MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-2 WIDYA tembung BASA...

[MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-2 WIDYA TEMBUNG BASA JAWA]

| Favorita Kurwidaria, S.S., M.Hum 1

URAIAN MATERI

WIDYA TEMBUNG BASA JAWA

1. Tegese Widya tembung

Paramasastra mujudaken peranganing ngelmu basa kang wigatos

dipunmangertosi tumrap tiyang kang sinau basa. Tiyang ingkang marsudi

basa kedah nguwaosi bab ngelmu tataning tembung, tataning ukara, saha

tegesipun. Salah satunggaling perangan paramasastra kang ngrembug lan

nyinau bab tembung yaiku widyat embung utawa tata tembung. Dene ing

salebeting studi linguistik, widya tembung uga kasebut morfologi.

Widya tembung kadhapuk saka tembung ‘widya’ lan ‘tembung’.

Widya asale saka basa Jawa Kuna kang ateges ‘ilmu’. Tembung tegese

rerangkening swara kang kawedhar saka tutuk kang nduwe teges, lan

dimangerteni surasane. Dene widya tembung ngemu teges ‘ilmu bab

tembung’. Miturut Putrayasa (2010: 3) widya tembung yaiku perangan

saka ilmu basa kang mratelakake utawa nyinau bab tembung,

pandhapuking tembung, sarta owah-owahaning tembung kang bisa

ndayani owahing jinis lan tegese tembung mau. Sasangka (2011:38)

ngandharake panjlentrehan bab widya tembung yaiku:

“Sempalaning paramasastra ingkang nyinau lan ngrembug bab

tembung, dumadine tembung, sarta owahe sawijining tembung dadi

tembung liya karana kawuwuhan imbuhan (afiksasi), karangkep

(pengulangan), lan kagabung/kacambor (pemajemukan)”.

Adhedhasar panjlentrehan iku, bisa kajupuk dududan dene widya

tembung iku ngrembug bab tembung, dumadine tembung, sarta owahe

sawijining tembung dadi tembung liya karana kawuwuhan imbuhan

(afiksasi), karangkep (pengulangan), lan kagabung/kacambor

(pemajemukan).

2. Wujuding Tembung Basa Jawa



Tembung ing basa Jawa, adhedhasar wujude bisa kabedakake dadi

papat, yaiku: tembung lingga, tembung andhahan, tembung rangkep lan

tembung camboran.

a. Tembung Lingga

Tembung lingga uga lumrah kasebut kata asal/kata dasar yaiku

tembung kang durung owah saka asale (Subalidinata, 1994: 1). Durung

owah saka asale ateges isih wutuh durung rinaketan wuwuhan apa-apa.

Tembung lingga uga ingaran morfem bebas. Tembung lingga ana kang

dumadi saka sawanda, rong wanda, telung wanda, lan patang wanda.

Tuladha:

Tabel 1. Tuladha tembung lingga basa Jawa

Tembung

Lingga sawanda

Tembung

Lingga rong

wanda

Tembung

Lingga telung

wanda

Tembung

Lingga patang

wanda

Dom, leng,

gong, tuk, sing,

yen, lan

jampi, ati, ili, ilu

gendul, pari,

jarik, resik,

Lunga, adus,

tuku, nyanyi,

nglangi, gawa,

amba, jembar,

patrap

lestari,

mustaka,

waspada

piranti

manungsa

sengkuyung

sitoresmi

murakabi

adangiyah

mutawatir

Saka Tabel 1. tuladha tembung lingga basa Jawa, bisa dipirsani bilih

tembung lingga basa Jawa, akeh-akehe dumadi saka rong wanda, dene

tembung lingga kang dumadi patang wanda gunggunge amung kawates.

Wanda basa Jawa bisa kabedakake dadi loro, yaiku wanda menga lan

wanda sigeg.

Tembung jampi upamane, dumadi saka rong wanda, yaiku jam- lan pi-

. Wanda kapisan sinebut wanda sigeg, amarga pungkasaning wanda

awujud fonem konsonan /m/, lan wanda kapindho sinebut wanda menga,

amarga pungkasaning wanda awujud fonem vokal /i/.



Babagan tuladha tembung lingga kang ana ing sajroning konteks

wacana, dakaturi maspadhakake tuladha cakepan saka lagu langgam Jawa

kang irah-irahane “Ibu Pertiwi”, panembang Waljinah.

.

Saka Cakepaning lagu Ibu Pertiwi, bisa dipirsani dene meh kabeh

tetembungan kang ana ing lagu kasebut nggunakake tembung lingga,

kajaba tembung ‘sesami’ ing tembung ‘sih sulistya mring sesami’ lan

‘luhuring’ ing ukara ‘kang asih luhuring budi’. Tembung iku kalebu

tembung andhahan. Tembung sesami dumadi saka tembung sami kang

karangkep wanda wiwitane dadi sasami utawa sesami (dwipurwa). Sarta

tembung luhuring kang dumadi saka tembung luhur lan /-ing/.

Saliyane tembung lingga, ana tembung kang saemper wujude kaya

tembung lingga ananging luwih tuwa, yaiku tembung wod. Wod tegese

oyod, wujude mung sakecap. Saengga tembung wod (akar kata) yaiku

tembung kang mung sakecap ananging bisa digoleki tegese (sasangka,

2011: 40). Tuladha:

a. Lur alur, ulur, mulur (tegese dawa)

b. Sup susup, angslup, tlusup (tegese mlebu)

c. Sor asor, ngisor, dlosor (ngemu teges endhek)

b. Tembung Andhahan

Tembung Andhahan yaiku tembung kang wus owah saka asale.

Tembung andhahan kadadean saka tembung lingga oleh ater-ater, seselan,

panambang utawa dirangkep (Subalidinata, 1994: 2). Ana uga kang

ngandharake dene tembung andhahan iku tembung lingga kang wus

dirimbag. Dene pangrimbage tembung bisa kanthi muwuhake imbuhan

kang dumunung ana ing ngarep (ater-ater/prefiks), ing tengah

(seselan/infiks), ing buri (panambang/sufiks), lan imbuhan bebarengan

(Sasangka, 2011: 41).

Tuladha: https://www.youtube.com/watch?v=-ormiuihJWk

https://www.youtube.com/watch?v=-ormiuihJWk



Tembung andhahan dumadi saka rerangkening tembung lingga kang

wus dirimbag. Tuladha tembung andhahan yaiku: Nulis, keli, kelingan,

mbeta, nyapu, nyuwil, nyathet, lsp. Tembung nulis dumadi saka tembung

tulis lan kawuwuhan ater-ater Anuswara /n-/, utawa tembung lingga kang

karimbag mawa rimbag tanduk. Babagan proses afiksasi utawa

pandhapuking tembung, bakal karembag mirunggan ana ing sub bab

sabanjure.

c. Tembung Rangkep lan Tembung Camboran

Tembung rangkep yaiku tembung kang dumadine srana dirangkep.

Rerangkeping tembung iki ana loro, yaiku ana kang dirangkep linggane

lan ana kang dirangkep wandane. Tuladha:

- Tembung kang dirangkep linggane

(1) mlaku mlaku-mlaku ‘tanpa owah-owahan swara’

(2) bali bola-bali ‘srana owah-owahan swara’

- Tembung kang dirangkep wandane

(1) tetenger tenger ‘kang dirangkep wanda ngarep’

(2) ndhepipis dhepis ‘kang dirangkep wanda mburine’

Tembung camboran yaiku tembung loro utawa luwih kang

kagandheng/kagabung dadi siji lan tembung mau ana kang tegese dadi

anyar. Tuladha: wedhus gembel tegese awan panas saka gunung berapi,

semar mendem arane panganan, kuping gajah arane jinising panganan, lan

sakpiturute. Parembugan bab tembung rangkep lan tembung camboran

bakal kaandharake langkung jangkep ing sub bab sabanjure.

3. Pandhapuking Tembung Basa Jawa (Proses Morfologis)

Ing sub bab sadurunge wis kaandharake, dene tembung basa Jawa

adhedhasar wujude bisa kabedakake dadi papat, yaiku tembung lingga,

tembung andhahan, tembung rangkep lan tembung camboran. Dene tembung

kang wus owah saka linggane iku ngalami proses yaiku proses morfologis.

Proses morfologis yaiku proses owah-owahaning tembung lingga

(monomorfem) dadi tembung liya kang asipat polimorfem. Proses morfologis



bisa kabagi dadi telu, yaiku: (1) afiksasi, (2) reduplikasi lan (3) komposisi

(Subroto, 1991). Satemah bisa kasebutake dene proses owah-owahaning

tembung saka tembung lingga dadi tembung liya, iku bisa karana: (1)

kawuwuhan, (2) karangkep, lan (3) kacambor.

Proses morfologis bisa ndayani sawijining tembung dadi owah bentuk,

jinise sarta makna/tegese. Tuladha:

- Kinasih nyaponi latar

Tembung nyaponi kang asale saka tembung sapu, menawa dijinggleng

kanthi premati ngalami owah-owahan, yaiku: owah bentuk, jinis lan

teges/maknane.

1) Owahe BENTUK, tuladha

Sapu ny- + sapu nyapu

(tembung lingga) (tembung andhahan)

2) Owahe JINIS, tuladha

Sapu ny- + sapu nyapu

tembung aran tembung kriya

3) Owahe MAKNA/TEGES, tuladha

Sapu ny-+ sapu nyapu

piranti kanggo reresik nindakaken pakaryan nganggo ‘sapu’

dadi owah

Ing ngisor bakal kaandharake bentuk-bentuk kang njalari owah-

owahaning tembung lingga dadi tembung liya, sarta tuladha-tuladhane.

a. Rumaketing Wuwuhan (Afiksasi)

Tembung lingga kang malih dadi tembung andhahan, bisa karana

rumaketing wuwuhan. Rumaketing wuwuhan ing sajroning tembung lingga

dadi tembung liya uga kaaran proses afiksasi utawa proses pengimbuhan

(Mulyana, 2007: 17). Wuwuhan kang karaketake ing tembung lingga iku

mapane bisa ana ngarep, ana tengah, ana mburi utawa gabungan. Wuwuhan

Tembung

lingga wuwuhan

- Bentuk - Jinis

- Makna/

teges



utawa imbuhan utawa afiks basa Jawa wujude ana papat, yaiku: ater-ater,

seselan, panambang, sarta imbuhan bebarengan. Imbuhan-imbuhan iku bakal

karembug siji mbaka siji ing sub bab iki.

1) Ater-ater (Prefiks)

Ater-ater utawa prefiks yaiku imbuhan kang mapan ing sangarepe

tembung lingga. Proses rumaketing ater-ater ing tembung lingga bisa

kasebut prefiksasi. Kang kalebu ater-ater yaiku: ater-ater anuswara {N-, a-,

ma-/mer-, ma(A), dak-, kok-, di-, ka-, ke-, sa-, pa-, pi-, pra-, pri-, tar-,

kuma-, kami-, kapi-}

a) Ater-ater Anuswara {N-}

Ater-ater anuswara gunggunge ana papat, yaiku: {m-, n-, ny-, ng}

Rimbage diarani rimbag tanduk, amarga ater-ater iki ndhapuk tembung

lingga dadi tembung tanduk (kriya tanduk). Tuladha:

(1) {an-/n-/han-} ater-ater anuswara {N-} malih dadi {an- /n- /han-}

menawa tumempel ing tembung lingga kang apurwa konsonan

/j/,/t/,/th/,/d/,/dh/.

Tuladha: (1) njotos = {n- + jotos}

(2) nandur = {n- + tandur},

(3) nuthuk = {n- + thuthuk},

(4) ndemok = {n- + demok},

(5) ndhudhah = {n- + dhudhah}.

(2) {am-/m-/ham-} ater-ater anuswara {N-} malih dadi {am-/m-/ham}

menawa tumempel ing tembung lingga kang apurwa konsonan /b/, /p/

,/w/.

Tuladha: (1) mbeta = {m- + beta}

(2) manen = {m- + panen}

(3) mucal = {m- + wucal}

(3) any-/ny- (hany-) ater-ater anuswara (N-) dadi {any- /ny- /hany-}

menawa tumempel ing tembung lingga kang apurwa konsonan /c/ , lan

/s/. Tuladha:

(1) nyuwil = {ny- + cuwil}

(2) nyampar = {y- + sampar}



(4) ang-/ng- (hang-) ater-ater anuswara (N-) dadi {ang-/ ng- /hang-}

menawa tumempel ing tembung lingga kang apurwa konsonan /a/, /k/,

/g/, /r/.

Tuladha: (1) ngangkat = {ng- + angkat}

(2) ngukur = {ng- + kukur}

(3) ngrusak = {ng-+ rusak}

Saliyane iku ater-ater anuswara {N-} malih dadi {nge-} menawa

tumempel ing tembung lingga kang wandane amung sakecap. Tuladha:

{N- + cet} = ngecet. Ater-ater anuswara nduweni kabisan ngowahi

sawijining tembung dadi tembung kriya sarta tembung kaanan. Dene ater-

ater iku bisa ngemu teges: (a) nindakake pakaryan kaya kang kasebut

linggane, sarta (b) ngandhakake kaanan/watak sawijining bab kaya kang

kasebut linggane. Tuladha:

(1) Es kucir kang daktuku mau esuk, saiki wis mbanyu

(2) Mbak Evi saben esuk nyapu latar ing ngarep omahe

Ing tuladha (1) tembung mbanyu kang asale saka tembung aran

‘banyu’, banjur sawise diwenehi ater-ater anuswara {m-} malih dadi

tembung kaanan ‘mbanyu’. Tembung iku ngemu teges ngandharake

kaanan ‘wis dadi banyu’. Dene ing tuladha nomer (2) tembung ‘nyapu’

kalebu tembung kriya, kang ngemu teges nindakake pakaryan ‘nganggo

sapu’.

b) Ater-ater {a- }

Ater-ater iki uga sinebut rimbag bawa ha-. Ing basa Indonesia ater-

ater iki padha karo awalan {ber-}. Ater-ater iki bisa ngowahi sawijining

tembung lingga dadi tembung kriya. Ater-ater {a- } kang sumambung ing

tembung lingga ngemu teges: (1) nganggo <lingga>, utawa nduwe

<lingga>. Tuladha:

(1) Kakang kula menawi gineman abasa Jawa prigel sanget.

(abasa = {a- + basa}, abasa kalebu tembung kriya lan ngemu teges

‘nganggo basa’)

(2) Tetanduran punika apatra wiyar.



(apatra = {a-+ patra}, ngemu teges ‘nduwe patra’)

c) Ater-ater {ma-} utawa {mer-}

Ater-ater {ma-} utawa {mer-} uga sinebut rimbag bawa ha. Ing basa

Indonesia padha karo awalan ber-. Tuladha:

(1) Dheweke seneng mertamba supaya larane enggal mari.

(mertamba = {mer- + tamba}, ngemu teges nindakake pakaryan

kanggo golek tamba)

(2) Sunarya seneng maguru marang Pak Dhalang.

(maguru = {ma- + guru}, ngemu teges nindakake pakaryan kang

gegayutan karo guru)

d) Ater-ater {maN-} utawa {ma- anuswara}

Ater-ater {maN-} adhakane bisa malih dadi {man-, mam-, many-,

mang-}, gumantung aksara wiwitaning tembung. Ater-ater iki bisa

ndhapuk sawijining tembung dadi tembung kriya, lan ngemu teges:

menyang <lingga>, sarta nindakake pakaryan <lingga>. Tuladha:

(1) Bathara Guru manjelma ing Ngarcapada.

(manjelma = {man- + jelma}, manjelma ngemu teges nindakake

pakaryan jelma/malih)

(2) Bremara iku mabur mangetan mencoki kembang.

(mangetan = {mang- + wetan}, ngemu teges menyang ngetan)

e) Ater-Ater {dak-, kok-, di-}

Ater-Ater {dak-, kok-, di-} uga ingaran ater-ater tripurusa, jalaran

magepokan karo tembung sesulih (wong kapisan, kapindho lan katelu).

Tembung lingga kang kawuwuhan ater-ater tripurusa bakal malih dadi

tembung kriya tanggap.

Aku = tembung sesulih utama purusa (dak-), kramane : kula__

Kowe = tembung sesulih utama purusa (kok-/ko-), kramane :

panjenengan__

Dheweke = tembung sesulih utama purusa (di-), kramane : dipun



Tuladha: (1) Buku iki dakgawa nalika aku menyang kampus.

(2) Aku ora usah kokpethuk, amarga arep mampir pasar.

(3) Godhong iku diiris dhisik sadurunge digodhog.

f) Ater-ater {ka- }

Ater-ater {ka-} uga sinebut bawa ka- utawa tanggap ka-, amarga bisa

ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya tanggap (kata kerja pasif).

Wonten ing basa Indonesia ater-ater iki padha karo awalan {di-}. Ater-ater

iki kerep kaenggo ing basa baku, rinengga, bisa uga ing ragam ngoko baku

utawa krama. Ater-ater {ka-} ngemu teges ‘nindakake pakaryan kanthi

disengaja utawa kajarak’. Tuladha:

(1) Kula kautus bapak supados kuliah wonten jurusan Sastra Jawa.

(2) Siswa sekawan kelas kagabung dados setunggal wonten ruang aula.

(3) Tigan kalawau sampun kapidak dening pinanganten kakung.

Ana ing tuladha (1) bisa kapirsani dene tembung kautus kang asale saka

{ka- + utus}, ater-ater {ka-} iku nduwe teges ‘lesan (obyek) akon/ngutus

kanthi sengaja supaya jejer (subyek) nindakake pakaryan’. Semana uga

tuladha (3), ater-ater {ka-} kang ana ing tembung kapidak ngemu teges

pinanganten kakung nindakake pakaryan midak endhog kanthi sinengaja.

g) Ater-ater {ke- }

Ater-ater {ke-} uga ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya

tanggap (kata kerja pasif) ananging sipate ora disengaja. Ing basa

Indonesia ater-ater {ke-} padha karo awalan ter- (prefiks ter-). Tuladha:

(1) Sikilku lara amarga kepidak uwong-uwong kang padha suk-sukan

mlebu stadion.

(kepidak = {ke- + pidak}, ngemu teges kapatrapan pakaryan kanthi

ora sinengaja)

(2) Omahe Sariman kobong nalika ditinggal lunga menyag desa.

(kobong asale saka tembung {ke- + obong}, nduweni teges

kapatrapan pakaryan kanthi ora disengaja)



Ater-ater {ke-} kang sumambung ing tembung lingga kang apurwa b, d,

dh, lan g, bisa lira liru dadi {e-}.

Tuladha: {ke- + busak} kebusak gebusak

{ke- + dudut} kedudut gedudut

h) Ater-ater {paN- } utawa {pa- Anuswara}

Ater-ater {paN-} rimbage diarani kriya wacaka (Antunsuhono, 1953:

69) Ater-ater iki bisa malih dadi {pany-, pang-, pam-, pan-} gumantung

wiwitaning tembung kang kagabung. Yen kagabung karo tembung kang

apurwa vokal ater-ater iki bisa malih dadi {p-}. Ater-ater {paN-} duweni

kabisan ndhapuk tembung lingga dadi tembung aran. Tembung lingga

kang sumambung ater-ater {paN-} bisa ngemu teges (1) wong kang

<lingga>, (2) piranti <lingga>, (3) bab <lingga>. Tuladha:

(1) Dheweke wasis anggone petung dagang.

(petung = {pa- + etung}, ngemu teges bab ‘etung’)

(2) Panabuh gamelan iku jenenge Pak Panggih.

(panabuh = {pa- + tabuh}, ngemu teges wong kang ‘nabuh’)

(3) Ariel tetep bisa nganggit lagu-lagu pop, sanajan ana ing paukuman.

(paukuman = {pa- + ukum (an)}, ngemu teges papan kanggo ‘ngukum’)

i) Ater-ater {sa- } utawa {se-} utawa {sak-}

Ater-ater {sa-} bisa malih dadi {se-} utawa {sak-}. Ater-ater iki bisa

ndhapuk sawijining tembung dadi tembung wilangan (numeralia). Ater-

ater {sa-} kang sumambung ing tembung lingga nduweni teges: (1) Siji

<lingga>, (2) Padha (karo) <lingga>, (3) Kabeh sing ana ing <lingga>.

Tuladha:

(1) Aku nggawa kripik mlinjo, ananging mung satoples.

(ngemu teges: siji toples)

(2) Adhiku dhuwure wis sapundhakku.

(ngemu teges: padha karo pundhakku)

(3) Warga sadesa padha kerja bakti ngresiki kalenan supaya ora banjir.

(ngemu teges: kabeh sing ana ing desa)



j) Ater-ater {pi- }

Ater-ater pi bisa ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung

aran, lan nduweni teges sing di- <lingga>-ake. Upamane:

(1) piwales = {pi- + wales} ngemu teges ‘sing diwalesake’,

(2) piwulang = {pi- + wulang} ngemu teges ‘sing diwulangake,

(3) pitakon = {pi- + takon} ngemu teges ‘sing

ditakonake’.

k) Ater-ater {tar-}

Ater-ater {tar-} bisa ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya lan

tembung katerangan. Ing basa Indonesia ater-ater iki kaya awalan ter-.

Ater-ater {tar-} uga bisa malih dadi {ter-}.

Tuladha: (1) tarkadhang – terkadhang = {tar- + kadhang}

(2) tartamtu – tertamtu = {tar- + tamtu},

(3) tarwaca – terwaca = {tar-+ waca},

(4) tarbuka – terbuka = {tar- + buka}.

l) Ater-ater {pri- }

Ater-ater {pri-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.

Tembung lingga kang sumambung ater-ater {pri-} winates cacahe.

Tuladha: priangga {pri- + angga}, prikanca {pri- + kanca}, pribumi {pri- +

bumi}. Dene tetembungan kaya priyayi, pribadhi, lan priksa kaya-kaya

kawuwuhan ater-ater {pri-}, ananging sejatine tetembungan iku kalebu

tembung lingga.

m) Ater-ater {pra- }

Ater-ater {pra-} bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran.

Tuladha:

(1) pralambang = {pra- + lambang}

(2) pralampita = {pra- + lampita}



(3) pratandha = {pra- + tandha}

Dene tembung kang saemper kaya tembung kang antuk panambang

{pra-}, kaya ta: prakosa, prayogi, prasaja, prawasa iku kalebu tembung

lingga kang dumadi saka telung wanda.

n) Ater-ater {kuma-, kami-, kapi- }

Ater-ater {kuma-, kami-, kapi-} rimbage diarani rimbag bawa kuma-.

Ater-ater iki bisa ndhapuk sawijining tembung dadi tembung

watak/kaanan, sarta ngemu teges nduweni sifat banget kaya kang kasebut

<lingga>. Tuladha:

(1) Aja pijer kumawani melu investasi kang ora jelas, mengko

mundhak rugi

(Kumawani = {kuma- + wani}, ngemu teges ‘banget anggone wani’)

(2) Bocah iku dadi kamiluluten marang rewange, amarga wis diopeni

kawit cilik.

(kamiluluten = {kami- + lulut (-en)}, ngemu teges: ‘banget anggone

lulut’)

(3) Dheweke yen nesu nganti kapilare

(kapilare = {kapi- + lare}, ngemu teges: ‘nduweni sifat kaya lare’)

2) Seselan (infiks)

Seselan utawa sisipan (infiks) yaiku imbuhan kang manggone ana

satengahing tembung. Proses rumaketing seselan ing sawijining tembung

lingga kaaran infiksasi. Seselan ing basa Jawa ana papat, yaiku: {-um-, -

in-, -er-, -el-}.

a) Seselan {–um-}

Seselan {–um-} uga bisa sinebut rimbag bawa ma, kasebut mangkono

amarga seselan {–um-} menawa kaseselake ana ing tembung lingga kang

apurwa vokal, seselan iku malih dadi {m-} lan manggone ana ngarep.

Tuladha:

(1) {esem + -um-} = mesem,



(2) {inger + -um-} = minger

(3) {udhun + -um-}= mudhun

(4) {ambu + -um-} = mambu

(5) {uni + -um-} = muni

Tembung lingga kang antuk seselan {–um-} bisa dadi tembung kriya

tanpa lisan, lan bisa uga dadi tembung kaanan (sifat). Seselan {–um-}

bisa malih dadi {–em-}. Tembung lingga kang apurwa /p/, /b/, menawa

kasisipan seselan {–um-} bisa malih dadi /k/, lan /g/.

Tuladha: (1) {panggang + -um-} = pumanggang kumanggang

(2) {pinter + -um-} = puminter

kuminter

(3) {bagus + -um-} = bumagus gumagus

(4) {gandhul + -um-} = gumandhul gemandhul

b) Seselan {-in-}

Seselan {–in-} uga bisa sinebut rimbag tanggap na, jalaran tembung

lingga kang kaseselan {-in-} mesthi dadi tembung kriya tanggap (kata

kerja pasif). Seselan {-in-} menawa kasisipake ing tembung lingga kang

apurwa vokal, bakal malih dadi {ing-} lan manggone ana ngarep

tembung.

Tuladha:

(1) {incim + -in-} = ingincim,

(2) {imbu + -in-} = ingimbu,

(3) {apura + -in-} = ingapura.

Ananging menawa seselan {-in-} sumambung ing tembung lingga kang

apurwa konsonan, bentuke tetep ora owah.

Tuladha:

(4) {tulis + -in-} = tinulis,

(5) {sawang + -in-} = sinawang.

Seselan {–in-} uga bisa kawuwuhan panambang, yaiku panambang {-

an, -ake, -a/ -ana, lan –na}. Tuladha: ginawakake, tinulisan,

cinangkingna.



c) Seselan {–er-} lan {-el-}

Seselan {–er-} lan {-el-} Kalebu kurang produktif, jalaran ora kabeh

tembung bisa kawuwuhan seselan iki. Tembung lingga kang kawuwuhan

seselan iki bisa ngemu teges mbangetake kaya kang kasebut ing linggane.

Tuladha:

(1) {kelip + -er-} = kerelip krelip

(2) {kepyur + -el-} = kelepyur klepyur

(3) {Titi + -el-} = teliti tliti

3) Panambang (sufiks)

Panambang utawa akhiran (sufiks) yaiku imbungan kang dumunung

ana ing mburi. Panambang ing basa Jawa kalebu akeh gunggunge.

a) Panambang {–i}

Panambang {–i} bisa malih dadi {–ni} yen sumambung ing

tembung lingga kang pungkasane vokal. Fungsine bisa ndhapuk

tembung lingga dadi tembung kriya, lan nduweni teges pakon (akon

supaya wong liya nindakake bab kaya kang disebutake linggane).

Tuladha:

(1) {bali + -i} = balii baleni

(2) {tuku + -i} = tukui tukoni

(3) {pijet + -i} = pijeti

(4) {tutup + -i} = tutupi

Tuladha ukara:

(1) Ayo pijeti maneh pundhakku, supaya ilang kesele!

(akon supaya mijet)

b) Panambang {–a}

Panambang {–a} yen sumambung ing tembung lingga kang

wekasane vokal, pangucapan tembunge kaya tuwuh suwara ya/wa,

nanging ora melu katulis. Panambang iki ndhapuk tembung lingga

dadi tembung kriya. Tuladha ing ukara:



(1) Balia saiki wae, supaya ora digoleki ibumu! (akon supaya bali)

(2) Dheweke tekaa ya padha wae, wong acarane wis rampung.

(sanajan teka)

(3) Pak Dokter enggal mrenea ya, aku selak ora kuwat ngampet

lara.

(ngarep-arep supaya mrene)

c) Panambang {–e}

Panambang {–e/-ipun} menawa ing basa Indonesia padha karo

akhiran {-nya}. Panambang iki nduwe kabisan ndhapuk tembung

aran lan nduweni teges nelakake pandarbe. Tuladha:

(1) Darane kang Parno dituku Pak Teja telung atus ewu.

(2) Padharanipun Bu Tari sakit, sasampunipun dhahar sambel.

Ana ing tuladha (1) tembung darane kadhapuk saka {dara+-e} =

darae darane, panambang iku ngemu teges ‘dara duweke Kang

Parno’. Dene ing tuladha (2) panambang {-e} malih dadi {-ipun},

amarga ana ing sajroning ukara krama. Panulisan panambang {-

ipun} iku ora kapisah utawa kagandheng karo tembung linggane.

d) Panambang {–en/-nen}

Panambang {–en} menawa sumambung ing tembung lingga

nduwe kabisan ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya utawa

kaanan. Panambang iki yen sumambung ing tembung lingga bisa

ngemu teges pakon utawa lagi nandang kaanan lara. Tuladha:

(1) Latar ngarep omah kae sapunen dhisik, sadurunge dhayohe

teka!

(sapunen = {sapu + -en}. ngemu teges ‘akon supaya nyapu’)

(2) Adhiku awake cilik amarga cacingen.

(cacingen = {cacing + -en}, ngemu teges ‘nandang kaanan lara

cacing’)



Tuladha tembung kang kawuwuhan panambang {-e}

(1) {kanca [kͻncͻ] + -e} kancane [kancane]

(2) {sega [sƏgͻ] + -e} segane [sƏgane]

(3) {maca [mͻcͻ] + -e} macane [macane]

(4) {lunga [luŋͻ] + -e} lungane [luŋane]

Tuladha tembung rangkep kang mawa panambang {–e}

(1) {kanca-kanca [kͻncͻ - kͻncͻ] + -e} kanca-kancane [kͻncͻ

kancane]

(2) {lara-lara [lͻrͻ-lͻrͻ] + -e} Lara-larane [lͻrͻ larane]

Tuladha tembung kang kawuwuhan panambang –en/-nen

(1) {priksa [priksͻ] + -en} priksanen [priksanƏn]

(2) {waca {[wͻcͻ] + -en} wacanen [wacanƏn]

(3) {gawa {[gͻwͻ] + -en} gawanen [gawanƏn]

Tuladha tembung kang sumambung –ku/-mu

(1) {kanca [kͻncͻ] + -ku} kancaku [kancaku]

(2) {sega [sƏgͻ] + -mu} segamu [sƏgamu]

(3) {mata [mͻtͻ] + -mu} matamu [matamu]

e) Panambang {–an}

P e p e n g e t.

Kang prelu antuk kawigaten mirunggan, babagan panambang {–e, –en/-,

nen} sarta {–ku lan –mu}, menawa sumambung ing tembung lingga kang

wanda pungkasane awujud swara [ͻ], swara iku bakal malih dadi swara

[a]. Supaya langkung gampil anggenipun mangertosi, dakaturi mirengake

cara pangucapane tembung andhahan ing ngisor iki.

Audio



Panambang {–an} nduwe kabisan ndhapuk tembung lingga dadi

tembung aran, kriya, utawa kaanan, sarta ngemu teges kang maneka

warna, Tuladha:

(1) garisan = {garis + -an} ‘piranti kanggo nggaris’

(2) tegalan = {tegal + -an} ‘papan/panggonan’

(3) kumbahan = {kumbah + -an} ‘sing di-kumbah’

(4) gambaran = {gambar + -an} ‘hasil nggambar’

(5) klamben = {klambi + -an} ‘nganggo klambi’

(6) kancingan = {kancing + -an} ‘ngandhakake kahanan’

(7) lalen = {lali + -an}, ‘gampang lali’

f) Panambang {–na/-kna}

Panambang {–na/-kna} nduwe kabisan ndhapuk tembung lingga

dadi tembung kriya pasif. Panambang {–na/-kna} yen sumambung ing

tembung lingga nduweni teges pakon/akon marang wong liya supaya

nindakake kaya kang kasebut linggane. Tuladha:

(1) Jupukna panganan kuwi!

(jupukna = {jupuk + -na}, ngemu teges ‘akon supaya njupuk’)

(2) Aku gawekna teh sing kenthel!

(gawekna = {gawe + -na} gawena gawekna, ‘akon supaya

nggawe’)

g) Panambang {–ana/-nana}

Panambang {–ana} yen sumabung ana ing tembung lingga nduwe

kabisan ndhapuk tembung lingga dadi tembung kriya tanggap lan

ngemu teges: (a) pakon, (b) nadyan di-<lingga>-I. Tuladha:

(1) Kerdus kuwi talenana dhisik sadurunge digawa!

({tali + -ana} = taliana talenana, ‘akon supaya’)

(2) Timun iki irisana, mengko bisa kanggo lalapan!

({iris + -ana} = irisana, ‘akon supaya’)

(3) Kandhanana wis kebacut, kudu kepriye maneh.



({kandha + -ana} = kandhaana kandhanana, ‘sanajan

dikandhani’.

h) Panambang {–ane}

Panambang {–ane} yen sumambung ana ing tembung lingga

nduwe kabisan ndhapuk sawijining tembung lingga dadi tembung

aran lan ngemu teges ‘anggone Anuswara-<lingga>’. Tuladha:

(1) Sariman kae gambarane apik.

({gambar + -ane} = gambarane , ngemu teges ‘anggone

nggambar’)

i) Panambang {–ake/ -aken}

Panambang {–ake/-aken} nduweni fungsi ndhapuk tembung

lingga dadi tembung kriya tanduk mawa lesan, lan ngemu teges:

pakon utawa nindakake pakaryan. Tuladha:

(1) Tulung gawakke bukuku dhisik! (bentuk ngoko)

({gawa + -ake} = gawakake gawakke, ‘akon supaya’)

(2) Benjing Ibu badhe kula betakaken rasukan enggal.

(bentuk krama)

({beta + -aken} = betaaken betakaken, ‘nindakake pakaryan’)

4) Imbuhan bebarengan

a) Imbuhan bebarengan rumaket (serentak/konfiks)

Imbuhan bebarengan utawa konfiks yaiku imbuhan kang awujud

ater-ater (prefiks) lan panambang (sufiks) kang kagabung kanthi cara

bebarengan utawa rumaket. Sumambunge imbuhan iki ora kena kapethil-

pethil utawa kapisah-pisah. Imbuhan basa Jawa kang kalebu konfiks

yaiku: {ka- + -an, ke- + -en, pa- + -an, paN- + -an, pra- + -an}.

(1) Imbuhan {ka- + -an}



Imbuhan {ka- + -an} uga sinebut rimbag bawa wacaka. Tembung

lingga kang kawuwuhan konfiks {ka- + -an} bisa malih dadi

tembung kriya utawa tembung aran. Konfiks {ka- + -an} bisa ngemu

teges: (1) kena/kapatrapan pakaryan kang ora disengaja utawa di-

<lingga>-i, (2) ngandhakake panggonan <lingga>, (3) bab <lingga>.

Ana kalane imbuhan {ka- + -an} bisa malih dadi {ke- + -an}.

Tuladha :

(1) {ka- + becik + -an} = kabecikan ‘bab becik’

(2) {ka- + lurah + -an} = kalurahan ‘panggonaning lurah’

(3) {ka-+ ciprat + -an} = kacipratan kecipratan ‘ora sengaja

nyiprat’

(2) Imbuhan {ka- + (-ake/ -kake, - a, -ana, -na)}

Tuladha :

(1) {ka- + andhar+ -ake} = Kaandharake

(2) {ka- + lali + -ake} = Kalalekake

(3) {ka- + jodho + -kake} = Kajodhokake

(4) {ka- + apura + -a} = Kaapuraa

(5) {ka- + rumat + -ana} = Karumatana

(6) {ka- + tebih + -na} = Katebihna

(3) Imbuhan {ke- + -en}

Imbuhan {ke-+-en} uga sinebut rimbag adiguna. Konfiks kasebut

nduwe kabisan ndhapuk tembung aran. Menawa kasambung ing tembung

lingga bisa ngemu teges ‘banget <lingga> -e’. Rimbag adiguna bisa

kabagi dadi loro, yaiku: {ke- + -en/-nen}, lan {keN- + -en/ -nen}.

Tuladha:

(1) {ke- + wani + -en} = kewanien kewanen

(2) {ke- + abang + -en} = keabangen kabangen

(3) {ke- + kidul + -en} = kengidulen



Konfiks {ke-+-en} kang ana ing tembung kewanen, kabangen, lan

kengidulen iku nelakake teges banget anggone, yaiku anggone ‘wani,

‘abang’, lan ‘ngidul’.

(4) Imbuhan {paN- + -an}

Imbuhan {paN- + -an} rimbage kasebut karana wacaka, konfiks iku

nduwe kabisan ndhapuk tembung lingga dadi tembung aran. Imbuhan

{paN- + -an} ngemu teges: (1) Ngandhakake papan panggonan, (2)

Ngandhakake piranti/alat kanggo <kaya kang kasebut linggane>.

Tuladha:

(1) {pa- + -an} petungan = {pa- + itung + -an}

pawon = {pa- + awu + -an}

(2) {pam- + -an} pambibitan = {pam- + bibit + -an}

pamulangan = {pam- + wulang + -an}

(3) {pan- + -an} panitipan = {pan- + titip + -an}

padhelikan = {pan- + dhelik + -an}

(4) {pang- + -an} panggilingan = {pang- + giling + -an}

panggodhogan = {pang- + godhog + -an}

(5) {-pany + -an} panyukuran = {pany- + cukur + -an}

panyelupan = {pany- + celup + -an}

Konfiks {paN- + -an} kang ana ing tembung pawon, pambibitan,

pamulangan, panitipan, pandhelikan, panggilingan, panggodhogan,

panyukuran lan panyelupan iku ngemu teges papan panggonan, dene

petungan nduweni teges piranti kanggo ngetung.

(5) Imbuhan {paN- + (-e, -ne, -ku, -mu)}

Tuladha:

(1) Pasuwitane = pa- + suwita + -ane}

(2) Panulisane = pa- + nulis + -e}

(3) Pangarepe = pa- + arep + -e}

(4) Pamilihe = pa- + pilih + -e}



(5) Panemuku = pan- + temu + -ku}

(6) Panyuwunku = pany-+ suwun + -ku}

(7) Pamilihmu = pam- + pilih + -mu}

(8) Pangrasamu = pang-+ rasa + -mu}

(6) Imbuhan {pra- + -an}

Imbuhan {pra- + -an} kang rumaket ing tembung lingga nduwe

kabisan ndhapuk sawijining tembung dadi tembung aran, Imbuhan {pra-

+ -an} kang sumambung ing tembung lingga bisa mratelakake (a) papan

panggonan, (b) bab <lingga>, utawa (c) padha <lingga>.

Tuladha:

(1) Pratapan = {pra- + tapa + -an}

(2) Praawakan prawakan = {pra- + awak + -an}

(3) Prajanjen Prajanjian = {pra- + janji + -an}

Imbuhan {pra- + -an} kang ana ing tembung pratapan ngemu teges

papan panggonan kanggo tapa. Dene ing tembung prawakan ngemu teges

bab awak, lan kang ana ing tembung prajanjen ngemu teges ‘padha janji’

utawa bisa uga ‘bab janji’, gumantung marang konteks ukarane.

(7) Imbuhan {pra- + (-a, -e/-ne, -ku/-mu)}

Tuladha: (a) Prasetyaa = {pra- + setya + -a}

(b) Prajurite = {pra- + jurit + -e}

(c) Pratandhane = {pra- + tandha + -ne}

(d) Prakaraku = {pra- + kara + -ku}

(e) Prasetyaku = {pra- + setya + -ku}

(f) Prajuritmu = {pra- + jurit + -mu}

b) Imbuhan Bebarengan Renggang

Imbuhan bebarengan renggang yaiku imbuhan kang awujud ater-ater

lan panambang kang rumakete ing tembung lingga, kanthi cara ora

bebarengan, ananging kasambungake siji mbaka siji.



Gambar 1. Rumaketing imbuhan bebarengan renggang

Imbuhan bebarengan renggang ana ing basa Jawa, yaiku: {N

(Anuswara)- + –i, -a, -ake, -ana, di-+ (-i, -a, -ake, -ana); -in + (-i, -ake, -

ana) sa-+ -e}.

(1) Imbuhan {N- (Anuswara) - + -i}

Imbuhan {N- + -i} kang rumaket ing tembung lingga, bakal ndhapuk

tembung kriya. Rimbage diarani rimbag tanduk i-kriya. Imbuhan iki

menawa sumambung ing tembung lingga bisa ngemu teges ‘nindakake

pakaryan’ utawa ‘nindakake pakaryan kanthi wola-wali (repetitif)’.

Tuladha: (1) {n- + thutuhul + -i} = Nuthuli

(2) {m- + wedi + -i} = Medeni

(3) {ny- + cukur + -i} = Nyukuri

(4) {ng- + kandha + -i} = Ngandhani

(2) Imbuhan {N- (Anuswara) - + -ake/-aken}

Imbuhan {N- + -ake/-aken} kang rumaket ing tembung lingga

nduwe kabisan ndhapuk tembung kriya tanduk (kata kerja aktif), sarta

ngemu teges: (a) kausatif (nganggo/ndadekake/njalari sawijining bab

angkat

ngangkat diangkat

ngangkati

ngangkatake diangkati diangkatake

gawa

nggawa digawa

nggawani nggawakake

(nggawakke) digawani digawakake



kaya kang kasebut ing linggane. (b) benefaktif (nindakake pakaryan kaya

kang kasebut ing linggane kanggo wong liya).

Tuladha : (1) {m- + pethik + -ake} = Methikake methikke

(2) {ny- + cangking + -ake} = Nyangkingake

(3) {n- + tiba + -ake} = Nibakake

(4) {ng-+ lebu + -ake} = Nglebokake

(3) Imbuhan {N– + -a/-ana}

Imbuhan {N- + -a/-ana} kang rumaket ana ing tembung lingga

bakal ndhapuk tembung kriya, lan ngemu teges: (a) pakon utawa akon

supaya A-<lingga> (imperatif), (b) sanadyan (kontradiktif).

Tuladha : (1) {m- + wulang + -a} = mulanga

(2) {n- + tangis + -a} = nangisa

(3) {ng- + karang + -a} = ngaranga

(4) {ny- + cuwil + -a} = nyuwila

Tuladha Ukara:

(1) Ndhagela Dhik, kareben swasanane tambah regeng lan acarane dadi

gayeng!

(Ndhagela = {n- + dhagel + -a}, ngemu teges pakon/akon supaya

ndhagel)

(2) Ndhagela wong dheweke lagi lara, mesthi wae arep ngguyu ya aras-

arasen.

(Ndhagela = {n- + dhagel + -a}, ngemu teges sanadyan ndhagel)

(4) Imbuhan {N- + -e/-ne}

Imbuhan {N- + -e/-ne} kang rumaket ana ing tembung lingga bisa

ndhapuk tembung aran, lan nduwe teges ‘anggone kaya kang kasebut

linggane’.

Tuladha : (1) {m- + pacak + -e} = macake

(2) {m- + pati + -ne} = matine

(3) {n- + tari + -e} = narine



(4) {ng-+ angkat + -e} = ngangkate

(5) {ny- + cekel + -e} = nyekele

(5) Imbuhan {di- + (-i/-ni)}

Imbuhan {di- + (-i/-ni)} nduwe kabisan ndhapuk tembung lingga

dadi tembung kriya tanggap. Imbuhan iki yen sumambung ing tembung

lingga bisa ngemu teges ‘nindakake pakaryan kaya kang kasebut ing

linggane nganti makaping-kaping’.

Tuladha : (1) {di- + tali + -ni} = ditaleni

(2) {di- + wungkus + -i} = diwungkusi

(3) {di- + jawil + -i} = dijawili

(6) Imbuhan {di- + (-a/-ana)}

Imbuhan {di- + (-a/-ana)} kang rumaket ing tembung lingga bakal

ndhapuk tembung kriya tanggap lan nduwe teges sanadyan

(pertentangan). Menawa imbuhan {di- + -a} kang rumaket ing tembung

lingga nduwe teges ‘sanadyan nindakake pakaryan kaya kang kasebut ing

linggane’. Dene menawa imbuhan {di- + -a} uga ngemu teges ‘sanadyan

nindakake pakaryan kaya kang kasebut ing linggane’ ananging nganti

wola-wali utawa ‘sanadyan di- <lingga>-i’.

Tuladha : (1) {di- + pethuk + -a} = dipethuka

(2) {di- + kumbah + -a} = dikumbaha

(3) {di- + wuruk + -ana} = diwurukana

(4) {di- + kandha + -ana} = dikandhanana

Tuladha Ukara:

(5) Dikumbaha klambi kuwi tetep ora bisa resik, amarga wis njamur.

(dikumbaha ngemu teges sanadyan)

(7) Imbuhan {di- + (-ke/-ake)}

Imbuhan {di- + (-ke/-ake)} kang rumaket ing tembung lingga bakal

ndhapuk tembung kriya tanggap lan nduwe teges ‘wong liya nindakake

pakaryan kanggo awake dhewe’.



Tuladha : (1) {di- + turu + -ake}= diturokake/diturokke

(2) {di- + lebu + -ake} = dilebokake/dilebokke

(3) {di- + kandha + -ake} = dikandhakake/ dikandhakke

(8) Imbuhan {in- + (-an/-ake (-ke)/-ana)}

Imbuhan {in- + (-an/-ake (-ke)/-ana)} kang rumaket ing tembung

lingga bakal ndhapuk tembung kriya tanggap lan nduwe teges kang

padha karo paganggone ater-ater {–di} lan panambang {–an /-ake/-ana}.

Tuladha : (1) {gambar + (in) –an} = ginambaran digambari

(2) {serat + (in) –an} = sineratan dipunserati

(3) {tulis + (in) –ake} = tinulisake ditulisake

(4) {susul + (in) –ake} = sinusulake disusulake

(5) {tangis + (in) –ana} = tinangisana ditangisana

(6) {sebut + (in) –ana} = sinebutana disebutan

(9) Imbuhan -um + (-a,-ipun)}

Imbuhan {-um- + (-a,-ipun)} kang rumaket ing tembung lingga

bakal ndhapuk tembung kriya tanduk (kata kerja aktif), lan nduwe teges:

pakon (akan supaa nindakake pakaryan kaya kang kasebut ing linggane).

Tuladha : (1) {singkir + (-um-) + -a} = sumingkira/ sumingkiripun

(2) {lebu + (-um) + -a} = lumebua

(3) {laku + (-um) + -a} = lumakua /lumakunipun

(10) Imbuhan {sa- + (-e/-ne,-ipun/-nipun)}

Imbuhan {sa- + (-e/-ne,-ipun/-nipun)} kang rumaket ing tembung

lingga bakal ndhapuk tembung tembung katrangan (adverbial), lan

ngemu teges: (1) ngati <lingga>, (2) karo/lan <lingga> -e, (3) padha karo

<lingga> -e.

Tuladha : (1) {sa- + rampung + -e} = sarampunge



(2) {sa- + suwe + -e} = sasuwene

(3) {sa- + isi + -e} = saisine

(4) {sa- + sirah + -e} = sasirahe

(5) {sa- + adhi + -e} = saadhine/saadhinipun

b. Rerangkeping Tembung (Reduplikasi)

Owah-owahan sawijining tembung dadi tembung liya, saliyane amarga

karaketan wuwuhan, uga bisa karana dirangkep (reduplikasi). Reduplikasi

yaiku proses rerangkeping tembung lingga (Mulyana, 2007: 42). Tembung

kang dirangkep iku bakal malih dadi tembung rangkep. Tembung rangkep ing

basa Jawa ana loro, yaiku tembung kang dumadine srana dirangkep linggane,

lan ana kang dirangkep wandane (Subalidinata, 1994:88). Dene tembung

kang dirangkep linggane sinebut dwilingga. Dwilingga ana loro, yaiku

dwilingga wantah (murni) lan dwilingga salin swara. Dene tembung kang

dumadine srana dirangkep wandane, menawa wanda ngarep sinebut

dwipurwa, lan wanda mburi dwiwasana.

1) Dwilingga wantah (murni)

Dwilingga wantah (murni) yaiku tembung lingga kang karangkep

utuh, ora ngalami owah-owahan swara. Tembung lingga kang dirangkep

iki, padatan ngemu teges: (1) akeh (pluralitas), (2) mbangetake surasa,

(3) sanadyan, (4) tansah, (5) bola-bali. Tuladha:

(1) Klambi-klambi sing wis ora dinggo kae luwih becik disumbangake

wae

(2) Bocah kae cilik-cilik nanging rak pinter

Tembung klambi sawise karangkep dadi klambi-klambi,

rerangkeping tembung iku ngemu teges akeh (pluralitas). Dene tembung

cilik sawise dirangkep dadi cilik-cilik ngemu teges sanadyan.

2) Dwilingga salin swara

Dwilingga salin swara yaiku tembung lingga kang karangkep mawa

owah-owahan swara. Tembung lingga kang kadhapuk dadi dwilingga



salin swara ngemu teges: (a) akeh (pluralitas), (b) bola-bali <lingga>, (c)

tansah <lingga> . Tuladha:

(1) Klambi iki kok mung dipepa-pepe wae, mundhak wernane luntur.

(2) Dheweke kuwi senang-seneng wae yen diajak dolan.

3) Dwipurwa

Dwipurwa yaiku tembung lingga kang wanda wiwitane dipunrangkep.

Dwipurwa nduweni kabisan ndhapuk tembung dadi tembung aran utawa

tembung kriya, sarta ngemu teges terus-terusan anggone <lingga>.

Tuladha:

(1) Lara lelara (4) reged rereged

(2) Gaman gegaman (5) buka bebuka

(3) Bungah bebungah

Dwipurwa uga bisa kawuwuhan panambang, kaya dene tuladha ngisor

iki:

(1) di- + lelara dilelara (3) tetenger + -an = tetengeran

(2) n- + dedawa ndedawa (4) wewadi + -ne = wewadine

4) Dwiwasana

Dwiwasana yaiku tembung lingga kang karangkep wanda wekasane.

Tembung lingga kang dirangkep wandane dadi dwiwasana bisa ngemu

teges ambal-ambalan. Tuladha:

(1) Cengenges linggane cenges

(2) Cekakak linggane cekak

(3) Pethentheng linggane pentheng

(4) Jegeges linggane jeges

5) Tembung Rangkep Mawa Imbuhan

Tembung rangkep uga bisa diwenehi ater-ater, seselan, sarta

panambang. Kaya tuladha ing ngisor iki.

(1) diremet-remet

(2) dilelara

(3) tulis tinulis



(4) udan-udanan

(5) lelungan

(6) bebungahe

Ing ngisor iki dakaturi maspadakake tuladha tembung rangkep kang

ana ing konteks wacana lagu, yaiku lagu langgam Jawa, Yen Ing Tawang

Ana Lintang

Tuladha tembung rangkep kang ana ing cakepan lagu kasebut.

(1) Janji-janji aku eling, Cah Ayu

Janji janji-janji (dwilingga wantah, jinis: tembung aran,

sawise dirangkep ngemu teges: akeh janji/pluralitas

(2) Lintang-lintang ngiwi-iwi Nimas,

Lintang-lintang (dwilingga wantah, jinis: tembung aran, sawise

dirangkep ngemu teges: akeh lintang/pluralitas

Ngiwi– iwi = {ng- + iwi–iwi} (dwiligga mawa ater-ater, jinis:

tembung kriya, ngemu teges nindakake pakaryan kanthi wola-

wali (berulang-ulang).

c. Tembung Camboran (Komposisi/Kompositum)

Owah-owahaning tembung dadi tembung liya uga bisa karana kacambor,

yaiku tembung loro utawa luwih kagandheng/kagabung dadi siji dadi

tembung anyar lan tembung mau uga nduwe teges kang melu anyar.

Tembung kang kacambor iku lumrah kasebut tembung camboran. Tembung

camboran ana loro, yaiku tembung camboran wutuh lan tembung camboran

tugel. Tembung camboran nduwe titikan: (a) Kadadeyan saka rong

tembung/luwih, (b) dadi tembung anyar lan maknane ana kang uga melu

anyar kabeh, (c) ora bisa diseseli tembung apa wae, (d) upama rinaketan

wuwuhan, tembung camboran mapan ana ngarep utawi buri.

1) Tembung Camboran Wutuh

https://www.youtube.com/watch?v=W1REZwCVqas



Tembung Camboran wutuh yaiku gabungan rong tembung utawa

luwih kang isih wutuh/ora diwancah. Sasangka (2011) mratelakake,

tembung camboran wutuh bisa kaperang dadi papat, yaiku:

(a) Tembung Camboran Kang Tegese Owah Kabeh

Yaiku gabungan saka rong tembung dadi tembung anyar lan

tegese tembung mau uga melu anyar, utawa teges kang anyar iku

wus ora bisa ditlesih saka teges tembung asale. Tuladha

(1) Araning panganan : randha royal (tape goreng), kuping gajah,

balung kethek, nagasari

(2) Araning kewan : lareangon (jinising ula)

(3) Wedhus gembel (awan panas saka gunung mbledhos)

(4) Kutut manggung (araning gendhing)

Saka tuladha (1) bisa dipirsani bilih tembung randha royal saka

tembung randha ‘wong wadon kang wus tininggal seda garwane’ lan

royal tegese ‘seneng blanja;, menawa kasambung dadi randha royal

nduwe teges tape goreng. Satemah bisa dikandhakake menawa teges

anyar iku mau ora ana gandheng cenenge babar pisan karo tembung –

tembung asale.

(b) Tembung Camboran Kang Tegese Spesifik

(1) wedhus kacang (wedhus kang ora bisa gedhe)

(2) sega kucing (sega wungkusan kang lawuhe bandeng lan

sambel)

(3) uler srengenge (jinising uler kang bisa nyebabake gatel lan

panas ing kulit)

(4) gedhang raja (jinising gedhang)

(c) Tembung Camboran Tegese Mbangetake

(5) Araning werna : ireng thuntheng (ireng banget), putih memplak

(putih banget), abang mbranang (abang banget)

(6) Araning bentuk: cilik menthik (cilik banget), bunder seser

(bunder banget),

(7) tumpuk undhung (tumpuk-tumpuk nganti akeh)

(d) Tembung Camboran Tegese Kiasan



dawa tangane, kuping wajan, kembang lambe, rai gedheg

Tembung kang uga kalebu bentuk camboran saliyane iku, yaiku:

Camboran saroja (tembung saroja), yaiku tembung camboran wutuh kang

tembung ngarepe nunggal teges karo tembung kang ana ing burine.

Tuladha : wadya - bala (wadya lan bala)

terang - tarwaca (terang lan tarwaca)

asih - tresna (asih lan tresna)

campur - aduk (campur lan aduk)

Tembung garba utawi sandi menika kalebet tembung camboran

tugelan

Tuladha: maharsi ( maha + resi )

dupyarsa ( dupi + arsa )

dhemenyar ( dhemen + anyar )

ratwagung ( ratu + agung )

sarwendah ( sarwa + endah )

P e p e n g e t:

(a) Tembung loro menawa dadi tembung garba, banjur tuwuh aksara y,

kawastan tembung garba / sandi sutraye.

dupi + antuk = dupyantuk

dupi + arsa = dupyarsa

(b) Menawa tembung garba kang mawi aksara W, diarani tembung garba /

sandi sutrawan

ratu + agung = ratwagung

tumuju + ing = tumujweng

2) Tembung Camboran Tugel

Tembung camboran tugel yaiku gabungan rong tembung utawa luwih,

kang tembunge ana kang diwancah.

Tuladha: (1) panastis (panas + atis),

(2) kakkong (tungkak + bokong),



(3) ginastel (legi + panas + kenthel).

(4) bangjo (abang + ijo)

4. Jinising Tembung

a. Tembung Aran (kata benda, nomina)

Tembung kang mratelakake jenenge barang, barang konkret apa dene

abstrak (Padmosoekotjo, 1986: 108). Dene miturut Poedjosoedarmo

(1979) ngandharake tembung aran yaiku tembung kang mandiri, ana ing

sajroning ukara ora gumantung tembung liya, upamane: manungsa, papan

panggonan, barang. (Mulyana, 2007: 51). Tembung aran nduweni titikan

sintaksis:

(1) Bisa sumambung karo tembung dudu utawa ana. Tuladha: dudu obat,

ana uwoh.

(2) Ora bisa sumambung karo tembung ora

(3) Bisa kawiwitan preposisi. Upamane: Ing sawah, saka omah, tumrap

kowe

(4) Bisa dadi jejer ing ukara. Tuladha: Komputer kuwi rusak (komputer

‘jejer’)

(5) Bisa dijembarake kanthi muwuhake tembung sing + tembung kaanan,

utawa sing + tembung kriya. Tuladha: patra sing seger, bocah sing

mlaku

Tuladha:

Tabel 2. Tuladha tembung aran

Tembung Aran katon (konkret) Tembung Aran tan katon (abstrak)

Meja, song-song, gendhis, lisah,

linggis, kalpika, blabag, porong

Ngelmu, kapinteran, swarga, neraka,

kasarasan, kabudayan

b. Tembung kriya (kata kerja, verba):

Tembung kang mratelakake solah bawa utawa tandang gawe utawa

nelakake lumakuning kaanan (Sasangka, 2011: 110). Tembung kriya bisa

kabedakake dari loro, yaiku: kriya tanduk lan kriya tanggap.

1) Tembung Kriya tanduk



Tembung kriya kang nuntut jejer (subyek) minangka paraga kang

nindakake pakaryan. Tembung kriya tanduk asale saka tembung

lingga kawuwuhan ater-ater anuswara. Kriya tanduk ana loro, yaiku

mawa lisan lan tanpa lisan.

1. Kriya tanduk mawa lisan (verba transitif)

Tembung kriya kang mbutuhake ananing kateranan liya

kang awujud lesan (objek)

1). Ater-ater anuswara + tembung lingga + -ake

({m- + pethik + -ake} methikake)

2). Ater-ater anuswara + tembung lingga + -i

({n- + tunggu + -i} nunggoni)

2. Kriya tanduk tanpa lisan (verba intransitif)

Tembung kriya kang ora mbutuhake ananing lesan (objek).

Tembung iki padatan kadhapuk saka tembung lingga kang

sumambung ater-ater {anuswara N-, ma-, utawa mer-}. Tuladha:

mbledhos, nangis, maujud, merdhayoh.

Tuladha panganggoning tembung kriya tanduk liyane, bisa

katemokake ana ing sawijining wacana lagu Jawa, kang irah-irahane

Lumbung desa. Supaya langkung jelas, dakaturi nyemak lagu punika.

Cakepan/lirik tembangipun:

LUMBUNG DESA

Lumbung desa pra tani padha makarya

Ayo Dhi, njupuk pari nata lesung nyandhak alu

Ayo Yu, padha maju yen wis rampung nuli adang

Ayo Kang, dha tumandang nosoh beras nata lumpang

https://www.youtube.com/watch?v=1JJQd1G7bqw



Menawa dijinggleng kanthi premati, tembung – tembung kriya

kang ana ing cakepan tembang iku racake kabeh kalebu tembung kriya

tanduk, yaiku jejer (subyek) minangka paraga kang nindakake

pakaryan. Akeh-akehe nggunakake ater-ater anuswara. Coba

waspadakna pangrimbage tembung kriya ing ngisor iki.

- Tembung kang oleh ater-ater anuswara:

(1) Makarya = {m- + pakarya}

(2) Njupuk = {n- + jupuk }

(3) Nata = {n- + tata}

(4) Nyandhak = {ny- + candhak}

(5) Nuli = {n- + tuli}

(6) Nosoh = {n- + sosoh}

- Tembung kang oleh seselan {–um-}

(1) Maju = {aju + -um-} umaju maju

(2) Tumandang = {tandang + -um-}

Saka udharan pangrimbage tembung, bisa dikandhakake dene

cakepan tembang iku racake kabeh kalebu tembung kriya tanduk,

amarga nggunakake ater-ater {anuswara N-} lan seselan {–um-}. Ater-

ater {anuswara N-} lan seselan {–um-} pancen nduwe kabisan ndhapuk

sawijining tembung lingga dadi tembung kriya tanduk.

2) Tembung Kriya Tanggap (Kata Kerja Pasif)

Tembung kriya kang jejere kapatrapan pakaryan utawa jejer

(subyek) dadi sasaran (penderita). Tembung iki kadhapuk saka

tembung lingga kapatrapan ater-ater tripurusa, ka-/ke-, seselan –in-,

panambang –ake. Tuladha: ditulis, katulis, tinulis, tulisake.

c. Tembung kaanan (kata sifat, adjektiva)



Tembung kang bisa mratelakake kaanan utawa watak sawijining

barang utawa bab (Sasangka, 2011: 114). Tembung kaanan miturut

Wedhawati (2006: 181) nduweni ciri sintaksis:

(1) Bisa sumambung karo tembung dhewe, paling, luwih, banget, utawa

rada. Tuladha: bagus dhewe, paling anteng, luwih seneng, loma

banget, rada clingus.

(2) Bisa ngisi fungsi predikat ing tataran ukara.

Tuladha: Pendhidhikan iku penting tumrap para generasi mudha.

d. Tembung katrangan (kata keterangan, adverbia)

Tembung kang aweh katerangan tumrap tembung liya. Tembung

katerangan bisa nerangake tembung aran, kriya, kaanan, wilangan, lan

tembung katerangan iku dhewe (Sasangka, 2011: 116). Tuladha: arep,

durung, uwis, lagi, ora, dudu, meh, rada, wae.

e. Tembung sesulih (kata ganti, pronomina)

Tembung sesulih yaiku tembung kang digunakake minangka

sesulihing uwong, barang, utawa apa wae kang dianggep barang

(Sasangka, 2011: 119). Tembung sesulih ana 6 jinis, yaiku:

1) Sesulih purusa (kanggo nyulihi uwong)

Sesulih Purusa Tunggal Jamak

Utama Purusa Aku, kula, dalem,

ingsun

Kawula, kita

Madyama Purusa Kowe, sampeyan,

jenengan, ndika,

samang, slira, sira

Pratama Purusa Dheweke, dhekne,

piyambake,

piyambakipun



2) Sesulih pandarbe (kata ganti empunya), tuladha: -ku, -mu, -e/-ne.

3) Sesulih panuduh

a) Panuduh lumrah, tuladha: iki, ika, niku, nika, punika (menika), anu.

b) Panuduh Papan, tuladha: kene, kana, kono, ngrika, ngiriki.

c) Panuduh Sawijining bab, tuladha: ngene, ngono, ngana, makaten.

4) Sesulih Pitakon. Tuladha: apa, sapa, endi, kepriye, geneya.

5) Sesulih Panyilah. Tuladha: kang, sing, ingkang.

6) Sesulih Sadhengah. Tuladha: apa-apa, sapa-sapa, kabeh, apa wae,

sawijining.

f. Tembung wilangan (kata bilangan, numeralia):

1) Wilangan babon. Tuladha: siji, loro, sewelas, selikur, satus, seket,

sedaya

2) Wilangan susun. Tuladha: kapisan, kapindho, katelu, kaping

sekawan

3) Wilangan pecahan. Tuladha: seprapat, telungprapat, karotengah,

sejinah, sewindu.

g. Tembung Panggandheng (kata penghubung, konjungsi)

Tembung kang dadi panggandhenge tembung karo tembung, frasa karo

frasa, klausa lan klausa, sarta klausa lan ukara majemuk.

1) Tembung panggandheng ukara majemuk sejajar

Tuladha: lan, sarta, dalah, tuwin, miwah, utawa, karo, apadene.

2) Tembung panggandheng ukara majemuk susun

Tuladha: jalaran, yen, sebab, karana, amarga, lajeng, banjur, supados,

saengga.

h. Tembung Ancer- Ancer (kata depan/preposisi)

Tembung kang gunane kanggo ngancer-anceri, papan utawa tembung

aran (Sasangka, 2011: 136). Tembung ancer-ancer mapane ana ngarep



tembung aran utawa tembung sifat. Tuladha: ing, saka, dhateng, nyang,

marang, nganti, saking, menyang, kanthi.

Tuladha ukara:

(1) Dheweke lagi wae mulih nglembara saka Surabaya.

(2) Mangga kula aturi ameng-ameng dhateng alun-alun.

i. Tembung Panyilah (kata sandang)

Tembung panyilah yaiku tembung kang kanggo nyilahake barang,

patrap, utawa sawijining bab (Sasangaka, 2011:137). Tembung iki padatan

manggon ing sakiwane tembung kang disilahi. Tuladha: si, sang, kang,

ingkang, para, sing.

Tuladha ing ukara:

(1) Si bothak iku saiki wis lunga menyang desa.

(2) Punapa ingkang rama sakpunika sampun tindak kaji?

j. Tembung Panyeru (Kata seru/interjeksi)

Tembung kang nggambarake rasa, yaiku antarane: rasa seneng, kaget,

kuciwa, rasa susah, lan rasa gumun. Tuladha: adhuh, ah, eh, nah, wah,

iyung, oalah.

(1) Adhuh biyung, larane sikilku!

(2) Wah elok tenan gambaranmu, persis kaya asline!



KAPUSTAKAN

Mulyana. 2007. Morfologi Bahasa Jawa (Bentuk dan Struktur Bahasa Jawa).

Yogyakarta: Kanwa Publisher.

Poedjosoedarmo, Soepomo. 1979. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud

Poerwadarminto. W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Djakarta: J.B. Wolters

Uitgevers Maatshappij NV.

Putrayasa, Ida Bagus. 2010. Kajian Morfologi. Bandung: Rafika Aditama

Sasangka. Sry Satria Tjatur Wisnu. 2011. Morfologi Bahasa Jawa. Jakarta:

Yayasan Paramalingua.

Subalidinata. 1994. Kawruh Paramasastra Jawa. Yogykarta: Yayasan Pustaka

Nusatama

Subroto, Edi.D. 1991. Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa. Jakarta: Depdikbud.

Sutarjo, Imam. 2008. Kawruh Basa Saha Kasusastran Jawi. Surakarta: Jurusan

Sastra Daerah FSSR UNS

Wedhowati, dkk. 2006. Tata Bahasa Jawa Mutakhir. Yogyakarta: Kanisius.

MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-2 WIDYA tembung BASA...

Documents

Transcript of MODUL 1 PARAMASASTRA|KB-2 WIDYA tembung BASA...