MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-1 WIDYA SWARA BASA...

[MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-1 WIDYA SWARA BASA JAWA]

| Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 1

URAIAN MATERI

KB-1 WIDYA SWARA BASA JAWA

1. WIDYA SWARA BASA JAWA

a. Fonologi

Manungsa minangka mahluk sosial wis tamtu nglakoni sing jenenge

pasrawungan karo wong liya. Pasrawungan bisa kalaksanan kanthi lancar menawa

ana piranti sing nglantarake. Micara kalaksanan kanthi nggunakake piranti awujud

basa, yaiku sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo

ngandharake panemune marang wong liya. Lambang swara kang digunakake iku

bisa diwarahake kanthi ilmiah. Modul iki digawe kanthi ancas bisa nyinau kepiye

carane manungsa bisa ngasilake swara.

Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses aggone

ngasilake/produksi swara. Kanthi luwih cetha Nafisah (2017: 70) ngandharake

menawa “fonologi mencakup bunyi bahasa, baik yang bersangkutan pembentukan

bunyi, bunyi sebagai getaran udara, dan bunyi yang terdengar (ketiganya dikaji

oleh fonetik) maupun yang bersangkutan dengan fungsi bunyi dalam komunikasi.”

Saben manungsa anggone micara tamtu ngalami proses fonologis supaya bisa

ngasilake swara/fonem. Proses ngasilake swara, carane swara mrambat lumantar

hawa, lan nganti swara bisa dirungokake iku diwarahake ana ing kajian fonetik.

Tegese fonologi iku uga meh padha karo andharane Ningsih lan

Purwaningsih (2013: 75) menawa:

“Pengetahuan tentang fonologi berkaitan dengan bagaimana penutur

bahasa memproduksi bunyi yang mempunyai arti, mengenali aksen yang

asing, membentuk kata baru, menambah segmen fonetik yang cocok untuk

memproduksi bunyi yang beraspirasi dan yang tidak aspirasi dalam

konteks yang sesuai, mengenali apa yang berbunyi dan yang tidak

berbunyi dalam suatu bahasa itu.”

Saka andharan iku bisa dingerteni menawa ilmu fonologi iku ora mung sinau

babagan cara ngasilake swara, ananging uga ngrembug babagan karakteristik

swara saengga bisa dibedakake swara kang ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa

milah swara kang beda logate. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku

sinebut fonem. Coba gatekna tuladha ing ngisor iki.



titik >< tilik thuthuk >< tutuk

dhodhol >< dodol wedi >< wedhi

lara >< loro gori >< giri

Tembung-tembung kang katulis iku diucapake kanthi teges kang ora padha

sanajan mung beda safonem. Tembung titik lan tilik duwe teges kang beda sanajan

sing owah mung fonem /t/diganti /l/. Tembung liyane uga padha, tembung thuthuk

‘barang atos kanggo dedeg owah tegese’ dadi tutuk ‘piranti kanggo ngomong’

gara-gara fonem /th/diganti /t/. Tembung dhodhol ‘salah sijining jinis panganan’

duwe teges kang beda karo dodol ‘adol barang’ kamangka mung beda fonem

/dh/lan /d/. Tembung wedi ‘ora wani’ duwe teges sing beda karo wedhi ‘pasir’

amarga beda fonem /d/lan /dh/. Tembung lara ‘ora kepenak awake’ lan loro ‘angka

loro’ duwe teges kang beda amarga sing siji nganggo swara /a/ lan sijine nganggo

fonem /o/. Tembung gori ‘panganan gori’ lan giri ‘gunung’ duwe teges kang beda

sanajan mung beda fonem /o/lan /i/.

b. Fonetik

Kaya kang wus dirembug sadurunge. Kang diarani fonetik yaiku perangane

ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane swara bisa diasilake, piye carane

swara mrambat lumantar hawa, uga piye carane swara bisa dirungokake. Kanthi

luwih cetha Mulyani (2008: 5-6) ngandharake:

“… fonetik adalah ilmu yang mempelajari bagaimana cara kerja alat ucap

manusia dalam menghasilkan bunyi bahasa, bagaimana hakikat bunyi

bahasa itu (dalam hal ini frekuensi, intensitas, dan timbernya), serta

bagaimana getaran udara sebagai bunyi bahasa tersebut diterima oleh

indra pendengaran manusia”.

Saka andharan kang kaya mangkana fonetik bisa uga diarani bidang kajian

fonologi kang ngrembug babagan raganing swara. Jinising fonetik ana telu yaiku

fonetik artikulatoris/organik, akustik, lan auditoris. Jinis-jinis fonetik iku

diklasifikasikake miturut papan panggonane swara nalika lagi pasrawungan, yaiku

nalika nembe micara, nalika swara mrambat lumantar hawa, lan nalika swara iku

dirungokake dening mitra wicara. Jinising fonetik iku bisa disawang saka gambar

2 kang wis dicepakake.



Fonetik

artikulatoris/organis

Fonetik Akustik Fonetik Auditoris

Pamicara Swara mrambat

lumantar hawa

Mitra wicara/

kang diajak guneman

Gambar 2: Jinising fonetik

Fonetik artikulatoris iku naliti organ ana ing awake pamicara kang

digunakake supaya bisa ngasilake swara. Fonetik jinis iki ngrembug kepiye carane

hawa saka paru-paru manungsa nglewati organ-organ liyane bisa ngasilake swara

kang maneka warna. Swara-swara kang kaasilake nalika micara iku mau banjur

bisa dipilah-pilah miturut artikulator/piranti kanggo ngucap.

Fonetik akustik iku naliti swara kang mrambat saka pamicara marang

mitra wicara kanthi lumantar hawa. Jinis fonetik iki ngrembug swara kang wus ora

ana hubungane nalika diasilake lan durung tekan ing mitra wicara. Swara kang

dirembug yaiku swara kang wus metu saka tutuk. Marsono (2013: 2) ngandarake

menawa “bunyi-bunyi diselidiki frekuensi getarannya, amplitude, intensitas, dan

timbernya”. Fonetik akustik nggabungake antarane ilmu basa lan fisika supaya

bisa mangerti karakteristik swara kang diucapake.

Fonetik auditoris naliti swara kang dirungokake dening mitra wicara. Jinis

fonetik iki naliti kepiye carana swara bisa ditampa lewat kuping banjur mitra

wicara bisa ngerti basa iku mau. Fonetik auditoris lan fonetik artikulatoris iku

nggabungke ilmu basa lan kedokteran amarga kang ditaliti proses swara diasilake

lan ditampa kanthi piranti organ manungsa.

Jinis fonetik kang arep dibahas ana ing modul iki yaiku fonetik

artikulatori. Fonetik iki penting diwarahake supaya panjenengan luwih ngerti

babagan proses produksi/ngasilake swara. Sanajan mangkono, kanthi sinau fonetik



artikulatori panjenengan bisa milah-milah jinising swara miturut piranti kang

digunakake kanggo ngasilake swara.

2. FONETIK ARTIKULATORI

a. Piranti Nyuwara

Swara kang sering dirungokake nalika rembugan karo wong liya iku ora

teka ngono wae, ana piranti-piranti awujud organ kang bisa ngasilake swara.

Supaya luwih cetha, modul iki nyelipi gambar piranti kanggo ngasilake swara

kaya kang ana ing gambar 3. Gambar piranti kasebut banjur dikompliti kanthi

katrangan jeneng-jenenge piranti kasebut ana ing tabel 2 manut urutan nomer

kang ana ing gambar 3.

Piranti kanggo ngucap ana ing gambar 3 duwe tugase dhewe-dhewe

kanggo ngasilake maneka swara. Ana organ kang duwe pengaruh langsung nalika

ngasilake swara sinebut artikulator. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk kang

tugase ngalangi hawa supaya bisa ngasilake maneka warna swara. Artikulator

kang digunakake kanggo ngasilke swara iku bisa disawang saka gambar kang

katulis no. 11-19 lan no. 21-22.

Tabel 2: Piranti kanggo ngasilake swara

Piranti Nyuwara Basa Latine

1) Paru-paru (lungs)

2) Gurung ngisor (batang tenggorokan/trachea)

3) Gurung dhuwur (pangkal tenggorokan/larynx)

4) Pita swara (vocal cord)

5) Krikoid (cricoid)

6) Trikoid (thyroid)

7) Aritenoid (arythenoid)

8) Telak (dinding rongga tenggorokan/wall of pharynx)

9) Epiglotis (epiglotis)

10) Oyoting ilat (root of the tongue)

11) Ilat sisih jero (hump/back of thongue/dorsum)

12) Ilat sisih tengah (middle of tongue/medium)

dorsal

medial

laminal

apical



Piranti Nyuwara Basa Latine

13) Ilat sisih dhuwur (blade of tongue/lamina)

14) Pucuk ilat (tip of tongue/apec)

15) Anak tekak (uvula)

16) Gorokan (langit-langit empuk/soft palate/velum)

17) Cethak (langit-langit atos/hard palate/palatum)

18) Gusi (alveola/alveolum)

19) Untu sisih ndhuwur (upper teeth/denta)

20) Untu sisih ngisor (lower teeth/denta)

21) Lambe sisih ndhuwur (upper lip/labia)

22) Lambe sisih ngisor (lower lip/labia)

23) Tutuk (mouth)

24) Ruangan njero tutuk (oral cavity/mouth cavity)

25) Ruangan njero irung (nose cavity/nasal cavity)

uvular

velar

palatal

alveolar

dental

dental

labial

labial

Artikulator iku bisa dipara dadi loro yaiku artikulator aktif karo artikulator

pasif. Artikulator aktif iku mapan ana ing tutuk sisih ngisor, menawa artikulator

pasif mapan ana ing tutuk sisih dhuwur. Artikulator iku mau diarani aktif amarga

bisa diobahke manut kang dibutuhake, ewa dene artikulator pasif iku ora bisa

obah. Kang kalebu artikulator aktif yaiku 1) ilat sisih mburi, 2) ilat sisih tengah,

3) ilat sisih ndhuwur, 4) pucuk ilat, lan 5) lambe ngisor. Artikulator pasif kang

digunakake kanggo ngasilake swara yaiku 1) anak tekak, 2) gorokan, 3) cethak, 4)

gusi, 5) untu sisih ndhuwur, lan 6) lambe sisih ndhuwur.



Gambar 3: Piranti Kanggo Ngucap (sumber: http://slideplayer.info)

Tuladha panganggone artikulator aktif lan pasif bisa disawang nalika arep

ngucapake swara /d/ yaiku swara kang diasilake saka artikulator pucuk ilat karo

untu. Artikulator aktif yaiku pucuk ilat nyerak marang untu sisih dhuwur. Untu

sing ana ing sisih dhuwur ora bisa obah, sing aktif iku pucuk ilat minangka

artikulator aktif.

b. Cara ngasilake swara

Manungsa ngasilake swara kang duwe teges iku ana carane. Piranti kang

paling wigati supaya bisa ngasilake swara yaiku kudu ana hawa. Hawa kang

dibutuhake iku asale saka kagiyatan napas. Hawa kang mlebu ing awak banjur

ditokke meneh sawise digunakake. Kanthi prentah saka otak, otot-otot ana ing

paru-paru, weteng lan dada ngembang lan ngempis supaya hawa kang ana ing

paru-paru bisa mlaku munggah nglewati gurung-gurung.

http://slideplayer.info/slide/12072417/69/images/41/Verhaar+dalam+Marsono+(2006:+7).jpg



Ing gurung-gurung iku mau ana sing jenenge krikoid, trikoid, arytenoid,

lan pita swara. Pita swara sisih ngarep kelet ana ing tiroid menawa sisih mburi

kelet karo arytenoid. Pita swara duwe tugas supaya bisa ngasilake swara yaiku

ngatur hawa kang mlebu lan metu ana saka paru-paru tumuju tutuk. Saka hawa

kang lewat iku mau pita swara bisa kabukak ombo, kabukak, katutup, lan katutup

kenceng.

Glotis kabukak ombo iku nalika awake dhewe napas biasa. Nalika napas

pita suara ora duwe tugas ngasilake swara. Hawa ing paru-paru bisa metu kathi

bebas. Marsono (2013: 9) ngandharake “glottis dalam keadaan terbuka bila

dalam menghasilkan bunyi tak bersuara …”. Glotis katutup nalika hawa kang

nglewati pita swara bisa gawe pita swara iku geter saengga bisa ngasilake swara

tartamtu. Proses produksi swara nalika hawa nglewati pita swara iku diarani

proses fonasi. Glotis katutup rapet iku kadadeyan nalika ngucapake swara glottal

stop kayata ngomong bapak [bapa?]. Swara [k] ana ing mburi tembung bapak iku

bisa kalebu swara glottal stop. Supaya luwih cetha kang diarani glotis iku kaya

ngapa, coba panjenengan gatosaken gambar 4 ana ing modul iki.

Glotis Terbuka Lebar Glotis Terbuka

Glotis Tertutup Glotis Tertutup Rapat

Gambar 4: Glotis (sumber: https://www.omicsonline.org)

Gambar 4 iku minangka gambaran bentuk pita swara. Bentuk pita swara kang

nyata uga bisa panjengan priksani ana ing situs

https://www.youtube.com/watch?v=egT-OLS1-UM.

https://www.omicsonline.org/vocal-cord-dysfunction-an-updated-review-2161-119X.S1-002.pdf

https://www.youtube.com/watch?v=egT-OLS1-UM



Hawa kang lewat pita swara nerusake munggah banjur oleh alangan saka

artikulator ing njero tutuk. Alangan saka artikulator iku mengko kang nggawe

swara saka pita swara dadi maneka warna. Proses kang mangkono iku diarani

proses artikulasi. Pungkase hawa mau digiring metu, bisa lewat tutuk bisa uga

lewat irung. Proses metune hawa iku mau diarani proses oro-nasal.

c. Klasifikasi Swara

Swara kang diasilake organ swara manungsa bisa dipilah-pilah manut

kahanan tartamtu. Bab iki arep ngrembug klasifikasi swara kang kaya mangkene:

1) Klasifikasi Swara Miturut Dalan Metune Hawa

Klasifikasi swara miturut dalan metune hawa dipara dadi loro, yaiku hawa

kang metu saka tutuk lan hawa kang metu saka irung. Hawa kang metu saka tutuk

iku bisa ngasilake swara oral. Kang kalebu ana ing swara oral yaiku [a], [b], [c],

[d], [ḑ], [e], [f], [g], [h], [i], [j], [k], [l], [o], [p], [q], [r], [s], [t], [ț], [u], [v], [w],

[y], lan [?]. Banjur, hawa kang metu saka irung iku bisa ngasilake swara nasal.

Hawa kang mlaku saka paru-paru dialang-alangi supaya babar blas ora bisa metu

saka tutuk. Titikane swara nasal yaiku nalika pamicara ngucap tembung nasal

sinambi njithet irung swara iku ora bakal bisa kaasilake amarga hawa saka paru-

paru ora bisa metu. Kang klebu ana ing swara nasal yaiku [n], [m], [ñ], lan [ŋ].

Dalan metune hawa saka paru-paru kaya kang wus diandharake mau bisa dipirsani

saka gambar 5 kang wis dicepakake ana ing modul.

Oral Nasal

Gambar 5: Dalan metune hawa ana ing swara oral lan nasal

(sumber: http://doktorbudak.com)

http://doktorbudak.files.wordpress.com/2014/04/voyelles_cropped_.png



2) Klasifikasi Swara Miturut Ana Orane Proses Artikulasi

Klasifikasi swara miturut ana lan orane proses artikulasi kaperang dadi

loro, yaiku vokal, lan konsonan. Kanthi luwih cetha klasifikasi swara kuwi mau

bisa dijlentrehake ana ing ngisor iki.

a) Swara Vokal

Swara vokal yaiku swara kang diasilake organ micara tanpa dialangi

artikulator. Hawa kang metu saka paru-paru mung dialangi nalika nglewati pita

swara. Andharan iki cocok karo kang dijlentrehake dening Verhaar (2012: 33)

menawa “vokal adalah bunyi bahasa yang dihasilkan dengan melibatkan pita-pita

suara–tanpa penyempitan atau penutupan apa pun pada tempat pengartikulasian

mana pun”. Swara vokal kang digawe sejatine amarga ana pita swara. Sanajan

mangkono, swara vokal bisa maneka warna amarga posisi ilat lan lambe sing

micara.

Swara vokal kang diasilake bisa disawang saka dhuwure ilat, perangane

ilat kang diunggahake, adoh cerake ilat karo langit-langit, lan wujud lambe nalika

ngetokake hawa. Ing fonologi ana sing diarani vokal kardinal yaiku diagram kang

ngemot posisi ilat saben vokal supaya luwih gampang anggone sinau. Diagram

kardinal swara vokal basa Jawa bisa disawang ana ing gambar 6 modul iki.



Gambar 6: Vokal kardinal basa Jawa

Vokal ana ing basa Jawa menawa disawang ana ing gambar 6 cacahe ana

sepuluh, yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], lan [ɔ]. Pamilahing swara

vokal miturut dhuwure ilat, ilat sing obah, lan adoh cerake ilat karo langit-langit

ditulis kanthi cetha ana ing gambar. Supaya luwih cetha pamilahing swara vokal

bisa dijlentrehake kaya mangkene:

(1) Pamilahing swara vokal miturut dhuwure ilat

Nalika ngucap swara vokal, ilat minangka organ kanggo ngucap bisa

mapan ana ing telung posisi yaiku posisi dhuwur, tengah, lan ngisor saengga bisa

ngasilake swara vokal, yaiku:

(a) Vokal dhuwur yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing dhuwur.

Kang kalebu ana ing vokal dhuwur yaiku swara [i], [I], [u], lan [U]. Jinis

vokal iki bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal dhuwur sing kenceng yaiku

[i] lan [u], saha vokal dhuwur sing kendho yaiku [I] lan [U].

(b) Vokal Madya yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing tengah-

tengah. Kang kalebu ana ing vokal madya yaiku swara [e], [Ɛ], [ә], [o], lan

[ɔ]. Jinis vokal iki isih bisa dipara meneh dadi loro, yaiku vokal madya

kenceng yaiku [e] lan [o], saha vokal madya kendho yaiku [Ɛ] lan [ɔ].



(c) Vokal ngisor yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat ana ing ngisor. Ana

ing basa Jawa kang kalebu ana ing swara vokal iki mung swara [a]. Vokal

ngisor ana ing basa Jawa ora dipilah meneh dadi loro. Ananging, menawa

arep dipadhakake karo vokal sing liyane vokal iki kalebu ana ing vokal ngisor

kendho.

(2) Pamilahing swara vokal miturut ilat kang obah

Swara vokal uga bisa dipilah saka organ ilat kang obah. Pamilahing vokal

kang kaya mangkana ngasilake telung jinis vokal yaiku vokal ngarep, vokal

tengah, karo vokal buri. Kang kalebu ana ing vokal ngarep yaiku swara [i], [I], [e],

[Ɛ], lan [a]. Kang kalebu ana ing vokal tengah yaiku swara [ә]. Banjur, kang

kalebu ana ing vokal buri yaiku swara [u], [U], [o], lan [ɔ].

(3) Pamilahing swara vokal miturut cerak adohe ilat karo langit-langit

Swara vokal bisa kapara dadi papat menawa sinawang saka adoh cerake

ilat karo organ langit-langit, yaiku tinutup, rada rada tiutup, rada binuka, lan

binuka. Adoh cerake ilat karo langit-langit ana ing tutuk adate diarani striktur.

(a) Vokal tinutup (close vowels) yaiku swara vokal kang diasilake nalika ilat

diangkat dhuwur nganti cerak karo langit-langit. Ilat kang diangkat iku ora

nganti ndemok langit amarga menawa hawa kang metu oleh alangan swara

kang diasilake ora bisa dadi vokal. Menawa nyawang saka vokal kardinal

kang wus cumepak, kang kalebu ana ing vokal katutup yaiku swara [i] lan [u].

(b) Vokal rada tinutup (half-close) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat

ditarik munggah, ananging ora luwih dhuwur saka vokal katutup. Munggahe

ilat kira-kira loro per telu saka dhuwure ilat nalika ngasilake swara vokal

tinutup saengga bisa ngasilake swara [I] lan [U].

(c) Vokal rada binuka (half-open) yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat

ditarik rada dhuwur, dhuwure wetara sepertelu saka dhuwure ilat nalika

ngasilake vokal tinutup. Kang kalebu ana ing vokal rada binuka yaiku swara

[Ɛ], [ә], lan [ɔ].



(d) Vokal binuka yaiku swara vokal kang kaasilake nalika ilat mapan ana ing

posisi ngisor (ora ditarik munggah). Swara kang kalebu ana ing vokal binuka

yaiku mung swara [a].

Supaya pamilahing swara ing dhuwur iku luwih cetha, coba panjenengan

tingali gambar nalika organ micara ngasilake vokal ngarep lan buri ana ing

gambar 7.

Gambar 7 ana ing modul iki nuduhake menawa ngucapake vokal ngarep,

ilat kang obah yaiku ilat sisih ngarep. Gambar iku uga dipepaki pamilahing swara

miturut dhuwuring ilat. Nalika ilat ngarep sing aktif obah lan posisine ora dhuwur,

swara vokal sing diasilake yaiku swara [a]. Vokal ngarep sing posisi ilate ana ing

tengah-tengah bakal ngasilake swara [e] [Ɛ]. Nalika ngucap nganggo ilat kang

obah sisih ngarep tur ilate munggah dhuwur, swara sing bisa diasilake yaiku

swara [i] lan [I].

Gambar 7: Posisi ilat nalika ngasilake vokal ngarep

(sumber: http://www.pronunciaringles.com)

http://www.pronunciaringles.com/wp-content/uploads/back.png



Gambar 8: Posisi ilat nalika ngasilake vokal buri

(sumber: http://www.pronunciaringles.com)

Gambar 8 uga nuduhake posisi ilat menawa disawang saka perangane ilat

kang obah. Perangane ilat sing obah ana ing gambar 7 yaiku sisih buri. Ora mung

menehi gambaran babagan perangane ilat sing obah. Gambar iku uga ditambahi

katrangan babagan swara vokal kang bisa diasilake sinawang saka adoh cerake ilat

karo langit-langit. Nalika ilat buri sing obah banjur ilat diangkat munggah nganti

cerak langit-langit, swara vokal kang bisa diasilake yaiku [u]. Posisi ilat buri kang

obah banjur ilat diangkat loro per telu saka dhuwure vokal tinutup bisa ngasilake

swara [U] lan [o]. Nalika ilat buri sing aktif banjur ilat iku uga diangkat sepertelu

saka vokal tinuptup, swara kang bisa diasilake yaiku [ɔ]. Ing vokal kardinal ana

ruangan kanggo vokal buri binuka. Jinis vokal iki bisa ditemoni ing basa Inggris.

Ananging, ing basa Jawa vokal buri binuka ora bisa ditemoni.

(4) Pamilahing swara vokal miturut bentuk lambe

Swara vokal uga bisa diasilake saka bentuk lambe nalika ngucap. Bentuk

lambe nalika ngucap swara vokal kaperang dadi loro, yaiku bunder lan ora bunder.

Vokal bunder yaiku swara vokal kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru metu

nglewati lambe sing bentuke bunder. Swara vokal kang kalebu vokal bunder yaiku

[ɔ], [o], [U], lan [u]. Banjur, kang diarani vokal ora bunder yaiku nalika ngasilake

swara vokal, hawa saka paru-paru ditokake lewat lambe sing bentuke ora bunder.

Vokal ora bunder bisa diasilake nalika bentuk lambene netral utawa lonjong.

Swara vokal kang kalebu ana ing vokal ora bunder yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], lan

[ә].

http://www.pronunciaringles.com/wp-content/uploads/back.png



Bentuk lambe nalika ngucap swara vokal dibedakake dadi telu, yaiku

bunder, lonjong lan netra. Sanajan bentuk lambe mung ana telu, lambe kasebut

bisa ngasilake sepuluh vokal ana ing basa Jawa. Bab iki bisa kadaden amarga ana

pengaruhe karo ilat lan amba orane lambe nalika ngucap vokal kasebut. Swara [u]

lan [o] minangka swara kang diasilake nalika bentuke lambe bunder. Ananging,

nalika ngucap swara [u] lambe kudu dibentuk bunder kang luwih cilik tinimbang

nalika ngucap swara [o].

Lambe Kabukak Bunder Lambe Katutup Bunder

Lambe Netral Lambe Lonjong

Gambar 9: Bentuk lambe nalika ngasilake swara vokal

(sumber: http://fonologiunlam12.blogspot.co.id)

(5) Klasifikasi swara vokal miturut cacahe swara

Swara vokal kang mapan ana ing tembung bisa dipilah manut cacahe vokal

saben wanda. Ing basa Jawa pamilahing tembung kanthi cara mangkono mung ana

loro yaiku monoftong lan diftong. Monoftong yaiku pangucape swara vokal ana

ing saben wanda ora ana sing rangkep. Tuladha monoftong yaiku sate. Tembung

sate kabentuk saka urutan konsonan vokal konsonan vokal (KVKV). Ora ana

vokal kang rangkep ana ing tembung iku. Banjur, diftong yaiku pangucape swara

vokal ana ing wanda kasusun rangkep. Diftong ana ing basa Jawa adate

digunakake nalika mbangetake prakara tartamtu. Tuladha diftong yaiku cuilik.

Susunan tembung cuilik yaiku KVVKVK. Ana ing tembung iku bisa ditemoni ana

http://2.bp.blogspot.com/-Vnm-fKiBffg/ULCmCD23VMI/AAAAAAAAAE4/3GZuH-Se76Q/s1600/gambar+5.JPG



vokal kang digunakake bebarengan ana ing wanda. Prakara kang kaya mangkono

kang diarani diftong.

Supaya luwih cetha, pamilahing swara vokal miturut dhuwure ilat, ilat sing

obah, adoh cerake ilat karo langit-langit, saha bentuk lambe bisa karingkes ana ing

tabel 3. Saka tabel kang wis cumepak, panjenengan bisa ngerti ana ngendi mapane

ilat lan kepiye bentuk lambe kang bisa ngasilake swara-swara vokal basa Jawa

kang bener.

Tabel 3: Tabel pamilahing swara basa Jawa

No. Swara

Vokal

Pamilahing swara vokal sinawang saka-

Tuladha Dhuwure

Ilat

Ilat kang

Obah Striktur

Bentuk

Lambe

1. [i] Dhuwur

Kenceng

Ngarep Tinutup Ora

Bunder

impi [impi]

ingsun [iŋsUn]

sambi [sambi]

iwak [iwa?]

2. [I] Dhuwur

Kendho

Ngarep Rada

Tinutup

Ora

Bunder

pitik [pitI?]

sithik [sițI?]

slenthik [slәnțI?]

apik [apI?]

3. [u] Dhuwur

Kenceng

Buri Tinutup Bunder untu [untu]

saru [saru]

sapu [sapu]

kuru [kuru]

4. [U] Dhuwur

Kendho

Buri Rada

Tinutup

Bunder wangun [waŋUn]

karung [karUŋ]

sarung [sarUŋ]

entuk [entU?]

5. [e] Madya

Kenceng

Tengah Rada

Tinutup

Ora

Bunder

eling [eling]

terong [terɔŋ]

entuk [entU?]

sare [sare]

6. [Ɛ] Madya Ngarep Rada Ora pelet [pƐl Ɛt]



No. Swara

Vokal

Pamilahing swara vokal sinawang saka-

Tuladha Dhuwure

Ilat

Ilat kang

Obah Striktur

Bentuk

Lambe

Kendho Binuka Bunder ceret [cƐrƐt]

karet [karƐt]

suwek [suwƐ?]

7. [ә] Madya Ngarep Rada

Binuka

Ora

Bunder

pareng [parәŋ]

pakem [pakәm]

karep [karәp]

lenga [lәŋa]

8. [o] Madya

Kenceng

Buri Rada

Tinutup

Bunder loro [loro]

coro [coro]

karo [karo]

ora [ora]

9. [ɔ] Madya

Kendho

Buri Rada

Binuka

Bunder sega [sәgɔ]

apa [ɔpɔ]

kanca [kɔncɔ]

tuwa [tuwɔ]

10. [a] Ngisor

Kendho

Ngarep Binuka Ora

Bunder

aran [aran]

sayah [sayah]

wayah [wayah]

kasar [kasar]

b) Swara Konsonan

Swara konsonan yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru

oleh alangan sadurunge metu. Swara konsonan bisa dipilah-pilah manut piranti

micara, jinis alangan, kahanan pita swara, lan cacahe swara.

(1) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Piranti Micara



Gambar 10: Artikulasi konsonan bilabial

(sumber: http://www.learnlanguagesonyourown.com)

Swara konsonan

bisa dipilah manut

piranti micara kang

digunakake. Hawa kang

metu saka paru-paru

ngalami proses

artikulasi nalika ana ing

tutuk. Menawa dipilah-

pilah manut piranti

micara, swara konsonan

bisa kaperang dadi

sepuluh yaiku bilabial,

labio-dental, apiko-

dental, apiko-alveolar, apiko-palatal, lamino-alveolar, medio-palatal, dorso-

velar, laringal, lan glotal stop. Jinising sawara konsonan kang kasebutake iku

dijupuk saka jeneng latin saben organ artikulasi sing digunakake nalika ngasilake

swara. Coba panjengan bikak meneh katrangan piranti kanggo ngucap ana ing

kaca 8-9.

Konsonan bilabial yaiku swara konsonan kang kaasilake nalika hawa saka

paru-paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan lambe

dhuwur minangka artikulator pasif. Tembung bilabial iku sejatine kajupuk saka

basa Latine lambe yaiku labial. Artikulator kang digunakake kanggo ngasilake

konsonan bilabial yaiku lambe kang cacahe loro (ngisor lan dhuwur) mula

jenenge dadi bilabial. Kang kalebu ana ing konsonan bilabial yaiku swara [b],

[p], lan [m].

Konsonan labio-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-

paru dialangi dening lambe ngisor minangka artikulator aktif lan untu dhuwur

minangka artikulator pasif. Tembung labio-dental iku sejatine dijupuk saka basa

Latine lambe lan untu yaiku labial karo dental. Kang kalebu ana ing koknsonan

labio-dental yaiku swara [f], [v] lan [w]. Ananging, swara [w] uga bisa

dilebokake ana ing swara semi-vokal amarga nalika diucapake durung mbentuk

swara konsonan kanthi wutuh.

http://www.learnlanguagesonyourown.com/Images/bilabials.jpg



Gambar 11: Artikulasi konsonan labio-dental

(sumber: https://home.cc.umanitoba.ca)

Konsonan apiko-dental yaiku swara kang kaasilake nalika hawa kang

metu saka paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif karo

untu dhuwur minangka artikulator pasif. Basa Latin saka pucuk ilat yaiku apical

banjur basa Latin saka untu yaiku dental, mula konsonan iki sinebut konsonan

apiko-dental. Kang kalebu konsonan apiko-dental yaiku swara [t] lan [d].

Gambar 12: Artikulasi konsonan apiko-dental

(sumber: http://www.pinsdaddy.com)

Konsonan apiko-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka

paru-paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan gusi

minangka artikulator pasif. Basa Latin saka pucuk ilat yaiku apical banjur basa

Latin saka gusi yaiku alveolar, mula konsonan iki sinebut konsoanan apiko-

alveolar. Kang kalebu ing konsonan apiko-alveolar yaiku swara [n], [l], lan [r].

Untu dhuwur

lan lambe

ngisor gathuk

Pucuk ilat lan

untu dhuwur

gathuk

https://home.cc.umanitoba.ca/~krussll/phonetics/ipa/img/p-b.png

https://home.cc.umanitoba.ca/~krussll/phonetics/ipa/img/vt-theta-edh.png



Gambar 13: Artikulator konsonan apiko-alveolar

(sumber: http://www.pinsdaddy.com)

Konsonan apiko-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-

paru dialangi dening pucuk ilat minangka artikulator aktif lan cethak minangka

artikulator pasif. Basa Latin saka pucuk ilat yaiku apical banjur basa Latin saka

cethak yaiku palatal, mula konsonan iki sinebut apiko-palatal. Kang kalebu ana

ing konsonan apiko-palatal yaiku swara [ț] lan [ḑ].

Konsonan lamino-alveolar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka

paru-paru dialangi dening ilat sisih dhuwur minangka artikulator aktif lan gusi

minangka artikulator pasif. Basa Latin saka ilat sisih dhuwur yaiku laminal

banjur basa Latin saka gusi yaiku alveolar, mula konsonan iki diarani lamino-

alveolar. Kang kalebu ana ing konsonan lamino-alveolar yaiku [s] lan [z].

Konsonan medio-palatal yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-

paru dialangi dening ilat sisih tengah minangka artikulator aktif lan cethak

minangka artikulator pasif.

Basa Latin saka ilat sisih

tengah yaiku medial banjur

basa Latin saka cethak

jenenge palatal, mula

konsonan kasebut sinebut

konsonan medio-palatal.

Kang kalebu konsonan

medio-palatal yaiku [c],

[j], [ñ], [y]. Ananging, swara [y] uga bisa dilebokake ana ing swara semi-vokal

amarga nalika diucapake durung mbentuk swara konsonan kanthi wutuh.

Pucuk ilat

lan gusi

gathuk

Gambar 14: Artikulator konsonan medio-palatal

(sumber: https://pt.slideshare.net)

Ilat sisih

tengah lan

cethak

gathuk

https://home.cc.umanitoba.ca/~krussll/phonetics/ipa/img/vt-t-d.png

https://image.slidesharecdn.com/articulation-140925162052-phpapp02/95/articulation-7-638.jpg?cb=1411662158



Konsonan dorso-velar yaiku swara kang dumadi nalika hawa saka paru-

paru kaalang dening ilat sisih jero minangka artikulator aktif lan gorokan

minangka artikulator pasif. Basa Latin saka ilat sisih jero yaiku dorsal banjur

basa Latin saka gorokan yaiku velar, mula konsonan iki sinebut konsonan dorso-

velar. Kang kalebu konsonan dorso-velar yaiku [k], [g], [ŋ], lan [x].

Konsonan laringal yaiku swara kang diasilake ana ing telak. Basa Latin

saka telak yaiku pharynx, mula konsonan iku kasebut faring. Kang kalebu

konsonan faring yaiku swara [h]. Konsonan glottal stop yaiku swara kang

diasilake nalika hawa kang metu saka paru-paru nglewati ruangan antarane pita

swara. Basa Latin saka ruangan ana ing antarane pita swara yaiku glotis, mula

konsonan iku diarani glottal stop. Nalika hawa munggah saka paru-paru glotis

katutup rapet sedhela banjur ujug-ujug pita swara dibukak saengga hawa bisa

metu. Kang kalebu glottal stop yaiku swara [?].

(2) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Jinis Alangan

Swara konsonan uga bisa dipilah-pilah miturut alangan nalika hawa ing

paru-paru. Konsonan kangdisawang miturut jinis alangan iki diklasifikasi dadi

lima, yaiku konsonan letup, friksasi, lateral, lan geter. Konsonan letup yaiku

swara kang dumadi nalika hawa saka paru-paru ngerti-ngerti mandheg amarga

kaalang dening artikulator banjur hawa kang madheng iku ujug-ujug diuculake.

Konsonan letup uga kaarani konsonan alangan letup, stop, utawa polsif. Kang

kalebu ana ing konsonan letup yaiku [b], [c], [d], [ḑ], [g], [j], [k], [p], [t], [ț], lan

[?].

Konsonan frikatif yaiku konsonan kang dumadi nalika dalane hawa saka

paru-paru tumuju njaba owah dadi ciut saengga kudu geser dalane supaya bisa

metu. Konsonan iki uga bisa diarani konsonan geser utawa ngeses. Kang kalebu

konsonan frikatif yaiku swara [f], [v], [s], [z], [x], lan [h]. Konsonan lateral yaiku

swara konsonan kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo gusi banjur hawa

saka paru-paru metu lewat sisih-sisihe ilat iku mau. Tembung latera iku asale saka

basa Latin kang tegese ‘samping’ mula konsonan uga sinebut konsonan samping.

Titikane konsonan lateral yaiku hawa kanga rep metu saka tutuk dialang-alangi



ana ing tengah mula kudu lewat saka samping alangan iku mau. Kang kalebu

konsonan lateral yaiku swara [l].

Konsonan geter yaiku swara kang dumadi nalika pucuk ilat ketemu karo

gusi. Ananging, nalika ngucap konsonan iki hawa saka paru-paru metu nglewati

antarane pucuk ilat karo gusi kuwi. Pucuk ilat kang kaalang nyeraki gusi iku

banjur geter kena hawa iku mau saengga ngasilake swara konsonan geter.

Konsonan geter uga bisa diarani konsonan vibrants utawa trills. Kang kalebu

konsonan geter yaiku swara [r].

(3) Klasifikasi Swara Konsonan Miturut Kahanan Pita Swara

Swara konsonan bisa kapilah-pilah miturut ana orane proses fonasi. Nalika

hawa saka paru-paru mlaku munggah nglewati pita swara, hawa kang munggah

iku ana sing bisa nggeterake lan ana sing ora bisa nggeterake pita swara.

Konsonan nyuwara yaiku swara kang dumadi nalika hawa kang munggah saka

paru-paru bisa nggeterake pita swara. Kang kalabu konsonan nyuwara yaiku [i],

[I], [e], [Ɛ], [a], [ә], [u], [U], [o], [ɔ], [b], [d], [ḑ], [g], [j], [l], [m], [n], [r], [w], [y],

[ñ], [ŋ]. Banjur, kang diarani konsonan ora nyuwara yaiku swara sing dumadi

nalika hawa kang munggah saka paru-paru amung saithik dadi ora bisa nggeterake

pita swara. Kang kalebu konsonan ora nyuwara yaiku [c], [f], [k], [p], [s], [t], [ț],

lan [x].

Supaya luwih cetha, pamilahing swara konsonan bisa panjenengan tingali

ana ing tabel 4. Saka tabel kang wis dicepakake, panjenengan uga bakal luwih

gampang anggone ngeti ana ngendi mapane artikulator nalika arep ngasilake

saben swara konsonan.

Tabel 4: Klasifikasi konsonan (Mulyani, 2008: 40)



Carane ngalangi hawa Letup Nasal Lateral Friksasi Geter Semi-

vokal

Nyuwara/ Ora

nyuwara N O N N N O N N

Pap

an

artik

ola

si

Bilabial b p m

Labio-dental f w

Apiko-dental d t

Apiko-alveolar n l r

Apiko-palatal ḑ ț

Lamino-alveolar z s

Medio-palatal j c ñ y

Dorso-velar g k ŋ

Laringal h

Glottal stop ?

Katrangan: N = Nyuwara

O = Ora nyuwara

c) Swara Semi-vokal

Swara semi-vokal yaiku swara konsonan kang durung ndadi swara konsonan

kanthi wutuh. Swara semi konsonan ing basa Jawa mung ana loro, yaiku [w] lan

[y]. Swara [w] menawa digatekake anggone nggawe rada padha karo swara vokal

[u]. Menawa diucapake swara [w] karo [u] amung beda ana ing bentuk lambe

nalika diucapake. Banjur menawa swara [y] iku meh padha karo [i]. Posisi ilat

nalika ngucapake swara [i] ana ing dhuwur, menawa ditambahi dhuwur sithik

meneh swara iku bisa dadi swara [y]. Nalika ngucapake vokal rangkep swara [w]

lan [y] asring manda-manda krungu. Ing basa Jawa swara kang manda-manda iku

diarani mandaswara. Bab iki bisa kedaden amarga swara [w] lan [y] iku konsonan

kang semi-vokal. Tuladhane yaiku ana ing tembung cuilik [cuwili?]. Antarane

vokal [u] lan vokal [i] manda-manda keprungu ana swara [w].

3. TITIKANE FONEM BASA JAWA



a. Umlaut

Umlaut yaiku owahing fonem amarga oleh panambang tartamtu. Kanthi

luwih cetha Sasangka (2008: 8) ngandharake menawa “umlaut iku owahe vokal

ing wandane tembung jalaran antuk panambang tartamtu.Umlaut iki ana kang

ngarani modifikasi vokal”. Umlaut ana ing basa Jawa kang asring ditemoni yaiku

owahe posisi ilat sing kendho dadi kenceng sarta sing maune obah ilat sisih buri

malih dadi sisih ngarep. Menawa disawang saka vokal kardinal (kaca 12) vokal [I]

karo [U] iku kalebu vokal dhuwur kang kendho. Menawa vokal iku mau oleh

panambang -e vokal loro kuwi mau bakal owah dadi vokal [i] lan [u] kang jinise

vokal dhuwur kenceng. Tuladhane umlaut vokal [I] lan [U] yaiku:

[pitI?] + -e [piti?e]

[bәlIŋ] + -e [bәliŋe]

[bәḑIl] + -e [bәḑile]

[kuțU?] + -e [kuțu?e]

[bakUl] + -e [bakule]

[sәtUt] + -e [sәtute]

Swara [ɔ] uga ngalami umlaut dadi [a]. Menawa disawang saka vokal

kardinal (kaca 12) vokal [ɔ] iku kalebu vokal buri. Menawa vokal iku mau ketemu

panambang -ne vokal [ɔ] bakal owah dadi vokal ngarep [a]. Tuladhane yaiku:

[lɔrɔ] + -ne [larane]

[kɔncɔ] + -ne [kancane]

[ɔmbɔ] + -ne [ambane]

b. Konsonan Khas

Salah sawijining titikan konsonan basa Jawa yaiku aspirat. Kang

dimaksud aspirat yaiku anane swara [h] kang kaya-kaya tumempel ana ing swara

[b], [d], [ḑ], [j], lan [g] nalika diucapake. Tuladha pangucapane yaiku:

bakal [bhakal]

tobat [tobhat]

dalan [dhalan]

donga [dhoŋa]

wedhi [wәḑhi]



kandhang [kanḑhaŋ]

jangan [jhaŋan]

lanjaran [lanjharan]

galak [ghala?]

canggah [caŋghah]

Basa Jawa uga duwe titikan sing liyane, yaiku anane prenasalisasi.

Prenasalisasi yaiku anane swara nasal kang sering ndhisiki swara anteb [b], [d],

[ḑ], [j], lan [g]. Biasane swara nasal kang nempel ana ing swara anteb iku

nuduhake panggonan. Tuladha prenasalisasi yaiku:

Bantul [m

bantUl]

Batu [m

batu]

Delanggu [ndәlaŋgu]

desa [ndesa]

Dili [nḑili]

dhusun [nḑusUn]

Jaten [njatƐn]

Jenar [njenar]

Grobogan [ngrɔbɔgan]

Garut [ngarUt]

c. Gugus Konsonan

Gugus konsonan yaiku pangucape swara konsonan ana ing wanda kasusun

rangkep. Konsonan kang kasusun rangkep iku duwe wujud kang beda. Saloke

saka swara letup lan ngeses ana ing basa Jawa bisa kasusun gandheng karo swara

[l] lan [r]. Swara kang bisa digandheng iku [p], [t], [ț] [c], [k], [b], [d], [ḑ], [j], [g],

lan swara ngese [s]. Ananging, swara [ț] lan [ḑ] amung bisa digandhengake karo

sawara [r]. Swara [ț] lan [ḑ] ora bisa digadhengake karo swara [l]. Gugus

konsonan uga bisa karonce saka swara [c], [d], [k], [j], [s] kang kagadheng karo

swara [w]; swara [w] bisa kagandeng karo swara [r]; lan swara [k], [b], [d] bisa

kagandheng karo swara [y]. Tuladha panganggone gogos konsonan yaiku kaya ing

ngisor iki:

[pl] plenthong, plengos, plenthas



[tl] tlatar, tlaten, tlisik

[cl] clurut, clana, clamit

[kl] klambi, klapa, klothak

[bl] bludru, bluwus, blewah

[dl] dlamakan, dlalah, dlangu

[jl] jlantah, jlimet, jlungup

[gl] gladhe, glagah, glathi

[sl] slempang, slamet, slasa

[pr] pring, pringgitan, prentah

[tr] trasi, trepes, trobos

[țr] threkel, thronthong, thruthuk

[cr] crita, crigis, crobo

[kr] krambil, kraton, krama

[br] brambang, brongos, brewok

[dr] drajat, druna, dredah

[ḑr] dhradil, dhrastha, dhrededheg

[jr] jranthal, ijrah, jrojog

[gr] graha, gragap, grendhul

[sr] srebet, srikuning, sregep

[dw] dwipurwa, dwara, dwani

[cw] cwawak

[kw] kwagang, kwatir, kwitangsi

[jw] jwawut

[sw] swara, swargi, swiwi

[wr] wragad, wreda, wesni

[dy] dyah, dyota, dyaji

[ky] kyai, kyeyet

[by] byantara, ambyar, byapaka

d. Urutan Fonem ing Wanda



Pocapan lan tulisan ing basa Jawa kuwi ana aturan anggone nulis. Urutan

pangucaping vokal lan konsonan ana ing tembung iku sinebut kaidah fonotaktik.

Kaidah fonotaktik basa Jawa iku adate kaperang dadi enem, yaiku V, VK, KV,

KKV, KVK, lan KKVK. Tuladha panulise tembung jawa manut kaidah fonotatik

kaya mangkene:

V aku (a-ku), abang (a-bang), elek (è-lèk), ema (é-ma),

enom (e-nom), iku (i-ku), obah (o-bah), uler (u-ler)

VK amba (am-ba), ember (èm-bèr), endhog (en-ḑog),

endah (én-dah), imbang (im-bang), oncek (on-cek),

untu (un-tu)

KV dalan (da-lan), libur (li-bur), iku (i-ku), nekat (né-kat),

coklat (co-klat), pepet (pe-pet)

KKV trucuk (tru-cuk), antri (an-tri), kroto (kro-to), preman

(pre-man), kreta (kré-ta), mantra (man-tra)

KVK trucuk (tru-cuk), elek (è-lèk), obah (o-bah), uler (u-

ler), enom (e-nom), mantra (man-tra)

KKVK krambil (krambil), trampil (tram-pil), prentah (prén-

tah), cantrik (can-trik), tronton (tron-ton)

e. Owahe Swara

Swara kang diucapake kadhang kala ana sing owah. Ana kang kaya-kaya

katambahan lan kasuda, lan sapiturute. Kanthi luwih cetha coba penjengen waos

andharan ana ing ngisor iki.

1) Panambahing Swara

a) Protesis

Protesis yaiku panambahing swara ana ing ngarep tembung. Panambahing

swara iku ora ngowahi tegese tembung kang diucapake. Tuladha protesis yaiku:

isa bisa

ing ning

nampi anampi

anjaluk hanjaluk



b) Epentesis

Epentesis yaiku panambahing swara ana ing tengah-tengah tembung.

Panambahing swara iku ora ngowahi tegese tembung kang diucapake.

kambil krambil

crita cerita

prang perang

jumlah jumblah

c) Paragog

Paragog yaiku panambahing swara ing pungkasane tembung.

Panambahing swara iku ora ngowahi tegese tembung nalika diucapake.

bapa bapak

adhi adhik

ora orak

bali balik

2) Panyudaning Swara

a) Aferesis

Aferesis yaiku panyudaning swara ing wiwitane tembung. Panyudaning

swara iku ora ngowahi tegese tembung nalika diucapake.

wegah gah

bulik lik

emoh moh

wonten ten

b) Sinkop

Sinkop yaiku panyudaning swara ing tengah-tengah tembung. Panyudaning

swara iku ora ngowahi tegese tembung nalika diucapake.

sethithik sithik

dhuit dhit

Selasa Slasa



c) Apokop

Apokop yaiku panyudaning swara ana ing pungkasan tembung.

Panyudaning swara iki ora ngowahi tegese tembung.

bakyu bak

kangmas kang

Kiyai Ki

Nini Ni

3) Gesering swara

a) Metatesis

Metatesis yaiku owahing tembung amarga ana swara kang diijoli karo

swara liyani. Ijolaning swara iku ora ngowahi tegese tembung.

wira-wiri riwa-riwi

sruput srutup

tepes sepet

b) Disimilasi

Disimilasi yaiku owahing tembung amarga ana swara kang pada ing

tembung tertamtu. Owahing swara kang kaya mangkono ora ngowahi tegese

tembung.

lara-lara lara-lapa

sajjana sarjana

jerit-jerit jerat-jerit

mindhik-mindhik mindhak-mindhik

4) Variasi bebas

Owahing tembung bisa uga amarga variasi bebas saka swara kang

diucapake, ananging variasi iku ora ngowahi teges. Swara kang sering owah



yaiku swara [d] owah dadi [t], swara [b] owah dadi [w], lan swara [k] kang

owaha dadi [g].

dakkandhani takkandhani

dakpethuk takpethuk

bulan wulan

bungkus wungkus

keblasuk geblasuk

kebablasen gebablasan

5) Asimilasi

Asimilasi yaiku owahing swara amarga njumbuhake karo swara liyane

kang ana ing tembung. Owahing swara iku ora ngowahi tembung kang kaucap.

Swara kang sering owah yaiku swara kang diasilake nganggo artikulator kang

padha. Coba panjenengan pirsani malih tabel artikulasi konsonan (kaca 22). Swara

[p] lan [b] biasane oleh asimilasi saka swara [m]. Bab iku amarga swara [m]

anggone ngucap meh padha karo [p] lan [m]. Tuladha asimilasi bisa disawang

saka tembung [jumlah] kang owah dadi [jumblah].

RINGKESAN

1. Komunikasi bisa kalaksanan kanthi nggunakake piranti awujud basa.

2. Basa iku sistem lambang swara kang arbitrar lan konvensional kanggo

ngandharake panemune marang wong liya.

3. Fonologi yaiku ilmu kang ngandharake babagan proses aggone

ngasilake/produksi swara.

4. Fonologi iku ora mung sinau babagan cara ngasilake swara, ananging uga

ngrembug babagan karakteristik swara saengga bisa dibedakake swara kang

ngemu teges, ngemu ancas, lan bisa milah swara kang beda logate.

5. Swara kang bisa mbedakake tegese tembung iku sinebut fonem.

6. Fonetik yaiku perangane ilmu linguistik kang mligi ngrembug piye carane

swara bisa diasilake, piye carane swara mrambat lumantar hawa, uga piye

carane swara bisa dirungokake.



7. Fonetik artikulatoris iku naliti organ ana ing awake pamicara kang

digunakake supaya bisa ngasilake swara. Fonetik jinis iki ngrembug kepiye

carane hawa saka paru-paru manungsa nglewati organ-organ liyane bisa

ngasilake swara kang maneka warna. Swara-swara kang kaasilake nalika

micara iku mau banjur bisa dipilah-pilah miturut artikulator/piranti kanggo

ngucap.

8. Fonetik akustik iku naliti swara kang mrambat saka pamicara marang mitra

wicara kanthi lumantar hawa.

9. Fonetik auditoris naliti swara kang dirungokake dening mitra wicara.

10. Piranti kang digunakake kanggo ngucap yaiku paru-paru, batang

tenggorokan, gurung-gurung, pita swara, krikoid, trikoid, arytenoid, telak,

epiglotis, oyoting ilat, ilat sisih jero, ilat sisih tengah, ilat sisih dhuwur, pucuk

ilat, anak tekak, gorokan, cethak, gusi, untu sisih ndhuwur, untu sisih ngisor,

lambe sisih ndhuwur, lambe sisih ngisor, tutuk, ruangan njero tutuk, ruangan

njero irung.

11. Artikulator yaiku organ kang duwe pengaruh langsung nalika ngasilake

swara. Organ-organ kuwi mapan ana ing tutuk kang tugase ngalangi hawa

supaya bisa ngasilake maneka warna swara.

12. Artikulator iku bisa dipara dadi loro yaiku artikulator aktif karo artikulator

pasif. Artikulator aktif iku mapan ana ing tutuk sisih ngisor, menawa

artikulator pasif mapan ana ing tutuk sisih dhuwur.

13. Kang kalebu artikulator aktif yaiku 1) ilat sisih mburi, 2) ilat sisih tengah, 3)

ilat sisih ndhuwur, 4) pucuk ilat, lan 5) lambe ngisor.

14. Artikulator pasif kang digunakake kanggo ngasilake swara yaiku 1) anak

tekak, 2) gorokan, 3) cethak, 4) gusi, 5) untu sisih ndhuwur, lan 6) lambe sisih

ndhuwur.

15. Carane ngasilake swara yaiku kudu ana hawa saka paru-paru tumuju njaba.

Hawa kang mlaku iku metu ngleati pita swara. Kahanan pita swara nalika

hawa iku metu iso weneh pengaruh marang swara sing diailake. Swara saka

pita swara banjur mlaku metu tumuju tutuk utawa irung. Ana ing tutuk, hawa

kang lewat bakal dialangi dening artikulator supaya bisa ngasilake maneka

warna swara.



16. Klasifikasi swara miturut dalan metune hawa dipara dadi loro, yaiku hawa

kang metu saka tutuk lan hawa kang metu saka irung. Hawa kang metu saka

tutuk iku bisa ngasilake swara oral. Banjur, hawa kang metu saka irung iku

bisa ngasilake swara nasal.

17. Kang kalebu ana ing swara oral yaiku [a], [b], [c], [d], [ḑ], [e], [f], [g], [h], [i],

[j], [k], [l], [o], [p], [q], [r], [s], [t], [ț], [u], [v], [w], [y], lan [?].

18. Kang klebu ana ing swara nasal yaiku [n], [m], [ñ], lan [ŋ].

19. Klasifikasi swara miturut ana lan orane proses artikulasi kaperang dadi loro,

yaiku vokal, lan konsonan.

20. Swara vokal yaiku swara kang diasilake organ micara tanpa dialangi

artikulator, ananging diasilake saka dhuwure ilat, perangane ilat kang

diunggahake, adoh cerake ilat karo langit-langit, lan wujud lambe nalika

ngetokake hawa.

21. Vokal ana ing basa Jawa cacahe ana sepuluh, yaiku [i], [I], [e], [Ɛ], [a], [ә],

[u], [U], [o], lan [ɔ].

22. Nalika ngucap swara vokal, ilat minangka organ kanggo ngucap bisa mapan

ana ing telung posisi yaiku posisi dhuwur (vokal dhuwur) , tengah (vokal

madya) , lan ngisor (vokal ngisor)

23. Pamilahing vokal miturut ilat kang obah kaperang dadi telung yaiku vokal

ngarep, vokal tengah, karo vokal buri.

24. Swara vokal sinawang saka adoh cerake ilat karo organ langit-langit kapara

dadi vokal tinutup, rada rada tiutup, rada binuka, lan binuka.

25. Swara vokal kang diasilake saka bentuk lambe nalika ngucap kaperang dadi

vokal bunder lan ora bunder.

26. Swara vokal menawa dipilah manut cacahe vokal saben wandakaperang dadi

monoftong lan diftong. Monoftong yaiku pangucape swara vokal ana ing

saben wanda ora ana sing rangkep. Diftong yaiku pangucape swara vokal ana

ing wanda kasusun rangkep.

27. Swara konsonan yaiku swara kang kaasilake nalika hawa saka paru-paru oleh

alangan sadurunge metu. Swara konsonan bisa dipilah-pilah manut piranti

micara, jinis alangan, kahanan pita swara, lan cacahe swara.



28. Swara konsonan kang pinilah miturut piranti micara kaperang dadi sepuluh

yaiku bilabial, labio-dental, apiko-dental, apiko-alveolar, apiko-palatal,

lamino-alveolar, medio-palatal, dorso-velar, laringal, lan glotal stop.

29. Konsonan kang disawang miturut jinis alangan kaperang dadi konsonan letup,

friksasi, lateral, lan geter.

30. Swara konsonan kang sinawang saka ana orane proses fonasi kaperang dadi

konsonan nyuwara lan ora nyuwara.

31. Fonasi yaiku proses micara nalika hawa saka paru-paru bisa ngasilake swara

amarga nglewati pita swara pita swara.

32. Swara semi-vokal yaiku swara konsonan kang durung mbentuk swara

konsonan kanthi wutuh. Swara semi konsonan ing basa Jawa yaiku [w] lan

[y].

33. Umlaut yaiku owahing fonem amarga oleh panambang tartamtu.

34. Aspirat yaiku anane swara [h] kang kaya-kaya tumempel ana ing swara [b],

[d], [ḑ], [j], lan [g] nalika diucapake.

35. Prenasalisasi yaiku anane swara nasal kang sering ndhisiki swara anteb [b],

[d], [ḑ], [j], lan [g].

36. Gugus konsonan yaiku pangucape swara konsonan ana ing wanda kasusun

rangkep.

37. Kaidah fonotatik yaiku aturan urutan pangucaping vokal lan konsonan ana ing

tembung.

38. Kaidah fonotaktik basa Jawa iku adate kaperang V, VK, KV, KKV, KVK, lan

KKVK.

39. Protesis yaiku panambahing swara ana ing ngarep tembung tanpa ngowahi

tegese tembung kang diucapake.

40. Epentesis yaiku panambahing swara ana ing tengah-tengah tembung.

41. Paragog yaiku panambahing swara ing pungkasane tembung.

42. Aferesis yaiku panyudaning ing wiwitane tembung.

43. Sinkop yaiku panyudaning swara ing tengah-tengah tembung.

44. Apokop yaiku panyudaning swara ing pungkasan tembung.

45. Metatesis yaiku owahing tembung amarga ana swara kang diijoli karo swara

liyani.



46. Disimilasi yaiku owahing tembung amarga ana swara kang pada ing tembung

tertamtu.

47. Owahing tembung bisa uga amarga variasi bebas saka swara kang diucapake,

ananging variasi iku ora ngowahi teges.

48. Asimilasi yaiku owahing swara amarga njumbuhake kare swara liyane kang

ana ing tembung.



KAPUSTAKAN

Marsono. 2013. Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

Mulyani, Siti. 2008. Fonologi Bahasa Jawa. Yogyakarta: Kanwa Publisher.

Nafisah, Saidatun. 2017. “Proses Fonologis dan Pengkaidahannya dalam Kajian

Fonologi Generatif. DEIKSIS. Vol. 9 (1). hlm. 70.

Ningsih, Tri Wahyu Retno dan Endang Purwaningsih. 2013. “Sistem Fonologi

Bahasa Lamalera”. Proceeding PESAT (Psikologi, Ekonomi, Sastra,

Arsitektur & Teknik Sipil): 70. Bandung, 8-9 Oktober 2013: Lembaga

Penelitian Universitas Gunadarma.

Sasangka, Sry Satriya Tjatur Wisnu. 2008. Paramasastra Gagrag Anyar Basa

Jawa. Jakarta: Yayasan Paramalingua.

Verhaar, J. W. M. 2012. Asas-Asas Linguistik Umum. Yogyakarta: Gadjah Mada

University press.

MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-1 WIDYA SWARA BASA...

Documents

Transcript of MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-1 WIDYA SWARA BASA...