Haşîşîler - Bernard Lewis

8/12/2019 Haler - Bernard Lewis

1/168


2/168

Prof. Dr. Bernard LEWIS

HAIILEROrtaa slm Dnyasnda

Terrizm ve Siyaset

evirenDo. Dr. Ali AKTAN

BRNC BASIM

Sebil YayneviBb- li Cad. Vilyet Han Kat: 1

Ca alo lu - STANBUL

Tel; 526 38 96 - Fax; 527 20 99


3/168

Copyringht Sebil YayneviISBN 975 - 7480 - 77 - O

STANBUL1995


4/168

SEBL YAYINLARI NU

DZG

BASKIKAPAK

CLD

206

HSAN SARIASLAN

SEHER OFSETRAMAZAN ERKUT

RFAN MCELLDHNES


5/168

KISALTMALAR

AFD ; Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

BlE ; Bulletin de l'lnstitut Egyptien

BFAO ; Bulletin de l'lnstitut Franais d'Archeologie OrientaleBSOAS : Bulletin ot the School of Oriental [and African] StudiesDFM : Darlfnun llfiyat Fakltesi Mecmuas

El (1) : Encyclopaedia of slam (1. bask)

El (2) : Encyclopaedia of slam (2. bask)

IC : Islamlc CultureJA : Journal AslatlqueJAOS : Journal of the American Oriental Society

JBBRAS ; Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic SocietyJRAS ; Journal of the Royal Asiatic Society

RCASJ : Royal Central Asian Society Journal

RE : Revue des Etudes lslamiquesRHC : Recueil des HIstorlens des Croisades

SI : Studia Islamica

ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft


6/168

Sayfa

KISALTMALAR............................................................................................................ v

T A K D M ........................................................................................................................................... V I I

Birinci Blm

Ha le r in Or taya k .......................................................................................... 1

kinci Blm

ismiller...................................................................................................... 17

nc Blm

Yeni Davet................................................................................................... 33

Drdnc Blm

ran'da Da vet............................................................................................... 55

Beinci Blm

Da ey hi .................................................................................................... 83

Altnc Blm

Amalar ve A ralar..................................................................................... 107

KAYNAKLAR ve D PNOTLAR.................................................................................. 121

NDEKS....................................................................................................................... 143

HAR TALAR (2 adet).................................................................................................. 152

NDEKLER


7/168

TAKDM

Haler, Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset adyla dilimize evirdi imiz bu eserin ilk basks 1967 ylnda, ngilizce olarak ne redilmi olup orijinal ad The Assassins, A Radical Sect in s-lam'dr. Eser, nemine binaen, Annick Pelissier tarafndan Les Assas-sins, Terror ism e et Politique dans l'lslam Medteval adyla Franszca-ya evrilmi ve bu eviriye Maxime Rodinson uzun bir nsz yazm tr.Kitabn Franszcas 1984'te Complexe yaynlan arasnda Brksel'de yaynlanm tr. Bu eviriyi, sz konusu Franszca baskdan dilimize aktardk. Ancak bunu yaparken, Maxime Rodinson'un nszn, oldu u gibiburaya almak yerine, bu nszden yararlanmakla birlikte, daha ziyadeTrk okuruna hitap edecek mahiyette bir takdim yazsn kendimiz hazrlamay tercih ettik.

ik mslmanlar, Hz. Peygamber'in sa l nda iken Kurarim nzulne ahit olduklar iin, ayetleri bize gre daha iyi anlyorlar ve inandklar eylere sade bir imanla inanyorlard. Anlayamadklar bir mesele olsa bile, o meseleyi kendi ba larna zmeye al maktansa, do rudando ruya Hz. Peygamber'e mracaat etmeyi her bakmdan tercih ediyorlard. te yandan Peygamberimiz de mslmanlara do ruyu retiyorve onlar arasnda herhangi bir nifak ve phenin uyanmasna frsat vermiyordu. Tabi bu artlar Peygamberin vefatndan sonra de i mi tir. Hz.Muhammed'in vefatndan sonra mslmanlar arasnda kmaya ba la

yan ve giderek says artan ihtilflarn ba nda phesiz imametmeselesi gelmektedir.

Araplar, devlet ynetimiyle ilgili olarak, slmdan nceki dneme aitfazla bir bilgi ve tecrbe birikimine sahip de illerdi. Dolaysyla ortaya kan yeni meseleleri zmek iin ancak iki kayna a ba vurabilirlerdi:Kur'an ve Snnet. Ancak bu kaynaklar, btn mslmanlarn do rubir biimde ve ayn ekilde anlamalan uygulamada mmkn olmam tr.Bu durum, niin ok sayda slm mezhebinin ortaya kt n gster-

v


8/168

meye yeter.Zamanla meydana gelmi olan slm mezheplerini ana gruba

ayrmak mmkndr:1. Siyas mezhepler:Uygulamada bunun pek ok e idi grlm

ve zaman zaman aralarnda kanl mcadeleler cereyan etmi tir.2. tikad mezhepler:Bu mezhepler arasndaki ihtilf, ekseriya

nazar olmaktan ileri gitmemi ve eyleme dn memi tir.

3. Fkh mezhepler:Bunlar itikatta ayn olup, ancak ibadet vemuameltla ilgili baz konulardaki ayrlklardan do mu lardr. Butr farkllklar, mslmanlar iin zararl de il, bir bakma yararlbile olmu tur denilebilir.

Siyas mezheplerin hemen hepsi hilfet, di er bir ifadeyle imamet

meselesi etrafnda dner dola r. Bu vazifeyi yerine getiren kimse, ms-lmanlarn reisi ve i lerin yrtlmesinde Peygamber'in vekili oldu uiin bu makama hilfet denmi tir. Halifeye ayn zamanda imamdenildi i iin //namef terimi de halifelikle e anlaml olarak kullanlm tr. mamet konusunda, farkl gr e sahip siyas mezhep vardr: ilik,Hariclik ve Ehl-i snnet. Ancak bu mezhepler, imametle birlikte itikadve fkh konularla da u ra m lar ve bu hususlarda zaman zaman szkonusu mezheplerle benzerlik arzetmi lerdir.

slm'da siyas mezheplerin ilki iliktir. iler Hz. Ali'nin, bizzat HzPeygamber tarafndan seilmi imam (mam-i muhtar) oldu u konusunda birle irler. Yine onlara gre Hz. Ali sahabenin en faziletlisidir;imamet ancak Ali'nin ocuklarna intikal eder. Ne var ki bu me ru imamlar hep muhalefette kalm lardr. Dolaysyla di er halifeler tarafndanynetilen her hkmet kusurludur.

Emevler zamannda Hz. Ali evldna uygulanan bask ve zulm,onlar hakknda beslenen sevgi ve muhabbetin alabildi ine geni lemesine vesile olmu tur. Halkn, onlardan birok kimsenin ehit edildi ini grmesi ise Ehl-i beyt'in yegne savunucusu gibi grnen ili in geni biralana yaylmasna ve taraftarlarnn o almasna yaram tr.

ia, ilk kt ekliyle fazla srmemi ve ksa zamanda ubelereayrlm tr. Bunlardan, sade Ehl-i beyt sevgisiyle yetinmeyen ve Gulat(A rlar) denilen baz frkalar, Hz. Ali'nin peygamberli ini ve hatta uluhi-yetini iddia edecek kadar ileri gitmi lerdir. slmn d na km olan bufrkalarn bugnk ilikle ilgisinin bulunmad n burada belirtmekte yarar vardr. Gnmzde, ba ta ran ve Irak olmak zere baz Islm lkelerinde mevcut olan ilerin ekserisi, mamiyye frkasnn sna eriyyekolundandr. Bu mezhep mensuplar imamn masum oldu una inanrlar

v


9/168

ve bunlarn saysn oniki ile snrlandrrlar. mamiyyenin di er bir koluise smiliyye frkasdr. smiller, e itli slm lkelerinde da nk vaziyette hla ya amaktadrlar. Genel olarak sna eriyye mutedil ili i,smiliyye ise mfrit gr temsil eder. Bunun tabi sonucu olarak,

smillikten treyen baz alt frkalar slmdan derece derece uzakla m lar ve hatta bazan slmdan km lardr.

smiller, altnc imam Cafer es-Sadk'n (. 148/769) o lu smail'eba lanrlar. Cafer'e kadarki imamlarda sna eriyye ile hemfikirdirler.sna eriyye, Cafer'den sonra onun o lu Musa Kzm' imam kabulederken smiliyye, di er o lu smail'in imam oldu unu iddia eder.smil imamlan, smail'in lmnden itibaren birbuuk asr boyuncagizli kalm lardr. Faaliyetler, dler vastasyla devam ettirilmi tir. Ancakbu konuda ok az ey bilinmektedir. Kuzey Afrika'da ortaya karak

Ma rip'te Ftm Devleti'ni (M. 909-1171) kuran ve daha sonra devletmerkezini Msr'a ta yarak Eyyblere kadar Msr ve Suriye'ye hkimolan Ftm halifelerinin smail'in soyundan, dolaysyla Ali neslindengeldikleri iddia edilmi tir. Bu akrabalk ba , hibir surette tam olarak aydnlanm de ildir. Ancak bu durum, Ftmlerin, i-smil hareketinisiyas alanda ok ba arl bir biimde temsil etti i gere ini de i tirmez.smiliyyenin di er bir ad da Btniyyedir. Btnlerin ba lca zellikleri,bilgileri ta'lim yoluyla bir masum imamdan renmektir. Onlara gre Allah bu masum imama eriatn srlann bildirmi tir. Mminin hibir iradesi

yoktur. Onun yapaca ey sadece masum imam izlemektir. nkimam hakikatin temsilcisidir. Vahyi ve akl yalnz o geerli klabilir. eriatn zhiri, gerek mnay ifade etmedi inden onu tevil etmek yani yorumlamak lzmdr. Esasen bu frkaya Btn denilmesinin sebebiKur'an ve hadislerin zhir anlamlarnn yansra bir de btn anlamlarnn bulundu unu iddia etmeleridir. Btniyye frkas, ok defa sl-miyetten zuhur etmi mezhepler arasnda zikredilmekle beraber, gerekte gayri slm unsurlarn tesiriyle vcut bulmu bir frkadr.

smilli in Msr'da yldznn snmeye yz tuttu u bir srada Ha

an Sabbah, ran'da ona yeni bir dinamizm kazandrm tr. Babassna eriyye mezhebinden olan Ha an Sabbah, gen ya ta Btn d-lerin tesirinde kalarak Msr'a gitmi ve orada smil olmu tu. Dn nde Alamut kalesine yerle erek halk smiliyye mezhebine davet etmeyeba lad. Ancak, H. 487/M. 1094'te Ftm halifesi el-Mustansr'n lm,smiller arasnda cidd bir blnmeye neden oldu. Devletin ileri gelenleri Mustansr'n kk o lu el-Musta'l'ye biat ettiler. Halbuki el-Mustan-sr henz hayatta iken byk o lu Nizar' veliaht tayin etmi ti. Ha an

I X


10/168

Sabbah, Musta'lyi tanmayp Nizar adna propaganda yapmaya ba lad. Bylece smiller ikiye blnm oldu. Garp smilleri yani Msr,Kuzey Afrika ve Suriye taraflarndaki smiller Musta'lyi halife olaraktandlar. Buna kar lk ran taraflarndaki smiller halifeli in Nizar'a

geti ini iddia ettiler. Bu sebeple bunlara Nizariyye lakab da verilmi tir.smillerin Ha an Sabbah'la ba layan bu yeni propagandalar YeniDavet (ed-Da'vet'l-cedde) diye me hur olmu tur. Ha an Sabbah'nkurdu u bu yeni mezhebe Haiyyeedenir. Esasen smiller, bu yeni davetten sonra muhtelif lakaplar alm lardr. Bu lakaplan, al sebepleriyle birlikte yle sralayabiliriz: Rey ve akln hkmn kabul etmeyip,ilimlerin ancak bir masum imamn ta'limi yani retmesi ile elde edilebilece ine inandklar iin Ta'limiyye,bid'atleri kfr ve ilhaddan ibaret oldu u iin Melhideveya Mlhide, musallat olduklar birok kimseyi l

drdkleri gibi kendi nefislerini de telef ettikleri iin Fidviyyeve nihayetHa an Sabbah'a tabi olduklar iin Sabbhiyye\'^eadlandrlm lardr.

Btnlerin inanc masum imam anlay zerine kurulmu tur. Buanlay mantk bir biimde aklamak mmkn grnmyor. nkimamn do rulu unun bilinmesi bile tek ba na bir problemdir. E er bummknse, imamn do rulu u ancak u yoldan biriyle bilinebilir: Zorunlu olarak, aklla veyahut da nakil ile. 2 saysnn 1'den byk oldu uhkm zorunlu bir hkmdr. Buna hibir kimse itiraz edemez. Oysaimam ve onun masumiyeti, herkes tarafndan bu ekilde zorunlu olarak

bilinen bir ey de ildir. Nitekim mslmanlarn byk o unlu u bu anlay a kar km lardr. O halde imam ve onun masumiyeti zorunlu birbilgi olamaz. Btnlerin, imam akl yoluyla bilmeleri de mmkn de ildir. nk onlara gre akl ve d nce, insan ayrlk ve oklu a gtrr. Dolaysyla Btnler, inanlannn temelini te kil eden masum imammeselesinde reddettikleri bu akla dayanrlarsa eli kiye d m olurlar.Geriye ba vurabilecekleri sadece nakil yolu kalyor. Fakat Btnlerinbizzat kendileri nakille yetinmiyor ve masum imama mracaat etmeyisalk veriyorlar. Ayrca ayet ve hadislerin zahir anlamlarna nem ver

meyip, onlara btn anlamlar verenler de kendileridir. Kald ki ayet vehadislerden bu yolla kardklar mnalar da birbirinden farkldr. Bu durumda Btnler iin, kymeti olmad n iddia ettikleri ve eli kili anlamlar verdikleri nakil de bir delil olamaz.

nantaki bu tutarszlk, Alamut hkimlerinin uygulamalarnda daak bir ekilde grlmektedir. Ha an Sabbah'n sofu, ileke ve kanaatkar bir hayat srd , Alamut'u zaptettikten sonra, lmne kadar kaleden a a hi inmedi i, iki imedi i, kimseye de iirmedi i ve hatta iki


11/168

o lundan birini arap iti i iin ldrtt rivayet edilmektedir. Halefi Bu-zurg md ve onun o lu Muhammed, esas itibariyle Ha an Sabbah'nyolunu izlediler ve eriata el


12/168

bir mesele olarak Seluklulardan sonra da devam etmi tir. yle ki Ha - ler bir asr daha siyas varlklarn devam ettireceklerdir. XIII. yzylagelindi inde artlar byk lde de i ti. 1220li yllardan beri Bat'yabirok seferler dzenleyen Mo ollar, Ortado u'ya, ancak Ha leri veonlarn geleneksel d manlar olan Abbasleri ortadan kaldrdktan sonra hkim olabileceklerine kanaat getirdiler. Nihayet Mo ol hkmdarMeng Han, karde i Hlg'y ran'a gnderdi. Bu srada son Alamuthkimi olan Rkneddin Hr ah, Mo ollara mdara etmekten ba ka bir ey yapamam , fakat buna ra men ne hayatn ne^de lkesini onlannelinden kurtarabilmi tir. Ayn ekilde, Abbas halifeli ine de, Alamut'untesliminden 15 ay sonra yine Mo ollar tarafndan son verilmi tir (10 ubat 1258).

slm dnyasna ne kazandrd belli olmayan, fakat geriye kaba

rk bir cinayet listesi brakan Ha lerin tarihiyle ilgili ilk bilimsel al malar Batda XVII. yzylda ba lam , sonraki yzyllarda da bu al malar devam etmi tir. En ok ilgi gren ara trma, Hammer'in XIX. yzyln ilk yarsnda dilde yaynlanan Haler Tarihi'd ir. Bu ara trmalar, vazifeli olarak blgeyi dola an baz Batllarn smil bakiyelerihakkndaki yaynlar izlemi tir. Bu konuda kitabn birinci blmyle Kaynaklar ve Dipnotlar ksmnda aynntl bilgiler mevcuttur.

En azndan ba kalar kadar bizi de ilgilendiren Ha ler konusunda, Trke olarak yaplm ara trma ve ne riyat yok denecek kadar az

dr. Hammer'in eserinin dilde yaynlanmasnn zerinden 150 yldanfazla zaman gemesine ra men, bildi imiz kadaryla hla Trke mstakil bir kitap yoktur. lkemizde, konuyla ilgili olarak yaplan ilk yaynla-nn sahibi Mehmed erefeddin (Yaltkaya)'dir. Onun eski harflerle yaynlad sz konusu ara trmalanndan birincisi Ftmler ve Haan Sabbah {DFM, Say 4, stanbul 1926, s. 1-44)'tr. Mehmed erefeddin bumakalesinde Kerbel'dan ba layarak ilik hareketleri hakknda bilgi vermekte ve Kuzey Afrika'da Ftmler devletinin kurulu unu ve hkmetmerkezinin Msr'a intikalini anlatmaktadr. Bundan sonra Ha an Sab-

bah'n bir Ftm dsl olarak yeti mesini, bilhare ran'a dnerek Ala-muta yerle mesini ve vefatna kadar macerasn zet olarak vermektedir. Karamita ve Sinan Ridddin (DFM, stanbul 1928, Say 7, s.26-80) adl ikinci makalesinde, Karmatler hakknda genel bilgiler verdikten sonra XII. asr Suriye Ha lerinin en byk reisi olan SinanR idddin'in Selahaddin Eyyb ve Hallarla bir jki mnasebetine temas etmi tir. Daha sonra bir Btn olan Ebu Firas bn Cev en'in, men-kabelerle dolu Arapa bir risalesi Trkesiyle birlikte aynen verilmi tir.

XII


13/168

M. ereteddin'in bu konudaki en nemli makalesi ise Btnlik Tarihi(DFM, stanbul 1928, Say 8,s. 1-24)'dir. Bu makalede, tarih malumatn yansra Btnlerin inanlarna ve davetin Ha an Sabbah'tan ncekihaliyle ondan sonra kazanm oldu u yeni ekil hakknda zet bilgiler

bulunmaktadr,Btnlerin iddialarn rtmek zere Gazl tarafmdan yazlm

olan Arapa bir risaleyi Ahmed Ate . Kastamonu'da bulmu ve Arapametni ile birlikte Trke tercmesini ne retmi tir (Gazl'nin BtnlerinBelini Kran Delil ler' i Kitb Kavsim alBtnya, AFD, Ankara1954, C. III, Say 1-2, s. 23-54). Bu konuyla ilgili ilk mstakil al ma .Agh ubuku'ya aittir (Gazzal ve Btnlik, Ankara 1964). Yine aynyazarn, Ne 'et a atay ile birlikte hazrlam oldu u slm MezhepleriTarihi isimli eserde, Btnli e ve bu arada Sabbahiyyeye bir blm ay

rlm tr (Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., Ankara 1965, s.62-90). Ad geen al malarn tamamnda, Ha lerln siyas tarihinehemen hemen hi yer verilmemi tir. Daha ziyade Ha li in do masnasebep olan fikr temeller zerinde durulmu tur.

Tarihilerimiz, Ha ler konusuna, sadece mill tarihimizi ilgilendirdi i nispette ilgi duymu lar ve o lde bilgiler vermi lerdir. Seluklu tarihilerinin bu konuyla, meslekta larndan daha ok ilgilenmeleri tabidir.Nitekim merhum brahim Kafeso lu Sultan Melikah (Ba bakanlk Kltr Mste arl Kltr Yay., stanbul 1973, s. 122-126) adl kitabnda,

bu dnem vukuatndan bahsederken Ha an Sabbah ve Btnlerle mcadele konusuna yer ayrm tr. Yine ayn yazar Harezm ahlar hakknda yazm oldu u kitabnda (Harezmahlar Devleti Tarihi, Trk TarihKurumu Yay., Ankara 1956), Harezm ah Teki 'in Btnlerle mcadelesinden (s. 144-146) ve Btn akidelerini reddederek seleflerinden farklbir yol izleyen Celleddin Hasan'dan bahsetmektedir (s. 199-201). Merhum M.Altay Kymen, Btnler hakknda en derli toplu malumat verentarihimizdlr. O. Seluklu Devri Trk Tarihi (Trk Tarih Kurumu Yay.,Ankara 1963, s. 206-220) isimli eserinde, Btnlik ba l altnda, Bt-

nli in ksa tarihesiyle birlikte Ha an Sabbah'n faaliyetleri ve nihayetHa lerin Seluklular ile temaslar hakknda de erli bilgiler vermi tir.Di er bir eserinde ise Sencer zamannda Ha lerle yaplan mcadelenin sultandan ziyade vezirler ve di er komutanlar tarafndan yrtld zerinde durmakta ve bunun sebeplerini aklamaktadr (By k Sel-uklu mparatorluu Tarihi, kinci mparatoriuk Devri, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1991, 3. bask, C. V, s. 149-155, 225-227, 280-283,304-305). Bu konuda merhum Osman Turan da Seluklu lar Tarihi ve

xn


14/168

Trkslm Medeniyeti (Dergh Yay., stanbul 1980, 3. bask, s. 319-323) adl kitabnda, Seluklular ve Btnler ba l altnda ksa bir de erlendirmede bulunmu tur.

Btnlerin Suriye'deki faaliyetleriyle ilgili olarak Co kun Alptekin,Dmak Atabeglii (TogTeginliler) {Marmara niversitesi Fen-Edebi-yat Fakltesi Yay., stanbul 1985, s. 77-80, 96-98) isimli kitabnda Ata-beg Tog-Tegin ve Bri zamanna ait Btn faaliyetleri hakknda bilgilervermektedir. Abdlkadir Yuval ise, Ha lerin son yllarn, lhanlIlarkonusundaki kitabnda, smiller Meselesi ba l altnda ele alm tr.Bu kitapta Mo ol-smil ili kileri ve Meng Han'n emriyle son Ha reisinin hayatna son verildi i belirtilmektedir (lhanlIlar Tarihi I, Kuru-lu Devri, Erciyes niversitesi Yay., Kayseri 1994, s. 60-65).

Grebildi imiz kadaryla, isimlerini verdi imiz bu Trke kitap vemakalelerden ba ka di er eserlerde de, Ha lerden dolayl olarak szedilmektedir. Byk Seluklular, Atabeglikler, Harezm ahlar ve lhanlI la-r konu edinen yaynlarn hemen hemen tamamnda bu tr atflara rastlamak mmkndr. slm Ansiklopedisiba ta olmak zere ilgili ansiklopedi maddelerinde de zl bilgiler yer almaktadr.

Elinizdeki bu kitap, Ha leri ok ynl olarak ele almaktadr. Dolaysyla Trk okurunun, Ha ler hakknda en geni malumat bulabilece i bir kitap durumundadr. Ayrca, bu konuda yetkili bir bilim adamolan Bernard Lewis tarafndan yazlm olmas eserin de erini daha da

artrmaktadr.Eser alt blm halinde kaleme alrm tr. Birinci blmde Ha

lerin ortaya k aklandktan sonra, XVII. yzyldan itibaren Batda,bu konuda yaplm olan al malar de erlendiriliyor. Bu meyanda Avrupa lisanlarna Assassin eklinde geen Ha kelimesinin etimolojisiyaplyor ve nihayet bunlarn ran ve Hindistandaki bakiyelerinin yakngemi i hakknda de erli bilgiler sunuluyor.

kinci blmde, Islmda ilk ayrlk hareketi olarak ia'nn, bundanda zamanla smilli in ortaya kmas ve Kuzey Afrika'da smillik esa

s zerine kurulan Ftmler devletinin Msr' ele geirip Ortado u'da etkili bir g haline gelmesi ve son olarak da smiller arasndaki blnmeler konu ediliyor.

nc blmde Ha an Sabbah'n Alamut'u ele geirinceye kadar-ki hayat hikyesi ele alnyor. Yine bu blmde, onun sa l nda cereyan eden Seluklu-Ha mcadelesi aklanmakta ve Btnlik doktrininin esaslar dile getirilmektedir.

Drdnc blmde, Ha an Sabbah'n vefatndan sonra Alamut

X I V


15/168

hkimlerinin 132 yl devam eden iktidarlar zamannda, inanta ve tatbikatta meydana gelen ini k lar ve Mo ollarn Alamut'u ele geirmeleriayrntl bir biimde anlatlyor.

Be inci blmde, hareketin Suriye'ye intikali ve buradaki ba arlanve zellikle Sinan R idddin'in faaliyetleri ortaya konuyor. SuriyeHa lerinin bu blgedeki Seluklular, Atabeyler, Eyybler ve nihayetHallarla ili kileri zerinde durulduktan sonra Memlk Sultan Bay-bars'n Suriye'deki Ha hkimiyetine son verme hadisesi izah ediliyor.

Son blmde, adam lrmeyi amacna ula mak iin bir are olarakbenimseyen Ha an Sabbah'n, devaml bir terr hareketini srdrebilmek iin kurdu u te kiltn i leyi i ve amac hakknda bilgiler verilmekteve smilli in destek grd sosyal tabakalara ili kin e itli gr lerdile getirilmektedir.

Kitabn Franszcasnda Kaynaklar ve Dipnotlar sona braklm tr.Biz de yle yaptk. Her blmn dipnotlarna gemeden nce, o blmle ilgili kaynaklar tantlm tr. En arkadaki iki harita ise, Ha lerin etkiliolduklar co raf meknlar gstermektedir. ndeks, kitaptan yararlanmay kolayla traca iin tarafmzdan ilve edilmi tir.

Hem slm mezhepleri, hem de Trk-slm tarihi iinde nemli biryer i gal eden Ha ler konusundaki bu kitab dilimize evirmekle, bukonuda bilgi edinmek veya ara trma yapmak isteyen herkese, vazgeemeyecekleri bir ba vuru kitabn kazandrd mz d nyoruz. Ese

rin okuyucuya hatasz veya en az hata ile ula mas iin elimizden geldi ince gayret ettik. Yine bu u urda, eviriyi tamamladktan sonra, bazcmlelerin daha iyi anla labilmesi iin, iste irn zerine benimle birliktesz konusu cmleleri gzden geiren Prof.Dr.nver Gnay'n, tashihlerin yaplmas ve indeksin hazrlanmasnda yardmn grd mAr .Grv.zen Tok'un ve dizgi i lemini titizlikle gerekle tiren hsan Sar-aslan'n katklar olmu tur. Burada hepsine ayr ayr te ekkrlerimi ifadeediyorum.

Do.Dr. Ali Aktan

XV


16/168


17/168

BRNC BLM

HALERN ORTAYA IKII

1332'de, Fransa kral VI. Philippe, Filistin'e yeni bir Hal seferiyapmay d nd bir srada, Brocardus adnda bir Alman papaz onarehberlik etmek ve bu te ebbsn gidi at hakknda fikir vermek amacyla bir kitap yazyordu. Brocardus, vaktiyle Ermenistan'da ikamet et

mi ti ve eserinin byk bir ksmn do uya dzenlenecek byle bir seferin tehlikelerine ve bu tehlikelerden korunabilmek iin alnmas gerekentedbirlere ayryordu. Bu tehlikeleri sayarken unlar yazmaktadr:"lnetli Halerden saknmak lzm. Bunlar menfaat karlnda ken-dilerini satarlar; insan kanna susamlardr; bir miktar para uruna ma-sum kimseleri ldrrler; ne hayat, ne de ahiret mutluluunu dert edi-nirler; farkl halklarn ve milletlerin davranlarn, kyafetlerini, dillerini,detlerini ve hareketlerini eytan gibi taklit ederek iyilik melei klnagirerler. Bu ekilde koyun postuna brndklerinden, tanndklar an-dan itibaren lme maruz kalrlar. Ben, onlar bizzat hi grmediim vehaklarnda sylediim bu eyleri ancak halk rivayeti veya yazl belge-ler sayesinde rendiim iin bu konudan daha fazla sz edemiyor, da-ha ok bilgi veremiyor, geleneklerine ve dier iaretlere bakarak onlarnnasl tannabileceini syleyemiyorum. Zira bu hususta onlar, bakalaniin olduu kadar benim iin de mehuldr. Artk onlan nasl adlandrabileceimi bilmiyorum. nk bunlarn ii, herkesin gznde o kadarbaya ve irentir ki, ellerinden geldiince gerek kimliklerini gizlerler.Hkmdann korunup gzetilmesi iin tek bir are biliyorum. O da nekadar byk veya kk, ne kadar ksa sreli veya nemsiz olsa da

herhangi bir i iin, yeri, yurdu, soyu, durumu, tam ve kesin olarak bilin-


18/168

meyen hibir kimsenin saraya l


19/168

HaiHerin Ortaya k

nde gelenlerini, saysz terr hareketleriyle cezalandran bir reislerivardr. Zira bu reis, ad geen kimseleri alacak tarzda ldrme

detine sahip bulunmaktadr. Onun metodu aada ifade edildii gibi-dir: Reis, dalarda, ancak ok iyi korunan kk bir kap vastasyla i i-ne girilebilecek ekilde, ok yksek surlarla evrili, fazla sayda ve pekgzel saraylara sahip bulunuyor. Bu saraylara, kendi kyllerinin oul-larndan bir ksmn getirtiyor; onlara Latince, Yunanca, Romence, Sarasince gibi farkl dilleri retiyor. Bulu andan olgunluk ana ka-dar bu gen adamlara, hkmdarlarnn her emrine ve her szne itaatetmeleri retiliyor. O zaman hkmdarlar, btn g sahiplerinin ze-rinde bir gce sahip bulunduu iin onlara cennetin zevklerini bala-yacaktr. Eer onun isteine kar karlarsa, kendileri iin kurtuluunolmad da ayn ekilde retiliyor. Biliniz ki bu ocuklar, saraylara gir-dikleri andan itibaren, retmenlerinden ve statlanndan baka hi birkimseyi grmezler ve hkmdar, herhangi bir ahs ldrmeye gnder-mek zere onlar huzuruna anncaya kadar baka bir eitim almaz-lar. Bir gn hkmdar onlara, cenneti kendilerine verebilmesi iin emir-lerini ifaya hazr olup olmadklarn huzurunda sorar. O anda kendileri-ne retildii ekilde, hi bir itiraz ve tereddt gstermeksizin, onunayaklarna kapanrlar ve onun emredecei her hususta itaat edecekleri-ni cokuyla dile getirirler. Ardndan hkmdar her birine birer altn han-

er verir ve onlar, cannn istedii bir hkmdar ldrmeye gnderir(3).

Bu rapordan birka yl sonra, Sr Ba piskoposu Guillaume, Halmilletleri hakkndaki tarihinde, mezhebin ksa bir tasvirini yapyordu;"Fenike de denilen Sr blgesinde ve Tartus Piskoposluunda, onmstahkem kaleyle evre kylere sahip bulunan ve duyduumuza gre60.000 veya daha fazla nfusa sahip olan bir halk vardr. Bunlar kendiyneticilerini irs bir hakka gre deil, yalnz liyakata gre seme gele-neine sahiptir. Dier btn nvanlar kmseyerek ona eyh derler.

Bu insanlan bakalarna balayan sayg ve itaat ba o kadar gldrki, ne kadar etin, zor ve tehlikeli olursa olsun ilerinden birinin, reisleriemreder emretmez, ok byk bir gayretle balamay kabul etmeyece-i bir grev yoktur. Sz gelimi bu, halkn holanmad veya kendisin-den kukuland bir hkmdar otursa, reis, hafiyelerinden birine veya

biri kullanmaya devam etmilerdir. Hallar vastasyla bat memleketlerine ge-en tabir, yeni zamanlarda da Arap halklarn ve ark mahsullerini ifade etmek iin kullanlmtr. Btn bunlara karlk bizzat Araplar, Sarasin tabirini, bat-da yaygn olmasnn aksine, kendileri hakknda kullanlan bir topluluk ismi ola-

rak bilmezler (eviren).


20/168

birkana bir haner verir. Grev emrini zerine i


21/168

Hallarn Ortado u'da uzun sre kalmas, Ha lerle ilgili tamamlayc bilgilere sahip olmalarna imkn verdi. Hatta baz AvrupalIlar on

larla kar la tlar. Templier ve Hospitalier valyeleri onlarn kalelerizerinde bask kurmaya ve onlardan hara istemeye muvaffak oldular.Guillaume de Tyr, Da eyhi'nin Kuds kral ile nasl ba ansz bir ittifakkurma te ebbsnde bulundu unu anlatyor. Takipisi ise biraz pheliolan bir rivayette, 1198'de Ermenistan'dan dnen Kont Henri de Cham-pagne'n, Da eyhi'nin sarayna nasl kabul edildi ini, konu unu bilgilendirmek isteyen eyhin, baz askerlerine kale duvarlarnn tepesindenatlamay nasl emretti ini ve daha sonra konukseverlikle, misafirine,e er arzu ediyorsa ayn ekilde ba kalann da getirtmeyi nasl teklif etti ini, "ayet biri kendine ktlk yapm ve o da bunu eyhe sylemibulunsayd eyhin onu ldrtm olacak idiini" ilve ederek anlatyor.Daha akla yatkn olan anlatm, baz Mslman reisler ve zellikle Da eyhi tarafndan gnderilen bir elilik heyetinin, 1238'de Avrupa'ya var n aniatan ngiliz tarihisi Matthieu de Paris'nin rivayetidir: Heyet, do udaki Mo ol tehdidine kar Franszlardan ve ngilizlerden yardm istemeye geliyordu. 1250'de Saint Louis, Arz- Mukaddes'e yapt Hatseferi srasnda, o tarihteki Da eyhi ile hediye ve eli teatisinde bulundu. Arapay iyi bilen ke i Yves le Breton, kiraln Ha lere gnderdi ielilere e lik etti ve Ha lerin reisiyle din konuda gr t. Onun seya

hat hatratnda, Ha lerin mensup oldu u slm mezhebinin bilinenesaslarndan bir ksm, cehalet ve hurafe karanl iinde belli belirsizfarkediliyor (7).

Hallar, Ha lerin sadece Suriye'ye ait bir frka oldu unu zannediyorlard. Onlarn ne slmdaki yerini, ne de di er Mslman cemaatlerle ilgisini biliyorlard. Hal seferleri yazarlarndan biri olup slm meselelerden haberdar olan Akka Piskoposu Jacgues de Vitry, bu mezhebin XIII. asr ba larnda ran'da ortaya km oldu unu kaydediyor; onlar hakknda daha fazla ey biliyormu gibi grnmyor (8). Bununla be

raber ayn asrn ikinci yarsnda ran'daki ana mezheple ilgili yeni vedo rudan bilgiler edinilmeye ba lanm tr. lk bilgi veren ki i, Fransa kiralnn 1253 ile 1255 yllan arasnda, Karakurum'a byk Mo ol Hannn sarayna, vazifeli olarak gndermi oldu u Flaman Papaz Guillaume de Rubruck oldu. Kendi kaydna gre bu seyahat onu, Hazar denizinin gneyinde, ayn ad ta yan da lann yamalarnda, Ha lere aittepelerin bulundu u ran'n ortasna srklemi ti. Byk Hann, en azndan krk Ha nin, de i ik klklar altnda, kendini ldrmek iin Karakurum'a gelmi oldu unu duydu u anda ald gvenlik tedbirlerine hay

ret etmi ti. Bu tedbirlerden ba ka Mo ol Han, karde lerinden birini, bir

Halerin Ortaya k


22/168

ordunun ba nda, hepsini bertaraf etme emriyle Ha lerin lkesi zerine gndermi ti (9).

Guillaume'un ran Ha ierini ifade etmek iin kulland muliehveya mulihet terimi, o ulu melhide olan Arapa mlhidkelimesininde i ikli e u ram halidir. Kelime mnas dinsiz demek olan bu isim,isyankr din mezhepler ve zellikle Ha lerin de mensup oldu u bircemaat, yani smiiier hakknda rahata kullanlyordu. 1273'te ran'dangeen ve uzun sre mezhebin genel karargh olan Alamut kalesi vevadisini tasvir eden ba ka bir me hur seyyahn, yani Marko Polo'nun rivayetinde ayn ekilde unlar grnyor: "Onlarn dilinde yal adama

Aladdin deniyordu. O, iki da arasnda bir vadide, dnyadaki her trl

meyve ile dolu, normale gre ok byk ve gzel olan bir baheyi du-varla evirtmiti. Orada her taraf yaldzl ve gzel resimlerle ssl, eigrlmemi en gzel evler ve en gzel saraylar bulunuyordu. indenarap, st, bal ve su akan kanallar vard. Buras her trl mzik aleti almasn, ok gzel ark sylemesini ve seyretmesi bile bal banazevk olacak kadar iyi dans etmesini bilen, dnyann en gzel kadnlan ve kzlaryla doluydu. eyh onlar, bu bahenin cennet olduuna inan-dryordu. Bundan dolay baheyi, cennetin Kur'an'da tasvir edildii e-kilde, arap, st, bal ve su kanallaryla ve herkesin zevkine gre gzel kadnlarla dolu byk baheler eklinde dzenlemiti. Bu yrelerdekiSarasinlerin gznde, buras gerek bir cennetti.

Bu baheye, Ha yapmak istedii kimseler hari, hi bir kimsegiremezdi. Bahelerin giriinde, hi kimsenin ele geiremeyecei kadarmstahkem ve baheye, ancak kendinden girilebilen bir ato vard.eyh, hkmdarlk saraynda, kendisinin silahl adam olmak isteyen1220 ya arasndaki yre genlerini alkoyuyor ve onlara: Muhammed,cenneti nasl benim size sylediim ekilde tasvir etmi diyordu. Onlarda btn Sarasinlerin inandklar gibi ona inanyorlard. Genleri onlu,altl veya drtl gruplar halinde birbiri ardndan bu bahelere sokuyor-

du. Ardndan onlara, ieni derhal uyuturacak olan bir iki iiriyor, son-ra da onlar bahesine tayordu. Uyandklarnda ise kendilerini bahe-nin iinde buluyorlard.

Bulunduklar yerde, kendilerinio kadar gzel bir durumda gryor-lard ki, hakikaten bir cennette olduklann dnyorlard. Kadnlar vekzla r btn gn onlarn dileklerini yerine getiriyorlard. yle ki her is-teklerini elde ettikleri iin oradan asla kendi rzalaryla kmyorlard.

Oysa size sylediim eyh Efendi, muhteem ve byk bir sarayakapanp, etrafndaki basit insanlan kendisinin byk bir Peygamber ol-

Haller


23/168

duuna inandryor. Haflerinden birini bir yere gndermek istediin-de, bahesindeki Haflerinden herhangi birisine ikisinden verdiriyor

ve onu sarayna getirtiyor. Ha uyandnda, kendini cennetin dn-da yani atoda bulur; buna ok arr ve durumdan pek memnun kal-maz. eyh onu huzuruna getirtir ve Ha, onun gerek bir Peygambeolduuna inanm bir kimse olarak huzurunda eilir. eyh ona neredengeldiini sorar. O da cennetten geldiini ve cennetin Muhammed'inkendi dininde tasvir ettii ekilde dzenlenmi olduunu syler. Cennetiduyan ve fakat onu grmemi olan kimseler, oraya gitmek iin bykarzu duyarlar ve oraya gitmek iin lmeyi isterlerdi.

eyh, nemli bir kimseyi ldrtmek istediinde onlara:Gidin ve fi

lan kimseyi ldrn; dnd nzde sizi meleklerim vastasyla cennetegnderece im; e er i ba nda lecek olursanz meleklerime sizi cennete gtrmelerini emredece im diyordu. Onlar buna inandryordu.Onlar da tekrar cennete dnmek arzusuyla, hi bir tehlikeden korkmakszn onun buyruunu yerine getiriyorlard. eyh, bu ekilde onlara iste-dii her kiiyi ldrtyordu. Hkmdarlar, duyduklan an korkudantr, onunla bar ve dostluun temini iin kendisine vergi veriyorlard(10).

"Size onun hakknda bir ey daha sylemek istiyorum. Bu eyh, kendisine itaat eden, her hal ve hareketine sayg gsteren iki halife

semiti. Onlardan birini Suriye, d ierini Irak blgesine gnderdi'\^^).

Marko Polo veya onun kitabnn redaktr, ran smillerine assassins (Ha ler), ba kanlarna da Le Vieux ( eyh) adn vererek,Avrupada yeni yeni yaylmaya ba lam bulunan terimleri kullanyordu.Fakat bu terimler ran'dan de il Suriye'den geliyordu. Hakikaten Arapave ^ rs a kaynaklardan agka ortaya jkyor ki, assass/n kelimesimahall bir kelime olp, sadece Suriye smilleri hakkmda kuN^d u T t^ n veya 'B ^ smilleri asla ifade,etmiyordu' (12).Da eyhTunvanT da ayn ekilde Suriye'ye aitti. Mslmanlar arasnda^ y g ln felr sayg ifade^ olan Arapa eyh ve Farsa p/> terimiyle ba ;knlann adlandirmT


24/168


25/168

nan Elisabethini grm olan bir nesil iin, yeni belgelerin bulunmay ,nispeten kolay yeni incelemeler yapmaya mni olmuyordu.

Ha lerin men ei ve !


26/168

belgelere dayal incelemesi, daha nce Avrupa'da yaplan lm ara trmalarn yerini alyordu. Eserinin byk de eri assassin kelimesinin k

k hakkndaki tart mal meseleye kesin bir zm getirmesinden ilerigeliyor. Kendisi, incelemesinin sonunda, o zamana kadar ileri srlenfaraziyeieri terkederek, bu terimin Arapa haten geldi i ve Hal vakayinamelerinde rastlanan assassini, assissinive heyssisin ve benzeri kelimelerin, Arapa have ha (yaygn olan o ulu haiyyn ve han'ir) kelimelerinden birine dayand sonucuna varyordu. Kendi gr n desteklemek iin, iinde mutaassp mezhepile-rin Had\ye adlandrld pek ok Arapa metin gsterdi. Buna kar lk ha terimini kullanan hi bir metin bulamad. Hakelimesi,daha sonra bulunmu di er belgelerle de teyit edilmi grnyor; fakatbizim bilgilerimize gre smillerin, ha ad altnda geti i bir metinhl mevcut de ildir. Bu durumda Silvestre de Sacynin aklamalarnnikinci ksmn bir tarafa brakmak ve terimin Avrupa dillerindeki btn trevlerini Arapa have bunun o ulu olan haiyynkelimesindentretmek gerekiyor.

Konunun yeniden ele alnmas, assassin kelimesinin etimolojisiprobleminden ba ka anlam meselesini de ortaya karyor. Arapaha^n ilk anlam ot, daha do rusu hayvanlara yedirilen kuru of demektir. Daha sonra, ortaa da uyu turucu tesiri mslmanlarca yeni tannm olan hintkenevirini (cannabis sativa) zellikle ifade etti. Daha yeni olan haterimi, ha ha ifin bir kimseyi ifade etmek iin kullanlanbir cins isimdir. Silvestre de Sacy Ha lerin, adlarn uyu turucu ba mllklarna borlu oldu unu ileri sren ok saydaki di er yazarlarngr n benimsemez; bununla birlikte bu terimin, frka reisleri tarafndan kendi taraftarlarna, vazifelerini yerine getirdikleri gn kendilerinibekleyecek olan cennet mutlulu unun ilk lezzetini vermek zere, ha ha n gizlice kullandnimasndan geldi ini aklar. O, bu yorumunu MarkoPolo tarafndan anlatlan, di er do u ve bat kaynaklannda da zikredi

len, ok miktarda ila verilmi fanatiklerin sokuldu u gizli cennet baheleri hikyesine ba lyor.

Eskili ine ve yaygnl na ra men bu hikye ku kusuz yanl tr. Etkileri insanlar iin bir sr olmayan hahaoktandr biliniyordu. te yandan ilacn mezhep slikleri tarafndan kullanld , hi bir smil veyacidd Snn yazar tarafndan do rulanm de ildir. Suriye'ye zg olanha ke\\mes\, muhtemelen hakaret iin kullanlan bir halk terimidir.Hi phesiz hikyenin ortaya kmasna bu terim sebep olmu tur. Yoksa hikye terimin ortaya kmasna sebep olmu de ildir, leri srlen

HaTler

10


27/168

btn aklamalarn en makul olan, bir a a lama deyiminin ve mutaassplarn detlerini tasvir etmekten ziyade, onlarn a r inanlaryla

saldrgan tutumlar hakknda alayc bir d ncenin szkonusu oldu udur. Fakat batl gzlemciler bu ila hikyesinde phesiz, kendileri iinba ka trl anla lmaz grnen bir davran n mantk izahn buluyorlar.

Silvestre de Sacy'nin tebli i, Ha ler hakkndaki ara trmalar te vik etti. En ok ilgi gren ara trma phesiz, AvusturyalI arkiyat Jo-sef von Hammer'in 1818'de Stuttgart'ta Almanca olarak yaynlanm ,daha sonra 1833 ve 1855'te Franszca ve ngilizceye evrilmi olanHaler Tarihi (L'Histoire des Assassins) Hammer'in tarihi, ark

kaynaklarna dayanmasna ra men, daha ok bir propaganda bro rne ve gizli cemaatlarn zararl etkisine... ve an hrsn !


28/168

taplarndan yararlanabilmi ve bu sayede ran'n kuzeyindeki smilhkimiyeti hakknda ilk tutarl bilgiyi vermi Cveyn ve Re dddin'in

eserlerini saymak lzmdr.Bu kabil yeni kaynaklara mracaat, byk bir ilerlemeye imkn verdi. Mslman belgelerinin kullanlmas, ortaa Avrupa eserlerinde verilen bilgi miktarn daha imdiden ok fazla arttrm t. Fakat bu Mslman belgeleri, esas itibanyla Snn kaynakl idi. Bu eserlerin Snn mellifleri, batl vakanvis ve seyyahlardan daha fazla bilgiye sahip olsalarda smillerin retilerine ve amalanna a n muhalif idiler. Oysa do rudan do ruya smillerin gr noktasn yanstan metinler, ilk defaolarak ortaya konuyordu. XVIII. asrda bile seyyahlar, baz merkez Suriye kylerinde hl bunlara rastland n zikretmi lerdir. Fransa'nn, Sil-vestre de Sacy'den te vik gren Halep Umum Konsolosu Joseph Rous-seau, 1810da kendi dnemindeki Suriye smillerinin co raf, tarih vedin bilgilerle desteklenmi bir tasvirini yaynlyordu (16). Rousseau kaynak gstermemi tir. Fakat bunlarn mahall ve szl kaynaklar oldu uanla lyor. Silvestre de Sacy de esere, aklayc notlar eklinde katkda bulundu. Rousseau, yerel kaynak ki ilerden ilk yararlanan ve bizzatismiller tarafndan verilen bilgileri batya aktaran ilk AvrupalIdr. Mezhebin Suriye'deki nemli merkezlerinden biri olan Masyaf'ta bulunmubir smil kitabndan yapt semeleri 1812'de yaynlam tr. Bu kitap

taki tarih bilgilerin yetersiz oldu u yerlerde, smillerin din retilerihakknda baz aklamalar yapar. Suriye kaynakl di er metinler de Paris'e ta nd ve hatta bazlar yaynland. XIX. asr boyunca Avrupal veAmerikal seyyahlar Suriye'de, halkn ve harabelerini, ksa aklamalarhalinde tasvir ettikleri ismil kylerini ziyaret ettiler.

Byk Alamut kalesi harabelerinin hl ayakta durdu u ran'dangelen kaynaklar daha azdr. 1833'te Britanyal bir subay olan Albay W.Monteith, seyahatlerindan birinde, ne oldu unu anlayamad bir kaleyekmakszn, Alamut vadisinin giri ine kadar nasl gitti ini, Journal ol

the Royal Geographical Society'de anlatmaktadr. Seyahat hatralar1838'de ayn dergide yaynlanan hem erisi Yarbay Justin Shell bu eksi i tamamlam tr. Bundan birka yl sonra Stevvart adnda Britanyalnc bir subay bu atoyu ziyaret etti. Daha sonra Alamut hakkndakiara trmalar yeniden ba layncaya kadar yakla k bir asr geti (17).

Bununla birlikte harabeler, ran smillerinin eski ha metinin tek ahitleri de ildir. 1811de ran seyahati srasnda Konsolos Rousseau, lkede hl smail'in soyundan gelen bir imama sadakat ve itaatla ykml birok kimsenin mevcut oldu unu rendi inde ok a rm t. ma-

Haler

12


29/168

Ha f lehn O rtaya k

mm ad ah Hallullah idi ve Kum yaknnda. Tahran ve Isfahan yolununortasnda bulunan Kehk kynde ikamet ediyordu. Rousseau bu konu

da unlar yazm tr: "Ona mucize gcn isnat eden, onu dainna gani-metleriyle zenginletiren ve ou zaman da kendisine halife unvannveren adamlar tarafndan, ah'a deta Tann gibi sayg gsterildiiniilave edeceim. smiller, Hindistan'n iine kadar birok yerde bulun-maktadr. Genellikle, getirdikleri hrmetkrve esiz armaanlara kar-lk, imamlarnn hayr duasn almak iin, bazlarnn Ganj ve ndus k-ylarndan Kehk'e geldikleri grlyordu" {18).

1825'te ngiliz seyyah J.B.Fraser, artk ba kalar iin cinayet i lemeseler de, ran'da hl smil kalntsnn varl n ve bunlann ba kalarna ba llklarn do ruluyor. Faaliyetleri, eskiden benimsedii tehli-keli ve korkun zelliini kaybetmesine ramen, geride kalan smillertarafndan eyh veya mezhep reisine bugn bile hl krkrne say-g gsteriliyor". Ayn ekilde Hindistan'da da mezhebin, zellikle kendiazizlerine sadakatla ba l olan yanda lan bulunuyordu. Eski reisleri ahHallullah, bundan birka yl nce, daha do rusu 1817'de ehrin valisinekar isyan eden baz asiler tarafndan Yezd'de katledilmi ti. "Oullanarasnda, mezhep iinde ayn saygya sahip bulunan ve din vazifele-rinde kendisinin veliahd olan bir oula sahipti"(19).

A a daki bilgi demeti tamamen farkl bir kaynaktan gelmi tir.1850'nin Aralk aynda, Bombay Ar Ceza l\/lahkemesfnde ok tuhafbir cinayet dvas ald. Drt adam, mensubu bulunduklan din cemaatn iinde ortaya km bir ihtilfn ardndan, gpegndz saldrya u ram lar ve ldrlm lerdir. Cinayetle ilgili olarak ondokuz ki i yargland ve ilerinden drd aslarak lme mahkum edildi. Kurbanlarn vesaldrganlarn hepsi Hindistan'n Bombay Presidency ve di er blgelerinde benimsenmi olan ve o unlu u tccar olmak zere, saylar on-binleri bulan mahall bir slm cemaatna yani Hocalar(*) frkasnamensup idiler.

Olay, yirmi yldan fazla zamandan beri sregelen bir anla mazlktan ileri geliyordu. Bu anla mazlk 1827'de bir Hoca toplulu u, ran'daoturan frka eyhine, her zamanki vergiyi demeyi reddetti i zaman ba lam t. Sz konusu olan eyh, 1817'de ldrlen ah Hallullah'n yerine geen o luydu. 1818de ran ah onu, Mahallt ve Kum valisi tayin

C) Hoca: Bir HindMslman kastnn addr. Kendi an'anelerine gre aslen aaSind'de, Ka ve Gucerat'ta bulunan Hind Lahana kastna mensuptu rlar Bun-lar XIV. asrda iranl d Pir Sadreddin tarafndan Ismitiyye mezhebine so-kuldular. Bugn Hocalar ksma ayrlm olup, bunlardan sayca kalabalk

olan Aa Han'a m ensuptur (eviren).13


30/168

etmi ve kendisine AaHan unvann vermi ti. Bizzat l


31/168

lerdir. Bu imamlar. Alamut hkimlerinden gelmei^te olup, kendilerini onlar vastasyla Msr Fatm halifelerinin ve nihayet Peygamber Hz.Mu-

hammed'in torunlar olarak kabul ediyorlar. Ortaa da bunlarn taraftarlar Haleradty\atannm lardr.

Arnould'un, bol miktarda belge ve tarih tezlerle desteklenmi olankarar, Hocalarn bir smil cemaat meydana getirdi ini, smillerin deHa lerin mirass oldu unu ve A a Han'n onlarn mnev lideri veAlamut imamlarnn vrisi bulundu unu yasal olarak ortaya koyuyordu.1899'da Gazetteer of the Bombay Presidency, ilk kez bu cemaatle ilgiliayrntl bilgiler yaynlad (20).

te yandan bu yarglama, dnyann ba ka taraflarnda, A a Han'

reis olarak tanmayan baz smil cemaatlerinin varl na dikkat ekmi ti. Bu smil varl , genellikle d dnyadan uzak ve tecrit edilmi ,giri i her bakmdan zor olan yerlerde ya ayan, inanlarn ve yazl belgelerini if a etmektense lm tercih eden kk aznlklar halindeydi.Bununla beraber bu belgelerden bir ksm, yazmalar halinde ilim adamlarnn eline kadar ula m tr. lk belgelerin hepsi, modern a larda oldu u gibi ortaa da da Batnn, Ismillere ilk defa ilgi gsterdi i yerolan Suriye kkenliydi. Bunlar birbirine uzak blgelerden gelen yeni belgeler izledi. 1903'te Caprotti adnda bir talyan taciri, Milan AmbrosianaKtphanesi'ni zenginle tiren Arapa yazma eserler serisinin ilki olan vealtm kadar yazmadan ibaret bulunan bir kolleksiyonu, Yemen'in Sana ehrinden getirdi. Bu dokmanlar arasnda, Gney Arabistan'n belli blgelerinde hl ya ayan bir smil toplulu una ait ok sayda din kitaplar ortaya karld. Bunlardan bir ksm ifreli olarak yazlm paralarihtiva ediyordu (21).

Baz Suriye smil yazmalarna, daha nceden sahip olan Avrupa'nn teki ucundaki Rus ara trmaclar, kendi imparatorluklar dahilinde ismillerin mevcut oldu unu ortaya kanyorlard. 1902'de Kont Ale-xis Bobrinskoy, bunlarn te kilt ve Rus hkimiyetinde bulunan OrtaAsya'daki da lmlar hakknda bir inceleme yaynlyordu. Hemen hemen ayn devirde, smrgeler grevlisi A.Polovtsev, smil mezhebihakknda Fars dilinde kaleme alnm bir kitaptan bir nsha ele geirdi.Bu eser, Devlet Bilimler Akademisi'nin Asya Mzesi'ne teslim edildi. Birdi er nsha onu izledi ve mze 1914-1918 yllan arasnda arkiyat I.l.Zarubin ve A.A.Semionov tarafndan Amuderya nehrinin yukarsndaki ugnn blgesinden getirilmi olan smil yazmalar kolleksiyonu ilezenginle ti. Bu eserler ve sonradan ele geirilen di erleri Rus ara trmaclarna, mezheplerle ilgili kaynaklar ve Pamir ile Bedeh an'a kom u

Halerin Ortaya k

15


32/168

Afgan blgelerindeki smillerin inanlarn inceleme frsatn verdi (22).

O zamandan beri ara trma fzl ve nemli ilerlemeler kaydetti. Pek

ok smil metinleri elde edilebilir hale geldi. Bilhassa Hindistan yanma-dasndaki zengin frka kitaplklaryla birok memlekette, aralarnda bazsmillerin de bulundu u uzmanlarn sahip oldu u bu metinler, bizeyksek seviyede pek ok inceleme kazandrd. Tarih adan ise ele geirilen bu kitaplar, daha ziyade hayal krcdr ve hemen hemen sadecedin veya din meselelerle me gul olmaktadr. Tarih mahiyetteki kitapla-nn says azdr ve olduka zayf muhtevaldr. Bu durum, tarihi kavraypyazmak iin, ortaa tarihisinin ihtiya duydu u lke ve kurum boyutla-nn a an bir aznlk toplulu unun sz konusu olmasyla belki aklana

bilir. Sadece Alamut Emirli i, kendi vakayinamelerine sahip olmu grnyor. Fakat bu vakayinameler smil de il, Snn tarihilerce muhafaza edildiler. Bununla beraber mezhep kitaplar, tarihiler iin de ersizde ildir. Bu kitaplar, tarihin olayla ilgili rivayetine, ancak nemsiz bilgilersa lamasna (ran Ha leri hakknda biraz, Suriyeli karde leri hakknda ise daha az bilgi) kar lk, hareketin din erevesini daha iyi tantmaya yardmc oldular. Ayrca, slm dnyasnda smillerin ve smilmezhebinin bir alt kolu olan Ha lerin inanlar ve amalan, din vetarih tebli lerinin yeni bir tahliline frsat verdi. Ha lerin bundan kanportresi, bir yandan ortaa seyyahlan tarafndan do udan getirilen de

dikodu ve kt kanlardan, te yandan XIX. asr arkiyatlarnn, amacanlayp aklamaktan ziyade rtmek ve knamak olan Snn Mslman ilhiyat ve tarihilerin eserlerinden aynen aldklar d manca tablodan ok farkldr. ayet Ha ler, entrikac yalanclar tarafndan idareedilen, uyu turucu ba mls bir fanatikler grubu, nihilist terristler birli iveya profesyonel katiller etesi gibi grnmeseler, yine de daha az ilgin olmazlar.

Hafler

16


33/168

KNC BLMSMLER

632de, Hz.Peygamber'in vefatyla beraber slm dnyas ilk buhranyla kar la t. Hz.Muhammed'in Tanr veya lmsz bir varlk oldu uileri srlmemi tir. Aksine O, lh risalet ve tebli vazifesi di er zelliklerine galip gelen, sade bir fani olarak grlyordu. Kendisinden sonras

iin, slm toplumunun ve do makta olan slm devletinin ba na geecek kimse hakknda hi bir vasiyet brakmam t. O halde Mslmaniar,slm ncesi Arabistannn yetersiz siyas tecrbesinden ba ka bir deneyime sahip de ildiler. Baz tart malar ve gerilimli bir dnemden sonraanla maya vararak, ilk ve itibarl Mslmanlardan biri, bu meyanda byk tarih halifelik messesesinin kurucusu olan Ebu Bekir'i halife olaraksetiler.

Baz r /lslmanlar, i in ba ndan itibaren halifeli in, Ebu Bekir'denziyade Hz.Peygamber'in ye eni ve damad olan Ali'ye verilmesi gerekti

i kanaatinde idiler. Bunlar Hz.Ali'nin ahs meziyetlerinin, onu bu vazifeiin en uygun kimse haline getirdi ine kesinlikle inanyorlard. Fakat onlarn bu tercihi, herhalde Ehl-i beytin hukukuna olan inanlarndan kaynaklanmaktayd. Byle d nen Mslman cemaatna nceleri Ali taraftar, sonralar ise ksaca ia ad verildi. Bu cemaat ok gemeden,slmdan byk bir mezhebin yani ili in do u una sebep olacaktr.

Ba langta ia, esasen siyas bir nifaktan ibaretti. Yani, kendinehas bir din retiye ve mevcut siyas-slm iktidarnkinden farkl bir dinanlay a sahip olmayan, bir iktidar aday etrafnda toplananlarn olu tur

du u kalabalk. Bununla beraber ksa zamanda iann yaps ve reti

17


34/168

lerinin zelli i hissedilir lde de i ti. Birok Mslman, slm toplumuve devletinin ktye do ru gitti ini d nyordu. Hz.Peygamber ve ilk

sahabelerin tasavvur etti i rnek toplum yerine, hrsl ve insafsz biraristokrat snf tarafndan ynetilen bir imparatorluk te kil edilmi ti.Adalet ve e itlik yerine e itsizlik, ayrcalk ve bask vard. Herkes Ehl-ibeytin ba a geirilmesinin slmn ilk ve gerek ekline yeniden dn sa layaca n d nyordu.

656'da, nc halife Hz.Osman'n isyanc Mslmanlarca ehitedilmesinden sonra, Hz.Ali halife oldu. Fakat onun halifeli i, anla mazlklar ve i sava yznden ksa srd. 661'de ehit edildi inde halifelikmakam, rakibi Muaviye'ye ve daha sonra onun, bir asr boyunca bu

makam ellerinde tutmu olan sllesine, yani Emev hanedanna intikaletti.

ia, Hz.Ali'nin kendisi ile beraber ortadan kalkmad. nemli bir miktardaki Mslman cemaat,slm toplumunun me r reislerini Ehl-i beytin iinde grdkleri iin, Ehl-i beyt mensuplarna ba l kalmaya devamettiler. Bunlarn hak iddialar ve bu iddialarn grd destek, giderekdin bir zellik, hatta mehdilikzelli ini kazand.

slm devleti, kendi ideal anlay na gre, lh kanuna uygun olarak kurulup devam ettirilen din bir te kilttr. Hkimiyetini Allah'tan alr.

Hkmdar olan halife ise, slm korumak ve Mslmanlarn eriata uygun bir hayat srmelerine imkn hazrlamakla ykmldr. Kanun, yargveya yrtmenin szkonusu oldu u bu toplumda, din ve gayri din olanlar arasndaki fark belli de ildir. Din ve devlet, halifenin ba kan bulundu u ayrlmaz bir btndr. Toplumun birlik ve beraberli inin temeliyledevlete sadakat ve itaat ba lannn, din terimlerle kavranp ifade edildi ibir sistemde, Batllarn din ve devlet arasnda yaptklar ayrm, din vesiyas davran lar arasnda gzettikleri fark, btn anlamn ve gerekli ini kaybeder. Kkleri toplumsal olan siyas bir ho nutsuzluk, din bir ifade bulabilir; din farkllk da siyas bir mahiyet kazanabilir. Bir Mslmancemaat, iktidar sahiplerine kar , ahs ve mahall olmayan bir direngstererek, kurulu dzen aleyhine muhalefetlerini dile getirdi i ve szkonusu dzeni de i tirmek iin bir rgt kurdu u zaman, szleri Allahkelm, te kiltlar ise frka olur. Onlar iin, teokratik halifelik erevesinde bir tart ma vastas bulmann veya ahs hareketlerini ve asl hedeflerini a an bir retiyi ifade etmenin ba ka bir yolu yoktur.

islmn ilk asr pek ok gerilimli dnemlere tank olmu tur. Bunlarnsebep oldu u krgnlklar ve zlemler ise isyan ve ayaklanma ile ifadeedilmi tir. htida yoluyla slmn yaylmas, yeni bir mminler kitlesini

Hafler

18


35/168

Mslman toplulu una ilhak etti. Bu kitle eski Hristiyan IVlusev ve rananlay larnn tesiriyle, ilk Mslman Araplarca bilinmeyen kavram ve

davran lar beraberlerinde getiriyordu. Bu yeni mminler, her ne kadarMslman iseler de, gayri Arap olup saylar da onlardan daha az de ildi. Hkim Arap aristokrasisinin sosyal ve ekonomik ynden onlara lykgrd a a durum onlarda, kendilerine hakszlk yapld fikriniuyandrm ve kurulu dzenin me ruiyetini tart ma konusu yapan ayaklanmalar iin, onlar elveri li ki iler haline getirmi ti. Arap fatihlerininkendileri, bu ho nutsuzluk ortamna kar duyarsz de illerdi. DindarAraplar ise halifelerin ve idareci snfn dnyacl na zlyorlard. teyandan gebe Araplar, idarenin, fetih ve zenginlikle birlikte ortaya km olan ekonomik ve siyas e itsizliklere frsat verici suistimailerine kzarak, yeni Mslmanlarn dilek ve ikyetlerini payla maya ba ladlar.Bu yeni Mslmanlarn o u, Davud neslinin azizli ine ve nih ba arsna inanan Yahudiler, Hz.sa'ya inanan Hristiyanlar veya Zerd t'nneslinden kacak olan bir kurtarcnn, ahir zamanda dnyaya gelmesini bekleyen Zerd tler gibi siyas ve me ruiyeti din geleneklere sahipbulunuyorlard. Vaktiyle Mslman olmu bu kimseler, mevcut dzeninhakszlklarna son verip, slmn vaatlarm gerekle tirebilece ineinandklar Ehl-i beytin, me ruiyeti hak iddialarn destekliyorlard.

iann mezhep haline geli hikyesi iki mnidar olayla ifade edilmektedir. Emev halifeli ini ykmak iin, halifelik iddiasnda bulunan iler tarafndan iki te ebbs olmu , ikisi de sonu vermemi tir. 680'devuku bulan birinci te ebbs Hz.Ali'nin, Peygmber'in kz olan e iFtmadan dnyaya gelen o lu Hz.Hseyin tarafndan ynetildi. Hz.Hseyin, ailesi ve taraftarlaryla birlikte Muharremin 10. gn Irak'nKerbel kentinde kendilerini mahvedecek olan Emev ordusunun kar sna kyordu. Katliamda 70'e yakn kimse hayatn kaybetti. Olaydansa kurtulan tek kimse, adrn iinde kalm hasta bir ocuk olan Ali b.Hseyin idi. Ehl-i beytin korkun ekilde ehit edilmesi ve bunu izleyen

endi e ve ile devri, iaya byk ac, ihtiras ve ceza temalarnn telkinetti i yeni bir gayret verdi.

kinci nemli olay VII. asrn sonunda vuku buldu. 685'te Kfeli birArap olan Muhtar, Hz.Ali'nin o lu Muhammed bn Hanefiyye adna birayaklanmay ynetti. bn Hanefiyye, kendisini Mslmanlarn me ruimam ve reisi olarak gryordu. Muhtar, bu te ebbsnde ma lup olduve 687'de katledildi. Fakat ba latt hareket ondan sonra da devam etti.Muhammed bn Hanefiyye 700'e do ru ld nde, bazlar imametin,onun o luna geti ini iln ettiler. Di er bazlar ise Muhammed'in, asln

ismilfler

19


36/168

da lmeyip Mekke yaknndaki Radv da nda gizlendi ini ve zamangelince d manlarn ortadan kaldrmak iin geri dnece ini savundular.

Bu meshne imama, do ru yolda olan kimse manasna gelen Mehdilakab verildi.

Bu iki olay bir dizi din ihtill hareketlerine sebep oldu. Bu ihtilllerden her biri, iki merkez ahsiyetin evresinde dnyordu; Zalim ynetimi ykp adaleti yeniden tesis edecek olan ba kan, yani bazan Mehdiad da verilen imam; imamn mesajn genellikle anla lr hale getirerekyayan, ona taraftarlar kazandran ve bu taraftarlar zafere veya lijmegtren d, yani propagandac. VIII. yzyln ortasnda, bu ihtilllerdenbiri, Emevleri devirip onlarn yerine, Hz.Peygamber ve Hz.Ali'nin de

mensubu bulundu u sllenin di er bir kolu olan Abbasleri geirmeksuretiyle geici bir ba ar kazand. Fakat zaferden sonra, Abbas halifeleri iaya ve kendilerini iktidara ta yan dlere srt evirerek istikrar vedin-siyas devamllk yolunu tercih ettiler. Bunun sebep oldu u mahrumiyet duygusu, yeni ve iddetli ikyetlere yol at, ayn zamanda a rlk ve Mehdilik hareketleri dalgasn beraberinde getirdi.

lk zamanlarda iann retileri ve te kilt sk sk de i ikliklere u rad. Kendilerini, az veya ok hakl olarak, Ehl-i beytin mensubu veyatemsilcileri iln eden ok sayda taht iddiacs ortaya kt. Bunlar, kurtarc Mehdinin efsanev portresini zenginle tirdikten sonra sahneden ekildiler. Bunlarn programlar, hanedanla ilgili lml bir muhalefetten, klasik slm retilere uzak olan, a r derecede sapk bir din mezhebedo ru gidiyordu. Kendilerine mucizev gler isnat edilen ve retileriGnostisizm, Maniheizm ve e itli ran ve Yahudi-Hristiyan mezheplerinden etkilenmi olan mistik ve sezgici d nceleri yanstan azizler(imamlar ve dler) inanc bir ilke olarak tespit ediliyor. Onlara mal edileninanlar arasnda: tenash, imamlarn ve hatta dlerin tanrla trlma-sn, hr d nceyi hibir kural ve yasak tanmamay zikretmeklzmdr. Belli blgelerde, mesel ranl ve Suriyeli baz kyl ve ge

belerin ya ad yerlerde, farkl yerel mezhepler ortaya km t. Bumezhepler, i retilerin yansra ilkel mahall inan ve ibadetlerin tesiriyle meydana geliyordu.

Bu frkalarn siyas program gayet akt: Mevcut dzeni devirmekve slm toplumunun ba na kendi setikleri imam getirmek. Bunlannfaaliyetleri grn te sosyal ve ekonomik iddialara ba lysa da sosyalveya ekonomik programlarn anlamak zordur. Bununla beraber, o srada yaygn olan Mehdilik gelenekleri incelenerek, onlarn istekleri hakknda bir fikir edinilebilir. Bu istekler ise Mehdinin gidermesi gereken ihti-

Haller

20


37/168

ya lardr. Mehdinin i inden bir i sm, en geni anlamda, gerek slmihya etmek ve iman her tarafa yaymak gidu una gre slm idi. Daha

do rusu Mehdi, adaleti getirmeye, "gnmzde zulm ve baskyla do-lu olduu in, dnyay adalet ve hakkaniyetle doldurmaya", zayf ilegl arasnda e itli i sa lamaya, bar ve refah temin etmeye mecburdu.

iierin destekledi i reisler, ba langta iddialarn, Hz. Peygamberile kz Ftma'dan dolay mevcut olan bir akrabalk ba yerine, bizzatkendi akrabalk ba lar zerine dayandrdlar. inde en faal olanlarnbulundu u bir grup ise, ne Ftma'dan ne de Ali'den de il, fakat Hz.Pey-gamber'in mensup oldu u kabilenin di er kollarndan geliyordu. Buna

kar lk iler, Abbaslerin zaferi ve kendilerine ihanetinden sonra umutlarn Hz.Ali soyundan gelen ve zellikle onun, Hz. Peygamber'in kz ileyapt evlilikten treyen kimselere ba ladlar. Bu dikey akrabal a, zamanla daha ok nem verdiler. Hz.Peygamber'in vefatndan beri, Mslman toplumunun yegne gerek reisleri olan bir tek me ru imamlarzincirinin mevcut bulundu u d ncesi yayld. Bundan kast, Hz.Ali,o ullar Ha an ve Hseyin ve nihayet Kerbei katliamndan sa kmtek ki i olan Zeynelbidin vastasyla Hz.Hseyin'in soyundan gelenlerdir. Bu imamlar, Hseyinin d nda genel olarak her trl siyas faaliyetten uzak grnyorlar. Di er iddia sahipleri, halifeyi zorla devirme yolunda bo una nefes tketirlerken me ru imamlar, iktidardaki halifelere bire it me ru muhalefette bulunmay tercih ediyorlard. Bu imamlar, byk siyas merkezlerden uzakta Mekke'de ve Medine'de ikamet ediyorlarve iddialarndan vazgememekle birlikte bu iddialarnn pek takipisi olmuyorlard. nce Emev reislerini, bunlardan sonra da Abbas idarecilerini zaman zaman kabullendikleri, hatta onlara yardmda bulunup yolgsterdikleri bile oldu. i gelene i, me ru imamlann bu durumuna dinbir mna verdi. Buna gre onlarn pasifli i, takyye prensibinin bir uygulamas olup dindarlklarnn, dnyaya ba ml olmay larnn ve durum

larna raz olu larnn ifadesiydi.htiyat, tedbir anlamna gelen takyye terimi, bask ve tehdit altn

daki Mslmann baz din vecibeleri yerine getirmekten muaf oldu unukabul eden istisna bir slm prensibini ifade eder. Bu prensibin e itlitanmlar ve yorumlar vardr, Takyye, hibir zaman ilere has olmam tr. kence ve bask tehlikelerine en ok maruz kalanlar bunlar oldu u iin iler takyyeyi ok sk uygulam lardr. Buna gre takyye, yneticilerin ve halkn d manl n uyandrmaya msait olan inanlarn gizlenmesini ifade ediyor ve ba arszl a u ramas muhakkak olan ayak

Ismiller

21


38/168


39/168

Di er bir grup ise, smail'e ve onun soyundan gelenlere tabi olmu tur. Bunlara smiller diyoruz. smiller, irtibat ve te kilt, zellikle d

nce ve heyecan alanmdakl yanklar konusunda rakiplerini geride brakm olan, uzun bir sre gizli kalm bir frkay meydana getirdiler. lkfrkalarn zelli i olan belirsiz tasavvurlar ve ilkel inanlar yerine, sekinsmil ilhiyatlar, felsef bakmdan yksek dzeyde din bir retiyihazrladlar ve bo a gemi asrlarn ardndan, bugn gerek de eri anla lmaya ba lanan mkemmel bir kaynaka meydana getirdiler. smilfrkas, aynen, Snnler gibi dindar kimseye Kur'an, snnet ve eriatasayg gstermeyi teklif ediyordu. Fikir adamna ise kintn, antik vezellikle yeni Efltuncu d nceden esinlenen bir felsef izahn sunuyordu. Din adamna gelince: co kun, ki isel, heyecan dolu, imamlarnekti i strap ve mntesiplerinin fedakrlk modelinden ba ka eziyet vegere i tanma tecrbesiyle takviye edilmi bir iman sa lyordu. Nihayetbu frka iyi te kiltlanm , yaygn ve gl bir muhalefet hareketi olarakgayri memnun kimseleri kendine cezbediyordu. Zira bu muhalefet hareketi, mevcut dzeni devirip onun yerine Hz.Peygamber'in mirass, Allah'n sevgili kulu ve insanl n yegne me ru reisi saylan imam tarafndan ynetilecek yeni ve adil bir toplum olu turmann aresini bulmugrnyordu.

reti, te kilt, hkmet veya eylemin szkonusu oldu u smilsistemde imam nemli bir yer i gal eder. Dnyann yaratl ndan sonrain arlk tarihi, her biri konu an bir imam veya peygamber tarafndanba latlm olan bir dizi dnemle kar la m tr. Bu peygamberlerin ardndan, pe pe e sessiz imamlar gelmi tir. nancn gizli veya ak oldu u dnemlere uygun olarak imamlarn da gizli veya a ikr oldu u devirler vard. Hz.Ali ve Hz.Ftma'dan, smail vastasyla sonraki devirlerdegelen imamlar, Allah tarafndan ilhama mazhar olup yanlmazlard. Hatta onlar, bir anlamda kk kinat, yani evrenin metafizik ruhunun te- ahhus etmi ekli olduklan iin bizatih kutsaldlar. Bylece onlar, bilgi

ve otoritenin, dinsizlerin bilmedikleri derun gereklerin ve nihayet kllve mutlak bir itaat isteyen emirlerin kayna oluyorlard.

smillik, mezhebe yeni girmi olan kimseye gizli bilgi ve faaliyetinekicili ini ve etkinli ini takdim ediyordu. Bilgiye derun yorum veyaTe'vl'lbtn sayesinde ula lyordu. Te'vl'l-btn kavram, btn teriminin do masna sebep olan ve bazan da ayn terimle ifade edilen birmezhebe has inantr. Ayet ve hadislerin, kelime ve zahir anlamlarnnd nda, imam tarafndan tefsir edilen ve mezhepte ileri olanlara retilen mecaz ve derun ikinci bir mnas vardr. Mezhebin baz kollar da

smiller

23


40/168

ha da ileri giderek, genellikle a rlk slm mezhep ve tasavvufundamevcut olan mtenkz (Antinomie) bir retiyi benimsediler. Son din

vecibe ise imamn tannmasdr. eriatn zhir mnas mminler iingeersizdir ve muhtemelen sadece dinsiz olanlann cezas iin vardr,smil mezhebiyle ilgili metinlerde ortak konu, nce basit, sonra bilgisahibi olduka ok seviyeli oldu u grlen gere in ara trlmas konusudur. Mezhebin te kilt ve faaliyetleri, retilerinin korunmas ve yaylmas, do rudan do ruya imamn yardmcs olan bir byk dnin emrialtndaki dler hiyerar isine ait bulunuyordu,

smil imamlan, smail'in lmnden sonraki bjr^yyk^asr boyunca gizlenmi olup, dlerinin faaliyetleri ve retileri hakknda ok az ey

bilinmektedir. IX. asnn ikinci yarsnda, Ba dad Abbas halifeleri 'ktidan-nn iyiden iyiye zayflamas, slm devletinin sonunu ve Mslman top-lumunun paralanmasn haber verirken yeni bir dnem ba lad. Uzakblgelerde, genellikle asker, bazan da kablev olan mahall hanedanlarortaya kt. Bu hanedanlar, ekseriyetle gelip geici ve baz blgelerdede hrsl ve baskc oldular. Halifeler, ba kentte bile, iktidarlannn yklmak zere oldu unu gryor ve kendilerine ba l birtakm sorumsuz askerlerin, deta kuklas haline geliyorlard. Evrensel bir slm toplumuhakkndaki inan sarsld; halk teselli ve avunmay ba ka yerlerde aramaya ba lad. iann, bu belirsizlik zamanlarnda, slm toplumununyanl yola sapt n ve yeniden do ru yola dnmek gerekti ini savunanmesaj ilgi uyandrd. Mezhebin iki kolu, Oniki-imamclar (isn a eriyye)ve smilTler bu msait durumdan yararlandlar. nceleri birinci gruptakiler ba ar kazanyor gibi grnd. Birok yerde Oniki-imamc ili emensup hanedanlar meydana kt ve 946'da iranl bir i hanedan olanBveyhler, Ba dad' alp halifeyi i kontrol altna sokmak suretiyleSnn slm dnyasn son bir kere zelil ettiler. Oysa, onikinci ve sonuncu imam, bundan 70 yl kadar nce kaybolmu oldu undan, bu sradaOniki-imamclarn hi imam yoktu. Yol ayrmna gelen Bveyhler, ba

ka bir Alev taht iddiacsn tanmaktansa, Abbasleri kendi otorite ve himayeleri altndaki gerek halifeler olarak muhafaza etmeye karar verdiler. Bunu yaparken de artk yldz snm olan Snn halifeli i kkd rmekten vazgetiler. Bu arada mutedil ili i alternatif bir zmolarak bir tarafa braktlar.

insanlarn ba ka bir yol aramasnn pek ok sebepleri vard. VIII,ve IX. asrlarn sosyal ve ekonomik alandaki nemli de i iklikleri, bazlarna zenginlik ve nfuz, bazlarna da zorluk ve hayal krkl getirmi ti. Ta rada, o u zaman vergi ile ilgili imtiyazlara sahip olan byk mlk

Haler

24


41/168

lerin artmas, iftilerle kk mlk sahiplerinin yoksulla mas ve detaklele mesi sonucunu do urdu. ehirde ise ticaret ve endstrinin geli

mesi bir amele snfn meydana getirmi , gurbeti ve fakir gmenlerden olu an seyyar nfusu ehirlere ekmi ti. Kalknmann yansra b-yk bir yoksulluk hkm sryordu. Ehl-i snnet inancnn a n me rui-yetili i ve basit deneystcl yle mtehitlerinin ihtiyatl uyumu,yoksullara ancak ok az bir teselli verebiliyor ve bu fakir insanlarn dinzlemlerine az yer ayryordu. Buna bir de fikr huzursuzluk eklenebilir.Birok kaynaktan beslenmi olan slm d nce ve retimi, anla lmas zor, karma k ve ok e itli durumdayd. Bir yandan slm vahyi, teyandan bilim ve Yunan felsefesi, ran d ncesi ve tarihi gerekler arasndaki bir kar la trma kayg verici problemler ortaya karyordu. Pekok kimse, slm adna verilen geleneksel cevaplara duydu u gvenikaybetmi olup, yeni cevaplar bulmaya cil ihtiya hissediyordu. Din,felsef, siyas ve sosyal bakmdan byk slm mutabakat bozuluyor gibiydi. slm yklmaktan kurtarmak iin, dil ve etkili yeni bir btnlk vehkmet prensibi gerekiyordu.

smillerln byk gc, imamn ynetimi altndaki yeni bir dnyadzeni projeleriyle, teklif edilen prensiplerden biri oldu. Dlerin mesajve arabuluculu u, sevenlere ve sevmeyenlere yeni bir teselli ve umutveriyordu. te yandan felsefecilere, ilhiyatlara, airlere ve edebiyatlara ho a giden bir sentezi teklif ediyordu. Maalesef bunlara ait kaynaklarn peko u, kar la tklar iddetli tepkilerden sonra, merkezslm memleketlerinde ortadan kalkm tr. Bu kaynak eserleri, sadecemezhebe mensup olan kimseler korumu lardr. Bununla beraber uzunzamandan beri, baz smil fikir eserleri bilinmektedir. Arap ve Fars dilinin byk ve klasik yazarlar zerinde bu mezhebin etkisi aktr. X.asrda tamamlanm olan, me hur din ve pozitif ilimler ansiklopedisi,yani hvn'ssaf risleleri, ismil d nceleriyle doludur. Bu risaleler, ran'dan spanya'ya kadar, slm d nce hayat zerinde derin bir

etkiye sahip olmu tur.Dler Gney Irak, Basra krfezi sahili ve baz ran topraklar gibi

yerlerde belli bir ba ar kazandlar. lk giri imlerinde sava ve a nrk olan ilik, mahall kltlerin, i propagandasna elveri li bir sahasundu u bu blgelerde taraftarlar bulmu tu. IX. asnn sonunda, mezhebin bir kolu olan Karmatlik (smillerle do rudan ilgili oldu u phelidir)kendini benimsetmeyi ve Arap yarmadasnn do usunda bir cumhuriyetkurmay ba arm tr. Bu cumhuriyet, bir asrdan fazla bir zaman boyunca, asker operasyonlarn ve halifelik kar t propagandann merkezi

Ismiller

25


42/168


43/168

fakltelerinde, smil itikadnn esaslarn liazrlyorlar ve dlere ieride ve d arda kendilerinden farkl inanca sahip olanlara bu esaslar

retme yollarn gsteriyorlard. Dlerin byk faaliyet sahas, ran yeOrta Asya idi. Birok kimse, gere i aramak amacyla, memleketleriniterkederek Kahireye gittiler ve burada bir sre e itim grdkten sonra,smil mesajn yaymak zere memleketlerine dndler. Bunlar arasnda en dikkate de er olan kimse, filozof ve air Nsr- Hsrev'dir. Nsr,daha ran'da iken mezhep de i tirerek 1046 ylnda Msr'a gitmi ti.Bilhare smil i yaymak zere geri geldi. Dnd bu do u memleketlerinde ok byk bir tesirde bulundu.

Snnlerin tepkisi, her eyden nce snrl ve tesirsiz oldu. Bu tepki,

dlere kar gvenlik tedbirleri almak ve Ftmler aleyhine politik birsava ynetmekten ibaretti. Ayrca 1011 tarihinde Ba dad'da yaynlanan ve pek ikna edici olmayan bir beyanname, Ftmleri kesinlikleFtma'dan de il, aksine adi bir sahtekrdan gelmekle itham etti.

Ftmler, glerine ve Abbas halifeli i aleyhindeki siyas, din vezorlu ktisad mcadeleye ra men ba ansz oldular. Abbasler ise ya amaya devam etti. Snn slm dnyas toparlanmay ba ard ve zafereula t. Ftm halifelerine gelince, devletlerini, nfuzlarn ve taraftarlarn azar azar kaybettiler.

Do uda ortaya kan byk kar klklar, onlarn ba arszl nksmen aklar. Trk kabilelerinin geli i, Gney-Bat Asya'nn siyas paralanmasn durdurdu ve bir sre iin Snn halifeli e ait memleketlerde, bu lkelerin kaybetmi oldu u birlik ve istikrar yeniden tesis etti.Trk fatihler gayretli, fedakr ve Ehl-i snnet yolunda olan yeni mminlerdi. Trkler, halifenin yeni koruyucular ve slm dnyasnn yeni efendileri olarak, kendilerini slma kar vazifeli, i ve d tehlikelere kar onu desteklemek ve savunmakla sorumlu sayan bir mefkreye sahipbulunuyorlard. Bu grevi tam manasyla yerine getirmi lerdir. Trk ida

reci ve askerleri, Snn slm dnyasn tehdit eden iki byk tehlikeyi,yani nce smil halifelerinin meydan okumasn, daha sonra da HalAvrupalIlarn istilasn bastrmak ve geri pskrtmek iin, lzumlu olang ve siyas-asker beceriyi ortaya koymu tur.

Bu iki tehlike, yani din paralanma ve yabanc istil korkusu, zuhureden byk Snn uyan n te vik etmeye yarad. Snn dnyasndalimlerin ilhiyat, mutasavvflarn mneviyat ve mritlerin gayreti, dinhareketin byk ihtiyat kuvvetlerini te kil ediyordu. Bu bunalm ve yeniden toparlanma dneminde, hem smil d ncenin fikr tehlikesine,hem de bu inancn meydana getirdi i heyecana ba l cazibeye cevap

Ismiller

27


44/168

veren yeni bir sentez ortaya koydu.

Snn rakipleri siyas, asker ve din glerine yeniden kavu urlar

ken, Ftm smiller, din ayrlk ve siyas gerilemenin kendi dvalarnzayflatt na ahit oluyorlard. smilli in kar la t ilk cidd i anla mazlklar, bizzat Ftmlerin ba arlarndan ileri gelmi tir. Bir hanedanve bir devletin ihtiya ve sorumluluklar, retiler konusunda belli bir de i ikli i ve a da bir Ismil yazarn dedi i gibi, "O zamanki slm messesesine i


45/168


46/168

blnmesine neden oldu ve belki de onun yznden, Do u slm memleketlerindeki taraftarlarn, hemen hemen tamam mezhepten ayrld.

Fatm topraklarnda bile muhalefet hareketleri vuku buldu. ark sm-illeri yeni halifeyi tanmay reddettiler. Nizar'a ve onun soyuna ba llklarn iln ederek Kahlre'deki Ftm te kiltyla btn mnasebetlerinikopardlar. Daha devletin kurulu zamannda, devletle ihtillciler arasnda kan anla mazlk bundan byle umumile ti.

Ftm topraklar d nda ya ayan ve el-Musta'l'yi kabul edensmillere gelince, bunlarn Kahire rejimiyle mevcut olan btn ba larn, ksa zamanda kopard grld. nk bunlar, 1130'da, el-Mus-ta'lnin o lu ve halefi olan el-mir'in, Nizar taraftarlarnca katlinden son

ra, el-mir'ln kk ya ta kaybolmu Tayyib adndaki o lunun, gizli vebeklenen imam oldu unu destekleyerek yeni halifeyi tanmay reddettiler. Onlara gre, Tayyib'in sonuncu imam olmas gerekiyordu.

Sonraki di er drt Ftm halifesi Kahirede hkm srdler. Fakatbunlar, ne gc, ne etkisi, ne de umudu olan Msrl mahall bir hanedandan ba ka bir ey de ildiler. 1171'de, son Ftm halifesi sarayndacan eki irken, o srada Msr'n gerek hkimi olan Selahaddini Eyyb,bir hatibe, hutbeyi Ba dad Abbas halifesi adma okuma iznini verdi.Bylece, din ve siyas bir g olarak oktan sona ermi olan Ftm halifeli i, halkn hemen hemen umum kaytszl iinde resmen ortadankaldrlm oldu. smillerin, batl mezhepleriyle ilgili kitapian yakld. kiasrdan fazla sren Ftm egemenli inden sonra Msr yeniden Snnslama dnyordu.

Bu tarih itibaryla Msr'da ancak birka inanl Ismilnin kalm olmas gerekiyor. Fakat mezhep, di er blgelerde, Mustansr'n lmnden sonra alm oldu u iki byk temyl altnda srp gitti. Msta'l taraftarlar en ok, Bohora adn aldklar Yemen'de ve Hindistan'da bulunmu lar ve bugn de hl bulunmaktadrlar. Bohoralann smilli i,Ftm dneminin nemli itikad geleneklerini srdrd iin bazanEski Davet \yede adlandrlm tr.

Musta'lciler, slm dnyasnn en ssz k elerinde deta Brnrlerken, rakipleri Nizarler siyas al ma bakmndan oldu u gibi retibakmndan da a r bir geli me dnemine giriyordu. Bunlar, bir mddetiin slm dnyasnn meselelerinde nemli ve a rtc bir rol oynam lardr.

slm dnyasnn XI. asrda kar la t istil zinciri, onun dahil zayfl n ortaya kard. En nemli istil olan Seluklu Trklerinin istils,Orta Asya'dan Akdenize kadar yaylan yeni bir asker devletin ba lang-

Haler

30


47/168

nda oldu. Bu istillar, slm tarihi iinde ok nemli ekonomik, sosyalve kltrel de i imler izledi. Fetihlerden sonra det oldu u zere, lke

lerin geni topraklan ve yksek iratlar, muzaffer Trk ordusunun subaylarna verildi. Memurlarla birlikte subaylar, eski aristokrasinin yansraArap ve Farslar'dan olu an kk soylular snfn bertaraf eden veyaglgede brakan, yeni bir idareciler zmresini te kil ettiler. Kuvveti, zenginli i ve sosyal mevkiyi ellerinde bulunduran bu yeni insanlar, Islm Or-tado usunun ehir medeniyetine henz tam olarak ayak uyduramamyabanclard. Eski sekin zmreyi zayflatmakta ba ka faktrler de paysahibi olmu tur. Bu faktrler: gebelerin hareketi, ticaret yollarnn de i mesi, Avrupa'nn ilerlemesini sa larken ayn anda Islm dnyasnngerilemesine sebep olan byk de i imlerin ba lamasdr. Bu kar kdnemde yeni Trk efendiler, artan asker harcamalar kar l nda, genel hayatn daha titiz bir kontrol ve daha sk bir d nce uygunlu u iledzen ve otoriteyi sa ladlar.

Trk asker gc, Snnli i, her trl cidd meseleyle kar la maktan koruduysa da, ba ka muhalefet yollarnn ortaya kmasn engelleyemedi. Ismillik, yeni ekliyle, Ehl-i snnete kar , bu defa yeni ve etkili bir ayaklanma stratejisiyle birle mi inandrc tenkidi sayesinde, Seluklu devletinden memnun olmayan kalabalklar kendi tarafna ekti.Mezhebin Eski Davet'i bir ba arszlkla sonulanyor, Ftm devleti isecan eki iyordu. Yeni bir davet ve yeni metotlar icap ediyordu. Bunlarda, deh sahibi bir ihtillci olan Ha an Sabbah'n eseri olmu tur.

Ismiller

31


48/168


49/168

NC BLMYEN DAVET

Ha an Sabbah, ran'da Arap fetih merkezlerinin ilklerinden ve Oni-ki-imamc ili in kalelerinden biri olan Kum kentinde dnyaya geldi (1).Irak'n Kfe ehrinden gelmi , Oniki-imamc i olan babas tarafndanaslen Yemenli oldu u ve daha zayf bir rivayete gre Gney Arabistan'da hkm srm eski Himyer kraliarnn soyundan geldi i rivayetediliyor. Hasan'n kesin do um tarihi bilinmiyorsa da, her ey, bu tarihinXI. yzyl ortasna do ru oldu unu gsteriyor. ocukken, din e itiminisrdrd yer olan, gnmz Tahran ehrinin yaknndaki Rey'e, babas iie birlikte yerle mek zere geldi. Rey, IX. asrdan beri dlerin birfaaliyet merkeziydi ve Ha an onlarn etkisinde kalmakta gecikmedi. Hayat hikyesinden geri kalm ve sonraki tarihiler tarafndan korunmuolan bilgiler, bize, onun hayatnn bu devresini anlatmaktadr.

ocukluumda yedi yamdan itibaren bilginin her eidine kar

bir tutkum vard. Din limi olmak istiyordum. Onyedi yama kadar, Onikiimamc atalarmn inancna bal kalarak bilgiler edinmeye altm.

Bir gn, daha nce bakalannn da yapm olduu gibi, zaman za-man Ftm halifelerinin inancn aklayan Emre Zerrab adnda birrefk'e rastladm (Refk smiller tarafndan, kendi aralarnda ok kulla-nlan arkada anlamnda bir terimdir).

Ben, islma olan inancmda asla tereddde dmedim. Diri, ebed,her eye kadir, her yerde hazr ve nazr olan bir Allah'n, bir peygambe-rin ve bir imamn, mbah veya haram olan eylerin, cennetin ve cehen-

nemin, emirlerin ve nehiylerin bulunduuna daima inandm. Bana gre

33


50/168

din ve reti, genelde insanlann, zelde ise iann icra ettii eylerdenibarettir. Gerein, slmn dnda aratnlabilecei fileri asla aklma

gelmemitir. smil retilerinin felsefe (dindar insanlara gre felsefe bir hakaret terimidir), Msr hkiminin de bir filozof olduunu dnyor-dum.

Emre Zerrab mkemmel bir adamd. lk grmemizde bana:ismiller yle yle sylyorlar dedi.Aman dostum, onlar gibi konu ma, nl


51/168

mer Hayyam, bir eref ayl n ve e lence hayatnn ho luklarn tercih etti. Hasan'a gelince, bir ta ra vazifesiyle merkezden uzakla may

reddetti ve sarayda yksek bir grev istedi. ste i yerine getirildiktensonra, kendisi vezirli e heveslenerek, Nizmlmlk'n ahs iin derhaltehlikeli bir rakip haline geldi. Bunun zerine Nizmlmlk, ona kar birkomplo kurdu ve hile ile onu Sultan'm gznden d rmeyi ba ard. Ha an Sabbah, erefi krk ve hn dolu olarak bunun kar l n hazrlayaca Msr'a kat.

Bu rivayet birtakm zayflklar arzetmektedir. Nizml-mlk, en ge1020de.dnyaya gelmi olup 1092'de katledilmi tir. mer Hayyam da1048'de do mu ve 1131'de lm tr. Ha an Sabbah'n ise do um tari

hi bilinmemekle birlikte 1124'te vefat etti i malumdur. Bu tarihlerden kan sonuca gre, her nn ayn zamanda renci olmas ihtimali zayftr. Modern ara trmaclarn o una gre, bu ilgin hikye bir uydurmadr (3). Di er tarihiler ise, Ha an Sabbah'n gidi inin daha inandrcbir aklamasn yaptlar. Onlara gre Hasan'n, Rey'deki idarecilerle skntlar vard. nk onlar, Hasan', Msrl casuslar korumak ve tehlikeli bir k krtc olmakla su lu yo rlar^Hasan, tevkif edilmekten korktu u iin kat ve kendisini Msr'a kadar gtrecek olan uzun bir ara trma gezisine ba lad (4).

O, kendi hayat hikyesine gre (bu hayat hikyesi bize eksik olarakgelmi tir), 1076'da sfahan'a gitmek zere Rey'den ayrlr. Oradan, ncekuzeye do ru Azerbaycan'a, sonra Silvan'a ula r. Dini yorumlama hakkna sadece imamn sahip oldu unu iln ve Snn limlerin stnl nreddetti i iin, Silvan kads tarafndan ehirden kovulur. Mezopotamyave Suriye'nin arasndan yoluna devam ederek am'a ula r. Burada,asker birliklerin, Msr'a giden karayolunu tuttu unu renince, batyado ru sahil istikametinde hareket eder. Beyrut'a vardktan sonra, gneye do ru, Msr'a gitmek amacyla gemiye bindi i Filistin'e kadar iner. 30A ustos 1078'de Ftm saraynn yksek seviyeli yneticileri tarafndan

iyi kabul grd Kahire'ye ula r.Ha an Sabbah, nce Kahire'de, sonra skenderiye'de olmak zere

yl kadar Msr'da ikamet etti. Baz kaynaklara gre, Nizar' destekle-,di i iin ordu komutan Bedr'l-Ceml ile mcadeleleri oldu. nce hapsedildi, sonra lke d na srld. Aradaki anla mazl n sebebi, hiku kusuz renklendirilmi tir. Zira bu anla mazlk, el-Mustansr'n miraskonusundaki mnaka adan ncedir. Bununla birlikte, byk ihtimalate li inklp ile asker diktatr arasnda bir geimsizlik vard (5).

Ha an, Msr'dan Kuzey Afrika'ya srgn edilmi olmaldr. Fakat

Yeni Davet

35


52/168

onu gtren Frank gemisi batm ve Ha an kurtarlarak Suriye'ye gtrlm tr. Bilhare Ha an, Halep ve Ba dad yolunu takip ederek 10

Haziran 1081de sfahan'a ula m tr. Bunu izleyen dokuz yl boyunca,davete hizmet iin btn ran' dola acaktr. Kendi hayat hikyesi iindebu gezilerinden ok bahsetmektedir: sfahan'dan "Propaganday bir s-re iin idare ettiim Kirman ve Yezd'e gittim" (6). Ha an, daha sonraran'n ortasmdan sfahan'a dnm , arkasndan gney ynnde, dahance f\yisr'dan dnerken bir sre kalm oldu u Huzistan'a do ru hareket etmi tir.

Ha an, dikkatini yava yava ran'n en kuzeyine, Hazar kysndakiGeyln ve Mzendern vilyetlerine ve zellikle Deylem'in da lk blge

si zerine evirdi. Byk ran platosunu ku atan da lar zincirinin kuzeyindeki bu topraklar, lkenin geri kalan ksmndan ok farkl bir co rafgrnme sahiptir. Bu yerler, ran yaylasnda ya ayanlarn uzun zamanyabanc ve tehlikeli olarak kabul etti i; gl, sava ve ba na buyrukbir halk tarafndan meskun bulunuyordu. ran'n eski hkmdarlar, buhalk, hi bir zaman hkimiyet altma alamam lardr. Sasanler dahi, onlarn aknianndan korunmak iin, serhat kalelerini elde bulundurmak gerekti ini anlam t. ran'n Arap fatihleri de, bundan daha fazlasn aslayapamadlar. Rivayete gre Arap valisi Haccac, Deylem'e hcum etmeye hazrland zaman, lkenin da larn, vadilerini ve geitlerini gste

ren bir haritasn yaptrtt. Haritay Deylemlilerden bir elilik heyetinegsterdi ve onlara, lkelerini zapt ve tahrip etmezden nce boyun e melerini tavsiye etti. Deylemliler, haritay inceledikten sonra ona yle dediler: llomiz hai


53/168

egemenli ine son verdi ve Deylem'i yava yava kertti.

Ha an Sabbah, en byi< gcn -koyu i ve smil propaganda

dan ok etkilenmi olan- bu kuzey haikiannn lkesine harcad. Onunsava iman, Deyiem ve Mzendern da larndaki muharip ve isyanclar zerinde gl bir cazibe uyandrd. ehirlerden uzak duran Ha an, bilhere yl ikamet etti i Damgan'a yerle mek zere, Huzis-tan'dan Do u Mzendern'a kadar bozkr blgelerini katetti. Buradan,da l halkn arasna dler gnderdi ve onlar ynetmek ve ai mala-nnda yardmc olmak iin bizzat kendisi de bkp usanmadan seyahatetti. Hasan'n faaliyetleri, Rey'deki yneticilere onu yakalama emrini veren vezirin derhal dikkatini ekti. dareciler onu yakalamay ba aramadlar. Bu arada Ha an, Rey'den uzak durarak da yoluyla, Deylem'dekampanya iin en elveri li bir s olan Kazvin'e ula t.

Onun bitmez tkenmez yer de i tirmelerinin gayesi sadece insanlar kendi dvasna kazanmak de ildi. Ha an, daima ke fedilme tehlikesialtnda bulunan, srf bir gizli bulu ma yeri de il, aksine Seluklu devletialeyhine, misilleme grmeksizin mcadelesini srdrebilece i uzak veele geirilmez bir kale, yeni tip bir genel karargh bulmay ara tryordu.Sonunda tercihi, Elburz da emberinin tam ortasnda, dev gibi bir kayann zirvesinde, 1800 metreden fazla bir irtifada kurulmu olan Alamutkalesi oldu. Kale, d a kapal ve verimli bir vadiye hkim bulunuyordu.Uzunlu u 54 km., eni ise en geni yerinde 5.4 km. olan bu vadiye, Alamut rma ndan, dik ve kntl kayalar arasndaki b^r bir bo azdan giriliyordu. Daha sonra dar ve dolambal bir yol, vadinirrzerinde, onlarca metre ykseklikte oturmu olan kaleye ula yordu.

Bazlarna gre bu kale, Deylemli bir hkmdar tarafndan in a edilmi tir. Rivayete gre bu hkmdar, bir av esnasnda, e itilmi kartalnsalvermi , ku da kayalk bir kntnn zerine konmu tu. Hkmdar,grntnn asker de erini farkederek, derhal oraya bir kale in a ettirdi."Kaleye, Deyiem dilinde kartaln dersi anlamna gelen Aluh Amt ad-

n verdi"(8). Ba kalar bu deyimi, akla daha az yatkn olan bir eviriylekartal yuvasdiye tercme ettiler. 860'ta, bir Alev reisi tarafndan tekrarimar ettirilen bu kale, Ha an vard srada, oray Seluklu sultanndanalm bulunan Mehdi adndaki ba ka bir Alevye ait bulunuyordu.

Alamufun ele geirili i zenle hazrland. Ha an daha Damgan'daotururken, adamlarn kaleye yakn kylere gndermi ti. Sonra Kazvin'den Alamut kalesine bir baka d gnderdim. Bu d baz kale sa-kinlerini kendine inandrd. Onlar da, A lev reisini kendi ptanlanna dahiletmeye altlar. Reis, onlara inanm gibi grnverdi. Daha sonra,

Yeni Davet

37


54/168

bin inan deitirenleri kovmal< iin kendine eki dzen verdi ve ka-lenin sultana ait olduunu iln ederek kale kaplarn kapatt. Nice m-

zakereden sonra, geri dnmelerine izin verdi. Bilhere onlardan tekrarkaleden ayrlmalarn istedi. Bu defa da onlar kaleden inmeyi reddetti-ler" {9).

Ha an, taraftarlar kaleye yerle ir yerle mez, Alamut yresine git-mel< zere Kazvin'den ayrld. Bir sre bu civarda gizli olarak oturdu.Sonra 4 Eyll 1090 ar amba gn, onu gizlice kaleye aldlar. Bir mddet, kendini tantmakszn orada kald. Sonunda kimli ini aklad zaman, kale sahibi, tepki gstermek iin vaktin gemi oldu unu anlad.Ha an, onun gitmesine izin verdi ve ranl vakanvislerin syledi inegre, kalesine kar lk olarak ona 3.000 altn dinar verdi (10).

Artk, Ha an Sabbah Alamut hkimi oluyordu. Bu tarihten itibaren,lnceye kadar, otuzbe yl boyunca Alamut kayal ndan hi a a yainmedi. atya kmak iin iki vesile hari, evden d ar bile kmad.Re dddin'e gre Ha an, "lmne kadar arta kalan zamannikametghnda kitap okumak, davetin esaslarn kayda geirmek, ema-retinin ilerini ynetmek ve nihayet ileli, sade ve dindarne bir hayatyaamakla geirmitir"(11).

lk zamanlarda kendini, ba ka mstahkem kaleleri ikna etme ve ele

geirme eklinde iki gayeye adam tr. Bunu gerekle tirmek iin de,dlerlni ve her ynetime szmaya kabiliyetli olan casuslarn grevlendirdi. Genel kararghnn ayrlmaz parasn, yani Rudbar kazasn kesinlikle kontrol etmesi gerekiyordu {Rudbar kelimesi, bu kazann ortasndan geen ah-rd rma nn adndan treyip Irmak kys anlamnta maktadr). Daha gneyde meydana gelen de i iklikler, bu ssz fakat verimli da vadilerindeki hayat tarzn etkilememi ti. Rudbar'da buada lyk, ne asker ne de siyas hi bir dar merkez yoktu. Halk kylerde ya yor ve kalelerde oturan mahall soylular snfna itaat ediyordu.Ismiller i te burada bir destek buldular. Cveyn bize Hasan'n Ala-mut ve civarndaki mevkileri ele geirmek iin nasl aba sarfettiini an-latr. Buralar, baarabildii takdirde propaganda hileleriyle zaptetti. Hi-leleri ie yaramad zamanlarda ise bu yerleri, katliam, adam karma,yama, kan dkme ve sava yoluyla ele geiriyordu. Bu mevkileri ele geirdikten sonra, uygun bir kaya bulur bulmaz oraya bir kale ina ettiri-yordu" (12). 1096 veya 1102'de Lemeser'in basknla ele geirilmesi,nemli bir ba andr (13), Baskn yapanlarn ba nda, daha sonra yirmiyl boyunca, kale komutanl yapan Kiy Buzurg md bulunuyordu. Bumstahkem kale, ah-rd'a bakan yuvarlak bir kalenin tepesindeki avan

Hafler

38


55/168

tajl konumuyla smillerin gcn, btn Rudbar blgesinde daha daartrd.

Daha uzakta, gneydo uda, gnmzdeki ran-Afganistan snrnayakn olan Khistan'm da lk ve ssz blgesi uzanyordu. Bura halk,ran platosunda bulunan byk Tuz l (De t-i Kevr)'nn ortasnda,da nk ve ayr vaziyetteki vahalarda ya yordu. Bu blge, slmn ilkzamanlarnda, Zerd t dininin son s naklarndan biri olmu ; Mslmanlarn eline getikten sonra ise, nce ilerin ve di er din frkalarn,daha sonra da smillerin barna haline gelmi tir. Ha an Sabbah1091-1092'de, halk harekete geirmek ve smillere deste i artrmakiin oraya bir d gndermeye karar verdi. Bu i iin Hseyin Kin ze

rinde karar kld. Khistan asll bu becerikli d, Alamut'un el de i tirmesinde nemli bir rol oynam t. Onun daveti, beklenmedik bir ba arkazand. Khistan halk Seluklu hkimiyetinden ho nut de ildi. Mstebit bir Seluklu kumandan, smillere yeni katlm ok itibarl bir ahsolan mahall bir emrin kzkarde ine talip olunca, halkn kini daha da artt. Hseyin Kinnin blgedeki faaliyeti, basit bir bozgunculuk ve kalefethi hareketini geride brakm tr. Onun hareketi, hemen hemen birhalk ayaklanmasn veya yabanc bir asker idareye kar bir ba mszlk hareketini ba latm t, ismiller, pek ok yerde bu aktan isyanakatldlar ve Zevzen, Kin, Tabes, Tn ve di er birtakm nemli ehirlerin kontroln ele geirdiler. Rudbardaki gibi Do u Khistan'da da gerek bir devlet kurmaya muvaffak oldular (14).

Da lk blgeler, smil yaylma stratejisi iin belli avantajlar arzedi-yordu. ran'n Huzistan ve Fars memleketleri arasndaki gney-bat blgesi, bu zelli iyle ba ar iin zorunlu artlar ta yordu; Giri i zor olanlke, yaygarac ve ho nutsuz halk, ilik ve smilli e ba llkta glmahall gelenek. Blgedeki smil reisi, Msr'da bir sre kaldktan sonra, lkesine Ftm propagandacs olarak dnm olan Errecanl kundurac Ebu Hamza idi. Ebu Hamza, Errecan'a iki kilometre uzakta kurul

mu olan iki mstahkem kaleyi ele geirdi ve bunlar, yeni faaliyetlerinmerkezleri haline getirdi (15).

Baz smil dleri uzaktaki ileri karakollarda nemli mevziler eldeetmek ve bunlar sa lamla trmakla u ra rken, di erleri din propagan-dalann Ehl-i snnet ve Seluklu iktidarnn ana merkezlerine ta yorlard. smil dleriyle Seluklu idarecileri arasnda, ilk kan dklmesinesebep olanlar bunlardr. Hadise, Rey ve Kum'a yakn olan kuzey platosuzerindeki kk Sve kentinde, muhtemelen Alamut'un alnmasndannce meydana gelmi tir. Onsekiz smil biraraya gelip ayn olarak na

Yeni Davet

39


56/168

maz kldklar iin emniyet mdr ( ahne) tarafndan tutuklanm t.smiller bu amala ilk defa toplanyorlard. Yaplan sorgulamadan son

ra serbest brakldlar. O srada, sfahan'da ya ayan Sveli bir mezzinikendi dvalarna kazanmaya al tlar. Mezzin, onlarn davetine icabetetmedi. smiller, bir ihbardan korktuklar iin mezzini ldrdler. Mezzin, Arap tarihisi bn'i-Esr'e gre onlarn ilk kurbandr. Nizml-mlk, cinayet haberi kendine ula t nda eleba nn idamn emretti.Sulu, e itli din grevlerde bulunmu ve ismil oldu undan ku kula-nld iin, Kirman'da halk tarafndan lin edilmi olan bir vaizin o lu,Tahir adl bir marangoz idi. Tahir lme mahkum edildi ve cesedi ibretolsun diye ehir meydannda srklendi. Ibn'l-Esr'e gre o, idam edilen ilk smildir (16).

Seluklular, smail'i tehdidine, kuvvet yoluyla kar koymaya ilk kez1092'de ba ladlar. Seluklu emr ve meliklerinin ulu hkmdar SultanMellk ah, biri Alamut'a di eri Khistan'a olmak zere iki sefer dzenledi.Her iki sefer de geri pskrtlm olup, birinci sefer, Rudbar ve Kaz-vin'deki smil taraftar ve sempatizanlarnn yardmyla sonusuz kalm tr. Cveyn, bu konuda, olay anlatan bir smil metnini nakleder:"Sultan Metikah, H.485 (M. 1092) yl banda, Hasan' ve onun btn taraftarlarn ortadan kaldrmakla, Emr Arslanta' grevlendirdi. Arslanta, ayn yl, Cemaziyelevvelin ilk gn (HaziranTemmuz 1092)

Alamut'u kuatt. Bu srada, Haan Sabbah'n yannda ancak 6070adam vard ve erzaktan yetersizdi. Bunlar sahip olduklan az eyle ye-tindiler ve kaleyi kuatanlara kar sava srdrdler. Oysa Hasan'n,Zuvara ve Ardistan kkenli, Dihdar Ebu Ali adl bir dsi, ehir sakinleriarasnda, kendi hafiyelerinin de bulunduu K^zvin'de oturuyordu. teyandan, Sabbah propagandaya inananlar, Tlikan kazasnda olduugibi Khi Bara'da da ok kalabalktlar. Hepsi de, Kazvin'e yerlemiola

Haşîşîler - Bernard Lewis

Documents

Transcript of Haşîşîler - Bernard Lewis