Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció...

79
contadas e ilustradas por niñas y niños de San Miguel de Marankiari, La Merced, Junín Versión Bilingüe Asháninka-Castellano Asociación para el Desarrollo y la Cultura Creativos Bolsillos MINISTERIO DE EDUCACIÓN REPUBLICA DEL PERU para estar despiertos HISTORIAS ASHANINKAS

Transcript of Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció...

Page 1: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

contadas e ilustradas por niñas y niños deSan Miguel de Marankiari, La Merced, Junín

Versión Bilingüe Asháninka-Castellano

Asociación para el Desarrollo y la Cultura

CreativosBolsillos MINISTERIO DE EDUCACIÓN

REPUBLICA DEL PERU

para estar despiertos

HISTORIASASHANINKAS

Page 2: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

1

Page 3: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

2

Asociación para el Desarrollo y la Cultura Bolsillos Creativos, Historias asháninkas paraestar despiertosHistorias asháninkas para estar despiertos, versión bilingüe, Asháninka-CastellanoAsociación para el Desarrollo y la Cultura - Bolsillos Creativos. (78 pp.)Lima, octubre de 2004.Depósito Legal:ISBN:

MINISTRO DE EDUCACIÓN:Arq. Javier Sota NadalVICE-MINISTRO DE GESTIÓN PEDAGÓGICA:Idel Vexler TalledoDIRECTOR NACIONAL DE EDUCACIÓN BILINGÜE INTERCULTURALModesto Gálvez Ríos

© Asociación para el Desarrollo y la Cultura - Bolsillos CreativosVelasco Astete 2156, Santiago de SurcoTel.: 271-3430e-mail: [email protected]://www.geocities.com/bolsilloscreativos

Realización de Talleres Narración Oral y Arte:Aída Candiotti - Richard Guerrero - Pedro Makovski - Lita VargasEdición del texto en castellano: Lita VargasCuidado de edición: Lita Vargas - Aída CandiottiTraducción al Asháninka: Amanda Suárez Sebastián - UGEL SatipoCuidado de la traducción al Asháninka: Guido Pilares Casas - DINEBI

Fotografía: Richard Guerrero - Dante DíazDiseño de carátula: Aída Candiotti - Lita VargasDetalle de carátula: Alumna Miriam SixtoDiagramación: Aída CandiottiImpresión: Imagenplena

Esta publicación ha sido posible gracias al Auspicio de la Embajada de Finlandiaen el Perú

Page 4: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

3

NUESTROS AGRADECIMIENTOS

En este trabajo, la familia Samaniego merece un agradecimiento especial; no sólo porhaber hecho suya esta propuesta, sino por el habernos hecho sentir, desde el primermomento, amigos de la familia, acogernos como uno más de la comunidad y compartircon nosotros y nosotras su vida cotidiana, sus historias, sus comidas y sus fiestas. Paraellos, Luis, Mercedes, Velit, Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol, Lisbeth,Luis hijo y Shironi, a través de estas páginas, queremos expresarles nuestro másprofundo agradecimiento y gratitud y la constancia que sin su aporte, este libro nohubiera sido posible.

Agradecemos también al director de la Escuela 31494, San Miguel Centro Marankiari,Eleuterio Ramírez Quispe, al profesor Abel Laura Anglas, a la profesora ZulamithCamacho Fernández, a Ana Caleb Yumanga y Dionicia Samaniego Andrés, a laAsociación de Madres y Padres de Familia, a niños y niñas de la escuela que con tantoentusiasmo y creatividad participaron en los talleres.

A Modesto Gálvez y Guido Pilares, por sus aportes en la revisión de los textos, labúsqueda de traductores y por el entusiasmo con el que acogieron este proyectodesde su inicio. Va también desde estas páginas, nuestro reconocimiento a la laborque desde la DINEBI están realizando. A César – Gordito – Carranza, por ser el primer

Page 5: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

4

interlocutor entre la Asociación y la comunidad; y al Centro Cultural de laPontificia Universidad Católica. Al Embajador de la República de Finlandia,Kimmo Pulkinnen por su apoyo para la realización de este proyecto y demanera particular a Gustavo Benza, encargado de la sección cultural de laEmbajada de Finlandia, que desde el primer trabajo de la Asociación, seentusiasmó y nos apoyó en nuestras propuestas.

Finalmente, y no por ello menos importante, a todas las personas que formanparte de la Comunidad Nativa San Miguel de Maranakiari Alto, a quienesdevolvemos, a través de este libro, lo que ellos realizaron.

Page 6: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

5

PRESENTACIÓN

Mucho se ha dicho y mucho más sepuede decir de las comunidades asháninkasque viven en el Perú. Para nosotros ynosotras, fue importante saber de ellas y, siqueríamos recoger sus leyendas, saber cómointerpretan el mundo, ese mundo que nos estan ajeno, entonces, nada mejor que convivircon ellos....

Asociación para el Desarrollo y la Cultura,Bolsillos Creativos, ha estado presente endiversas oportunidades en la Comunidad Asháninka de SanMiguel de Marankiari Alto. Hemos convivido con Luis,Mercedes y su familia, con adultos, niñas y niños, con losprofesores de la única Escuela de enseñanza primaria que allí seencuentra y en esta convivencia hemos escuchado sus historias y hemoscompartido una parte de nuestras vidas. En esta labor, que ha sido muygratificante, hemos comprendido que aún estamos en los comienzos de unproyecto mucho mayor ... y no queremos ni pretendemos hacerlo solos...

Page 7: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

6

“Historias Asháninkas para estar despiertos” es un libro bilingüe que recogeel producto de largas conversaciones, alrededor de una mesa alumbradospor un fogón, sentados en el monte a la luz de la luna o en las mañanas enla escuela. En la mitad del libro, escrito en castellano, hemos queridomantener, esperamos que para deleite de ustedes, las formas deexpresarse, los giros linguísticos propios de esa zona del Perené. La otramitad está escrito en su propio idioma, asháninka, en la variedad lingüísticade esa región.

Leyendas e historias contadas en sus propias palabras, con el lenguajedirecto, natural, de esta comunidad nativa que periódicamente se reúnepara recordar, a través del relato oral, parte de su vida, donde se mezclael pasado con el presente y el futuro.

Presentamos también eneste libro el producto de lostalleres de expresiónplástica realizados en laescuela bajo la motivación delas historias recogidas. Deesta experiencia podránapreciar bellas pinturas ycollages con lo que la tierraofrece: semillas, flores,

Page 8: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

7

guijarros; con esos materiales, niños y niñas, en una gran muestra decreatividad, han extraído el zumo de las flores para pintar sus paisajes,han utilizado tallos secos y hojas para representar sus casas y su entorno.

Rescatar el valor cultural, lingüístico e idiomático de las comunidadesasháninkas, así como de las comunidades nativas en todo el Perú, es unalabor que trasciende mucho más allá dealgunas organizaciones. Debe involucrartécnicos, profesionales, personas de lasociedad, comprometidas con una visiónque plantee igualdad de oportunidadespara todos...

En esa línea, la Dirección Nacional deEducación Bilingüe – DINEBI – delMinisterio de Educación, ha iniciado un proceso de implementación de laenseñanza en el idioma materno, ya sea el quechua, en todas sus variantes,aymará, dialectos amazónicos - asháninka entre ellos- en los programascurriculares como una forma de revalorar y reconocer el derecho de lospueblos a expresarse en su propia lengua. Idiomas nativos que han sido yson aún motivo de fuertes prejuicios que trascienden lo lingüístico, cultural,para ser un elemento más de inequidad social, económica y dediscriminación.

Page 9: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

8

Este es un pequeñísimo aporte al logro de la integración y respeto a otrasrealidades culturales diferentes a las urbano occidentales. Somosconscientes que no es suficiente. Sería necesario que existiera en lasociedad peruana un cambio muy profundo en la aplicación de la políticaeconómica, en lo social y lo cultural, que termine con la exclusión y lainequidad y nos haga, cada vez más, conocer, respetar, integrar nuestradiversidad en un diálogo de igual a igual.

Lita VargasPresidenta

Page 10: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

9

EL ENTORNO:

San Miguel deMarankiari - La Merced,Junín

Page 11: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

10

San Miguel de Marankiari Alto es unacomunidad nativa asháninka, que provienede la familia Arawac, ubicada en la zonacentro oriental del país, dista a dos horasde la ciudad de La Merced, departamentode Junín. Se caracteriza por ser un lugarcon alta concentración de biodiversidad,predominando especies frutícolas comoplátanos, piñas, papayas, café, además de la yuca, variedad que formaparte en gran porcentaje de la dieta alimentaria de esta zona.

La economía de la comunidad se basa en la venta de estos productos, aprecios muy por debajo de lo esperado, para la sobrevivencia y también detemporadas de caza y albergue de algunos turistas viajeros.

Esta es una comunidad pequeña,cuenta con 260 habitantes de loscuales, 95 son niños y niñas que hastael 6to Grado, estudian en el únicocolegio del lugar, la escuela SanMiguel, Centro Marankiari Número31494.

Page 12: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

11

Es importante destacar que tanto San Miguel, como otras comunidadesasháninkas, han sufrido gran discriminación y violencia exacerbadaespecialmente en los últimos veinte años, en que sus pobladores vivieronatropellos a los derechos humanos por parte de las distintas fuerzas yactores de la violencia política lo que suscitó la desaparición y/o migraciónde muchos hombres adultos de la comunidad.

La violencia política que ha vivido el pueblo asháninka ha tenido caracteresde etnocidio; muchos hombres resultaron muertos o desaparecidos, niñosy niñas aún no superan los traumas de la guerra y durante años, fueron lasmujeres de las comunidades quienes asumieron íntegramente lasresponsabilidades privadas y públicas de la comunidad.

Hoy por hoy las comunidades asháninkas han consolidado posicionesorganizativas bastante fuertes y con sus Federaciones reivindican losespacios de territorio que les fueran históricamente arrebatados y enellos pretenden implementarmodelos de producción en armoníacon la naturaleza.

En esta labor de produccióncomunitaria aún no cuentan con elapoyo que les permita obtener unamayor productividad, conaprovechamiento integral de sus

Page 13: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

12

riquezas naturales, evitar el desgaste de sus suelos y lograr una formaadecuada de comercialización de sus productos sin quedar a expensas deintermediarios.

Mapa de Ubicación de San Miguel de Marankiari

Page 14: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

13

HISTORIASASHÁNINKASilustradas por niñosy niñas dela Escuela 31494de San Miguelde Marankiari

Page 15: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

14

EL ARBOL BARRIGÓN

El árbol barrigón es un árboltremendo pues, tiene su ramas, tienesu duende. Los árboles que tenemosaquí tienen su duende pero ya estánamansados.

Allá en el monte, no te puedesacercar. Te aparece culebras, de

El PishtacoAbelardo Sixto Andrés. 11 años. 3er Grado

10 metros, que te comienza a rugir.Si estás solo, también se te apareceun ser, chiquitito nomás, un ser humano. Entonces te tienes que replegarporque si no te repliegas te comienza a llamar y te hipnotiza. Entonces tequedas allí nomás, te quedas para siempre y allí te recoge.

En ese árbol grande, a veces (el duende) rompe la rama cuando va alguien,y cae, para que suceda un accidente. Ahora muy poco.

También se están perdiendo todos los conocimientos y hay que utilizarlospara enseñar a los menores ¿no?

Page 16: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

15

DUENDES

A los duendes los amansas. Si, mira, por tomar la nicotina deltabaco. Se prepara las hojas del tabaco, se cocina hasta que vuelvenpurito como café. Se toma eso y así se conversa nomás. Entonces comoya estás fuerte, si quiere atacar el duende, como ya está tomado eltabaco, entonces, eres poderoso. Lo tienes en la boca para soplarlo. Esaes la propiedad del tabaco. Lo soplas, lo riegas, lo ciega la vista, los ojos.Entonces el duende se queda oscuro totalmente, llorando y gritando.El asháninka, tomando su tabaco, yaes vencedor. En medio de todo esesueño, se perdonan y ya lo dominastodo para que no hace daño, no llevaa los niños. Entonces los niños yasaben bien que, si quieren hacer algo,tienen que ir lejos del duende.

Cuando esta más monte pa´ dentro,ahí aparece, pero es casi casualidad,no aparece a cada rato tampoco.

El DuendeRosmel José Amaro Severo. 11 años. 5to Grado

Page 17: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

16

LA CRUZ EN LA TIERRA

C uando voy donde mi abuelo, tengo que comerme esa tierra paraque me pueda proteger. Dice que cuando tú vas en la comunidad, tienesque hacer una cruz en su tierra, diciendo:“Vengo a tu tierra a visitarle yque no me pase nada”. Y te comes la tierra un poquito. Es como unaprotección, para que la madre tierra te proteja de cualquier cosa, porquecuando yo fui no hice, no.

Entonces estaba ahí sentado, de noche, estaba comiendo, estaba tomandoy entonces veo un duendecito, chiquitito y me llama, como una maleta meenseña así, chiquitito gringuito era y le digo a mi abuelo - “Mira, ve”-, y medice -“¿Qué cosa?”- Y había un duendecito, pero ya no había nada cuandole dije. Es chiquitito, gringuito, tiene orejitas largas.

Mi abuelo me chupó con tabaco, en el ombligo. Si no me chupa, me voy amorir, me lleva el duende. Te chupan con tabaco en el ombligo o acá en elpecho.

Eso se practica actualmente. Cuando yo llego a las comunidades, pisandolas nuevas comunidades, digamos ¿no?, le pasa un poco de la tierra, letienes que pasar en el corazón, hablándole a la tierra, diciéndole -“ No me

Page 18: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

17

confundas porque yo soy del lugar, somos hermanos”- y ya te protege latierra también de los peligros. Entonces ya te iría bien. Puedes estar tanseguro que no te va a pasar nada. Entonces ya no te hace ver duendes niespíritus malignos ni otras bullas.

Porque el campo, los bosques, el monte, muy encantador es. Si no teproteges, tal vez te silban por atrás. Porque cuando uno anda por el monte,si uno piensa en la enamorada, en la señora, te aparece pues, igualito,igualito. Pero el hombre tiene que ser tan fuerte, si te ingresas en elmonte piensa que estás yendo por una actividad y no voltear siempre, pormás que te silben, hay espíritus malignos. Si te silban, si volteas, entonceste están hipnotizando. Volteas, se mueven las hojas y ves que alguien tesigue, ahí te detienes, entonces se van acercando, te conversan, igualito...vuelves a casa y llegas con fiebre, con vómitos.

Pero el caserío ya estápreparado para esto, se dacuenta que hay un choque deduendes. Con las hierbas hacensu sahumerio, hacen suscuraciones, entonces ya te

El Sol y El MarJorge Samaniego Arroyo. 13 años. 5to Grado

salvan. Así pasa hastaactualmente, acá no tan lejos.Pasa eso cuando caminas solo,no a cada rato, siempre ycuando estés distraído, ahí escuando se aparece.

Page 19: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

18

EL TUNCHE

El duende es del lugar, el que protege los árboles, los cerros.

El Tunche pasa también. Una vez al año pasa, y silba fino, silba. Entoncescuando silba te hipnotiza, al poco rato, a los 3 ó 4 minutos, reaccionas,recién entonces tienes que avisar a todos. Claro, algunos despiertan y elcomentario es “Mañana va a pasar el Tunche”. Y es señal de buena cosecha,es señal de animales, va a traer animales. Ya viene sajino, algunos aves,gusanos comestibles, los gusanos buenos para comer, el suri.

Cuando se le prepara para comer el suri, tienes que tumbar la palmera, lacamona o la chonta. Entonces preparas ahí para que venga el suri, pongaahí sus huevitos, entonces revientan. Uno lleva el hacha, partes por lamitad y vas poniendo el suri en la canasta. Ya llevas muy contentísimo a lafamilia para comer.

Hay gusanos comestibles. Nosotros, los asháninkas, comemos. Sontremendos, son grandes, entonces se asan allí, se parten, se prepara lacandela y se comen asaditos con yuca asada, son riquísimos. Yo he probado,

Page 20: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

19

cuando tenía 12 años he comido, mis padres traían, pero actualmente casiya no salimos a buscar los suris porque ya estamos titulados, parcelados.

Actualmente los migrantes ya no dejan que salgamos a buscar los animales,los gusanos tampoco. Y son muy nutritivos, muy riquísimos.

ChullachaquiAmadis Mariela Samaniego. 11 años. 6to Grado

Una niña se había llevado el chullachaqui porque era muy mañosa.El chullachaqui era un tuco que se convertía en chullachaqui.La niña lo escuchó llorar, dicen, lo recogió y lo llevó y cuando entró ensu casa vio que era un hermoso y cuando su mamá fue, no estaba lachica ya, porque el chuyachaqui la había llevado. Y ya ella se habíavuelto también chullachaqui o sea diablito.

Page 21: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

20

EN LA MINA

Los duendes son protectores, sí cuidan. Y si hay minerales, mejortodavía, ahí esta el duende. Por ejemplo, si un cazador va, te hace ver¿no?. Entonces viene el sueño.

Ahora, si estás solo, te fastidian, se te aparece. Si estás con tu flecha,también sale con su flechita ,te miran, te hacen ver, perono se acercan; si tú no leshaces caso, entonces tambiénse alejan.

En la mina también hay más quecuidan. Mis amigos que están

El TucoYoel Morales Samaniego. 12 años. 6to GradoEl tuco saca ojos, se convierte en gente. Tiene suesposa el Tuco. Se va a pescar en río cuando seconvierte en gente y después vuelve gritando - “Aquíviene tu esposo” - , así le dice.

en la mina lo ven también. Yellos imitan, se ponen sucasquito, su piquito, empiezana chancar, sale la chispa de lapiedra y está el mineral ahí, eloro el cobre.

Page 22: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

21

DE CÓMO APARECIÓ LA YUCA

A ver, voy a contar como apareció yuca. Esto es la realidad ¿no?,como ha pasado. Antes no había nada para comer, entonces comían tierra.

Había una familia asháninka y cada vez que se derrumbaba el cerro, iba ytraía. Un día ha tenido su hijita. Le ha hecho crecer, crecer. Hasta que seha desarrollado su primera menstruación, ya hizo su choza abajo de unacasa. La mujercita se había asustado. La mamá le dice – “No (te asustes),es tu primera menstruación” - y lo metió ahí en esa choza y pasó comocinco días. Más antes, se acostumbraba a guardar agua en porongo, para elmate, para “pachaka*” decimos en nuestro idioma. Y ya no había, están ahíen la choza 10 ó 20 pachakas de agua, terminó todo. La mamá le dice:

* Pachaka: Porongo

¿En qué provinicia, como harto chancho hembra en el mes del Día de la Madre?

CHANCHAMAYO

Creación de Textos (Adivinanzas) 5° y 6° Grado

Page 23: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

22

– “Te vas a quedar hijita, no vas a hablar a nadie, te voy a traer tierra paracomer y agua”-. Se alistó su mamá y se llevó su canchira*, su hijito en sucanasta y su pachaka. Se fue, camina y camina, lejos, hasta llegar alcerro. Y la chica se quedó en la choza. Escucha la chica, le llaman. Y comosu mamá le dejó encargado que no iba a hablar a nadie... - “Señora, señora”-, no contestaba - “Señora, señora”-.

Pero no era persona el que llamaba, sino que era un grillo que se haconvertido en persona. Hace rato que estaba ahí. Ese grillo se dabacuenta que había una alguien ahí dentro de la choza y se acercaba más ymás, y por un huequito ve que la chica estaba ahí y le dice – “¿Qué haces?”-No le contestaba, le miraba no más y se agachaba –“¿Por qué no hablas?”–“No”- le dice - “me dejó encargado mi mamá que no hable con nadie” -.– “¿Y por qué?”, - “No, dice que no debo hablar con nadie porque cada vezque yo hablo, el día que yo salgo de esta choza, no va a durar mi diente, seva a salir”-

- “Ah, ya”- le dice el grillo - “si es así, bueno, yo te hablo, pero tú vas aescuchar lo que te voy a decir ¿y dónde está tu mamá?”

- “Se fue a sacar agua y tierra para comer” -, le dice.

- “¿Por qué comes tierra?” –

- “Es que no hay para comer”- le dice la chica.

* Canchira: Canasta

Page 24: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,
Page 25: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

24

siembre, va a hacer pozo en una fila y va a sembrar tu papá y eso va acrecer. Cuando crece, vas a mirar, cuando ya se hincha la tierra, ya estárajadito todo, ya está para comer, ya está... eso vas a comer, ya no vas acomer tierra, yo me voy a esconder acá, cuando viene tu mamá”-. Y seescondió en su choza.

Cuando llegó la mamá le dijo – “¿No ha venido nadie?”- , la chica contestóque no y decía -“¿ Cómo le voy a mentir? ¿Cómo le voy a decir que havenido un señor que me dio esto?.Mejor no me voy a callar, le voy adecir. Mamá, vino un señor y ha traídouna cosa, eso nos va a servir para nocomer tierra, esto me dejó parasembrar. Ya se fue y cuando vienepapá le vas a dar para que siembre,tiene que hacer siete pozos para quepueda sembrar”- . Ya pues, le entrególa canastita con los siete tronquitos.

Y así pues, estaba haciendo sucandelita, estaba cocinando la tierraque la mamá ha traído. Entoncescenaron y en la noche empezó a

El MonoErnilda Samaniego. 10 años. 4to Grado

contarle su esposo, que ha venido unseñor y he dejado a la chica solita y el

Page 26: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

25

señor le ha dado unos troncos que va a servir para comer. Ya no vamos acomer tierra, se llama yuca. El papá dice – “Ya, mañana tempranito voy asembrar”- , le dice. Se ha ido en la mañana, amaneció y llevó la yuca, losembró y pasó una semana y creció la yuca, un mes ya estaba ya grande ymiraba pues, como le dijo, la yuca que está hinchándose en la tierra. Yaestá la yuca y vas a escarbar uno, y vas a sacar y lo vas a cocinar y así,miraba, miraba, y vio que estaba sus raíces reventando. Ya está pues, voy asacar y a llevar. Sacó una mata y se llenaba la canasta... lleno... iba y unacanasta duraba para una semana. Cocinaba uno no más y cortaba cuatro ocinco trozos y rajando esto, se llenaba en su ollita, y - “ ¡qué bien!”- sealegraron. “Descubrimos que hay yuca para comer, para todos los que vana venir, nuestros nietos, y los hijos”. Alegres estaban. Empezaron acocinar. Un día la chica cumplió ya tres meses, hacía bulla el grillo, cric,cric - “¿Qué es esto que está sonando en la casa?, ¿Qué es eso?”- todala noche sonaba – “¿Qué será eso?”-

Un día, ya en la mañana, le dijo el grillo -“Vas a salir de tu choza. Estayuca ya va a estar y va a servir para tomar. Haces masato. ¿Cómo vashacer? Vas a cocinar, así lo vas hacer”- le explicó a la chica. Como leexplicaron, ha salido de su choza y su mamá le ha traído yuca, le han puestobastante yuca, lo cocinaba, lo chancaba, y listo, ella sola tiene que hacer.Tres días lo dejó tapado y en tres días ya le echó agua. Y se hizo elmasato. Invitó a sus tíos, a todos - “Vamos a probar como la primera vez.Este señor me dio, ahora nos va a servir para comer y tomar”-, les decía asía sus familiares.

Page 27: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

26

Un día su mamá, como salió la chica, ya no dormía en su choza - “Qué tantabulla hace en la noche, lo voy a quemar” - y lo mandó a traer agua, y ledecía la chica - “No vas a quemar a mi choza, no vas a quemar, es para mirecuerdo” - decía la chica.

- “¿Qué tanto ama a esta choza?, voy a quemar porque hay bastantesanimalitos que están ahí gritando, cric, cric, cric, cric”-. Entonces agarró,arrastró a su choza, lo arrancó y prendió fuego y le quemaron al grillo. Yse ha quedado herido el grillo. Estaba ya en el fuego, lo quemaron suspatitas y se salvó ahí. Como era el grillo que tenía poder, vuelta le sopló supiernita que le ha faltado. Y ya se quedó resentido él, porque a la chica ledijo que no avisara. Vino ella y encontró a su choza toda quemada y empezóa llorar. Ahí empezó a contar toda la historia – “¿Por qué lo has quemadomamá?”- ha llorado – “¿ Por qué has quemado?, ahora si nos puede darcastigo”- decía.

Ahí empezó a venir el castigo... ¿Cómo?, uno la yuca va a sacar y se llenaen su canasta. Y no va a sacar 3 ó 4 matas, ya no va a crecer así de 7matas, sino para un año, para dos años nada más. Ya no va a ser 7 años quete dure, 7 matas que está ahí. Como ya le quemaron al grillo, recibiócastigo esa familia. Ahora por eso la yuca no es como antes, era bendiciónpara ellos, pero ahora ya sufrimos. Así termina el cuento y así ahora quedóla yuca que comemos.

Así apareció la yuca.

Page 28: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

27

LEYENDA DE LOS HERMANOS CAZADORES

Los hermanos cazadores eran un grupo de 4 cazadores que sedesplazaban para hacer actividades diferentes. Uno hacía la pesca, otro,la caza, otro es para hacer las casas y el otro para hacer las medicinas, lashierbas. Entonces, uno de los cazadores es especialista en cazar animales.Se dedicaba a cazar cangrejos y caracoles. Se iba a caminar por el bosque,por la selva y traía caracoles. Entonces, poco a poco, en la constancia decazar, ya se habían terminadolos caracoles. Se escaseabapara comer. Ya había hambrey dijo - “Yo conozco un sitioen un lugar más lejos, vamos”-y cada uno con sus canastas,con sus “canchira”, así lellaman en la lengua Ashaninkamaterna, cada uno con sucanasta, sus flechas, su yuca

Los Tres Chanchitos (Detalle)Miriam Quinchori Quinchiza. 10 años. 4to Grado

asada para su fiambre y laleña, se van. En el camino

Page 29: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

28

recogían algunos caracoles pero un hermano no quería parar para cazar ydecía – “Avanza nomás “- -“No”, decía el otro- “Hay que estar juntandoporque ya no hay para nuestro fiambre “- entonces cada vez más seaparecían caracoles en el camino y ya les pesaba la canasta.

Llegaron a un sitio que esla mina de caracoles,lleno estaba. Comoandaba descalzo,caminaba, caminaba y elcaracol estaba a su pasoen el camino pisándolepues. Entonces, cada vezque pisaba le dolía lospies, le salía la sangre, ya

José Poma Rojas. 13 años. 3er Gradono podía.... llegaron a unlugar donde abundabanlos caracoles y como estaban cansados se sentaron para prender su leñita,su candelita para comer su rancho y empezaron a asar a los caracoles.

Después siguieron avanzando, avanzaban y avanzaban y ¡!más caracoles!!,cualquier cantidad estaban. Acamparon esa noche, hicieron su fogata,prendieron su leña. Uno de ellos, el guardián, no dormía para proteger delos animales como el tigre, como la culebra, o algunos espíritus malignoscomo el duende, el “chullachaqui” que le dice. Entonces descansaron y el

Page 30: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

29

pescador tomaba la nicotina del tabaco, eso lo despertaba. Los otroshermanos dormían como un tronco. No se daban cuenta pues que venía untigre. Los despertaban y nada, con candela los quemaban y nada. El otrohermano se subió a un árbol, uno delgadito, al árbol se ha trepado yobservaba y nada, no despertaban y venía el tigre y se han quedado muertospues, uno nomás quedaba , y entonces empezó a amanecer. Como a las 5de la mañana apenas, a las 6 de la mañana, bajó y fue a pedir ayuda, se fuea la aldea, empezó a comentar lo que había pasado. Entonces se armaronde flechas y fueron en busca del tigre, del otorongo. Como el otorongo yahabía papeado, ya estaba bien papeadito, le consiguieron. Estaba durmiendoel tigre pues, y es que como estaba bien almorzado .....entonces atacaroncon flechas, lo han atacado hasta que lo mataron al tigre, lo vencieron altigre y allí termina mi cuento. Bueno, lo que ha sobrevivido, en Asháninkaes el nombre Shubiako.

Cae en la candela, no se quema, cae en el agua, no se ahoga, cae en el árbol y no muere. ¿Qué es?LA LLUVIA

Ando en la tierra y como la tierra.LA TORTUGA

Page 31: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

30

AROSHI Y EROSHI

Había una familia en una comunidad, una señora que se llamaba Maríay tenía dos hijitos que se llamaban Aroshi y Eroshi. Uno de ellos eratravieso y el otro era poderoso como dios, como los curacas. Un día lesdijo a sus hijos - “ Vayan a rozar a la parte del cerro”- Y ya se fueron asembrar maíz y en el transcurso del camino el chiquito travieso, Aroshi, legustaba jugar con las piedras, le dice -“¿Por qué no te mueves tú piedra?”-como la piedra está en el mismo sitio, no se mueve, le contesta la piedra -“Así Dios me hizo porque tengo que estar en un solo sitio porque no puedocaminar” - y Aroshi - “ Quiero que tú camines a la fuerza, porque te voy aorinar” -, le dice, y le exige y le patea, le bota a la piedra y la piedra crece,entonces empieza a correr, a correr. Entonces la piedra le ha aplastado.Y mientras, su hermano está trabajando - “¿Dónde está Aroshi? me dijoque voy a ir a orinar” - y le busca y le busca y Aroshi todo destrozado,estaba muerto. Como Eroshi tenía poder dice: - “Voy a hacerle revivir, yle dice - “¿Dónde estabas?”- -“Estuve durmiendo”-, porque estabaaplastado, y le dice: -“No vas a volver hacerlo esto porque es peligroso”-.

Regresaron a su casa y al día siguiente se fueron a caminar. Se saliótemprano y en el camino Aroshi se encontró con un palo grande, gordo, y

Page 32: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

31

le empieza a fastidiar -“¿Por qué tienes un hueco?”- y el palo le dice-“ Ese es mi ombligo”-, -“Quiero que tú te cierres tu ombligo” - y así lefastidia. Aroshi vio un árbol y se subió y se subió y vio que se caía una hojay no se rompía – “¿Por qué la hoja no se rompe cuando se cae?, voy a hacerla prueba” - dice, y se subió a la punta y más y más y más y saltó y murió. Yde nuevo su hermano - “ ¿Por qué no viene?”- , ya era tarde y le fue abuscar y de nuevo lo encontró botado, muerto. - “¿Dónde estabas?”- , -“Huy, me he ido por ahí, ay”-, -“No vuelvas hacerlo”-. Un día lo dejaronsolito y se fue a fastidiarle a la araña, tempranito se fue y en una chozaestaba la arañita y le fastidia - “Añi, cuñado ¿Qué haces?” - a la arañita leha encontrado tejiendo y con unanimal que había cazado, y le dice -“¿Cómo has cazado? “-, -“Con miflechita”- . Tenía una flechitachiquitita y como la arañita esvenenosa, en la punta de la flechita

El cuento del pescadoCristian Gustavo Pérez, 11 años. 5to grado

Dios y su hijo han amanecido tomando masato y le dijoDios: - Hijo, vamos a bañarnos- y Dios le ha enseñado yle ha dicho – “Así vas a bañar hijo” - . Su hijo se hachocado con la pierna en la roca y se ha convertido enpescado. – “Ah, ahora eres pescado y te van a comer

le echaba el veneno. Aroshi ledice - “¡No te creo!, quiero queme pinches en mi dedito nada máspara comprobar si es cierto”- , leexigía, y tanto le fastidiaba que ledijo - “ Ya pues, pero no me avisesque yo te hice, sino tu hermano meva a matar”- y ya pues, le pinchó yse quedó muerto. Vivo la arañita,

Page 33: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

32

le ha jalado para que no le diga que era ella y después su hermano lebuscaba y lo encontraba muerto también y de nuevo le soplaba y le decía -“ Aroshi, ¿qué has estado haciendo?” - y le revivía.

Un día le llevó al río, estaba bañándose y se ha encontrado con un picaflor.Antes el picaflor era humano. -“¿Qué haces añi?, ¿qué haces cuñado?”-,se trataban antes así. Aroshi su cushma* tenía de bastantes colores ytenía un collar bien bonito que le hizo su mamá y le dice - “Vamos a bañar”-y vivo era el picaflor, que le dice -“Andate más hondo”-. Quería quitarleesa cushma que tenía porque el de él estaba rotito, viejito y le hizo unatrampa y se ha salido y se ha cambiado. Su cushma y su collar de Aroshi seha puesto el picaflor. Desde esa vez el picaflor tiene bonitos colores.

Y ya pues, de nuevo regresó a su casa, porque le había quitado su traje.Una noche se sentó afuera de su casa y vio que la Luna era bonito, brillaba.- “Voy a recuperar mi collar con esa Luna” - dijo Aroshi. Se fue a la puntadel cerro. Más antes la Luna bajaba del cerro, le gustaba bajar, y legustaba comer plátanos. Se ha llevado su hachita Aroshi. – “Voy a ponerleeste plátano hasta que baje la Luna”- y le ha puesto y bajó la Luna, y consu hachita le quería sacar a la Luna. No podía, la Luna se escapaba rapiditoy después al segundo día vino y dijo -“Voy a hacer de nuevo el intento”- yAroshi se subió a la Luna. La Luna, al querer cortarle, le llevó hacia arribay como la Luna tiene una cosita como sombrita, dicen que es él pues, Aroshi.Así pues quedó el cuento. Se quedó arriba Aroshi.

* Cushma: Túnica

Page 34: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,
Page 35: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

34

Entonces llegaron a una laguna.Tremenda laguna. El oso a lachica le ha hecho nadar. En elmedio de la laguna había untremendo árbol. Le ha hechosubir al árbol y tenía una tarima.La chica queda triste, mira paraacá, laguna, mira para allá,laguna, ahora para que baje lachica ¡tremendo árbol!. ¿Cómo

Casa (Detalle)Amalí Ancilma Shingari. 10 años. 3er Grado

va a bajar la chica?. Entoncesel oso le traía palmera para quecoma la chica y ella no queríacomer -“Yo no como crudo, tráeme candela”- ... ¿dónde habría candela?.Se fue el oso y después apareció con un pedazo de leña. Después la chicale dice -“Tráeme yuca, tienes que traerme su yuca, quiero carne, tráeme,yo quiero pollo” -. Se fue....¿ dónde habrá robado el pollo?. - “Necesitoolla ¿en qué voy a comer?, no voy a comer crudo”-. Y se fue, y a buscarolla, olla de barro ha traído.

Ya una semana, triste está la chica -“¿Ahora qué hago?, oso me ha cargado”-La chica dice -“Mejor voy a engañarlo, voy a sacar planta del árbol”-,planta parecía un gusano, nosotros llamamos aychaurupo.

La chica como cinco pepas lo ha sacado. Al oso lo mandaba lejos, - “tráemeplátanos...”-. La chica empezó a pasar esa planta, parecía estar todo congusano en su boca, parecía que todo estaba agusanado, y el oso decía:

Page 36: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

35

- “Uy, qué pasa..., mi señora se ha muerto” -, ¿cómo habrá aguantado larespiración, pues, la chica?, entonces la chica ni respiraba .

- “¿Qué hago? Si está muerta voy a aventar la laguna, ¿o no? , mejor no”-dice el oso (el oso sabía hablar como nosotros) –“ Mejor voy a llevarcargadito, voy a llevar, yo voy a ver a mi cuñado, el tigre, a mi cuñado paraque lo coma el tigre a la chica” -. Entonces se fue, entonces ya habráadivinado la chica, - “Voy a levantar” -y se escapa. La chica se ha empezadoa levantar y se ha corrido de frentehasta que llegue a su casa, aparecióen su casa, estaba su hermano, su

La ardilla y el TigreTomi Samaniego, 12 años, 6to grado.

La ardilla engañó al tigre. Una vez, el tigre la vio alpie de un árbol – “Compadre, ¿qué haces?”- Y laardilla le respondió –“Estoy chancando mi huevo” –pero la ardilla viva,estaba chancando un coco.-“A ver, invítame”- y probó un poquito y dice:-“mmmm, qué rico”–-“Cháncalo tú también” – le dice la ardilla y el tigretonto lo chancó y se quedó con su huevo en la mitad.La ardilla más viva, se subió a la palmera y se desapareció.

papá. Estaban triste y el oso la seguíahasta allá.

- “Anda, atácalo, mátalo, tremendooso”-, entonces se fueron sushermanos, su papá, toda su familia,con sus flechas –“Vamos a atacar”.Han hecho una ronda, bonito. El osoestaba al medio. Le va cercando, vacercando... y entonces, el paisano....su flechazo. Han matado al oso.Ahora para llevarlo a su casa, paracomerlo. “Oso rico es”-. Así me handicho, entonces cuento ahí termina.

Page 37: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

36

EL CHULLACHAQUI

H abía una vez uncazador llamado JorgeSamaniego, se levantótemprano y se fue a cazarunos animales con su morralen la espalda. Después ya erala 1 y se fue a su casa. Sequedó dormido.

El TucoMirian Sixto Andrés Alexandra. 8 años. 3er Grado

Una señora que estaba de hambre y su esposo se había idoa pescar. Un tuco estaba afuera, ese tuco ha entrado en lacocina y le ha comido su ojo, después sale su alma... laseñora se ha convertido en tuco. Al día siguiente sus fami-lias han venido con su esposo, han venido a quemar esacasa y se han escapado de allí bastantes tucos.

El tuco comió a la señora sus ojos. Esa vez comía, ahora yano comen, ahora el tuco es amigo de la gente.

Al siguiente día, JorgeSamaniego se fue de noche,vuelta a matar aves y matócomo dos y cuando estabaregresando a su casa ha vistohuellas, de Chullachaqui mitady mitad de gente, entoncesdijo: - “Este es pie deChullachaqui” -

Preocupado, va donde suamigo – “¿Podemos ir acazar?”- Sí, le contesta su

Page 38: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

37

amigo, y se van a la chacra. Ahí a su amigo le seguía el Chullachaqui. AJorge Samaniego, su tío Pascual le había dicho que no cacen animales porqueal Chullachaqui no le gustaba, por eso le seguía. Pero él no le hizo caso ycuando regresó a su casa se puso mal, y murió así.

Su amigo se fue con su familia a otro sitio, a otro pueblo, a la selva y a suesposa le dijo – “Voy a ir a cazar los animales”- y se fue, y el Chullachaquiestaba en un árbol, sentado, esperándolo.

Se fue caminando, ya en la tarde se tropezó en una trampa y se cae adentro,había puro espinas como puntas y se muere. Estaban llorando sus familiares,entonces, en tanta amargura, un señor dice – “Ya que tanto que muere lagente, mejor hacemos una cosa, vamos a buscar al Chullachaqui”- . Todosse fueron a buscarlo y más allá se encuentran pues, y estaba la esposa y ledice – “¿Por qué has matado a mi esposo?”-.

- “Yo saco alma” - le dice el Chullachaqui. La señora de miedo se hadesmayado, él entonces le lleva a un lugar feo, ahí no más se queda laseñora porque ya no regresa a su casa. Ahí se quedó y tuvo hijos delChullachaqui.

Un día la señora se recordó un poco del esposo. Sus otros hijos quecrecieron y también se han vuelto cazadores, iban allá al monte. Entoncessu hijo se encuentra con un oso y el muchacho se asustó y se fue corriendo,corriendo y dejó la escopeta en un lado y aparece su mamá, le dice- “¿Qué pasa? , yo soy tu mamá, no te preocupes, no te voy hacer nada” -entonces el niño como ya creció un poco, le sigue a su mamá y ella lecuenta todas las historias. Eso es todo.

Page 39: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

38

TUNCHE Y CHULLACHAQUI

El Chullachaqui es el dueño del monte, no es un malo.

Chullachaqui también aparece chiquitito, así su piecito y es del tamaño delhuanchala*. Cuando estabas en quebrada, hay bastantes allá adentro.

Mi hermano una vez, me dice - “¿Hay gente allá? Hay que mirar. Vamos”-me ha dicho. Y fuimos corriendo y ya se ha escapado el Chullachaqui. Lo viasí, de lejos, son chiquititos.

Es diferente al Tunche. ElTunche te puede agarrar enlas noches. Cuando te vas aemborrachar, cuando te vaspor ese oscuro, te puedeseguir. A mi cuñado, estababorracho y se ha ido a estudiara La Bamba y estaba tomando

El SapoRony Andrés Sebero. 9 años. 3er Grado

* Huanchala: Pájaro de patas muy delgadas

Page 40: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

39

El ZorroYemerson Durán Quilca. 11 años. 6to Grado

Tengo muchas plumas, muy negras como la noche y también de muchos colores, mi pico esnarizón, largo y grueso. ¿Qué es?

CHIGUACO

Adentro, adentro con agua, afuera marrón. ¿qué será?

EL COCO

Cuando más lavo, más sucia voy. ¿Qué es?EL AGUA

y ha venido solito y le ha vistoun Tunchuque grande, másaltazo, así, parece gente,después la pega, todo le hapegado, después haenfermado, Ataca cuandoandas y estás solito,solamente si eres débil, sieres fuerte no te ataca. Alas 12 salen, acá ya no hay.

Page 41: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

40

NIÑAS Y NIÑOS:Mónica Fabiola Morales/ Teresa Shingari/ SoledadLuisa Sixto/ Amali Shingari/ Amadis M. AmaroSamaniego/ Robert Samaniego/ José Luis Poma/Jeshi García/ Eusebio Samaniego/ Yoel MoralesSamaniego/ Tommy Samaniego/ Linder Samaniego/Rosmer José Amaro/ Jhonatan Quilca/ Cristian G.Pérez/ Sonia Jiménez Quinchori/ Miriam MargaritaQuinchori Quinchiza/ Erlinda Samaniego Campos/Mariluz Jiménez Quinchori/ Miriam Sixto AndrésAlexandra/ Miriam Samaniego Pascual/ CelinaMorales Caleb/ Katty Caleb Samaniego/ PolocenaEspesa Antesana/ Yemerson Durán Quilca/ RonyAndrés Sebero/ Abelardo Sixto Andrés/ JuvelinaGarcía Aliaga/ Rocío Santos Segundo/ Lida CarolinaEspeza Gómez/ Cinthya De la Cruz Caleb/ JorgeSamaniego Arroyo/ Richard Borja Quinchori/ RogerSamaniego Pérez

MIEMBROS DE LA ESCUELA:Eleuterio Ramírez Quispe (Director) / Abel LauraAnglas / Zulamith Camacho Fernández

RECOPILACIÓN Y REGISTRO:Lita Vargas / Aída Candiotti / Richard Guerrero /Pedro Makovski

PARTICIPANTES DE LA EXPERIENCIADE LOS TALLERES

Page 42: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

1

Page 43: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

2

Asociación para el Desarrollo y la Cultura Bolsillos Creativos, Kenkitsarentsi Ashaninkas ashiatinantabechariKenkitsarentsi Ashaninkas ashi atinantabechari, kenkitsataychari pite, Ashaninka-KashiteyanoAsociación para el Desarrollo y la Cultura - Bolsillos Creativos. (78 pp.)Lima, okitoberiki ara 2004.

MINISTRO DE EDUCACIÓN:Arq. Javier Sota NadalVICE-MINISTRO DE GESTIÓN PEDAGÓGICA:Idel Vexler TalledoDIRECTOR NACIONAL DE EDUCACIÓN BILINGÜE INTERCULTURALModesto Gálvez Ríos

© Asociación para el Desarrollo y la Cultura - Bolsillos CreativosVelasco Astete 2156, Santiago de SurcoTel.: 271-3430e-mail: [email protected]://www.geocities.com/bolsilloscreativos

Yanteyetakeri anta Antaberentsi Kenkitsarentsi Añaneki impoiji Antaberentsiki:Aída Candiotti - Richard Guerrero - Pedro Makovski - Lita VargasAmenakotirori Antaincharika: Lita Vargas - Aída CandiottiObakotakerori añaaneki: Amanda Suárez Sebastián. UGEL SatipoÑabetakotashari irashi betanaro iñane biracocha: Lita VargasAmabentakosharo oñabentakota irashi ashaninka: Guido Pilares

Akoyetakerori: Richard Guerrero - Dante DíazBetsikakerori Onkametsatanchari: Aída Candiotti - Lita Vargas - Miriam Sixto (obantinkari)Obetsikayetirori: Aída CandiottiSankenayetachari: Imagenplena

Oka kamantantsiperoka yantayetakeri apasonkiteri amitakotakeripashiniki nampitsi Apatotantsiki anta Firantiyaki ashi Anampitsiteki

Page 44: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

3

NARORI NOMPASONKITANAJE

Oka antaberintsika, ishaninkape Shamañeko tyariyoperotake nompasonkitaje; eiroaparoni mantakanajeri irashi oka yobanakeri, yamenanakeri yantakeri ojokantapakari,obakera intantanakaro, yapatiyane ishamininkaje akeri noshiyakantabakeri aparoninoshaninka nonampiki impoiji nontsiparero narori okarati noyoyetiri nañantari,kenkitsarentsi, abarentsi, jero kimoshiretantsimashiki. Irashi iriyori, Iroishi, Merishereshi,Bereshi, Shunita, Tomiki, Jericia, Sharori, Miriani, Marisori, Irishibeti, Iroishi-itomi, jeriShironi, okameka sankenamentotsika nobetsatanajiari okarati nashinompashonkitanajeri nonkenkishiriataichariri eirorikame yamitakotakema, oka petanaroeirome nomatiro nantero apaniyoji.

Nompasonkijetanaje aisati yora jibatatsiri yometantatsiri 31494, oniyanki Marankiaro,Eleuterio Quispe Ramírez, jeri bametantatsiri Abel Laura Anglas, jero bametantatsiriSulamith Camacho Fernández, Ana Caleb Yumanga jero Dionicia Shamañeko Andrés,jero apatojeta anirojeete jeri niripee; aisatí jananekipee jero jananeki yotanetachariokantaitaka otsarobencha antayete apatiyamintsare antaberentsiki.

Page 45: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

4

Modesto Gálvez jeri Guido Pilares, okaratinta yamenakotakero petanaro, yamenakeroonkontakocha onancha akimoshirete ikarajetake yantiro onta petanaro obakeraintantanaka. Aisati kempetachari ashisati iyotakoyetajero okarati antaberentsi antaDINEBI yantayetirinta. Yora César -Batsanti– Carranza; jibatakantakerori kempetachariapatotantsi nampitsiki; anta oniyankiti kemisantantsimashiki Centro Cultural de laPontificia Universidad Católica del Perú.

Jibatakantirori pashinisati kipatsi Firantiyaki, Kimmo Pulkinnen anta yamitakotakeantanchari oka shitobatsine petanaro, jeri nonkantabake yora Gustavo Benza,amenakoyetirori kenkitsarentsipee anta osaikakotinta Firantiyaki, ayotakotabakeriobakera yantaberi apatojemento, anta okimashiretanake irosati Yamitakotantakiaantaberentsika.

Otsonkapaka, oka meka iroperori, irashi atiripee yora obametsatirori nampitsi SamiyeriMarankiaro, tonkariki, okarate aipiyeneri, irashi oka petanaro, okarati yantakeri.

Page 46: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

5

AINIJANTERO

O sheki kantantsi aisati oshekiokantakoyeta isaikantamento ashaninkapeesaikatsiri anampitsiteki.Nashi narori jero pashi irointi irosanori ayoteashijee, aririka ayote ayeroñabentakoyetachari ayote aipitsokero ñantsi,kipatsiteroina ora kipatsiterama, kariashisano, meeka eiro okantaperotaaashaikantyaro iroijeite...

Asociación para el Desarrollo y la Cultura -Bolsillos Creativos kantayetachari otimaintipashinipee pokayetatsinee anta ishaikantariatiripee Samiyeri Marankiari katonto. NosaikamotiriIroishi, Meeche jero ikarajeiti itsipatari, antaricona,jananekipee jeri bametsantaitsiri apintoki yotantsipankooinijanta anta asaikinta jero anta apatiabaka ankemekenkitsarentsipee atsipariabakaro okarati ashí arori añamento. M e k aontabereki antainchari sankenatakotaka, ayotabakero obakera intyaroantempa antaberentsipaye antaroite... iro te nokobajeite nantajeteroapaniyoite...

Page 47: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

6

”Kenkitsarentsi Ashaninhas ashi atinantabenchari” irointi sankenapetaroañane aroni akoyayetero antaberentsi santsa kenkitsarentsi, irashiintakantaroripee inkekitsaterika asaikache ashonkaitya pamariki yootekashiri akemancharori iyentitsare bametantsipanko. Okameka sankenapetaosankenataka iñane birakocha otimanchari inkimoshirete iyotakoyete okantasaikinta anampitsiteki, keme okajemi, amobeeti anta ametari Arori.

Pashinika meke oniyanki, oshankenata iñaneki ashaninka saikatsiri katonkoaisati kantashibetachari ñabeetaantsi Nampitsipeeki.Kenkitsarentsipee kenkitsatainchari ashí añane arori tampatika yobiroikenkishiriro okantani perani ishinkijetya jero yapatotya inkenkishirerookantabeitani kenkitsarentsi irotake yaanaje iyenkitsare obañiriri iriyoriabisantsine jero pookatsine.

Noinijanero aisati okaratinantakayetakeribametsantsipankokiokarayetakero iroperorikenkitsaremtsi onantyaakenkishiriajeropotsorentsipee, ajakeroamaatsare, kipatsitsari:jero oitsoki, santotyari,atsanoireki; irotake asíarori ashaninkamento,

Page 48: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

7

jananekipee, irointi iroperori yoinijantiro antaberentsipayeni yayetiriimichobayetakero ojaki santochaki añanchari impotsoyetero okaratianintiri ayete ora inchapanki pirijaro impoiji tsipana antanchari pankotsiasaikinta.

Ayotajero okarati ashisati, añaneyetari jero ñantsi irashi inampitsiteashaninka, jero onkempicha nampitsiki ashaninkamashi maroni, meka irointipankiantsi abishimotene osheki antaakakoyeteri pokakoyetatsiriakakayerinta antaberentsi, iriyoripero,ashaninka ashí nanpitsipee, amenakoyetiroara yamene iropero ishiyabakayemparomaronipee...

Anta otampatikatake, Ojibate Nampitsipeashí bametantsi apitetiro iñane –DINEBI-Pinkatsaribentirori Bametantsi meka intanakaro ijayete iribameyetiriiroperori irashiperori iñane, aisati okemecha iriñane birakocha, jeroñantsiyetatsiri ashisati mampitsipeki – ashaninka ikarajeti yantiro iroperoribamerentsi kempetachari iramenakotanakero okarati iyotakoyetiroritampatikatatsiri nampitsi iriñane beero irashiperori iriñane. Iriñanepeashaninka oijatanakero itiperori ashaninka kenkishirianainchari obanakerori,añanepee, ashisati kemperi asabikantari nampitsimashiki, eiro aitsi kireki,irointi inkatsima shireyete.

Page 49: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

8

Okameka irointi kapichaji nobabishiro noyametairi jero apinkatsaterokantantsi ashipayeni te okempicha saikatsiri birakochamashiki. Aroriankantabake teya ankempichariji. Anintaitake ontime asaikantancharinampitsi onkantajia iroperote antaroite inkemakobentetero oñabentakochakirekimentotsi nampitsiki jero ashipayeni, ontimanchari ajokayetero oraampecharo jero antero, ariperotake obarero añero, ampinkatsatero,ampatotero ashí okarayeti kenkitsarentsi ishiyemparo irosati ishiyemparo.

Lita VargasPinkatsaro

Page 50: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

9

ASAIKAJETINTA:

Samiyerikinta antaMarankiaroki - AraIramerisheriki, Juninki

Page 51: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

10

S amiyerikinta tonkariki antayapatojetanta ashaninka, ponachari atirikiAraba, osaiki oniyankitanake nampitsiareji apite osamanite aretancharorinampitsi jitachari Iramerishekinampishimashiki, Juninki. Ari okemitapariisaikantari nampitsi antaroite inchatomashi saikantarori piratsipeeinashiyetanaka, jero parenti, tibana; mapocha, kajeki, impoiji kaniri, irotakeyobayetari atiripee saikatsiri nampitsi.

Antyariri kireki anamapiki otimache ampimante okorati abankire, impinayetekapichaji añantyari kireki eiroatashanentantatsi aisati aripaiterikaankobintsate impoji aabakeripokimoyeteri inkibante anampiki.

Asaikika irointi kapichaiteji nampitsiokarati 260 saikantarori imatanaka,95 jananekipayeni ibera ishitoriati

Page 52: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

11

6to. apintokinta bametantsipankoki pajitachari Samiyeri MarankiaroniN° 31494.

Aiperotake okantakota nampitsi Samiyeri okempita inampi. Ashaninka,

ibashiinonketiri ichenkejeitake jeri yantanajete aitakempa okanta abisake

osheki asharentsi añayetakero te impinkatsayetaje okarati atiritantari arori

ashintsite impinkatsayetaje, iro kantimaitacha abisaintsiri okarati añakeri

piayetainchari atiripee, jayetanake ishiyana atiripee antarikoma así

anampitsite.

Obantantsimashiki pokaintsiri nampitsiki ashaninkamashiki te iyotabakeros

osheki shirampari kamaintsi, piancha, eiro okanta ampiakotajiaro okarati

añakeri obantantsi peeraniki anampitsiteki, amenajeitanakeri irinti

pinkatsaribentakerori anta

yamenakoyetironta nampitsi.

Meka ashaninka akanakeroapotojetajia eiro otimantatsiiramatibitaje obayeri, mekashimtsitanake amabentanaka, aisatiakemicha aamabentakocharo

Page 53: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

12

aipatsite eiro yapitsatatanjeirotsi birakachapee otimache apatiyabakanakiaonanchari añero ojibate asaikanento tomirimashiki.

Meka antaberentsi betsikainchari yantake petanaro tekera yamitakoyeteroañancharori ashitobanake kametsa kenkitsarentsi amitanakiaro apayetiriarori saikatsiri antameshiki amanero eiro opiantaro ashí arori abintayetanionkemicha ampimantero apatiro abakayero opimantasanotanta.

Samiyeriki anta Marankiaroki

Page 54: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

13

KENKITSARENTSIASHANINKASantakotainchari irashijananekipee antaBametantsipankoki31494Samiyerikinta antaMarankiaroki

Page 55: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

14

INCHATO TSOMONTE

Inchatotsomonte irointi antaro timatsiri ojempeki isaikantari kamintsi.

Iro kantaincha te inkisajia kamintsi yanitapininti anta tomirimashiki, irochaeiro akempejitari, arika okompitakiami inchatotsomonte “¿Ariinkonijatitimotakemi maranke?”. Inkarate 10 antarotsa, arika, onkisakiainchatotsomonte ari inkonijatake irijaniki atiri meeka ontimatiye aya eirorikapobatsi ari inkajemakemi kamintsi, inkajemakemi irosati pikishotantanakiaeiro panitajitsi ari pisabike irosati yobantakiami.

Anta intyato tsomonte, atitacheeironi okonta ampitya (tsimiyanti)ikarajiro arika iriñe ari ijatanakeashaninka eiro aisati irotakeapiayetero ora añaneyatakari.

Onta InchatoCinthya De la Cruz Caleb. 10 osarentsi. 5to Grado

Page 56: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

15

KAMITSI

Perani iñabentakota sheripiyariyonkotiro sheri, intakantarori ikantiaririka ankotero otimacheimoijakotero irosati okisopatsatantakia

Yonta ShimariantiSonia Jiménez Quinchori. 11 osarentsi. 4to Grado

aritya ireroni sheripiyari yoijeirokapiroki arika inintanajeiratsotajero. Ikanti arika irakeroebankari, eirorika iyobentiro ariiriñakeri kamitsi eiro ijokajiritsi kamitsi inkantaitachane iriñeri, irotake kariishineyetantari jananekipeeni irantero sheri. Yobentirori ikanti arika irakerosheri ari ashintsitanake añaperotya, osheki pampitsashiriantsi.

Eriro aperatatsi aisati eiro ajokitajatsi otikakobentanake sheri. Jananekiiñakeri kamitsi ikamantakeri icharine, ikantiri ¡chaine! Noñakeri kamitsiirijaniki ikajemakena keme inchashimoito irijaniki kiterishikoina otimi iyenpitasantsari.

Meeka jananekipee iyotakero katsini, arika ininte yantero, otimacheijatashiteri areji yonta kamitsi, meekacha eiro yatajirishi sheripiyari.

Aririka antameshiperote anta tomirimashiki, aitake iroinijaishitake, eiroikonijati anta inkonijakonijate aisati.

Page 57: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

16

ANTIRINKIARO KIPATSI

A rika noijateri charine, ontimache nobakia ora kipatsi antaotikakotanchanari. Ikanteti arika pijate anta nampitsiki, otimacheankoroshitanakia antitinkiaro kipatsi, akante “Nopoki pipatsitekinonkibantempi eiroya tekashiya abishimotena”. Impoiji pibakiaro kipatsikapichaji. Onancha ontikakobentemi, anta ashitarori kipatsi otikakobentemieiro abishimotantami karipero; kemetachari nojatantaitari te nantero. Antanosaikaiti, tsiteniki jero nobaita, jero nirabetaiti impoiji noñabaitiri kamitsi,irijaniki ikajemakena, kempe aparoni mareta yoinijakenaro, irijanikikiterishikoinari ikantapakeri chaine - “Pamene” ikantakena - “¿Paitari?” -impoiji timatsi aparoni tsimiyanti, iro kantimaitancha te añabajeri nokanti.

Meka icharine yaakero isheere yatsotakero ikantakeri, katanake tsamenonkishokempi, yakeri ikishokakeri imoitetoki, inejeki, itoki, impojiirasankaneki. Meeka ikantakeri icharine; arika pijataje pinampiki paretapajiapinanpiki, pintirinkapemaro kipatsi pasankaneki eiro okompitami. Kipatsiaisati eiro pijokitaja; piñanatapero kipatsi, pikantero “eiro pikompitana,naro ashitarori nomampi meeka otikabentemi kipatsi aisati kobenkaripee,

Page 58: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

17

Yonta EtiniEusebio Samaniego Pérez. 10 osarentsi. 5to Grado

ari meeka panibetaje kametsa tekatsi abishimotajemine eiro piñajiri kamitsi,aisati shiretsi, kajeminkaripee. Ikantakeri aisati arika, pijate antameshikieiro pipampitsashiriajaritsi kamitsi, kametsa pijate pinkenabete, iriontipimpampitsashirempari poshinirintsi ari yoinijakiami.

Ompariapake pamariki, eiro notaopatsi Ompariapake nijaaki, eiro otsitiitsi

Ompariapake intyoatoshiki, ciro Nokami. ¿Jaoka nopajitari?

INKANI

Page 59: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

18

SASHINTI

Tsimiyanti iriinti ahitarariri,inampi, amenakotirori intyatoshipee, aisatiatishi. Sashinti yabishi aisati, aparoniki osarentsi, ishobatikiipe, impoiji aririkaishobatenake, ari ampiakotnakempa, impoijil abisakerika maba, otsiakenkishirianakea obakeracha meeka inkamantamane marori, aricha aparopetinayetanajachari inkantamane: “osaikera irabishe shashinti”. Iyotiroriabisatsine, kametsa abatantyari, yotiriri piratsipaye, amakerine piratsipaye,impoiji kitairiki aparopeye tsimeri, mashitayetatyari yobetari yontapemashitakoyetatoyari yobetari kempe emoki, meeka intinatye intobero shaki,kamonaki jero kiripe, meeka abetsikero onantyari impoke emokiyoitsokantyari onta itsokipe impoiji intasakotanake imaperotantanakeaishekiyempa anta kamonakinta, aparoni atsine shacha,intsijakero niyankiniimpoiji ibayetakeri emoki anta kantiriki, impoiji amakeri kimoshire akantakiaashaninka onamtya ayari, timatsi mashitakotyari yoyetaripee.

Arika ashaninka, abayetari irinti antaripaye impoiji atashitakeri antaakitenkakeri impoji abetsikakero pamari irosati abantakiari antsipatakerikaniri tashirentsi poshiniri.

Page 60: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

19

Saari ibari tyaapaJeshi García Aliaga. 9 osarentsi. 4to Grado

Naro nobakari otimantabeitaniri nosarentsite pani pite (12) ari nobakariri,Yora yamapinti apa, meeka te okempitajia ajayetaje amenabetaje emokimeeka matanaka ayetakerori ashi isankenare ipatsite, chakirianaka, yokameeka ashiyetanakarori ipatsite, te irishinetajero ankiayete ipatsitekiamenabetaje okarati abaireki arori ashaninka. Osheki iposhiniti,poshiniperori emoki.

Tsimatsi nobiiti kisarriri, Oijatapakero keteiri, notsoba, Ainti kitamarori, asheki, Nonebetaro nanti

nobanko, Inchaatojempeki ishentama, Noniri shanii. ¿Jaoka nopajitari?

TSIROTI

Page 61: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

20

MARERIAPOROKIRI

T simiyanti irintiamenakotirori, jee yameniroarika intime kipatsimakimareriariporokiri ariishaikibentero tsimiyanti.Noshiyakabentabakero,irika cobintsanti ijate, ari

Kantaperori obametsatePolocena Espeza Antezana. 8 osarentsi. 3er Grado

yoinijakiami ¿tema?.Meeka pokapake ashitaroriinampi. Arika, pisaike apaniyoji, ari iñashirenkakemi, ari irante chakopiaitake ishiyakabentanaka iranake iriyori chakopi, ari irameneni ariirantamitsatemi, impoiji inkonijatapake.arika intime chakopi aisatiishitobapake jero ichakopite, meeka iramenapake, aisati yoinijemi irokantimaitatya eirorika pikemisantiri, ompoñashitanakea irijatashitajia. Antamareriaporokiri timatsitatsi amenirori. Yonta noshaninkaite aisati ikemitaiñapinintiri. Impoiji ibakoteri, aitake isamoinatakea, ichocoinaro jeroikiyamoretantari, intanekea imposhero, ashitobaitanake omoreenka mapikiraari meeka isaikiri mareriari kishoneriki.

Page 62: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

21

OKANTA OKONIJATANTAKARI KANIRI

O ka okantarini peerani okonijatantakari kaniri. Iroperorikenkitsarentsi abisaintsiri perani. ¿Tempa? Ikanti intakantarori irointikipatsi ayari, ayajero antaranke ajataje ajante abiari.

Timatsi aparoni ashaninka saikakantatsiri otimi irishinto jeri itomi, arikaiñabajero ontaranke otishi; jatají, iraaje kipatsi ibajiari aitake okamtapininta.Meka jananeki antarote, oñabentaka okamantakero iniro impoijiyantetakenero obankoshi. Meeka yayetanakero yoiminketakeroobankoshiki. Meeke abisake koni kitaiteri, jatake meeka iniro aye nijapachakaki osajero pitoshiki.

Abisake kitaiteri tsonkanaka nija, meeka iniro okantanakero ishinto,¡noshinto! Pisaikaiteya, eiroya piñanatantayetitsi, “Meeka nojatatie nayekipatsi abajiari impoiji nija”.

Obetsikamaka iniro, anakero oyantire jeri otomijaniki otetanakerioyantireki, jero pachaka, jaiteiti anitanake ojate otishiki aretapaka, meekaebankaro saikanake apomiyoji obankoshiki. Okemati, kajematsiri, “koya,koya” -tekatsite akerine-, ari opampitsashiya okantanakerori iniro, yapitake

Page 63: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

22

iñanati koya, koya ikemetapakari atiri, irinti tsitsiri. Meeka tsitsiri iyotaketimatsi saikatsiri ashaninka intsompoiki pankoshintsiki aikero ipokati, aikeroipokati aretapaka yamenakotapakero, iñatiro oshaiki ebankaro, ikantakero“¿Paita pantiri?” -Tekatsi okanteri, amenashitakari impoiji iyotanaka ¿paitakari piñabetanta? Te, okantanakema eiroya piñabetitsi ¿Paitakia?- “Te,eiro noñabetitsi, airika noshitobanaje nobankoshiki”, ari noñobetaje,okantana ina ari ojirianake naji, “¡Arimpa!” yakanakero tsitsiri, aitakerikaokantari.

Meeka naro noñanatakemi, pikemisantabakena okarati nonkantempiri¿Jaokameka piniro? Ojati ayi kipatsi jero nija nobajirari, okantiri.

“¿Paitatya pibantarori kipatsi? -“Akanekeri, tekatsite nobajiari”-, Meekatsitsiri ikantakero mapempiro, aparoni pankirentsi okarati shiyokatsiri “¿arinomatakia nonkie pibankoshiki?” -Okantakeri, “eiro”. “Tsitsiri ikantakeroari nomatakia nonkie antancharori omanantsi”; “Ariyoitempa”, okanti.Meeka apatiyanakari, kiapake obankoshiki oñatiri antoroite itosmonte.Kantapake “Nonariabaketaya, meeka pintinanake patikena notapiki”Ompoñanakia notsanoki, ari atikakeri, atikakeri shitobnake itiya, karakipeanaka kaniri.

Impoiji atikajiri itsanoki shitobapaji kaniyati, arí ikianti “Aitapaji”. Ikantirookameka nopakempiri irointi kaniri jero kaniyati kanta shiyetatyari, ikantiropiberoya, arika impokapaje piri otimache ipamkitero kaniyati, yantashitatiero

Page 64: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

23

omoro ari okantaitya pomero irosati piñantakiaro otonkakotanake kipatsiki,ari meeka kantaka kaniri ari pibiarori.

Meeka otimatye nontsiticha aka. Nontsitipitsacharo piniro, ari aretapajainiro okantapakero ¿Tekatsi pokaitatsine?okanake tekatsi, ariokenkishiaria ebankaro ¿paitacha namatabitancharori noniro,okenkishirianaka ebankaro, impoiji okamantake ipokaiti aparoni atiriyamakena oka kaniyati, ikantanakema pipamkiteroya abantsiki, meeka iirijatake ipankiti kaniri, yameniro, yameniro iñatiro tankakotanake kipatsiki,ari ikanti aitanake, tsame atsokaite kaniri, ari ojati otsopapake kaniriaparoni, ojakero ayantireki, ari amajiro onampiki okotsipakero, meekaashaminkape antaroite ikimoshiretake yobaro kaniri. Abisake maba kashiriokematiri iñake ¡Shiri! ¡Shiri! Okanti, oniro ¿paitama kanirika? Ari meekaananake pankoshintsi abishatanake ontayero, otsañabetakaro ebankaroiro kantimaitacha itayetakeri tsitsiri, ari okantari peerani okonijatantakarikaniri.

Ora KaniriSoledad Luisa Sixto Andrés. 10 osarentsi. 5to Grado

Page 65: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

24

KENKITSATAKOTACHARI IRIKENTIPEE KOBINTSANTI

Añanatakoteri kobintsanti ikarajeiti otsi yapatojeita aparonishimarianti, pashini kobintsanti, pashini antasiri pankotsi, pashini yotiroriipashikati. Meeka kobintsanti osheki iyoti ikobintsatiri piratsi, osheki ikoyerisankiro, ijate yanitiro antamishi inkoyanaje sankiro itsonkakeri yairi, teañajeri irobajiari.

Meeka akeri itashe tekatsiibajiari.Kobintsanti ikantake otsiokoyayetanake samkiro meekaasakeri kantiriki minento teimatajeri yamajeri iyantirekiijakeri sankiro.

Kobintsanti ijitaji antamishiki

Pankotsi irashi (obantinkari)Mónica Morales Samaniego. 10 osarentsi. 5to Grado

iramenaje ishikitapakentasankiro, ijatake yanikontatiyameni sankiromashikiyaatikayetanakeri katsitanake iiti

Page 66: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

25

impoji oshitobapakeri irraja te imatajia yaretajia inampiki ari isaiki, ishekitirasankiro.

Impoiji yobanaka, yobanaka tsitenitakotanake antapake ibankosheta ariibamatakero pamari, ari imobeti, amabentapaka imaye apaniyoji, yamarimaniti jeri maranke, jeri peyari, kamitsi meeka makoriapake.

Yora irirenti mapakepamariki, pashinipeaintaitake inchatokiirimaye, itinkabetanakiirirente iro kantimaitachate inkemanaje, korakemeeka manitii p okapakeyobapak i r iirirenti kobintsanti.

YontaRocío Santos Segundo. 11 osarentsi. 5to Grado

Okitaitamani jatanakekobintsanti inkamanteri

ishaninka, ijatake iñapatiri, ikamantapake okarati abisaintsi antameshiki,meeka ishaninkapee jatake yameniri maniti chaonari, iñapakeri imasanotakeikemakara, make maniti aitakeña ikemaka impoiji yaitari ikentiri irosatiyobantakari.

Ari okariati otsonkapa kenkitsarentsi. Abisakotaintsiri irinti ashaninkaibajiro Shubiako.

Page 67: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

26

AROSHI JERO EROSHI

Timatsi aparoni ashaninka saikatsiri nampitsiki pajitachari Mariyatitsiapite itomi ijita Aroshi jeri Eroshi.

Aparoni kitaiteri ikantiri itomipaye “pijate pimpesaite anta oberapakantaotishi” Meka jajetanake Eroshi jeri Aroshi ijate impeshe. Abika kashi ariitakero ibane, ari meeka ipankitake ishinkine, meeka Aroshi anchabaishojatake iñatsabeta, iñapakero mapi ari ikantiro ¿paita kari pishebatanta?¿Abiroma mapi? Meeka akakeri mapi okantakeri ¿Abiroma pabaaibetsikame? Aroshi yakiro ikantiro mapi, eirorika pishebata ari notsintakemiishintsinatakero mapí, impoiji ashebatanaka mapi oijatanakeriatsinakabakeri, irirenti antabetatsi ipankit shinki, ari ikanti ¿jaokachaAroshi? Ikantanakeranki nontsinte , meeka irirenti yamenamenatakeriirosati iñantapari atsinakakeri mapí, yapajiri yapatotajiri itonki, irenti yanajiriitetapajiri iyaoki tashonkiriri ari ishonkatajeri ikanteri, kanteri irosatiintinantanajia, kantanake meeka, piñakeri Aroshichanki, pichenkaitir eiropibamairitsi. Asabiji kitaiteri jataji yantamintsatajero inchatoshi, ikanterooshipe ishipiriayetero aikero ijatati opatisikinta, ari imija anta oshabikikamapake, meeka.

Page 68: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

27

Irirente ikobajeri irosati iñantakiari, ikoiri, ikoiri iñapatiri kamake, yanajiriyobapajiri iyaoki, obañapinintiri irosati yañantajía aitake ikamtapinintacha.Aparoni kitairi, Aroshi jataji yanchabaishoti yantiri omononaki jetojanakiinkantiro isantiri imoroki jeto, impoiji ikisakakari, jeto shitobanake,ikantakeri pikentene pichakopijanikite, eiro pibamatsi, eiro nokemaropichakopi, ari meeka yoijatamake jeto ikenteri aroshi, yoijatiri, yoijatiriirosati yaretabakariikentabakeri kamanake,yamenajiri irirenti iñapajarikamake impoiji itasonkapajiriañanaji. Perani ikanteti Aroshiikitsataro kametsa itsarekaninanaki marerianaki antiniriiriniro itsare Aroshi.Iraniri tsonkiri ikibantiri,ikantapakeri ani ¿paita pantiri?.Yakanake Aroshi, mokatache,

Yonta ShimatinkariMiriam Samaniego Pascual. 10 osarentsi. 4to Grado

arimeka ikataka Aroshi, yamenitsonkiri ikenkishiriaka yaiteriitsare Aroshi, ari okantakayaitakeri itsare, meeka tsonkiri ishiyakanakaro yaitakeri itsare, Aroshiyamenabetapajaro te iñajero itsare irointi ojakanakeneri pitsitsari iratsaretsonkiri. Jataji inampiki bashiretapaka, ipampitsashiria, meeka naiteri itsarecasi yokakeri parenti onantyari iraniriashitero kashiri iroyaro parenti, aitakeikamtapinintiro ibeniri parenti, irosati yaniriantaka kashiri, meeka aroshi

Page 69: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

28

Obashirentsi Irashi ChamantoJhonatan Quilca. 10 osarentsi. 5to Grado

itimashitakeeri iñati yaniniapake kashiri ikantabakeri, pibapema parenti, ariyapitsatakeriri itsare iro kantaincha te imateriji, irosati meeka ikijantanakikashiri yayetanakeri Aroshi irosati meeka kenkitsatakotachari meeka ariorebari kenkitsarentsi.

Naniiti kipatsiki, Nobaro shitobi, tsooshi, Tsanaroshi, jeentiri , Aririki noñabake atiri,

noijanakero Noitoina ¿Jaaka nopajitari?

KONOYA

Page 70: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

29

MEINI

Irointi perani kenkitsarentsi iroperori, aparoni ebancaro otsomonteti,iniro okantiro, noshinto inebetamikari Meini, ikijantiyaa. Ebankarookanakero iniro eiro iná ikijana Meini, meka ebankaro jatanake ameni tibanaanake sabiri añapake tibana iraaka impoiji okitenkakero obakaro, peiraniotimita shaacha jero sabiri.

Okitaichamanaje ikaratakeoriatsiri tin ojatake apaniyojiameni tibana anake sabirioñapake tibana okitenkakeroobakaroiro osamanibetapaañabaitiri antarite meini impoijioshiyanaka ebankaro yoijatiro,yoijatiro, irosati yantabakaaro,ikijanakero yanakero

MeiniMariluz Jiménes Quinchari. 10 osarentsi. 3er Gradoantameshiki, yaniti, yaniti meini

okarati maba kitaiteri antaarejiki aretaka inampiki¿Jaokarika?.

Kooya ojati ayi shinki impoiji oñapakeri meini, oshiyakanakarooyantire, yonta meini ari isaikapa anta ari ipianaka shinki

Page 71: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

30

Impoji yaretakaro inkajare antaroite, yamatakanakero yaretapakaroantoroite inchato saikatsiri nijankiyaki inkajaree, yantaitakanakeroinchatoki timatsi imamento ibanko ¡ishiyari atiri!.

Meeka ebankaro bashiretaka amenabeti tekatsi onkenaje aniriaje, mekapokake Meini ikantapakero ¿Paita pobashiretantari?, ¿Iroma Pitashe?,ikantiromeini ebankaro pisaikabaketaya namenaiteita poyaari jaiteitakemeini. Meeka meine yamakenero tsirentsi oyaari, -“irori te oyaroji okaratiyamayetakeri”-.

Okantiri, ¿jaokameka pamari? jatanake meini, yamapakero inchakarakipamari, yamake ojapatsa, meeka yantakero ishiyakantakero keme shemento.Okantiri ebankari “Pamakena kaniri, nokoi batsatsi, pamakena tyaapa”.Jatanake, ¿jaokorika ikoshitantakeri tyaapa?- -“Nokoi kobiti ¿jaokanokotsitanchari? . Eiro nobaro janari”-. Jatake, yameni kobiti, kobiti ashisampobatsa yamankenero.

Meini bashiretaka kantake meeka irotake onkame inonampire isampitajiro¿Paitama pikori pibia? Akanakeri pamakena chentipaa meka sobankanajairamene chentipa antameshiki yaake asheki, piyaka aretapaka ipapakeroora chentipaa obakero, iro kantaincha te oyaaro.

Meeka meini bashiretaka, jataji yameni kamona anta arejí, meka ebankaropampitsashiriaka ¿jaoka nonkachari? nojatantajiari nonampiki maekaebankaro aoke chentipa opomeki otirinkaka chentipa maroni oyempitaki,

Page 72: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

31

ocheraki, oirinaki, yaretapaka, jeroka kamona, meka te ankeriji kantanakemeini ¿paitama obakerori, kamakempa itinkabetakaro, ikirokakero,ikatsikabetakaro te ontinaye yamenakero meine okiki tijakaro kenitsi, ariishirinkanaka irapaka meini yaminamintsatiro ebankaro , meeka ikanti meininompaiterita maniji irobabakerota maniji ikijanakero yaniriakapakeroyamajatakanajiro yobatapakero ari yanakero ibiyoki maniji itinkakotakerishitobanake osheki maniji yakero ipishonkakero ibiyoki maniti, ariyaminamintsatiro, iro kantimaitacha ebankaro te ontinaye, meini mabaniipiyashitakaro ebankaro te ontinayeji irosoti ijatantaka ikajemiri iramirimaniti, oñabakareri ebankaro ijatanake, tinanaka oshiyanaka ojatajeonampiri iriyori meini arebetapaka te iñapajero ebenkaro maniti

ikobabetapakaro iriyaro.

Jatanake meka yoijatiromeini irosati anampiki,aretapaka obankoki onampiki iñetabakerookantapakeri ashaninka;yakena meini koraketantsimeka yoijatena oka iroibankajetanaka antoroitekiibanko yanake ichakopite,ñabaitiri meini ikenapake

Iyenkitsare MeiniLinder Samaniego. 13 osarentsi. 4to Grado

Page 73: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

32

meka atiri ikentabakeri yapatsayetakari meini irosati ibantetakari meiniyayetanakeri obankoki; “meini poshini” ari ikantetiri... Ari okaratikenkitsarentsi irashi meini.

Yonta ManitiKatty Caleb Samaniego. 11 osarentsi. 3er. Grado

Timatsi noobiti kamaraashiteki,Tsiteni asheki nokajeni kobenka, Noki antarosontoki , Noirina

orijanika, jero notsoba, Okanta tsikonteki ¿Jaoka nopajitari?

MAMARO

Page 74: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

33

TSIMIYANTI

I timini aparoni kobintsanti ijita Jorge Shamanieko, itinankakapichakitaiteni ijate ikenabeti yameni piratsipe itsarate itapiki. Jatakearejiki. Tsitenitake, ari isaiki inchatopontiki itonkamento yobakero itintiro.Meeka piratsi ibakeri. Impoiji tampatikatake ijataji ibankoki, ari imapake.Okitaitamani Jorge Shamanieko ijataji tsiteniriki, ipiyabetaja ibankokiiñamporetapakeri iti kamitsiimpoji ikanti “Irointi” itikamitsi.

Ari ikentishiriapa, tsarobakeimpiyaje ibamkoki,ikenkishiriaka, ijate isaikintaishaninka, ikantiri “¿Ariakantakea ajateankenabeete?” Jee, ikantiriishaninka, jajeitake obantsiki.Ari meeka ishaninka

ObantinkariCelina Morales Caleb. 9 osarentsi. 3er Grado

Page 75: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

34

yoijatakeri kamitsi Jorge Shamanieko, ikantabetari iriritsori Pashico eiropikenabeti panene piratsi; yora kamitsi te inebetyaro irotake yoijatantariri.

Te inkemisanteri impoiji ipiyabetaja ibankoki ijokitapacha, inkanta irosatiikamantaka.

Ishaninka ijatakajiro yanajiro anta pashinki, nampitsi, anta tomirimashikiari ikantiro -“nojate nonkenabete namene piratsi”- ijatanake yonta; kamintsiishaikaiti inchatoki, yoyori”.

Jataji yanitanaji, oshabiteji itsitonkaitaro aparoni obarentsi ipariyaitanaketsompitsoba iri kamake.

Irajetaka ishaninkaite; meeka, antaroite ikishanaka, aparoni shirampariikanti -“Aitake okantapininta ikami ashaninka, amenero jaoka akantero oka,tsame amenaiterita tsimiyanti”. Maroni jajeitake yameniri ari anta iñabakapa,inapajiro ijina impoiji ikantapairo -“¿Paitacha pibantakariri nojime?”.

“Naitemiroya pañantamento” - ikantiro tsimiyanti.Tsinane otsarobanake okamanatanake, iri meeka yanakero anta

okobentakatapaita, ari yobapairo tsinanera te ompiyaje onampiki.

Ari isakapai meeka timanaji itomi irashi Tsimiyanti.

Page 76: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

35

Tsinane okenkishiriajiri ojime. Otomipe kimotayetanake piaja kobintsantiantameshiki. Meeka otomi imontsakari meini ebankari itsarobanakeishiyaitanaka, ishiyaitanaka ijokanakero itonkamento impoiji oñabakeriiriniro, okantabakeri -“¿Paita?. Naro piniro, eiro pitsaroitsi, tekatsinonkantemi”- ipoñaka jananeki iyoshirianaka kapichaji, yoitanajiro iriniroari okenkitsatakairi okarati maroni abisaintsiri. Ari otsonkapa.

Obantinkari jeri BirakochaRichard Borja Quinchari. 11 osarentsi. 3er Grado

Ipokapake irinkoshiteri aparoni Birakocha yontaobantinkari. Yonta obantinkari yobake atiri ari isaikaitiriyoyaitiri yajirikiro iyotsirote. Yonta Birakocha itajakeritajarontsiki impoiji ibinkeri obantinkari.

Page 77: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

36

SASHINTI JERI TSIMIYANTI

Tsimiyanti aisati ikonijatiirijaniki, ari itijaniki ikemetaritsimeri. Anta isaiki otenkanaite,osheki anta tsompoiki. Antatsompoiki timatsi aparonishaikibentirori antabetatsiri, arainchatomashi, ari imairi, anta isaiki

MamaroRoger Samaniego Pérez. 12 osarentsi. 6to Grado

Timatsi aparoni ashaninka ijati nijaki ikitsati shima,ijokanakero ijina, ari, meeka ikenapai mamaro yatiribeitaniperani ishiyakabentapakero ojime tsinane. Ari ikantiro jerinamake shima, ipoña otashitabakeri pomariki maroniimpoji obaniriakeneri obajetakari, iro ishintojanikiokishakota te oyari shima omanaka osabikishitamenkorentsiki impoiji imajetanake maroni, yoramamaro itinanaka ipashiriapairo tsinane yakeroikitsoriakero maroni oki okarati obainchari. Meekaaretapaja ojimeperori ikantapakero jeri shima, meekairishintojaniki otinanaka, okantabekeri apa inaikitsoretakero oki, ari yamenanake iñatiro tekatsi okiyanakero irishinto ishiyakanakaro eiro okitsoriantari iriyori.

kapichakitaite yaye nijaiñampoiretapairi itijaniki orijaniki.Tsimiyanti irinti ashitaroriantameshi, te inkatsimate.

Mirenti aparo iniri, ikantana -“¿Timatsi atiri anta? Tsameamenaiteri. Tsame”- meekaikantakena. Opoñanakaashiyajetanaka impoijiaimishiyapakeri Tsimiyanti.Noñabetabakari areji yontairijaniki.

Page 78: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

37

PankotsiTeresa Hilda Shingari Amaro. 12 osarentsi. 6to Grado

Te ishiyariji sashinti. Yontasashinti ari irajirikakemitsiteniriki. Arika pijatepishintitya, arika pijatetsiteniriki, ari yoijatakemi.Naniri, ishinkitaka ijatajibametsantsipankoki antaintatikero ipokabetaja apaniyoriiñakeri aparoni sashinti antarite,antaripero, kemebetaka atiri,meeka yantabakeri,yantaperotakeri, ipoñajokitapaka, ari yatakemi arikapanite apaniyoji, eirorikapishintsishiri, arika piñaperotya eiro yantimitsi.

Ari ishitobiri tampatika (12), aka te añajeri.

Aika nonkitabeti, ari nonajero pitsiri , ¿Jaoka nopajitari?

NIJA

Nosaikajatiro nijakoi, Osheki yobana atiri, ¿Jaoka nopajitari?

SHIMA

Page 79: Historias Asháninkas para estar despiertos/Castellano ... · PDF fileAsocia ció n para el Desarro lo y la Cultura Creativos ... Shunita, Tommy, Felicia, Sharol, Miriam, Marisol,

38

JANANEKIPEE:Mónica Fabiola Morales/ Teresa Shingari/ SoledadLuisa Sixto/ Amali Shingari/ Amadis M. AmaroSamaniego/ Robert Samaniego/ José Luis Poma/Jeshi García/ Eusebio Samaniego/ Yoel MoralesSamaniego/ Tommy Samaniego/ Linder Samaniego/Rosmer José Amaro/ Jhonatan Quilca/ Cristian G.Pérez/ Sonia Jiménez Quinchori/ Miriam MargaritaQuinchori Quinchiza/ Erlinda Samaniego Campos/Mariluz Jiménez Quinchori/ Miriam Sixto AndrésAlexandra/ Miriam Samaniego Pascual/ CelinaMorales Caleb/ Katty Caleb Samaniego/ PolocenaEspesa Antesana/ Yemerson Durán Quilca/ RonyAndrés Sebero/ Abelardo Sixto Andrés/ JuvelinaGarcía Aliaga/ Rocío Santos Segundo/ Lida CarolinaEspeza Gómez/ Cinthya De la Cruz Caleb/ JorgeSamaniego Arroyo/ Richard Borja Quinchori/ RogerSamaniego Pérez

AMENAKOTIRORI BAMETANTSIPANKO:Eleuterio Ramírez Quispe (Jibatakantirori) /Abel Laura Anglas / Zulamith Camacho Fernández

IKOYEYETAKERI OBAKOTAINCHARI:Lita Vargas / Aída Candiotti / Richard Guerrero /Pedro Makovski

AMITAKERORI IPE YOTANETANTSIARA ANTABERENTSIKI