आधुनिक सामाजिक परिवर्तन और मुस्लिम...

www.ijcrt.org © 2020 IJCRT | Volume 8, Issue 10 October 2020 | ISSN: 2320-2882

IJCRT2010482 International Journal of Creative Research Thoughts (IJCRT) www.ijcrt.org 3649

vk/kqfud lkekftd IkfjorZu vkSj eqfLye efgyk,a

'kks/k funsZf'kdk

Mk0 izHkk 'kekZ

izkpk;kZ] jktdh;

egkfo|ky;] lEHky

fnus'k 'kekZ

'kks/k Nk= lekt'kkL=

jkt0e0 Lukrd0 egkfo|ky;] jkeiqj

¼egkRek T;ksfrck Qwys :gsy[k.M

fo'ofo|ky;] cjsyh½

lkjka'k & çLrqr ys[k esa vk/kqfud lkekftd ifjorZu vkSj eqfLye efgykvksa ds lkekftd thou esa

ifjorZu vk jgk gS] eqfLye efgykvksa us i<+uk fy[kuk çkjEHk dj fn;k gS ;|fi f'k{kk dh xfr vHkh cgqr /kheh

gS] dqN efgyk,a f'kf{kr ,oa vkRefuHkZj gksdj ljdkjh] xSj ljdkjh] O;olk;] laoS/kkfud fudk;] jktuhfrd {ks=]

lkfgR;dyk] jk"Vªh; vUrjkZ"Vªh; [ksy] fpfdRlk bR;kfn {ks=ksa esa viuh igpku cuk jgh gSA bLykfed jk"Vªksa esa

tSls lÅnh vjc] bZjkd] bZjku] ikfdLrku vQxkfuLrku bR;kfn jk"Vªksa us efgykvksa dks jk"Vª ds fodkl esa

eq[;/kkjk ls tksM+k tk jgk gSA orekZu le; esa eqfLye efgykvksa dh lkekftd fLFkfr esa ifjorZu dkQh vPNh

gks jgh gS] efgyk,a fodkl ds iFk ij vxzlj gks jgh gSaA

eq[; 'kCn& tkx#drk] f'k{kk] LokLFk] lkekftd ifjorZu] vkfFkZd fodkl

ifjorZu izdfr vkSj thou dk lk”or fu;e gSA eqfLye efgykvksa ds thou esa Hkh ;g ifjorZu

vius ifjos”kxr n”kkvksa ds vuqlkj gksrk gS ifjorZu rst gks ;k /kheh ij ifjorZu] ifjorZu gSA l aLd`fr Hkh

vifjorZu”khy ugh gS D;ksafd laLd`fr Lo;a xfr”khy gS] blfy, L=h ;k Ikq#’k fdlh dk thou Hkh xfrghu

ugha gks ldrkA

http://www.ijcrt.org/



vkt bLyke laLdfr ,d laØe.k ds nkSj ls xqtj jgh gSa vkSj ;g ifjorZu laLdj.k ,oa Lokaxhdj.k

ds :Ik esa fn[kkbZ ns jgk gS ;g lajpukRed ifjorZu lkekftd vUrfØ;kvksa dk ifj.kke gS ftlesa nokc Hkh

vuqHko fd;s tkrs gSaA orZeku esa vf/kdka”k eqfLye efgyk,a f”kf{kr gksdj lekt esa rFkk yksxksa ds lEidZ esa

vk jgh gSA os ljdkjh xSjljdkjh laoS/kkfud fudk;] jktuhfrd vkfn {ks=ksa esa dk;Z dj jgh gS bl

vUrfØ;k ls efgykvksa esa vUrj ifjorZu gks jgs gSA1

vr% eqfLye efgykvksa esa ikfjokfjd] dkSeh rFkk lkekftd laLFkkxr] lajpukRed ifjorZu nf’V

xkspj gks jgs gSaA eqfLye efgykvksa us i<+uk fy[kuk izkjEHk dj fn;k gS ;|fi f”k{kk dh xfr cgqr /kheh gS]

rFkkfi efgykvksa us f”k{kk ds egRo dks vuqHko fd;k gS vkSj dqN efgyk,a jktuhfrd Hkh gks jgh gS ijUrq

vHkh ,slh efgykvksa dh la[;k mRlkgiw.kZ ugh gSA

chloha lnh esa ukjh eqfDr ds lanHkZ esa nks efgykvksa dk ;ksxnku ,sfrgkfld dgk tk ldrk

gS&igyk Ýkal esa fleksu n ckscqvkj rFkk nwljk] :l esa vysDtknzk dksyksrykbZA bu nksuksa us ukjh tkfr dks

gj rjg ls eqDr djus ds fy, gj rjg ds iz;kl fd;s vkSj lkfcr dj fn;k fd ukjh dks xkS.k le>k

tkrk gS tcfd og fdlh Hkh rjg f}rh;d ugha gSA rc ls ukkfj;ksa us thou ds gj {ks= esa viuh izfrHkk

vkSj dkS”ky dk ifjp; nsuk “kq: dj fn;k gSA ijUrq iq#’k ekufldrk vkt Hkh iwjh rjg mUgsa cjkcjh dk

ntkZ nsus dks rS;kj ugh gSA2

Hkkjrh; ifjos”k esa L=h f”k{kk vkSj muds fodkl dks ysdj ckr dh tk, rks uotkxj.k esa blds cht

ns[kus dks feyrs gSaA ijUrq eqfLye f”k{kk dks ;fn /;ku esa j[kdj ns[kk tk, rks blds dqN cgqr T;knk

lw= ugh feyrs eqfLye ifjokjksa esa L=h f”k{kk ,oa fodkl ds izfr cgqr vf/kd psruk ugh gS vf/kdka”k vius

?kj dh yM+fd;ksa dh IkzkFkfed f”k{kk rd i<+kus dks ysdj gh lpsr gSA fL=;ksa ds izfr budh tks :f<+xr

/kkj.kk,a gS] os budks mPp f”k{kk rFk jktuhfr ,oa vkfFkZd izxfr ds fy, izsfjr ugh djrh vr% vf”kf{kr

efgyk, a lekt dh O;kogkfjrk dks le> ugh ikrhA eqfLye ifjokjksa esa inkZ izFkk vkSj de mezz esa “kknh

dj nsuk Hkh budk vf”kf{kr gksus dk ,d dkj.k gSA eqfLye efgykvksa dk “kks’k.k nksuksa ¼vkarfjd o ckg~;½

Lrj ij gksrk gSA eqfLye iq#’k vf/kdka”kr% bLyke dh nqgkbZ nsdj vius ?kj dh efgykvksa dks nckrs gSA




viuh :<+ ekufldrk ds dkj.k L=h ds i{k ;k mlds fodkl] Lora=rk f”k{kk vkfn ds ckjs esa lkspus dks

rS;kj ugha gS tcfd bLyke esa lHkh dks fodkl dk rFkk f”k{kk ds fy, fyax] vk;q vkSj LFkku fdlh Hkh

rjg Hksn ugha fd;k x;k gSA eksgEEkn lkgc us f”k{kk izkIr djus ds fy, nwjh dks Hkh vM+pu ugha ekuk gSA

vk/kqfud le; esa eqfLye fL=;ka lkfgR;] dfork dyk] fpfdRlk xf.kr ds {ks= esa viuk LFkku cuk

jgh gS tcfd dqN dV~VjiaFkh ekSyfo;ksa us L=h ds fy, /kkfeZd f”k{kk dks gh mfpr Bgjk;kA firlRrkRed

eqfLye lekt dgh u dgh vius vfLrRo dks ysdj Mjk gqvk gS] pwafd og L=h ls vius dks uhps ugha ns[k

ldrk blfy, mlus vius vkidks cpkus vkSj viuk ncnck fL=;ksa ij dk;e j[kus ds fy, /keZ dk lgkjk

fy;kA dV~VjiaFkh ekSyfo;ksa us dqjku dh vk;krksa dk xyr fo”ys’k.k dj de i<+s&fy[ks oxZ dks csodwQ

cuk;k gSA bLyke esa vkSjrksa dks lkekftd vkfFkZd “kSf{kd fodkl ftruk t:jh crk;k x;k gS mlds

foijhr ladh.kZ ekufldrkokfn;ksa us mls [kkl t:jh u dgdj ?kjsyw o /kkfeZd f”k{kk xzg.k djus ij

vf/kd cy fn;k gSA3

og vkSjr dks ?kj ls ckgj u fudyus dh fgnk;r nsrs gS rFkk vius dks Lora= j[kus ij vf/kd cy

nsrs gSA eqfLye /kkfeZd dV~VjiafFk;ksa u s /keZ dk lgkjk ysdj fL=;ksa dh f”k{kk rFkk fodkl dk vf/kdkj

Nhu fy;k gSA bldk fojks/k djrs gq, tks;k glu fy[krh gS fd ^^eqfLye vkSjr dk fgUnqLrku esa vkxs u

c<+us dk rFkk f”k{kk izkIr u djus dk ewy dkj.k xjhch gSA eqfLye vkSjrksa ds “kSf{kd Lrj esa d qN gn rd

lq/kkj gqvk gS ysfdu mruk ugh ftruk fd tula[;k ds fglkc ls mudh la[;k gSA muds fodkl esa

lcls cM+h ck/kk lkekftd fLFkfr dk fuEu gksuk gS /keZ vkSj inkZ mruk cM+k dkj.k ughaA lkekftd vkSj

vkfFkZd igyqvksa dks utj vankt dj eqfLye efgykvksa dh fLFkfr dks Bhd ls ugh le>k tk ldrkA4

orZeku le; esa vkSjrsa tkx:d gks jgh gS rFkk vius vf/kdkjksa dh ekax djus yxh gSA mUgksaus f”k{kk

ds egRo dks Hkh le>uk “kq: dj fn;k gSA f”k{kk ds ek/;e ls fL=;ksa dh lkekftd fLFkfr esa lq/kkj gqvk

gSA dqN f”kf{kr eqfLye ifjokjksa esa inkZ izFkk /khjs&/khjs ?kVrh tk jgh gSA D;ksafd vkt yM+fd;ka mPp f”k{kk

izkIr dj ukSdfj;ka Hkh dj jgh gS] og Åaps inksa ij Hkh gSA os cqdkZ igudj iq#’kksa ds lkFk lekt esa dk;Z

dj jgh gSA efgykvksa esa ;fn ,d ifjfLFkfr us cqdkZ ;k inkZ&izFkk pykbZ Fkh rks vkt dh izxfr”khy lksp




vkSj ifjfLFkfr us inkZ&izFkk dks de Hkh fd;k gSA tSls&tSls gekjs ns”k dh eqfLye efgyk,a fodklxr gksxh

f”kf{kr gksdj dkedkth efgyk,a cusxh inkZ izFkk Lor% gh de gks tk,xhA ;g tkx:drk] f”kf{kr vkSj

izxfr”khy lekt ds fy, gh vko”;d ugh gSa] oju~ ifjokj dh mUufr ds fy, Hkh cgqr vko”;d gSA5

Hkkjr esa eqlyeku L=h dh fLFkfr dh foospuk djus ds fy, “kkfgnk yrhQ viuh iqLrd % eqfLye

ohesu bu bafM;k iksfyfVdy ,aM izkbosV fj;fyVh] esa 20oha lnh esa vk;s lkekftd jktuhfrd vkSj vkfFkZd

ifjorZuksa dks Hkwfedk ds :Ik esa ns[krh gSA mudk dguk gS fd bu ifjorZuksa ds dkj.k fofHkUu] tkfr;ksa]

leqnk;ksa dh vkilh fuHkZjrk vkSj vlekurk ds ikjaifkjd laca/kksa esa VwVu vkbZ gSA igys bu laca/kksa dk

vk/kkj df’k Hkwfe FkhA vc mldh txg O;kikj vkSj m|ksx] iawth rFkk izfr’Bk vpZu dk ek/;e cu x,A

m|ksx] O;kikj rFkk lsok ds {ks= ds vfoHkkZo ds lkFk&lkFk ikajifjd lkekftd] vkfFkZd] jktuhfrd <kaps esa

cnyko vk,] ftlls ikjaifjd tkrh; vkSj lkeqnkf;d lehdj.k cnyus yxsA vkfFkZd vkSj jktuhfrd

vk/kkj etcwr djus ds fy, izfrLi/kkZ c<+us yxhA fofHkUu tkfr;ka vkSj leqnk; tkrh; lkeqnkf;d nokc

cukdj jktuhfrd vkSj vkfFkZd uhfr;ksa dks vius fgr esa izHkkfor djus yxsA

vktknh ds iwoZ Hkkjrh; ukjh dh fLFkfr esa eq[;rk oxZ] {ks= vkSj tkfr ds vk/kkj ij rks QdZ Fkk

ijUrq /keZ ds vk/kkj ij dksbZ cqfu;knh QdZ ugha FkkA inkZ rFkk L=h dks ?kj dh pkjnhokjksa esa cUn j[kus dk

fjokt nf{k.k dh rqyuk esa mRRkj Hkkjr esa vf/kd FkkA blh izdkj cky fookg] cgqiRuh izFkk bl oxksZ vkSj

{ks=ksa esa vf/kd izpfyr FkhA ysfdu dqN Hkwfedk,a iwjs Hkkjrh; lekt esa dsoy fL=;ka gh fuHkkrh FkhA ,d

ifjHkkf’kr jksy ek WMYk ftl ij gj L=h dks [kjk mrjuk gksrk FkkA bl jksy ekWMy ds foijhr vkpj.k

ifjokj vkSj lekt dh “kku ds f[kykQ ekuk tkrk FkkA bl jksy ek WMy ls eqlyeku vkSjrsa vNwrh ugha

FkhA gkykafd lS)kfUrd :Ik ls mUgsa lEifr] rykd] iqufoZokg] rykd ds le; esgj dk vf/kdkj Fkk ijarq

O;ogkj esa bu vf/kdkjksa laca/kh dqjku ds fu;eksa dks ykxw ugha fd;k tkrk FkkA

“kghnk yrhQ dgrh gS fd {ks=h; fo’kerk,a eqlyeku fL=;ksa dh Hkwfedk dks nks izdkj ls izHkkfor

djrh gSA lkaiznkf;d ruko okys {ks=ksa esa eqlyeku] lekt dks u, ifjorZuksa ds vuqlkj vius dks <kyus ds

fy, laLFkk,a cukus esa fgpdrk jgkA nwljk] {ks= fo”ks’k dks ukjh ds fy, utfj;ksa vkSj jhfr&fjokt dk Hkh




ml {ks= dh eqlyeku fL=;ksa ij izHkko iM+k gSA bl lanHkZ esa fL=;ksa dk vkfFkZd oxZ Hkh egRoiw.kZ gSA

vkfFkZd gSfl;r gh lalk/kuksa dh miyC/krk fu/kkZfjr djrh gSA6

orZeku le; esa bLyke ds ckjs esa tks HkzkfUr;ka IkkbZ tkrh gS bUgsa tku&cw>dj ,oa vius leqnk; ds

fofHkUu dV~ViaFkh yksxksa ds }kjk mRiUu fd;k tkrk gSA bl lHkh HkzkfUr;ksa esa muesa ls ,d ;g Hkh gS fd

bLyke us efgykvksa dks iq:’kksa ds cjkcj vf/kdkjksa dk ntkZ ugh fn;kA iq:’k ds cjkcj ntkZ ugh fn;s tkus

ls mudh fodkl nj ij bruh ikcfUn;ka yx x;h gS fd os ftUnxh ds fodkl :ih le; esa vfuok;Z :Ik

ls ihNs jg x;h gS vkSj lnSo iq:’k ds v/khu thou fcrkus ij vius vki dks etcwj ikrh gSA tcfd

lPpkbZ ;g gS fd bLyke /keZ nqfu;k dk ,d ek= og /keZ gS ftlus loZizFke iq:’k ,oa efgyk dh cjkcjh

dh vkokt mBkbZ vkSj dgk fd [kqnk ¼vYykg½ dh utj esa efgyk ,oa iq:’k cjkcj gS vkSj mudh lQyrk

,oa foQyrk ds fl)kUr Hkh ,d gS] ij og orZeku ;qx ds bl lerk fl)kUr dks xyr le>rk gS fd

nksuksa dks ,d eSnku esa dke dh vkKk gksuh pkfg,] fd efgykvksa ds fcuk lerk ugha ikbZ tk ldrh

bLyke dh nf"V ls efgyk dks ?kj dh ftEesnkjh ,oa iq:’k dks ?kj ds ckgj dh ftEesnkjh mBkuh pkfg,]

blfy, nksuksa ds dk;Z {ks= LoHkkor% fHkUu&fHkUu gSA efgyk ij ?kj dk nkf;Ro nsus ls mlds vkfFkZd

iz;Ruksa ij izHkko iM+ ldrk gS] blfy, bLyke /keZ us dsoy ;gh ugh fd mls vkfFkZd :Ik ls xkajVh nh

cfYd lkekftd rFkk lkewfgd nf’V ls Hkh cgqr gh Åapk LFkku iznku fd;kA

bLyke esa efgyk ij ?kj dh ftEesnkjh Mkyus dk vFkZ ;g fcYdqy ugh gS fd ?kj x`gLFkh ds

vfrfjDr nqfu;k ds lkjs dke mlds fy, oftZr gSA bLyke dk mn~ns”; dsoy ;g gS fd efgyk ewyr% ?kj

dh ekyfdu gS] ogh ml dk izcU/k pykrh gS] mls ckgj dh nqfu;k dks vkckn djus dh fpark esa viuh

x`gLFkh dks cckZn ugh dj nsuk pkfg,A ?kj ds nkf;Ro iw.kZ djus ds Ik”pkr~ og viuh ifjfLFkfr;ksa] :fp;ksa

rFkk :>kuksa dh nf’V ls thou ds fofHkUu {ks=ksa esa fnypLih ys ldrh gSA

;g djuk xyr ugh gksxk fd vk/kqfud le; esa eqfLye efgykvksa us vius&vius LokHkkfod dk;Z

{ks= esa dke djrs gq, vU; {ks=ksa esa lpeqp fnypLih yh vkSj orZeku le; es a vusd efgyk;sa jk’Vªh; ls

ysdj vUrjkZ’Vªh; Lrj rd vk”p;Ztud :Ik ls dk;Z dj jgh g a SA7




vkt ifjorZu ds nkSj esa eqfLye efgyk,a dks bl ckr ls badkj ugh fd;k tk ldrk fd oSokfgd

thou vkSj ikfjokfjd nkf;Roksa dk fuokZg djrs gq, eqfLye efgykvksa esa f”k{kk] jkstxkj rFkk fodkl ds

lkFk&lkFk vius dSfj;j ds izfr fujarj psruk dk fodkl gks jgk gSA blds QyLo:Ik eqfLye lekt esa

,d uohu lkekftd ?kVuk mHkj jgh gSA vktknh ds ckn tSls&tSls gekjk ik”pkR; ns”kksa ls lEidZ c<+k

rks mlh ik”pkR;dkj.k ds izHkko ls Hkkjrh; eqfLye efgykvksa esa f”k{kk dk izlkj /khjs&/khjs c<+uk izkjEHk

gqvk vkSj bl f”k{kk ds i zHkko us /keZ ds nk;js esa fleVh eqfLye efgykvksa dh fopkj /kkjkvksa esa Økafrdkjh

ifjorZu yk fn;kA

vU; /keZ dh efgykvksa dks ns[kdj eqfLye efgykvksa esa Hkh vius vf/kdkjksa dh tkxfr vkSj [kqysiu

dh pkg lkekU; :Ik ls c<+ jgh gSA oSls rks izkphu dky ls eqfLye lekt us efgykvksa dks mudh

“kkjhfjd jpuk ds dkj.k iq:’kksa dh rqyuk esa fuEu ekuk gSA orZeku nkSj ds vkS|ksfxd fodkl ds

lkFk&lkFk eqfLye lekt esa efgykvksa ds izfr&lksp esa ifjorZu vk;k gS vkSj efgykvksa dks vius vf/kdkj

vkSj U;k; izkIr gksus yxk gSA bLyke /keZ esa mUgsa iwjh LOkra=rk lqj{kk ,oa cjkcjh ds vf/kdkj izkIr gS] dksbZ

Hkh bLykeh lkekftd fu;e eqfLye efgykvksa vkSj iq#’kksa esa HksnHkko ugh djrk gSA8

eqfLye lekt es a bl lkekftd ifjorZu dk izHkko “kgjh f”kf{kr eqfLye efgykvksa vkSj muls fOk”ks’k

:Ik ls e/;e oxhZ; ,oa xzkeh.k {ks=ksa esa fuEu oxhZ; efgykvksa ij vf/kd iM+ jgk gS] ftldk vlj dsoy

Hkkjr esa gh ugh] cfYd vUrjkZ’Vªh; ifjn”; ij Hkh utj vk jgk gSA tgka] fiNys o’kZ ;wjksi ds dbZ eqfLye

ns”kksa esa eqfLye efgykvksa dks cafn”kk s a ls eqfDr ds lekpkj feys ogh vÝhdk ds eftLn esa lq/kkj ds fy,

vkUnksyu py jgk gSA blesa /kkfeZd vuq’Bkuksa esa efgykvksa dh cjkcjh dh Hkkxhnkjh lqfuf”pr djus ij

vge~ cy fn;k tk jgk gS] bruk gh ugh vÝhdk ds dbZ pfpZr “kgjksa esa “kqØokj dh uekt ls iwoZ dk

c;ku ¼mins”k½ vc efgykvksa ds ftEes gSA nwljh vksj U;w;kWdZ esa efgyk us “kqØokj dks lkoZtfud uekt

Hkh i<+kbZ ftlesa yxHkx 150 efgyk iq#’kksa us Hkkx fy;kA




vc orZeku esa efgykvksa ds vk/kqfud lkekftd ifjorZu esa bl le; eqfLye ns”k lÅnh vjc esa

efgykvksa dks Lora= :Ik ls xkM+h pykus ,oa ukSdjh esa fofHkUu izdkj dh NwV nsus rFkk mu lHkh efgykvksa

dks f”k{kk ij fo”ks’k cy fn;k gS tks vkt eqfLye efgykvksa ds fodkl esa eqfLye jk’Vª vxzlj gks jgs gSA

RkFkk lÅnh vjc esa vc efgykvksa dh fLFkfr dkQh vPNh gks x;h gSA10

eqfLye ns”k vQxkfuLrku us vius lSU; foHkkx esa efgykvksa dh HkrhZ Hkh tkjh dj nh gS ftlls

efgyk;sa jk’Vª ds fodkl esa ;ksxnku dj jgh gSA11

eqfLye txr esa fyax Hksn dk v/;;u djus okyh ,d v/;srk dk ekuuk gS fd eqfLye efgyk,a

?kjksa esa yxh cafn”kksa dks rks yka?k gh jgh gS] cfYd lkotZfud voljksa ij Hkh leku vf/kdkjks a dh ekax dj

jgh gSA mudk ekuuk gS fd eqfLye lekt esa yksxksa dh ekufldrk rsth ls cny jgh gS vc ;g vyx

ckr gS fd eqfLye efgykvksa dks vius vf/kdkjksa dks ikus esa dbZ rjg dh dfBukbZ;ksaa vkSj fojks/k dk

lkeuk djuk iM+k jgk gS tks lekt esa muds fy, izfrca/k FkkA12

:f<+oknh ijEijk dks rksM+uk dksbZ vklku dke ugh gS blds fy, efgykvksa us yEcs le; ls la?k’kZ

fd;k gSA bu :f<+oknh ijaijkvksa dks rksM+uk fo”ks’kdj yM+fd;ksa ds fy, rks vlEHko lk gh gS fQj Hkh

lkfu;k fetkZ] eykyk] cghnk fizTe rFkk “kkgukt bR;kfn eqfLye efgykvksa us lkgl dk ifjp; fn;k]

bruk gh ugha bUgksaus ekSdk feyrs gh cqyfn;ksa dh vksj Nykax yxk nhA fo”o esa mudks cM+s gh lEekfur

ls ns[kk tkrk gSA vkt efgyk;sa bl fodkl ds nkSj esa vU; efgykvksa dh rjg dfo oSKkfud] fØdsVj

vfHkusrh ;k QS”ku fMtkbuj ehfM;k gks ;k fQj jktuhfr esa loksZPp U;k;ky; vkfn {ks=ksa esa eqfLye

efgyk,a Hkh viuh igpku cuk jgh gSA tgkW lkSUn;Z izlk/ku esa “kgukt gqlSu] [ksy esa lkfu;k fetkZ rFkk

efgyk f”k{kk ds fodkl esa eykyk vkfn us vUrjkZ’Vªh; Lrj ij viuk uke jkS”ku dj izxfr”khy dh Js.kh

esa “kkfey gks x;h gSA13

cnyrs ifjos”k esa eqfLye efgykvksa ds thou dk /kjkryh; fujh{k.k rFkk lEcfU/kr lkfgR; dk

v/;;u djus ij “kks/kkFkhZ bl fu’d’kZ ij igaqpk fd vkt eqfLye efgyk,a Hkh fodkl ds iFk ij vxzlj gS

pkgsa og dksbZ Hkh {ks= gks ysfdu dqN ck/kkvksa ds dkj.k lHkh efgykvksa dks bldk volj vHkh izkIr ugh gks




ik jgk gSA eqfLye efgyk,a cnyrs le; ds lkFk&lkFk miHkksDrkoknh lekt dk fgLlk cu jgh gSA

eqfLye efgyk,a reke /kkfeZd o lkekftd nokc ds okctwn iq:’k ds leku lHkh {ks=ksa esa dk;Z dj jgh gS

D;ksafd eqfLye lekt esa efgykvksa dks ckgjh ifjos”k esa dk;Z djus dh vu qefr cgqr de nh tkrh gSA fQj

Hkh vkt dk Hkkjrh; eqfLye lekt viuh iqjkuh fopkj/kkjkvksa ,oa ijEijkvksa dks ihNs NksM+us dk iz;kl dj

jgk gSA

eqfLye efgykvksa dks iq:’kksa ds cjkcj oS/kkfud jktuhfrd] “kkjhfjd] ekufld] lkekftd ,oa

vkfFkZd {ks=ksa esa muds ifjokj] leqnk;] lekt ,oa jk’Vª dh lkaLdfrd i’BHkwfe esa fu.kZ; ysus dh Lora=rk

gS bl dlkSVh ij ge “kr&izfr”kr Hkys gh [kjs ugh mrjs gS] fdUrq efgykvksa dh fLFkfr esa cnyko vk;k

gSA

ns”k dh Lor=ark ds le; dh Hkkjrh; efgyk vkSj vkt dh Hkkjrh; efgyk esa dkQh cnyko gSA

vkt dh eqfLye efgyk Hkh vkfFkZd :Ik ls Lora= vkSj LokoyEch cuus dks vxzlj gSA og iq:’kksa ds da/ks

ls da/kk feykdj vkt ns”k dh vkfFkZd xfrfof/k;ksa esa viuh Hkkxhnkjh iznf”kZr dj jgh gSA f”k{kk] LokLFk]

m|ferk] ljdkjh ukSdjh rFkk lkekftd ljksdkjksa ds lHkh {ks=ksa esa vkt ;s efgyk,a viuh mifLFkfr ntZ

djk jgh gaSA

vkt ns”k esa eqfLye efgykvksa dh fLFkfr izR;sd {ks= esa izxfr”khy rks gS fdUrq vHkh ge y{; ls

cgqr nwj gS ehyksa pyuk gSA fyf[kr esa dkuwu rks cgqr gS fdUrq okLrfodrk ds /kjkry ij mudks vf/kdkj

ugha fey jgs gSa eqfLye lekt dh efgykvksa ds thou Lrj esa ifjorZu dh izfØ;k :f<+oknh cuh gqbZ gSA

ifj.kke Lo:Ik Hkwe.Myhdj.k ds bl ;qx esa vc rhoz xfr ls lkekftd ifjorZu gks jgs gS eqfLye leqnk;

dh efgykvksa ds thou esa ifjorZu dh xfr cgqr /kheh gSA thou Lrj esa rhoz ifjorZu gsrq fuEufyf[kr

lq>ko izLrqr fd;s tk ldrs gSaA




lq>ko%&

1- vU; efgykvksa dh rjg gh eqfLye efgykvksa dks fodkl ds {ks= esa volj miyC/k djk;s tkus

pkfg,A

2- eqfLye efgykvksa dks ljdkjh rFkk xSj ljdkjh ;kstukvksa esa rFkk izksUufr esa Ik;kZIr volj

miyC/k djk;s tkus pkfg,A

3- eqfLye efgykvksa dks rkfdZd oSKkfud ,oa jkstxkj ijd f”k{kk dk volj fn;k tkuk pkfg,A

4- eqfLye efgykvksa dks vius lekt esa O;kIr&:f<+oknh fopkjksa ls gVdj vk/kqfud fodkl esa vkus

dk volj fn;k tkuk pkfg,A

5- eqfLye efgyk dks vkfFkZd lkekftd] jktuSfrd {ks= esa fodkl dk volj iznku fd;k tkuk

pkfg,A

6- bLyke /keZ dh ifo=rk dks cjdjkj j[krs gq, eqfLye efgykvksa dks orZeku rkfdZd nf’Vdks.k ds

vk/kkj ij lekt esa dk;Z djuk vkSj f”k{kk rFkk rkyhe ds lkFk&lkFk rduhdh f”k{kk ds fy, Hkh

iz;kl djus pkfg,A

lanHkZ lwph

1- l¸;n tykyqn~nhu mHkjh&2005 ^^ vkSjr vkSj bLyke** edZth edrc bLykeh] ubZ fnYyhA

2- ,e-,- fln~nhdh&1982 ^^oqeSu bu bLyke]] vne ifCyds”ku fnYyhA

3- “kfgnk ykfrQ&eqfLye oqeSu bu bf.M;k ikfyfVdy ,.M ubZ fnYyhA

4- Tkks;k glu ^^gal] Hkkjrh; eqlyeku vxLr 2013A

5- Okh% ,u- flag ¼ukjhokn i0la0&200½

6- Hkkjr esa L=h vlekurk% ,d foe”kZ] MkW- xks;k tks”kh& fgUnh ek/;e dk;kZUo; funs”kky; fnYyh fo-

fo- fnYyh&110007A

7- Tkykyn~nhu&efgyk bLykeh lekt esa ejdth edrck bLykeh] ubZ fnYyhA




8- Ukkjhoknh jktuhfr&la?k’kZ ,oa eqn~ns lk/kuk vk;Z%& fgUnh ek/;e dk;kZUo; funs”kky; fnYyhA

9- n fgUnw ubZ 2017 ¼fnYyh laLdj.k½

10- vej mtkyk &08 vDVwcj 2016 ¼bykgkckn laLdj.k½

11- fgUnqLrku & 12 Qjojh 2017 ¼y[kuÅ laLdj.k½

12- nSfud tkxj.k &13 Qjojh 2017 ¼bykgkckn laLdj.k½

13- tulRrk& Qjojh 2017A


आधुनिक सामाजिक परिवर्तन और मुस्लिम...

Documents

Transcript of आधुनिक सामाजिक परिवर्तन और मुस्लिम...