ՈՒՐԱՐՏԱԿԱՆ ԶԳԵՍՏԸ

Պ ա տ մ . դ ի ա . դ ո կ տ ո ր I). Ա. ԵՍ ԱՅ ԱՆ, Ս. Գ. ՀՄԱ6ԱԿ8ԱՆ

Հասա՛րակության հոգևոր ու նյոլթական մշակույթի մասին ամբողջական՛

պւստկերացում ունենալու Համար անհրաժեշտ է գիտենալ այղ Հասարակու-

թյան ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական կյանքը, այլև ծանոթ

լինել նրա կենցաղին, բարոյական չափանիշներին, ճաշակին, կրոն ա կան

պատկերացումներին։ Թերևս այս և սոցիալական որոշ Հարցերի պարզաբան֊

մանր կարող է նպաստել տվյալ ժողովրդի կենցաղում օգտագործված զգեստ-

ների քնն ո լթյոլն ր։

Հա գոլս տ ի պատմությունը, սակայն, գեռ ևս քիչ է ուսումնասիրված1 Ք/դ

է ուսումնասիրված և ուրարտական զգեստր, որին նվիրված ամբողջական

աշխատություն դեռևս չկ ա։ Նրա ա ո անձին արտահայտություններին տրա-

մադրված են Հակիրճ տողեր միայն Հնագիտական այս կամ այն նյութը հրա-

աարակելիս։ Հայտնի է նաև Ա. Պատրիկի (ГՀայկական տ ա ր՝ա\զ» աշխատու-

թյունը, ուր Հեղինակը ան դրա դարձել է նա՝և ուրարտացիների զգեստին*։

Ուրարտացիների օգտագործած Հանդերձի մասին մեր պատկերացում-

ները Հիմնված են Հնագիտական նյութի (որմնանկարներ, պաշտամունքային

թիթեղներ, արձաններ, սաղավարտների, ին՛չպես նաև и ե պա գիր որոշ տվյալ-

ների վրա։ Հե տաքրքիր են նաև պեղումների ժամանակ (Հատկապես Կարմիր

րլուրում) Հայտնաբերված տարբեր նրբության գործվածքների պատառիկներն

ոլ թելերի կծիկները ներկված կարմիր, կա պույտ, դեղին գույներով և դրանց

նրբերանգներով^, որոնք սլատկերա ցում են տալիս ուրարտացիների о գտա-՝

ւյործած կտորների ու նախընտրած գույների մասին• Հագուստների գոլնա-

զարդումր դիտվում Է նաև որմնանկաբներում և Կարմիր բլոլրէց Հայտնաբեր-

ված կարմիր, սև, սպիտակ գույների Հանդերձներ կրոդ փայտե արձանիկ-

ների վյրա*։

Ո լրարտացիք հա\տկա պես պատկերել են իրենց աստվածություններին և

զինվորներին։ Այդ պատճառով մեր գի տ ե լիքն ե ր ր սրանց о գտ ա դործա ծ զգեստ-

ների մասին ավելի կատարյալ են։ Հասարակության մյուս խավերը պատ*՛՝

կերվել են սակավադեպ և նրանց հագուստը մեզ Համեմատաբար քիչ Է Հայտ-

նի. յուրաքանչյուր զգեստ մեծ մասսւմբ՚ արտահա յտված Է մեկական °Րր~

նա կով։

1 И. П. Г о р б а ч е в а , К вопросу о происхождении одежды, «Советская этно-графия», 1950, № 3, Էշ 9։

2 Ա. Պատրիկ, Հայկական տարազ, Երևան, 1966, Էջ 17—18։ Հեղինակները հայտ-

նուս են իրենց շնորհակա/ությունր ազգագրագետ Ժ. Խաչատրյանին դիտողությունների Համարէ 3 А. С. В е р х о в с к а я, Текстильные изделия из раскопок Кармир-блура (шА'о

Б. Б. П и о т р о в с к и й , Кармир-блур, 3 գրքում, Ереван, 1955), Էւ 68։ 4 В. В. Р 1 օ՝է г о ա տ к I, и г а П ц , МипсЬеп—Оеп—РаПБ, 1969, 1*7, 128,

Б. Б. П и о т р о в с к и й , К армир-блур (альбом), «П., 1970, աղ. 29$ 34։

Տ04 Ս. Ա. ես ա յան, Ս. Գ. Հմա յակ յան

Ուրարտական աաու]ա ծնե րի զ գ ե ս տ ք . — Ուրարտացիները աստ վա են ե րին երևա կա յել են Հիմնականում մարդակերպ և Հագուստներովդ որոնք ձևով գրե-թե չեն տարբերվել իրենց օգտագործած զգեստներից։ Նրանք աստվածն երի ն պատկերել են շքեղ ու ճոխ ասեղնագործված կտորներից կարված շորերով (բաճկոններ, թիկնոցներ, վերնաշապիկներդ գլխի Հարդարանքներ և այլն)՝ առավելագույնի Հասցնելով մարդու և աստվածության միջև եղած արտաքին Լ՛ մ անութ յուն ը։

Կարծիք կա, սակայն, որ Ուրարտոլի գլխավոր աստված Խալդին ընկալ-վել և պատկերվել է անդեմն։ Մենք չենք վիճարկում այս տեսակետը, քանի որ իսկապես ուրարտական մտածողությունը ծանոթ էր «ան ընկա լելի արարչի)> մասին պատկերացմանը և չենք բացառում այդ մտածելակերպի որոշակի ազ-դեցությունը ուրարտական մշակույթի վրա։ Սակայն փաստ է, որ հալդիի մա-սին նման պատկերացում ը միակը չէր։ Նրան ուրարտացիք անվանում էին (Гարքատ)^, Հայտնի է նաև, որ Խալդիին նվիրվել են մարդկային Հագուստներ1, և, վերջապես, եթե չկար նրա արձանը Մ ուս աս իրում (ինչպես գտնում է Մ» Ռիմշնայդերը նշված Հոդվածումապա այն անկասկած եղել է Կ ի լի-րան ի երկրի մոտակայքում, որտեղից Ռուսա 11-ի օրոք տարվել է Ռուս ախին ի ֊ լի&։ Այս պ ի ил վ, Խալդիի մասին կային և ավելի պարզեցված Հասկացություն-ներ, որոնցից մեկն Էր և նրա մարդակերպությունը։

բաճկոններ (պատմուճան). — Հանդիպում են երկու ձևիճ ա ռաշին ձևը կարճաթևք Է և Հա սնում Է մինչև կրունկները, իրանի մասը գոց Է, օձիքը՝ կլոր կամ եռանկյունաձև։ Նման Հագուստի էմի Հետաքրքիր օրինակ պահպանվել Է Էրեբունիի որմնանկարներում։ Այստեղ Խալդին9 ունի երկար բաճկոնՀ ասեղ-նագործված լայն օձիքով։ Փեշերը զարդարված են երկնագույն զոլերով։ Վա-նում գտնված Խալդիի արձանիկը նույնպես նման զգեստ ունի, որը) սակայն, սեղմ ի ր ան վա ծ Է լայն գոտիով10 (աղ+ I 1 )։

Ս երբարթ եփեից Հայտնի թիթեղներիցս մեկի վյրա Խալդին պատկերված Հ՛ ուղիղ կտրվածքի կարճաթևք բաճկոնով, որի փեշին ասեղնագործված Է եռա-շար եղևնազարդ, ավելի վեր՝ թեք գծիկներ (աղ, I , 4)։ Հաճախ Համանման Հագուստով Է պատկերվում նաև Թեյշեբան* Կարմիր բլուրից գտնված նրա բրոնզե արձանիկը12 կրում Է ազատ կտրվածքի կարճաթևք բաճկոն, որի ե-

5 М. К1 е т տ с հ ո е ւճ е г, Ծւք игагШс'леп ОоМЬеКеп, „Опеп1аНаИ, 32, !аэс. 2, К о т а , 1903, Էչ 148 ։ р. С а 1 т е у е г , 2иг Сепеэе АШгап^сЬег МоЙуе, II, Бег 1ееге ^ а ^ е п , жАгсЬао1о^1зсЬе МШеПип^еп аиэ 1гап", 7, 1974, Էչ 54—59։ Նույնի՝ 1копо-^гзрЫе սոճ Տ111 игаг(а1зсЬег В1Ы\уегке. ЦгаПи, е т ^1ейегеа1^еск1ег К1уа1е АБзупепэ. Ка1а1о2 бет Аи55(е11ип§[, МипсЬеп, 1976 Հայս կատալոգը այսոսՀե տևճ ОгагШ), էք

6 Տե՛ս И. М. Д ь я к о н о в , Урартские письма и документы, Л., 1963 ( ա յ ս ո ւ -Հետև՛ У П Д ) , № 12, տող 4։

7 Տե՛ս И. М. Д ь я к о н о в , Ассиро-вавилонские источники' по истории Урарту, «Вестаик древней историк», .1951, № 2—4 (այսուհետև՝ АВИИУ), 49, 367.

8 Տե՛ս У П Д , № 12, տող 4 - 5 ։ 9 К. Л. О г а н е с я н , Дрин-Берд 1, Երևան, 1961, նկ. 32։ Ն ո լ յ ն իճ էբերունիի

որմնանկարները, Երևան, 1973, աղ. 46։ 10 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Искусство Урарту, Л., 1962, էշ 81, նկ. 46։ Սույն

արձանիկը միայն ենթադրաբար կարելի Հ Խալդիг ինը համառեր 11 8ե'ս Н.-յ. К е II п е г , Вгопгепе >Уе1сЬ- սոճ Уоиу^аЬеп. Шаг էս, էշ 67, 54։ 1 2 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Кадоир-блур, 1, Ереван, 1950, էւ 69, նկ. 41։

•՛Ուրարտական զգես՛տը 205

Աղ. 1

206 Ս. Ա. եսայան, Ս. т. Հմայակյան

ոանկյոլնաձև օձիքի տակից գծագրվում է մեկ այլ հանդերձի բարձրադիր օ ֊

ձիքը։ Հագուստը հարդարված է խորանարդաձև զարդանախշով, իսկ քղանցքըу

ծոպերով։ Ծոպազարդ է նաև ձախ ուսով անցնող լանջագոտին։ Այլ ձևվածքի-

բաճկոններ են կրում Կարմիր բլոլրից գտնված Արգիշթի 1-ի և Ս արդոլրի Ա ֊ ի

սաղավարտների վրա պատկերված ոգիները։ Առաջին սաղավարտիննրանք֊

դրվագված են 11 կենաց ծառերի երկու կողմերում կանգնած։ Բոլորն էլ կրում

են լանջագոտիներ ունեցող երկար բաճկոններ (աղ. I , 7)։ Ծառերից դեպի ձախ

կանգնած ոգիների պատմուճանները կարճ, արմունկներին հասնող ու աստի—

ճանաբար լայնացող թևքերով են, իսկ աջ կողմում գտնվողների բաճկոնները

թևքեր չունեն։ Նման զգեստներով են ներկայացված նաև Սարդուրի 1 1 ֊ ի սա-

ղավարտինպատկերված ոգիները։ Սակայն այստեղ նրանց բաճկոնները-

սեղմիրանված են, իսկ թևքերը ասեղնագործված բազմաշարք գծիկներով (աղ*.

I , 5, 8 ) ,

էրեբոլնիի Խալդիի տաճարի որմնանկարներում'՝> ոգիները կրում են եր-

կար, ազատ կտրվածքի կարմիր բաճկոններ կարճ թևքերով ու կլոր օձիքնե-

րով, իսկ սյունազարդ դահլիճում պ ա տ կերվա ծն երին ը՝^ ավելի սեղմ են, ընդ—

ղրկում են իրանը և փեշից վեր թակալակար ունեն։ Սրանք հիշեցնում են Ալ-

թինթեփեի որմնանկարներից հայտնի բաճկոնի ձևը", որն իջնում է .մինչև

կրոլնկներր, թակալակարով զարդարված ՔԳանցբից կախված են ծոպերլ Ծո-

պազարդ է նաև իրանը սեղմող լայն ժապավենի ծայրը, որը գցված է ուսի վրա։

Պատմուճանների գեղանկար օրինակներ են պատկերված Կարմիր բլՈւրռլմ՜

գտնվս՚ծ հինգ փայտե արձանիկների վրա։ Ղրանք հասնում են մինչև կոճերը։

Կարճ թևքերի եզրերը զարդարված են ծոպերով։ Ծոպազարդով են ավարտվում

նաև ասեղնագործ խորանարդիկներով զարդարված փեշերը։ Կրծքի վրա յո վ

անցն ում են կետազարդով լցված երկայնական գծեր։ Այս հագուստը գունա-

զարդված է եղել կարմիր, սպիտակ և սև երանգներով։

Բաճկոնների երկրորդ ձևը առաջիններից տարբերվում է փեշերի լպվա

բացվածքով, Նմ ան հանդերձներ են կրում Կարմիր բլոլրից հայտնի բրոնզե մի

գոտու վրա պատկերված Խալդին, Թեյշեբպն և Շխվինին^։ Խալդին ունի մինչև

կրունկները հասնող, կարճ թևքերով և կլոր օձիքով զգեստ, որի իրանի մասը

գոց է, իսկ փեշը՝ բաց։ Իրանին գծագրվում է կտորից կարված մի լայն գոտի

(աղ. I I , 5)։ Համանման զգեստով է դրվագված նաև Թեյշեբան (պատկերված

է ցուլի վրա կանգնած)։ Միակ տարբերությունն այն է, որ վերջինիս գոտին ա-

վելի նեղ է, իսկ փեշերը զարդարված են եռաշար բոլորածալ թակալակարով

(աղ. I I , 3)։ Օիվինիի բաճկոնը վերոհիշյալներից տարբերվում է թևքերի բարդ

կտրվածքով (աղ. I I , 2 )։

Վ ե ր ն ա շ ա պ ի կւ ն ե յւ. — Ուրարտացու վերնսֆշապիկը ուներ զգեստի

նշանակություն, որը հասնում էր մինչև ծնկները, երբեմն էլ՝ ծածկում։ Վեր-

նաշապիկները բաճկոններից տարբերվում էին իրենց կարճությամբ։ Այդպիսի

13 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Кармир-блур, 2, Ереван, 1952, Ц . 21՛ 14 Նույն տեղում, 1, էք 64 —65, նկ. 40—40ձ,

Կ. Լ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն , էրեբունիի որմնանկարները, աղ. 48։

16 ՛Սույն տեղում, աղ. 7։ 17 Նույն տեղում, աղ. 49։ 1 8 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Ванское царство, М., 1959, Ц 224—225, նկ. 68—70»

Ուրարտական զգեստը 207

Աղ. II

ՁՕՏ Ս. Ա. Եսայան, Ս. Գ. Հմայակքա՜ն

զգեստով է պատկերված Խալդին Սերրարթեփեում գտնված մի բրոնզե թիթեղի

վր ա19» Հա գոլս տ ր սեղմ գրկում է իրանը և հասնում ծնկներին։ Թևքերը կար-

ծես թե հասնում են մինչև դաստակները, օձիքը լայն է և բարձրադիր, փեշը

զարդարված է ծոպերով։ Ա երբա րթեփեի ց հայտ նի մեկ այլ թիթեղի վրա20 Խալ-

դին պատկերված է նման զգեստով, միայն այստեղ շապիկի թևքերր ավելի

կարճ են։ Զգեստն ամբողջովին զարդարված է վարդյակներով, փեշերը՝ նաև

ծոպերով։ Նույն վայրից գտնված մեկ այլ թիթեղի վրա2^ Խալդին կրում է կարճ

թևքերոմ, ծնկներին հասնող վերնաշապիկ, որի վրայով անցնում է վարդյակ-

ներով զարդանախշված լանջագոտի։ Զգեստը կետագծաղարդ է։ ճոխ հա ր դա ր-

ված այսպիսի մի հանդերձով է պատկերված Խալդին Արծկեի բարձրաքանդա-

կի վրա22 տ Վերնաշապիկի փեշերը հասնում են ծնկներին և ավարտվում հա-

րուստ երիզով։ Օձիքը փոքր կտրվածք ունի։ Հագուստն ամբողջությամբ կար-

ված է խորանարդիկներով և վարդյակներով նախշված գործվածքից (աղ, I I ,

С)։ Նույն բարձրաքանդակին պատկերված է նաև Թեյշեբան՝ համանման վեր֊

նաշապիկով, սակայն առանց թևքերիքաղ. I I , 7Щ

Արծկեի բարձրաքանդակի նախնական ձևի վերակա ո մ ո ւթյունը տվել է

/Iւրսոլլա Զայդլը2*։ Նա գտնում է, որ այդ բարձրաքանդակին ցուլի և առյուծի՜

վրա պատկերված են պահապան ոգիներ և ոչ թե Խալդին ու Թեյշեբան: Նա

համամիտ է այն կարծիքին, թե առյուծը և ցուլը աստվածությունը որոշելիս

չեն կարող անժխտելի ապացույցներ լինել։ Այս ենթադրությունը և հոդվածում

այս առումով բերված փաստերը, անկասկած, հետաքրքիր են, սակայն թերևս

անբավարար՝ հրաժարվելու համար ընդունված տեսակետից։ Հետաքրքիր ԷՒ

որ մեզ հայտնի ոգիների ու Արծկեի բարձրաքսւնդակի այս պատկերների հա-

գուստները հիմնովին տարբերվում են միմյանցից։ Ո զիներին բնորոշ են եր-

կար պատմուճաններն ու կարճ անթևոցիկները, որոնք կարված են ոչ ճոխ կը֊

սարներից։ Արծկեում աստվածությունները կրում են միայն իրենց բնորոշ,

ասեղնագործ կարճ վերնաշապիկներ ու երկսւր թիկնոցներ, ինչպես և գլխարկ-

ներ, որոնք ավարտվում են աստղեռո վ։ Վերջիններ и Пլրարտոլում, ըստ ասո-

րեստանյան աղբյուրների, աստվածություն էին խորհրդանշում։ Այս առումով

հետաքրքիր է, որ աստղը որպես գաղափարագիր Շ ում երում «աստվածЯ նը֊

շան ակութ յո լեն ուներ2*՝։ Այդպիսի աստղով էր թագադրված Արգիշթի 1 ֊ ի ար-

ձանը Մ ուս ա и ի ր ի տաճարոլ ։ Ուրարտական արքաները, այդ թվում և Ար֊

գիշթի 1-ը աստվածացվում էին2?։ Նրանք պիտի համադրվեին ոչ թե ո դիներիу

" Н.-յ. К е 1 I Ո е Г, "եչվ. աչի., Щ 55, 47,

20 Նույն տեղում, նկ. 49։

21 նույն տեղում, էք 57, նկ. 52։ 2 5 Р. С а 1 ш е у е г , . 1копо§гарЫе սոճ Տ111 игаПа1зсЬег ВПдлуегке, ЦгагШ՛, էչ во,

՛եկ. 43,

23 Նույն տեղում, էջ 51, նկ. 44։ Б. Б. П И О Т р О В С К И Й , ИСКуССТВО' УрарТу, էէ 97, նկ. 61։ ' / . Լ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն , Էրեբունիի որմնանկարները, էք 28, նկ. 5։

2 4 Ս. Տ е 1 <3 I, ТогБсЫИгегкЗе Оеп1еп ւո ՍուՎս, „ АгсЬасИо^зсНе МШеПип^еп аստ 1гап", 7, 1974.

2 5 Г. Ч а й л д , Древнейший восток в свете новых раскопок, М., 1956, էշ

26 АВИИУ, 49 (367): 27 <гՈւրարտական ղիցարանի աստվածությունների մասին», «Պատմա-բանասիրական

հանդես», 1975, № 1, էշ 163—164։

Ուրարտական զզևստը 209

այլ ավագ աստվածությունների հետ և Արգիշթի 1 ֊ ի կրած աստղը պիտի լիներ

այդպիսի մի աստվածության խորհրդանիշը, որը և Արծկեի բարձրաքան՛դակում

աստվածությունների գլխազարդն է։

Վերնաշապիկների այլ օրինակներ հայտնի են Մյոլնխենի հին պատմու-

թյան թանգարանում պահվող վերոհիշյալ թիթեղների, ինչպես նաև Ադանայի

գավառական թանգարանում գտնվող բրոնզե գոտիների վրա դրվագված աստ-

վածությունների и/ատ կերն երից26, որոնք, սակայն, վերր նկարագրվածներից

գրեթե չեն տարբերվում է

Ուրարտացիք օգտագործել են նաև կարճ, մինչև գոտկատեղը հասն՛ող

վերնաշապիկներ։ Այդպիսի հագուստով Է պատկերված Թոփրակկալեից հայտ-

նի՝ մարդու գլխով և իր՛անով թևավոր առյուծի արձանիկը29» Վերնաշապիկը

կարճաթևք Է, ունի անկյունաձև ասեղնագործված ցածրադիր օձիք։ Մ արդ֊

առյուծր կրում Է կիսալուսնաձև կախիկ։ Աջ ուսին գործված Է ինը ծաղկա-

թերթերից կազմված վարդյակ։ Ջախ ուսով անցնում Է լայն, խորանարդա֊

գարդ լանջագոտի (աղ. I , 6Щ Նման վերնաշապիկ Է պատկերված Վանում

գտնված բրոնզե արձանիկի վրա30, որն ունի նաև կարճաթևք, մինչև կրունկ—

ներր հասնող և իրանի մասում փոքր֊ինչ նեղացող ուղիղ կտրվածքի բաճկոն։

Օձիքը բարձրադիր Է և հիշեցնում Է նախորդին, աջ թևին երևում Է մի վարդ—

յակ, իսկ պարանոցից կախված Է կիսալուսնաձև կախիկ։ Վերջին երկու ար-

ձանիկների հագուստների քննությունը ցույց Է տալիս, որ ոլրարտացիք կարճ

թևքերով վերնաշապիկի վրայից հագել են նաև լանջագոտու ուղղությամբ թեք

կտրված բաճկոններ, աջ ուսը և կրծքի մի մասը թողնելով բաց։ Վերնաշա֊

պիկները կարվել են նուրբ, իսկ բաճկոնները՝ խավոտ կտորից։

Տ ա բ ա տ ն ե ր.—Տաբատավոր աստվածության միայն մեկ պատկեր Է

հայտնի։ Խոսքը Մյոլնխենի թանգարանում պահվող ձիու փորքաշի զարդ

հանդիսացող բրոնզե թիթեղին պատկերված նետաձիգի մասին որն

ունի բաց փեշերով երկար թիկնոց և ծնկներր ծածկող շալվար (աղ. I I I , 1 յ։

ԶգեստներՏ — Մեզ են հասել ուրարտական զգեստի բազմաթիվ պատ-

կերներ։ Հետաքրքիր նմուշ է & ոփրակկալեի հանրահայտ կախի կին դրվագված'

Խալդիի շորը^2։ Խալդին պատկերված է գահին նստած, նրան է մոտենում այ-

ծի եղջյուրներից բռնած մի կին։ Տղամարդու զգեստը կարճ թևքերով է և եր-

կար, մինչև կրունկները հասնող եղևնազարդ փեշերով (աղ. I I I , 5)։ Մյունխենի

թանգարանի թիթեղներից մեկին պատկերված է աս տվածն երի երկշարք երթ^:-

Այստեղ նրանք կրում են սեղմիրանված, երկարափեշ, մինչև դաստակները-

38 Տե՛ս Н.-յ. К е Н п е г , ! | | "՛շ/"-- էք « ՜ » 4 ՛ 5 3 • 2 9 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Ванское царство, էէ 173, նկ. 34։ 3 0 Б. Б. п н о т р о в с к и й . История и культура Урарту, էջ 1)9, նկ 17։ 3 1 Шаг(и, «"?. О, 32 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Ванское царство, էջ 226., նկ. 72։ Ընդունված կարծիք-

է, որ սույն թալիսմանի վրա պատկերված է Արուրանին։ Սակայն այն հանգամանքը, որ գա-

հին նստած աստվածությունն ունի աստծուն բնորոշ գլխազարդ և որ նրան այծ ( а ц ) է մա-

տուցվում (ու/եր զոհաբերվում էին միայն Խալդի աստվածությանը), ենթադրել է տալիս, որ

գահին բազմածր Խալդին է (տե՛ս «Ուրարտական աստվածությունների և նրանց պաշտամուն-

քային կենտրոնների մասին», <տԱշխատություններ ՀՊՊՒ», 6, Երևան, 1975, էջ 5։

Լ. N. В 1 а д о у , ОЬег Ще Ш Щ в а р О о Н е в Ца1сП սոմ йег Օծէէւո ' А г и Ь а Ш — В а § Ь а г -էս, „ С Н к и т е п е " , 2, ВийаревГ. 1978, էք 150-151,

3 3 Р . С а 1 т е у е г, -շի., էչ 48, ՛նկ. з», 14 Հլսէււ1օ, Л* 3 %

210 Ս. Ա. Ե սա յան, Մ. ?՛. Հւմայակյան

հասնող թևքերով, վարդյակաղարդ լայն ու ձիգ դոտիներով շորեր։ Մեկ այլ

թիթեղի վրա դրվագված երեք էակներն34 ոճն են փոքր֊ ինչ այլ ձևվածքի Հա֊

. գուսանն ր։ նրանցից առաջինը կրում է կարճաթևք, մինչև կրունկները հասնող

զգեստ, որը իրանի մոտ սեղմ է և դեպի վար աստիճանաբար լայնանալովԼ վե-

րածվում է փեշի։ Կլոր օձիքը և ուսերը զարդարված են կարճ գծերով, իսկ փե֊

շըճ ծոպերով: Մ յուս երկուսի հա գոլս տները նման են առաջինին, միայն թե

կետա զարդերի1 փոխարեն կրում են կետ֊ о զակն եր։ Զգեստի մի այլ ձև է փո֊

րագրված Կարմիր բլոլրից հայտնաբերված շքատոլվյի վրա, որտեղ պատկեր֊

ված են թռչնագլուխ թևավոր արարածներ35* Նրանք կրում են կարճ թևքերո վ,

խորանարդիկներով զարդարված շորեր՝ ծոպազարդ փեշերով։ Զգեստի մեկ

այլ օրինակ է պատկերված Կարմիր բլուրից գտնված բրոնզե մի թիթեղի

վրա^. դրվագված է տղամարդ (գլուխը կոտրված է), որն ունի դեպի ներքև

լայնացող վերնաշապիկի տակից հագած ծալազարդ փեշով զգեստ։ Զգեստի

ծն կամ ա սով անցնում է երիզն ընդգծող երկու շար թակալակար (աղ. I I I , 9 ) ,

Թիկնոցներ (անթևոցիկներ).— Ուրարտական աստվածները գրե-

թե միշտ պատկերված են թիկնոցներով։ Ս երբարթ եփեից գտնված թի թեղն ե ֊

րից մեկին դրվագված Խալդին3' կրում է երկար, էայն բացված ծոպազարդ

եզրերով թիկնոց. նույն վա յրից գտնված մեկ այլ թիթեղի վր ա3® ծոպազարդ է

Խալդիի շղարշե թիկնոցի փեշը, իսկ եզրերը զարդարված են գծիկներով ու ե ֊

ղևնանախշով (աղ* I , 4)։ Նման զգեստի հետաքրքիր օրինակներ են պատկեր-

ված Արծկեի բարձրաքանդակին։ Այստեղ Խալդին և Թեյշեբան կարճ վերնա-

շապիկների վրայից կրում են երկար, մինչև կրունկները ձգվող թիկնոցներ,

որոնց թևքերը հասնում են արմունկներին և ավարտվում բազկապատ երով։

Զգեստը հարդարված է խորանարդիկներով, վարդյակներով ու ծաղկաթերթեր

հիշեցնող զարդանախշով։ Այդպիսի զգեստով են պատկերված նաև Ադան այի

.գավառական թանգարանի գոտիներից մեկին դրվագված, ցուլերի վրա կանգ-

նած աստվածությունները39 (աղ. I I I , 4, 6)։

Հետաքրքիր օրինակ է նաև արդեն հիշատակված ձիու փորքաշին պատ-

կերված նետաձիգի թիկնոցը։ Այն վերևի մասում ամուր կոճկված է, իսկ փե-

շերր, որ հասնում են մինչև կրունկները, բաց են (աղ. I I I , 1 )։

Կարմիր բլուրի շքա տ ուփին փորագրված ոգիները պատ կերված են ան-

թևոցիկներով, որոնց թեք փեշերը հասնում են մինչև կոնքերը։ Հագուստը

հարդարված է խորանարդիկներով ու կարճ գծիկներով։

Գլխարկներ.—Հայտնի են տղամարդկանց պատկերներից (գիտենք

միայն մեկ բացառություն)։ Հիմնականում դրանք իրար նման են։ Ստորև

կներկայացնենք տյդ գլխարկներից մի քանիսը։ Կարմիր բլուրից հայտնա-

բերված վերոհիշյալ գռտու վրա Խալդին կրում է բարձր, տափակ գագաթով

գլխարկ, որը ծածկում է ճակատը և ծոծրակը (աղ« I I , 5)։ Մի այլ դեպքում

(էրե բուն ի ի որմնանկարներում) Խալդին պատկերված է հարթ գագաթով

3 4 Н.-յ. К е 1 I Ո е Г , նշվ. աշխ., էշ 57, %1լ. 55, 35- Б. Б. П и о т р о в с к и й , Искусство Урарту, էւ 102, նկ. 66։ 3 6 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Искусство и культура Урарту, Ереван, 1944, Ц . 52։ 37 Н.-յ. к е 11 ո е г, նշվ. ա2խ., էշ 55, %[չ. 49, 38 Նույն տեղում, էք 57, նկ. 54։ 39 О. А. Т а § у иге к, ТЬе игагПап Ье1 էտ ւո Иге Ас1апа ге§1опа1 тиэеит . Апкага,

1975, Н* 19> շ0,

Ուրարտական գդե,

Աղ. III

14*

212 Ս. Ա. Ես иг լան, Մ. г, Հմա յակ յան

եղջյուրակիր գլխարկով^0, որը կարմրագույն է և զարդարված է լայն, կա-

պույտ շերտերով։ Գլխարկների Հետաքրքիր նմուշներ են պա\սւկերված Սեր-

բարթեփեի բրոնզե թիթեղներին։ Դրանք ձևավորմամբ իրարից տարբերվող,

հիմնականում եղջյուրակիր գլխարկներ են, որոնցից մեկի կենտրոնում դեպի

վեր են հառնում երեք գնդաձև ելուս՛տների, իսկ եզրերը զարդարված են թեք

գծերով։ Մյուս գլխարկը գագաթին ունի ւմեկ ելուստ և զարդարված է կետա֊

զարդերով։ Երրորդը նույնպես գնդաձև ելուստով է, սակայն բացակայում են

եղջյուրները, իսկ եզրերը զարդարված են եղևնազարդ նախշովս г Եղջյուրա֊

կիր գլխարկներով են պատկերված նաև Խալդին և Թեյշեբան Արծկեի բարձ-

րաքանդակում։ Սրանց գլխարկների գագաթներին երկու գնդաձև ելուստների

վրա նկատվում են վեց թևանի աս տ ղերից կազմված ԿէոՐ սկավառակներ։

Եզրերը զարդարված են հորիզոնական գծերով և շրջանակներով (աղ. I I , 6, 7)։

Զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ճ ա գ ո ւ ս տ ր : Հետևակայինի զգեստը. — ուրարտական

զինվորականի հ ան դերձան ք ի ամենավաղ օրինակները հայտնի են Ր ա լա -

վա թյան դարպասների պատկերազարդումներից, որոնց վրա պատկերված

ուրարտական Արամե թագավորի մարտիկները կրում են կարճաթևք, լա յն

գոտիով, մինչև ծնկները հասնող վերնաշապիկներ ու գարգմնակավոր սա֊

ղավարտներ^ (աղ. I I I , 2)։ Կարճ վերնաշապիկներով են նաև Մյունխենի

թանգարանում պահվող գոտիներից մ եկի^ վրա պատկերված հեծյալները։

Ս ա կա յն այստեղ վերնաշապիկները գոտկատեղում խիստ ն,ե ղան ում են։

Նոր Արեշում գտնված գոտու^ վրա զինվորներն ունեն ավելի երկար,

ա զա տ ձևվածքի կարճաթևք վերնաշապիկներ, որոնք ծածկում են ծնկները։

Փեշերը զարդարված են ծոպեր ով։ Նման վերնաշապիկներով են Ար գիշ@ի

արձանագրությամբ բրոնզե մի թիթեղի վրա պատ կերված մարտիկները

Տարբերությունն այն է, որ վերջիններիս հ ա գոլս տ ը գոտկատեղի մոտ նեղա-

նում է և օձիքն ունի վաքր կտրվածք։

էրեբունիի Խալդիի տաճարում պահպանված՝ զինվորների արշավանքը

ներկայացնող որ մն անկարներում47 պատկերված են կարճ, մինչև ծնկները

հ ա սնող, դոտեկապերով սեղմված վերնաշապիկներ, որոնց տակից գծա գրվում

են շալվարները։

Հեծելազորայինի զգեստը որոշ չափով տարբերվում է հետևակայինի

հագուստից. Նոր Արեշի գոտու վրա հեծյալներն ունեն երկար, մինչև կրունկ֊

ները հասնող, կարճ թևքերով ու ծոպազարդ քղան ցա տ ուտ ե ր ով բաճկոններ։

40 I/. Լփ Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն , էրեբունիի որմնանկարները, աղ. 46։

41 Ռ. Դ. Բարնետի կարծիքով նման ելուստները կարող են և Հիերոգլիֆ նշաններ լինել

(տե՛ս К. ԵՏ В а г ո е 11, ТИе Ыего§1урЫс \угШп§б օք игагШ. АпаюПап Տ է ս ^ տ рге-БеШес! էօ НапБ О ^ а у Ои1егЬоск оп тИе оссаэЮп օք հէտ 65էհ Ь'иЧМау,. Ы а ш Ь и ! , 1974, էշ 44, ծա%.)է

4 2 Н.- յ . К е 11 Ո е Г, նշվ. աշխ., Էչ об, նկ. 47, 49, 67, Նկ. 52։ 4 3 Б. Б. П и о т р о в с к и й , История и культура Урарту, էջ 52—55, նկ. 5—8։

С. М. Б а ц и е в а, Борьба между Ассирией и Урарту за Сирию, В Д И , 1953, 2, էջ 27։ 4 4 Р. С а 1 ш е у е г, %շվ+ աշխ., էչ 45, %/Ւ 35, 45 Հ- Ա. Մարտիրոս յան, Հ. Հ. Մնա ցական յան, Նոր Արեշի ուրարտա-

կան կոլումրարին, ՀՍՍՀ ԳԱ <гՏեղեկագիր» (Հաս. գիա.), 1958, № 10, էջ 76, աղ. 5։ 4 6 Ս ГЭГ էԱ? աղ. 7,

^ • Լ՛ Հո վՀ ան նիսյան, էրերռւնքւի յ/րմնանկարները, աղ, 50։

Ուրարտական զգհստը 213

Նման Հագուստներ են կրում Արգիշթի I և Ս ա ր դուր ի II արքաների սաղա-

վարտներին .պատկերված Հեծյալները^, սակայն առանց ծոպազարդման

(աղ. I I I , Տ)։ Հեծյալների պատկերներ Հայտնի են նաև Ադանայի գավառա-

կան թանգարանում պահվող գոտիներից} որ՛ոնցից մ եկին(ճարմանդին) դըր-

վա գվա ծ Է Հեծյալ, մ եզ Հայտնի Հեծելազորայիններին ոչ բնորոշ լա յն գոտ ի ով

ձգվածէ ծոպազարդ փեշերով կարճ վերնաշապիկով (աղ. I I , 8 )։

Պ ա լ ա տ ա կ ա ն ի զ գ ե ա ո ր . — Ո ւ ր ա ր տ ա կ ա ն ազնվականության հագուստի մա-

սին կարելի Է պատկերացում կազմել Նինվեի Աշուրբանապալի պալատի

բարձրաքանդակներից մեկին պատկերված երկու դեսպանների հագուստն ե-

բից^։ Դրանք թեք գծերով երիզված կարճաթևք, երկար թիկնոցներով են, ո-

բոնց տակից պարզորոշ երևում են երկար, ծոպերիզված բաճկոններ։ Ունեն

կիս ա կլո ր, ծոպավոր, փափուկ թաղիքե գլխարկներ։

Թ\ոփրակկալեից գտնված իշխանավորի ոսկրե արձանիկը51 քանդակված

Է կարճ վերնաշապիկ/1՜վ և երկար, ուղիղ կտրվածքի երկարափեշ Հագուստով^^,

որն ավարտվում Է զուգահեռ գծերի մեջ առնված շրջանակներով և ծոպերով։

Վերնաշապիկը ձգված Է գոտիով, կարճ թևքերն ունեն լայն բա զկա պա տ ե ր ,՝ո-

րոնք Հարդարված են քառաշար գծերով։ Զախ ուսի վրա յով անցն ում Է լայն

լանջագոտի։ Վերնաշապիկը զոլավոր Է և գործված Է բրդից (աղ. I I , 4)։

Ք ո ւ ր մ ի զ գ ե ս տ բ . — Էրե բուն ի ի մեծ դաՀլիճի որմնանկարներից մեկում

պատկերված Է տեսարան, ուր քուրմը քշում Է ղոՀաբերման ցուլերինՈրմ-

նանկարը վատ՝ Է պաՀպանվել, սակայն նկատվում Է կարճ, թեք եզրերով ու

լայն գոտիով բաճկոնը, որի ծոպազարդ քղանցքի տակից գծագրվում Է գուլ-

պաների մեջ առնված շալվարը։ Ուսերին կարծես թե գցված Է մորթե վերնա-

զգեստը, որր Հիշեցնում Է Рարնետի Հրատարակած թիթեղներից մեկին պատ-

կերված քուրմի թիկնոցը^։

Որսորդի զ գ ե ս տ ը . — Էրեբունիի պալատի մեծ դաՀլիճի որմնանկարնե-

րից մեկում պաՀպանվել է նաև որսորդի մի պատկերՆա կրում է կարճա-

թևք բաճկոն կամ վերնաշապիկ (մարմնի ստորին մասր չի պաՀպանվելօ-

•ձիքն ունի լայն, անկյունաձև բացվածք։ Գլխին կրում է ուսերը ծածկող գրի

իյ արկ՝ ճակատակալով։

ՈւրարտուՏու զ գ ե ս տ ը . — Հայտնի է, թերևս, միայն ա ստված ուՀիների

պատկերներից։ Ս ա կա յն ուրարտական աստվածոլՀոլ և ոլրարտոլՀոլ Հա-

գուստների միջև եղած տարբերությունը, Հավանաբար, էական չէր։ Վանում

գտնված աստվածուՀոլ արձանիկը56 կրում է արմ ունկներին Հասնող թևքերով

48 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Кармир-блур, 1, էջ 64, նկ. 40։ Նույնի՝ КарМХф-

'блур, 2, նկ. 21։ 4 9 О . А . Т а § у ս Г е к , նշվ. աշխ., ՛նկ. 7։ Այս Հեղինակի կարծիքով ճարմանդի՛ն

վզա ա !լե ր ված Հեծյալը կարող է և աստվածություն լինել։ 50 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Искусство Урарту, էջ 40, նկ. В։ 5 1 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Ванское царство, աղ, ԼԼ-52 Նման զգեստով է և Արմավիրի (Արգիղթիխի& Д/А) որմնանկարներից մեկին պատկեր-

ված ոգին, որն ունի բաց գույնի, մինչև կոնքերը հասնող վերնաշապիկ և մուգ երկարափեշ

հագուստ։ 53 կ, Է. Հովհաննիսյան, Էրեբունիի որմնանկարները, աղ. 17։ 5 4 К . Б . В а Г Ո е է է, նշվ. աշխ., նկ. 11, 55 կ, Լէ Հովհաննիսյան, Էրեբունիի որմնանկարները, աղ, 34։

56 Б. Б. П и о т р о в с к и й , Ванское царство, Էշ 183, նկ. 46։

214 Ս. Ա. եսայան, Ս. 9՝. Հ՛մա յսրկ յան

և երկար, մինչև կրունկներն իջնող զգեստճ ոչ մեծ, կլոր կտրված օձիքով։

Կուրծքր զարդարված Է ուլունքաշարով և խաչով։ Զգեստի վերնամ ասը

Հարդարված Է երկու զուգահեռ աղեղնաձև թակալակարով, իսկ ամբոզջռլ-

թ(ամքւ՝ գծազարդ խորանարդիկներով։ Ունի գոտի և մինչև կոնքերն իջնող գրի

իյաշոր (աղ« 19 3)։

Թոփրակկալեից գտնված ոսկե մեդալիոնի վրա պատկերված են երկու

կին^է որոնցից մեկը նստած Է գահին, իսկ մչուսը կանգնած Է նրա առջև, ու-

նեն վերր նկարագրվածին նման հա գուստներ։ Տարբերությունն աչն Է, որ

կանգնած կնոջ զգեստը ամ բողջությամ բ ծածկում Է ոտքերը և ավարտվում Է

փոքրիկ քղանցատուտով (աղփ 1, 2)։ Ւր ձևով աչն հիշեցնում Է Թոփրակկալեից

գտնված բրոնզե կախիկի վրա պատկերված աստվածուհու հագուստը (աղ*

I I I , 5)} միայն թե գլխաշորն աչստեղ ավելի երկար Է և կրկնում Է զգեստի

գիծը։

Սերբարթեփեի բրոնզե թիթեղներից մեկին պատկերված դիցուհին^ ունի

ուղիղ կտրվածքի, երկար, մինչև կրունկն եր ը հասնող կարճա թևք զգեստ։ Պա-

րանոցին կրում Է ուլունքաշար, ուսընդանութդ լաչն լանջագոտի։ ^լխի ծած-

կոցը իջնում Է մինչև կրունկները՝ տարածվելով որպես քղանցատուտ։ Մեկ այլ

թիթեղի վրա դրվագված աստվածուհին^ նուչնպես պատկերված Է ազատ կը-

տ ըրվածքի, կարճաթևք զգեստով։ Ս ա կա չն զգեստի թևքերը ուսերի վրա լաչն

են, իսկ արմունկների մ ոտճ նեղ։ Երան ի մասը զարդարված Է երկար գծերով,

Փ^շը՝ ծոպերով, իսկ թևքերի եզրերը՝ կետազարդերով։ Աստվածուհին կրոււք

Է երկար, մինչև կրունկն երր հասնող ծածկոց։ Ուշագրավ Է վերոհ իշյա լ թի՛-

թեղներիցս մեկի վբա պատկերված մի այլ դիցուհու հագուստը։ Աչն լաչնա-

փեշ Է, հասնում Է մինչև աստվածուհու ծնկները։ Թևքերը երկար են, ծածկում

են նաև արմունկներրէ Զգեստն ունի գոտի և ամբողջովին կետազարդ Է։ Կե-

տազարդով են ընդգծված նաև ստինքները։ նա կրում Է թիկնոց, որ չուրահա-

տուկ Է միաչն աչս կնոջ պատկերին։

Ուրարտական կրոնում թերևս առկա Էր նաև «Մերկ դիցուհու)) պաշտա-

մունքը։՛ Աչդ աստվածուհու ոսկրե նրբագեղ արձանիկը (գտնվել Է Թուիրակ-

կալեումյ կրում Է միաչն վարդչակն երով զարդարված թասակ և բա զմաշար մի

մանյակի (աղ. I I I , 3)։

Աչսպիսով, ուրարտական հա գուստը հաչտնի Է հիմնականում ա ստ վա-

ծութչուններիք զինվորների և հասարակութչան վերնախավի զգեստների օրի-

նակներով։ Սակաչն նոլչնիսկ աստվածությունների հագուստների քննության

ժամանակ նկատվում Է տարբերություն՝ կան զգեստներ, որոնք, ինչպես վերն

ասվեց, բնորոշ են միաչն ավագ աստվա ծոլթչունն երին։

Զին վո ր ա կան ո ւթ չան հանդերձանքի առանձնահատկութչունն Է սաղա-

վարտի և զրահի առկայությունը^։ Քրմության համար սովորական Էին, թերևս,.

57 Նույն տեղում, Էշ 182, նկ. 45։

5 8 Н . - յ . К е П п е г , նշվ. աշխ., Է ջ 55, ՛Ակ. 49, 59 Նույն տեղում, Էջ 58, նկ: 56։ 60 Նույն տեղում, նկ. 57։ 6 1 Б. Б. П и о т р о в с к и й , В а н с к о е царство , աղ. Լ Ի 62 Սաղավարտների ու զրահների մասին մեր պատկերացումը հիմնված Է ինչպես պատ֊

կերսերի, այնպես Էլ բնօրինակ նյութի վրա։ Հնադիտական աշխատանքների ժամանակ գտնվել

Першршш^шЬ ц^цЬишр 215

3пррЬ р^ЬпдЬЬрр (ДЬц^ ^шдтЬ^ ^ ррЦ ЬрЦт. щшт1[Ьр+ Ьр^псипи! ЬршЬ_р

^рпи! ЬЬ птЬр^Ь цд^шд г! прр^ЬЬр П\р ш рш ш 1{шЬ ш р рш ^ щшит^Ьр 1! Ь^

4шдтЬД ЧшрЬ^ { ЬЬршцрЬ^, пр ЬршЬ_р оц.шшц.пр&Ь^ ЬЬ шишл^шЬпср ^псЬ-

ЬЬр[1 с^д.Ьиш р ^^ЬдЬпц ^шцпшшЬЬр т. Ы^шршцр &ЬЬрД Ье!шЬ ^Ь^прш^шЬ

4шЬцЬр&шЬр* 1ГшЫ(шЬ лТ/иидЬ иТЫ{ щшшЦЬр { / К РшрЬЬш^ шрг^ЬЬ

4/(ршш^ш^ 4ршш шрш1ц^ш& р^рЬ^Ь} ^ р[ч[и шЦп9> ЩшмЦЬр-

% Ь. §1 ̂ А шЬт^, пр[/ 4шЬг}Ьр&Ь /гл Ьр1[шр щштДпс&шЬт^ ^ шшр рЬре^п и!

1[Ьрр рЬЬшрЩшд 1прЬр[1д*

ПершршшдДЬЬрр /1рЬЬд цг^ЬишЬЬрр 1^шрЬ[ ЬЬ е^пц^Ь Ь рр^Ь рЬ^Ьр^д дпр-

1цлпрЬЬр^дг Аши^Ь ^[[Ш/ЦпиТ ^ ЦшрдпЬ II-[г першршш^шЬ шр^ш-

ЬрД й1шиНЬ щштДпг^ шр&шЬшцрт_рдп1_Ьпи1 г Ршд^ ШЩ, РР1^ рЬ^Ьр пс

цп рЬ^шЬдЬЬр дшЬ ^ ЬЬ ЦшрД[,р р[п1~р{1 и[ Ьг^п 1_1?Ь Ь р [т д (

Першршпепи!, рЬрЬ.и, шцЬ.ши ^п^шрЬрпер^псЬЬЬр^ 4Ьш 1ТЫцлЬг^, шиш-

Цш&п1_рдпсЬЬ Ьр^Ь Яшттд^пшТ ^ Ь ЬшЬ. 4шд.птшЬЬрг [Г^ЬЬпцЬ шЬ ш

А>шдтЬЬ пр ПсрцшЬш^ щш^шшпи! л^псА (^Ь 2прЬр> прпЬр 1^шрпг^ {^Ь

Ьш^ишшЬи^шЬ /А^/ ЬшЬ. щ ш р д.Ь.Ь Ь р ^ 4шАшр} ршЬ^ пр 4шдпшшр шрЬЬц)па1

ЬррЬДЬ тр^пи! ]-р ЬшЬ. прщЬи бшпш^псрдшЬ

УРАРТСКАЯ ОДЕЖДА

Доктор историч. наук С. А. ЕСАЯН, С. Г. АМАЯКЯН

(Резюме)

Урартокая одежда известна по изображениям и по данным письмен-ных источников. Одежду урарты шили из шерстяных и льняных тка-ней, применялись также меха. Мужская одежда состояла из различных кафтанов, рубах, штанов, плащей и накидок. Весьма разнообразны го-ловные уборы. Женская одежда состояла в основном из длиннополого платья, иногда снабженного шлейфом. Обязательным атрибутом была накидка, покрывающая голову и доходящая до талии или до пят. Име-ется одежда, характерная лишь для определенной социальной прослой-ки. Так, для жречества, по-видимому, были характерны хМеховые на-кидки. Различия наблюдаются также в одежде богов и гениев.

ЬЬ рш^шр/ч/^ и ш гри гЦ+и ртЬЪ р л*. ил/А//» иш1^ил[х ^рш^ЬЬр/г рЫ(ПрЬЬр (тЬ'и Б . Б . П И О Т-

р О В С К И Н, Кармир-блур, 3, 24, 31): Я/гЬ^прш^шЬ 4шЬцЬр&тЬр[1 пи Ьрш 1{рш& фп~

фп/ипирдпиЬЬЬр^ йши^Ь г ^шЬцшАшЬш^д тЬ'и С. М. Б а Ц И в В Э, & <27? 63 Яшр1цп,ЬпЫ <Ьч!шЬ Ьркп^р/г цщпеРцлЛ г/ши/гЬ тЬ'и Э. К- Б р а Н Д Т, ПУТеШеСТ-

вие в древний Вавилон, М., 1979, ^ 139*