eeb®³ee mebMeesOeveele cnCeleele keÀer

`ìe´sì ueskeÀ jep³eeb®eer heefj<eo Dee@mì^sueer³ee, yeéefPeue, ke@Àve[e, ef®eueer, ®eerve DeeefCe oef#eCe DeefHe´ÀkesÀleerue efJeosMe keÀe³ee&ue³eeb®eer J³eJemLee heneles. heefj<eos®eer meom³e jep³e Fefuevee@³e, Fbef[³eevee, efceefMeieve, efceVesmeesìe, v³eg ³ee@ke&À, Deesner³ees, he@veefmeuJnsveer³ee, DeeefCe efJemkeÀe@eqvmeve- ³eeleerue keÀesCel³eener keÀe³ee&ue³ee®eer efveJe[ keÀ© MekeÀleele.

keÀener yeeyeleerle, Yeejle DeMee meb³egÊeÀ J³eeheej keÀe³ee&ue³ee®ee efJe®eej keÀ© MekeÀlees. ns KeemekeÀ©ve p³ee osMeebceO³es JeeefCep³e DeeefCe J³eeheej l³ee®eyejesyej he´Jeemeer Yeejleer³eebcegUs mebyebOe ¢{ Deensle, DeMee osMeebceO³es cenlJee®es Deens. GoenjCeeLe&, iegpejele DeeefCe leefceUvee[t, eEmeieehegj ceO³es meb³egÊeÀ keÀe³ee&ue³e mLeeefhele keÀ© MekeÀleele. meJe&ÒeLece lesLes ¢{ Deee|LekeÀ mebyebOe Deensle lej ogmeN³ee®es SseflenemeerkeÀ mebyebOe Deensle. l³ee®ehećeeCes, DeveskeÀ DecesjerkesÀlener keÀener jep³eebceO³es meb³egÊeÀ keÀe³ee&ue³es mLeeefhele keÀ© MekeÀleele, keÀejCe DeveskeÀ Yeejleer³e ke@ÀefueHeÀesveea³ee, v³eg³ee@ke&À, v³egpemeea DeeefCe ìskeÌmeeme ³ee jep³eebceO³es efveJeeme keÀjleele. ³eeheefuekeÀ[s, Mespeejerue jeäêbceO³es J³eeheej keÀe³ee&ue³es mLeeefhele keÀjC³ee®ee efJe®eej keÀjCes iejpes®es Deens. pemes F&Meev³esleerue jep³eebveer c³eeveceej DeeefCe yeebiueeosMe ceO³es keÀe³ee&ue³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee.

Debeflecele:, pej jeäêr³e vesl³eebveer iegbleJeCegkeÀer®eer keWÀês ve Peeuesu³ee jep³eeb®³ee iegbleJeCegkeÀoejeb®³ee efMeKej heefj<eoebceO³es


menYeeieer nesC³eeme megjJeele kesÀu³eeme, l³ee jep³eeb®³ee heéflecesle megOeejCee nesF&ue DeeefCe l³eecegUs ³ee jep³eebceO³es ue#e osC³eeme iegbleJeCegkeÀjoejebvee Yeeie hee[sue. pej hebleheÓeeveeb ®³ee DevegheefmLeleerue, JeeefCep³e ceb$³eebveer jep³eebveer Dee³eespeerle kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀoejeb®³ee efMeKej heefj<eoebceO³es Keeme keÀ©ve F&Meev³eskeÀ[erue jep³eebveer Dee³eesefpele kesÀuesu³ee heefj<eoebceO³es Keeme keÀ©ve F&Meev³eskeÀ[erue jep³eebveer Dee³eesefpele kesÀuesu³ee heefj<eoebceO³es menYeeieer JneJes.

efve<keÀ<e&:

pejer Deee|LekeÀ Deblejjeäêr³e mebyebOeele jep³eeb®³ee menYeeieele keÀener hećeeCeele mekeÀejelcekeÀ heíeleer Peeueer Demeueer, lejer ns mebmLeelcekeÀ nesCes iejpes®es Deens. ¿ee he´¬eÀer³esuee peemle heÝeeJeer keÀjC³eemeeþer l³eeleerue De[LeUs otj keÀjCes iejpes®es Deens. ner he´¬eÀer³ee peemle HeÀueoe³eer nesC³eemeeþer jep³e DeeefCe keWÀê mejkeÀejebheefuekeÀ[s, ®eWyej Dee@HeÀ keÀe@ceme&, le%e ceb[U DeeefCe he´Jeemeer Yeejleer³eeb®es meom³e DeMee Flej IeìkeÀebvee yejesyej IesC³ee®eer efveleeble iejpe Deens. Deeheu³ee jep³eeb®es efJeheCeve megOeejC³eemeeþer jep³e mejkeÀejebveer veefJeve ceeie& MeesOeCes DeeefCe he´³elve keÀjC³ee®eer iejpe Deens.

meboYe&:

De@b[djd³eg S, ke@Àmmes 'o ueeskesÀMeve Dee@HeÀ ³egSme mìsìdme' DeesJnjmeerpe ì^s[ Dee@efHeÀmesme' mkegÀue Dee@HeÀ FkeÀe@vee@efcekeÀ mee³ebmesme, Jee@eEMeiìve mìsì ³egefveJnmeeaìer, Dee@keÌìesyej 2012 Jesye eEuekeÀ: http://www.cgu .edu /PDFF i les /SPE/Behavior%20Econ%20Seminars/2012/overseas_offices.pdf

®e@ìpeea, Sme, efceÞee,heer DeeefCe ®e@ìpeea, yeer 'ef[ìceeavebìdme Dee@HeÀ Fbìj-mìsì JesefjSMevme Fve SHeÀ[erDee³e FveHeÌueesPe Fve Fbef[³ee', ³egjsefMe³eve peve&ue Dee@HeÀ efyePevesme De@b[ FkeÀe@vee@efcekeÌme,2013,6(11), 93-120

pesìkeÀervme (2003) 'neT HesÀ[j@efuePece FveHeÌuegSbmesme F¥[er³eepe [escesmìerkeÀ hee@efueìerkeÌme Dee@HeÀ [yu³egìerDees SbiespeceWì (De@b[ Fpe FìmesuHeÀ De@He@ÀkeÌìs[ Fve Oeerme heésmesme)'. SefMe³eve meJnx, [email protected], veb.4 (peguew/Dee@iemì 2003),heerheer.598-621

cegKepeea, S., efjpeveue FveF&keÌJe@ueerìer Fve HeÀe@jsve [e³ejskeÌì FbJmesmeceWì HeÌueesJpe ìg Fb[er³ee:o heé@yuescme De@b[ heé@mheskeÌìdme'.efjPeJe& ye@bkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee Dee@kesÀpeveue hesheme&, Jne@u³egce 32 veb.2. ceevmegve 2011.

©[e@uHeÀ, Sue DeeefCe ©[e@uHeÀ, Sme, 'o Dee³ekeÀe@vee³ePesMeve Dee@HeÀ ®ebêeyeeyeg:MesDejeRie Dee@HeÀ meesJnjbìer Fve Fb[er³eepe HesÀ[jue ceekexÀì FkeÀe@vee@ceer', o FkeÀe@vee@efcekeÀue De@b[ hee@efueefìkeÀue efJekeÀueer, Jee@u³egce XXXVI, veb 18 , ces 5-11

(ef$eosJe efmebie cewveer ë- meesvesheì ³esefLeue efpeboue peeieeflekeÀ efJeÐeeheerþele Jeefj<þ mene³³ekeÀ mebMeesOekeÀ Demegve l³eebveer ³ee DeeefOe 'Dee@yePe&Jnj efjme®e& HeÀGv[sMeve, veJeer efouueer DeeefCe efmebieehetj ³esefLeue oef#eCe DeeefMe³eve DeY³eeme mebmLee efmebieehetj ³esLes les keÀe³e&jle nesles.

mebHekeÀe&meeþer Fcesueë[email protected])

1. Yeejleer³e ogie&- ` 485.00

2. peeves DeHeves efpeiej keÀer ` 205/-

3. ceeTbì SJnjsmì keÀer ieeLee ` 115/-

ÒekeÀeMeve efJeYeeiee®eer veJeer HegmlekesÀ

(eEnoer)

1. í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe

(eEnoer) ` 95/-

Dev³e keÀener HegmlekesÀ

1. YeejleWot nefjM®ebê

(eEnoer) ` 110/-

2. DeeHeuee jeäêr³e OJepe

(cejeþer) ` 110/-

ÒekeÀeMeve efJeYeeiee®eer veJeer HegmlekesÀ


42

Yeejleeleerue hejosMeer iegbleJeCetkeÀ - efJe®eeje lej Kejb ?

he´.1 Yeejleele SKeeoer hejosMeer kebÀheveer keÀesCel³ee mJeªhee®es GÐeesie megª keÀª MekeÀles ?

GÊej- Yeejleele GÐeesie megª keÀjC³ee®es efve³eespeve Demeuesueer kebÀheveer Keeueerue GÐeesie keÀª MekeÀles.

De. kebÀheveer keÀe³eoe 1956 DevJe³es kebÀheveer mLeeheve keÀª MekeÀles. leer meb³egÊeÀ eEkeÀJee efJeosMeer ceeuekeÀer®eer kebÀheveer Demet MekeÀles.

Dee. SKeeoer hejosMeer kebÀheveer efle®es mebheke&À keÀe³ee&ue³e- he´eefleefveefOekeÀ keÀe³ee&ue³e eEkeÀJee he´keÀuhe keÀe³ee&ue³e eEkeÀJee MeeKee keÀe³ee&ue³e megª keÀª MekeÀles. leer kebÀheveer hejkeÀer³e efJeefvece³e J³eJemLeeheve efve³ece 2000 Debleie&le Demeuesu³ee ke=Àleer keÀª MekeÀles (l³eele MeeKee keÀe³ee&ue³e eEkeÀJee Flej GÐeesie megª keÀª MekeÀles)

he´.2 SKeeÐee Yeejleer³e kebÀheveerle Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ efceUJeC³ee®eer he´ef¬eÀ³ee keÀesCeleer ?

GÊej- Yeejleer³e kebÀheveerle hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®es oesve ceeie& Deensle.

De. mJeeYeeefJekeÀ eEkeÀJee DeeheesDeehe ceeie&- Yeejle mejkeÀej eEkeÀJee efjPeJe& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee®eer hetJe& hejJeeveieer ve Iesleener ner iegbleJeCetkeÀ Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ OeesjCeele efveoxMeerle kesÀuesu³ee efJeefMeä #es$eele efceUJelee ³esles.

Dee. mejkeÀejer ceeie&- Yeejle mejkeÀej®³ee hejJeeveieerves mJeeYeeefJekeÀ ceeiee&le meceeefJeä vemeuesu³ee #es$eeleerue Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ efceUJelee ³esles l³eemeeþer he´mleeJe hejosMeer iegbleJeCetkeÀ GÊespeve ceb[UekeÀ[s ÒemleeJe heeþJeeJee ueeielees pees efJeYeeie Yeejleer³e DeLe& ceb$eeue³ee®³ee Debleie&le keÀece keÀjlees. Depe& http://www.dipp.gov.in ³ee mebkesÀle mLeUeJej GheueyOe Deens. meJe& leheMeerue Demeuesuee meeO³ee keÀeieoeJejerue Depe&ner mJeerkeÀejuee peelees l³eemeeþer kegÀþuesner MegukeÀ DeekeÀejues peele veener. p³ee Yeejleer³e kebÀheveeruee Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ mJeeYeeefJekeÀ eEkeÀJee mejkeÀejer ceeiee&ves efceUles l³eebvee Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ OeesjCeeleerue lejlegoeR®es heeueve keÀjleevee Yeejleer³e efjPeJe& yeBkesÀuee ceeefnleer ÐeeJeer ueeieles.

he´.3. SKeeÐee Yeejleer³e kebÀheveeruee Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ efceUJeC³ee®eer meeOeves keÀesCeleer ?

GÊej- meceYeeieeleerue iegbleJeCegkeÀervee Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Demes cnìues peeles. ns meceYeeie Deie´¬eÀcee®³ee MesDeme&ceO³es Deefle keÀpe& mebmLeebceO³es heefjJele&veer³e DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee eEkeÀceleerJej l³ee®es met$e þjJeues


peeles. DebMele meceYeeie Je Jee@jbì pej Yeejleer³e kebÀheveerves kebÀheveer keÀe³eoe 2013 vegmeej peejer kesÀueer Demesue lej les DeeJeM³ekeÀ Deens. efMeJee³e efmekeÌ³egefjìer SkeÌme®eWpe yees[& Dee@HeÀ Fbef[³ee DeLee&le mesyeer®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes heeUCes iejpes®es Deens, lej®e leer Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ ³eesi³e meeOeveeves efceUJeuesueer Deens Demes cnìues peeles.

Yeejle mejkeÀejves efveOee&efjle kesÀuesu³ee Keeueerue meeOeveebveer Yeejleer³e kebÀheveerle kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ ner Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ ieCeueer peeles. Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ ner heefjJele&veer³e Yeeb[Jeueer meeOeveeb®³ee eEkeÀcele eEkeÀJee heefjJele&vee®es cetu³e meebiele Demeles les JesUesJesUer yeouele Demeles. heefjJe&leveer³eles®³eeJesUer Demeuesueer cetu³es ner kegÀþu³eener heefjmLeerleerle meeOeves peejer kesÀu³ee®³ee JesUs®³ee JeemleJe eEkeÀceleerhes#ee keÀceer Demele veener. HesÀcee keÀe³eÐeeleerue efve³eceevegmeej Deeblejjeäêr³e efmJeke=Àleer Demeuesu³ee he×leerves DeefveoxefMele kebÀhev³eebmeeþer eEkeÀcele efveOee&jCe kesÀues peeles lemes®e efveoxefMele kebÀhev³eebmeeþer mesyeer®³ee efve³eceevegmeej eEkeÀcele efveOee&jCe (Dee³emeer[erDeej) kesÀues peeles, l³eele veHeÌ³ee®eer Meeéele nceer vemeles.

he´.4 Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Yeejleer³e kebÀheveerceO³es kegÀþu³ee mJeªheele efmJekeÀejueer peeT MekeÀles ?

GÊej- SKeeoer Yeejleer³e kebÀheveer ner meceYeeie eEkeÀJee heefjJele&veer³e jesK³eeb®³ee ªheele Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ ³eespevesle iegbleJeCetkeÀ efmJekeÀeª MekeÀles. SKeeoer DeefveJeemeer Yeejleer³e J³eÊeÀer MesDej Je jesK³eebmeeþer

Keeueerue mJeªheele hewmes osT MekeÀles1. vesnceer®³ee yeBeEkeÀie he×leerle FveJe[&

jsefceìvme he×le2. DeefveJeemeer Yeejleer³ee®³ee Keel³eele

[sefyeì eEkeÀJee SHeÀmeerSveDeej Keel³eele [sefyeì oeKeJetve leer yeBkesÀ®³ee S[er he´Jeiee&le meceeefJeä kesÀueer peeles

3. mJeeefcelJeOeve eEkeÀJee mejmekeÀì jkeÌkeÀce eEkeÀJee leebef$ekeÀ ceeefnleer yeou³eele MegukeÀ efoues peeT MekeÀles efMeJee³e Fmeeryeer®es heefjJele&ve kesÀues peeT MekeÀles Je les MesDej osC³eemeeþer ie=efnle Oejues peeles.

4. efyeveJîeepeer Sm¬eÀes Keel³eele Yeejleer³e ªhe³eele [sefyeì oeKeJelee ³esles ns Keeles S[er he´Jeiee&leerue yeBkesÀle Demeues heeefnpes Je les efveJeemeer eEkeÀJee DeefveJeemeer Yeejleer³ee®es Keeles Demet MekeÀles l³ee®³ee ceeiee&ves MesDej Kejsoer keÀjlee ³esF&ue. pej MesDeme& eEkeÀJee heefjJele&veer³e jesKes ns jkeÌkeÀce efou³eeveblej 180 efoJemeele eEkeÀJee DeefveJeemeer Yeejleer³eeb®³ee Keel³eele eEkeÀJee SHeÀmeerSveDeej yeer eEkeÀJee Sm¬eÀes Keel³eele [sefyeì he[u³eeveblej 180 efoJemeele efoues veenerle lej jkeÌkeÀce hejle keÀjeJeer ueeieles. efjPeJe& yeBkeÀ l³eeb®³eekeÀ[s Deeuesu³ee Depee&vegmeej Yeejleer³e kebÀheveeruee hewmes hejle osC³eeme eEkeÀJee pej hewmes 180 efoJeemeebhes#ee peemle keÀeU yeekeÀer Demeleerue lej les hewmes efou³ee®³ee leejKesheemetve®³ee efnMesyeeves l³ee eEkeÀceleer®es MesDeme& leeye[leesye osC³eeme meebiet MekeÀles.

he´.5 Yeejleele kegÀþu³ee #es$eele Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee mJeeYeeefJekeÀ Je mejkeÀejer DeMee oesvner ner ceeiee&veer

ceev³elee veener. ?GÊej- DeCegGpee&, uee@ìjer J³eJemee³e,

pegieej Je yeseEìie, ef®eì HebÀ[ J³eJemee³e efveOeer kebÀheveer ke=À<eer ( HegÀueMesleer, HeÀueesÐeeve, efye³eeCes efJekeÀeme, heMegmebJeOe&ve, Yeepeerheeuee ueeieJe[, ceMeªce GÐeesieele keÀener DeìeR®³ee DeOeerve jentve iegbleJeCetkeÀ MekeÌ³e Deens. ueeieJe[ mesJee ( ®ene ueeieJe[ JeieUlee) (c.f. Notification No. FEMA94/2003-RB dated June 18, 2003).

ie=n efvecee&Ce Je mLeeJej ceeueceÊee J³eJemee³e (Jemeenleer, efveJeemeer yeebOekeÀece, J³eeJemeeef³ekeÀ mebkegÀueeb®es yeebOekeÀece, jmles Je hetue JeieUlee heCe heg{erue efve³eceele efveoxefMele kesÀu³eehećeeCes DeefOemeg®evee ¬eÀceebkeÀ HeÀscee 136/2005 - Deejyeer efo. peguew 19/2005.

ìer[erDeejceOeerue Guee{eueer (efJekeÀeme nmleeblej DeefOekeÀej Guee{eueer) efmeieej, ef®eªì, efmeie@efjuees Je efmeieejsì lemesle lebyeeKet Je l³ee®³ee meejKes heoeLe& ³eeheemetve yeveuesu³ee Jemlet.

he´.6 mJeeYeeefJekeÀ ceeiee&ves Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®ee heéf¬eÀ³es®ee veblej heeþhegjeJee keÀmee kesÀuee peelees?

GÊej- ³eele oesve he´keÀejs heeþhegjeJee keÀjeJee ueeielees

MesDej®es hewmes efceUeu³eeveblej Depe&

DeefveJeemeer iegbleJeCetkeÀoejekeÀ[tve MesDej®es hewmes efceUeu³eeveblej leerme efoJemeeb®³ee Deele Yeejleer³e kebÀheveerves hejosMeer iegbleJeCetkeÀ efJeYeeieekeÀ[s pee³e®es Demeles Je


44

veblej efjPeJe& yeBkesÀ®³ee mebyebefOele MeeKeskeÀ[s mebheke&À meeOee³e®ee Demelees keÀejCe hejosMeer iegbleJeCetkeÀ efJeYeeiee®³ee Debleie&le®e les keÀece keÀjerle Demeles. efleLes legcneuee efJemle=le HeÀe@ce& efouee peelees l³eele Keeueerue leheMeerue Yeªve Ðee³e®ee Deens.

hejosMeer iegbleJeCetjoeje®es veeJe Je heÊee

efveOeer mJeerkeÀeju³ee®eer leejerKe Je jkeÌkeÀce

p³ee DeefOeke=Àle [eruej®³ee ceeHe&Àle les hewmes heeþJeues l³ee®es veeJe Je heÊee

'vees ³egJej keÀmìcej' DenJeeueele hejosMeeleerue DeefveJeemeer iegbleJeCetoejeves p³ee hejosMeer yeBkesÀletve jkeÌkeÀce efoueer Deens lesLeerue ceeefnleer osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

mejkeÀejer ceev³eles®ee leheMeerue

pej iegbleJeCetkeÀoeje®³ee Keel³eeletve jkeÌkeÀce jsefceì Peeueer Demesue lej 180 efoJemeele FveJe[& jsefceìvme oeKeJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens Dev³eLee les HesÀcee efve³eceeb®es GuuebIeve nesF&ue

DeefveJeemeer iegbleJeCetkeÀoejeb®es MesDeme&

MesDej peejer kesÀu³ee®³ee leerme efoJemeele l³ee®ee DenJeeue SHeÀmeer-peerheerDeej-heeì& S ®³ee ªheele efouee heeefnpes l³eeuee Keeueerue keÀeieohe$es pees[ueer heeefnpesle Je les meJe& hejosMeer efJeefvece³e efJeYeeiee®³ee mebyebefOele efjPeJe& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee keÀe³ee&ue³eekeÀ[s meeoj kesÀues heeefnpes.

l³eemeeþer Keeueerue keÀeieohe$es pees[eJeer ueeieleele.

kebÀheveer®³ee kebÀheveer meef®eJee®es mebyebefOele DeefveJeemeer iegbleJeCetkeÀoejebkeÀ[tve iegbleJeCetkeÀ

mJeerkeÀejle Demeuesues hećeeCehe$e.

kebÀheveerves MesDej Deoe keÀjleevee SHeÀ[erDee³e ³eespevesle efveoxefMele kesÀu³eehećeeCes DeefOemeg®evee ¬eÀ. HeÀscee 20/2000-Deej yeer efoveebkeÀ 3 ces 2000 l³eele JesUesJesUer yeoue kesÀues peeleele.

efJeefMeä #es$eele efJeefMeä ce³ee&osle iegbleJeCetkeÀ mJeeYeeefJekeÀ ceeiee&ves efjPeJe& yeBkesÀ®³ee ceeO³eceeletve keÀjleevee mJeeYeeefJekeÀ ceeiee&meeþer Demeuesues efve³ece Je Deìer heeUCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

eEkeÀJee

MesDej ns SmeDee³eS Je SHeÀDee³eheeryeer cebpegjer ¬eÀceebkeÀ---------- efoveebkeÀ----------- ³eehe×leerves SHeÀDee³eheeryeeruee he´le ÐeeJeer ueeieles)

JewOeeefvekeÀ uesKeeheeueeb®es hećeeCehe$e Je mesyeer®es veeWoCeerke=Àle ce®e¥ì yeBkeÀj- meveoer uesKeeheeue ³eeb®eer hećeeCehe$es osCes DeeJeM³ekeÀ Deens l³ee hećeeCehe$eele Yeejleeyeensj Demeuesu³ee J³eÊeÀeruee efouesu³ee MesDej®eer eEkeÀcele kegÀþtve Deeueer keÀMee he×leerves Deeueer ns oeKeJetve ÐeeJes ueeiesue.

he´.7. DeefveJeemeer J³eÊeÀeRkeÀ[erue meO³ee®es MesDeme& efveJeemeer kesÀ efveJeemeer eEkeÀJee DeefveJeemeer Yeejleer³eebvee nmleebleefjle kesÀues kesÀues peeT MekeÀleele. keÀe?

GÊej- HesÀceevegmeej nmleeblejCe ³ee®ee DeLe& MesDej efJe¬eÀer keÀjCes, DeefOeieéfnle keÀjCes eEkeÀJee ieneCe þsJeCes, osCeieer cnCetve , keÀpe& cnCetve osCes. HesÀcee keÀe³eoe keÀuece 3 (Pes[F) DevJe³es l³ee®ee leeyee IesCes MekeÌ³e Deens.

hejbleg l³eemeeþer mesyeerves þjefJeuesu³ee efve³eceevegmeej DeeefCe ne efjPeJe& yeQkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee®³ee hejJeeveieer efMeJee³e nbmleelejerle keÀjCes MekeÌ³e Deens.

he´.8. Yeejleer³e veeieefjkeÀ DeefveJeemeer Yeejleer³eeuee osCeieer cnCetve osT MekeÀlees keÀe ?

GÊej- pej SKeeÐee Yeejleer³e J³eÊeÀeruee l³ee®³eekeÀ[erue jesKes DeefveJeemeer Yeejleer³eeuee Ðee³e®es Demeleerue lej (lelkeÀeueerve DeesmeeryeerefMeJee³e) keÀjlee ³esles l³ee J³eÊeÀerves Demes keÀjC³eemeeþer hejkeÀer³e efJeefve³ece efJeYeeiee®³ee cegK³e keÀe³ee&ue³eekeÀ[s Depe& keÀjeJee Je efjPeJe& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³eeuee Keeueerue ieesäer meeoj keÀjeJ³eele.

MesDej p³eeuee Ðee³e®es l³ee®es veeJe Je heÊee

pees nmleebleefjle keÀjCeej Je p³eeuee nmleeblej keÀjCeej l³eeb®³eeleerue veeles osCeieer osC³ee®eer keÀejCes

jesKes, jepekeÀes<e he$es, yebOehe$e, meveoer uesKeeheeuee®es jesK³eeb®³ee eEkeÀceleeryeeyele®es hećeeCehe$e.

[esceseqmìkeÀ c³eg®³egDeue HebÀ[ Je ³egefvemesHeÀ ceveer ceekexÀì c³eg®³egDeue HebÀ[me®³ee ³eeyeeyele DeMee jesK³eeb®³ee efveJJU ceeueceÊee eEkeÀcele þjJeCeejs hećeeCehe$e DeeJeM³ekeÀ Demeles.

MesDeme& Je hetCe&heCes heefjJele&veer³e jesKes ³eeb®³ee eEkeÀceleeryeeyele meveoer uesKeeheeuee®es cetu³ehećeeCehe$e IesCes DeeJeMîekeÀ Demeles efMeJee³e leer eEkeÀcele mesyeer®³ee ceeie&oMe&keÀ lelJeevegmeej Je Deeblejjeäêr³e eEkeÀcele


efveOee&jCeevegmeej DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eele veeWoCeerke=Àle Je DeveeWoCeerke=Àle kebÀhev³eeb®es eEkeÀcele efveOee&jCe JesieUs Demeles.

jesK³eeb®es nmleeblej keÀjC³eeme efjPeJe& yeBkesÀkeÀ[tve Keeueerue DeìeRJej hejJeeveieer osC³eele ³esles.

1. osCeieeroej ne DevegMes<e 1 ,4 Je 5 DevJe³es DeefOemeg®evee ¬eÀ. HeÀscee 20/2000-Deej yeer efoveebkeÀ 3 ces 2000, Devegmeej JesUesJesUer yeoueuesu³ee efve³eceevegmeej hee$e DemeeJee ueeielees

2. osCeieeroej ne ns jesKes OeejCe keÀjC³eeme DevegMes<e ¬eÀceebkeÀ 1 4 Je 5 DevJe³es DeefOemeg®evee ¬eÀ. HeÀscee 20/2000-Deej yeer efoveebkeÀ 3 ces 2000 JesUesJesUer kesÀu³ee peeCeeN³ee yeoueebvegmeej hee$e DemeeJee.

3. osCeieer MesDej ns Yeejleer³e kebÀheveer®³ee hes[ Dehe ke@Àefheìue®³ee 5 ìkeÌkesÀ vemeeJes, jesK³eeb®eer ceeefuekeÀe Je c³eg®³egDeue HebÀ[ ³eespevesuee ns ueeiet Deens.

4. kegÀþu³eener #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ ce³ee&oe hejosMeer iegbleJeCetkeÀ ce³ee&oe lees[ueer peelee keÀecee ve³es.

5. osCeieeroej Je osCeieer mJeerkeÀejCeeje ns pej kebÀheveer keÀe³eoe keÀuece 1956 DevJe³es veelesJeeF&keÀ Demeleerue lej l³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.

6. jesK³ee®eer peer eEkeÀcele osCeieeroej SKeeÐee Yeejleer³e efveJeemeer J³eÊeÀerkeÀ[s Deee|LekeÀ Je<ee&le nmleeblej keÀjlees leer jkeÌkeÀce 5 npeej [e@uejhes#ee peemle Demelee keÀecee ve³es.

efjPeJe& yeBkesÀvegmeej ³ee Deìer®es heeueve

keÀjeJes ueeieles.

he´.9 efveJeemeer J³eÊeÀerves DeefveJeemeer J³ekeÌleerkeÀ[s kesÀuesues MesDej nmleeblej Jejerue he´Jeiee&le yemele vemesue lej keÀe³e keÀjeJes ?

GÊej- efveJeemeer Yeejleer³eebveer MesDej nmleeblejCe keÀjleebvee mejkeÀej®eer hejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.

Keeueerue he´keÀjCeele MesDej nmleeblej ns DeefveJeemeer Yeejleer³eebvee efJe¬eÀer eEkeÀJee Flej ceeiee¥veer keÀje³e®es Demesue lej MeemekeÀer³e hejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.

DeefOeieńCe eEkeÀJee jesKes nmleeblejemeeþer keÀener he´keÀjCeele efjPeJe& yeBkesÀ®eer hetJe& hejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.

1. MesDej eEkeÀJee heefjJele&veer³e jesKes efveJeemeer J³eÊeÀerkeÀ[tve DeefveJeemeer J³eÊeÀerkeÀ[s efJekeÀues peeCeej Demeleerue lej keÀener he´keÀjCeele efjPeJe& yeBkesÀ®eer hejJeeveieer I³eeJeer ueeieles, l³eele pej hewmes Deoe keÀjC³eeme efJeuebye nesCeej Demesue lej ner

hejJeeveieer ueeieles. veblej ne J³eJenej SHeÀmeer-ìerDeejSme keÀ[tve S[er he´Jeie& yeBkeÀ 1 keÀ[s hewmes pecee Peeu³eeheemetve 60 efoJemeele osC³eele ³eslees.

2. Yeejleer³e efveJeemeer Demeuesueer J³eÊeÀer DeefveJeemeer Yeejleer³eeuee jesKeCes osCeieer cnCetve osT MekeÀlees lesJne efjPeJe& yeBkesÀ®eer hejJeeveieer I³eeJeer ueeieles. Flej ogmejs kegÀþuesner he´keÀjCe keÀjC³eemeeþer hejJeeveieer I³eeJeer ueeiele veener .

he´.10 efveJeemeer Je DeefveJeemeer Yeejleer³e ³eeb®³eele MesDej Deeoeve- heóevee®³eeJesUer kegÀþues meeshemkeÀej DeeJeM³ekeÀ Demeleele?

GÊej- ³eeleerue J³eJenej ne SHeÀmeer-ìerDeejSme HeÀe@ce&®³ee ceoleerves S[er 1 he´Jeiee&leerue yeBkesÀuee jkeÌkeÀce efou³ee-Iesleu³eeveblej meeþ efoJemeele keÀUJeeJee ueeielees. leer keÀeieohe$es meeoj keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ner efveJeemeer Yeejleer³ee®eer cnCepes nmleeblej keÀjCeeN³ee®eer Deens.

1. efie´<cee peesie 2. jepeWê ³esJeueskeÀj

3. pegF& osMeHeeb[s 4. jeefOekeÀe DeIeesj

5. megJeCee& yes[skeÀj 6. Deces³e HeÀ[kesÀ

³eespevee cejeþer

ef[meWyej 2014

èfJeosMeer Òel³e#e iegCebleJeCetkeÀ DeeefCe Deeblejje<ìêr³e J³eeheej'

2014-2015 ³ee

DebkeÀeleerue uesKeeb®ee DevegJeeoe®es keÀece HeenCeeN³ee

Yee<eeblejkeÀejeb®eer veeJes Heg{erueÒeceeCes -


46

Yeejlee®³ee hejkeÀer³e J³eeheejeleerue he´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®es efJeJes®eve

- [e@. efveefleve %eeveosJe ®eewOejer

Yeejlee®³ee efJeosMeer J³eeheej®es DeefmlelJe mJeeleb$³ehetJe& DeeefCe mJeeleb$³eesllej keÀeUelener yeIee³euee efceUles. efJeosMeer Òel³e#e iegbleJeCegkeÀ DeeefCe efJeosMeer DeÒel³e#e iegbCeleJeCegkeÀ ³ee oesve ÒekeÀejeb Üejs Yeejleele efJeosMeer J³eeheejeves ìh³eeìh³eeves Deeheues mLeeve ieńCe kesÀues Deens. SHeÀ[erDee³e®ee efJe®eej keÀjlee Yeejlee®³ee SkegÀCe iegbCeleJeCegkeÀerle Je<e& 2003-04 ®³ee 27.53% Òel³e#e iegbCeleJeCegkeÀer®³ee leguevesle 2012-2013 ceO³es ³ee iegbCeleJeCegkeÀer®ee oj 53.03% veer Jee{uee. efJeosMeer Òel³e#e iegbCeleJeCegkeÀer®³ee HeÀe³eoe leesì³ee®ee efJe®eej kesÀuee lej leesìs keÀceer keÀjCes ns osMee®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeeJej efveYe&j Deens. ³eemeeþer osMee®eer DeLe&J³eJemLee meg¢{ jenCes ns pemes DeeJeM³ekeÀ Deens lemes®e l³eemeeþer ueeieCeejs GheIeìkeÀ pemes jespeieeje®³ee mebOeer Glheeoerle Jemleg®³ee opee& megOeejCee, keÀewMeu³ee DeeOeeefjle veefJeve GÐeesie J³eJemee³e ³eeJej ue#³e osCes iejpes®es Deens.

je<ìêr³e J³eeheej DeeefCe Deeblejje<ìêr³e J³eeheejele meceevelee Demeleebvee megOoe je<ìêr³e J³eeheejeves®e YeeieCeej veener. keÀejCe ceeveJee®³ee iejpee efvejblej Jee{le Demeleele. DeeefCe l³ee hetCe& keÀjC³eemeeþer Deeblejje<ìêr³e J³eeheeje®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. Deeblejje<ìêr³e J³eeheej DeeOegefvekeÀ ³egieele 'keÀeUe®eer iejpe' yeveuee Deens. efJe<esMeerkeÀjCee®³ee efJeefJeOe ueeYeeb®³ee heéhleerkeÀefjlee Deeblejje<ìêr³e J³eeheej DeeJeM³ekeÀ Deens. Deeblejje<ìêr³e J³eeheejele Yeeie IesCeeN³ee he´l³eskeÀ IeìkeÀe®ee keÀesCel³eelejer he´keÀejs ueeYe®e neslees. ³eele Dee³eele keÀjCeeN³ee osMeeuee lesJe{e®e ueeYe neslees pesJe{e keÀer, efve³ee&le keÀjCeeN³ee osMeeuee neslees.

Yeejle ne efJekeÀemeveMeerue osMe Demetve Yeejleeleerue yeepeejhesþe peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®³ee ¢eq<ìkeÀesveeletve SkeÀ ceesþer yeepeejhesþ®e Deens. Yeejleele efJeosMeer J³eeheeje®es DeeqmlelJe mJeeleb$³e hetJe& keÀeUelener nesles DeeefCe mJeeleb$³eesÊej keÀeUelener Deens. HeÀjkeÀ SJe{e®e Deens keÀer, Deepe Yeejlee®ee efJeosMeer J³eeheeje®ee efJemleej ceesþîee hećeeCeele Peeuee Deens. 1991 ®³ee veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeves Yeejlee®³ee hejkeÀer³e J³eeheejeuee SkeÀ veJeerve efoMee heéhle keÀªve efoueer. peguew 1991 veblej Yeejleeves KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer megjJeele kesÀueer. ³ee®ee heefjCeece Yeejleeleerue efJeefJeOe

#es$eeleerue GÐeespekeÀ GlheeokeÀebvee efJeefJeOe osMeele iegbleJeCegkeÀer®³ee mebOeer heéhle Peeu³ee. lemes®e efJeefJeOe #es$eeleerue, efJeefJeOe osMeeleerue GlheeokeÀ Je GÐeespekeÀebvee YeejleemeejKee ceesþe GheYeesÊeÀeJeie& DemeCeejer yeepeejhesþ heéhle Peeueer. ³eecegUs osMeele efJeosMeer iegbleJeCegkeÀerle ceesþîee hećeeCeele Jee{ Peeueer.

hejkeÀer³e J³eeheejeceO³es hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®es heécegK³eeves oesve he´keÀej he[leele. 1. hejkeÀer³e he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ 2. hejkeÀer³e Dehe´l³e#e iegbleJeCegkeÀ.

hejkeÀer³e he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ cnCepes hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀoej l³ee®eer SKeeoer mebueive mebmLee®e osMeele GIe[t MekeÀlees eEkeÀJee osMeeleerue SKeeoîee kebÀheveer yejesyej Yeeieeroejer keÀªve Lesì iegbleJeCegkeÀ keÀª MekeÀlees.

hejkeÀer³e Dehe´l³e#e iegbleJeCegkeÀerceO³es hejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀoej osMeeleerue SKeeoîee kebÀheveer®es MesDej efJekeÀle IesJet MekeÀlees. l³eeceO³es iegbleJeCegkeÀoeje®ee kebÀheveerJej keÀesCeleener leeyee ve jenlee iegbleefJeuesu³ee MesDeme&Jej®e leeyee jenlees. ³eeuee®e hejkeÀer³e mebmLeelcekeÀ iegbleJeCegkeÀ Demesner cnCeleele.

Yeejleeleerue hejkeÀer³e he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ :

Yeejleeuee Deeheues efJekeÀemee®es ue#e meeO³e keÀjC³eemeeþer lemes®e Yeejleeleerue Yeeb[Jeuee®ee he´Mve mees[efJeC³eemeeþer leb$e%eeve


Je keÀewMeu³e efJekeÀemeemeeþer lemes®e Deee|LekeÀ Jee{ keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e he´Meemeveeves GoejerkeÀjCeeveblej hejkeÀer³e he´l³e#e iegbleJeCegkeÀeruee ceev³elee efoueer. Yeejleele nesCeejer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ ner he´ecegK³eeves efJeosMeer efJeefvece³e J³eJemLeeheve keÀe³eoe DeLee&le FEMA keÀe³eoe 2000 ®³ee efve³eceeJeueerleerue Devegmet®eer 1 Devegmeej Yeejleer³e kebÀheveerle nesCeejer Yeeb[Jeueer

iegbleJeCegkeÀ nes³e.

DebkeÀ ìe[®³ee 2012 ®³ee heenCeervegmeej ®eerve veblej Yeejle ne peieeleerue hejkeÀer³e he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee meJee&efOekeÀ hemebleer®ee osMe neslee. Je<e& 2010 ceO³es Yeejleeves ®eerveceO³es 10,574 keÀesìer [e@uej efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ keÀceer nesleer, lej Yeejleele

®eerve®eer 2,464 keÀesìer [e@uej efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ nesleer. efJekeÀmeveMeerue osMeele ®eerve®ee Jeeìe 18.4 ìkeÌkesÀ neslee lej Yeejlee®ee Jeeìe ne 4.3 ìkeÌkesÀ neslee. 1991 ®³ee DeewÐeesefiekeÀ OeesjCee®³ee Iees<eCesveblej Yeejleele efJeosMeer iegbleJeCegkeÀerle meelel³eeves Jee{ nesle iesueer. ns heg{erue meejCeerJeªve efometve ³esles.

leeefuekeÀe ¬eÀ. 1

Yeejleeleerue efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®es JeieeakeÀjCe (keÀesìer DecesefjkeÀer [e@uej ceO³es)

Je<e& he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ heesì&HeÀesefue³ees iegbleJeCegkeÀ

SkegÀCe iegbleJeCegkeÀ SkegÀCe iegbleJeCegkeÀerle he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee

Jeeìe

2003-04 432-2 1137-7 1569-9 27-53%

2004-05 605-1 931-5 1536-6 39-38%

2005-6 896-1 1249-2 2145-3 41-77%

2006-07 2282-6 700-3 2982-9 76-52%

2007-08 3483-5 2727-1 6210-6 56-09%

2008-09 3783-8 -1385-5 2398-3 157-77%

2009-10 3763-3 3237-6 7000-9 53-75%

2010-11 2702-4 3147-1 5849-5 46-20%

2011-12 4655-9 1717-1 6373 73-06%

2012-13 3686-0 2777-0 6463 57-03%

SketÀCe 26290-9 16]239-1 42530 61-82%m$eesle : oÊe SJeb megbojced -`2014 : Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee : Sme ®eebo heeqyuekesÀMeve efouueer heDee. 368

Jejerue meejCeer Jeªve Demes ue#eele ³esles keÀer, 2003-04 les 2012-13 ³ee one Je<ee&le Yeejleele SketÀCe iegbleJeCegkeÀeryejesyej®e he´l³e#e iegbleJeCegkeÀerle meelel³eeves Jee{®e nesle Deens. one Je<ee&le mejemejer SketÀCe iegbleJeCegkeÀer®³ee 61.82

ìkeÌkesÀ he´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCegkeÀ Peeueer Deens.

Yeejlee®eer efJekeÀemee®eer ieleer yeIelee osMeele efJeefJeOe osMeeletve he´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCegkeÀ kesÀueer peele Deens. Sefhe´ue 2000 les cee®e& 2013 ³ee

keÀeueeJeOeerle cee@efjefMeDeme ³ee osMeeves Yeejleele meJee&le peemle efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ kesÀueer Deens. Yeejleele efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee efJeefJeOe osMeeb®ee he´Jeen Keeueerue meejCeer Jeªve efometve ³eslees.


48


Yeejleeleerue efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee he´Jeen keÀesìer ©he³es

¬eÀceebkeÀ osMeee®es veeJe meb®e³eer Deble&he´Jeen SketÀCe Deble&he´JeenMeer hećeeCe

1 cee@efjefMeDeme 3]41]125 38%

2 eEmeieehegj 90]182 10%

3 ³eg.kesÀ. 80]456 9%

4 peheeve 70]094 8%

5 DecesefjkeÀe 50]923 6%

6 vesojueB[ 42]378 5%

7 meeF&he´me 42]328 4%

8 pece&veer 25]512 3%

9 He´Àevme 16]865 2%

10 ³eg.S.F&. 11]307 1%

SketÀCe he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee

Deble&he´Jeen

8]96]913 100%

m$eesle : oÊe SJeb megbojced -`2014 : Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee : Sme ®eebo heeqyuekesÀMeve efouueer heDee. 370

GhejesÊeÀ meejCeer Jeªve Demes efveoMe&veeme ³esles keÀer, cee@efjefMeme®es Yeejleele efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀerle meJeex®®e mLeeve Deens. osMeeleerue SketÀCe he´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®³ee m$esleebhewkeÀer 38 m$eesle ns ³ee osMee®es Deens. lemes®e 2013-14 ³ee keÀeueeJeOeerle cee@efjefMeme ³ee osMeeves 4.9 efyeueer³eve [e@uej lej eEmeieehegj ves 6.0 efyeueer³eve [e@uej, ³eg. kesÀ. ves 3.2 efyeueer³eve [e@uej, peheeve ves 1.7 efyeueer³eve [e@uej DeeefCe DecesefjkesÀves 0.8 efyeueer³eve [e@uej Yeejleele efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ kesÀueer Deens.

Yeejleele nesCeeN³ee efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®ee efJe®eej keÀjlee efJeefJeOe #es$eele ner iegbleJeCegkeÀ Peeueer Deens. ³ee®es #es$eeJeej JeieeakeÀjCe heg{erue meejCeer vegmeej Keeueerue hećeeCes.


#es$eieefCekeÀ hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCegkeÀ

#es$e 2000 les 2014 ceOeerue efJeosMeer he´l³e#e

iegbleJeCegkeÀefyeueer³eve [e@uej ceO³es

2013-14 ceOeerue efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ

efyeueer³eve [e@uejceO³es

mesJee #es$e 39-8 2-2

yeebOekeÀece #es$e 23-4 1-2

ogjmeb®eej 14-2 1-3

mebieCekeÀ 12-9 1-1

Deew<eOeer 11-6 1-3 m$eesle : osmeues efkeÀjCe -`2014 : mheOee& hejer#ee DeLe&Meem$e Yeeie 1 : efohemlebYe he´keÀeMeve, peUieeJe heDee. 239

³eeJeªve Demes ue#eele ³esles keÀer, YeejleemeejK³ee ke=À<eerheÓeeve osMeele mesJee #es$eele efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ ner meJee&efOekeÀ Demeuesueer efometve ³esles. l³eeheeþesheeþ yeebOekeÀece #es$e, ogjmeb®eej #es$e, mebieCekeÀ #es$eele ner iegbleJeCegkeÀ Peeueer Deens. cnCepes®e Yeejleele efJeefJeOe GÐeesie #es$eele efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀer®es DeeqmlelJe Demeu³ee®es efometve ³esles.


efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀeruee

heéslmeenve :

Yeejleele peguew 2014 ceO³es

veJ³eeves mLeeheve Peeuesu³ee mejkeÀejves,

''meyekeÀe meeLe meyekeÀe efJekeÀeme'' ³ee

leÊJeeJej efJeosMeer iegbleJeCegkeÀeruee keÀener

efveJe[keÀ #es$eele heéslmeenve osC³eemeeþer

DeejeKe[e le³eej kesÀuee Deens. lemes®e

Yeejlee®³ee hejkeÀer³e J³eeheejele Yeeieeroejer

Jee{efJeC³eemeeþer he´Meemeveeves ³eesi³e leer

heeJeues DeJeuebyeefJeC³eeme megjJeele kesÀueer

Deens. Deboepehe$ekeÀ 2013-14 ceO³es

DeLe&ceb$³eebveer megj#ee #es$eele megOoe 26

ìkeÌkesÀ efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀeruee Kegues

kesÀues Deens. lemes®e efJecee #es$ee®³ee Üejs

26 ìkeÌkeÌ³eebJeªve 49 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le

Kegues kesÀues Deens.

YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue

osMeele hejkeÀer³e J³eeheejele Jee{lee menYeeie

yeIelee lemes®e hejkeÀer³e J³eeheeje®³ee

efJemleejecegUs osMeele efJeosMeer he´l³e#e

iegbleJeCegkeÀerle Peeuesueer Jee{ yeIelee osMeele

efJekeÀemeemeeþer hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce

Peeues Deens. ³ee hejkeÀer³e J³eeheejele

osMeeleerue yesjespeieejer keÀceer keÀjC³eemeeþer

ceesþîeehećeeCeeJej Ghe³eesie nesCes iejpes®es

Deens. lemes®e hejkeÀer³e he´l³e#e iegbleJeCegkeÀ

ner Mesleer #es$eele JeUJeerCes iejpes®es Deens.

pesCes keÀªve Mesleer #es$eele veJeerve leb$e%eevee®ee

Jeehej nesTve he´l³eskeÀ J³eÊeÀer ³eemeesyele

pees[uee peeJet MekeÀlees.

efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀercegUs keÀener

HeÀe³eos lej keÀener leesìsner mebYeeJeleele.

cee$e ns leesìs keÀceer keÀjCes osMee®³ee

Deee|LekeÀ OeesjCeeJej efveYe&j Deens. Deee|LekeÀ

efJekeÀemee®³ee keÀesCel³eener ìhh³eeJej

SketÀCe efJeosMeer iegbleJeCegkeÀer®es hećeeCe ns

osMeer iegbleJeCegkeÀerhes#ee vesnceer keÀceer®e

DemeCeej. l³eecegUs yengje<ìêr³e kebÀhev³ee Je

efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCegkeÀercegUs osMee®eer

DeLe&J³eJemLee kegÀ®ekeÀeceer ve neslee osMeele

veJeerve jespeieeje®³ee mebOeer, veJeerve GÐeesie

J³eJemee³e, lemes®e Glheeefole Jemletb®ee opee&

megOeejC³eeme ceole®e nesF&ue. p³eecegUs

SkebÀojerle osMee®³ee efJekeÀemeeuee ieleer heóeve

keÀjC³eemeeþer ³ee®ee HeÀe³eoener nesJet MekeÀlees.

meboYe& met®eer :

1- oÊe ieewjJe DeeefCe DeeqMJeveer cenepeve,

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee-oÊe DeeefCe

megvojce, Sme.®evo SC[ kebÀheveer heé.

efue. veF& efouueer, 52 Jeer DeeJe=Êeer,

2014

2- osmeues [e@. efkeÀjCe, mheOee& hejer#ee

DeLe&Meem$e Yeeie 1 Je 2, efohemlebYe

he´keÀeMeve, peUieebJe, 2013

3- osmeeF& [e@. DeeefCe . YeeuesjeJe [e@.,

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, efvejeueer

he´keÀeMeve, hegCes, 2013

4- Deee|LekeÀ meJex#eCe 2013-14,

Yeejle mejkeÀej

([e@ efveleerve %eeveosJe ®eewOejer ns DeekeÀesuee

³esLeerue meerleeyeeF& ceneefJeÐeeue³ee®³ee

DeLe&Meem$e efJeYeeiee®es ÒecegKe cnCegve

keÀe³e&jle Demegve DeLe&Meem$e ³ee efJe<e³eeJej

l³eeb®es efJeefJeOe ceeefmekeÀebceOegve mebMeesOevehegCe&

uesKeve ®eeueg Deens. mebhekeÀe&meeþer Fcesue -

[email protected])

peevesJeejer, 2015

`mJe®ílee, efJekeÀeme DeeefCe meeceeefpekeÀ yeoue'

³ee efJe<e³eeJej Demesue.

HesÀyegJeejer, 2015

`melles®es efJekeWÀefêkeÀjCe DeeefCe Yeejleer³e jepekeÀejCe'

³ee efJe<e³eeJej Demesue.

Deeieeceer DebkeÀ


50

Yeejleeleerue SHeÀ[erDee³e®es mJe©he- [[email protected] YeeTjeJe Iees[smJeej

Yeejleeleerue Lesì hejefkeÀ³e iegbleJeCegkeÀerves

Deelee, ìh³eeìh³eeves SkeÀ SkeÀ

#es$e keÀeyeerpe keÀ©ve Deeblejje<ìêr³e

J³eeheejeme hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce

kesÀues Deens. ³ee uesKeele SHeÀ[erDee³e ®eer

J³eeK³ee les cenlJe, efJeefJeOe #es$eebceefOeue

SHeÀ[erDee³e, SHeÀ[erDee³e®³ee ce³ee&oe,

peeieeflekeÀ J³eeheej keÀue Fl³eeoer meJe& cegÎs

meceeefJe<ì Deensle. osMeebleie&le DeeefLe&keÀ

efJekeÀeme meeOeleebvee, mheOee&lcekeÀ

peeieeflekeÀ yeepeejhesþs®eer DeeJneves

JesieUer DeeefCe pee®ekeÀ þ© MekeÀleele.

'SHeÀ[erDee³e' ne meJee&le meeshee DeeefCe

mejU ceeie& Demegve efJeosMeer J³eeheejeme

DevegkegÀue keÀj ÒeCeeueer, keÀe³eÐeebceO³es

megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eeme

SHeÀ[erDee³e ne menkeÀej lelJeeJejerue

'jeceyeeCe' Ghee³e Deens.

`SkeÀceskeÀe mee¿e keÀ© DeJeIes Oe© meghebLe' ³eehećeeCes peieeleerue iegbleJeCetkeÀoejebvee osMeeceO³es iegbleJeCetkeÀermeeþer hejJeeveieer osCes Deee|LekeÀ ¢äerves efnleeJen Deens. hejbleg l³eecegUs osMee®³ee Deee|LekeÀ Deeqmcelesuee Je megjef#elelesuee Fpee heesn®eCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesCes osKeerue DeeJeM³ekeÀ Deens. osMeeleerue vewmee|iekeÀ meeOevemebheÊeer®ee, ceeveJe - mebmeeOeveeb®ee kegÀMeuelesves Ghe³eesie nesF&ue, Deee|LekeÀ Je=Ooeroj meesyele®e jespeieej Jee{sue DeMee O³es³e OeesjCeebleie¥le hejosMeer iegbleJeCetkeÀeruee hejJeeveieer osCes ¬eÀce heéhle Deens. lejer osKeerue Yeejleeleerue SHeÀ[erDee³e meeþer veJe-veJeer #es$es Kegueer keÀjleebvee l³eeb®³ee heefjCeece Je keÀejkeÀlesyeÎue he´Mve efvecee&Ce nesle Deens, l³eecegUs SHeÀ[erDee³e osMeemeeþer HeÀe³eosMeerj þjsue keÀer Deee|LekeÀ iegueeceerkeÀ[s vesF&ue ns lej keÀeU®e þjJesue.

he´mlegle uesKeeceO³es SHeÀ[erDee³e cnCepes keÀe³e? SHeÀ[erDee³e keÀesCel³ee ceeiee&ves keÀjleele, Yeejleeleerue hećegKe #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e, SHeÀ[erDee³e®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe, veJ³ee mejkeÀej®ee SHeÀ[erDee³e yeeyele keÀue ³ee efJeefJeOe yeeyeeRJej ¢äer#eshe ìekeÀuee Deens.

SHeÀ[erDee³e cnCepes keÀe³e ?

SHeÀ[erDee³e (Foreign Direct Investment) cnCepes®e hejkeÀer³e (efJeosMeer) Lesì iegbleJeCetkeÀ. pesJne hejosMeer

iegbleJeCetkeÀoej osMeeleerue YeeweflekeÀ mebheÊeer pemes keÀer, keÀejKeeves, peceerve, mLeeJej ceeueceÊee, he´keÀuhe eEkeÀJee ceefMevejer ³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjleele l³eeuee 'SHeÀ[erDee³e' Demes cnCeleele. cnCepes®e hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoej eEkeÀJee l³ee®eer SKeeoer mebueive mebmLee®e (subsidiary) Yeejleele GIe[Ces eEkeÀJee SKeeÐee Yeejleer³e kebÀheveeryejesyej Yeeieeroejer (collaboration) keÀ©ve Lesì iegbleJeCetkeÀ keÀjerle Demesue lej l³ee®e SHeÀ[erDee³e Demes cnìues peeles. SHeÀ[erDee³e ns he´l³e#e iegbleJetCekeÀerle ³esles, lej SKeeÐee kebÀheveer®es MesDej efJekeÀle IesCes ³eeuee Dehe´l³e#e eEkeÀJee Portfolio iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. Dehe´l³e#e iegbleJeCetkeÀerves HeÀÊeÀ MesDej efJekeÀle Ieslee ³esleele, l³ee GÐeesiee®ee leeyee eEkeÀJee Yeeieeroejer veJns. GÐeesieele 'Lesì keÀpe&jesKes IesTve iegbleJeCetkeÀ keÀjCes' ³eeuee hejkeÀer³e mebmLeelcekeÀ iegbleJeCetkeÀ (Foreign Institutional Investment-FII)Demes cnCeleele. lemes®e MesDej HebÀ[dme cnCepes hejkeÀer³e c³eg®³egDeue HebÀ[dmeJoejs Yeejleer³e MesDej yeepeejele Dehe´l³e#e iegbleJeCetkeÀ keÀjlee ³esles.

Yeejle mejkeÀejves efJeosMeer he´l³e#e iegbleJeCetkeÀeruee DeekeÀe|<ele keÀjCes DeeefCe l³eeuee Jee{efJeC³ee®es ue#³e þsJeues Deens. ³ee®ee GÎsMe osMeebleie&le Yeeb[Jeue DeeefCe leebef$ekeÀ keÀewMeu³ee®eer hetjkeÀ J³eJemLee keÀ©ve Deee|LekeÀ heíeleeruee ieleer osCes ne


iegbleJeCetkeÀermeeþer MeemekeÀer³e ceeiee&®ee cnCepes FIPB®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.

hećegKe #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e 1 ke=À<eer DeeefCe heMegOeve #es$eeleerue

SHeÀ[erDee³eë SHeÀ[erDee³e®³ee OeesjCeevegmeej ke=À<eer, heMegOeve efJekeÀeme, ne@e|ìkeÀu®ej, efye³eeCes efJekeÀeme DeeefCe heg<hemebJeOe&ve, heeuesYeepeer ueeieJe[, ceMe©ce, celm³emebJeOe&ve Fl³eeoer #es$eebceO³es SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 100 ìkeÌkesÀ keÀjC³eeuee hejJeeveieer Deens. heMegOeve #es$eeceO³es heMetbvee J³eJemLee, l³eeb®³ee jenC³ee®eer meg³eesi³e J³eJemLee, nJeeceeveefvene³e l³eeb®eer jenC³ee®eer mees³e, l³eeb®es Deejesi³e Je hees<eCe, ceefMevejer®ee l³eemeeþer ³eesi³e Ghe³eesie, Jee³ee iesuesu³ee ceuecet$ee®es J³eJemLeeheve Fl³eeoer hećegKe Deìer SHeÀ[erDee³e Debleie&le DeeCeu³ee Deensle.

2 KeeCeer #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë KeeCekeÀece Je Oeelet-DeOeelet Keefvepe GlKeveve, keÀesUmee DeeefCe efueiveeFì, efìì@efve³ece³egÊeÀ KeeCeer Je Keefvepes ³ee #es$eebceO³es SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 100 ìkeÌkesÀ Deens. mJe³eb®eefuele ceeiee&ves ³ee #es$eeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjlee ³esles. hejbleg efìì@efve³ece³egÊeÀ KeeCeer Je Keefvepes ³ee #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ ner MeemekeÀer³e ceeiee&ves keÀjC³ee®es yebOeve Deens.

3 hesìêsefue³ece DeeefCe vewmee|iekeÀ Jee³et #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë lesue, vewmee|iekeÀ Jee³et MeesOe, efJeheCeve, mebyebefOele hee³eeYetle megefJeOee, lesueMegOoerkeÀjCe ³ee #es$eeleerue hejosMeer he´l³e#e iegbleJeCetkeÀ ner mJe³eb®eefuele ceeiee&ves 100 ìkeÌkesÀ

keÀjC³ee®eer hejJeeveieer Deens lej meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue lesueMegOoerkeÀjCe he´keÀuheeleerue SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 49 ìkeÌkesÀ Demetve ner iegbleJeCetkeÀ MeemekeÀer³e ceeiee&ves keÀjC³ee®es yebOeve Deens.

4 yeBeEkeÀie #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë mesJee#es$eebleie¥le yeBeEkeÀie #es$e ³esles, p³eeceO³es meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer yeBeEkeÀie #es$e Deens. Keemeieer yeBeEkeÀie #es$eeceO³es SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 74 ìkeÌkesÀ Deens. ³eeceO³es 49 ìkeÌkesÀ mJe³eb®eefuele Je l³eeheg{s MeemekeÀer³e ceeiee&ves iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®es yebOeve Deens. lemes®e meeJe&peefvekeÀ yeBeEkeÀie #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 20 ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens. pes MeemekeÀer³e iegbleJeCetkeÀ ceeiee&ves kesÀues peeT MekeÀles.

5 [erìerS®e Je kesÀyeue vesìJeke&À #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë ìsefueheesì&, [erìerS®e mesJee, DeeOegefvekeÀ kesÀyeue vesìJeke&À, ceesyeeF&ue ìer.Jner. ³ee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 74 ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens. ³eeceO³es 49 ìkeÌkesÀ mJe³eb®eefuele ceeiee&ves Je l³eeheg{s MeemekeÀer³e ceeiee&ves(FIPB)iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®es yebOeve Deens. veJ³ee efveCe&³eeves ns hećeeCe 74 ìkeÌkeÌ³eebJe©ve 100 ìkeÌkesÀ Dee@ìesce@ìerkeÀ ©ìves keÀjC³eeuee mejkeÀejves cebpegjer efoueer Deens.

6 efJecee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë meO³ee®³ee efJeÊe ceb$eeue³eekeÀ[tve efJecee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e 26 ìkeÌkeÌ³eebJe©ve 49 ìkeÌkesÀ keÀjC³ee®es metleesJee®e keWÀêer³e efJeÊe ceb$eer De©Ce pesìueer ³eebveer kesÀues. keÀener cenlJehetCe&

Deens. Yeejle mejkeÀejves ³eemeeþer he´l³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerJej SkeÀ ©hejs<ee le³eej kesÀueer Deens peer heejoMeea, DevegceevekeÀejkeÀ, meesheer DeeefCe efJemleeefjle Deens. ner ©hejs<ee SHeÀ[erDee³e OeesjCee®³ee heefjhe$eeceO³es meceeefJeä Deens. peer he´l³eskeÀ Je<eea Dehe[sì kesÀueer peeles. Yeejleele SHeÀ[erDee®es OeesjCe JeeefCep³e Je GÐeesie ceb$eeue³ee®ee `DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe DeeefCe mebJeOe&ve efJeYeeie' le³eej keÀjlees.

SHeÀ[erDee³e keÀesCel³ee ceeiee&ves keÀjleele ?

SHeÀ[erDee³e®es hećegKe oesve ceeie& Deensle. SkeÀlej MeemekeÀer³e ceeie& pees keÀer efJeosMeer iegbleJeCegkeÀ mebJeOe&ve ceb[U DeLee&le SkeÀ De#³eHeerkeÀer cnCegve DeesUKeuee peelees Board DeeefCe GAR-Government Approval Route lej ogmeje ceeie& ne mJe³eb®eefuele Deens pees AR- mJe³eb®eueerle ceeie& cnCetve DeesUKeuee peelees. mecepee SKeeÐee hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejeuee Yeejleeleerue SKeeÐee GÐeesieele Lesì iegbleJeCetkeÀ keÀje³e®eer Deens DeeefCe pej l³ee GÐeesieemeeþer Meemeveeves ne ceeie& efveeq½ele kesÀuee Demesue lej iegbleJeCetkeÀoejeuee DeeOeer FIPB yees[e&®eer ceev³elee I³eeJeer ueeieles.l³eeveblej kesÀbo´ MeemeveekeÀ[tve mebceleer efceUeu³eeveblej GÐeesieele iegbleJeCetkeÀ keÀjlee ³esles. lemes®e pej l³ee GÐeesieemeeþer mJe³eb®eefuele ceeie& efveeq½ele kesÀuesuee Demesue lej iegbleJeCetkeÀoej kegÀþueerner hetJe&ceev³elee ve Ieslee l³ee GÐeesieele iegbleJetCekeÀ keÀ© MekeÀlees. HeÀÊeÀ iegbleJeCetkeÀerveblej 1 ceefnv³ee®³ee Deele leMeer ceeefnleer Meemeveeuee/efjPeJn& yeBkesÀuee ÐeeJeer ueeieles. efJeMes<e cnCepes heeefkeÀmleeve Je yeebieueeosMeeletve nesCeeN³ee hejkeÀer³e Lesì


52

heéfleyebOee®³eeDeOeerve jentve ner Jee{ kesÀu³ee®es Jele&efJeC³eele Deeues. efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejebvee Yeejleele DeekeÀe|<ele keÀjCes ne l³eeceeieerue nslet Deens. hejbleg efJecee #es$e hetCe&leë efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee neleer peeCeej veener DeMeer yebOeves l³eeJej Ieeleueer Deensle. keÀener JewOeeefvekeÀ DeefOekeÀeje®³ee efve³eb$eCeeKeeueer ns hećeeCe ³esCeeN³ee 5 les 10 Je<ee¥he³e¥le 26 ìkeÌkeÌ³eeJe©ve 49 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le vesC³ee®eer efJeÊeceb$eeue³ee®eer ³eespevee Deens.

7 megj#ee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë Yeejleer³e megj#ee #es$e hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀermeeþer 2001 uee Kegues kesÀues, l³eeJesUer l³ee®es hećeeCe 26 ìkeÌkesÀ FlekesÀ nesles. DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe Je mebyebefOele efJeYeeie ([erDee³eheerheer) DIPP ves 22 Dee@iemì 2013 uee Deeheu³ee efveJesoveeceO³es megj#ee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e®es ns hećeeCe 26 ìkeÌkesÀ keÀe³ece þsJeues. FIP- efJeosMer mebJeOe&ve iegbleJeCetkeÀ (SHeÀDee³eHeer) megj#ee #es$eeceO³es heesì&HeÀesefueDees ³eespevesDebleie&le iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®es yebOeve ìekeÀC³eele Deeues. 26 ìkeÌkeÌ³eeheemetve 74 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le SHeÀ[erDee³e megj#ee #es$e GÐeesieeuee Kegues keÀjeJes Demee Gneheesn meg© Deens hejbleg Yeejleer³e iegbleJeCetkeÀoej ns megj#ee #es$eeceO³es DeeOeerheemetve®e iegbleuesues Deensle l³eebveer FPI/FII ³eeb®³eeJej SkeÀhe´keÀejs heéfleyebOe®e Ieeleuee Deens.

8 Deew<eOe efvecee&Ce efJe<e³ekeÀ #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë meO³ee®³ee Deew<eOe efvecee&Ce efJe<e³ekeÀ #es$eeceO³es efJeosMeer

iegbleJeCetkeÀermeeþer mejkeÀej®eer cnCepes FIPB yees[e&®eer hejJeeveieer I³eeJeer ueeieles.HeÀe³eosMeerj yebOeves eEkeÀJee heéfleyebOe keÀuece ¿ee yees[e&ceeHe&Àle efveeq½ele kesÀueW peeles. yees[e&®³ee hejJeeveieerves iegbleJeCetkeÀoejebvee leMeehe´keÀej®es heéfle%eehe$e ÐeeJes ueeieles. meO³ee ¿ee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 100 FlekesÀ Deens pes mJe³eb®eueerle ceeiee&ves keÀjlee ³esles.

9 otjmeb®eej #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë DIPP- efJeYeeieer³e DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe Je mebyeefOele ves efJeYeeieeves Yeejleer³e otjmeb®eej #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e®eer J³eehleer Jee{efJeuesueer Deens. ³ee #es$eeceO³es SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe 74 ìkeÌkesÀ Demetve 49 ìkeÌkesÀ Dee@ìesce@efìkeÀ ©ìves lej GJe&efjle FIPB cnCepes mejkeÀej®³ee cebpegjerves keÀjC³ee®eer hejJeeveieer efoueer Deens. ³eeceO³es mejemejer hejJeeves DeeefCe megj#ee DeìeR®³ee DeOeerve jentve ns #es$e hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀermeeþer Kegues keÀjC³eele Deeues Deens. ³eeJej Yeejleer³e otjmeb®eej efJeYeeiee®es efve³eb$eCe Deens. veJ³ee mejkeÀejves otjmeb®eej #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e 49 ìkeÌkeÌ³eebJe©ve 100 ìkeÌkesÀ Dee@ìesce@efìkeÀ ©ìves keÀjC³eeme cebpegjer efoueer Deens.

10 efjìsue (efkeÀjkeÀesU) #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë Meemeveeves ceuìer ye´B[ efjìsuemeeþer 51 ìkeÌkesÀ DeeefCe eEmeieue ye´@b[ efjìsuemeeþer 100 ìkeÌkesÀ SHeÀ[erDee³e ®eer ceev³elee efoueer Deens. eEmeieue ye´B[ efjìsueceO³es 49 ìkeÌkesÀ Dee@ìesce@efìkeÀ ©ìves Je GJe&efjle 51 ìkeÌkesÀ mejkeÀej®³ee cebpegjerves

iegbleJeCetkeÀer®eer hejJeeveieer efoueer Deens. ner iegbleJeCetkeÀ 10 ueeKe ueeskeÀmebK³es®³ee Menjeble®e keÀjC³ee®es yebOeve Deens. keÀceerlekeÀceer 10 keÀesìer DecesefjkeÀve [e@uej SJe{er iegbleJeCetkeÀ keÀjCes DeefveJee³e& Deens. lemes®e efkeÀceeve 30 ìkeÌkesÀ ceeue mLeeefvekeÀ J³eehee-³eebkeÀ[tve Kejsoer keÀjC³ee®eer Deì Demetve MeslekeÀ-³eebkeÀ[tve ceeueKejsoer®ee DeefOekeÀej meJe&he´Lece MeemeveekeÀ[s DemeeJee DeMeer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens.

11 kegÀefjDej mesJee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³eë Meemeveeves kegÀefjDej mesJee #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e®es hećeeCe meg©Jeeleeruee 100 ìkeÌkesÀ FIPB ®³ee cebpegjerves keÀjC³ee®eer hejJeeveieer efoueer hejbleg veblej ns 100 ìkeÌkesÀ hećeeCe Dee@ìesce@efìkeÀ ©ìves keÀjC³eeuee mejkeÀejves cebpegjer efoueer Deens.

SHeÀ[erDee³e®es HeÀe³eos1 jespeieejele Jee{ë SHeÀ[erDee³ecegUs

ceesþîee hećeeCeele jespeieejele Jee{ nesF&ue ³eele MebkeÀe veener. ³egJekeÀebvee JesieÈ³ee he´keÀej®es heéfMe#eCe efceUsue. l³ee¢äerves Yeejleeleerue ceveg<³eyeUe®ee ³eesi³e Ghe³eesie keÀ©ve Ieslee ³esF&ue. peJeUheeme 80 ueeKe jespeieeje®³ee veJ³ee mebOeer SHeÀ[erDee³e heéhle keÀ©ve osF&ue DeMeer Dehes#ee Deens.

2. ©he³ee®eer IemejCe Leebyesueë SHeÀ[erDee³ecegUs osMeer ceeueeuee ceeieCeer efvecee&Ce nesT MekeÀles lemes®e hejosMeer iegbleJeCetkeÀ osMeele Deeu³eecegUs ®euevemlej megOeejsue. l³eecegUs hejosMeer iegbleJeCetkeÀ Deeu³eecegUs ©he³ee®eer efmLeleer


megOeejsue DeMeer Dehes#ee Deens.3. MeslekeÀN³eebvee HeÀe³eoeë

SHeÀ[erDee³eceO³es efJeosMeer kebÀhev³eebvee keÀceerle keÀceer 30 ìkeÌkesÀ keÀ®®ee ceeue ne Yeejleer³e MeslekeÀN³eebkeÀ[tve Kejsoer keÀjeJee ueeiesue l³eecegUs MeslekeÀN³eeb®³ee keÀ®®³ee ceeueeuee ceesþer ceeieCeer efvecee&Ce nesF&ue DeeefCe l³eeb®eer eqmLeleer hetJeeahes#ee megOeejsue.

4. ceO³emLeeb®es G®®eeìveë MeslekeÀjer DeeefCe GheYeesÊeÀe ³eebceO³es ceO³emLe, oueeue ns keÀefceMeve Keeleele. hejbleg SHeÀ[erDee³ecegUs ceOemle ve jenlee mejU 'efJeosMeer kebÀheveer DeeefCe MeslekeÀjer' Demee mebyebOe ³esF&ue. l³eecegUs GheYeeskeÌl³eebvee keÀceer efkeÀbceleerJej Jemlet efceUleerue. keÀ®®ee ceeue MeslekeÀ-³eebpeJeUtve mejU kebÀhev³ee Kejsoer keÀjleerue. ³eecegUs MeslekeÀjer DeeefCe kebÀheveer oesIeebvee ³eesi³e ueeYe efceUsue. pej meerceeble ke=À<ekeÀebvee ³ee®ee ueeYe efceUeuee lej SHeÀ[erDee³e MeslekeÀ-³eeb®³ee efJekeÀemeeleerue keÀUer®ee cegÎe meeyeerle nesF&ue. ceeieCeer Jee{ueer lej Mesleer®³ee #es$eeceO³esosKeerue megOeejCee nesC³eeme ceole nesF&ue.

5. efjìsue #es$eeJej ®eebieues heefjCeeceë efjsìsue #es$eele peieYejeleerue ceesþîee kebÀhev³ee Yeejleele iegbleJeCetkeÀermeeþer DeekeÀe|<ele nesleerue. osMee®ee efJekeÀeme nesF&ue Je meeOeejCeheCes 80 ueeKe J³eÊeÀeRvee jespeieeje®eer mebOeer GheueyOe nesleerue. Jemlegb®³ee eEkeÀceleer keÀceer nesleerue. osMee®³ee DeLe&J³eJemLesJejerue ceneieeF&®ee leeCe keÀceer nesC³eeme ceole nesF&ue.

6. otjmeb®eej #es$eemeeþer ®eebieueer

mebOeerë otjmeb®eej #es$eeleerue osMee®eer Jee{leer ceeieCeer hetCe& keÀjC³eemeeþer Je osMee®³ee meJe& Yeeieebhe³e¥le ner mesJee hegjJeC³eemeeþer DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ heéhle nesF&ue. veJeerve ''3 peer'' Je ''4 peer'' DeeefCe yeé@b[ye´B[ Jee³ejuesme De@keÌmesme mesJee hegjJeCes MekeÌ³e nesF&ue. ³eecegUs osMeeleerue pevelesuee mesJeeb®ee DeeefCe Meemeveeuee ³eeletve efceUCee-³ee uee³emevme HeÀer®ee ueeYe osKeerue nesF&ue. otjmeb®eej kebÀhev³eeb®ee J³eJenej DeefOekeÀ heejoMe&keÀ nesF&ue. lemes®e otjmeb®eej kebÀhev³eebvee Deelee Yeejleele iegbleJeCetkeÀermeeþer Yeejleer³e kebÀheveerMeer Yeeieeroejer keÀjC³ee®eer iejpe jenCeej veener.

7. mebj#eCe #es$eeleerue heefjCeeceë mebj#eCe #es$eeleerue SHeÀ[erDee³ecegUs mejkeÀejer Yeeb[Jeueer Ke®ee&le ye®ele nesF&ue Je Glheeove JesUsle IesCes MekeÌ³e nesF&ue. veJeerve leb$e%eeve, ceesþîee ³eb$eCes®es megìs Yeeie Deeheu³eeuee hejosMeeletve Dee³eele keÀjeJes ueeieleele l³eecegUs ³eele DeeJeM³ekeÀleshes#ee DeefOekeÀ hewmes ceespeeJes ueeieleele hejbleg les osMeele Glheeove kesÀu³eeme DeveeJeM³ekeÀ Ke®e& DeeefCe l³eeleerue nesCeeje Ye´äe®eej LeebyeC³ee®eer MekeÌ³elee Deens.

Yeejleeleerue SHeÀ[erDee³euee ce³ee&oe1 hee³eeYetle #es$ee®ee DehetCe& efJekeÀemeë

YeejleeceO³es DeeOeejYetle mebj®eves®ee heefjhetCe& efJekeÀeme Peeuee vemeu³eecegUs SHeÀ[erDee³euee ce³ee&oe ³esT MekeÀles. ³eeceO³es Deepener jmles, JeenletkeÀ, Jeerpe, heeCeer ³eebmeejK³ee cetueYetle megefJeOeeb®ee efJekeÀeme p³ee HećeeCeele heeefnpes l³ee

hećeeCeele Peeuesuee efometve ³esle veener.2 efkeÀceeve m$eesleeb®eer DeeJeM³ekeÀleeë

SHeÀ[erDee³e®³ee OeesjCebeceO³es DeeCeKeer SkeÀ cenlJee®eer ce³ee&oe cnCepes efkeÀceeve DeeJeM³ekeÀ m$eesleeb®ee DeYeeJe efometve ³eslees. ³eeceO³es he´mkebÀjCe, efJeefvecee&Ce GÐeesie, ueIet Je ceO³ece GÐeesieeb®ee DehetCe& efJekeÀeme Fl³eeoeR®ee meceeJesMe Deens. keÀejKeeves, ceefMevejer Fl³eeoeR®ee heeefnpes l³ee hećeeCeele efJekeÀeme Deepener Peeuesuee efometve ³esle veener peer SHeÀ[erDee³euee De[®eCe þ© MekeÀles.

3 YeewieesefuekeÀ ce³ee&oeë SHeÀ[erDee³e®³ee OeesjCeeceO³es YeewieesefuekeÀ ce³ee&oe mheä kesÀueer Deens. p³ee efþkeÀeCeer 10 ueeKeebhes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee Deens l³ee efþkeÀeCeer efJeosMeer GÐeesie mLeeheve kesÀuee peeT MekeÀlees. l³ee®eefþkeÀeCeer ogkeÀeves, cee@ume, Mee@hme mLeeheve kesÀueW peeT MekeÀleele. hejbleg Yeejle ne Kes[îeeb®ee osMe cnCetve DeesUKeuee peelees. ³eeefþkeÀeCeer Deepe íesìer-íesìer Kes[er ceesþîee hećeeCeele Deensle. l³eecegUs ³ee Kes[îeebvee SHeÀ[erDee³e®ee ueeYe efceUsue keÀer veener ³eele MebkeÀe Deens.

veJ³ee mejkeÀej®eeSHeÀ[erDee³e efJe<e³eer keÀue

veJ³ee Yeepehe-ceesoer mejkeÀejceO³es F&-keÀe@ceme& DeeefCe mebj#eCe #es$eeleerue SHeÀ[erDee³e yeeyele DevegketÀue efJe®eejOeeje Deens. heg{erue ceefnv³eele F&-keÀe@ceme& ceO³es SHeÀ[erDee³euee hejJeeveieer osC³ee®eer Iees<eCee veJ³eemejkeÀejves DeueerkeÀ[s®e kesÀueer. ceesoer mejkeÀej®³ee veJ³ee yepesìceO³es l³ee®es he[meeo efometve Deeues. Deee|LekeÀ


54

megOeejCesceOeerue ne cenlJee®ee ìhhee ceeveuee peele Deens. 500 efyeefue³eve [e@uej®es efjìsue meskeÌìjceOeerue iegbleJeCetkeÀeruee Yeepehe mejkeÀej hejJeeveieer osT MekeÀles. ³eeceO³es Jee@ueceeì& mìesDej meejKes Deensle. 2020 ceO³es e-commerce ®es ³eesieoeve GÐeesie#es$eeceO³es 4 ìkeÌkesÀ Demet MekeÀles. e-commerce ceOeerue Amazon, Google, eBay Inc., Wal-mart DeeefCe India e-tailer, Flipkart F. kebÀhev³eebceOeerue iegbleJeCetkeÀ cenlJehetCe& þ© MekeÀles. GheYeesiehegjkeÀ Je=Ooermeeþer ns cenlJehetCe& heeTue Deens. Yeepehe ³eeDeeOeer DeMee hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀermeeþer efJejesOeer YetefcekesÀle nesleer hejbleg GÐeesieefJemleejeceO³es e-commerce ceOeerue SHeÀ[erDee³e®es cenlJe efoJemeWefoJeme Jee{le Demeu³eeves l³eeuee veekeÀejlee ³esCeej veener. Yeejle DeeefMe³eeleerue eflemejer ceesþer DeLe&J³eJemLee Deens l³eecegUs osMeer DeeefCe efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoejeb®ee efJeéeeme Jee{Jetve l³eebvee hejJeevei³ee osCes yeoueeveg©he Deens. ceesoer mejkeÀej jsuJesleerue DeeOeejmebj®eves®³ee efJekeÀemeemeeþer lemes®e megj#ee #es$eeceO³es megj#ee Glheeoveemeeþer 100 ìkeÌkesÀ SHeÀ[erDee³euee hejJeeveieer osC³ee®³ee YetefcekesÀle Deens. Yeepehe mejkeÀej megj#ee GlheeoveeceOeerue SHeÀ[erDee®es he´ceeCe 26 ìkeÌkebÌ³eeJe©ve 100 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Jee{efJeC³ee®³ee le³eejerle Deens, l³eecegUs veJ³ee mejkeÀej®³ee keÀejefkeÀoeale megj#ee DeeefCe jsuJesmeejK³ee he´cegKe #es$eebceO³es SHeÀ[erDee³e efJemleejsue. hejbleg osMee®³ee Deee|LekeÀ megjef#elelesuee Fpee heesnes®eCeej veener Demes efveCe&³e veJ³ee mejkeÀejves Iesleues lej SHeÀ[erDee³e veJeGoejceleJeeoe®ee veJee ®esnje cnCetve heg{s ³esT MekeÀles.

meboYe&ë1. Dutta, D(2011): `FDI in

Retail: More Heat Than Light', Financial Express, FE Reflect, 26 November2011.

EPW, Vol-XLIX No.3, January 18, 2014.

Singh Sukhpal (2011): FDI in Retail: Misplaced Expectations and Half-truths, EPW December 17, 2011.

Seethapathi K.(2006): FDI Issues in Emerging Economies, Hyderabad, ICFAI.

The Economic Times, 13th January, 2012 Mumbai Edition.

D/o IPP.F.No. 5(14)/2009 FC dated 31/3/2010 issued by Ministry of Commerce & Industry, GOI.

www.rbi.org.in www.economywatch.com www.ijars.in/iJARS20634.pdf

([e@. GcesMe YeeTjeJe Iees[smJeej ns meO³ee DekeÀesuee ³esLeerue efMeJeepeer ceneefJeÐeeue³eele DeLe&Meem$e efJeYeeieele mene³ekeÀ ÒeeO³eehekeÀ DeeefCe efjme®e& HeÀsuees cnCegve keÀe³e&jle Deensle. mebhekeÀe&meeþer Fcesue [email protected])

ÒekeÀeMeve efJeYeeiee®³ee `Fbef[³ee'

(Fbûepeer) Je `Yeejle' (eEnoer) ³ee

Jeeef<e&keÀ meboYe& ûebLeeb®³ee Òeleer kesÀvêer³e

meove, meeryee r[er yesueeHetj, veJeer

cegbyeF&, efHeve 400614 ³esLeerue

keÀe³ee &ue³eele GHeueyOe Deensle.

³ee Òeleer mebûener þsJet Fef®íCeeN³ee

uesKekeÀ Jee®ekeÀebveer DeeHeueer ceeieCeer

[email protected] ³ee

mebkesÀlemLeUeJej ke=ÀHe³ee veeWoJeeJeer.

uesKekeÀ / Jee®ekeÀebmeeþer vece´ met®evee

uesKekeÀebvee DeeJeenve

³ee speve e cee e fmekeÀemeeþe r

uesKe HeeþefJeleevee uesKekeÀebveer

K e eu e e r v e c e t o k e s À u e s u ³ e e

HeÀe@vì HewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀe

HeÀe@vì ceO³es®e DeeHeues uesKe

HeeþJeeJesle. KRUTI DEV or APS

or Mangal or DVTT or SHIVAJI or SHREE LIPI, ns vece´ DeeJeenve.

वर्ष ४२ - Yojana

Documents

Transcript of वर्ष ४२ - Yojana