Post on 31-Jan-2023
1
Deel 3
Visie op goed burgerschap
Deugden in de programma’s van Nederlandse politieke
partijen en in de publieke perceptie
3
Inhoud
1 Inleiding 52 Deugdenindeprogramma’svanpolitiekepartijen 11
2.1 Deugdenmetrelatiefhogescores 112.1.1 Verantwoordelijkzijn/verantwoordelijkheidnemen 132.1.2 Respect 152.1.3 Actiefzijn/meedoen 212.1.4 Vrijheid/autonomie 232.1.5 Behulpzaamheid/zorgzaamheid 242.1.6 Participatie/betrokkenheid 292.1.7 Duurzaamleven/milieubewustzijn 30
2.2 Deugdenmetrelatieflagescores 322.2.1 Vreugde 322.2.2 Bescheidenheid 332.2.3 Vergeving 332.2.4 Wijsheid 342.2.5 Geloof 372.2.6 Betrouwbaarheid 382.2.7 Doelgerichtheid 402.2.8 Liefde 412.2.9 Moed 422.2.10 Rechtvaardigheid 432.2.11 Openheid 472.2.12 Hoop 492.2.13 Matigheid 50
3 Deugdenindepubliekeperceptie 514 Conclusiesenaanbevelingen 57Literatuur 59
1 Verkiezing-enbeginselprogramma’s 592 Overigeliteratuur 61
Bijlage 63
5
1 Inleiding
Hetlijdtgeentwijfel:deugdenzijn‘in’.Nietalleenvindteendeugdendiscoursbelangstellingbijdebrederebevolking,ookindepolitiekzijnerinitiatievenomweergebruiktemakenvaneendeugdenterminologie,eenterminologiedienognietzolanggeledenwaarschijnlijkalsoubolligzouzijnweggehoond.Hetbeseflijktbreedtewordengedeelddatrechteneneen‘private’moraalonvoldoendeinhoudgevenaangoedburgerschap.
Alsvanuithetkabinetwordtgewerktaaneen‘HandvestVerantwoordBurgerschap’isduidelijkdateendergelijketekstdooreenaantalcentralewaardenteidentificerentegelijkookdeopderealisatievandezewaardengerichtedeugdenalsingrediëntenvangoedburgerschapmoetaanbevelen.VoordezeachtergrondishetbijzonderinteressantomteonderzoekenwelkedeugdendoordeNederlandsepolitiekepartijencruciaalwordengevondeneninhoeverredezedeugdenaansluitenbijdedeugdbelevingvandeNederlandsebevolking.1
Onderwerpvanonderhavigonderzoekzijnprogramma’svanNederlandsepolitiekepartijen.Dezekeuzeismisschiennietvanzelfsprekend.Programma’slijkenstief-kinderenvandepolitiekecommunicatie.ErzijnookvanuitdepolitiekveelvuldigpijlengerichttegendetraditionelevormvaneenomvangrijkpolitiekprogrammaenwerddesuggestiegewektdatdekiezergenoegheeftaaneenA4’tjevanvoorgenomenbeleidspuntenofzelfperemailzulkepuntenkanaandragen.Afgaandeopzulkegeluidenzoudenprogramma’sirrelevantzijnvoordekiezer,enzouhetmeervoordehandliggenonderzoektedoennaardespeechesvanvooraanstaandepoliticiwaarvantenminsteenkelesoundbyteseenbrederpubliekbereikendanenigpartijprogramma.Tochvalterveeltezeggenvooreenonderzoeknaarpolitiekeprogramma’s.Quareikwijdteenmogelijkheidtoteensamenhangendbetooghoudenpolitiekeprogramma’shetmiddentussendepublicatiesvanwetenschappelijkebureausvandepartijenenerzijdsenmondelingestatementsvanlandelijkbekendepoliticianderzijds.Waartenminstesoundbytesvanlandelijkbekendepoliticiveelmensenviademediazullenbereiken,bestaatinmondelingebetogenweiniggelegenheidvoorhetopbouwenvaneendiepgaandeargumentatie.Dedoordewetenschappelijkebureausvandepartijengepubliceerdeartikelenbiedendemogelijkheidtotdeargumentatieveverdiepingvandepartijeigenstandpunten,maarhetishoogstuitzonderlijkdatzulkepublicatiesdelandelijkepershalenendoorbrederekringenbuitendepartijenzullen
1 In dit onderzoek wordt het begrip ‘deugd’ breed opgevat als ‘positieve karaktereigenschap van mensen’ (en, daarvan afgeleid, van groepen van mensen). Wij willen daarmee aansluiten bij het in de psychologie gebruikelijke begrip van deugden, dat ook in andere deelonderzoeken van het project ‘De rol van religieuze deugden bij integratieproblemen’ wordt gehanteerd (vgl. Oudenhoven 2008). Daarmee laten wij een veeltal problemen, dat in de filosofie met het begrip ‘deugd’ wordt geassocieerd (vgl. Jedan 2005), buiten het bestek van dit onderzoek.
6
wordengelezen.Inwezenzijndusdevaakverguisdepolitiekeprogramma’sdeidealeplaatsomeennormatiefbeeldvandetoekomstvanpolitiekenmaatschappijenvangoedburgerschapteontwikkelenenaandeburgervoorteleggen.
Vanuitdepolitiekefilosofiezijntwee(ingelijkemateonwenselijke)extremestandpuntendenkbaartenopzichtevaneendeugdeninvullingvangoedburgerschap:aandeenekantishetmogelijkeennotievanburgerschapvooraloprechtentebaseren.Hetligtvoordehanddatdemoraaldiebijgoedburgerschapbehoortdanvrij‘smal’is.2Veeleisendemorelenotieshorendaninhetgebiedvaneenprivémoraal,waarmeedeoverheidendepolitiekzichniettebemoeienhebben.Aandeanderekantzoumen,vanwegehetevidentemaatschappelijkebelangvandeugdelijkhandelendoordeburgerookgeneigdzijn,deugdelijkhandelentotonderwerpvanpolitiekeretoriektemaken,eisenaandeburgertestellen.Hetgevaarvaneenvoormoraalridderspelende,hetprivélevenvandeburgerscontrolerendeoverheidligtdanopdeloer.
Tussendezetweeextremenlijktzichbinnendepolitiekefilosofieeenbredeconsensusaftetekenen,diewijmetblikopdegeschiedenisvandepolitiekefilosofieals‘republikeins’zoudenkunnentyperen.Hetiswenselijkenmogelijkomdeugdenvoorgoedburgerschapteformulerendieverdergaandaneensmalleoprechtengebaseerdemoraal,zondertevervallentothetextreemvaneenmoraliserendeoverheid.Hetislegitiemdatdeoverheiddeugdenaanbeveeltenstimuleertomwillevandestabiliteitenleefbaarheidvandesamenleving,mitsdaarbijdeevenonvermijdelijkealslegitiemepluraliteitvanwereldbeschouwingenenlevensstijlenwordtgerespecteerd.Decrucialevraagisuiteraard:welkedeugdenwordenaanbevolen?InzijnboekCivic VirtuesbetoogtdeAmerikaansepoliticoloogRichardDaggerdatinwezenalledeugdeneenwezenlijkebijdrageleverenbijeeninvullingvanhetideaalvangoedburgerschap,deklassiekedeugdenwijsheid,moed,matigheidengerechtigheidevenzeeralschristelijkedeugdengeloof,hoop,liefdeendeburgermansdeugdenvanzuinigheidenhetuitstellenvanwensenbevrediging(Dagger1997:195e.v.).MetdezezienswijzesluitDaggeraanbijdeklassiekerepublikeinsetraditieindepolitiekefilosofie.DeRomeinsestaatsmanenfilosoofCicero,bijvoorbeeld,schetstinzijnwerkDe officiiseenideaalvangoedburgerschapdatwordtingevulddooreenomvattendecatalogusvandeugden.3Daggerlijktdeovertuigingtedelendatinprincipealledeugdeneenpolitiekeinterpretatietoelatendiehunmaatschappelijkerelevantieduidelijkmaakt,zondertevalleninhetextreemvaneenonwenselijkmoraliserendoordeoverheid.Echter,ookalzouhettheoretischmogelijkzijneenanalysevangoedburgerschaptegevenopbasisvaneenomvattendecatalogusvandeugden,indepraktijk,zobeklemtoontDagger,lijkthetvoordehandteliggenzichtebeperkentoteenkleinerecatalogusvandemeestdirectpolitiekrelevantedeugden.Daggerzelfnoemtdedeugdenrespectvoorindividuelerechten,waardehechtenaanautonomie,tolerantie,fairplay,deburgerlijketradities
2 Voor een kritiek op een dergelijke smalle moraal, vgl. b.v. Raz 1986: 213-6.3 Waarschijnlijk de beste vertaling in een moderne taal: Cicero 1991.
7
engeschiedeniskoesterenenactieveparticipatieaanhetlevenvandegemeenschap(Dagger1997:196).Anderefilosofenkomen,opbasisvanandereafwegingenenpolitiek-filosofischetheorieën,totsomsduidelijkverschillendedeugdenlijsten.JohnRawlsbeklemtoontb.v.hetbelangvandedeugdentolerantieenverdraagzaamheid,redelijkheidenrechtvaardigheid(Rawls1996:194).StephenMacedo(1990:271e.v.)noemt:‘bredesympathieën,zelf-kritischreflecteren,bereidheidteexperimenteren,nieuwedingenteproberenenteaanvaarden,zelfkontroleenactieveautonomiezelf-ontwikkeling,eenwaarderingvanovererfdesocialeideale,eneengenegenheid,zelfseenaltruïstischezorgvoormedeburgers’.DerekHeater(2004:198)daarentegennoemtineersteinstantiededriebasisdeugden‘loyaliteit,verantwoordelijkheidenrespectvoorpolitiekeensocialeprocedurelewaarden’.Omdatdezebasisdeugdenechteranderedeugdenomvatten(‘containers’:Heater2004:202)eindigthijinfeitemeteendeugdenlijstdiedichterbijhetvanDaggergeschetstescenariovaneenomvattendedeugdenlijststaatdandeanderehiergenoemdeauteurs.
Hetisduidelijkdatdergelijkedeugdenlijstenendeinterpretatievandeugdendiedaarbijwordtgehanteerd,afhankelijkzijnvanbrederewereldbeschouwelijkevooronderstellingen.TweefeitenmakenhetbijzonderwenselijkdatdeNederlandsepolitiekepartijenzichmethunprogramma’sinhetdebatmengenenelkaaraanvullenenbeconcurrerenmetverschillendevisiesopgoedburgerschapenopdedeugdendiedeeluitmakenvanhetideaalvangoedburgerschap:(1)binnendeNederlandsepartijenvindthetstandpuntbredeinstemmingdateenheromschrijvenvandeverantwoor-delijkhedenvanburgerenoverheidnodigis;(2)inhetmaatschappelijkeintegratie-debatwordtgewezenophetbelangvaneennormatiefbeeldvangoedburgerschapdatvooralnieuwkomersinvormvaneenHandvestVerantwoordBurgerschapalsijkpuntzalwordenaangeboden.Zoalsgezegd,bijnaderinzienzijnpolitiekeprogramma’sdéplaatsomeenideaalvangoedburgerschapteformuleren.
Ditonderzoekanalyseertdeprogramma’svandepartijendie nu zitting hebben in de Tweede Kamer.Insamenspraakmetdeprojectgroep,waarinookvertegenwoordigersvanhetMinisterievanBinnenlandseZaken(BKZ)enhetInstituutvoorSocialeWeerbaarheidzittinghadden,isbeslotenals‘meetpunten’voorditonderzoekdeverkiezingsprogramma’svandeverkiezingenvan1977,1994en2006tenemen.Daarnaasthebbenwegekekennaaréénbeginselprogramma(zoverbeschikbaar)voorelkepartij/groeperingdienuzittingheeftindeTweedeKamer.Wevondenditwenselijkomdathetzoukunnenzijndatvanwegehetmeerfundamenteleenstructurelekaraktervaneengrondslagenprogrammaexplicietmeeraandachtwordtbesteedtaandeugden.ErissteedsgekozenvoorhetvroegsteprogrammavandedesbetreffendepartijnadeTweedeWereldoorlog.4VoordePartijvoordeVrijheid(Wilders)endePartijvoordeDierenisgeenalszodanigherkenbaargrondslagenprogrammabeschikbaar.
4 Met uitzondering van de SP, hier analyseren we het beginselprogramma van 1987.
8
Deprogramma’szijnonderzochtophetvoorkomenvaneentwintigtal(clustersvan)deugdentermen.VijftienvandezedeugdentermenzijnuitvoerigonderzochtinhetempirischeISW-onderzoek(Oudenhoven2008).Inoverlegmetprof.dr.J.P.M.L.vanOudenhovenendrs.AnneFetsjeSluisvanhetISWzijnvoorelkvandezedeugdentermeneenaantalverwantebegrippengekozendiedeinhoudvandedeugdentermverderexpliciteren.Weonderzoekendeprogramma’sdusbijvoorbeeldnietalleenophetvoorkomenvandedeugdterm‘betrouwbaarheid’(inclusiefledenvandewoordfamilie,zoals‘betrouwbaar),maarookopdeverwantetermenenuitdrukkingen‘eerlijkheid’,‘oprechtheid’,‘menenwatjezegt’en‘beloftesnakomen’.
Verderzijnvijfbegrippenclusterstoegevoegd,dieindepartijprogramma’sbijzondervaakwordengebruiktendieeenevidentpolitiekeladinghebben.Ditzijndebegrippenclusters‘verantwoordelijkzijn/verantwoordelijkheidnemen’,‘actiefzijn/meedoen’,‘vrijheid/autonomie’,‘participatie/betrokkenheid’entenslotte‘duurzaamleven/milieubewustzijn’.Intotaalzijntachtigdeugdtermenonderzocht.EenlijstvandedeugdtermenvindtuinBijlage1.
Voorhetonderhavigeonderzoekzijntweeverschillendemethodenvanaanpakgecombineerd.Allereerstisopkwantitatievewijzevastgesteldhoevaakdediversetermen‘letterlijk’voorkwamenindediverseprogramma’svanpolitiekepartijen.Zoalsgezegdzijn(voorzoverbestaand)deverkiezingsprogramma’svan1977,1994en2006objectenvananalysegeweest.DaarnaastisgekekennaarheteerstneergelegdenaoorlogsegrondslagenprogrammavanelkenuindeTweedeKamerzittendepartij.Dezegegevenszijncijfermatigweergegevenintabellen.
Hetmetenvanhetletterlijkevoorkomenvanbepaaldewoordenzegtechternognietsoverhunfunctie en strekkingineenpolitiekprogramma.Eenwoordals‘verantwoordelijk’of‘verantwoordelijkheid’kanveruiteenlopendefunctiesvervullen.Ditwoordzouonderdeelkunnenuitmakenvaneen‘vasteuitdrukking’,waarinhetwoord‘verantwoordelijkheid’b.v.hetfeitelijkeverantwoordelijk-zijnvaneenbepaaldepartij,groep,instellingofvandesamenlevingalsgeheelbeschrijft(b.v.‘deverenigingvaneigenarenisverantwoordelijkvoordeonderhoudvandegemeenschappelijkegroenvoorzieningen’).Duidelijkisdathetwoord‘verantwoordelijkheid’inzulkecontextennietderolvaneendeugdbegripvervult.Datzougeheelanderszijnalsineenbepaaldecontexthetwoord‘verantwoordelijkheid’gebruiktwordtomeenbepaaldepositiefgeëvalueerdeeigenschaptebenoemen,namelijkdebereidheidvanindividuelemensen,groepenvanmensenofdesamenlevingalsgeheelomopeengepastemanierhun‘verantwoordelijkheidtenemen’.Eninhetgevaldateenwoordalseendeugdbegripwordtgebruiktisernogsprakevaneenbelangrijkverschilvoordedoelstellingvanditonderzoek:eendeugdbegripkanenerzijdswordengebruiktominhetalgemeen(structurenvan)desamenlevingnormatieftetyperen;hetkananderzijdswordengebruikt(endatishetgebruikdatvoorhetonderhavigeonderzoekbijzonderbelangrijkis)omhetkarakterendelevenswijzevanindividuelemensentebeschrijven.
9
Alleeninditlaatstegevalisersprakevaneennormatieveschetsvaneenjuistemanierlevenofvaneengoedburgerschap.Dezeverschillendefunctiesenstrekkingenvanwoordenkunnen,zoalsgezegd,nietdoormiddelvaneenkwantitatieveanalysewordenonderscheiden.Hiervooriseen‘closereading’vandeprogramma’snoodzakelijk,waardoorhetvoorkomenvandeonderzochtewoordenbinnenhuncontextenwordtgeanalyseerd.
Hoeweineenclosereadingeendeugdenbegripbeoordeleniswellichthetbesteweertegevenaandehandvaneenpaarvoorbeelden.Somsishetvolstrektduidelijkdathiercategorieënvanburgerschapwordenbedoeld,bijv.‘Fatsoen,respect,tolerantiezijnbelangrijkeaspectenvanburgerschap’(CDA2006:25,32).Of:eengezondedemocratieheeftnaastformeleregelsookeendemocratischeomgangtussenburgersnodig,waarbijweelkaarbelangenenopvattingenrespecteren,conflictenoplossendoordialoogenonderhandelen,enverantwoordelijkheidnemenvoorelkaar(SP2006:9).Alsdekoppelingmetburgerschapnietheelexplicietwordtgenoemd,maarertochduidelijkeenverwijzingisopgrondwaarvanwemogenaannemendatdeburgerhierhandvattenkrijgtm.b.t.goedburgerschap,danishetdeugdengebruikookvolledigmeegewogen.Bijv.:‘Wehebbenrespectvoorelkaarenzijnduidelijkinwatwelenwatnietkan’(CDA2006:24),of;‘Wijstrevennaareensamenlevingwaarinmensenmetverschillendeovertuigingenelkaarverstaanenrespecterenennietalleen‘staanophunrechten’maarookernstmakenmetdeplichtenjegenselkaarendesamenleving.’(CU2006:6)Maarvaakishetgebruikvandedeugdenterm‘respect’enzijnclustergenotennietzoeenduidig,bijvoorbeeldalshetgaatover‘respectvoorderechtenvandemens’.Doorvelepartijenwordtditpuntgenoemd,enhetlijktwelhaasteenvasteformulegewordentezijn.Indegevallenwaarin‘respectvoormensenrechten’alsvastewendingisgebruikt,inzeeralgemeneenweiniginhoudelijkintevullentermen,danhebbenwijditnietalsdeugdgerekend.Wanneerinhetlichtvandeinternationalesamenwerkingechterweleeninhoudelijkeinvullingwordtgegevenaan‘respect’alsdeugd,daniszijweerwelmeegerekend,bijv.:‘Internationalesamenwerkingdientgebaseerdtezijnopwederzijdsrespectenbegripvoorelkaarsituatie,belangenenbeweegredenen’(D661994:94).Omdathierechtereerderinstitutiesdanindividuelepersonenonderwerpzijn,wordtineendergelijkgevaldedeugdnietalsindividueelgerichtmeegewogen.
Eenandervoorbeeld:weziendatbijeenmetingvanhetletterlijkvoorkomenvanhetdeugdencluster‘geloof’weweliswaargeenhogescoresvinden,maartochkomendeonderdezecategoriegeschaardedeugdentermenbijelkepartijvoor.Hierkunnenwegoedziendateendergelijkeaanpaknoggeenbindendeuitsprakenkandoenoverdefunctieenstrekkingvaneenvoorkomendedeugd.ZoalsdebijbehorendetabelindeelIIIaangeeft,wordtmetuitzonderingvandeChristenUniedoorgeenenkelpartijprogramma‘geloof’alsdeugdgebruikt.Telkenskomenwetegendat‘geloof’gebruiktwordtalseenretorischemanieromietsduidelijktemaken,bijv.:‘hetCDA,deVVD‘gelooftin’......Somszienweweliswaar‘geloof’gebruiktineenmeerpassendecontext,maardaarzienwevaakdat‘geloof’eenvasteuitdrukkingwordt,bijv.:‘De
10
fundamentelewaardenvanonzesamenlevingzijnvrijheidvoorengelijkwaardigheidvaniedermens,ongeachtopvattingen,geloof,seksuelegeaardheid,gerichtheidofherkomst’(D662006:15,64).Dezenadrukopofuitlegvanart.1vandeGrondwetvindenwebijverschillendeprogramma’sterug.‘Geloof’wordthiermeenietingevuldalspositievekaraktereigenschapvanmenseneneendergelijkezinsnedewordtdannietmeegeteldalsdeugd.Defundamentelewaardendieachterinartikel1Grondwettotuitdrukkingkomenzijnimmersvrijheidengelijkwaardigheid.
Inhoofdstuk2wordendeuitkomstenvanhetonderzoekopdeprogramma’stabellarischweergegeven.Indetabellenwordtonderscheidentussen(1)hetletterlijkvoorkomenvan(ledenvan)woordfamilies(‘rechtvaardig’,‘rechtvaardigheid’),(2)hetvoorkomenalseendeugdbegrip.(3)Erwordttevens[tussenhaakjes]vermeldthoevaakeendeugdbegripslaatophetkarakterofhetgedragvanindividuen.Indedaarop-volgendeteksttreftdelezerperdeugdenclusteraanhoeeenpartijmetdedeugdentermomgaatenwelkedeugdenbinnenhetclustervertegenwoordigdzijn.Alserbinnenhetclustereengrotemateisaan‘letterlijkvoorkomen’vaneendeugd,maareenlagematevandeugdengebruik,danisindetekstaangegevenhoedetermenindetekstvandeprogramma’szijngebruikt.Wehebbenernaargestreefdomzoveelmogelijkookdetekstvandeprogramma’sweergegevenomdelezereengoedeindruktegevenvandewoordenenformuleringenvandediversepartijen.
11
2 Deugden in de programma’s van politieke partijen
2.1 Deugden met relatief hoge scores
Albijvoorbaatistebedenkendathetnietgemakkelijkisominpolitiekeprogramma’sietsoverdeugdentezeggen.Politiekeprogramma’shebbendefunctieomineenmaatschappijdiegekenmerktwordtdooreenlevensbeschouwelijkepluraliteitwervendvooreenpolitiekevisieoptetreden.Juistalsmenbeseftdatdewereld-beschouwelijkepluraliteiteenlegitiemeenblijvendeeigenschapvanonzemaatschappijis,wordthetsprekenoverdeugdenmoeilijk.Hetaansprekenopdeugdenkannl.gauwwordenopgevatals‘voorschrijven’vaneenspecifiekevisieophetgoededieindeperceptievanvelenhaaksstaatopdewereldbeschouwelijkepluraliteit.5Ookwervenpolitiekeprogramma’sdoortebeklemtonenwatdepolitiekepartijenvoor de burgerkunnenbetekenen.Hetligtdanmindervoordehandtesprekenoverwatburgers voor de samenlevingkunnenbetekenen.
Aandeanderekanthebbenpolitiekeprogramma’sookeenverhelderende,argumentatievefunctie,dienauwverwevenismethunwervendefunctie.Politiekeprogramma’setaleren(idealiteropeenovertuigende,coherenteenargumenterendemanier)eenpolitiekevisie.Overhetalgemeenlijkendepolitiekepartijenovertuigddatineenzichveranderendewereldbelangrijkeverantwoordelijkhedenopnieuwbijdeburgermoetenwordenneergelegd.Alsdesturingvanhetgedragvandeburgersnietalleenaaneconomischeprikkelszalwordenovergelaten,ligthetvoordehand,omdoormiddelvandeugden,eigenschappendiepro-sociaalgedragondersteunen,hetethischevermogenvanburgerstotzelfsturing(enwaarnodig,zelfbeperking)aantespreken.Depolitiekepartijenstaandusvooreendilemma.Aandeenekantishetlastigdeugdentethematiseren,aandeanderekantzalmenweloverdebijdeburgergewenstedeugdenmoetenspreken.
5 Binnen de politieke theorie worden dergelijke benaderingen vaak ‘perfectionistisch’ genoemd en tegenover ‘neutrale’ benaderingen gesteld (vgl. bijv. Wall & Klosko 2003). ‘Perfectionistische’ visies proberen een normatieve morele schets van het bestaan als mens en burger aan te bieden. ‘Neutrale’ visies daarentegen beklemtonen dat perfectionistische visies tekortschieten omdat zij voorbijgaan aan het feit van de wereldbeschouwelijke pluraliteit. Dit feit erkennen betekent de morele verplichting erkennen om de centrale maatschappijcoördinerende rol niet aan een specifieke visie op het goede te geven (vanwege het voortrekken en achterstellen van specifieke visies op het goede), maar aan de notie van het ‘gerechte’ (faire, eerlijke), die een meer formele kijk op de rechten en plichten van de burgers geeft en zoveel mogelijk neutraal blijft ten opzichte van specifieke visies op het goede.
12
Hoedepolitiekepartijeninhunprogramma’somgaanmetditdilemma,ishetonderwerpgeweestvanonzeanalysewaarvanweindithoofdstukverslagdoen.Analyseszijnverrichtoverdeverkiezingsprogramma’st.b.v.deverkiezingenin2006,1994en1977.Daarnaastisgekekennaarhetvoorkomenvandeugdenindebeginsel-programma’svandediversepartijen.Daarbijissteedsuitgegaanvanheteerstenaoorlogsebeginselprogrammavandedesbetreffendepartij.6HetonderzoekrichtzichuitsluitendopdepartijendiemomenteelzittinghebbenindeTweedeKamer.
Onderzochtzijndescoresvandepolitiekeprogramma’soptwintigclustersvandeugdbegrippen.Voorelkedeugdiseentabelgemaakt,diealsvolgtisopgebouwd:indeeerstekolomtreftuhetaantalkerendathetdeugdenbegripinhetdesbetreffendeprogrammaletterlijkisgenoemd.Indetweedekolomisgekekennaardeaantalkerendatdedesbetreffendedeugdnaclosereadingbeoordeeldisalsdeugd,waarbijtussenhaakjesisaangegevenhoevaakdedeugdwordtgebruiktomgedragvanindividuen(burgers)teduiden.Daarwaardedesbetreffendepartijnognietbestond,ofeengrondslagenprogrammanietbestaat,iseenliggendstreepjegeplaatst.Indebegeleidendetekstzijnkenmerkendegegevensomtrentdestrekkingvandebegrippensamengevat.
Dedeugdenzijnintweecategorieënverdeeld:ineeneerstecategorievallendeugdenmet‘relatiefhogescores’.Datzijndeugdendieinvierofmeerprogramma’salsburgerlijkedeugdwordtgepresenteerd(alsbegrippendieopindividueleburgersslaanennietenkelbetrekkinghebbenoppartijen,structurenofbeleidsdoelstellingen).Alleanderedeugdenvallenineentweedecategorieals‘deugdenmetrelatieflagescores’.
6 Bij de SP is gekozen voor het beginselprogramma uit 1987. Voor de PvdD en de PVV geldt dat zij (nog) geen officieel beginselprogramma hebben. Het is lastig andere documenten voor een beginselprogramma te substitueren. Hier is ervoor gekozen een dergelijke analyse achterwege te laten.
13
2.1.1 Verantwoordelijk zijn/verantwoordelijkheid nemen
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 34 92 17 96 28 [19] 88[59] 12 [9] 82 [69]
CU 38 - - 22 27 [23] - - 17 [10]
D66 25 51 12 5 12 [3] 20 [6] 10 [9] 5 [5]
GL 5 16 - 12 3 [1] 7 [2] - 9 [3]
PvdA 24 25 4 14 20 [14] 14 [4] 2 [0] 12 [5]
PvdD 10 - - - 6 [4] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 22 26 11 0 16 [12] 18[16] 9 [6] 0 [0]
SP 20 6 4 0 12 [8] 3 [1] 0 [0] 0 [0]
VVD 4 9 16 10 2 [1] 8 [7] 14 [8] 8 [6]
Metverantwoordelijkheidnemen/verantwoordelijkzijntreffenweindeverschillendeprogramma’seenbelangrijkedeugdaan.Vrijwelgeenenkeleanderedeugdscoortzohoogeniszovaakgerichttotindividueleburgersalsdezedeugd.Uitschieter,zelfsindezezoveelvoorkomendedeugdentermishetpartijprogrammavanhetCDAuit1994,waardedeugdmaarliefst59keeralsindividueledeugdvoorkomt.Eenpaarvoorbeelden:‘prioriteitheeft...[...]eenhersteldeverantwoordelijkheid,ofteweleensamenlevingwaarinmensenhernieuwdomziennaarelkaar’(1994:9)of:‘hetaccentinwet-enregelgevingdientteliggenophetscheppenvandekadersenhetstellenvandenormen,dieburgersenhunverbandenactiverenendiehenaansprekenophunverantwoordelijkheid’(2006:16).DatditvolgenshetCDAnietalleeneenzaakisvandeoverheidmogeduidelijkzijnuitdegehelestrekkingvanhetCDAprogrammavan1994,datalskern‘herstelvanverantwoordelijkheid’heeft.Scholen,werkgevers,werk-nemers,zorginstellingen,studenten,agrariërs,kortomallerleibevolkingsgroepeneninstellingwordeninditprogrammarechtstreeksaangesprokenophuneigenverantwoordelijkheid.InhetCDAprogrammavan2006komtditnogmaalskortweergegeventerug:‘HetCDAheefteenchristelijkemens-enmaatschappijvisie.Datbetekentdatmensentotpersoonlijkegroeikomendoorverantwoordelijkheidvoorelkaartenemen’(2006:19).OokbijdeChristenUniezienweeenrelatiefhogescoreop‘verantwoordelijkheid’.Departijconstateert‘eennieuweverdelinginverantwoor-delijkhedentussenoverheidenburger’(2006:5).DeChristenUniegeefthierbijhaarvisieopdesamenleving:‘VoordeChristenUnieiseengoedesamenlevingeensamenlevingdiegekenmerktwordtdooronderlingeverbondenheid:rechtvaardig,verantwoordelijkentoekomstbestendig,metoogvoorwatvanblijvendewaardeis’(2006:6).VoordeSGPbestaaterduidelijkeenevenwichttussendeverantwoordelijk-heidvandeoverheidendievanindividueleburgers:‘Demogelijkhedenvandestaatomopditpunt(gezinenhuwelijk)ietsaftedwingenwordenbegrensddoordeeigenverantwoordelijkheiddiepersonenengezinnenzélfhebben’(2006:4).Enalhoewel‘verantwoordelijkheid’binnendeSGP-programma’svaakals‘zwaar’vooroudersenopvoederswordtaangemerkt,iszijduidelijkinhaarstandpunt:‘Oogvoordeander
14
isallereersteenzaakvanhethart,eenzaakvaniedereen.Niemandmagzichaanzijnofhaarverantwoordelijkheidonttrekken’(2006:15)en:‘deanderekantvandemedailleisdatdemensnietongebreideldzijngangmaggaan.Hijheefteenduidelijkeverant-woordelijkheidtegenoverGodentegenoverzijnomgeving.Dieverantwoordelijkheidmoethijineersteinstantiezélfinvullen’(2006:32).
Deze‘eigenverantwoordelijkheid’speeltookeengroterolindeprogramma’svandeliberalepartijen.OokD66spreektverschillendegroepenaanophuneigenverant-woordelijkheid:‘Geengroteoverheidsgestuurdeonderwijsherzieningen,maarruimtevoordeeigenkeuzeenverantwoordelijkheidvanscholen,instituten,leerlingenenouders’(2006:19).Naastdenadrukopdeverantwoordelijkheidvanparticuliereinstellingenenprivatepersonen,geeftD66ookdeverantwoordelijkheidvandeoverheidaan:‘deoverheidheeftdeverantwoordelijkheidzichvoorspelbaarenbetrouwbaaroptestellenrichtingdeburger’(2006:49),hetgeenoverigensgedragenwordtdoorderegelsvanhetNederlandsrecht.Maarmeernogdandeoverkoepelendeenstructurerendeverantwoordelijkheidvandeoverheid,blijftindevisievanD66deburgerzelfverantwoordelijk:‘Zelfreguleringisderegel.Zowordtdeuitvoeringvanregelsbetergewaarborgdenligtdeverantwoordelijkheiddaarwaarhijhoort:bijdemensenzelf ’(2006:59).DeVVDschetsthierbijeenidealistischbeeldvandeburger:‘Deburgervoeltzichverantwoordelijkvoorzijnbestaanenwildieverantwoordelijk-heidwaarmakendoorzelfeeninkomenteverdienen’(1994:4).DeVVDstreeftdaaromnaar‘vergrotingvandekeuzevrijheid,omdatzijweetdatmondigeenzelfstandigemenseneengrotereverantwoordelijkheidtoekomt’(1994:5).Het1994-programmavandeVVDstaatinhetlichtvanhet‘bevorderenvandezelfstandigheidendeeigenverantwoordelijkheid’(o.a.1994:20,24,35).
DePvdAlevertopzo’nconceptvan‘eigenverantwoordelijkheid’forsekritiek:‘Wewordenaangesprokenop“eigenverantwoordelijkheid”.Eenmooistreven,maarindepraktijkvanhetCDAendeVVDbetekenthetvooraldatjeallesmaareenbeetjezelfuitmoetzoeken’(2006:1)en:‘Doortehamerenopde“eigenverantwoordelijkheid”isereensoortieder-voor-zichmaatschappijontstaan,waarinmensenvanelkaarvervreemden’(2006:35).Watverstaatdepartijdanonder‘verantwoordelijkheid’eninhoeverregebruiktzijdetermalseendeugdvanindividueleburgers?HetisopvallenddatdePvdAverantwoordelijkhedennietaltijdbijdeoverheidlegt,maarookvrijwelnooitbijindividueleburgers:inhetPvdA-programmavan2006komendeverant-woordelijkhedenvooralteliggenbijdeinstitutiesenbesturen,descholenendeondernemingen(vgl.o.a.2006:4,16,20,34,38).GroenLinksconstateerteentrendvaneentoenemendeindividualiseringenhaarspanningsveldmetsolidariteitenverantwoordelijkheidnemen:‘Meerzelfstandigheidvoorindividuenstaatgeenszinshaaksoppubliekeverantwoordelijkheid.Integendeel,individualiseringopgevatalspersoonlijkeverantwoordelijkheidiszelfseenvoorwaardevooreigentijdsesolidariteit’(1994:5).
15
BijdeSPvindenweeengedeeldeverantwoordelijkheidtussenoverheid,instellingenenondernemingenenindividueleburgers.DeindividueleverantwoordelijkheidvanburgersisvolgensdeSPeenkernvande‘gezondheid’vandesamenleving:‘Eengezondedemocratiestaatofvaltmetactiefburgerschap,waarbijmensenverantwoordelijkheidnemenvoorhuneigendenkenendoen’(2006:8).
2.1.2 Respect
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 24 16 6 9 7 [5] 1 [0] 2 [0] 4 [1]
CU 22 - - 4 9 [4] - - 2 [0]
D66 13 8 3 4 2 [0] 4 [3] 2 [0] 4 [2]
GL 6 2 - 2 2 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 15 7 0 3 9 [2] 1 [1] 0 [0] 3 [1]
PvdD 14 - - - 7 [2] - - -
PVV 1 - - - 1 [0] - - -
SGP 10 2 5 0 7 [6] 2 [2] 2 [0] 0 [0]
SP 14 2 0 0 3 [2] 2 [2] 0 [0] 0 [0]
VVD 3 3 4 0 2 [0] 0 [0] 1 [1] 0 [0]
Deonderzochtedeugdtermenzijn‘respect’,‘eerbiedhebben/tonen’,‘beschaafdheid’,‘fatsoen’en‘begrip’.Hetbegrippencluster‘respect’(endanvooralvanwegedehogescoresvanhetbegrip‘respect’)iseencentraledeugdencategorieindeprogramma’svan2006.Wezien,invergelijkingmetdevoorgaandeprogramma’s(1994,1977)eenduidelijkeopkomstvanhetbegrippencluster(endanvooralvanderoepnaar‘respect’).Hetisdeenigedeugdwaarbijweindeverkiezingsprogramma’suit2006)geenenkelenul-meting(alsdeugdbegrip)hebben.Deconnotatiedatweanderenmetrespectdienentebehandeleniseenbelangrijkonderdeelvanintermenselijkerelaties,maardemeningenzijnvaakwelverdeeldoverwatrespectvolis,wanneeriemandrespectverdientenopbasiswaarvan.RespectkomtvanhetLatijnserespicere:terugblikken,inachtnemen(vgl.Becker2007:293).Hierinligtdeachtingoferkenningvan(deeigenheidvan)deanderbesloten.Indezeopvattingvan‘respect’staatderelatietussenmensencentraal.Daarnaastwordtrecentmeerenmeeraandachtbesteedaandevraagofookdierenendenatuurrespectverdienen.Binnendepolitiekendemodernerechtsstaatwordtrespectveelalopeentweedemanieropgevat,namelijkalshetware‘geïnstitutionaliseerd’indevormvaneengrondweteninternationaleverdragenovermensenrechtene.d.Indepolitiekepartijprogramma’svindenwebeideopvattingenvanrespectterug;eenopvattingdiegerichtisopdeonderlingeverhoudingenvanmensen(enbijwijzevanuitbreidingookdierenendenatuur)eneenopvattingwaarbijrespectgeïnstitutionaliseerdisinnationaleeninternationaleregelgeving.Respectwordtdusnietalleenuitgelegdindevormvanrechten,maarookwordtdepersoonlijkeautonomievanpersonen,cultureletraditiesvanminderheden,socialesteunenzorgendeverhoudingvandemenstotnatuuren
16
milieutotonderwerpvandiscussiegemaakt.Maarwaarwordthetbegrip‘respect’gebruiktalsdeugdenwanneeriszijgerichtopindividueelhandelenvanburgers?
BijhetCDAtreffenweduidelijkverwoorddat‘respect’eencentraleplaatsbinnenhetconceptvanburgerschapmoethebben:‘Fatsoen,respect,tolerantiezijnbelangrijkeaspectenvanburgerschap’(2006:25,32)en:‘respectvoordeminderheidiseenessentieelkenmerkvanonzedemocratie’(1980:4).Indebeschrijvingvan‘respectvolhandelen’ishetCDAminderduidelijk,maarlegtzijinelkgevaleenbasisvoorinterpretatiem.b.t.deideeëndiedepartijheeftvaneenrespectvollesamenleving/burger:‘Wehebbenrespectvoorelkaarenzijnduidelijkinwatwelenwatnietkan’(2006:24)en:‘Hetfundamentligtinwaardendiewedelen;respectvoorelkaar,solidariteit,deovertuigingdatiedermensgelijkis,hetgeloofindedemocratieenvrijheidvanmeningsuiting,hetbesefvanonverenigbaarheidvangeloofendwang’(2006:25).Ingegevendoordeactualiteitvandehedendaagsediscussiesoverislamitischfundamentalisme,ishetCDAweloverwogeninhaarkeusdekwestievan‘geloofendwang’inhaarpartijprogrammavan2006verderuittebouwen:‘HetCDAhechteraanomvanuitchristelijkewaardenennormentewerkenaaneensamenlevingwaarinrespectvoorelkaarvangrootbelangis’(2006:33)en:‘Wewilleneenrespectvolle,maarkritischedialoogtussenreligiesenlevensbeschouwingenbevorderen’(2006:93).Watpreciesdeinhoudelijkeinvullingvandezechristelijkewaardenis,wordtnietgeheelduidelijkuithetprogramma;hetCDAisechterwelduidelijkinhaaropvattingdathetgezinbijuitstekdeplaatsiswaarmensendezewaardenverderlerenvormgeven:‘Kinderenenvolwassenenlerenerwatliefde,geborgenheidenzelfvertrouwenisenlerenanderenrespecteren’(2006:10).
DetweedepeilervanrespectdiehetCDAnoemtinhaarverkiezingsprogrammaisdeinternationaleovereenstemmingoverrespectvoorrechtenvandemens.Ditinternationaleaspectneemtin2006echtereenveelmindervoornameplekindaninhetprogrammavan1994.In2006wordtookinditinternationaleaspectvanrespectveelnadrukgelegdopdeeerbiedigingvaneigenheidencultureelerfgoed:‘DeinwonersvandeEuropeselidstatendelenookeengezamenlijkegeschiedenisenwaardendiezijnverankerdinrespectvoordemensenrechten,voordedemocratie,voorderechtsstaatenvoorelkaarsculturen’(2006:93).In1994zienwedatrespectvrijwelvolledigwordtvormgegevenlangsdelijnenvaninternationalepolitiek,waarbijdenadrukligtophetnalevenvanmensenrechten.‘HetCDAstreeftnaareenwereldrechtsordeinhetkadervandeverenigdenaties,diegekenmerktwordtdoorvredeenveiligheid;wereldwijdrespectvoorderechtenvandemensmaaktdaarwezenlijkonderdeelvanuit’(1994:101).Daarnaastspeeltdepluriformiteitvandesamenlevingeenrol,maardezeheefteenmindermoraliserendefunctiedanin2006:‘AanvaardingvanenrespectvoorpluriformiteitisvoorhetCDAeencentraaluitgangspunt’(1994:74).
Weziendusindevergelijkingtussen2006en1994datereenduidelijkeveranderingheeftplaatsgevondenm.b.t.deinterpretatievandedeugdrespect.Waarin1994
17
respectvoornamelijkgerichtisopgroteinternationaleverbandenenhetrespecterenvanmensenrechtendoornatiesenbevolkingsgroepenverbuitenonzeeigenlandsgrenzen,daarzienwein2006eentendensomrespecttekoppelenaandeeigenbevolking,aandeomgangvanmensenmeteenanderesociaal-economischeencultureleachtergrond,diezichvestigenbinnenonzelandsgrenzen.Daarnaastisderoepomrespectmeerenmeereenreflectievaneenzekerebezorgdheidomhetfunctionerenvanderechtsstaat,eenzoekennaarcontactmetdeburger,eneenweinigkrachtigensomszelfswanhopigepogingdeburgertelatenhandelenvolgensnormenenwaardendieinhoudelijkvaakergonduidelijkgewordenzijn,maarwordenbenoemdals‘onzegemeenschappelijkewaarden.’
DeChristenUnietrachteeninhoudelijkeinvullingvanzulke‘gemeenschappelijkewaarden’tegevendoortewijzenopdeplichtenvandeburger,dienaastde‘verworven’rechtenmoetentreden:‘Wijstrevennaareensamenlevingwaarinmensenmetverschillendeovertuigingenelkaarverstaanenrespecterenennietalleen“staanophunrechten”,maarookernstmakenmethunplichtenjegenselkaarendesamenleving’(2006:6).OpdiverseplaatseninhaarverkiezingsprogrammapleitdeChristenUnievoor‘actiefburgerschap’,waarbijintegratievandiversegroepenenverschillende(geloofs)overtuigingenhetonderliggendedoellijkt:‘Gemeenschaps-vormingisalleenmogelijkineenmaatschappijwaarinnietalleenruimteenrespectisvooreenverscheidenheidaansocialegemeenschappen,maarwaarinmensenookwordenopgeroepenengestimuleerdomdehandenineenteslaanenzichintezettenvoorelkaarenvoordesamenleving’(2006:9)en:‘Religieuzeminderheden,waaronderinhetbijzonderMoslims,genietengrondwettelijkevrijhedenalsgodsdienstvrijheidenmoetendaaromophunbeurtruimteenrespectopbrengenvoormensenmeteenanderegodsdienstoflevensovertuiging’(2006:37).InteressantisdatdeChristenUnieeenhoofdstukwijdtaanhetonderscheidtussen‘respectvolintegreren’en‘gedwongenassimileren’(o.a.2006:37).Misschienisjuistvaneenpartijdiegevormdisvanuithaargeloofsovertuigingeendergelijkehoudingtenopzichtevandevrijheidopgeloofs-enlevensovertuigingteverwachten.AnderzijdshanteertdeChristenUniehetbelangvanrespectvolsprekenoverandersdenkendenookalskwaliteitseiswaaraan(inhetbijzonder)hetislamitischonderwijsmoetwordengetoetst:‘TotdiekwaliteitseisenbehoortdathetIslamitischonderwijsmetrespectoverjoden,christenenenanderegelovigenspreektenleerlingenvoorbereidtopactiefburgerschap’(2006:37).
Eenander,voordeChristenUniebelangrijkaspectvanrespectishaarhoudingtenopzichtevan‘respectvoorhetleven’.Vanuitwatzijnoemt‘eerbiedvoordeSchepper’neemtzijhetvolgendestandpuntinomtrentkloneren:‘Klonerenvandierenenmensenvraagtomeenverbodvanwegehetgebrekaanrespectvoor(degebruikelijkevoortplantingbij)dierenenmensen’(2006:74)en‘HierpastuiteerbiedvoordeSchepperenrespectvoordierenenplantengrotebescheidenheidenzorgvuldigheid’(2006:73).
18
BijdeSGPvindenweeveneensditreligieuzeprincipevanrespectvoorhetleven.Inhaarverkiezingsprogrammaverwoordtzijhaarstandpuntintermenvan‘fatsoen’en‘eerbied’,waardoordeeffectenvanoverschrijdingvandezeuitgangspuntenscherperwordengesteld:‘Voorvelenisdeabortusdiscussieeengepasseerdstation,maarvoordeSGPniet!Hetisenblijfttenhemelschreienddaterineen“beschaafd”landalsNederlandiederewerkdag130kinderenhetrechtomtelevenwordtontnomen’(2006:18).DeSGPtoontzichhiereenpartijvanvaststaandenormenenwaarden,waarbijeeniederdiedezewaardennietonderschrijftnietbeschaafdennietfatsoenlijkis:‘Vooreenrechtstaatiseerbiedenbeschermingvanhetmenselijkleven–hoeprilofhoeoud–vanwezenlijkbelang’(2006:10).Ditstrektzichuiteraardookuitnaarhetindividu:‘Wanthetlevenisgeenmensenwerk,maareenGodsgeschenk.Datverplichttotheiligontzageneerbied,enverbiedtonsookomachteloosenroekeloosmetdatlevenomtegaan,bijvoorbeelddoor[......]ofeenanderszinsongezondelevensstijl’(2006:15).InhaarstandpuntgeeftdeSGPvrijduidelijkaanwatvolgenshaardegrenzenzijnopbasiswaarvaniemandrespectverdient:‘Fatsoenisnietaftedwingen,datiszekerwaar,maaronfatsoenlijkofonheusgedragkanwelbenoemdenaandekaakgesteldworden.Datiseenkwestievanbeschaving’(2006:24).Fatsoenisinhaarverkiezingsprogrammaeenfundamenteleraspectdanrespect,d.w.z.uitfatsoen,hetgeeneentekenisvanbeschaving,komtalsvanzelfsprekendrespectvoort.Dekadersvan‘fatsoen’wordendoordeSGPuiteraardleidendaangegevendoorhaarverstaanvanBijbelseprincipes.Ditstrektzichuitovervelelevensgebieden,vanseksuelevoorlichtingopscholentotopenbaarvervoer:‘Basisregelsalsdiscipline,fatsoen,respectvoordeleraarenvoorelkaar,hetafblijvenvanandermansspullenenzelfbeheersing,moetenookopschoolwordenbijgebracht’(2006:12)en‘Bijseksuelevoorlichtingdienendebegrippenliefde,trouw,eerbiedenrespectkernwoordentezijn’(2006:6)en:‘HetopenbaarvervoerdientdedagdesHeerenteeerbiedigen’(1977:21).
Maarookinhaarevaluatievanbestuurenbeleidspeelt‘fatsoen’eenbelangrijkerolinhetverwervenvanrespect:‘DatneemtnietwegdatNederlandbereidmoetzijnomhumanitairehulptegevenaan‘fatsoenlijke’Palestijnseburgersenorganisaties’.(2006:38)en(overbinnenlandsbestuur):‘BesefvanverantwoordelijkheidjegensdesamenlevingeneerbiedvoordevanGodgesteldegezagsverhoudingenzijnvoorwaardezonderwelkedenatiehaarbestaansrechtverspeelt’(1977:5).
D66geefthetbelangdatdepartijhechtaanrespectalaaninhaarbeginselprogramma:‘Betrokkenheidisverantwoordelijkheidenrespectvoorjezelfenanderen,voordemaatschappij’(2000:1).Inhaarverkiezingsprogrammavan2006speelt‘respect’eencrucialerolalskernwaardevandeNederlandsesamenleving:‘Defundamentelewaardenvanonzesamenlevingzijnvrijheidvoorengelijkwaardigheidvaniedermens,ongeachtopvattingen,geloof,seksuelegeaardheid,gerichtheidofherkomst.Lichamelijkeintegriteit,geweldlozeoplossingvanbelangenconflicteneneenrespectvolgehanteerdevrijheidvanmeningsvormingen-uiting,inclusiefrespectvooronzedemocratischerechtsstaat,zijnvooronscentralewaarden’(2006:15).
19
Opvallendis,datdaarmeedebetekenisvanhetbegrip‘respect’verbreedwordt:naasteennormatieveuitspraakoverdatgenewatnodigisinhettussenmenselijkeverkeer(respectvolgebruikvanvrijheidvanmeningsuiting)wordtrespectooktoteenhoudingtenopzichtevandefundamentenvanderechtsstaatzelf.Ditwordtlaterinhetprogrammaalsvolgtherhaald:‘Lichamelijkeintegriteit,geweldlozeoplossingvanbelangenconflicteneneenrespectvolgehanteerdevrijheidvanmeningsvormingen-uiting,inclusiefrespectvooronzedemocratischerechtsstaat’(2006:64).Dezeveranderinglijktingegevendoorzorgenoverdetoekomstvanhetdemocratischbestel,zorgenovereendreigendeaantastingvanderechtsstaat,waardoorcrucialewaarden–o.a.hetrespectvoordeeigenheidvanhetindividu–opdetochtzoudenkunnenkomentestaan.Inhaareerdereprogramma’s(1994,1977)lijktD66hetbegrip‘respect’tebeperkenopdeindividueleontplooiingsmogelijkhedenvanmensen,respectvoorhunautonomie,eigenheidencultureleachtergrond:‘Vrijwilligerwerkisvanbelangvoormaatschappelijkeontplooiing,participatie,integratieenvaakookhetzelfrespectvanmensen’(1994:15)en:‘Respectenwaarderingvoorhetmeegebrachtecultureleerfgoedzijndaarbijopzijnplaats,maardatmaggeenbarrièresopwerpendiehetisolementinstandhoudenenmagevenmininbotsingkomenmetdemensenrechten’(1994:65).Opvallendindeprogramma’svanD66ishetvroegebeginvanhaaraandachtvoornatuurenmilieu.Alinhetverkiezingsprogrammauit1977ishetdenkenoverrespectm.b.t.dieren,plantenendeplaneeteencentraalpunt,hetgeenopmerkelijkisalsmendatvergelijktmetde[weinige]aandachtdieanderepartijeninhuntoenmaligeverkiezingsprogramma’sbesteeddenaandezeproblematiek:‘Eenbeschaafdesamenlevinghoortfatsoenlijkomtegaanmetdieren’(2006:52)en:‘Dierenhebbeneenintrinsiekewaardeendienenrespectvolenwaardigbehandeldteworden’(1994:44)en(overeenevenwichtigecosysteem):‘Datheeftnetzogoedtemakenmetmeerrespectvoordenatuuralsmethetleefbaarhoudenvandebinnensteden...’(1977:9).
VerrassendisdatGroenLinksdebeschermingvandierenmilieunietintermenvan‘respect’verwoordt.‘Respect’komtalsbegripéénenkelekeervoor–nietinrelatietotdierenmilieu,maarinrelatietotmensenrechten:‘Handhavingvandevrede,respectvoormensenrechteneneenwereldwijdeduurzameontwikkelingvormendehoofddoelenvaneengoedbuitenlandsbeleid’(1994:7).
Indeverkiezingsprogramma’svandePvdAwordt‘respect’alscentraalingrediëntvangoedburgerschapbeschouwd,b.v.:‘Heteersteisburgerzin,namelijk;respectvooropvattingenvananderenenhunlevensstijlen(mitsbinnendegrenzenvanhetrecht)’(1994:96).Belangrijkthemaishetrespectdatvandeoverheidwordtgetoondt.o.v.decultureleenreligieuzeuitingenvandeburgers:‘Alleburgers,inclusiefimmigranten,mogenrekenenopvrijwaringvandiscriminatieenopeenrespectvollebehandelingvancultureleenreligieuzeuitingendievallenbinnendegrenzenvandedemocratischerechtsstaat’(2006:39).Opvallendisdeklemtoonophetvoorwaardelijkekaraktervanrespect:respecteindigtwaarindividueelhandeleninstrijdismetdewet.Hetthemavandegrenzenvanhetrespectisdaarmeegeagendeerd,maarverderwordthetbegrip
20
respectnietingevuld.Respectis,overigensnetalsindeprogramma’svananderepartijeneerdereenbezwerendeformule,een‘umbrellaterm’,daneenanalytischhelderecategorie:‘Respectvoorelkaar.Welevenmetelkaarenmoetengoedmetelkaaromgaan’(2006:4)en‘ookdeoverheidmoetmetrespectomgaanmetmensen’(2006:4).VolgensdePvdAkunnenwedanop‘basisvanrespectengelijkwaardigheid’samenleven(2006:39).
Daarnaastvindenweookeentoepassingvanhetbegrip‘respect’opdeinternationalepolitiek.Naastdefocusoprespectvoormensenrechten,zoalswedatookterugvindenindeprogramma’svananderepartijen,hamertdepartijoprespectvoordeinternationalerechtsordeendeondersteuningvan‘goedbestuur’(o.a.2006:52e.v.).
VoordeSPisrespectonderdeelvangoedburgerschap,eeneigenschapdieverderstrektdanhetnalevenvanregels:‘Eengezondedemocratieheeftnaastformeleregelsookeendemocratischeomgangtussenburgersnodig,waarbijweelkaarsbelangenenopvattingenrespecteren,conflictenoplossendoordialoogenonderhandelen,enverantwoordelijkheidtonenvoorelkaar’(2006:9).DeSPlegtuitdrukkelijkeenverbandtusseneensocialesamenlevingen‘respect’:‘Eensocialesamenlevingbegintmeteensolidairejeugd,diebesefthoebelangrijkdemocratieis,dieleertomgaanmetconflictenentegenslagenenanderenleertrespecteren’(2006:56).Ditiséénvandezeldzamegevallenwaarineenpartijprogrammarechtstreeksdeburgersophetbelangvaneendeugdaanspreekt:Dedoelstellingvaneensocialesamenleving‘(...)zaldeburgermoedgevenenookinspirerenomookzelfbijtedragenaanhethandhavenvaneenfatsoenlijkesamenlevingenonderlingrespect’(1994:12).‘Zokunnenwetegengasgevenaanongefundeerdwantrouwenindemocratischeinstituties,gebrekaanrespectvoorandersdenkendenendeopkomstvanantidemocratischestromingen,diededemocratischerechtsstaatafwijzen’(2006:9).Ookinternationaalgaathetstandpuntverderdandenoodzaakrespectvolomtegaanmetmensenrechten;deSPgeeftookhetkaderaanwaarbinnenditgetoetstkanworden,nl.metbehulpvanderichtlijnenvanhetinternationalerecht(2006:70).
OpmerkelijkvoordeSPisdathaarbegripvan‘fatsoen’dusdanigis,datzijwellichtbeterpastbij‘betrouwbaarheid’of‘rechtvaardigheid’daninhetcluster‘respect’.VoordeSPgeldt:‘Behoedzaamenzorgvuldigomgaanmetdemiddelendiedoordesamenlevingwordenopgebrachtiseenkwestievanpolitiekfatsoen’(2006:75).7
VoordeVVDhangthetbegrip‘respect’nauwsamenmetpersoonlijkekeuzevrijheid:‘Juisthetrespectvooriedersindividuelevrijheidmaaktonzesamenlevingrijkgeschakeerd,hechtenweerbaar’(2006:2).Hetverbandtussenpersoonlijke
7 De SP spreekt tevens over het recht dat burgers hebben op een fatsoenlijke woning (2006: 16, 38) en om fatsoenlijk te worden betaald (2006: 14), en de rechten van buitenlandse (seizoen)arbeiders op een fatsoenlijk loon en sociale voorzieningen (2006: 14).
21
keuzevrijheidenrespectkomtookdaarinbeeld,waar‘respect’ofverwantebegrippennietalsdeugdwordengebruikt:Bijv.inhetverkiezingsprogrammauit1977overdeabortuskwestie:‘Zij[deVVD]wilrespecterenhetoordeelzowelvandegenendievoorzichzelfabortusonderdevoorhengeldendeomstandighedentoelaatbaarachtenalsvandegenendiedezeingreepontoelaatbaarachten’(2006:12).Opvallendisookhier,netalsbijD66,datinhaarprogrammavan2006relatiefweinigaandachtisvoorhetrespectvoordeindividuelevrijheid,maarveeleerdervoordegeïnstitutionaliseerdeweerslagdaarvanindedemocratischerechtsstaat.Ditkomttotuitdrukkingdoorhethamerenoprespectvoordegrondwetenvoorgezagsdragers(vgl.2006:1).Artikel1vandeGrondwetwordthiergezienalsdebelichamingvandefatsoenlijkeenbeschaafdesamenleving:‘Hetisdefatsoensnormvanenvooronzesamenleving’(2006:1).WatdePVVbetreft,isopmerkelijkdat‘fatsoen’hetenigedeugdbegripisdatweinhetprogrammavanPVVkunnenvinden:‘Hetfatsoenmoetterugindesamenleving’(2006:1).
Concluderendkunnenwestellendat‘respect’inderecenteprogramma’s(2006)eenbelangrijkedeugdencategoriegewordenis.Getuigedelagescoresbezagmen‘respect’in1977en1994duidelijkminderalseenissuedanin2006.Indeprogramma’svan2006leverthetdeugdencluster‘respect’eenaantal‘umbrellaterms’waarmeeverantwoordelijkburgerschapwordtaangeduid,overigenszonderinhoudelijkconcreetteworden.
2.1.3 Actief zijn/meedoen
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 24 15 10 4 16 [14] 7 [3] 6 [1] 0 [0]
CU 10 - - 2 4 [3] - - 1 [1]
D66 13 14 1 1 4 [1] 10 [4] 1 [1] 0 [0]
GL 8 11 - 1 8 [5] 3 [0] - 1 [0]
PvdA 24 7 0 1 10 [6] 4 [2] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 4 0 1 0 0 [0] 0 [0] 1 [0] 0 [0]
SP 14 1 4 0 6 [4] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 6 14 0 0 2 [1] 3 [1] 0 [0] 0 [0]
Actiefburgerschapiseenbegripdatduidelijkopgangdoetindeprogramma’svanpolitiekepartijen.Wehebbenervoorgekozenom‘actiefzijn’en‘meedoen’inonzeanalysemeetenemen,omdatinvoorliggendonderzoekdezedeugdenondergemeenteraadsledenveelgenoemdwerden.Wijwarendaarombenieuwdofdezetendensooktezienisindeprogramma’svanpolitiekepartijen.Hoeweldescoresnietheelhoogzijn,valtwelopdatindeloopdertijddekwestievanactiefburgerschap
22
belangrijkerisgeworden,enbijclosereadingzienwehoekrachtigdeuitsprakenhieromtrentvandediversepolitiekepartijenzijn.
BijhetCDAvindenwekortmaarkrachtig:‘Burgerschapismeedoen’(2006:31).‘Meedoen’ismetnamerelevantalsoplossingvoordedeintegratie-problematiek:‘Hetintegratiebeleiddientgerichttezijnopzowelsociaal-economischeparticipatie(meedoenviawerk)alssociaal-maatschappelijkeparticipatie(meedoenaanhetdagelijksmaatschappelijkverkeer),alspolitiek-bestuurlijkeparticipatie(meedoeninpolitiekenbestuur)’(2006:32,33).Eldersblijktdatalleburgerswordenaangesproken:‘Hetvraagtvandeoverheidomeendemocratischeensocialerechtsstaatinstandtehouden,diemensenaanspreektomverantwoordelijktezijn,actiefenbetrokken’(1994:9).Enookdeoverheidheefthierineen‘actieve’taak:‘Deoverheidbetrektburgersactiefbijhaarbesluitvorming’(1994:16),want‘demogelijkheidomactieftezijnversterkthetgevoelvaneigenwaarde’(1994:88).
DeChristenUniespreektzichuitinaansluitingophaarideeënrondomeigenverantwoordelijkheidenparticipatie,zoalshierbovenreedsbesproken:‘Daarvoorzijngemeenschappelijkenormenenwaardennodig,dieactiefwordenovergedragen.Deburgersvanonslanddragenallereerstzelfhiervoorverantwoordelijkheidenhebbenookdetaak–iederopzijnofhaarplaats–zichintezettenvoordesamenleving’(2000:2)en:‘Wijstrevennaareensamenlevingwaarinmensentothunrechtkomenmetalhuntalentenengaven:betaaldofalsvrijwilliger,jongofoud,ziekofgezond.Enwaarniemandafgeschrevenwordt,maariedereenmeedoet’(2006:7).
Opvallendisdatwedezecategoriedeugdennietterugvindenindeprogramma’svandeSGP.OokdePvdAverwoordtdewaardevanactiefburgerschap:‘VandeallangerinNederlandwonendebevolkingwordteenopenhoudingenactievebelangstellingverwacht’(2006:39)en:‘wijvindenactiefburgerschapbelangrijkvooriedereen,dusookvoorimmigranten’(2006:39).‘DitbetekentookkansenbiedenomdeNederlandsetaalteleren,ommeetoedoen’(2006:39).
BijD66vindenwedezelfdegedachte:‘Wijverwachtendaarbijhetmeestvandiesamenwerkingsvormendiezichuitstrekkentotallebetrokkenenbijeenconcreet(maatschappelijk)probleem,overlevensbeschouwelijkeencultureleofetnischegrenzenheen.Daarvangaatdesterksteimpulstotwerkelijkmeedoenuit’(1994:63)en:‘Zokunnenburgersenmaatschappelijkeorganisatieswordengestimuleerdtotactiefmeedenkenoverwezenlijkepolitiekevragen’(1994:51).Want,zosteltD66:‘Wijvindenhetvanzelfsprekendomwelvaarttedelen.Wewillendatzoveelmogelijkmensenmeedoeninhetmaatschappelijkeneconomischproces,wantdaarwordenweallemaalbetervan’(2006:14).
DeVVDzietdewenselijkheidtot‘actiefzijn’en‘meedoen’vooralgelegeninhetnietmissenvande‘economischeboot’:‘WillenwijonzepositieindewereldenineenverenigdEuropaverbeteren,danmoetdesamenlevingactieverworden’(1994:3)en:
23
‘Teweinigmensenzijnactiefombijtedragenaanonzewelvaart’(1994:9).‘Hetistochtegekdatmensendietothun60steof70stewillenmeedoenaandekantwordengezet’(2006:2).DeVVDderelateertdedeugdvandeactievedeelnameookaandeintegratie-problematiek:‘WiezichinNederlandwilvestigenmoetkunnenmeedoeninonzemaatschappij’(2006:4).
DeSPtenslotteverwoordtmisschienwelhetduidelijkstderoepomactiefburgerschap:‘Eengezondedemocratievaltofstaatmetactiefburgerschap,waarbijmensenverantwoordelijkheidnemenvoorhuneigendenkenendoen’(2006:8).Daarbijsteltzij:‘Datkanookdoormeergebruiktemakenvandebereidheidvanburgersommeetebeslissenoverdeinrichtingvandesamenleving’(2006:8).Endaarbijisjonggeleerdoudgedaan:‘Inhetonderwijskomtmeeraandachtvoordemocratischevaardighedenenactiefburgerschap’(2006:10).
Concluderendkunnenwestellendatdepolitiekintoenemendemateroeptomactiefburgerschap,burgersdiedeelnemen,hunverantwoordelijkheidnemen.Ditblijktvooraluitdeclosereading,waarweduidelijkeuitsprakentegenkomenoveractiefburgerschap.Ookwordtdezeopgangvanactiefburgerschapnogonderstreeptdoordatinde(oudere)beginselprogramma’svandediversepolitiekpartijenhettotaalgeenissueblijkttezijn.
2.1.4 Vrijheid/autonomie
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 11 14 3 11 4 [2] 7 [3] 0 [0] 2 [0]
CU 0 - - 3 0 [0] - - 2 [0]
D66 37 33 8 8 23 [7] 25 [8] 6 [4] 8 [7]
GL 15 3 - 23 11 [6] 2 [2] - 15 [7]
PvdA 13 31 2 10 5 [1] 10 [4] 0 [0] 7 [2]
PvdD 9 - - - 4 [0] - - -
PVV 3 - - - 0 [0] - - -
SGP 17 3 9 2 3 [1] 1 [0] 2 [0] 1 [0]
SP 14 3 0 1 1 [1] 2 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 8 8 49 20 6 [4] 3 [1] 33[23] 20 [12]
Naarhetzichlaataanzienzijn‘vrijheid’en‘autonomie’deugdenmeteenbijzondersterkepolitiekelading.Hetzounietverbazenalswebijdeliberalepartijenbijzonderhogescoreszoudenaantreffenopdezetweedeugden.Demetingentonenechtereenmeergenuanceerdbeeld.Hetvaltopdatdescoresop‘vrijheid’en‘autonomie’alsletterlijkvoorkomendeterménalsdeugdbijdeVVDinhetprogrammauit1977eninhetgrondslagenprogrammauit1948veelhogerwarendanindeprogramma’suit1994en2006.HettegenovergesteldelijktwaarvoorD66diezowelinhaarverkiezings-programmavan1977alsinhaargrondslagenprogrammageenbijzonderhogescore
24
opbeidedeugdenlaatzien.Echterinhaarmeerrecenteverkiezingsprogramma’s(1994en2006)zienwededeugden‘vrijheid’en‘autonomie’terugalsbelangrijkekernelementen.
Ookbuitendeliberalepartijenwordthetdeugdenclustervrijheidenautonomieveelgebruikt.Vrijheidiseencentralepolitiekecategorieindeprogrammataalookvanniet-liberalepartijen.VoorGroenLinks,bijvoorbeeld,is‘vrijheid’eenfundamenteledemocratischewaarde:‘Democratiegaatoverbetrokkenheidbijdesamenleving.Invrijheid,verbondenmetelkaar,tolerantenzonderdiscriminatie’(2006:16).Uithetprogrammavoordeverkiezingenin1994:‘Variatie,keuzevrijheid,zelfontplooiingentoegankelijkheidzijnsleutelbegrippen[m.b.t.dekwaliteitvandesamenleving]’(1994:56).Departijziet‘autonomie’en‘individualiseringvandesamenleving’opéénlijn,waarbijzijzichtrachtteonthoudenvaneenwaardeoordeel,maar‘autonomie’duszekernietalsdeugdvanindividueleburgersgebruikt(zieo.a.1994:5).OokdePvdAgeeftblijkvandewaardediezijhechtaan‘vrijheid’alsdeugd.Ditkomtnaarvoreninhetgebruikvanvrijheidinhetbegrip‘keuzevrijheid’,maartevensinhaarovertuigingdatburgerszelfkunnenbeslissenoverhunleven.Alhoewel‘autonomie’sporadischvoorkomtindePvdA-programma’s,wordtzijwelalsdeugdaangeduid:‘Zonderautonomievandekunstenaarsenproducentenaantetasten,kandepolitiekhieraan(eengoedproductie-enexpositieklimaat)eenpositievebijdrageleveren’(2006:31).
OokbijdechristelijkepartijenCDAenSGPzienwescoresvandeterm‘vrijheid’alsdeugd.HetCDAzetvrijheidalsvolgtneer:‘geestelijkevrijheidvraagtompluriformiteitenverscheidenheid’(1994:74).DeSGPnoemt‘vrijheid’alsdeugdwaardemens‘strijdheeftgevoerdomGodtedienenovereenkomstigwatGodonsinZijnWoordvoorhoudt’(2006:25).Verderkomt‘vrijheid’vooralvoorindevasteverbinding‘vrijheidvanonderwijs’,hetgeenvoordepartijeenbelangrijkpuntis.
2.1.5 Behulpzaamheid/zorgzaamheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 13 23 3 30 2 [2] 3 [0] 0 [0] 11[6]
CU 26 - - 0 0 [0] - - 0 [0]
D66 24 7 1 0 2 [0] 2 [0] 1 [1] 0 [0]
GL 20 11 - 4 0 [0] 2 [1] - 1 [0]
PvdA 24 11 0 0 8 [0] 1 [1] 0 [0] 0 [0]
PvdD 18 - - - 1 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 24 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 37 16 11 0 9 [4] 5 [2] 0 [0] 0 [0]
VVD 4 0 1 0 2 [2] 0 [0] 1 [0] 0 [0]
25
Binnenhetbegrippencluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’onderzoekenwenaastdezetweedeugdenookdebegrippen‘anderenbijstaan’,‘onzelfzuchtigheid’,‘medeleven’,‘solidariteit’,‘gastvrijheid’en‘steun’.Indepubliekeperceptiezijnjuistsolidariteitenzorgzaamheidindelaatstejarendoorindividualiseringsprocessenonderdrukkomentestaan.Aandeanderekantlijkendeindividualiseringsprocessenookinhetverlengdeteliggenvanwatdeburgerwil:controleovereigenleven.Eenspanningsveldwaarinmoeilijkeafwegingennodigzijn.Inonzemetingenvindenwedeactualiteitvandeproblematiekterugineenverhoudingsgewijshogerescorevanhetbegrippenclusterindeverkiezingsprogramma’suit2006.Descoresberustenvrijweluitsluitendophetbegrip‘solidariteit’(eninduidelijkminderemateophetbegrip‘steun’).‘Zorgzaamheid’scoorttweekeer(bijGroenLinks8enbijdePvdD)9en‘gastvrijheid’scoorteveneenstweekeer(bijdeSGPendeVVD).10
Hetbegrip‘solidariteit’(vanhetklassiek-Latijnsesolidum,‘garantstaan’vooreenander,enhetneo-Latijnsesolidaritas),dedeugdmetdehoogstescorebinnenditclusterbenoemdeensaamhorigheidsgevoeltussenmensen(vgl.Becker2007:302).Solidariteitkentvelebetekenisniveausenisverbondenmetverschillendepolitiekeconcepten.Hetvoorkomenvan‘solidariteit’inpolitiekeprogramma’smoetduskritischwordenbezien,temeerdaardeinhoudelijkebetekenisvansolidariteitaanzienlijkkanverschillenperpartij.‘Solidariteitfunctioneertalseensleutelbegripindemaatschappijconceptiesvanverschillendepolitiekestromingen:indesociaal-democratischealséénvandezogehetenbasiswaardennaastvrijheidengerechtigheid,indechristen-democratienaastgerechtigheid,gespreideverantwoordelijkheidenrentmeesterschap’(Becker2007:303).Daarnaastisdegelaagdheidvansolidariteitverraderlijkenwordendeverschillendelagendoorelkaargebruikt.VanderWalonderscheidtdriebetekenisniveaus:descriptief,waarbijuitgegaanwordtvaneeninnerlijkaanweziggevoelvansaamhorigheidenverbondenheid,analytisch,waarbijsolidariteiteenkernconceptwordtin(politieke)theorieën,ennormatief,waarbijeenoordeelwordtgegevenoverdemanierwaaropeen‘goedmens’inbetrekkingdienttelevenmetanderen(vgl.Becker2007:303).Hetgeeftvormaanideeënover‘hetgoedeleven’eneenvolwaardigmenselijkbestaan.Dezelaatstevormvansolidariteitkenmerktzichvaakingroependoorhetgemeenschappelijkaannemenvanwat‘hetgoedeleven’geachtwordttezijn;hetdefinieertalshetwaredeidentiteitvandegroepenhetindividuindegroepenbepaalthaargrenzen.Tevenskunnenideeënovergroepsbelangen(wat‘hetbeste’is)ofhumanitairegronden(medemenselijkheid,kwaliteitvanleven)normerendzijnvoordeinhoudelijkeinvullingvanhetsolidariteitsbegrip.Voordezeanalyseishetdusvanbelanginogenschouwtenemen
8 1x in de zin: zorgzaamheid naar de natuur.9 1x in de zin: zorgzaamheid voor dieren.10 De SGP stelt: ‘Nederland hoort gastvrijheid te verlenen aan vervolgden terwille van het geloof’ (1994: 23).
Daar waar bij de SGP gastvrijheid gekoppeld is aan geloof, is het bij de VVD gekoppeld aan (economische) kansen: ‘Nederland moet gastvrijheid uitstralen om daarin [wereldwijde slag om talent] wervend te zijn’ (2006: 2).
26
waarenhoehetbegripsolidariteitgebruiktwordt,welkefunctiehetheeft,eninhoeverre‘solidariteit’eendeugdbenoemt.Solidariteitwordtalsdeugdbeschouwdwanneerzijgebruiktwordtindebetekenisvan‘positievekaraktereigenschappenvanmensen.’11Datwilzeggendatdeinnerlijkeovertuigingalsmededegedragsmatigevormgevingvansolidariteitalsdeugdwordengekenmerkt.Solidariteitalssociaal-politiekconceptmoethierbijsteedsgerelateerdwordenaandeconcretevoorstellenvaneenpartijm.b.t.hetwenselijkegedragvanburgersengoedburgerschap.Hetconceptsolidariteitwordtindezeanalysenietalsdeugdbeschouwdwanneerhetslaatopsociaal-economischestructuren.
InhetCDA-verkiezingsprogrammavan2006wordtsolidariteitalséénverant-woordelijkheidnaastisgespreideverantwoordelijkheid,publiekegerechtigheidenrentmeesterschapgenoemd(2006:19).OokinhetCDA-programmavan1994wordendezekernbegrippengebruikt,meteenduidelijketheologischlading:Departijontleentnaareigenzeggendeze‘bakensvanhaarpolitiekeovertuiging’[bovengenoemdekernbegrippen]aan‘hetWoord’(1994:9).‘ZijnWoordscherpthetbewustzijnvandedingen,zetaantotactieenbiedttroostenhoop’(1994:9).Voorhaarinvullingvanhetbegrip‘solidariteit’steunthetCDAenerzijdsopeenmoraalwaarinvaniedermenseeninnerlijkgevoelvansolidariteitmetzijnofhaarmedemenswordtgevraagd:‘Solidariteitkomttotbloeiwaarmensenverderkijkendanhuneigenbelang,ooghebbenvoorelkaarenzichinzettenomookdeandertotzijnrechttelatenkomen’(2006:19).Anderzijdslijktsolidariteitechtereensterkpolitiekgetinteinvullingtekrijgen,waarbijhetbegripvrijwelontdaanwordtvanmedemenselijkheid,engebruiktwordtomdeeigenpolitiekekoerstelegitimeren.Ditbegripvansolidariteitissterkeconomischgetint:hetgaatomdebetaalbaarheidvandeverzorgingsstaat.Bijv.:‘SolidariteittussengeneratiesvraagtomhetbetaalbaarentoegankelijkhoudenvandeAOW’(2006:9)en:‘Vanalleengaandenwordteenhogematevansolidariteitgevraagd,waardoordraagvlakwordtgecreëerdvoorhetbehoudvannoodzakelijkevoorzieningen’(2006:26).Dederdepeilervanditcluster‘steun’richtzichbijhetCDAnietophetgedragvandeindividueleburger,maaropdetakenvandeoverheid:‘Deoverheidkanzichookmeerrichtenophaarkerntaken:veiligheid,hethandhavenvanderechtsorde,hetbevorderenvaneengoedemarktwerking,hetfaciliterenvanmaatschappelijkeverbanden,hetsteunenvandezwakkenenhetbijdragenaanvredeenrechtvaardigheidindewereld’(1994:18).
DeChristenUniebegrijpt‘solidariteit’zeeropmerkelijkineenpolitiek-economischezin:‘Dekostenwordenverplichtdooralleburgersgedragen.DeChristenUniestaatvanharteachterditprincipevansolidariteit’(2006:19).Vanuitdezelfdedenkrichtingbenadertdepartijdeproblemenrondomziektekosten,AOW,arbeidsongeschiktheidenvergrijzing.Solidariteitwordtdelijmwaarmeehetsysteemvandeverzorgingsstaatinstanddienttewordengehouden.BijdeSGPtreffenwe‘solidariteit’nietaan;de
11 Hierbij worden in afgeleide zin ook deugden van groepen mensen en instituties in ogenschouw genomen.
27
partijscoortslechtsop‘steun’,maarnergensalsindividueleofmaatschappelijkedeugd.Hetbegrip‘steun’richtzichslechtsopdeoverheidstaaksteuntebiedenvoorbepaaldbeleid.D66benoemtsolidariteiteveneensineeneconomischlicht.Opmerkelijkishettegenoverelkaarstellenvan‘solidariteit’en‘eigenverantwoordelijkheid’inhetprogrammavan2006:‘Metdetoenemendevergrijzingenhetvoorzienbarepersoneelstekortindezorgzalerdekomendejareneenbalansgevondenmoetenwordentussenmarktwerkingenpubliekeaanbodentussensolidariteiteneigenverantwoordelijkheid’(2006:69).Hierlijktmenteveronderstellendatsolidariteithetleunenopanderenimpliceert,ofhetafleggenvaneeneigenverantwoordelijkheid.Hierinlaatzicheenverschuivingvanhetbegripsolidariteitoverdetijdzienbijdezepartij.In1977vindenwijnoghetideevaneeninnerlijkgevoelvanverbondenheid:‘Ineensamenlevingwaariniederzichzogoedzonderdemedemensteschaden,levendinsolidariteitmetdiemedemens,dienthetmogelijktezijndatiederindividu,maarookiederegroep,deeigenidentiteitkanervaren’(1977:19).Wezienhetbegripeenanderebetekeniskrijgenin1994,waarsolidariteitnietlangereeninnerlijkgevoelvanverbondenheidvertegenwoordigd,maarwaarvooralgekekenwordtnaarwatsolidariteitconcreet‘oplevert’:‘Internationalesamenwerkingisnietalleeneenkwestievansolidariteitmaarookvanwelbegrepeneigenbelang’(1994:94).
VerderzienweinditclusterbijD66‘steun’terugindevormvan‘overheidssteun’.Hetgeeftaandatdeoverheiddeburger‘steunt’,dat‘steunen’eentaakisvandeoverheid.BijdeVVDzienwedetegengesteldetendens,waarachterwellichtdedeugd‘steun’schuilt,maaropdezemanierdreigttewordenafgedwongen:‘Hetistijddatwealonzevertegenwoordigersindesamenlevingsteunen’(2006:1)en:‘Zij[gezagdragers]vervullenbelangrijkerollenenzullenzichgesteundweten’(2006:1).
Eenzelfdeontwikkeling,meteigenenandereaccenten,zienweookinhetsolidariteitsbegripvanGroenLinks.In1994speeltdepartijinopdeverhoudingentussen‘eigenverantwoordelijkheid’en‘solidariteit’,waarbijzijsteltdat‘solidariteit’eenmeereigentijdse,persoonlijkereinvullingkrijgtdoorindividualisering:‘Integendeel,individualiseringopgevatalspersoonlijkeverantwoordelijkheidiszelfseenvoorwaardevooreigentijdsesolidariteit’(1994:5).Ofsolidariteithieralseenpersoonlijkedeugdvanburgerswordtgezien,diedaardoorinstaatblijkenhetindividualiseringsprocesopverantwoordewijzevormtegeven,isnietgeheelduidelijk.DatGroenLinkswelbelanghechtaaneensamenlevingwaarindeinnerlijkesolidariteiteenkernkarakteristiekis,blijktuithaarprogramma-inleidingin1994:‘Kansenopeenmeerontspannensamenleving,opzelfontplooiingenopmeersamenhangensolidariteit’(1994:2).Daarnaastgebruiktzijdetermsolidariteitinmeerpolitiek-economischezin,enspreektdepartijover‘hetsolidariteitsoffer’:‘Arbeidstijdverkortingisalleenuitvoerbaarwanneerbijhetsolidariteitsofferrekeninggehoudenwordtmetdekoopkrachtgevolgenvoorlagereinkomensgroepen’(1994:33).
28
BijdePvdAis‘solidariteit’gelegeninmaatschappelijkemaarvooralinternationaleverbanden:‘Solidariteithoudtnietopbijdegrens,duswehoudenookrekeningmetdegevolgenvoormenseninanderelanden’(2006:46).Hetprincipevan‘solidariteit’komthierbijvoortuithetvoordePvdAcentralebegripvan‘eerlijkdelen’,enisindiezinpolitiekverbondenmet‘distributieverechtvaardigheid’.Nietvergetenmoetwordendatdezevormvan‘solidariteit’indehierbovenbeschreventweedecategorievalt,endusnietopeendeugdvanindividueleburgersslaat;eerderiszijgerichtopeensysteemvanmaatschappelijkeensocialeordening.DaarvanisdePvdAzichin1994nogmeerbewust,enmaaktzijeenonderscheidinvormenvan‘solidariteit’:‘koudesolidariteit(socialerechten)/warmesolidariteit(spontaanleefgedrag)’(1994:11).De‘warmesolidariteit’gaatverderdande‘koudesolidariteit’,dievoornamelijkverworvenrechtenimpliceert.‘Warmesolidariteit’gaatoverhetinnerlijkegevoelvanverbondenheidenvanuitdezeverbondenheidtehandelen.Dezeinnerlijke‘deugdelijke’vormvansolidariteitisvolgensdePvdAechterbegrenst:‘Deeerstevoorwaardevoorsolidariteitviadehelegemeenschapisnueenmaaldefinanciëlesoliditeitvandestaat’(1994:33).Enzolijkt‘warme’solidariteitpasmogelijkalsaande(politiek-economische)voorwaardenvan‘koude’solidariteitisvoldaan.BijdePvdAhetbegrip‘steun’sterkvertegenwoordigd,echternietalsdeugd,maarincontextenzoalsdeoverheiddiebepaaldbeleidondersteunt,ofdeburgersteuntenz.
BijdeSPwordthetcluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’vrijwelvollediggevulddoorhetvoorkomenvanhetbegrip‘solidariteit’.Hetpartijprogrammavan2006heetdanook:‘Heeldemens’:menselijkewaardigheid,degelijkwaardigheidvanmensenendesolidariteittussenmensen’(2006:4).Andersdandeuitdrukking‘solidariteittussenmensen’doetvermoeden,wordtdoordeSPdezesolidariteitduidelijkpolitiek-economischvormgegeven;menspreektover‘herstelvandegeorganiseerdesolidariteit’(2006:14,19),‘inkomenssolidariteit’(2006:19)en‘solidariteitinfiscaalbeleid’(2006:75).DeoverheiddientvolgensdeSPhetsolidariteitsprincipevormtegeven,want:‘Menselijkewaardigheid,gelijkwaardigheidensolidariteitzijnbegrippendieindekapitalistischeekonomiegelijkstaanaanvloekenindekerk’(1994:4).En:‘aangeziendesolidariteittussenalleburgershetbestedoordeoverheidgeorganiseerdkanworden,moetdefinancieringvandezorgkomenuitdealgemenemiddelen’(1994:9).Hiermeeslaat‘solidariteit’niet(althansnietprimair)opdehoudingvanindividueleburgers.HetgeennietwegneemtdatdeSPvanburgersverwachtdatzijzichkunnenvindeninditgeorganiseerdesolidariteitsprincipe,sterkernog,datpolitiekopgelegdevormenvansolidariteituiteindelijkweerklankzullenvindenineenmeerinnerlijkgevoelvansolidariteit.Tochishetnietduidelijkofdezeverwachtingmoetwordengeïnterpreteerdalsformuleringvaneenburgerlijkedeugd‘solidariteit’.‘Steun’wordtindeprogramma’svandeSPnietalspersoonlijkedeugdweergegeven:‘steun’komtvoorincontextenzoalsdeondersteuningofhetverlenenvansteundoordeoverheidaanburgersen/ofbeleid.
29
2.1.6 Participatie/betrokkenheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 15 32 5 1 8 [2] 28[24] 1 [0] 0 [0]
CU 7 - - 0 3 [0] - - 0 [0]
D66 7 13 0 1 3 [0] 11 [3] 0 [0] 1 [1]
GL 12 9 - 0 8 [2] 9 [9] - 0 [0]
PvdA 7 12 1 0 5 [1] 6 [1] 0 [0] 0 [0]
PvdD 1 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 6 0 0 0 3 [1] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 2 1 0 0 2 [2] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Waarparticipatiedoordeverschillendepolitiekepartijenwordtgebruikt,ishetvaakindecontextvanarbeidsparticipatie.Opvallendisechterdataanparticipatiein1994eengroterbelanglijkttewordengehechtdanin2006.Hierondertreftuenkelevoorbeeldenvandemanierwaaropparticipatiedooronsalsdeugdisgeïnterpreteerd.
EenvoorbeeldwaarinparticipatieinruimezinisgebruiktengerichtisopindividueleburgersvindenwebijhetCDA:‘Eenbesteldatoproepttotparticipatie–economisch,sociaalencultureel-boortallemogelijkebronnenaan.Vanallochtonennetzogoedalsvanautochtonen’(1994:11).WelisookvoorhetCDAeenzeerbelangrijkonderdeelvandezeroepomparticipatiededeelnameaanhetarbeidsproces:‘Datneemtnietweg,datparticipatieenintegratieindesamenlevinginbelangrijkemateberustenophetvermogentotdeelnameaanhetarbeidsproces,verwervenvaneeninkomen,tothetontwikkelenvanhetbesefvandeeigenwaardevoordesamenlevingentotbelevingvandeeigenidentiteitinzelfgekozenmaatschappelijkeverbanden’(1994:41).OokdeChristenUniegeeftaande‘arbeidsparticipatietewillenbevorderen’enkondigtdaartoeallerleieconomischemaatregelenaan(2006:53).BijD66vindenwebehalvearbeidsparticipatie(‘Vooralbijdearbeidsparticipatievanvrouweniswinstteboeken’[2006:18])ook‘betrokkenheid’ineenzindiewealsdeugdinterpreteren:‘Democratiegaatoverbetrokkenheidbijdesamenleving.Invrijheid,verbondenmetelkaar,tolerantenzonderdiscriminatie’(2006:16).Dat‘betrokkenheid’ookinhetlichtvan‘arbeidsparticipatie’gebruiktkanwordenlaatdeSPzien:‘Stabielearbeidsrelatiesscheppeneenklimaatvanbetrokkenheidenzekerheidenmakenhetvoorbedrijvenlonendomteinvestereninmensen’(2006:14).Maardepartijgebruikt‘betrokkenheid’ookindezinvaneendeugd,diezowelslaatophetgedragvanindividueleburgersalsookeenstandaardvoortoekomstigbeleidformuleert:‘Vrijblijvendheidenwegkijkenmoetplaatsmakenvoorbetrokkenheidenbereidheidomvandegemaaktefoutenteleren.Wemoetennukiezenvooreenbetersamenhangendbeleiddateenberoepdoetopalleburgers,datiedereengelijkwaardigbehandeltenvaniedereeneenbijdragevraagt’(2006:62).DeVVDstelt:‘arbeidsparticipatieisdebestewegtotintegratie’
30
(2006:2)enookbijdePvdAzienwedezelfdekoppelingtussenmaatschappelijkepositie,integratieproblematiekenarbeidsparticipatie,vaneengrotereparticipatievanvrouwenopdearbeidsmarkt,tothetbiedenvankansenaanminimaindebijstandtothetbevorderenvanintegratiedoorvoorwaardenscheppendtaalonderwijs(2006:16,18,22,39).
Concluderendkunnenwestellendatindenationalepolitiek‘participatie’vooraleeneconomischgeladenbegripis.‘Participatie’slaatvooralopdeelnameaanhetarbeidsprocesalsoplossingvoorintegratieproblematiekeneconomischeteruggang.
2.1.7 Duurzaam leven/milieubewustzijn
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 20 0 0 6 6 [4] 0 [0] 0 [0] 3 [2]
CU 26 - - 1 17 [11] - - 0 [0]
D66 8 7 12 1 4 [0] 4 [0] 3 [0] 1 [0]
GL 8 7 - 6 4 [3] 1 [0] - 4 [2]
PvdA 11 8 0 1 5 [0] 3 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 5 - - - 3 [2] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 2 1 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 4 0 0 0 2 [1] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 2 2 2 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Zoalsbovenstaandetabelaangeeft,is‘duurzaamleven’alsdeugdbinnendediversepartijprogramma’sinopgang.Vooralindepartijprogramma’svan2006vindenwedezetermalsdeugdterug.Debetekenisvanhetwoord‘duurzaam’isdanookveranderdindeloopvandetijd:daarwaarvroegeronder‘duurzaam’‘bestendig’werdverstaanendekoppelingmetmilieuennatuurnietperséwerdgelegd,isdedeugd‘duurzaamleven’nuzeergekoppeldaanhetzorgvuldigomgaanmetonzeleefwoonomgeving,milieubewustzijnenooghebbenvoortoekomstplannendierekeninghoudenmethetbehoudvannatuurenmilieu.HetmeestinhetoogspringendiswellichtdeChristenUnie,diehaarprogrammain2006‘Duurzaamvoorelkaar’noemt.
BijhetCDAis‘duurzaam’levenmindergerichtoponderlingezorgmaarwordtduurzaamheidmeteconomischebelangenverbonden:‘vertrouweninNederlandsondernemerschapendusinvesterenininnovatieeneenduurzameeconomie’(2006:16).HetCDAschetstdaarbijeenbeeldwaarin‘duurzaamleven’en‘milieubewustzijn’nietalleenalsindividueledeugdenwordengezien,maarvooraleconomischrendabelefactorenzijndiedeNederlandseinternationaleconcurrentiepositiekunnenversterken.EenanderterugkerendaspectbinnendeverschillendeCDAverkiezingsprogramma’senéénvandepeilersvanhetchristen-democratischdenkenis‘rentmeesterschap’datnauwsamenhangtmetdenotievanduurzaamheiden
31
milieubewustzijn.Ookbij‘rentmeesterschap’zienweinhetCDA-programmavan2006dekoppelingnaareen‘duurzamewelvaart’(2006:19).
BijGroenLinksvindenwedenotievan‘duurzamewelvaart’ookterug,maarmeertendienstevanhetwelzijn:zijdringtaanopdebevorderingvaneenduurzame‘groene’economie,metalsdoeleenschoner,betermilieuvoortoekomstigegeneraties.OnderliggendstaatbijGroenLinks‘duurzaamleven’dusvooreendeugdelijkomgaanmetmensennatuur,waarbijvoordeoverheideenregulerendeenvoorwaardenscheppendetaakisweggelegd.BijdePvdAkomenwe‘duurzaam’vrijweluitsluitendtegeninhaaroorspronkelijkebetekenisvan‘bestendig’,bijv.‘dePvdAwilzichinzettenomarmoededuurzaamtebestrijden’(2006:56).Ooktreffenweduurzaambouwen,duurzameenergievoorzieningenduurzaamondernemerschapaanalstestimulerenbeleidsvelden.EchterinhetPvdAprogrammavan2006wordtduurzaamlevennergensalseendeugdvoorindividueleburgersgezien.
BijD66treffenweeveneens‘duurzaamleven’indebetekenisvan‘bestendig’aan:‘Deoverheidkaneenbelangrijkerolspeleninhetverduurzamenvandeeconomie.Datzalzemoetendoendoorduurzaamheiddoelstellingenbijvoortduringtelatenmeewegeninhaarhandelen’(2006:36).Departijziet‘duurzaamleven’inhaarruimstevormdusalseennoodzakelijkevoorwaardevooreenbestendigeeconomie,maarspreektinhaarformuleringookeenwaardeoordeeluitoverdewenselijkheidvan‘duurzaamhandelenenleven’.Echterisinhaarprogramma’snergensterugtevindendat‘duurzaamleven’wordtgezienalseenindividueledeugdvanburgers.
Concluderendkunnenwestellendatdeprogramma’svanpolitiekepartijendetweebegrippen‘duurzaamleven’en‘milieubewustzijn’vooralvertalenintermenvanoverheidsbeleid.Determenwordenrelatiefweiniggebruiktalsdeugdvoorindividueleburgers.Veeleertrachtmenaanteduidendatereensoortvanevenwichtdientteontstaanwaarineconomischebelangeninevenwichtdienentewordengebrachtmetduurzaamheidsbelangen,nietindelaatsteplaatsomdatverschillendepartijen‘duurzaamheid’zienalseeneconomischeinnovatiekans.
32
2.2 Deugden met relatief lage scores
2.2.1 Vreugde
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 0 - - 3 0 [0] - - 1 [1]
D66 2 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 5 0 - 0 3 [1] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 7 0 0 0 4 [2] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 3 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Inhetcluster‘vreugde’zoekenwenaast‘vreugde’tevensnaardebegrippen‘blijdschap’,‘genietenvanhetleven’,‘goedgehumeurdheid’,‘levenslust’en‘spontaniteit’.Voordevormgevingvanhet‘goedeleven’lijkendedeugdeninhetclustervreugdevanonschatbarewaarde.Dedeugdeninditclusterzijnvooriedermensinmeerofminderematenoodzakelijkomeengevoelvan‘welzijn’teervaren.Zezijngerichtophetslagenvanhetindividueleleven.Ditdeugdenclusterwordtdoordeverschillendepartijprogramma’snietofnauwelijksopgepakt.Hetbegrip‘genieten’komtslechtsvoorinvasteverbindingenzoalshet‘genietenvaneenwelverdiendpensioen.’DeenigendieopditclusterineendeugdenbetekenisscorenzijnGroenLinksendePvdA.MetnameinhetverkiezingsprogrammavanGroenLinksvindenweveelaandachtvoor‘hetgoedeleven’,waarbijdepartij‘ontspanning’,‘genietenvanlandschapennatuur’en‘duurzaamheid’alskernwaardenbenadrukt.GroenLinkssteltdaarinwelzijnbovenwelvaart.OokbijdePvdAkomtditaspectvan‘genieten’naarvoren.Zijsteltdatmensenmoetenkunnenblijvengenietenvanrustenruimte,ookalwordtNederlandsteedsvoller.Daarnaastbrengtzij‘genieten’vanhetleveninverbandmetnatuurenmilieu,kunstencultuur,ontspanningenrecreatie.AlleeninhetgrondslagenprogrammavandeChristenUnietreffenwe‘vreugde’opeenmanierdiewevindenduidenopeendeugd:‘Vooreensamenlevingishetvanbelangdatmensenmetvreugdeverantwoordelijkhedenvoorelkaardragenenookvoorhetgeschapene’(2000:2).
33
2.2.2 Bescheidenheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 0 0 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 1 - - 0 0 [0] - - 0 [0]
D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 1 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Hetbegrippenclusteromvat‘bescheidenheid’ennederigheid.Hetcluster‘bescheiden-heid’krijgt,zoalsduidelijkwordtuitbovenstaandetabel,geenaandachtindepolitiekeprogramma’s.Deenkelekeerdathetbegrip‘bescheidenheid’überhauptwordtgebruikt(‘nederigheid’scoorthelemaalniet),isditnietindezinvaneendeugd.12
2.2.3 Vergeving
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 0 0 0 2 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 1 - - 0 0 [0] - - 0 [0]
D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 2 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
12 Wellicht wordt de deugd bescheidenheid door politici gezien als een deugd die op persoonlijk gedrag slaat en vandaar in programma’ s gemeden wordt als onderdeel van een perfectionistische visie. Het is wel interessant dat PvdA-politicus Diederik Samsom in een moraliserend opiniestuk onder de titel ‘De opkomst van het Dikke Ik ’ een pleidooi houdt voor een herwaardering van deugden als bescheidenheid, die ‘de verontrustende uitvergroting van het individu, dat zich bevrijd heeft van alle vormen van moreel gezag en dat zich aan niets en niemand nog wat gelegen laat liggen’ kan tegengaan (Samsom 2007). Samsom agendeert juist de maatschappelijke relevantie van een blijkbaar persoonlijke deugd.
34
Inditdeugdenclusteronderzoekenwenaast‘vergeving’en‘genade’dedeugden‘goedhartigheid’en‘ruimhartigheid’.
‘Vergeving’iseendeugddievanoudshersterkverbondenismetreligieuze(vooraljoods-christelijke)doctrines.IndemodernetijdisvergevinghernieuwdindebelangstellinggekomendoordeTweedeWereldoorlog,endevragendietoenrezenoverdegrenzenvandevergeving.ModernedenkersalsHannaArendtenEmmanuelLevinashebbenzichuitgebreidmetdezethematiekbeziggehouden.Metvergevingwordtbedoelddatdegeneaanwieonrechtisgedaandeonrechtplegeralshetwareontdoetvanzijnofhaarschuld.Datwilnietzeggendathetonrechtdaarmeevergetenis,maarhetisvergeven,vereffendalshetware.DefilosoofVanTongerenvraagtzichafof‘vergeving’eigenlijkweltotdedeugdengerekendmagworden.Hijstelt:‘Weliswaarisze[vergeving]minofmeerteherkennenindebarmhartigheid(misercordia)diedeeluitmaaktvandetheologaledeugdvandeliefde(caritas),indebillijkheid(epikeia)diehetlaatstbehandeldeonderdeelvanderechtvaardigheid(iustitia)is,inhetgeduld(patientia),diedeeluitmaaktvandemoed(fortitudo)enindemildheid(clementia)enzachtmoedigheid(mansuetudo)dievallenonderdematigheid(temperantia).Maaralleenaldeverspreidingmaaktduidelijkdatdevergeving–remissio–alszodaniggeendeugdis’(Tongeren2003:133e.v.).Hijpleitdanookvoor‘vergevingsgezindheid’inplaatsvan‘vergeving’alsdeugd.
Hetbegrippencluster‘vergeving’komtindeonderzochteprogramma’ssimpelwegnietvooralsdeugd.Terwijlhetinhoudvanbegrippenals‘ruimhartigheid’en‘goedhartigheid’tendelegedektwordtdoorhetmodieuzerebegrip‘tolerantie’(vgl.cluster‘openheid’),lijktgeenaandachtuittegaannaarhetmaatschappelijkebelangvanvergevingsgezindheid.
2.2.4 Wijsheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 2 5 1 17 0 [0] 0 [0] 0 [0] 3 [1]
CU 6 - - 7 0 [0] - - 2 [0]
D66 10 22 9 5 6 [2] 10 [3] 5 [1] 3 [1]
GL 5 7 - 9 3 [1] 2 [1] - 1 [0]
PvdA 5 1 0 4 0 [0] 0 [0] 0 [0] 1 [0]
PvdD 2 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 2 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 0 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 0 0 5 3 0 [0] 0 [0] 1 [0] 0 [0]
35
‘Wijsheid’waséénvandevierkardinaledeugdenuitdeklassiekeoudheid,samenmet‘matigheid’,‘moed’en‘rechtvaardigheid’.Alindeklassiekeoudheidomhelst‘wijsheid’zoweltheoriealsookpraktijk;hetishetbesefvanwatmenhetbestezoumoetendoenéndebekwaamheidendeskundigheidomdatbesefopeengoedemanierindepraktijktebrengen.Inonscluster‘wijsheid’vindenweietsterugvandezebreedtevandewijsheid,aangezienwehiernaast‘wijsheid’ook‘bekwaamzijn’,‘deskundigheid’,‘inzicht’en‘zelfontplooiing’onderzoeken,begrippendusdieinzekerematede‘praktische’kantvanwijsheidvertegenwoordigen.
Hetismisschienverrassenddatdechristelijkepartijenhetdeugdbegrip‘wijsheid’nietofnauwelijksgebruiken.DeCDA-programma’sscorennietopdedeugdenterm‘wijsheid’,enook‘inzicht’,‘bekwaamzijn’en‘deskundigheid’komenslechtseenenkelekeervoor.Inhaarbeginselprogrammazienwevooraldewensgenoemddatburgerszichkunnenontplooienendefaciliterendetaakdiedepartijdaarvoorbestuurderszietweggelegd.Ookwordt‘zelfontplooiing’gebruiktomhetchristelijkearbeidsethosaantescherpen,want:‘Werkbiedtmensendemogelijkhedenomzichteontplooienenommeetedoen’(2006:67).DezevisieopwerkiseencentraalgegevenbijhetCDA,enwevindenhaardanookteruginalleonderzochteprogramma’s,(1977,[GP]1980,1994en2006),bijv.:‘Demogelijkheidtotzinvollearbeidalsinstrumentvoorinkomensverwervingenmiddeltotzelfontplooiingbehoortinhetoverheidsbeleideencentraleplaatsintenemen’(1977:2).
DitstandpuntvindtaansluitingbijdeChristenUnie:‘Inhetwerkkunnenmensenzichontplooieneneenbijdrageleverenaanhetwelzijnvandesamenleving’(2006:10)en:‘IndesamenlevingdiedeChristenUnievoorstaathebbenburgersvolopdegelegenheidomhuntalententeontplooien’(2006:51).
BijdeSGPzienwewijsheidwellichtnoghetdichtstebijeendeugdwordenvormgegeven,omdatinhaarstandpunt‘wijsheid’ietsisdatdoorGodgegevenwordtenwaarvanhetvoorbeeldtevindenisindeBijbel:‘DezeBijbelsewijsheid[hetgezinalsthuisbasis]wordtindepraktijkvaniederedagonderstreeptdoorgoed,enhelaasookveelslechtevoorbeelden’(2006:4)en:‘DaarbijmogenzealtijdsteunenopdebeloftevanGoddatHijwijsheidgeeftaaniedereendieHemdaaroprechtomvraagt’(2006:10).IndiezingeeftdeSGPeen‘perfectionistisch’schetsvaneendeugdzaamburger,nl.hijofzijdieGodswilcentraalsteltinzijn/haarleven.13TyperendisdatdeSGPtevensdeenigepartijiswaarindepartijprogramma’s‘zelfontplooiing’nietvoorkomt.
Indeprogramma’svanD66daarentegenis‘zelfontplooiing’eenbelangrijkecomponentinhetstrevennaarmenselijkeautonomieenvrijheid.‘Zelfontplooiing’wordtgekoppeldaandemogelijkheidvanmensenomeeneigenlevenoptebouwenmeteenzelfgekozeninvullingenidentiteit.VoorD66hoorthiereenaantalandere
13 Voor een uitleg van het begrip ‘perfectionistisch’ , zie beneden deel III.3.
36
deugdenbij,nl.openheid,eerlijkheidengelijkheid,want‘alleenineenopensamenlevingkaniedereenzijntalentenontplooien’(2006:7).Zijrichthetverwijtvaneengebrekaanopenheid,zoalsweooklaterzullenzien,aandepolitiekenaandeoverheid,dieteveelregelgevingmaakt:‘Regeltjesdieontplooiingvantalent,ondernemerschapenlevennaareigengoeddunkenindewegstaan’(2006:7).Weziendusweliswaardat‘zelfontplooiing’doorD66alseenbelangrijkecomponentvanburgerschapwordtgezien;ditkomtindeprogramma’snaarvorenindevormvaneenoverheiddiemogelijkhedenmoetscheppenvoormensen–aldannietmeteenhandicap–omzichtekunnenontplooien.Zelfontplooiingwordthierdusnietdirectbeschrevenalseenpersoonlijkedeugd,maarmeeralseencategoriewaardeoverheideenfaciliterendeenvoorwaardenscheppendetaakheeft.Tochlijkt‘zelfontplooiing’en‘deskundigheid’,metnamegerichtophetbelangvanonderwijs,éénvandekerngebiedenvanhetgedachtegoedvanD66.
InhetVVDverkiezingsprogrammavan1977wordt‘zelfontplooiing’ingebedineenverhaaloverhetnutvanzelfontplooiingaandesamenlevingalsgeheelenwordtsterkhetvoorwaardelijkkaraktervanzelfontplooiingbeklemtoond:‘Wijmenendat,alsburgerszoveelmogelijkzelfkunnenbeslissenoverdebestedingvanhuninkomen,alszijzichkunnenontplooienenhuninitiatievenwordengestimuleerdenbeloond,desamenlevingdaaralsgeheelmeewint’(1977:4).Want,zegtdeVVD:‘Wijzijnerdiepvanovertuigddatdemenszichalleeninvrijheidenbewustvanzijnverantwoordelijkheidkanontplooien’(1977:1).Interessantgenoeglijkthetthemazelfontplooiingminderrelevantindelatereprogramma’s,wantdeVVD-programma’sscorenzowelin1994alsin2006nihilophetcluster‘wijsheid’.OokvoorGroenLinkslijktzelfontplooiingeenmiddeltoteendoel:‘Nietteminhangtzij[dekwaliteitvandemaatschappij]sterksamenmetdeaardvanhetoverheidsbeleidenmethetvoorzieningenniveauindemaatschappij;variatie,keuzevrijheid,zelfontplooiingentoegankelijkheidzijnsleutelbegrippen’(1994:56).Hetislastigtebeoordelenofzelfontplooiingdaarmeewordtgezienalseengoedekaraktereigenschapvanindividueleburgers,ofvooraleentoetssteenisvoorhetvoorzieningenniveauindemaatschappij.Wijzijngeneigdomhetalsdeugdmeetetellen,geziendenormatieveklankdiehetbegrip‘zelfontplooiing’indecontextvandezepassagekrijgt:‘Integratiestaatofvaltmetdekansendiemensenkrijgenomzichteontplooien’(1994:56).Tenslottekoppeltdepartijinhaargebruikvanhetbegrip‘zelfontplooiing’dezedeugdentermsterkaandekansopvergroottemaatschappelijkeparticipatie:‘zelfontplooiing’isdusgeendeugdofdoelopzich,maareenmiddelomeendoel,namelijkeensolidairesamenhangendemaatschappijtekweken,tebereiken.
DePvdAendeSPprogramma’sscorennietophetcluster‘wijsheid’.Samenvattendkunnenwestellendathetcluster‘wijsheid’nietbreedisvertegen-woordigdindeonderzochteprogramma’s.Hetcluster‘wijsheid’wordtvrijwelgeheelvertegenwoordigddoorhetvoorkomenvandeterm‘zelfontplooiing’,waarbijwedezedeugdvooralindeD66programma’stegenkomen.Sterkerdananderepartijengeeftzijvoorrangaanhetzichontwikkelenenontplooienvanmensen.
37
2.2.5 Geloof
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 9 1 0 5 0 [0] 1 [0] 0 [0] 1 [0]
CU 5 - - 4 2 [0] - - 0 [0]
D66 2 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 2 1 - 1 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 3 19 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 15 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 7 1 4 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 1 0 4 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Samenmet‘hoop’en‘liefde’vormt‘geloof’detheologaledeugden.Binnenhetcluster‘geloof’onderzoekenwenaast‘geloof’ook‘spiritualiteit’,‘ethischzijn’en‘inspirerendzijn’.
Watopvaltisdat‘geloof’indepartijprogramma’svrijweloveralinalgemenezinofinvasteuitdrukkingenwordtgebruikt,bijv.:‘deVVDgelooftin...’Indezealgemenezin,diegeendeugdbenoemt,vindenwebijvoorbeeldook:‘HetCDAgaatuitvaneenfundamentelewaardigheidenuniciteitvaniedermensalspersoon,diedoordeoverheidgerespecteerdenwaarnodig(geloof,identiteit,privacy)beschermdwordt’(1994:20).
BijdeChristenUnieendeSGPvindenweduidelijkereuitsprakenomtrenthetgeloof,maardangerichtopdemaniervanbesturenvandepartij:‘Wijdoendatvanuiteenduidelijkherkenbarevisieopmens-zijn,samenlevenenpolitiek,diegebaseerdisophetChristelijkgeloof.GelovigluisterendnaarhetWoordvanGodenmeteenopenoogvoordewerkelijkheidwillenweinvloeduitoefenenophetbestuurvanonslandenbijdragenaanhetwelzijnvandesamenleving’(CU2006:5).Nergensis‘geloof’onmiskenbaaralsdeugdbegripgebruikt,gerichtopdekaraktereigenschappenvanindividueleburgers.
Naast‘geloof’vindenweook‘ethischzijn’terugindeprogramma’svandiversepartijen,metnamealshetgaatomdevraagstukkenvanklonerenengenetischemanipulatie.Bijv.bijhetCDA:‘Wetenschappelijkonderzoekdienthandinhandtegaanmetethischebezinningopdegrenzenvanonderzoekendetoepassingdaarvan’(2006:16)ofbijdeSGP:‘Genetischonderzoekmoetgetoetstwordenaanethischecriteria’(2006:18).‘Inspirerendzijn’treffenweslechtséénkeeraan,enwelbijdeVVD:‘Ookkunnensuccesvolleoud-leerlingenvoordeklashunverhaalvertellen:nietszoinspirerendalseenrolmodel’(2006:1).Maardezepassagebenoemtgeendeugd.
38
Concluderendkunnenwestellendat‘geloof’alsdeugdencategorienietvertegen-woordigdisindepartijprogramma’svandeverschillendepolitiekepartijen.DaarwaardeSGPendeChristenUniehunsignatuuronderstrepen,slaat‘geloof’waarschijnlijknietopeendeugd,enhetgaatomdetyperingvandebijdepartijledenverondersteldelevensbeschouwelijkevisie,nietomeenkaraktereigenschapdieookwordtaanbevolenaanbijdepartijnietbetrokkenburgers.Tenslottelijktvooralhetaanhalenvan‘vrijheidvangodsdienst’endebelangrijkheidvanart.1vandeGrondwetdebasistezijnvoorhetgebruikvan‘geloof’indetekstvandeverschillendeonderzochteprogramma’s.
2.2.6 Betrouwbaarheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 5 7 0 1 2 [0] 1 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 2 - - 0 1 [0] - - 0 [0]
D66 4 3 0 0 2 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 15 0 - 1 7 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 27 0 0 0 8 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 25 0 0 1 6 [1] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 17 0 0 0 3 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 0 0 2 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Inhetcluster‘betrouwbaarheid’zoekenwenaardetermen‘betrouwbaarheid’,‘eerlijkheid’,‘oprechtheid’,‘menenwatjezegt’en‘beloftesnakomen’.Zoalsdetabelaangeeft,isbetrouwbaarheideendeugddievoornamelijkrecentelijkeenissuegewordenisindepolitiekepartijprogramma’s.Deonvredediedeburgertentoonspreidtenhetgebrekaanvertrouwenindepolitiek,wordtgereflecteerdinditcluster.Opvallendisdatpartijprogramma’svooralnaarhetfunctionerenvanpartijenofnaarhetbestuurlijkfunctionerenvandeoverheidkijkenalstermenuithetcluster‘betrouwbaarheid’wordengebruikt.Nergensrichtendezetermenzichopbetrouwbaarheidalseendeugdelijkekaraktereigenschapvanindividueleburgers.Inhetbelovenvandeeigenbetrouwbaarheid,vaakweergegevendoor‘beloftesnakomen’en‘menenwatjezegt’lijktenerzijdseengrotematevanzelfkritiekverscholenteliggen,maaranderzijdsgebruikenpartijenditclusterookomhunkritiekteuitenaanhetadresvan‘déoverheid’of‘dé(uiteraardnietdeeigen)politiek’.HetCDAbijvoorbeeldlijkthaarpositietewillenbepalendoorimpliciettevooronderstellendatanderenzichniethoudenaanafsprakenoftegrotebeloftesdoen:‘Wewillenalleenbeloftesdoendiewekunnenwaarmaken.Datsteltdepolitiekinstaattedoenwaterbeloofdis’(2006:105)en:‘Eenbetrouwbareoverheidmoetopbasisvanvastewaardendeburgerweerdezekerheidvanderechtsstaatbiedenenduidelijkegrenzenstellen’(2006:19).Datereenprobleemismethetvertrouwenvandeburgerindeoverheid
39
constateerdedepartijoverigensalin1994:‘Onveiligheid,onzekerheidentwijfelaandebetrouwbaarheidvanhetbestuurdreigendesamenlevingaantetasten’(1994:14).
OokdeChristenUnielijktbijhetinnemenvanhaarstandpuntimpliciettedoelenopanderendiehetinhaarogenmindergoeddoen:‘Voorherstelvanvertrouwenzijngeenstelselwijzigingennodig,maarbetrouwbarepolitici,diezichdienstbaaropstellen,trouwaandepubliekezaak’(2006:29).DezenadrukopdeintegriteitvanpoliticivindenweookbijdeSGP:‘Waarburgersbetervanworden,jazelfsrechtophebben,zijnvertegenwoordigersdiestaanvoorhunzaak,diebetrouwbaarenintegerzijn’(2006:23).Daarnaastis‘eerlijkheid’voordeSGPeenbelangrijkedeugd,waarbijzijvooralhaareigeneerlijkheidonderdeaandachttrachttebrengen:‘Wijdoeneendoordachtepogingomeerlijkeoplossingenvoortestellen,zondertepretenderenvooralleseniedereeneenperfectenpasklaarantwoordtehebben’(2006:3)en:‘DeSGPkomtereerlijkvooruitdatzijhetliefstzouziendatallekinderenopgroeienbijhetlichtvaneenopenBijbel’(2006:10).Maar‘eerlijkheid’wordtdoordeSGPookvaakuitgelegdinhetlichtvandeeerlijkeverdelingvanmiddelen:‘Daarbijgeldtdathet(bijbelse)uitgangspuntdatdearbeiderzijnloonwaardigisenduseeneerlijkebeloningkrijgtvoorzijninspanningen’(2006:34)of:‘ZowordendelasteneerlijkerverdeeldoverdehuishoudensinNederland’(2006:8).Inaldezevoorbeeldenwordt‘eerlijkheid’nietgebruiktindezinvaneendeugdenbegripdatonderhetcluster‘betrouwbaarheid’alsdeugdvalt.Als‘eerlijkheid’gebruiktwordtinhetlichtvandeverdelingvanmiddelenoflasten,zouzijwellichtkunnenvallenonderhetcluster‘rechtvaardigheid’waarweindedistributieverechtvaardigheiddezeeerlijkeverdelingvanmiddelenterugvinden.
Indeprogramma’svandeliberalepartijen(VVDenD66)isbetrouwbaarheidnauwelijkseenissue.Daarwaarerscoreswaartenemenzijninditcluster,gaathetmetnameomeen‘eerlijkekans’opzelfontplooiingvooriedereen(‘Wijwillendatiedereeneeneerlijkeengelijkekanskrijgtomzichteontwikkelenenteontplooien’[D662006:8])ofomdebetrouwbaarheidvanbeleid(bijv.energiebeleidofhettoelatenvanDNAonderzoekalsbewijsmiddelineenstrafproces).
BijGroenLinksscoortookvooral‘eerlijkheid’binnenhetcluster‘betrouwbaarheid’,enwelindebetekenisvaneeneerlijkehandelmetderdewereldlanden,eerlijkeproductenviadebiologischenbiologisch-dynamischeproductieprocesseneneerlijkekansenopzelfontplooiingvooralleburgers.Nergenswordt‘eerlijkheid’dusalseenindividueledeugdvanburgersgebruikt.
Descorem.b.t.hetcluster‘betrouwbaarheid’inhetPvdA-verkiezingsprogrammavan2006isbijzonderhoog,omdatdeschrijversvanditprogrammaopbelangrijkebeleidsterreinendeslogan‘eerlijkdelen’gebruikenalsdekernvandePvdA-visie.Hoewel‘eerlijkheid’hierwelalsdeugdvoorkomt,dienthetniettertyperingvaneenopindividuenslaandeburgerlijkedeugd.Ookwordtdeterm‘eerlijkheid’gebruiktindecontextvanbinnenlandsenbuitenlandsbeleid:‘Eenaantalreparatiesiswel
40
noodzakelijkomdesystemeneerlijker,activerenderenminderbureaucratischtemaken’(2006:20)en:‘Nationaleoverhedenmoetengeholpenwordenbijdeopbouwvaneenrechtsstaatenhetorganiserenvanvrijeeneerlijkeverkiezingen’(2006:57).Indezebetekenisis‘eerlijkheid’nietgebruiktalsdeugd.DetweedepeilerinditclustervoordePvdAisdedeugdterm‘betrouwbaarheid’.DezedeugdhoudtdePvdAvoornamelijkbezigmetbetrekkingtothaareigenfunctionerenen/ofhetfunctionerenvandeoverheid:‘Datgeldtookvoordeoverheid:diemoetbetrouwbaarenvoorspelbaarzijn’(2006:58)en‘Eenbetrouwbareoverheidbetekentintegereenbetrouwbarepoliticienambtenaren.Datvereisteenverstandig,betrouwbaar,eerlijkenbindendleiderschap’(2006:2).
HetSP-programmauit2006isnogfellerdandeprogramma’svananderepartijenwatbetreftkritiekophetfunctionerenvan‘depolitiek’:het‘isnodigdatdepolitiekvangeschondenbeloftenplaatsmaaktvooreerlijkepolitiek,voorpoliticidiestaanvoorhunbeloften’(2006:8).Deoverigescoresinhetcluster‘betrouwbaarheid’bijdeSPzijnvolledigtoeteschrijvenaanuitdrukkingenomtrenthetnationaaleninternationaal‘eerlijk’verdelenvanrijkdomd.m.v.een‘eerlijkereverdelingvandemacht’(2006:68)en‘hetbevorderenvaneerlijkehandel’(2006:69).
Concluderendkunnenwestellendatdescoresvanhetcluster‘betrouwbaarheid’voorhetgrootstegedeeltesteunenopdedeugd‘betrouwbaarheid’zelf.Dezedeugdwordtdoordepolitiekepartijennietgebruiktalspositievekaraktereigenschapvanindividueleburgers,maarveeleeromuitingtegevenaanhunerkenningvanhetpubliekewantrouwenjegens‘depolitiek’enheteigenfunctioneren.‘Eerlijkheid’komtookveelvoorindeprogramma’s,maarveelalindebetekenisvan‘eerlijkdelen’vanmiddelen.Indiezinzouhetervoorpleitendezevormvan‘eerlijkheid’optenemenonderhetcluster‘rechtvaardigheid’(ziedistributieverechtvaardigheid).Echter,voorderesultatenvanditonderzoekisdatvanminderbelang,daarook‘eerlijkheid’nauwelijksgenoemdwordtalsdeugdvanindividuen.
2.2.7 Doelgerichtheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 1 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 0 - - 0 0 [0] - - 0 [0]
D66 3 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 1 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
41
Binnenhetcluster‘doelgerichtheid’onderzoekenwededeugden‘doorzettings-vermogen’,‘doelgerichtheid’,‘gedrevenheid’,‘doelbewustheid’en‘daadkracht’.Zoalshierbovenduidelijkblijktzijnpartijprogramma’snauwelijksgerichtopdedeugdeninditcluster.Opvallendisdatenkeldeliberalepartijenscoren,enwelopdedeugd‘daadkracht’.Dezedeugdisechternietgerichtopindividueleburgers,maaropdeslagkrachtenhetoptredenvandeoverheid.Daarnaastmoetrekeninggehoudenwordenmethetfeitdatdeterm‘krachtigzijn’inonsonderzoekonderhetcluster‘moed’valt.Daarzullenweziendatdewoorden‘kracht’en‘krachtig’eveneensvaakgebruiktwordenvoorhetgewensteoptredenvandeoverheid.
2.2.8 Liefde
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 2 0 0 3 1 [0 0 [0] 0 [0] 3 [1]
CU 1 - - 2 1 [1] - - 2 [1]
D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 8 2 0 0 4 [2] 1 [1] 0 [0] 0 [0]
SP 1 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0[0] 0 [0]
VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Hetdeugdencluster‘liefde’omvatnaast‘liefde’ook‘gevoeligheid’,‘tederheid’,‘warmte’en‘liefhebbendzijn’.InhetempirischeISW-onderzoek(VanOudenhoven2008)werdendedeugd‘liefde’enhaarclustergenotenregelmatigdoorgemeente-raadsledengenoemd.Indeanalysevandepolitiekepartijprogramma’slijkthetcluster‘liefde’nietofnauwelijkseenroltespelen.Opvallendisweldatdeenigepartijen,diescorenophetcluster‘liefde’,dechristelijkepartijenzijn.
Dithangtwaarschijnlijksamenmetdetheologischeconnotatiesvandedeugdenterm‘liefde’.Liefdeis(naast‘geloof’en‘hoop’)éénvandedrieklassieketheologaledeugden.ThomasvanAquinob.vonderscheidttussen‘amor’en‘caritas’,waarbijdelaatstededeugdelijkevormvanliefdeis.Caritasbehelsthetwensenvaneengoedlevenaaneenander,deandervoorbijzijneigenwereldeenbeterbestaanlatenzienenhetdelenvanhetgoedebinneneengemeenschapvangelijkgestemden.
Hetisdezebetekenisvan‘liefde’diewetegenkomenindeprogramma’svandechristelijkepartijen,bijvoorbeeldbijdeSGP:‘Ineengezindatintactisengeborgenheidbiedt,komendeledeniedervoorzichensamenmetelkaargoedtothunrecht.Ookindesamenlevingstaanzijsterk.Maarwaardeonderlingeliefdeontbreektenmensenhuneigenganggaan,isvaakverdrietengebrokenheid’(2006:
42
4).BijhetCDAvindenwedezevormvan‘liefde’eendrietalkerenteruginhaarbeginselprogramma,steedsindevasteformule‘geborgenheid,liefdeenonderlingezorg’(1980:4,15).Ditdrietaltermengebruiktdepartijnietalleeninhaarbesprekingvanhuwelijkengezin,maartevensinhaarvisieopgezondheidszorgenouderenbeleid.
Concluderendkunnenwestellendathetcluster‘liefde’zichslechtsvertegenwoordigdzietindeprogramma’svandechristelijkepartijen.Daarkomtzijeenenkelekeervoorindeklassiekebetekenisvandetheologaledeugd,enschetstzijdevisiediedepartijheeftopdeinvullingvangoedburgerschap:deburgerdieincaritasleeftmetzichzelfenzijnomgeving.
2.2.9 Moed
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 0 - - 0 0 [0] 0 [0]
D66 26 0 0 0 3 [3] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 4 0 - 0 1 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 24 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 3 0 0 7 1 [1] 0 [0] 0 [0] 3 [1]
Inhetcluster‘moed’onderzoekenwenaast‘moed’hetvoorkomenvandebegrippen‘heldhaftigheid’,‘flinkheid’,‘krachtigzijn’en‘durf ’.Moedhangtsamenmethettonenvanvasthoudendheidoverdeeigeninbrengofheteigeninitiatief,zelfsalsertegenwindteverwachtenis.
Indepartijprogramma’svandeNederlandsepolitiekepartijenishetcluster‘moed’nauwelijksvertegenwoordigd.Devierpartijendiescoreninditcluster(D66,GroenLinks,PvdAenVVD)scorenenkelopdeterm‘kracht’of‘krachtig’.‘Kracht’of‘krachtigzijn’wordtvaakoverdrachtelijkgebruikt,voormetnamevoorhetoptredenvanoverheidengezagsdragers.Hetwoord‘kracht’iseenbelangrijkwoordinhetjargonvanzowelD66alsPvdA.Bijeennadereanalyseblijktechterdatdezetermenvrijwelnooitgebruiktwordenalsdeugd.Waardezetermwélduidelijkalseendeugdvoorkomt,isalséénvandevijfspeerpuntenvanhetpartijprogramma2006vanD66:‘Vertrouwopdeeigenkrachtvanmensen’(2006:13).Zijleggenditalsvolgtverderuit:‘Wijvertrouwenopdeeigenkrachtenontwikkelingvanmensen.Wijwillendatdeoverheiddezeeigenkracht,vindingrijkheidencreativiteitvanmensenondersteuntenruimtegeeft’(2006:14).Deovertuigingdiehieruitspreekthebbenwijalsdeugduitgelegd.OpeenzelfdewijzewordthetbegripgebruiktbijdeVVD:‘Wijliberalen
43
hebbenvertrouwenindekrachtvanelkmens’(2006:2).Zijzienditalsdekernvanhetliberalegedachtegoed.
BijdePvdAkomt‘kracht’of‘krachtigzijn’alsdeugdnietvoor.Zijgebruikendezebegrippenomhuneigenwoordenkrachtbijtezettenoftestellendatdepartijeenbepaaldbeleid‘krachtigwilondersteunen’.
‘Moed’alsbegripkomtalleenvoorbijdeSP,maaralleenineenvasteuitdrukking,nietalsdeugdbegrip:‘Hetzaldeburgermoedgevenenookinspirerenomookzelfbijtedragenaanhethandhavenvaneenfatsoenlijkesamenlevingenonderlingrespect’(1994:12).Omdat‘moed’hierwordtgebruiktinhaarpassievebetekenis(‘eenhartonderriem’)ennietalsactiefgedrag,datzichkenmerktdoorstandvastigheidinhetzichtvangevaar/risico,ishiergeensprakevandeugdelijkgedrag.
2.2.10 Rechtvaardigheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 3 6 4 5 1 [0] 2 [0] 1 [0] 0 [0]
CU 13 - - 5 2 [1] - - 1 [0]
D66 6 6 1 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 3 8 - 5 1 [0] 2 [0] - 1 [0]
PvdA 9 20 0 2 2 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 8 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 9 0 12 1 2 [1] 0 [0] 4 [0] 0 [0]
SP 3 1 2 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 1 3 4 3 0 [0] 0 [0] 0 [0] 1 [0]
Binnenhetcluster‘rechtvaardigheid’vallennaast‘rechtvaardigheid’ook‘gevoelvoorrechtenonrecht’,en‘redelijkheid’.14Uiteraardisdestrekkingvan‘rechtvaardigheid’politiekbijzonderomstreden.Interessantisdatenkeleconceptueledifferentiaties,diealseerstedoordeGrieksefilosoofAristoteleszijngemaaktm.b.t.‘rechtvaardigheid’,nogsteedseenhouvastkunnenbiedenbijdeinterpretatievandestrekkingvandezetermindepolitiekeprogramma’s.Aristotelesmaakteenonderscheidtussenrechtvaardigheid‘alseenvolkomendeugdvoorzoverdezebetrekkingophethandelenjegensanderenheeft’,enaandeanderekantstaatvoorhem‘de“particuliererechtvaardigheid”,dieonderverdeeldwordtineen“verdelende(distributieve)”eneen“corrigerende”rechtvaardigheid’(Becker2007:288).
14 Confessionele partijen spreken vaak van ‘gerechtigheid’ in plaats van ‘rechtvaardigheid’ . Deze term is niet meegenomen onder de deugd ‘rechtvaardigheid’ .
44
Hetisvooraldeze‘particuliere’rechtvaardigheiddieweterugvindenindeprogramma’svanpolitiekepartijen.Binnendeparticuliererechtvaardigheidisdedistributieverechtvaardigheidhetsterkstvertegenwoordigd.Hetgelijkeverdelenvanmiddelenisvoordepartijenaande‘linkerzijde’vanhetpolitiekespectrumvaakeenspeerpuntinhunprogramma.Opvallendisdatdiegelijkeverdelingvangoederensteedsmeerverschovenisvaneeninternationalediscussieoverontwikkelings-samenwerkinge.d.naareennationalediscussiewaarbijdesociaalzwakkerenindesamenlevingenindeprogramma’svan2006deautochtonemedeburgercentraaliskomenstaan.
Decorrigerenderechtvaardigheiddaarentegenvindenwetraditioneelvoornamelijkbijdepartijenaande‘rechterzijde’vanhetpolitiekespectrum,maarinrecenteprogramma’szienwebenoemingenvancorrigerenderechtvaardigheidvoornamelijkbijdePvdA,bijv.:‘eenstrengenrechtvaardigasielbeleid’(1994:2,31e.v.,35,38e.v.;2006:35,40,54),hetgeenweergeleidheefttotscherpekritiekopdekadersvan‘strengenrechtvaardig’dooronderanderedeChristenUnieenGroenLinks.
Dat‘strengenrechtvaardig’eenzekerespanningmetzichmeebrengt,daarvanzijndemeestepartijenweldoordrongen.Discussiesrondomdezevormvanrechtvaardigheidspelenzichafophetvlakvandegrenzenenbegrenzingen:diversepartijenpleitenvoorbarmhartigheidenmenselijkheid.
HetCDArichtzichmetnameophetconceptvanrechtvaardigheidopmacroniveau,d.w.z.alsonderdeelvandemocratieofininternationaleverhoudingen:‘Deoverheidkanzichookmeerrichtenophaarkerntaken:veiligheid,hethandhavenvanderechtsorde,hetbevorderenvaneengoedemarktwerking,hetfaciliterenvanmaatschappelijkeverbanden,hetsteunenvandezwakkenenhetbijdragenaanvredeenrechtvaardigheidindewereld’(2006:18)en:‘Degrootsteuitdagingismisschiennogweltelatenziendateendemocratischesamenlevinginstaatisdieproblemenrechtvaardigenduurzaamoptelossen’(1994:12).DeChristenUniesluithierbijaan,maarbenadruktmeerdanhetCDAdewaardenwaarvoor–naarhuninterpretatie–eenopchristelijkeleestgeschoeidepartij15dienttestaanenuithiermeeimplicietkritiekophetbeleidvandeNederlandseoverheid(vóór2006):‘Vreemdelingenbeleidenintegratiebeleidwerden“strengenrechtvaardig”,maarindetoepassinggingtevaakdemenselijkheidverloren’(2006:5)en:‘VoordeChristenUnieiseengoedesamenlevingeensamenlevingdiegekenmerktwordtdooronderlingeverbondenheid:rechtvaardig,verantwoordelijkentoekomstbestendig’(2006:6)of:‘DeChristenUniegaatdezeuitdagingen[globaliseringeninternationalisering]aan.Kernwoordendaarbijzijnrechtvaardigheid,solidariteitenduurzaamheid’(2006:51).Meernogdan
15 Zoals ook blijkt uit: ‘Vanuit de Bijbelse opdracht te zorgen voor recht en gerechtigheid, een van de centrale noties van de christelijke politiek, streeft de ChristenUnie naar rechtvaardige internationale verhoudingen en handelsstructuren in de wereld en naar vrede, veiligheid en respect voor de mensenrechten’ (2006: 40).
45
inhetprogrammavandeChristenUniekoppeltdeSGPhaarverstaanvanhetbegrip‘rechtvaardigheid’aanhuninterpretatievanGods’planendeBijbel:‘RechtvaardigeafwegingkanslechtsplaatsvindenindienaandeGerechtigheid,diedewetGodsvraagtendiehetEvangeliegeeft,vollezwaartewordtverleend’(1977:2).UiteindelijkbepaaltvolgensdeSGPnietdemenswatrechtvaardigenrechtvaardigheidis,maarishetdeGoddelijkegerechtigheiddiericht.16IndezeanalyseisbijdeSGPuitgegaanvaneenrechtvaardigheidsbesefdatinlijnligtmetGodsgerechtigheid,enwaardenzoalsbarmhartigheid.DatdezenotievanrechtvaardigheidvoordeSGPleidendis,blijktookuithunopvattingenrondomasielbeleid:‘EnalshetgaatomdetoelatingvanasielzoekersenanderendiehunheilinNederlandzoeken,komthetaanophetvindenvaneengoedevenwichttussenenerzijdsrechtvaardigheidenanderzijdsbarmhartigheid’(2006:20).
InternationaliseringeninternationaleverhoudingenzijndekernvanwaaruitGroenLinkshetbegriprechtvaardigheidbenadert.Zijsteltdatrechtvaardigheidineenglobaliserendewereldgekenmerktwordtdoordenotiedatdeaardevaniedereen–mensendier–is,endatrechtvaardigheidhetbesttothaarrechtkomtalsmulti-culturaliteitenduurzaamheidwordenbevorderd.‘Hetspreektvanzelfdatdebestegarantievooreenrechtvaardigesamenlevingenvoorhetbehoudvantolerantieligtineenverdereversterkingvandemulti-culturelesamenleving’(1994:3)en:‘Ofzoalsdetitelvanditprogrammaaangeeft,hetstrevennaareenwereldalsveilige,rechtvaardigeenduurzamewoningvooralhaarbewoners’(1994:3).GroenLinkssteltdusdatrechtvaardigheidnietsamenhoefttegaanmetgelijkheid,zelfsnietmeteerlijkheid.Zijsteltterechtdatrechtvaardigheidindepolitiekgeleidheefttoteenkoppelingaandeeconomie,waardoorslechtsdistributieverechtvaardigheidalsconceptisovergenomen.Maar,zosteltzij:‘Daarwaardemarkteconomiewelefficiëntis,zijndegevolgenlangnietaltijdrechtvaardig’(1994:44)en:‘Somsishetgoeddatrechtvaardigheidbovenefficiëntiewordtverkozen’(1994:44).Zozienwedatdepartij‘rechtvaardigheid’nauwelijksalsdeugdentermvoor(hetgedragvan)individueleburgersgebruikt.
Bijdeliberalen(D66,VVD)zienweinderdaadookdathetconceptvanrechtvaardigheidnietverbondenmetinnerlijkeeigenschappenvanpersonen,ofzelfnietmeteennotievanharmonietussenverschillendegroepen,socialeverbandenofinternationaleverhoudingen;hierwordthetconceptenkelverbondenmetdeeerlijkeverdelingvanmiddelen,waarbijafhankelijkvandepolitiekepositievandepartijdemeningenoverdeinhoudvandieeerlijkeverdelinguiteenlopen.17DeVVDwijstophaar
16 SGP: Het is een dienende regering een roeping om de samenleving zo rechtvaardig mogelijk te dienen [in dienst van de gerechtigheid] (1977: 3).
17 Bijv. bij de VVD: ‘Het is niet rechtvaardig als deze [inkomensverschillen] verschillen door de overheid voor een groot deel worden wegbelast’ (1994: 4) en bij D66: ‘heffen van belastingen en sociale premies is niet alleen nodig voor de financiering van de collectieve uitgaven, maar moet tevens dienstbaar zijn aan een rechtvaardiger inkomstenverdeling (heffing naar draagkracht)’ (1977: 4).
46
uitgangspunten:‘RichtsnoervoorditprogrammaenvoorhetpolitiekehandelenvandeVVDvormendeliberalebeginselenteweten;vrijheid,verantwoordelijkheid,verdraagzaamheid,socialerechtvaardigheidengelijkwaardigheidvandemens’(1994:3).Hoedezesocialerechtvaardigheiddienttewordeningevuldwordtnietgeheelduidelijk.WatweluithetprogrammaspreektisdatrechtvaardigheidvoordeVVDveelalsamenhangtmethetrechtdatiederindividuheeftomtekiezen;uitgangspuntisdeeigenkrachtenautonomie.D66geefteeninteressanteinvullingaandeAristotelischeovertuigingdateeneerlijkeverdelingvanmiddelenleidttoteenrechtvaardigeengoedfunctionerendemaatschappij,waardoorhetindividudevollekanskrijgtzichzelfteontplooien:‘Datdelastendaarvan[uitkeringen]gemeenschappelijkgedragenworden,iseenzaakvansocialerechtvaardigheidenvanverlichteigenbelang’(1994:16).
DeSPsluitaanbijbeideliberalepartijenindiezindatookzijhetbegriprechtvaardigheidnergensinterpreteertalsdeugdvanindividueleburger,maarenkelindezinvaneenbeleidsdoelstelling.Weliswaarverschiltdeinvullingvanhetbegriprechtvaardigheid.VoordeSPisditgelijkheidindeverdelingvanmiddelen.
BijdePvdAzienwedatdenotievanrechtvaardigheidveranderdisdoordetijd.Departijsteltinhaarprogrammavan1994eenlangeenbestendigetraditietehebben,diegedragenwordtdoorkernwaarden:‘HetideeisnietnieuwmaareenactuelevertalingvandedrietraditiesdiedePvdAvanafhaaroprichtingin1946hebbenbeïnvloed:devrijzinnig-democratische(opensamenleving),desociaal-democratische(rechtvaardigheid)endecultuur-socialistische(gemeenschapszin)’(1994:6).In1994pleitdepartijvoor‘socialerechtvaardigheid’,waarmeevoornamelijkdeverdelingvanmiddelen,maarzekerookdesolidaireopvangvan‘dezwakkeren’wordtbedoeld.Eriseenscherpeveroordelingvanhetkabinetsbeleidvan‘strengerechtvaardigheid’,waarbijmenzichafvraagt:‘Bestondenbestaatersteunvoorditsamenhangendedochgrimmigestrevennaarstrengerechtvaardigheid?’(1994:32).HetschetstdanookdeverbazingdathetverkiezingsprogrammavandePvdAin2006hetbegriprechtvaardigheidgeheelinvultlangsdelijnenvanditconceptvan‘strengerechtvaardigheid’:‘VoordePvdAisdelijndaarbijhelder:wezijnvooreenstrengmaarrechtvaardigenhumaanasielbeleid’(2006:35)en:‘Westaanvooreenstrengmaarrechtvaardigasielbeleid’(2006:40).HetverbandtussenrechtvaardigheidenhetasielbeleidisookaanwezigbijdePvdD,overigenszonderdat‘rechtvaardigheid’hieralsdeugdtermwordtgebruikt:‘rechtvaardigasielbeleid’,‘rechtvaardigebehandelingvanmensen’zijntypischewendingen(2006:39).
Watduidelijkwordtuitdezeanalyseisdat(metuitzonderingvanCUenSGP)geenenkelepartijdeindividueleburgeraanspreektopdedeugdrechtvaardigheid.Indeprogramma’svananderepartijenspeeltrechtvaardigheiduitsluitendophetniveauvanpolitiekemacrostructuren,enwordtvooralgerealiseerddoor‘hogereinstanties’ofdit
47
nuinternationaleinstantiesenverdragenzijn,ofderegering.18Gezienhetevidentemaatschappelijkebelangvanrechtvaardighandelendoordeburgersisditopz’nminstopmerkelijktenoemen.
2.2.11 Openheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 4 3 2 0 0 [0] 1 [0] 1 [0] 0 [0]
CU 3 - - 1 0 [0] - - 0 [0]
D66 6 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 4 2 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 3 4 0 1 1 [1] 4 [2] 0 [0] 0 [0]
PvdD 2 - - - - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 7 1 2 0 3 [0] 1 [0] 2 [0] 0 [0]
SP 2 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 2 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Binnenhetcluster‘openheid’wordennaast‘openheid’devolgendedeugdenbegrippenonderzocht:‘belangstelling’,‘openhartigheid’,‘tolerantie’en‘verdraagzaamheid’.Zoalsdetabelduidelijkweergeeft,isditclusterrelatiefschaarsvertegenwoordigdindeprogramma’svandediversepolitiekepartijen.MetuitzonderingvandePvdA,dieinhaarverkiezingsprogramma’svan1994en2006de‘openheid’vanburgersintermenbeschrijftdiewijalsindividueleburgerlijkedeugdeninterpreteren,komendebegrippenuitditclusternietvooralsdeugdbegrippendieophetgedragendekaraktervanburgersslaan.19
Derelatiefschaarsescoresophetcluster‘openheid’zijnopmerkelijkomdatnaast‘openheid’met‘tolerantie’eenindetraditievandepolitiekefilosofiecentraleburgerlijkedeugdtotdeonderzochtebegrippenhoort.‘Tolerantie’komtvanhetLatijnsetolerare,hetgeen‘(ver)dragen’of‘uithouden’betekent.Hierinligtalde
18 Wel valt op dat alle partijen ‘recht’ veelvuldig (vooral in vaststaande verbindingen) gebruiken in hun programma’s. Bijvoorbeeld, Christen Unie: ‘tot hun recht komen’ , ‘recht hebben op’ , ‘recht’ 147x; PvdA ‘Recht’ als woord en afgeleide wordt 111x gescoord; SGP, ‘recht hebben op’ 69x; SP 129x: ‘recht hebben op’ , ‘mensenrecht’ , ‘verworven recht’ etc. Bij de VVD scoorden ‘recht’ , ‘voorrecht’ , ‘rechten van mensen’ 24x.
19 ‘Van de al langer in Nederland wonende bevolking wordt een open houding en een actieve belangstelling verwacht’ (2006: 39). In 1994 stelt de PvdA: ‘Openheid tegenover andere culturen en multiculturele democratie begint niet ergens in Europa, maar in de eigen straat of wijk’ (1994: 44). Dat openheid door de PvdA niet als een gemakkelijke deugd wordt gezien, blijkt uit bewoordingen dat de burger zijn best moet doen om die openheid te betrachten, te handhaven en te vergroten: ‘Die openheid is niet gemakkelijk, want als medeburger werd en wordt nog steeds vooral diegene ervaren die deelt in dezelfde culturele gewoonten, tradities, die dezelfde taal spreekt, enz.’ (1994: 44). Desalniettemin is een goed burger iemand die ‘openheid en belangstelling [betracht] voor het andere en het vreemde, in Nederland en elders’ (1994: 96).
48
betekenisbeslotendattolerantiewordtgezienalseendeugdalsiemandinhetlichtvanzijneigenmeningen,ideeënenovertuigingeninstaatiseenander,dieergeheelanderemeningen,ideeënofovertuigingenopnahoudt‘teverdragen’.Dathijofzijinstaatisomhetongemakvaneendergelijkeaanwezigheid‘uittehouden’.Hiermeewordttolerantieeengarantievoordeautonomievanhetindividuenopdezewijzetoteenmoreleplichtvaneeniederineenpluriformesamenleving.20Daarwaarburgersopenstaan,belangstellinghebben,openhartigentolerantzijnontstaateenvormvanluchtigheidenrespectenwordtdekansopdialoogvergroot.Gezienhetevidentemaatschappelijkebelangvandedeugdentolerantieenopenheidvooro.a.deintegratieproblematiekzijndeschaarsescoresopmerkelijk.Inplaatsvandedeugden-begrippenuitditclustertegebruikenvoordeaanbevelingvaneenmaatschappelijkeminentbelangrijkeburgerlijkehouding,gebruikendepartijprogramma’shetwoord‘open’vooralomdaarmeeintegaanopkritiekophetpolitiekeklimaat.Zowelindeprogramma’svan1994alsvan2006leggendepartijendenadrukopeen‘openeneerlijke’politiek,‘openheidenopenbaarheidvanbestuur’en‘openheidenintegriteitvanbestuurders’.21
Concluderendmoetenwestellendathetcluster‘openheid’alsdeugdenclusternietergindepolitiekebelangstellingstaat.Openheidrichtzichmetnameopdeeigeninvullingvandebestuurlijkefunctieenvanaf1994ooksterkvingerwijzendnaardemanierwaaropdeoverheidfunctioneert.Deroepomopenheidlijktdusmetnameingegevendooreenvoorondersteldeondoorzichtigheidvan‘depolitiek’enis–metuitzonderingvandePvdA–nergensgerichtopkaraktereigenschappenvanburgers.
20 Recente ontwikkelingen van het tolerantiebegrip (o.a. bij Walzer [1997]) gaan zelfs zover dat zij niet alleen een ‘uithouden’ of ‘niet-discrimineren’ voorstaan, maar een stimulering van de verschillen en het ontwikkelen van een openheid voor het andere.
21 D66 noemt het woord ‘open’ uitzonderlijk vaak: Het woord ‘open’ wordt 73x gevonden. Voor onze analyse is dit echter van weinig belang, aangezien de term vooral in vaste uitdrukkingen gebruikt wordt, maar niet als deugd. Te denken valt aan uitdrukkingen als ‘open grenzen’ , ‘open structuren’ , ‘open economie’ , ‘open samenleving’ .
49
2.2.12 Hoop
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 2 2 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 2 - - 0 0 [0] 0 [0]
D66 3 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 1 0 - 1 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 0 2 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 2 3 0 1 0 [0] 1 [0] 0 [0] 1 [1]
VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
‘Hoop’alséénvandedrieklassieketheologaledeugdenwordtindepartijprogramma’snauwelijksgenoemd.Voordehogescoresvanhetcluster‘hoop’isereenplausibeleverklaring.Naast‘hoop’,‘solidariteit’en‘steun’vormen‘menselijkheid’enbegrip’ditcluster.Hetzijnjuistdepolitiekpopulairebegrippen‘solidariteit’en‘steun’diehoogscoren.
VoorAugustinus,wiensverhandelingenéénvandeeikpuntenisvanhetchristelijkediscoursoverdedrietheologaledeugdengeloof,hoopenliefde,hing‘hoop’nauwsamenmet‘geloof’.Hethieldnamelijkdevooronderstellinginvanverlossing:menzouopstaanuitdedood,hetlaatsteoordeeloverlevenenverlostwordendoorGod.VoorThomasvanAquinohoudt‘hoop’alsdeugdhetmiddentussenwanhoopenveronderstellingvangenade(vgl.Mann1998:329).Zijdiewanhopenhebbenteweinighoopengelovennietdatzijinaanmerkingkomenomverlostteworden.Anderzijdszijnzijdievasthoudenaandeveronderstellingvaneenautomatischegenadeookverstokenvanhoop,omdatzijverwachtendathoopnietnoodzakelijkis.Tegenoverdezetheologischeinterpretatievan‘hoop’isophetfeittewijzendat‘hoop’hedentendageookseculierkanwordeningevuld.Hetisvoornamelijkdezeseculierevormvan‘hoop’,namelijkindezinvan‘hoopophetgoedeleven’,diebedoeldwordtinditcluster.
OpvallendisdatdeSPdeenigepartijisdiespreektoverhoop:‘Maareenbeleiddatmensennietangstigmaakt,maarhoopgeeftvoordetoekomstenburgersweervertrouwengeeftindepolitiekeninelkaar’(2006:4)en:‘hetbiedenvanperspectiefenhoop[indebestrijdingvanterrorisme]’(2006:69).
Samenvattendkunnenwestellendat‘hoop’alsdeugdindeklassiekedoordetheologievormgegevenzinindeprogramma’svanpolitiekepartijennietvoorkomt,enineenseculierebetekenisuiterstzelden.Deschaarstevanhetdeugdenbegrip‘hoop’isopmerkelijkalswedezecontrasterenmetdeomnipresentievanhetbegrip‘hoop’
50
indeAmerikaansepolitiekeretoriek(bijv.bijPresident-electObama).DeNederlandsepartijenlijkendergelijkegrotewoordenteschuwen,maardevraagisof‘hoop’nietzelfsindenuchtereNederlandsepolitiekeprogramma’szoumoetenwordengethematiseerdalseenmaatschappelijkbelangrijkeburgerlijkedeugd,diemenseninstaatstelt,positiefenactiefomtegaanmetdeingrijpendepolitiekeeneconomischeveranderingeninonzetijd.
2.2.13 Matigheid
Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]
Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP
CDA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
CU 0 - - 0 0 [0] - - 0 [0]
D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]
PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
PvdD 0 - - - 0 [0] - - -
PVV 0 - - - 0 [0] - - -
SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]
Hetcluster‘matigheid’omvatnaast‘matigheid’zelfdevolgendedeugden:‘beheerstheid’,‘oppassendheid’,‘tactvolzijn’en‘plichtsgetrouwheid’.Alvanafhetvroegstebeginvandedeugdenethiekbehoort‘Matigheid’totdebelangrijkste(kardinale)deugden.Hethoudenvan‘maat’wordtgezienalseenkwaliteitdieervoorkanzorgendatdemaatschappijniettenondergaataanverleidingenzoalshebzucht.Indemodernetijdwordtdedeugd‘matigheid’vaakalsouderwetsbeschouwd;erisweinigaandachtvoor.VanTongeren(2007:200)noemtditterechtopmerkelijk,aangezienjuistinonzetijdmethaarvelekeuzemogelijkhedenenethischeenmilieu-problemendediscussieovermatigheiden‘dejuistemaat’noodzakelijkerlijktdanooit.Tochheeftookdepolitiekdezedeugdnietopgepikt.Zijkomtindeprogramma’ssimpelwegnietvoor.
51
3 Deugden in de publieke perceptie
Hoesluitendezeresultatenaanbijdeperceptievandedeugdenineenbrederpubliek?Binnenhetkadervanditkortdurendeonderzoekvanpartijprogramma’skonuiteraardgeenbrede,empirischemetingwordenondernomenvandepubliekeperceptievandeugden,dieinpolitiekeprogramma’sbelangrijkzijn.Wijmakeninhetvervolggebruikvande‘ruwedata’vanhetempirischeISW-deugdenonderzoekonderleidingvanJ.P.L.M.vanOudenhoven(ISW2008).Hierbijistelettenophetbijzonderekaraktervanditonderzoek.HetempirischeISW-onderzoekheeftbewustgekozenvoorrelatiefkleinesamplesvan‘beïnvloeders’vanverschillendelevensbeschouwelijkeachter-grondenenbijhennaardeugdbegrippengeënquêteerd.Daardoorkondenbepaaldevragendieachterafvoorhetonderhavigeonderzoekinteressantwarengeweest,nietaanbodkomen.Erisb.v.nietgeïnformeerdnaarevt.politiekeactiviteitenvandeniet-gemeenteraadsleden.Echter,hetligtvoordehandaantenemendatdegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersnietinwezenlijkhogerematepolitiekbelangstellendenactiefzijndandegemiddeldeNederlandsebevolking.22
Vooronszijnbijzonderinteressantdegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders,omdatdeze,andersdandegeënquêteerdegemeenteraadsleden,nietbijvoorbaatpolitiekeambtsdragerszijnendaardoorwaarschijnlijkdichterstaanbijhetpolitieke(in)activiteitspatroonvandegehelebevolking.Wijkijkenhiervooralnaardeopenantwoordenenhettaalgebruikdathierinvoorkomt.
Hetalgemenebeeld,datuitdeopenantwoordennaarvorenkomt,isdatvaneenapolitieke deugdenbeleving vandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders.Overhetalgemeenzijndeugdenconceptendiesterkgebondenzijnaanminofmeerspecifiekerollendieeenmensheeft.Hetisdanooknietverrassenddatderespondenteninhunopenantwoordenaandedeugdeneeninvullinggevendiesterkisgekleurddoorhuneigenberoep.Bijvoorbeelddeleerkrachtengevenopdevraaghoezijproberendedoorhengenoemdedeugdenindepraktijktebrengen,vanzelfsprekendinvullingenzoals‘Dooromteziennaardeleerling,depersoonvandeleerlingisheelbelangrijkvoorme’of:‘Doorhetmetjecollega'stehebbenoverwatjebelangrijkvindtindeomgangmetelkaarenmetdekinderenenelkaardaarinteondersteunen’.Geestelijkleidersnoemenactiviteitenzoals:‘Doorlezingentegevenendeeigenschappentijdensdienstentebenadrukken’.
Hetvaltechterookopdaternauwelijkseenbeseflijkttezijndatdedoordegeënquêteerdengenoemdedeugdenookeenbelangrijkeinvullingkennenvanuit
22 Vgl. het onderzoek van Dekker (2005), die zeer lage scores vindt voor ‘politiek actief zijn’ als belangrijk ingrediënt van ‘goed burgerschap’ (in Nederland in 2002/3: 2%) vgl. Dekker (2005).
52
derolvanburger.Dedeugdenwordengeïnterpreteerdalseigenschappendieinhetprivateenberoepsveldspelen,maardiegeenpolitiekestrekkinglijkentehebben.
Weliswaargevenookleerkrachtenengeestelijkleidersantwoordendieduidenopdemeningdathunwerkeenmaatschappelijkeofpolitiekeinvloedkanhebben,maarditverbandblijftmeestalindirect,enheeftvooralbetrekkingopdealgemenesocialeenculturelesfeer.Veelleerkrachtenonderstrepenbijvoorbeeldhun‘voorbeeldfunctie’,waarbijhetzichalsmedemensverantwoordelijkgedragenalséénvandeaspectenwordtmeegenomen.Zijnoemenookdeprojectenvanhunschoolmetbetrekkingtotcultureleeducatieensocialevaardigheden.Debrederemaatschappelijkebetekenisvandeeigenvoorbeeldfunctiewordtdoorsommigeleerkrachtengenoemd(b.v.dathetverbeterenvandecommunicatievevaardighedenvandeleerlingenzalleidentoteenmeertolerantemaatschappij),ensommigenzienhierinhunbetrokkenheidbijactiefburgerschap,maarerwordtmeestalgeenrechtstreeksverbandgelegdtussendeeigenrolenpolitiekethema’s.DeantwoordenvandeleerkrachtengevendusblijkvaneenbetrokkenheidbijdeNederlandsesamenleving,maardezebetrokkenheidwordtnauwelijksindirectezinpolitiekgeïnterpreteerd.
Hetzelfdebeeldvindenwijbijdegeënquêteerdegeestelijkleiders.DeantwoordentoneneenbetrokkenheidbijdeNederlandsesamenleving,maardezebetrokkenheiduitzichvooralinhetvoorbeeldkaraktervanheteigenfunctionerenopsociaalgebied:menwiluitdragenwathetbetekentomeengoedmenstezijn,maareenpolitiekeinvullingdaarvanontbreekt.Degeestelijkleiderswilleneenvoorbeeldzijnvoorhunachterbanenwillenhuneigenideeënoverdeugdenpersoonlijkuitdragendooralseengoedmensteleveninwoordendaad.Hoeditleveneruitdienttezien,wordtuiteraardsterkingegevendoordereligieuzeachtergrondvanwaaruitdegeestelijkleiderspreekt.Bijv.antwoordtéénvanderespondenten:‘DoortelevenvolgenshetevangelievanJezusChristus’,terwijleenanderstelt:‘D.m.v.gebedenrituelewassing(gezicht,handenenvoetenwassenwaardoorjetotrustkomt)’maarook:‘Doortebeseffendatdewereldnietvoormezelfis’.Uitditsoortantwoordenblijktdatideeënoverwat‘deugdelijkleven’isdoordezetweegroepenvan‘beïnvloeders’nietindirectezinpolitiekwordeningevuld.
Alserindirectezinpolitiekeuitsprakenwordengedaan,nemendezedevormaanvankritiekopdeNederlandsemaatschappijinhetalgemeenendeoverheidinhetbijzonder.HetzijnvooraldereligieuzeleidersdiezichergerenaanbepaaldezakeninNederland:‘Nederlandschietdoorintolerantie,nietallesmoetkunnen.Bv.Roepenineenstadionallejodenaanhetgas’.Eenrespondentlaatookzijnbezorgdheidzienoverdeeffectenvandepolitiekindemaatschappij:‘Ikvoelmeongemakkelijkoverpolitiek,eristeveelverharding,eentestreng(jeugd)beleid.’Dekritiekopdeoverheidtoontevenweleenbepaaldebetrokkenheid.Eenrespondentstelt:‘Denogsteedstetoleranteenslappehoudingvandeoverheidt.a.v.bepaaldeontwikkelingen.Deoverheidmoetmeeractiefenpreventiefbeleidhebben’.Leerkrachtensprekeninditverbandvooraloverjeugdbeleid,vrijheidvanonderwijsendemanierwaaropdedagelijksepraktijkop
53
schoolbeïnvloedwordtdoorbepaaldepolitiekebeslissingen.Zijzijnvooralbezigmetdemanierwaaropmenseninzijnalgemeenheidenhunleerlingeninhetbijzondermeerrespectvol,toleranterenruimdenkendemetelkaarkunnenomgaan.Éénleer-krachtnoemthierbijzijnergernisaanwathij‘deblootcultuur’noemt,enverwijstdaarbijnaarhet‘inburgeringsfilmpje’vandeoverheid,datvolgenshemveeltevergaat.Eenandernoemtde‘moreleverarming’:‘DeverarmingvanChristelijkeliberaleregering,grotegroepleeftinarmoedeenellende’.Ooknoemenveelleerkrachtende‘slappehouding’vandeoverheidaangaandeseksendrugs;dezefocusisopvallendenhangtwellichtsterksamenmethunberoep,waarinzijdegedragingenvan–vooraljonge–mensenvandichtbijmeemaken.Geestelijkleiderszijnvooralgeïnteresseerdindevrijheidvangodsdienstenmeningsuiting,alsmededebegrenzingdaarvan.Zijvragenzichenerzijdsafwatergebeurdalsdepolitiekmaatregelenneemtdiediscriminerendkunnenzijnvoorbepaaldereligieuzegroepen,terwijlzijanderzijdsbezorgdzijndateenteverdoorgevoerdevrijheidvanmeningsuitingmensenzoukunnenkwetsen,hetgeenhetrisicovanconflictenverhardingmetzichmeebrengt.Zoalsuitdezegegevensduidelijkwordt,ishetvooraldeeigenberoepsmatigeachtergrondvanwaaruitdebevraagdenspreken.Daarnaastwordtduidelijkdatdegeuitekritiekvooralstoeltopeengebrekaanvertrouwenindepolitiek.Omdezekritiekvormtegeven,kiezendegeënquêteerdenechternietvooractiefpolitiekbezigzijn,maarzijrichtenhunpijlenveelmeerindividueelophet‘deugdelijkleven’vanhunachterban.Ditdoenzij,volgenshuneigeninschatting,inbelangrijkematedoorzelfhetgoedevoorbeeldtegeven.Deeigenvoorbeeldfunctieisgerichtopdeoverdrachtvanvooralopdepersoonlijkehoudinggerichtedeugden,dieweinigpubliekeenpolitiekeinvullingkrijgen.23Alsweindeopenantwoordeneensignaalvoordeburgerschapsbelevingvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersmogenziendanzouhetpassendzijndezemethetbegrip‘apolitiekburgerschap’aanteduiden.24
23 Deze weliswaar tentatieve interpretatie, die bij een explorerend onderzoek past) wordt ook ondersteund door het onderzoek van Dekker (2005). Dekker wijst erop dat wanneer burgers gevraagd wordt wat zij verstaan onder ‘goed burgerschap’ dan blijkt dat zij vrijwel niet aan politiek gehecht zijn. ‘Voor de burgers zelf is de goede burger bovenal een sociaal ingesteld mens en vervolgens iemand met moreel besef en aandacht voor leefbaarheid en milieu. Activisme en deelname aan collectieve acties zijn duidelijk minder belangrijk’ (Dekker 2005: 76 e.v.).
24 Het concept ‘apolitiek burgerschap’ heeft enkele raakvlakken met een burgerschapsbeleving die (met blik op de Griekse filosoof Sokrates zoals gepresenteerd in Platos dialogen Apologie en Critias [Plato 1997]) ‘Sokratisch burgerschap’ (Socratic citizenship) wordt genoemd. Overeenkomsten liggen in kenmerken als (1.) een negatieve, gedesillusioneerde houding t.o.v. ‘de’ politiek, (2) de kritische houding ten opzichte van de ‘teneur’ van de samenleving waarin men leeft en (3) de focus op individuele, niet specifiek politieke deugden. Echter, in de literatuur wordt aan deze burgerschapsbeleving veelal een (weliswaar indirecte, maar duidelijk) positieve inbreng voor de politiek toegedicht (Mara 1997, Villa 2001, kritiek: Saccarelli 2007). Over een evt. intentie van een indirecte positieve politieke inbreng kunnen we uit de ruwe data niets uitmaken, en wij prefereren vandaar de noemer ‘apolitiek burgerschap’ .
54
Hoeziendegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersdedeugdendieinpartijprogramma’srelatiefhoogscoren?Deopenantwoordenlatenhetvolgendebeeldzien.• Indeprogramma’sishetaanvaardenof‘nemen’vanverantwoordelijkheideen
belangrijkedeugd.Ookdeantwoordenvande119geënquêteerdegeestelijkeleidersenleerkrachteninhetempirischeISW-deugdenonderzoekkunnen14keerzowordengeïnterpreteerddat‘verantwoordelijkheid’volgensderespondenteneendeugdis.Echter,alswekijkenhoederespondenteninhuntoelichtingenhetwoord‘verantwoordelijkheid’actiefgebruiken,valtopdatslechtséénrespondentmethetcommentaar‘[door]verantwoordelijkheidtenemen’toelichthoededeugdverantwoordelijkheidindepraktijktebrengenis(ISW2008:AA82).Vandevijfandererespondentendiehetbegrip‘verantwoordelijkheid’actiefgebruiken,betrefthetindriegevallennieteendeugdbegripmaareenfeitelijkeconstateringvanverantwoordelijkheden(ISW2008:BC50;BH58;BI68).Hetbegrip‘verantwoor-delijkheid’isdusgeenszinsevencentraalvoordegeënquêteerdenalsindeonderzochtepartijprogramma’s.Erkanzelfssprakezijnvaneenduidelijkeafkeervanhethamerenopverantwoordelijkheiddoorpartijenenbestuurders,getuigehetvolgendeantwoord:‘Jadehuidigeregeringheeftnaarmijnmeningdeklooftussenbevolkingsgroepeneerdervergrootdanverkleind.Alsjealsregeringspreektovereigenverantwoordelijkheidvandeburgerneemjejeverantwoordelijkheidniet.Christenzijnisverantwoordelijkheidnemenenomziennaarelkaar’(ISW2008:BC71).25
• Alsderecentepolitiekeprogramma’sergensaansluitenbijdedeugdentaalvandeburger,danishetwelmethunfrequentegebruikvanhetbegrip‘respect’.Hetbegrip‘respect’wordtmaarliefst73keeractiefgenoemd,enindemeestegevallenindezinvaneendeugd.DitbeeldwordtbevestigddoorenkelemetingeninhetISW-onderzoek:bijleerkrachten,dieeenoordeelmoestengevenoverhoebelangrijkzijeenvijftientaldeugdenvinden,26heeft‘respect’(meteenscore>4,5)deeersteplaatsalsmeestbelangrijkedeugd(vgl.Oudenhoven2008:16).
• Actiefzijn/meedoen:Terwijl‘actiefzijn/meedoen’eencentraledeugdencategorieinderecente(2006)politiekeprogramma’sis,waarmeedeburgerswordengewezenophetbelangvanactiefburgerschap,lijktdezedeugdencategorienietaantesluitenbijdeperceptievandeburgerszoalsdezeuitdeopenantwoordenvanleerkrachtenengeestelijkleidersnaarvorenkomt.‘Meedoen’wordthelemaalnietactiefdoordegeënquêteerdengebruikt,en‘actiefzijn’komtmaaréénkeeralseendeugdvoor(ISW2008:AC77):‘we[deschool]doenveelaanactiefburgerschap’(bedoeldlijkttezijn:eenaanzettenvanleerlingentotactiefburgerschap).
25 Een andere respondent vindt dat vrijheid van meningsuiting gepaard moet gaan met verantwoordelijkheid (ISW 2008: BG73)
26 Op een schaal van 1 (minst belangrijk) tot 5 (meest belangrijk). De vijftien deugden corresponderen met de eerste vijftien deugdenclusters die in onderhavig onderzoek zijn onderzocht (vgl. Inleiding en Bijlage 1).
55
• Vrijheid/autonomie:wordtvooralgebruiktterbeschrijvingvanrechtendiemeninNederlandheeft‘vrijheidvanmeningsuiting,vangodsdienst),somsalskritiekopeentelakseseksuelemoraal,maarnietalsburgerlijkdeugdbegrip.Autonomiewordthelemaalnietgebruikt.
• Behulpzaamheid/zorgzaamheid:Eencentraledeugdinpolitiekeprogramma’s,vooralvanwegedevaakvoorkomenderoepomsolidariteit.Depopulariteitvanhetcluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’inpartijprogramma’svindtnietzondermeereenequivalentbijdegeënquêteerdelerarenengeestelijkleiders.Alswenaarhetactievetaalgebruikvandegeënquêteerdegeestelijkeleidersenleerkrachtenkijken,valtopdatvandebegrippendieweinhetcluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’hebbenonderzocht(naast‘behulpzaamheid’en‘zorgzaamheid’ook‘medeleven’,‘onzelfzuchtigheid’,‘anderenbijstaan’,‘solidariteit’,‘gastvrijheid’en‘steun’)alleenzorgzaamheidéénkeeractiefwordtgebruiktopeenmanierdieopeenburgerlijkedeugdwijst(ISW2008:AC15).Hetbegrip‘solidariteit’,datinhetpolitiekeprogrammajargonvaakwordtgebruikt,sluitnietaanbijhetactievetaalgebruikvandegeënquêteerden.Echter,ookalsluithetdeugdenclusternietgoedaanbijhetactievetaalgebruikvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders,uithetISW-onderzoekblijktdat‘zorgzaamheid’eendeugdiswaarvanburgershetbelangkunnen(leren)inzien.27Leerkrachten,dieeenlijstvanvijftiendeugdentermenopmatevanbelangrijkheidmoetenevalueren,zienin‘zorgzaamheid’,alsdezealsdeugdencategoriewordt‘aangeboden’,eenrelatiefbelangrijkedeugd(score>3).Hetzelfdepatroonzienweb.v.bijdedeugden‘rechtvaardigheid’,‘hoop’en‘moed’.Hoeweldezedeugdenineersteinstantienauwelijksactiefwordengenoemd,gevendeleerkrachten,alszijdezedeugdenkrijgen‘aangeboden’,gezienhetinitieelschaarsenoemenvandezedeugden,verrassendhogewaarderingen(resp.>4;2,5;>2).
• Participatie/betrokkenheid:Betrokkenheidwordtvooralgebruiktterbeschrijvingvaneenfeitelijkbetrokkenzijn.Achteréénnoemenvan‘betrokkenheid’zienweeendeugdschuilenmaardanééndiezichvooralindepersoonlijkesfeerlijktteuiten:‘betrokkenheidbijmensenvooralbijdieikgoedken’(ISW2008:AA109).‘Participatie’komtnietvoor;hetiswellichteenteabstractbegripominopenantwoordenteverwachten.
• Duurzaamleven/milieubewustzijn:Indeopenantwoordenvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersisditvrijweleennon-issue.‘Duurzaamheid’wordtalsbegripnietactiefgebruikt.Indrieantwoorden(2008:BE64,BD102,Y10)wordtzorgomhetmilieuenonzeverantwoordelijkheidvoorhetmilieuuitgedrukt,maarditlijktmijlenveraftestaanvanhetbesefdatgoedomgaanmethetmilieueencentraledeugdencategorieisdieduidelijkeinspanningenofoffersvandeburgersvraagt.
27 De initieel relatief hoge score van ‘zorgzaamheid’ (Oudenhoven 2008: 17, figuur 2) is debet aan het feit dat ook het noemen van negatieve tegenhangers van de deugden is meegeteld. De geënquêteerden keren zich duidelijk tegen bepaalde vormen van wangedrag.
57
4 Conclusies en aanbevelingen
Inditonderzoekhebbenweprogramma’svanNederlandsepartijenonderzochtophetvoorkomenvaneentwintigtaldeugden(clusters).Deprogramma’sblijkenoverhetalgemeenvrijweiniggebruiktemakenvaneendeugdenterminologie.Alleeneenzeventalclustersvandeugdbegrippenwordtinvierofmeerprogramma’s(vande31onderzochteprogramma’s)tertyperingvaneenindividuele,burgerlijkedeugdgebruiktenwordtinonsonderzoekals‘deugdenmetrelatiefhogescores’ingeschaald.
Echter,wemoeteneropwijzenhoebeperktzelfshetgebruikvandeugdentermenmetrelatiefhogescoresis.Hetcluster‘verantwoordelijkzijn/verantwoordelijkheidnemen’komtin9programma’salsburgerlijkedeugdvoor,‘respect’in8programma’s,‘actiefzijn/meedoen’en‘vrijheid/autonomie’komenelkin7programma’svoor,‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’en‘participatie/betrokkenheid’elkentenslotte‘duurzaamleven/milieubewustzijn’in5programma’s.
Zelfsinprogramma’swaaronderzochtedeugdbegrippenterbenamingvaneenburgerlijkedeugdwordengebruikt,zijndescoresmeestallaag,endeclosereadingwijstuitdatwegeenszinstemakenhebbenmetuitgebreide,samenhangendereflectiesopdeugdbegrippeneneenpogingomdezebegrippeneenconcreteinhoudtegeven.
Verdervaltopdatdeweinigekerendatéénvandedeugdbegrippenmeteenrelatieflagescoreinrecenteprogramma’swordtgebruikt,hetveelalnietgaatovereennormatiefburgerschapsideaal,maarvooraloverhetverondersteldedisfunctionerenvan‘de’overheiden‘de’politiek.Metnamebijdedeugden‘openheid’en‘betrouwbaarheid’valtopdatzijvrijweluitsluitendgerichtzijnophetfunctionerenvanoverheidenpolitiek.Deprogramma’sgevenblijkvan‘navelstaren’inplaatsvandeburgerteprikkelenmeteencoherentenconstructiefbeeldvangoedburgerschap.
Verdervaltopdateenaantaldeugdenwaarvanhetmaatschappelijkebelangevidentisindeprogramma’s(vrijwel)nietscoren.Ditzijnineersteinstantiedeugdenals‘rechtvaardigheid’,‘hoop’,‘moed’,‘betrouwbaarheid’en‘openheid’.Verdervalttedenkenaandeugdenals‘vergeving’,en‘liefde’(mitsdezedeugdenvaneeninterpretatiewordenvoorziendiehunpolitiekestrekkinginzichtelijkmaakt).
Samenvattendvaltopdatdeonderzochteprogramma’sdeuitdaginglatenliggenomdoormiddelvaneendeugdendiscourseensamenhangendevisieopgoedburgerschaptegeven.Vaneenzeventaldeugdenclusterswordtindeprogramma’swelrelatiefveelgebruikgemaakt,maarditbiedtweinigsoelaas:Teneerstesluitendezedeugden–behalvededeugd‘respect’–nauwelijksaanbijhettaalgebruikvandeinhetempirischeISW-onderzoekgeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders.Tentweedelatendeprogramma’smetdedeugdenwaaropindeprogramma’s
58
nadrukwordtgelegd,maatschappelijkuitermatebelangrijkeburgerlijkedeugdenliggen.Wijhebbenalsvoorbeeldendedeugdenclusters‘rechtvaardigheid’,‘hoop’,‘moed’,‘betrouwbaarheid’en‘openheid’genoemd.Wijrondenafmetdevolgendeaanbevelingen.• HetempirischeISW-deugdenonderzoekbevestigtdatburgerswaardehechten
aandeugden.Deruwedatauithetempirischeonderzoektonenechterookdatdedeugdenvooralineensociale,maarnietpolitiekezinwordenbegrepen.Deopenantwoordenvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiderswijzenzondermeeropeenapolitiekedeugden-enburgerschapsbeleving.Hetisnoodzakelijkomallereerst,uitgaandevandedeugdendieonderdebevolkingkennelijkleven,duidelijktemakendatdedeugdenookeenbelangrijkepolitiekestrekkinghebbenendatditpolitiekeaspecteenbelangrijkelementisvangoedburgerschap.
• Omhetconceptvangoedburgerschapintevullenishetraadzaamgebruiktemakenvaneenbredergammaaandeugdendannugebruikelijkisindepolitiekeprogramma’s.Denuindepartijprogramma’sgebruiktezevendeugdenclusterszijntebeperktensluiten–behalvededeugd‘respect’–onvoldoendeaanbijhettaalgebruikvanburgers.
• Hetligtvoordehand,issuesdieinnietaansluitenbijdedeugdenbelevingvandeburgersineenformuleringaantebiedendiedichterstaatbijhettaalgebruikvanburgers.Bijv.zouhetnietbijhettaalgebruikvandeburgersaansluitendedeugdencluster‘duurzaamleven/milieubewustzijn’kunnenworden‘aangeboden’intermenvan‘respect’(voorleefomgeving)of‘rechtvaardigheid’(m.b.t.delevenskansenvoorkomendegeneraties).
Eeninvullingvanhetconceptvangoedburgerschaphoeftzichniettebeperkentoteendeugdals‘respect’,diezondermeeraansluitbijhettaalgebruikvanburgers.HetempirischeISW-deugdenonderzoeklaatziendatookdaarwaarbepaaldedeugdendoordegeënquêteerdennietactiefwordengenoemd,deze,alszeterevaluatieworden‘aangeboden’,wélopeenverrassendhogewaarderingkunnenrekenen.Eenbrederdeugdendiscours,waarinnaastrespectookdeugden‘rechtvaardigheid’,‘hoop’,‘moed’,‘betrouwbaarheid’en‘openheid’aanbodkomen,lijktderhalvekansrijk.
59
Literatuur
1 Verkiezing- en beginselprogramma’s
CDA (1977), Niet bij brood alleen,ProgrammaCDATweede-Kamerverkiezingen
CDA (1980), Program van Uitgangspunten van het Christen Democratisch Appèl,
CDA (1994), Wat echt telt, werk * veiligheid * milieu.Landelijkverkiezings-programmaCDA1994-1998
CDA (2006), Vertrouwen in Nederland. Vertrouwen in Elkaar.Verkiezingsprogram2006-2011
ChristenUnie (2000), Kernprogramma.
ChristenUnie (2006), Duurzaam voor elkaar,VerkiezingsprogrammaChristenUnie
D66 (1977), Het redelijke alternatief,ProgrammaD’66Tweede-Kamerverkiezingen
D66 (1994), Ruimte voor de Toekomst,verkiezingsprogramma1994-1998Democraten66
D66 (2000), De uitgangspunten van democraten 66,definitievetekstnacongres70(25maart2000)
D66 (2006), Het gaat om mensen,VerkiezingsprogrammaD66TweedeKamer2006/2010
GroenLinks (1991), Uitgangspunten van GroenLinkse Politiek,1991
GroenLinks (1994), GroenLinksverkiezingsprogramma1994-1998voordeTweedeKamerenEuropeesParlement
GroenLinks (2006), Groei Mee,ProgrammavanGroenLinks,TweedeKamerverkiezingen22november2006
60
PvdA (1947), Beginselprogramma 1947,PartijvandeArbeid
PvdA (1977), ProgrammaPvdATweede-Kamerverkiezingen1977
PvdA (1994), Wat mensen bindt,PartijvandeArbeidverkiezingsprogramma1994-1998
PvdA (2006), Verkiezingsprogramma 2006
Partij voor de Dieren (2006), 220x liever, voor mens, dier, natuur en milieu,Concept-verkiezings-
programmaPartijvoordeDieren,TweedeKamerverkiezingen
Geert Wilders/ Partij voor de Vrijheid (2006), Verkiezingspamflet,25augustus2006
SGP (1965), Program van beginselen van de Staatkundig Gereformeerde Partij
SGP (1977), “Signalen voor Goede Politiek”,verkiezingsprogramSGP1977
SGP (1994), Vast en zeker,VerkiezingsprogrammaSGP1994-1998
SGP (2006), ‘Naar eer en geweten’,verkiezingsprogrammaSGP2006-2011
SP (1977), Dit jaar voor het eerst!
SP (1987), Beginselen van de Socialistiese Partij
SP (1994), Stem tegen, Stem SP,Verkiezingsprogrammasocialistischepartij(1994-1998)
SP (2006), Een beter Nederland, voor hetzelfde geld,VerkiezingsprogrammavandeSP,2006-2010
VVD (1948), Beginselprogram van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie
VVD (1977), Programma VVD Tweede-Kamerverkiezingen 1977
VVD (1994), Nederland moet weer aan de slag,Kernprogramma1994-1998
VVD (2006), Voor een samenleving met ambitie,VerkiezingsprogrammaVVD2006
61
2 Overige literatuur
Becker, M. et al. (2007),Lexicon van de ethiek,VanGorcum:Assen
Cicero (1991),On Duties.EditedbyM.T.GriffinandE.M.Atkins.CambridgeUniversityPress:Cambridge
Dagger, R. (1997),Civic Virtues: Rights, Citizenship, and Republican Liberalism,OxfordUniversityPress:Oxford
Dekker, P. (2005),‘Goedburgerschapinenquêtes’in:Dekker,P.&Hart,J.de(red.),De goede burger, Tien beschouwingen over een morele categorie,SociaalenCultureelPlanbureau:DenHaag2005
Heater, D. (2004),Citizenship: The Civic Ideal in World History, Politics and Education.Thirdedition.ManchesterUniversityPress:Manchester
Heywood, A. (2002),Politics.Secondedition.PalgraveMacmillan:Basingstoke
ISW (2008),Overzicht leerkrachten en geestelijk leiders augustusi 2007.xls,ExcelbestandISW,toegang6mei2008
Jedan, C. (2005),Stoic Virtues.HabilitationsschriftHumboldtUniversitätzuBerlin
Macedo, S. (1990),Liberal Virtues: Citizenship, Virtue, and Community in Liberal Constitutionalism,OxfordUniversityPress:Oxford
Mann, W.E. (1998),‘TheologicalVirtues’in:E.Craig(ed.),The Routledge Encyclopedia of Philosophy,Routledge:Abingdon1998,326-331London/NewYork
Mara, G. (1997),Socrates’ Discursive Democracy.StateUniversityofNewYorkPress:Albany
Oudenhoven e.a., Prof.dr. J.P.L.M. van (2008),Nederland Deugt,VanGorcum,Assen
Plato (1997):Complete Works.EditedbyJohnM.Cooper.Hackett:Indianapolis/Cambridge
62
Raz, J. (1986),The Morality of Freedom,OxfordUniversityPress:Oxford
Saccarelli, E. (2007),‘TheexistentialSocrates’inPolitical Studies 55,522-45
Schuyt, Kees (2006),Democratische deugden: groepstegenstellingen en sociale integratie,LeidenUniversityPress,Amsterdam
Tongeren, P. Van (2003),Deugdelijk leven, Een inleiding in de deugdenethiek,SUN,Amsterdam
Villa, D. (2001),Socratic Citizenship,PrincetonUniversityPress:Princeton
Wall, S. & Klosko, G. (eds.)(2003)Perfectionism and Neutrality:EssaysinLiberalTheory,Rowman&Littlefield:Oxford
Walzer, M. (1997),On Toleration,YaleUniversityPress,NewHaven/NewYork
63
Bijlage
Deugdenclusters Onderzochte deugdentermen
Behulpzaamheid/zorgzaamheid Behulpzaamheid Zorgzaamheid Medeleven Onzelfzuchtigheid Anderen bijstaan Solidariteit Gastvrijheid Steun
Vreugde Vreugde Blijdschap Genieten van het leven Goedgehumeurdheid Levenslust Spontaniteit
Respect Respect Eerbied hebben/tonen Beschaafdheid Fatsoen Begrip
Bescheidenheid Bescheidenheid Nederigheid
Vergeving/genade Vergeving Genade Ruimhartigheid Goedhartigheid
Wijsheid Wijsheid Deskundigheid Inzicht Bekwaam zijn Zelfontplooiing
Geloof Geloof Spiritualiteit Ethisch zijn Inspirerend zijn
Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid Eerlijkheid Oprechtheid Menen wat je zegt Beloftes nakomen
Doelgerichtheid Doelgerichtheid Doorzettingsvermogen Gedrevenheid Doelbewustheid Daadkracht
64
Deugdenclusters Onderzochte deugdentermen
Liefde Liefde Gevoeligheid Warmte Tederheid Liefhebbend zijn
Moed Moed Heldhaftigheid Flinkheid Krachtig zijn Durf
Rechtvaardigheid Rechtvaardigheid Gevoel voor recht en onrecht Redelijkheid
Openheid Openheid Belangstelling Openhartigheid Tolerantie Verdraagzaamheid
Hoop Hoop Optimisme
Matigheid Matigheid Beheerstheid Oppassendheid Tactvol zijn Plichtsgetrouwheid
Verantwoordelijk zijn/verantwoordelijkheid nemen
Verantwoordelijk zijn Verantwoordelijkheid nemen
Actief zijn/meedoen Actief zijn Meedoen
Vrijheid/autonomie Vrijheid Autonomie
Participatie/betrokkenheid Participatie Betrokkenheid
Duurzaam leven/milieubewustzijn Duurzaam leven Milieubewustzijn