3 Ondarroa 2007 • AurkezpenaOndarroa Erdi Aroan

6 Erdi Aroko notiziak (Kronikak)On dala 100 urte

12 1907an jaiotakoakAurrera doan herria

17 Edateko ura etxeetara19 Arrigorri hondartzara begira28 Izurriteak29 Ondarroako Frontoia

34 Ondarroa, arrantzatik bizi nahi zuen herriaOndarroa: Herria eta Herritarrak

52 Erretratoen Otzarea: Arrantzale Egunekoak71 Antonio Maria Lekuona margolari tolosarra76 Euskaltzaindiaren Gorazarrea Jose Mari Etxaburu euskaltzainari80 Emakumeen Elkartegintza Ondarroan86 Indusketa lanak Irikaitzen. N. Arrizabalagari elkarrizketa

36ko Gerra

I. ATALA: Ondarrutarrak Gerran97 Baleares Gerraontziaren hondoratzea116 Saibigaindik Gernikara 127 “Makillen Egunak”130 “Neure lau urtetako ibillerak” liburutik

II. ATALA: Ondarrutarrak Gerraren ondorioak pairatzen142 Encarcelamiento de requetés tras

el Alzamiento del 18 de julio de 1936Emakumeen atxilotze eta espetxeratzeak

Errepublikarrek eginak:152 Maria Jesus Badiola

Frankistek eginak:154 Kanttoipeko Emakumeak166 Azpillagatarrak172 Margari “Axune”177 Miren Arrasate183 Mari “Zaldu”186 Arteta baserria espioitza habia?

196 Emakume eta umeak herritik kanpora, “gorrixetara” 210 Emakumeei ile mozteak216 Soldaduen eta herriko emakumeen arteko harremanak

Ondarroa, arrantza herria

226 Ondarroako Arranontziak (1941-1955)232 2006ko Bajurako Arranontziak233 2006ko Arrasteko Arranontziak

Ondarroa, euskal kulturaren kabia

236 Bertsoak238 Herriko Artisten Txokoa244 Ondarroako Arrantzale giroko berbak (A-E)255 “Seaska Inguruan” antzezlana264 Mikel Etxabururen doktoretzako tesiaren laburpena

Akatsak zuzentzen

270 Zuzenketak

Aurkibidea

JABEA:ONDARROAKO UDALATxomin Agirre Udal Liburutegia48700 ONDARROA • 94 683 33 43

LEGE GORDAILUA: BI-1-1.547-82

ERREDAKZIOA:ONDARROAKO HISTORIA ZALEAK

IDAZKARITZA: Yolanda Urrosolo

AZALA:Felix Beristainen “Amona ta iloba” Oleoa mihise gainean

ARTIKULO EGILEAK:“36ko Gerra”ko LAN TALDEAFernando Agirre AramaioIoan Arantzamendi MugartegiMiren ArbelaitzGotzon Aulestia TxakartegiPatxi Etxaburu AjarristaJose Mari Etxaburu EtxaburuMikel Etxaburu OsaGotzon Iparragirre BurgoaAnjel Ituarte AulestiaAndere OrmazabalImanol Oruemazaga BasetaAinara RiverasAugustin Zubikarai

MAKETAZIOA:Nekane Akarregi Amutxastegi

ARGAZKIAK • IRUDIAK:Eskerrik asko borondatez euren argazkieta irudiak laga dizkigutenei. Mila eskereta segi zuen altxor hori gurera ekartzen,Udal Liburutegira, guk gusturakaleratuko ditugu hemen-eta.

KOLABORATZAILEAK:Augustin Zubikarai Senideak

INPRIMATEGIA:Lizaso Grafikak. Zornotza.

TIRADA: 750 ale

ONDARROA 20071936ko Gerra, Ondarrutarren ahotik

Zure eskuetan duzu "Ondarroa 2007" urtekaria.Lehenengo eta behin, OHZ taldeak irakurle guz-tioi eskertu nahi dizue "Ondarroa" urtekariari

urtez-urte eskaintzen ari zareten harrera, batez ere, 2001.urtetik hona, bigarren fasea hasi genuenetik.

"Ondarroa 2007" urtekari honetan ohiko sailakaurkituko dituzu. Iaz, II. Errepublika izan genuen aztergainagusia, eta aurten 1936ko gerrari buruz hainbat idazlanaurkituko dituzu. Berehala ohartuko zara idazlan hauekOHZko lan taldearen izenean agertzen direla. Izan ere,lan talde honen partaide diren herritarren lan nekaezin etaeskergaren bidez bildu ahal izan ditugu garai hartakohainbat datu eta oroitzapen. Har bezate guztiek gure eskerona!

Oraindik datu-biltze prozesuan gaudenez, herritarguztiok animatzen zaituztegu zuen oroitzapen, datu,argazki, eta abar OHZri helaraztera. Material guzti hau,behar bezala aztertu eta sailkatu ondoren, argitaratzekoasmoa dugu OHZko kideok. Izan ere, liburu eta entziklo-pedietan islatutako historiaz gain, herritarrek bizitakoistorio eta pasadizoak dira gure arreta gehien piztu dute-nak. Beraz, "Ondarroa 2007" urtekari honetan gudariezgain, emakumeak eta umeak izango ditugu protagonista,gerraren pairatzaile nagusiak izan baitziren.

Sail honetan agertzen diren hainbat idazlanenbidez, alde batekoen eta bestekoen, Errepublikaren aldeeta honen kontra altxa zirenen, -"zurien" eta "gorrien"-bizipenak eta sufrimenduak islatzen saiatu gara. Inor baz-tertu gabe! Azken batean, anai-arreben arteko gerra bate-an herritar guztiok baikara galtzaile.

Era berean, gerra hasi zenetik (uztailaren 18an)Ondarroa faxisten menpe gelditu arte (urriaren 4a) igaroziren 77 egunetan zehar, errepublikar agintarien menpeegon zen Ondarroa eta epe honen barruan gertatutakoakere aurkituko dituzu urtekari honetan. Protagonisteneuren adierazpenak eskaintzen saiatu gara, ahal izandugun kasu guztietan euren hizkera jasoz.

Pozez adierazten dizuegu OHZ taldera jende gazte-agoa hurbiltzen ari dela, eta gazte jantzi eta prestatuhauen lanari esker, Herri Artxiboan jasota eta CDtanjarriak ditugula 71 herritarren oroitzapenak. Bagoazaurrera. Ez digu poz txikiago ematen aurtengo "Ondarroa2007" Eguberrietarako argitaratu ahal izanak. Zorretangenizuen.

Ondarroako Historia ZaleakONDARROAN, 2007KO AZAROA

ONDARROAERDI

AROAN

Arrain saltzaileak hondartzan.XIX. mendean. Pannemaker-en grabatua (negatiboan)

Año 1027.Hace 980 años. Sancho Mayor, rey de Nabarra,hablando sobre las fronteras del Reino, describe

los límites que llegan hasta Deba y de Deba hastaGorozika de Ondárroa. Se refiere en una escritura de res-tauración y señalamiento de los límites del Obispado dePamplona.

Año 1.317.

Hace 690 años. Orden general del Rey de Inglaterra paraque los hombres de mar y mercaderes deBermeo,Bilbao,Plencia,Lekeitio y otras villas de Bizkaia,entre ellas Ondarroa, no sean molestados por las transgre-siones de súbditos del Rey de Castilla, al que son ajenos.

Año 1.327.

Hace 680 años. LINAJE ARANTZIBIAS (ANTXUBI-XE) DE ONDARROA. Primer señor: PedroGonzalez.Ocupa una de las 5 alcaldías del Fuero deBizkaia. En la carta-puebla de Ondarroa aparece esteseñor.

Año 1.327.

Hace 680 años. Privilegio fundación de la villa deOndarroa en Estella por María Diaz de Haro redactadopor el escribano Juan Iñiguez de Bolivar para poblar suslabradores de Amallo y de Gorozika, y "lo que en la her-mandad de Ondárroa fue propiedad de D.Pedro Gonzalezde Arantzibia, y lo adquirió por permuta con los labrado-res con él".El original y posteriores confirmaciones de losReyes ,estuvo guardado hasta 1.778 y 1.795 en la IglesiaSanta María o parroquia de Ondárroa, haciendo de archi-vo hasta que se desdoblaron los archivos entre eclesiycivil y pasaron los civiles a ser guardados en elAyuntamiento.Así fué hasta el incendio del Ayuntamientoviejo en 1.958, que tras ser rescatado, desapareció el per-gamino original, de estimable valor, y confirmacionesposteriores y no se sabe de su paradero actual.

Año 1.327.

Hace 680 años.AMALLO. En varios documentos se hablade "puerto o canal" de Amallo, o Amallo de Rentería, ade-más de en la carta fundacional. Era el puerto primitivo deOndárroa en la ría Artibai.Más que puerto, era un ampliofondeadero donde las embarcaciones varaban y realizabanoperaciones de carga y descarga aprovechando losamplios arenales (sobre todo la margen izquierda) quequedaban a ambas orillas en bajamar; en cuya mitad sesituaba el Puente Viejo o Zubizarra, símbolo del puertooriginario.

Año 1.327.

Hace 680 años. En la carta fundacional habla de los lími-tes por mas por SAUSATEN. Esta ensenada o fondeaderoentre Ondarroa y Lekeitio, aparece con diversos nombresy/o interpretaciones como Sausaten, Susanta, Sansaten oPortu Txiki. Para nosotros SAGUSTAN. Era un fondea-dero para atraque de embarcaciones donde el suelo es dearena y de suficiente fondo. Tal es así, que años más tardeen 1.566 se habla de un galeón ondarrés "que de presenteestá en Sausaten dispuesto y aparejado para emprenderviaje a las pesquerías de Terranova". Ya muchos años mástarde, en 1.812, en plena Guerra de la Independencia, laflota del almirante Poffan Hone, compuesta de 3 barcos, 5fragatas y 3 bergantines, fondeará en Sagustan.

Año 1.347.

Hace 660 años. Pedro Niño, chanciller de D.Juan Núñez,señor de Bizkaia, falla a favor de la villa de Lekeitio en ladisputa con la villa de Ondárroa sobre los montes y tér-minos de cada una de ellas, contenidas en sus privilegiosfundacionales. La razón es porque la fundación deLekeitio prevalece al ser dado dos años antes que el deOndarroa. En dicho documento no aparece ningún repre-sentante de Ondarroa ni como firmante ni como testigo.

ONDARROA ERDI AROAN

6 O n d a r r o a 2 0 0 5

"ERDI AROKO NOTIZIAK" (KRONIKAK)

Ondarroa, 2007. Andra Mari Eliza, Kanttoipe errebueltatik.NEKANE AKARREGI.

Fernando Agirre Aramaio

Fernando Agirrek prestatutako "txostenetik" ateratakoak dira:"ERDI AROKO 200 berri Ondarroa edoOndarrutarrei buruz".

9

Nápoles. Aparecen dos ondarreses: Martín Munibe maestrede nao, le debe 12 ducados de oro que le prestó para hacergente para la armada. Y Cristobal de Estancona, le debe 6ducados de oro para hacer gente para la Armada. "Llevaarmadas 4 naos de la villa de Ondárroa en las heredo y gozolo siguiente: En la nao de Martín de Munibe, todo el arma-mento y la artillería es mía; más 100 quintales de hierro",Lo mismo en la nao de Cristóbal de Estancona; "el arma-mento, las armas y artillería es mía". L 4ª nao de JuanMartinez de Guillistegui de Ondárroa, todo el armamentoes mío. La nao nombrada "Santa María de Erdotza, que lahice en Ondarroa, les dona a Fortuño de Gorozika, vecinode Ondarroa. Le dejo además 2 cajas con 20 ducados de oroen oro, 11 piezas de plata (7 platos, 2 escudillas y 2 tazas).Le dejo en la nao: pan, vino, carne salada, candelas, faba,etc. A Juan López de Azkue, morador de Rentería, vecinode Ondarroa, 50.000 maravedíes en castellanos y ducadosde oro para comprar 200 quintales de hierro. Testigos: Juande Meabe y Martín de Munibe, vecinos de Ondarroa.

Año 1.497.

Hace 510 años. Mandato real al Corregidor de Burgos,García de Cotes, dado en Burgos el 18-01-1497, para fletarun navío para Inglaterra y Flandes. Cambian la carga y des-tino, y ordenan que el navío fletado saldría de Ondarroa el12-02-1497 y que llevaría hierro a Inglaterra.

Año 1.507.

Hace 500 años. El puerto originario de Amallo-Rentería,debido al retroceso prograsivo de las aguas impidiendo lanavegabilidad por el calado, es imposible el acceso a ella.Por lo que se traslada a Rentería. Tal y como indica su nom-bre, tuvo la función como puerto de cobro de rentas y dere-chos a las embarcaciones mercantiles que cargaban y des-cargaban en ese lugar. Para su explotación, todos lo años seponía en pública almoneda juntamente con el puente demadera, encargándose a la misma persona ambas. Ya en1.594 deben de abonar 2 reales por cada viaje las pinazas yafras de los naturales (ondarreses) y medio real la de losforáneos.

Año 1.517.

Hace 490 años. Revisión de fogueras (casas o edificios) enOndarroa. Primer documento escrito sobre censo estimadode la población a esa fecha. Siendo alcalde de la villa,Martín de Urresti, y asesores o técnicos: Pero Ortiz deAyardia y Gonzalo Ibañez de Arantzibia. Ondarroa, a esafecha estaba constituida por 4 calles (Iperkale, Goiko-kale,Kale-Haundi y Erribera) y 3 barrios (Rentería, Gorozika yArriaga o Asterrika). A los 3 años, en 1.514, existe otrocenso o revisión de las fogueras, que difiere en partesimportantes a las de este año. Veamos:

AÑO 1.511 AÑO 1.514

Kale edoAuzoa Fogueras Vacias Total / Fogueras Vacias Total

Rentería 11 - 11 12 - 12

Gorozika 6 - 6 5 - 5

Arriaga/Asterrika 2 - 2 2 - 2

Erribera 33 - 33 28 2 26

Iperkale 48 - 48 43 10 33

Goiko-Kale 46 - 46 42 5 37

Kale Handi 68 - 68 56 4 52

TOTALES 214 - 214 188 21 167

BREVES ACLARACIONES

1. Según estudiosos medievalistas, cada foguera equivale aunas 4 personas. Es decir, que en 1.511, Ondárroa tendríauna población estimada de unas 800 personas. En Bizkaia,en ese periodo existían 5.563 fogueras. Sin embargo, a los3 años aparecen 167 fogueras en Ondarroa. ¿Cómo explicareste descenso? ¿Abandono de las familias importantesondarreses como los Likonas, Goitiniz, Arantzibias,Gillistegis, etc., dedicados al comercio, o maestres de naosa otro lugares, fundamentalmente a las Américas? O ¿malrecuento? Queda para los estudiosos del tema.

2. En el censo de 1.511, no aparecen redactados las fogue-ras vacías. En cambio, sí en el 1.514. Pero ambos confir-man la existencia de 214 y 167 fogueras respectivamente.

3. No aparecen los nombre ni de Goiko-Kale ni de Kale-Aundi, sino de "Arriba y Mayor" respectivamente. En cam-bio, sí Iperkale con su nombre exacto.

4ª.- El barrio de Asterrika lo hemos añadido nosotros, porlógica. En su lugar aparece "Arriaga".

Fernando Agirre Aramaio

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A E R D I A R O A N

8

Año 1.407.

Hace 600 años. En el testamento de Gonzalo Gómez deButrón (castillo de Gatika), dice que deja las tierras, terre-nos, manzanales, pastos, aguas, derechos y pertenencias,además de ganado, desde la "barra de Portugalete hasta lavilla de Ondarroa".

Año1.417.

Hace 590 años. Martín Ruiz I es consorte de la hija deArantzibia.El abad de la Colegiata de Ziortza,Pedro Pérezde Albiz y otros clérigos de ella venden a Juan Pérez deGoikoetxea, María Diaz de Elespuru y otros aparceros, lamitad de las aguas de la presa de Ugalde, sita junto al sel deSustaeta, entre Mugartegi y Ojanguren de Berriatúa. MartínRuiz I aparece como uno de los aparceros. En esas fecha, lacasa-torre de Aratzibia (Antxubixe) junto a ferrerías, moli-no (casería Laka) y ermita (Santa Ana), forman una unidadsocio-económica y religiosa de los Arantzibias.

Año 1.417.

Hace 590 años. Fuerte refriega entre los Arantzibias deOndárroa y Berriatúa con los Yarzas de Lekeitio enManchorán (Amallo) con muerte de 2 hijos de los Yarzaspor una parte, más otros 8 de los Yarzas y dos hijos bastar-dos de los Arantzibias, más otros cuatro. Relato por LopeGarcía de Salazar.

Año 1.457.

Hace 550 años. El ondarrés Pedro de Ondárroa compra enMallorca un esclavo varón o "circazo".

Año 1.467.

Hace 540 años. Ante los escribanos de Azkoitia, PedroSánchez de Atxarán y Gonzalo Martínez de Bizkarregi,celebran contrato matrimonial los padres del que más tardeserá San Ignacio de Loyola: Marina Saenz de Likona yBalda y Beltrán Yánez de Loyola y Onza, señor de Loyolaen la villa de Miranda de Iraurgi Azkoitia.

Testigos del novio: sus padres, Juan Pérez de Loyola ySancha de Iraeta.

Testigos de la novia: el doctor Martín García de Likona(abuelo de San Ignacio). Llevo una dote de 1.500 florinesde oro del cuño de Aragón.

Año 1.477.

Hace 530 años. Nave escocesa (en buenas relaciones conCastilla) "Margarita de Dundee", que fue atacada por unacarabela armada y con pólvora y armas por marinos vizcai-

nos (la mayoría de Ondarroa y Lekeitio), y guipuzcoanosEldueño Mac Towseend, para los ondarreses Matusin, lessigue hasta Ondárroa, y gestiona su devolución. Entre elcargamento figuraba un candelabro grande de cobre, valo-rada en 100 doblas, que los ondarreses donan a la Iglesia deSanta María. El valos secuestrado es de 4.425 coronas. Seincoa un pleito largo de recuperación. Al final el escocés seafinca en Deba y cobra parte de lo sustrido, no el candela-bro. Entre los ondarreses: San Juan de Unda, piloto, Garcíade Arriola, Ochoa de Migueles, Juan de Gorozika, Pedro deGalarza, Juan de Ayaiz y Domingo de Ateguren (armador)y su hermano; Martín Ruiz de Arantzibia y Pero de Itola.

Año 1.477.

Hace 530 años.Marinos ondarreses y lekeitianos saqueanuna nao bretona de Saint Pol, en la costa de Portugal por laarmada que mandaba Pedro de Bilbao, vecino dePortugalete y patrón de dos naos vizcaínas que andaban dearmada. Este hecho es denunciado por el bretón a los ReyesCatólicos.

Año 1.487.

Hace 520 años. Pesquisa (averiguación sobre reparto de losdiezmos de las iglesias de Lea-Artibai) que son dePatronato Real. No difiere mucho de la pesquisa de 1.416.La Iglesia Santa María de Ondárroa, le corresponde 5.000maravedíes. Lo lleva Martín Ruiz de Arantzibia como pre-boste por las tercias.

Año 1.487.

Hace 520 años. Desventuras del ondarrés Pedro de Urresti.Por acusación falsa contra el servicio real, le usurpan sunao. En 1.489, con su nao San Cristobal de 170 toneles,estuvo sirviendo desde la costa levantina contra los morosen la toma de Málaga. Le requisan la mitad de la nao, acu-sándole de querer huir con los moros. Preso 6 meses. Perono recupera la nao y prosigue con otros pleitos de naos ypersonas.

Año 1.497.

Hace 510 años. Juan López de Gamboa de Mutriku, contraJuan Martinez de Guillistegui, bachiller, vecino deOndarroa, por denuncia de corrupción de menor y virgen,presentada por Sancha de Sagarminaga, madre de la menor,Ana de Hermosilla. Exigencia de dote.

Año 1.497.

Hace 510 años. Testamento del rico Martín Ibáñez deMarkina. Relación exhaustiva de bienes, derechos, deudas,etc. Estuvo sirviendo a los Reyes Católico en la armada de

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A E R D I A R O A N

ONDARROA,ON DALA 100 URTE

Gogojardunak Durangon 1912an. Goiko ilaran ezkerreko biak Patxiko Anakabe eta Pedro Bedialauneta; ilara berean, eskuinean, DomingoOsa; goitik hasita bigarren ilaran eskuinekoa Erramon Osa Gatzagaetxebarria; goitik hasita hirugarren ilaran, hutsunearen ostean, GasparBadiola eta Martzelo Etxaburu Zularika. PATXI ETXABURUK UTZITAKO ARGAZKIA.

13O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

12 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N DA L A 1 0 0 U R T E 1907an JAIOTAKOAKJA

IOT

ZA

IZE

NA

GU

RA

SO

AK

AIT

AR

EN

GU

RA

SO

AK

Patxi Etxaburu AjarristaI-0

4I-0

7I-0

7I-1

4I-1

4I-1

4I-1

7I-1

7I-1

9I-2

2I-2

3I-2

4I-2

6I-2

6I-2

8II-

01II-

01II-

01II-

10II-

14II-

18II-

22II-

24II-

28II-

28III

-07

III-1

0III

-13

III-1

3III

-13

III-1

5III

-16

III-1

6III

-16

III-1

8III

-20

III-2

2III

-23

III-3

0IV

-04

IV-1

0

SALA

ZAR

URKI

ETA

BENE

DIKT

ABI

LBAO

EGUR

ROLA

FELI

XAL

EGRI

AEL

UJU

LIAN

AAL

KORT

AZA

BALA

HILA

RIO

BAST

ERRE

TXEA

AIZP

URUA

HILA

RIM

ALAX

ETXE

BARR

IAGO

IOGA

NAJO

SEOS

AET

XEBA

RRIA

PEDR

OBA

DIOL

ATX

AKAR

TEGI

INAZ

IOAR

ROSP

IDE

EGIA

INAZ

IOAK

ARRE

GILA

SART

EKL

ARA

AZPI

RIOL

ASOL

ODO

MIN

GOAR

KOTX

AGA

TZAG

AETX

EBAR

RIA

GREG

ORI

ALDA

ROND

OOS

AM

ODES

TAAK

ARRE

GIET

XEBA

RRIA

AGUS

TIN

ARAN

BARR

IABE

NGOE

TXEA

JULI

ANA

IBAR

LOZA

AKAR

REGI

MIG

ELVA

DOLL

AREN

AAN

JEL

BENG

OETX

EAAR

OSTE

GIM

.PUR

AET

XEBA

RRIA

MAR

KUER

KIAG

AFE

LIX

ARIS

TOND

OAG

IRRE

EZEK

IEL

BEDI

ALAU

NETA

BEIT

IAAN

AAZ

PIAZ

UAN

AKAB

EM

ARGA

RITA

ETXA

NOGO

IKOE

TXEA

SALB

ADOR

ALA

RRIN

AGA

OSA

M.K

RUZ

OREG

IBED

IALA

UNET

ARU

FINO

AGIR

RESA

NTA

MAR

IATO

MAS

ARKO

TXA

SOLA

BARR

IETA

ESTE

BAN

ARAN

TZAM

ENDI

GORO

STOL

ALE

ANDR

AAS

KORB

EBEI

TIA

ABAR

RATE

GIFL

OREN

TINA

TXAP

ARTE

GIET

XABU

RUFL

OREN

TINO

IRIO

NDO

ARAN

TZAM

ENDI

RAM

ONA

ALBI

ZUEG

AÑA

AGAP

ITO

BARR

UTAB

EÑA

PLAZ

ASA

LBAD

ORLA

SART

EUR

IBE

RAM

ONA

BARR

ENET

XEA

IRUS

TAJO

SEFA

PORT

UUR

RIOL

ABEI

TIA

DOM

INGO

BADI

OLA

BURG

OABI

TORI

ANO

BEIT

IAGA

RRAM

IOLA

BITO

RIAN

OAR

ZUAG

ALE

KUE

M.R

ESU

IBAI

BARR

IAGA

AREI

TIO

ISID

ORO

ARRI

OLA

NABE

AJO

SEM

.

Fede

riko-

Koro

na(M

arkina

koak

)Ju

anJo

seM

artze

lo(D

onos

tia)-B

raulia

(Berr

iatu)

Jose

M.-M

.Jos

efaNa

rtziso

Joak

in-M

.And

resaZ

abala

(Berr

iatua

)Ju

lianJ

orje-

M.F

elizia

(Zum

aia)

Jose

M.-

Domi

nga(

Berri

atuko

ak)

Ziril

oSalb

ador

-Ruf

inaSu

sana

Jose

M.-I

ldefo

nsa

Mart

inM

anue

l(Pa

saia)

-Lea

ndra

Jose

Mart

in-Ju

liana

Teod

ora

Greg

orio

Flor

entin

o-Jo

sefa

(Bari

naga

)To

masF

rantzi

zko-

Baldo

mera

Paula

Salba

dorL

aurea

no-Ju

liana

M.

Domi

ngoJ

ose-J

osefa

Asun

(Bilb

o)Pe

droM

anue

l(M

utriku

)-Eleu

teriM

anue

laDo

ming

oM.-A

gapit

aJua

naDa

niel(

Espe

jo-Ar

aba)-

M.P

ilar(

Losa

-Bur

gos)

Aleja

ndro

Felip

e-Jos

efaSa

lbado

raIsi

dro(

Deba

)-Jus

taRu

fina

Juan

Jose

-Niko

lasa

Greg

orio

Akili

no-F

rantzi

zkaJ

abier

aIld

efonts

oMelt

xor-M

.Bisi

tazio

Naza

rioTu

burtz

io-M

.Pau

la(M

ende

xa)

Seba

stian

Man

uel-M

.Satu

rnina

Roma

n-Ni

kolas

a(Do

nosti

a)Jo

seAg

ustin

-Max

imina

(Kax

ako-

Mutr

iku)

Andr

esM

anue

lZez

iliLu

isaM

igelB

aldom

ero-Ju

anaJ

osefa

(Berr

iatua

)Ju

anKr

uz(O

txand

io)-D

omini

ka(V

illarr

eal-A

ra.)

Inaz

ioRa

mon(

Zuma

ia)-L

eona

Katal

inaAg

ustin

-M.In

azi(

Mutr

iku)

Jose

-Jose

fa(Z

umaia

koak

)Jo

seFr

antzi

zko-

Jose

faM

.(M

utriku

)Jil

Pio-

M.I

sidra

Juan

Bauti

sta-Jo

sefa

Joak

inaDo

ming

o-Ka

talina

Anjel

-Pas

kuala

Petra

Fern

ando

-M.D

olos

Juan

Pablo

(Zum

aia)-P

abla

Ramo

naJu

anBa

utista

-Fran

tzizk

a(Ba

rinag

a)Xe

ledon

ioJo

akin-

M.B

lanka

JoseM

.Urki

etaSa

laberr

i(Dura

ngo)-

Josefa

Elordi

Elu(M

arkina

)Lu

is(K

axak

o)-An

selma

M.Ur

ristiA

rrizab

alaga

Andre

sAleg

riaAr

etxag

a-Erre

mijiS

olaba

rrieta

Badio

laJos

eMige

l-Fran

tzizk

aKere

xeta

(Urre

stilla

)Jos

eM.B

asterr

etxea

Odria

-Bale

ntina

Arak

istain

Arrio

laJos

eDom

ingo(

Aules

tia)-M

ariLa

ka(M

ende

xa)

JuanR

amon

OsaI

bazet

a-Feli

paZu

bikara

iBurg

oaMa

rtinBa

diola

Txak

arteg

i-M.K

ontze

Lega

rdiAr

rizab

alaga

Anton

ioAr

rospid

eEtxe

berri

a-Rosa

Olazi

regiO

iarzab

al(Pa

saiko

ak)

Domi

ngoJ

oseAk

arreg

iBak

eriza-

Klara

Larri

naga

Urros

oloDo

ming

o-Kata

linaA

ntxust

egi(A

morot

o)Ra

faelE

stanis

laoAr

kotxa

Odria

-Josef

aBern

edoM

akaza

gaRa

monK

asimi

roAl

daron

doGo

rostid

i(Pasa

ia)-M

.Jesus

Agirr

etxea

Zelai

aDo

ming

oJose

-Klar

aJua

nBaut

istaAr

anbarr

iaUrio

nabarr

enetxe

a(Be

rriatu)

-Manu

elaAn

toniIr

igoien

Uribe

(Mutr

ik)Mi

gelIb

arloz

aKort

a-Mika

elaAn

toniU

rristi

Arriz

abala

gaAn

tonio

(Espe

jo-Ar

aba)-

Katal

inaAn

gula

(Villa

nbros

a-Arab

a)Ma

tiasB

engo

etxea

Urrio

labeit

ia-Eb

arista

Urris

tiBurg

oaJos

eM.E

txebe

rriaA

girreg

abiria

(Deb

a)-Ni

kolas

aDom

inika

Kresp

oArru

eba(

Santa

nder)

Ezek

ielKa

ndido

-M.D

olosL

arrina

gaFra

ntzizk

oBed

ialau

netaA

nzuri

za-Jos

efaIna

ziBe

ngoe

txeaA

baroa

Pedro

JoseA

zpiaz

uAros

tegi-M

.Dolo

sLek

ueBe

ngoe

txea

Pedro

Manu

elEtx

anoU

garte

txea-M

.Kon

txaOñ

ederr

aMug

arteg

iJos

eRok

eLarr

inaga

Aules

tiarte

(Mutr

iku)-M

.Kruz

Urros

oloGa

rrami

olaDo

ming

oRom

anOr

egiP

laza-M

.Josef

aMug

uruza

Lezao

la(B

erriat

ukoa

k)Jua

nSatu

rnino

Agirr

eLete

-Rita

Euseb

iZua

zagaZ

abala

Rafae

lArko

txaOd

ria-Jo

sefaB

erned

oMak

atzag

a(Be

rriatu

a)Ina

zio-E

duard

aAgir

retxe

aMa

rkos(

Otxa

ndio)

-Satur

ninaU

rien(

Axpe

-Arra

zola)

Fr.Jer

onim

oTxa

parte

giAl

bizu-A

naJos

efaJua

naNa

rtzisa

Egañ

aAlbi

zu(Z

umaia

koak

)Jos

eRam

onIri

ondo

Barin

agarr

emen

teria

(Xem

ein)-B

itoria

naLa

sarteA

rrizab

alaga

JoseM

ari-R

afaela

Amilib

iaSa

lbado

rJua

nBau

tista

Barru

tabeñ

aLeg

arda-J

osefa

Joakin

aIria

rteLa

zerna

(Mutr

iku)

JoseM

anue

lLasa

rteUn

amun

o(Eib

ar)-To

masa

Arriz

abala

gaAr

ana

JoseA

gusti

nIrus

taBa

keriz

a-Silb

estra

Azpia

zuSo

labarr

ieta

JoseM

.Port

uEiza

girre

(Usur

bil)-L

uisaU

rresti

Aleg

riaDo

ming

oBad

iolaA

rrizab

alaga

-Josef

aIna

ziAule

stiart

eBere

ikua

Manu

elFra

ntzizk

oBeit

iaEiz

agirr

e-Melt

xorI

nesA

rrizab

alaga

Etxab

uruAu

relian

oArzu

agaZ

abala

(Azp

eitia)

-Bale

ntina

Bido

soroE

rkizia

(Zum

aia)

Domi

ngoA

ntonio

M.Iba

ibarri

agaG

andia

ga-M

.Anto

niBa

rrueta

beña

Agirr

e(Ba

rinag

a)Jos

eAnto

nioAr

riola

Garra

miola

-Man

uela

Josefa

Otxo

antez

anaE

txeba

rria

JuanU

rkieta

Aretx

abal-

Josefa

Txop

iteaI

riond

o(Ma

rkina

koak

)Jos

eM.E

gurro

laAr

ias-Fr

antzi

zkoL

arriat

egiE

luston

do(B

erriat

ukoa

k)Isi

doro

EluBe

dialau

neta-

M.An

toniL

ezaola

Olab

arria

(Berr

iatua

)Jos

e-Mari

aBau

tista

Larre

ategi

(Berr

iatua

)Jos

eFerm

inOd

riaEtx

abe-M

anue

laTe

resaA

milib

iaAr

isti(Z

umaia

koak

)Ma

nuel-

M.Jos

efaIru

sta(B

erriat

ukoa

k)Jos

eEtxe

barri

aUga

rte(B

edia)

-M.Jo

sefaP

agoa

gaGa

rrami

olaJos

eIsid

roTx

akart

egiA

legria

-Eleu

teria

Josefa

Urris

tiBurg

oaMe

litonE

giaKi

ntana

r(Mu

triku)-

M.Ro

saAr

antza

mend

iAgir

retxe

aEs

teban

Lasar

teArri

zabala

ga-M

ariaU

rkiag

aAzp

iriIna

zio(E

txeba

rria)-

Frantz

izka(

Areit

io)Fra

ntzizk

o-M.K

laraA

rrizab

alaga

Zelai

aBr

unoR

amon

OsaE

rkiag

a-Jazi

ntaLo

renza

Alde

koaA

risti(

Aban

do)

Felix

(Deu

stu)-M

.Juan

aLarr

inaga

Martin

Inazio

Beng

oetxe

aUrri

olabe

itia-E

baris

taM.

Urris

tiBurg

oaDo

ming

oJose

Akarr

egiB

akeri

za-Kl

araLa

rrina

gaUr

rosolo

Hijin

io(To

rres-B

urgos)

-Ban

tinaO

rtega

(Losa

)Bi

torAr

osteg

iZula

rika-S

ebast

ianaO

txoan

tezan

aArri

olaDo

ming

oMan

uelM

arkue

rkiag

aArra

sate-B

izenta

Solab

arriet

aBad

iola

Salba

dor-M

.Ram

osGa

rrami

olaPe

droBe

itiaItu

rriza-

Frantz

izkaJ

abier

aEiza

girre

Irama

tegi(M

utriku

)Jua

nJose

Anak

abeT

xaka

rtegi-

Polon

iUrri

stiAu

lestia

rteSa

ntiGo

ikoetx

eaLe

niz(G

izabu

ruaga

)-M.M

adale

naItu

rrazp

eAmi

ax(A

morot

o)Jos

eMan

uelO

saBe

dialau

neta-

Mika

elaAn

toniU

rristi

Burgo

aBe

rnardi

noBe

dialau

neta

Irama

tegi-H

ilariB

eitia

Iturri

zaFra

ntzizk

oM.A

nsorre

gi-Ma

nuela

Frantz

izkaB

arren

etxea

(Mutr

iku)

Esteb

anSo

labarr

ietaB

adiol

a-Jua

naOl

abarr

iaUr

ibeGr

egori

o-Man

uela

Plaza

(Berr

iatuk

oak)

Martin

Abarra

tegiA

rriola(

Apoza

ga-Gip

uzkoa)

-Justa

Rufina

ZubiaR

uiz-Al

egria(

Ozaet

a-Arab

a)Jos

eRam

onEtx

aburu

Odria

-Gille

rmaA

karre

giBa

keriz

a(Le

keitio

)Pe

droM.

Aran

tzame

ndiU

rkidi

(Berr

iatua

)-M.K

atalin

aS.M

artin

Arrio

la(M

utriku

)Jua

nPab

lo(Z

umaia

)-Jose

faMa

rtia(A

rrona

)Di

egoP

lazaB

ereiku

a(Be

rriatu

a)-M.

Manu

elaPa

goag

aEga

ña(M

utriku

)Ag

ustin

Uribe

Goitia

-Kaie

tanaP

aulaA

ldape

Gartz

ia(B

ergara

)Jua

nFran

tzizk

oIrus

taAn

txuste

gi(B

erriat

ua)-T

eresa

Josefa

Irigo

ienSe

gurol

a(Itz

iar)

Dieg

oUrri

olabe

itiaTre

ku-Se

rafina

Aran

barri

Lezao

laJua

nJose

Burgo

aBad

iola-M

.Mert

zedes

Egigu

renLa

rrina

gaRu

foJos

eGarr

amiol

aBerr

idi-M

.Josef

aUna

muno

Olab

e(Ze

narru

za)X

X-B

enita

Leku

eFra

ntzizk

oArei

tioAr

noria

ga(B

arina

ga)-A

ntoni

Gand

iagaG

arate

(Mark

ina)

JuanD

oming

oNab

eaZa

bala

(Arri

azua)-

Ramo

naTo

torika

guen

aIrup

ite(Ib

arruri

)

AM

AR

EN

GU

RA

SO

AK

JA

IOT

ZA

IZE

NA

GU

RA

SO

AK

AIT

AR

EN

GU

RA

SO

AK

AM

AR

EN

GU

RA

SO

AK

IV-1

3IV

-14

IV-2

4IV

-25

V-01

V-03

V-08

V-09

V-10

V-14

V-17

V-25

V-26

V-26

V-30

VI-0

4VI

-06

VI-0

5VI

-09

VI-11

VI-1

4VI

-14

VI-2

5VI

-24

VI-2

7VI

-26

VI-2

9VI

-30

VII-0

3VI

I-09

VII-0

9VI

I-10

VII-1

0VI

I-10

VII-1

0VI

I-12

VII-1

3VI

I-17

VII-1

7VI

I-20

VII-2

0VI

I-20

AMAL

LOBI

ETA

OSA

JOSE

MAR

KUER

KIAG

AAB

ADEA

LUIS

ZARA

GUET

AGO

ÑIM

ARKO

SBA

DIOL

AOS

AER

MIN

IOAG

IRRE

TXEA

BALE

NZIA

GAFE

LIPA

AZPI

AZU

BADI

OLA

JOSE

ARAN

BARR

IBAD

IOLA

ANA

BURG

OAUR

REST

IINA

ZIO

GREG

ORIO

IBAI

BARR

IAGA

BADI

OLA

ALFO

NSO

BERE

IKUA

ARRA

SATE

DARI

AAS

TELA

RRA

LOPE

ZDE

LETO

NAM

ARIA

ZABA

LETA

ARRI

ZABA

LAGA

ANTO

NIO

BERN

EDO

SESM

AFE

LIPE

AGIR

RETX

EARU

IZDE

ASUA

JUAN

BURG

OAAS

TIGA

RRAG

AFE

RNAN

DOAL

EGRI

AM

UGAR

TEGI

FRAN

TZIZ

KOAR

RIOL

ARE

MEN

TERI

AM

.KAR

MEN

OLEA

ZUBI

KARA

IRAF

AEL

IBAR

LOZA

GART

ZIA

DOM

INGA

AZPI

LLAG

AAL

EGRI

ABE

RNAB

EUR

IBE

FERN

ANDE

ZZE

ZILI

ARKO

TXA

ARRI

ZABA

LAGA

LOLA

ARRI

OLA

ETXA

BURU

JUAN

BEDI

ALAU

NETA

ALDA

ZABA

LJU

ANA

AZPI

LLAG

AET

XABU

RUZO

ILO

GARR

OTE

PEDR

OLU

ZIA

LAKA

ELUS

TOND

OPE

TRA

BADI

OLA

MAR

KUER

KIAG

AM

.DOL

OSLA

RRIN

AGA

BASU

RTO

IREN

EBE

DIAL

AUNE

TAZU

AZO

JOSE

ARRI

ZABA

LAGA

URRI

STIE

UJEN

IOLA

NDAZ

ABAL

ZELA

IAFR

ANTZ

IZKO

ARAN

TZAM

ENDI

ANAK

ABE

DOM

INGO

LAKA

URKI

DIDO

MIN

GOBE

RNED

OZA

RRAG

AM

ARKO

SLE

RSUN

DIZU

BIA

JUAN

GUEN

AGA

ARAN

TZAM

ENDI

M.K

ARM

ENGA

BIKA

ETXE

BARR

IABE

RIST

AIN

M.B

ITOR

ILA

RRIN

AGA

ETXE

BARR

IASI

NFOR

OSA

ANAK

ABE

ARKO

TXA

JELA

SIO

IBAR

LOZA

ANAK

ABE

LIBE

RATA

MAR

URIB

ADIO

LAJO

SE

Karlo

s(Be

rriatu

a)-M

.Jes

usJe

sus-I

nazi

Zeles

tino-

Niko

lasa(

Iruña

koak

)Do

ming

oFran

tzizk

o-Po

loniF

rantzi

zka

Anbr

osio

Ferm

in-M

.Age

da(B

erriat

ua)

Santo

s-Emi

liEu

sebio

Anton

io-M

.Klar

aTo

ribio

Ramo

nBarb

araM

.Do

ming

oAnto

nio-M

ikaela

(Elan

txobe

)M

auro

-Alej

andr

aZe

lestin

o(Bi

lbo)-M

.Sok

orro

Satur

nina

Domi

ngoM

eltxo

r-Karl

otaPe

traSo

teroA

gusti

n-Ba

lbina

Juan

Bauti

sta-M

.Isid

ora(

Ziria

no-A

raba)

Esteb

anM

arzelo

-M.D

oming

aMarg

arita

(Mutr

iku)

Juan

Bauti

sta-P

etra(

Berri

atu)

Bitor

Benit

o-M

.Karm

enFa

ustin

a(Et

xeba

rria)

Eleu

terio-

Julia

naPa

ntaleo

nBen

ito-L

oren

zaM

igela

Jorje

Balen

tin-M

onika

Anton

i(Be

rriatu

a)Jo

seAb

elino

(Don

ostia

)-M.D

olos

Mige

lAnto

nio-Ju

steTo

mas(

Sigu

enza

-Gua

dalaj

ara)-A

ureli

anaS

usan

aHe

nrike

M.-J

osefa

Anton

i(M

arkina

)Ni

kano

rTeo

doro

-Balb

inaFr

antzi

zka

Simo

n-In

ozen

tzi(A

belon

deLa

zago

-Zam

ora)-

Agus

tinSa

turnin

o-M

.Kon

tzeFe

derik

oMige

l-Jos

efaM

anue

laJo

seM

igel(

Mark

ina)-K

ontze

(Deb

a)M

arzial

Sime

on-E

leuter

iPas

kuala

(Getx

o)Je

ronim

oErre

mijio

-Dom

ingaM

.Kon

tzeM

arzian

oKru

z(Ar

arga)-

Ramo

naPe

droM

.-M.K

ontze

Anton

io-Ju

staBi

torio

Anton

io-Do

ming

aLuis

aIld

efons

oRafa

el-Ze

zili(

Elor

rio)

Domi

ngoE

zekie

l-Bito

ri(B

erriat

ua)

Juan

Bern

ardino

(Lek

eitio)

-Ruf

inaJo

seM

anue

l-Anje

la(D

eustu

)Do

ming

oDam

aso-

Ebari

staJo

sefa

Toma

sMan

uel-M

.Mart

a(Be

rriatu

a)Ju

anBa

utista

-Rok

aAnte

ra

JuanD

oming

o-M.Ju

anaB

arina

garre

mente

ria(B

erriat

ukoa

k)Le

onPe

droMa

rkuerk

iagaA

rrasat

e-Just

aPag

oaga

Garra

miola

Juan-J

oakin

aUga

rteFra

ntzizk

oRam

onBa

diolaA

naka

be-M

.Bau

tista

Aran

barri

Aran

tzame

ndi

JoseF

ernan

doAg

irretx

eaZe

laia-E

ulaliF

rantzi

zkaI

bazet

aBad

iola

Pedro

M.Az

piazu

Aran

a-Nart

zisaM

axim

ianaA

riston

doEg

aña

Frantz

izkoA

ranba

rriIdu

eta-M

.Dom

ingaU

galde

Azpia

zuKa

ndido

Burgo

aGab

iola-T

oribi

Dulan

torrui

zEtxa

buru

Anton

ioLo

renzo

Ibaiba

rriag

aGan

diaga

-M.S

alome

Santi

soX

X-B

alenti

naKa

rlota

Badio

laEtx

aburu

Isidro

Astel

arraN

abea

(Lun

o)-M.

Anton

iAzla

Aurre

koetx

ea(Z

amud

io)Jos

eM.(A

zpilik

ueta-

Mend

aro)-M

.Juan

aBau

tista

Burgo

aJua

nM.B

erned

oMak

azaga

(Men

dexa

)-Salu

stian

aBere

ikuaE

txabu

ruJos

eAgir

retxe

aZela

ia-Eu

laliF

rantzi

zkaI

bazet

aBad

iola

Deog

razias

-Mige

laDo

ming

aEtxa

beAn

dresA

legria

Aretx

aga-E

rremi

jiSola

barri

etaBa

diola

Edua

rdoAr

riola

Garra

miola

-Dem

etriU

rristi

Aran

berri

aRa

faelO

leaAl

egria

-M.Jo

sefaA

zpiaz

uArgo

itiaMi

gelA

ntonio

Ibarlo

zaEg

iguren

-Eust

akiA

ntoni

Zelai

aOlab

arria

JuanT

omas

Azpil

lagaU

rrosol

o-M.A

naEg

añaP

agoa

gaPe

droTo

masU

ribeB

adiol

a-Luz

ianaK

laraE

txano

Bedia

laune

taPe

droM.

Arko

txaAg

ote-E

meter

iGarr

amiol

aZela

iaTo

masA

rriola

Gabio

la-M.

Josefa

Urres

tarazu

Gatza

gaetx

ebarr

ia(B

erriat

uako

ak)

JuanB

autis

taBe

diaula

neta

Solab

arriet

a-Agu

stina

Urkia

gaOl

abarr

iaJua

nTom

asAz

pillag

aUrro

solo-M

.Ana

Egañ

aPag

oaga

Manu

el-M.

Pasku

alSo

teroL

akaB

edial

aune

ta-Jua

naM.

Eskiz

abalA

ldasor

a(At

aun)

Gaspa

rBad

iolaI

barm

ia-M.

Teres

aTxa

karte

giAr

anba

rri(A

morot

o)Jos

eDom

ingoL

arrina

ga(B

oliba

r)-Te

resaL

arrina

ga(M

arkina

)X

X-G

regori

Bedia

laune

taIra

mateg

iJos

eJoa

kinAr

rizab

alaga

Atxu

rra-Ju

anad

eDios

Badio

laIba

rmia

Frantz

izkoL

anda

zabalA

girre-

Salus

tiana

Garag

arzaG

onzal

ez(L

eguti

o-Arab

akoa

k)At

ranasi

oAran

tzame

ndiB

akeri

za-Be

nantz

iUsur

iagaL

auzir

ika(E

txeba

rria)

Soter

oLak

aBad

iola-J

uana

M.Es

kizab

alAlda

zoro

(Atau

n)Jua

nM.B

erned

oMak

azaga

(Men

dexa

)-Salu

stian

aBere

ikuaE

txabu

ruNi

kolas

Anbro

sioLe

rsund

iLarr

inaga

-Fran

tzizk

aBern

edoM

akatz

aga(

Berri

atu)

Kasim

iroGu

enag

aLak

a-Man

uelaA

ntoni

Azpir

iLarr

inaga

(Berr

iatia)

JoseG

abika

etxeb

arriaA

girre

(Ispa

ster)-

Petra

Arost

egiU

garri

za(G

izabu

ruaga

)Jua

nBau

tista

Larri

naga

Urkio

la-M.

Dolos

Agirr

eOlon

do(M

ende

xa)

Frantz

izkoM

.Ana

kabe

Txak

arteg

i-Kata

linaT

xapa

rtegi

Albiz

u(Zu

maia)

Pedro

Ibarlo

zaEg

iguren

-Josef

aEuse

biAm

allob

ietaO

ñede

rraRo

manM

aruriI

bazet

aDom

ingaA

rrizab

alaga

Pago

aga

JuanR

amon

OsaI

bazet

a-Raim

unda

Azpia

zuKo

smeA

bade

aBad

iola-J

osefa

Patriz

iaXe

mein

(Xem

ein)

Jeron

imo-F

ilome

naMo

liner

(Kax

ako)

JoseM

anue

lOsa

Bedia

laune

ta-Mi

kaela

Anton

iUrri

stiBu

rgoa

Pedro

(Berr

iatua

)-M.D

oming

aArri

zabala

gaJos

eMan

uelB

adiol

aZula

rika-T

elesfo

raGa

zagaet

xeba

rriaO

txoan

tezan

aDo

ming

oJose

Badio

laAr

ano-M

.Inazi

Antxu

stegi

(Mutr

iku)

JuanU

rresti

Arriz

abala

ga-Jo

sefaI

nazi

EluBi

kand

iSa

lbado

rM.B

adiol

aArri

zabala

ga-B

albina

M.Ko

ntzeL

arrina

gaMa

gureg

iLa

zaroA

rrasat

eArka

ute-Te

lesfor

aUrki

olaLa

ndari

bar

Floren

tinoJ

oseLo

pezd

eLeto

naAn

tefara

(Ziria

no-A

raba)-

Libori

Uribe

Laka

Pedro

Jose-K

atalin

aEtxa

buru

Anton

io(M

arkina

)-Mari

aUrre

stiIm

az(M

ijoa-M

utriku

)Ma

nuelR

uizde

AsuaS

aenzd

eBuru

aga(Zi

riano-A

raba)-I

nesSan

taKruz

Manar

te-Etxe

barria

(Muni

a-Arab

a)Jua

nKruz

(Mutr

iku)-M

.Juan

aElor

di(B

erriat

u)Pe

droJos

eMug

arteU

sobiga

-Mari

aAzp

iriAg

erreg

iJos

eAnd

resRe

mente

riaAl

zibar-

aretxu

laga(

Etxeb

arria)

-Erre

mijiM

artina

Juariz

tiPlaz

aEr

remijio

Zubik

araiA

rriola

-M.A

gusti

naGu

enag

aPlaz

aPa

uloGa

rtzia

Gartz

ia(C

arrion

delos

Cond

es-Pa

lentzi

a)-Sim

onaG

atzag

aetxe

barri

aBeit

iaJua

nBau

tista

Aleg

riaUr

izar-F

rantzi

zkaE

gurro

laAria

s(Be

rriatu

a)Jua

nFern

ande

zLop

ez(A

lgeria

s-Murt

zia)-I

ndale

ziBa

keriz

aDula

ntorru

izBo

nifazi

oArri

zabala

gaAt

xurra

-Zezi

liAnto

niMe

ndiza

balId

ueta

(Mutr

iku)

Niko

lasJos

eM.A

rriola

Arriz

abala

ga-M

.Sole

Lersu

ndiL

arrina

gaPe

droJos

eAlda

zabal

Leiza

ola(M

arkina

)-Bize

ntaEg

añaE

rruin

(Elge

ta)Mi

gelD

omigo

Etxab

uruIba

zeta-J

ulian

aEiza

girre

Aram

aioJos

e-Eug

eniG

arrote

(Abe

londe

Lazag

o-Zam

ora)

Pedro

Frantz

izkoE

luston

doBa

diola-

M.An

dresI

bazet

aAzp

iazu

Leon

Pedro

Marku

erkiag

aArra

sate-J

ustaP

agoa

gaGa

rrami

olaFe

lix-B

uena

bentu

raZa

bala

(Deb

a)An

tonio

Zuazo

Uriar

te(G

etxo)-

Domi

ngoB

ilbao

(Kax

ako)

Agust

inFra

ntzizk

oAleg

ria-M

.Asen

tziBe

dialau

netaA

rrizab

alaga

JoseM

anue

lZela

iaAran

barri

(Mark

ina)-L

eona

rdaJos

efaJua

riztiP

laza

Domi

ngoB

enan

tzioA

naka

beBa

diola-

M.So

leElu

Bedia

laune

taJos

eM.U

rkidi

Agirr

e-M.S

antos

Bedia

laune

taArri

olaMa

rkosA

ntonio

Zarra

gaGo

iogan

a-Ama

liLore

nzaB

adiol

aArri

zabala

gaRa

monZ

urita

Garita

onain

dia-Z

irilaE

guren

Irigo

ien(E

lorrio

)Ka

stor-T

riniA

rregi

(Berr

iatuk

oak)

Anton

ioM.

Beris

tainP

agoa

ga-E

skolas

tikaF

ermina

Aran

buru

Meab

eansor

ena(

Aules

tia)

Felix

Etxeb

arriaA

riolm

endi

(Deu

stu)-J

uana

Maria

Larri

naga

Urros

oloJua

nM.A

rkotxa

Amutx

asteg

i(Mutr

iku)-B

enan

tziEd

uarda

Aran

tzame

ndiA

girret

xea

Pedro

Anak

abeI

zagirr

e-Ina

ziM.

Olab

arriet

aMad

arieta

(Berr

iatuk

oak)

Domi

ngoB

adiol

aArri

zabala

ga-Jo

sefaI

naziA

ulesti

arteB

ereiku

a

15O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

14 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

JA

IOT

ZA

IZE

NA

GU

RA

SO

AK

AIT

AR

EN

GU

RA

SO

AK

AM

AR

EN

GU

RA

SO

AK

VII-2

3VI

I-25

VII-2

8VI

I-28

VII-2

9VI

I-30

VII-3

0VI

II-02

VIII-

02VI

II-01

VIII-

04VI

II-06

VIII-

07VI

II-08

VIII-

09VI

II-11

VIII-

11VI

II-12

VIII-

22VI

II-18

VIII-

20VI

II-20

VIII-

21VI

II-22

VIII-

24VI

II-25

VIII-

25VI

II-26

VIII-

26VI

II-26

VIII-

27VI

II-29

VIII-

30VI

II-30

VIII-

30VI

II-31

IX-0

2IX

-03

IX-0

8IX

-11IX

-15

TXAK

ARTE

GIUR

KIOL

ADE

OGRA

ZIAS

ETXA

BURU

IBAZ

ETA

SANT

IAGO

BEDI

ALAU

NETA

ZUBI

KARA

IPAU

LINO

BEDI

ALAU

NETA

EGIA

DOM

INGO

ZARR

AGA

ARAM

AIO

M.K

ARM

ENBA

DIOL

AET

XABU

RUJO

SEAN

TONI

OOR

BEGO

ZOBA

DIOL

AEL

ENA

IRAM

ATEG

IETX

ABUR

UPE

TRA

BERR

IDIU

RRUT

IAIN

ESSA

NTO

TOMA

SMAL

DONA

DOFE

LIX

FERN

ANDO

LAND

ARIB

AROS

ADO

MIN

GOTX

AKAR

TEGI

URRI

STIP

EDRO

AZPI

LLAG

AEG

IGUR

ENM

ADAL

ENA

MUG

ARTE

GIAR

RASA

TERO

SAAR

RIZA

BALA

GABA

DIOL

AM

.ROS

ARIO

SOLA

BARR

IETA

BADI

OLA

MAN

UELA

BAKE

RIZA

ITUA

RTE

NAZA

RIO

ARTO

LAZA

BALE

TAAN

JEL

ITUA

RTE

EGAÑ

AM

.ASU

NAN

DUES

ALE

RSUN

DIAG

APIT

OIB

ARLO

ZAIB

AZET

ABE

RNAR

DOET

XABU

RUBA

DIOL

AM

ARIA

MAR

URIB

EDIA

LAUN

ETA

FRAN

TZIZ

KABA

DIOL

AAR

AMAI

OJO

SEM

.BE

DIAL

AUNE

TAUR

KIAG

ABA

RTOL

OME

BENG

OETX

EAAR

RIZA

BALA

GALU

ISA

BAKE

RIZA

URRE

ISTI

M.L

UISA

ARM

ENTI

AOS

ANTE

LUIS

ETXE

BARR

IABA

DIOL

AJO

SEFA

ABAD

GART

ZIAA

SUN

MADA

LENA

JUAN

AJA

ZINT

AAR

ANTZ

AMEN

DIAM

ALLO

BIET

APE

DRO

ETXE

BARR

IABE

NGOE

TXEA

AGUS

TIN

AZPI

LLAG

AEG

IGUR

ENM

ARIA

NAAR

RUTI

NUÑO

FRAN

TZIZ

KOM

ARTI

NZA

BALE

TAM

.KON

TZE

ELUS

TOND

OSO

LABA

RRIE

TARA

MON

MAR

KUER

-KIA

GAM

UJIK

AM

.PUR

AZA

RRAG

AAR

ANBU

RUFR

ANTZ

IZKA

ZABA

LALA

UZIR

IKA

FRAN

TZIZ

KOIL

LARO

ALBE

RDIK

ATAL

INA

URRI

STIG

ALDO

XFR

ANTZ

IZKA

Loren

zo-Jo

sefa

M.

Inaz

ioFl

oren

zio-M

.Jus

taSi

meon

Gasp

ar-Lu

isaM

igela

Mate

oRam

on(S

antoñ

a)-Di

enes

iDo

ming

oFlor

enzio

-M.P

ilar

Felip

eM.-

M.D

oming

aJo

se(D

onos

tia)-L

eona

Gille

rmoF

rantzi

zko-

Abdo

naSe

non

Juan

Toma

s-M.N

ieves

Fern

ando

(Zen

izero

-Log

roño

)-Emi

lia(M

arbell

a)Br

unoR

amon

-Fru

ktuos

aRam

ona

Deog

razias

Basil

io-M

.Pur

aM

igel-J

uana

Gorg

orio

M.-A

naJo

sefa

Mige

lAnto

nio-A

gusti

naFe

lipe-F

elipa

Elias

-Brij

idaRa

mon

Jose

Julia

n-Fe

rnan

daDo

ming

o-M

artina

(Mutr

ikuko

ak)

Niko

lasPl

azido

(Dur

ango

)-Dem

etriT

oribi

aDo

ming

oBern

abe-M

anue

laM

artin

Agap

ito-D

oming

aMate

aGr

egor

ioM

.-M.K

andid

aFe

rnan

doM

.-M.J

esus

Domi

ngoH

ijinio

-M.M

adale

naDi

onisi

oLuis

-Epif

ania

M.

Bize

nteM

.-M.F

rantzi

zka(

Mutr

iku)

Ildefo

nso(

Apell

aniz-

Arab

a)-Gr

egor

i(La

nesto

sa)

Santi

Erru

perto

-Tom

asa

Jose

(Zara

goza

)-Mari

a(M

adril

)Isi

droM

.(M

utriku

)-Klot

ilde

Gille

rmo(

Eiba

r)-M

.Eng

raziB

engo

etxea

Mige

l-Jua

naFr

antzi

zko(

Soral

uze)-

Fran

tzizk

aPe

droD

oming

o(M

utriku

)-Jos

efaM

.Dolo

sDo

ming

oAlej

andr

o-M

.Joa

kina

Sebe

roM

.-Anje

lesM

ujika

(Zea

nuri)

Pedr

oJos

e-Dion

isiNa

taliA

ranbu

ruDo

ming

o-M

.Jos

efa(X

emein

)Eu

stasio

M.-J

uana

Engr

aziA

lberd

i(El

goiba

r)Lu

isAn

tonio-

Mari

a(Be

rriatu

a)

Deog

razias

Txak

arteg

iDula

ntorru

iz-Jos

efaAn

toniE

gurro

laAr

anba

rriAl

ejand

roEtx

aburu

Ibazet

a-Niko

lasaB

engo

etxea

Gainz

aRa

faelB

edial

aune

taIra

mateg

i-Jose

faIna

ziSa

jarris

taIba

zeta

Pasku

alBe

dialau

neta

Badio

la-Jua

naKa

ietan

aArri

olaOd

riaJos

eRom

ualdo

Zarra

gaGo

io-Jua

naM.

Arma

ioEg

urrola

Greg

orioB

adiol

aElor

di-Pe

tronil

aAret

xaga

Benit

o(An

doain

)-Jose

faLa

rrunb

ide(D

onost

ia)Sa

nJua

nBau

tista

Irama

tegiT

xaka

rtegi-

Meltx

oraAr

rizab

alaga

Pago

aga

Pedro

Liburi

oBerr

idiItu

rriza-

Faust

inaJos

efaZe

laiaG

oitia

Dorot

eo(Fu

enma

yor-L

ogroñ

o)-Ap

olina

riaRo

mero

(Zen

izero-

Logro

ño)

JoseB

entur

aLan

darib

arEg

uen-S

inforo

saM.

Larri

naga

Urkio

laKa

simiro

Txak

arteg

iDula

ntorru

iz-Fra

ntzizk

aLan

darib

arAl

egria

JoseT

omas

Azpil

lagaU

rrosol

o-Jua

naEg

iguren

Domi

ngoI

nazio

Muga

rtegi

Retol

aza-A

gusti

naBe

rridi

Iturri

zaDo

ming

oArri

zabala

gaUg

artetx

ea-Ba

rbara

Laka

Bedia

laune

taBl

asMa

rtinSo

labarr

ietaB

adiol

a-M.M

ertzed

esAl

dazab

alEg

aña

Soter

oBak

eriza

Dulan

torrui

z-Balb

inaEtx

anoO

txoa

Klau

dioMi

gelA

rtola

Aran

o-M.P

ilarB

engo

etxea

Aran

oaJos

e-Briji

daEg

aña(

Mutrik

ukoa

k)Ma

rtinAn

duesa

Beroa

tegi(U

rbizu

-Nafa

rroa)-

Klara

Aleg

riaGa

raiko

etxea

(Otxa

ndio)

Mige

lAnto

nioIba

rloza

Egigu

ren-E

ustak

iAnto

niZe

laiaO

labarr

iaRa

faelE

txabu

ruOd

ria-M

.Mad

alena

Urruz

unoA

rrilla

gaJos

eDom

ingoM

aruriI

bazet

a(Bi

lbo)-A

naBa

lentin

aAram

aioSa

ntiso

Martin

-M.M

adale

naEtx

aburu

Berna

rdino

Bedia

laune

taIra

mateg

i-Hila

riFran

tzizk

aBeit

iaItu

rriza

Matia

sIna

zioBe

ngoe

txeaU

rriola

beitia

-Eba

rista

M.Ur

ristiB

urgoa

Soter

oAgu

stinB

akeri

zaDu

lantor

ruiz-B

albina

Klara

Etxan

oOtxo

aAg

apito

(Ape

llaniz

-Arab

a)-Ka

rmen

Baroj

a(To

rre-Tr

ebiño

)Jos

eEtxe

barri

aUga

rte(B

edia)

-M.Jo

sefaP

agoa

gaGa

rrami

olaBi

enbe

nidoA

badS

anjen

is(G

rau-H

uesca

)-Pab

laBo

nedG

ros(C

anda

znos-

Huesc

a)Pe

droM.

Aran

tzame

ndiU

rkidi

(Berr

iatua

)-M.K

atalin

aSan

Martin

Arrio

la(M

utriku

)Ma

nuel

(Soral

uze)-

Basil

isaLa

sarte

(Eiba

r)Jos

eTom

asAz

pillag

aUrro

solo-J

uana

Egigu

renKa

rlos(

Elgoib

ar)-Jo

sefaP

etraA

rrieta

(Soral

uze)

JoseM

.Mart

inAr

ruti-M

anue

laFra

ntzizk

aEga

ñaAr

ruti(M

utriku

koak

)Pe

droFra

ntzizk

oElus

tondo

Badio

la-M.

Andre

sIba

zetaA

zpiaz

uLe

onPe

droMa

rkuerk

iagaA

rrasat

e-Just

aNarz

isaPa

goag

aArri

olaMa

rkosA

ntonio

Zarra

gaGo

iogan

a-Ama

liLore

nzaB

adiol

aArro

zabala

gaJos

eM.Z

abale

taOn

darza

(Men

daro)

-M.Ju

anaB

autis

taBu

rgoaA

rantza

mend

iJua

nDom

ingoI

llaro

Egure

n(Ze

narru

za)-Ju

anaB

autis

taMa

kazag

aAlda

zabal

(Berr

iatua

)Fra

ntzizk

oM.-M

.Joak

inaUg

arteb

uru(M

arkina

)

Silbe

streP

edro

Urkio

laAn

zola-

Herm

eneji

ldaOt

xoan

tezan

aArri

olaJua

ndeD

iosIba

zetaB

adiol

a-Satu

rnina

Idueta

Osa

Pedro

Inazio

Zubik

araiA

rriola

-M.D

oming

aMark

uerki

agaA

rrasat

eMe

litonE

giaKi

ntana

r(Mu

triku)-

M.Ro

saAr

antza

mend

iAgir

retxe

aIna

zioAr

amaio

Aleg

ria-Fl

orenti

naUr

ibeBa

diola

Bitor

JuanE

txabu

ruZe

laia-J

osefa

Amezt

iErki

aga(

Mend

exa)

XBa

diola-

XGa

llaste

giJos

eRam

onEtx

aburu

Odria

-Gille

rmaA

karre

giBa

keriz

a(Le

keitio

)Do

ming

oM.U

rrutia

Aleg

ria-B

enan

tziAk

ilinaE

txabu

ruOd

riaJos

e-M.D

olosR

ibas(

Nerja

-Mala

ga)

JoseM

.Osa

Iturri

za-M.

Frantz

izkaA

zpiri

Larri

naga

(Berr

iatua

)Fe

rnand

oUrri

stiOn

darza

-Erre

mijiT

eresa

Arak

istain

Beng

oetxe

aRo

keEg

iguren

Lete-

Frantz

izkaA

ntoni

Irion

doAn

sorreg

i(Mutr

iku)

Indale

zioAr

rasate

Badio

la-Isa

belL

eona

rdaSa

ntiso

Aretx

aga

Anton

ioM.

Badio

laZu

larika

-M.D

olosL

arrina

gaUr

rosolo

Pedro

JoseS

olaba

rrieta

Arriz

abala

ga-Jo

akina

Azpir

iUga

rtetxe

aAn

tonio

Ituart

eAlko

rta-M

.Dom

ingaO

saLe

jarzab

uru(M

utriku

)Jos

eM.Z

abale

taOn

darza

Elgoib

ar)-M

ariaB

urgoa

Aran

tzame

ndi

Ferm

in-Ma

riaTx

urruk

a(Mu

trikuk

oak)

Niko

lasio

Mige

lLers

undi

Dulan

torrui

z-Aniz

etaIdu

etaOs

aFra

ntzizk

oAnto

nioIba

zetaJ

aureg

i-Jose

faAn

toniZ

ubiza

rreta

Elordi

(Berr

iatua

)Jos

eBen

turaB

adiol

aAleg

ria-M

.Kris

tinaZ

arrag

aGoit

iaFra

ntzizk

oBen

itoBe

dialau

netaA

nzuri

za-Jos

efaIna

ziBe

ngoe

txeaA

baroa

Pedro

M.-Jo

sefaR

amon

aAran

tzame

ndi

Domi

ngoU

rkiag

aAzp

iri-To

masa

Elorri

etaUr

ibarri

(Arra

zua)

JoseJ

oakin

Arriz

abala

gaAt

xurra

-Juan

adeD

iosUr

ristiI

barm

iaAs

entzi

oBalt

azarU

rreist

iImaz-

Juana

M.Al

korta

Antxu

stegi

(Mutr

ikuko

ak)

Anton

io(B

almase

da)-A

ntoni

Perez

(Lan

estosa

-Bizk

aia)

Salba

dorM

.Bad

iolaA

rrizab

alaga

-Balb

inaM.

Kontz

eLarr

inaga

Magu

regi

Manu

elGa

rtzia

Labia

no(To

rrecil

lade

Came

ros-L

ogroñ

o)-Jen

obeb

aFiel

Korta

(Mad

ril)Jua

nAnd

resAm

allob

ietaO

ñede

rra-Jo

seAn

toniO

saBe

dialau

neta

Felip

eInd

alezio

-M.E

nkarn

aUzin

Roke

Egigu

renLe

te-Fra

ntzizk

aAnto

niIri

ondo

Ansor

regi(M

utriku

)Ba

ldome

ro(O

viedo

)-Polo

niLa

rrina

gaJos

eM.Z

abale

taOn

darza

(Men

daro)

-Mari

aJua

naBa

utista

Burgo

aAran

tzame

ndi

Martin

Solab

arriet

aBurg

oa-A

kilina

Azpir

iUga

rtetxe

aGa

binoM

ujkaM

endo

za(G

azteiz

)-Mari

aGoik

oetxe

aHorm

aetxe

a(Ze

anuri

)Jos

eM.A

ranbu

ruAl

egria

-M.F

rantzi

zkaB

arrue

tabeñ

aAgir

reJos

eM.L

auzir

ikaUr

rosolo

(Xem

ein)-J

osefa

Aretx

abal

Gand

iaga(

Zena

rruza)

Frantz

izkoA

lberdi

Areti

o(Etx

ebarr

ia)-M

artina

Katal

inaMu

niozg

urenL

arrañ

aga(

Elgoib

ar)Ma

nuel

-Mika

elaKa

ltzak

orta(

Berri

atuak

oak)

JA

IOT

ZA

IZE

NA

GU

RA

SO

AK

AIT

AR

EN

GU

RA

SO

AK

AM

AR

EN

GU

RA

SO

AK

IX-2

1IX

-21

IX-2

2IX

-22

IX-2

6IX

-27

IX-2

9IX

-31

X-03

X-03

X-06

X-11

X-12

X-12

X-12

X-13

X-14

X-14

X-16

X-19

X-20

X-20

X-20

X-20

X-23

X-23

X-29

XI-0

2XI

-05

XI-0

5XI

-06

XI-1

0XI

-10

XI-1

2XI

-13

XI-1

4XI

-14

XI-1

4XI

-14

XI-1

5XI

-19

XI-2

1

PERE

IRA

KESA

DAJO

SEUR

RIST

IPAG

ATE

FELI

XBA

DIOL

AAZ

PIAZ

UZE

ZILI

OUR

ROSO

LOBA

DIOL

AJU

LIAN

AUR

IBE

OSA

LORE

NZO

URRE

STIU

RKID

IGLO

RIA

URRE

ISTI

ALDA

ZABA

LM

.KAR

MEN

BURG

OAAR

RIZA

BALA

GAAN

JELA

ETXE

BARR

IAIB

AZET

AFR

ANTZ

IZKO

BADI

OLA

EGUR

ROLA

FRAN

TZIZ

KOOL

ARRE

AGA

TXUR

RUKA

JUST

INA

ODRI

OZOL

ABA

DIOL

AM

.PIL

ARGA

RRAM

IOLA

ABAD

EABE

RNAR

DINO

FRAN

TZIZ

.GO

IOGA

NALA

RRIN

AGA

EDUA

RDO

ARRI

ZABA

LAGA

ARAN

BURU

EDUA

RDO

BADI

OLA

ABAD

EAFE

RNAN

DOUR

KIZA

BADI

OLA

TERE

SAUR

RIST

IEGU

RROL

ASE

RAFI

NAR

ANBE

RRIA

LERS

UNDI

JOSE

M.

LERS

UNDI

LEZE

RTUA

ANTO

NIO

EGIA

EGIG

UREN

JUAN

IDIA

KEZ

GARR

AMIO

LAKO

NTZE

IBAR

LOZA

URRE

ISTI

JUAN

URBI

ETA

SOLA

BARR

IETA

RAM

ONLE

KUE

ARZU

AGA

RAFA

ELA

ETXA

BURU

BADI

OLA

M.P

ERPE

TUA

SESM

ALA

RBUR

UM

ANUE

LIR

USTA

ZABA

LAM

.JUA

NAM

EJIA

SIT

URRI

ZAAM

ALI

ARAN

TZAM

ENDI

MUG

ARTE

GIIS

ABEL

URKI

ZUSO

LABA

RRIE

TAM

.TER

ESA

ETXA

BEOL

EAES

TEBA

NLI

ZARZ

ABUR

UET

XEBA

RRIA

ANDR

ESUR

KIAG

ARI

ANE

EMIL

IAR

ISTO

NDO

ELU

M.D

OLOS

MAR

TINE

ZDE

LUKO

KANP

OSSE

RAPI

ELU

ZULA

RIKA

JOSE

BADI

OLA

OTXO

ANTE

ZANA

SERA

PIIB

AZET

AAN

SOLA

AGUS

TINA

SOLA

BARR

IETA

URKI

OLA

RUFI

NABA

LENZ

IAGA

AKAR

REGI

ISAB

ELAR

ANBE

RRIU

RKIZ

ADO

LOS

Mige

l(Sa

ntand

er)-F

loren

tina(

Marg

olles

-Astu

rias)

Emili

ano-

Marg

arita

Juan

Jose

-Anje

laJu

anTo

mas-M

.Jes

usJo

seIn

azio-

Jose

faAn

toni

Juan

Bauti

sta-Jo

sefa

Jose

M.(

Mutr

iku)-M

.Agu

stina

(Berr

iatu)

Jorje

(S.V

icente

dela

Barq

uera-

Santa

nder)

-M.A

gusti

naRa

imun

do(D

eusto

)-Ana

Teres

aBa

ldome

ro-Jo

sefa

M.D

olos

Rafae

lDom

ingo-

M.E

spek

tazio

Jose

Fran

tzizk

o-M

.Gab

inaDo

ming

oFran

tzizk

o-Si

npor

ianaM

.Ni

kolas

-Julia

naJu

anJo

se-Jo

sefa

Ramo

naM

artin-

Teres

aJo

akin

Henr

ike-M

.Gill

erma

Anton

ioM

.-Leo

kadia

Simo

naJo

seM

.(M

utriku

)-Bue

nabe

ntura

Jako

baSe

basti

anIsi

dro-

M.D

olos

Simo

nTad

eo-N

arzisa

Juan

aBo

nifaz

ioKa

stor-M

.Jose

faKa

rmen

(Berr

iatua

)Bi

zente

M.-J

uana

Kriso

stoma

Bentu

ro-A

lejan

draM

.Jo

seIn

azio-

Gille

rma

Mari

nAga

pito-

Mate

aDo

ming

oM.-M

argari

ta(U

rdan

eta-G

ipuzk

oa)

Julia

n-Ju

ana(

Xeme

ingoa

k)M

artin

Mige

l(Do

nosti

a)-Fr

antzi

zka

Niko

lasAn

tonio-

Isabe

lAgu

stina

Henr

ikeM

anue

l-M.P

ilar

Juan

Bauti

sta-M

aria

Ferm

in(M

utriku

)-Jos

efaKa

ietan

aLuz

ianaE

txebe

rria

Flor

entin

o(El

antxo

be)-J

osefa

(Ferr

ol)M

igel-D

orote

aJo

seAt

anas

io-Li

bori

Krist

inaGr

egor

ioAn

tonio-

Sinp

urian

aM.

Balbi

no(E

lantxo

be)-R

afaela

Jose

M.-

Sabin

aLuis

aJo

seM

.-M.I

sabe

lFa

bian-

M.J

esus

Mate

oM.-H

ermen

ejilda

M.

JoseP

ereira

Esteb

ez(Po

rriño

-Ponte

vedra

)-Karm

enKa

stillo

Ruiz

(Santa

nder)

Ferna

ndoU

rristi

Onda

rza-E

rremi

jiTere

saAr

akist

ainBe

ngoe

txea

Errup

ertoZ

ezilio

Badio

laZu

larika

-Rufi

naTe

odora

Etxab

uruZe

laia

Inazio

Urros

oloUr

resti-M

.Dom

ingaS

olaba

rrieta

Aleg

riaLo

renzo

Uribe

Laka

-Julia

naAr

osteg

iZula

rika

Frantz

izkoM

.Urre

stiIdi

akez-

Frantz

izkaG

oioga

naTo

torika

guen

a(Be

rriatu

a)As

entzi

oBalt

azarU

rreist

iImaz-

Juana

M.Al

korta

Amutx

asteg

i(Mutr

ikuko

ak)

Kasim

iroBu

rgoaL

ertxu

ndi-M

.Pila

rBed

ialau

neta

Beng

oetxe

aFe

lixEtx

ebarr

iaAram

endi

(Deu

sto)-J

uana

Larri

naga

Urros

oloBe

rnardo

Badio

laIru

reta-M

.Kruz

Azpir

iArri

olaBi

torAg

ustin

Olarr

eagaA

rregi-

Luisa

Lezao

laEtx

eaIsi

droOd

riozo

laOr

bea(

Azpe

itia)-J

oseRa

mona

Epeld

eAram

endia

Gonz

aloRa

faelG

arram

iolaZ

elaia-

Manu

elaAz

piazu

Aram

aioFe

rmin

Goiog

anaE

txeba

rria(

Berm

eo)-M

.Enk

arnaL

arrina

gaEg

iguren

Meltx

orIsa

akAr

rizab

alaga

Pago

aga-M

.Rosa

rioBa

diola

Leku

eFe

rnand

oM.B

adiol

aEtxa

buru-

M.Jes

usAr

amaio

Aran

tzame

ndi

Herm

ejildo

Urkiz

aGoit

ia-M.

Anjel

aZald

unbid

eBast

erretx

eaAg

ustin

Frantz

izkoU

rristi

Egurr

ola-M

.Asun

Bedia

laune

taAr

rizab

alaga

Juan(

Berri

atua)-

Manu

elaIri

goien

(Mutr

iku)

Loren

zoLe

rsund

iDula

nto-ru

iz-M.

Bisit

azioO

txoaL

arrina

gaMe

litonE

giaKi

ntana

(Mutr

iku)-R

osaM.

Aran

tzame

ndiA

girret

xea

Frantz

izkoI

nazio

Idiak

ezAr

iston

do(It

ziar)-

M:Ko

ntzeO

ñede

rraMu

garte

giMi

gelA

ntonio

Ibarlo

zaEg

iguren

-Eust

akiA

ntoni

Zelai

aOlab

arria

Anton

io-M.

Josefa

Esna

ola(It

ziarko

ak)

Seba

stian

Leku

eBen

goetx

ea-Ba

lbina

Urkio

laLa

ndari

bar

Rafae

lEtxa

buru

Odria

-M.M

adale

naUr

ruzun

oArri

llaga

Anton

io(M

arkina

)-Mari

aUrri

sti(M

utriku

)Jer

onim

o-Jose

faAn

toniE

lu(B

erriat

ua)

XX

-Bale

raJos

efaMe

jiasA

rriola

Simeo

nAran

tzame

ndiB

akeri

za-Isa

belU

rristi

Aules

tiarte

Aleja

ndro

Urkiz

uAlto

la(L

egorr

eta)-J

osefa

Antol

inaGu

enag

aGab

iola

JuanB

autis

taEtx

abeA

ranba

rri(E

lgoiba

r)-An

aM.E

izagir

reAr

amaio

Frantz

izko-J

osefa

Egañ

a(Mu

trikuk

oak)

Agust

in-So

teraL

anda

baso

(Elan

txobe

koak

)Ez

ekiel

Kand

idoAr

iston

doEg

aña-M

.Dolo

sLarr

inaga

Egigu

renSat

urnino

Mtnez

.deLu

koFd

ez.Mi

ñones

(Retol

aza-A

raba)-

Raim

undaD

oming

aIdue

taAgir

reJos

eAnto

nioElu

Urris

ti-Bize

ntaFra

ntzizk

aTxu

rruka

Lezao

laSa

lbado

rBad

iolaA

rrizab

alaga

-Balb

inaLa

rrina

gaMa

gureg

iMa

rtinIba

zetaB

urgoa

-Paska

siaBa

diola

Elordi

Rufin

oSola

barri

etaPa

goag

a-Bibi

anaB

ergara

Galdo

sIna

zioBa

lenzia

gaElo

rdi(M

arkina

)-Alej

andra

Plaza

Arreg

i(Berr

iatua

)Fra

ntzizk

oEste

ban-M

.Kleo

pe

Frantz

izkoK

esada

Llano

-Mari

a(Ma

rgolle

s-Astu

riasko

ak)

JuanJ

osePa

gate

Baste

rretxe

a-Marz

ianaB

urgoa

Aram

aioPe

droM.

Azpia

zuAr

amaio

-Narz

isaMa

ximian

aAris

tondo

Egañ

aEr

rupert

oM.B

adiol

aEgu

rrola-

Julian

aUrri

stiItu

rriza

Brun

oRam

onUr

ibeEr

kiaga

-Jazin

taLo

renza

Alde

koaA

risti(

Aban

do)

JoseM

.Urki

diOl

abe-P

oloni

Arrei

tunan

diaBa

sterre

txea(

Mutrik

ukoa

k)Jua

nBau

tista

(Berr

iatua

)-Jose

faAg

irreA

legria

Greg

orioF

rantzi

zkoA

rrizab

alaga

Aleg

ria-Ju

anaM

.Muji

kaIri

ondo

(Mutr

iku)

Domi

ngoM

anue

lIbaze

taPa

gate-

Fruktu

osaFra

ntzizk

aAram

aioSa

ntiso

JuanJ

oseEg

urrola

Irama

tegi-M

.Ben

antzi

Larri

naga

Anton

ioTx

urruk

aLeza

ola-Jo

sefaA

ntoni

EluUr

risti

Kanu

toBa

diola

Aran

o-Jak

obaI

rueta

Osa

Elias

Abad

eaBa

diola-

Laure

anaO

stolaz

aLers

undi

JuanJ

oseLa

rrina

gaAb

aroa-M

.Kruz

Urros

oloUr

risti

JoseM

.Aran

buru

Larri

naga

-Juan

aAzp

iazuI

barlu

zea(B

easain

goak

)Eli

asAb

adea

Badio

la-La

urean

aOsto

lazaL

ersun

diJos

eAnd

resBa

diola

Ibarm

ia-Jos

efaZe

narru

zabeit

iaOn

aindia

(Boli

bar)

Seraf

inEg

urrola

Aran

barri

-Juan

aAna

kabe

Eizag

irre(

Mutrik

u)Ni

kolas

Anbro

sio-N

ikolas

aBern

edo(

Mend

exa)

Gabri

elLe

zertua

Arrie

ta(M

utriku

)-Rita

Eizag

irreA

ramaio

JuanP

askoa

lEgig

urenU

rkieta

-Fran

tzizk

aLarr

inaga

Arrio

laJos

eMart

inGa

rrami

olaMa

gureg

i(Aule

stia)-

Josefa

Anton

iArto

lazab

alKa

reaga

(Zen

arruz

a)Ag

ustin

Frantz

izkoU

rreist

iAleg

ria-M

.Asen

tsioB

edial

aune

taArri

zabala

gaJos

eAnto

nioUr

bieta

Badio

la-Ma

rgarita

Burgo

aIba

rmia

Aurel

ianoA

rzuag

aZab

ala(A

zpeit

ia)-B

alenti

naBi

dasor

oErki

zia(Z

umaia

)Jos

eBen

turaB

adiol

aAleg

ria-M

.Kris

tinaZ

arrag

aGoio

gana

Manu

elAn

tonio

(Usur

bil)-M

.Josef

a(Ur

dane

ta-Ai

a)Do

ming

o(Etx

ebarr

ia)-D

oming

aElu

(Berr

iatua

)Pe

droJos

eItur

riza-M

.Klar

aUrki

diDo

ming

oIna

zioMu

garte

giRe

tolaza

-Agu

stina

Berri

diItu

rriza

Eleute

rioSo

labarr

ietaA

legria

-Gala

M.Az

piazu

Aretx

aga

Rafae

lOlea

Aleg

ria-M

.Josef

aAzp

iazuA

rgoitia

Julian

(Itzia

r)-Jos

efaMa

rtinaA

zpiaz

u(Mu

triku)

Santo

s(To

skana

)-Jose

faUn

zeta(

Coruñ

a)X

X-Fr

antzi

zkaE

luBe

dialau

neta

Andre

sKan

posO

llakir

idi(O

rmaiz

tegi)-

Satur

ninaA

sumen

diLe

gorbu

ru(G

abiria

)Jos

eM.Z

ularik

aIba

zeta-R

itaAl

egria

Juariz

tiAd

rianO

txoan

tezan

aArri

ola-Pa

ntaleo

naUr

kiolaA

nsola

Frantz

izkoA

ntonio

Ansol

aJau

regi-J

osefa

Anton

iZub

izarre

taElo

rdi(B

erriat

ua)

Silbe

streP

edro

Urkio

laAn

sola-H

ermen

ejilda

Otxo

antez

anaA

rriola

JoseJ

oakin

Akarr

egiB

akeri

za-Fra

ntzizk

aAba

deaB

adiol

aDo

ming

o-M.In

azi

17O n d a r r o a 2 0 0 7

O N DA L A 1 0 0 U R T E

16 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

JA

IOT

ZA

IZE

NA

GU

RA

SO

AK

AIT

AR

EN

GU

RA

SO

AK

AM

AR

EN

GU

RA

SO

AK

XI-2

1XI

-24

XI-2

5XI

-25

XI-2

5XI

-29

XI-2

9XI

-30

XII-0

1XI

I-09

XII-1

1XI

I-13

XII-1

4XI

I-15

XII-1

7XI

I-19

XII-1

9XI

I-21

XII-2

3XI

I-28

XII-2

9XI

I-31

PLAZ

AAR

RIZA

BALA

GAFR

ANTZ

IZKO

EGAÑ

AIT

URRI

NOJU

ANA

REY

AZED

OHE

NRIK

EM

AXIM

INO

ARRA

SATE

BURG

OASA

LBAD

ORAR

ANTZ

AMEN

DIM

ARUR

IFLO

RABU

RGOA

LARR

INAG

AJO

SEEG

IGUR

ENAZ

PIRI

JOSE

BAKE

RIZA

SOLA

BARR

IETA

ANDR

ESAL

GORT

AAR

AMAI

OIN

AZIO

ZUAZ

UALE

KUE

FRAN

TZIZ

KOUR

ANGA

ZUBI

KARA

ISUS

ANA

ITUR

RIZA

IBAZ

ETA

LUZI

AAL

EGRI

AEG

IGUR

ENEN

KARN

AIR

IOND

OJA

IOM

ARTI

NABU

RGOA

ETXA

BURU

BIZE

NTA

LERS

UNDI

LEZE

RTUA

ESPE

RANZ

AET

XABU

RULA

NDAR

IBAR

KARI

DAGU

ENAG

ABE

RIST

AIN

FLOR

AEG

URRO

LAZU

AZO

JOSE

M.

ETXA

BURU

BEDI

ALAU

NETA

ANJE

LLA

SART

EIM

AZES

TEBA

NSA

GARM

INAG

AUR

BIET

ASI

LBES

TRE

Jose

Bentu

ra-Ka

lista

(Berr

iatuk

oak)

Fran

tzizk

o-An

toni(

Mutr

ikuko

ak)

Emili

o(Se

villa)

-Isab

el(K

intan

illad

eTor

res(P

alentz

ia)Pe

dro-

Justa

Satur

nina

Domi

ngoM

igel-A

nbro

siKa

talina

Loren

zo-P

etra

Deme

trioJ

uanJ

ose-

Dolos

(Berr

iatua

)Ra

monA

ntonio

-Teo

dora

Henr

ikaRa

faelA

ntonio

-Elen

aM.

Fran

tzizk

oIlde

fons

o(So

pela)

-Leo

naJu

anBa

utista

-Zes

area(

Berri

atua)

Juan

Bauti

sta-M

.Bisi

tazio

Domi

ngoI

ldefo

nso-

Man

uela

Juan

(Mark

ina)-J

osefa

(Albi

z-Bizk

aia)

Felip

eEsta

nislao

-Pan

taleo

naBe

nantz

iSe

basti

anIsi

doro

-M.D

olos

Brun

oMati

as-M

.Jes

usDo

ming

oJos

e-M.R

amos

Jose

Timo

teo-B

aldom

era(G

etxo)

Pablo

Aleja

ndro

M.E

useb

iJo

seBe

nito-

Juan

aBen

tura

Leon

ardoJ

uan(

Sto.D

oming

o)-A

ntoni

M.T

eresa

(Zum

.)

Frantz

izkoP

lazaE

gurro

la-Do

ming

aZab

alaOl

abarr

ia(B

erriat

ukoa

k)Fe

rmin-

Maria

Txurr

uka

Rafae

lRei

Gutie

rrez(

Sevil

la)-Jo

sefaG

onzal

esGu

tierre

z(Ar

ahal-

Sevil

la)La

zaroA

rrasat

eArka

ute-Te

lesfor

aUrki

olaLa

ndari

bar

Simeo

nAran

tzame

ndiB

akeri

za-Isa

belU

rristi

Aules

tiarte

JoseA

ntonio

Burgo

aAram

aio-M

.Asun

Zelai

aBed

ialau

neta

JoseA

ntonio

-Bize

ntaBu

stind

ui(B

erriat

ua)

Soter

oBak

eriza

Dulan

to-rui

z-Balb

inaEtx

anoO

txoa

Toma

sAnto

nioAl

gorta

Urbie

ta(M

utriku

)-Bize

ntaOl

asalo

Arriz

abala

ga(X

emein

)Fra

ntzizk

oIlde

fonso

Zuazu

aBilb

ao-A

ntoni

Larri

aAres

ti(So

pelak

oak)

Josek

inUr

anag

aAmi

libia

(Geta

ria)-J

eronim

aMen

dizab

alIru

eta(M

utriku

)Fra

ntzizk

oSale

sItur

rizaB

adiol

a-Jose

faPa

ulaNa

beran

Azpia

zuJua

nIna

zioEg

iguren

Aretx

aga-M

ikaela

Anton

iArak

istain

Aleg

riaJos

eM.-M

.Mart

inaAs

umen

di(M

arkina

koak

)Jos

eBize

nte-M

ikaela

Ibarlo

zaLo

renzo

Lersu

ndiD

ulanto

-Ruiz

-M.B

isitaz

ioOt

xoaL

arrina

gaAl

ejand

roMa

nuel

Etxab

uruIba

zeta-N

ikolas

aJua

naBe

ngoe

txeaG

ainza

JoseN

arziso

Guen

agaA

zpiaz

u-Jua

naJos

efaIru

staAn

txuste

giJos

eIna

zio-N

ikolas

aZela

iaMI

gelD

oming

oEtxa

buru

Ibazet

a-Juli

anaE

izagir

reAr

amaio

Timote

oLasa

rteAr

rizab

alaga

-Bue

nabe

ntura

Badio

laBe

daron

aJua

nSag

armina

gaSa

ez-Ba

lentin

aSan

txoGa

lbaño

n(Sa

ntoDo

ming

odel

aCalz

adak

oak)

Mige

lJero

nimoA

rrizab

alaga

Etxab

uru-Fr

antzi

zkaE

gurro

laIra

mateg

iTo

mas-M

ariaI

tuarte

(Mutr

iku)

Julian

Azed

oEtxa

be(B

aron-C

aceres

)-Jose

faRu

izGa

rtzia

(Kint

anilla

delas

Torre

s)Ba

rtolom

eBurg

oaIba

rloza-

Timoti

Badio

laArri

zabala

gaJos

eDom

ingoM

aruriI

bazet

a(Bi

lbo)-A

naBa

lentin

aAram

aioSa

ntiso

Apoli

narL

arrina

gaEg

iguren

-Simo

naM.

Bebe

ngoe

txeaB

adiol

aJos

eAnd

res(M

arkina

)-Dom

ingaG

errika

etxeb

arria

(Berr

iatua

)Ma

rtinSo

labarr

ietaB

urgoa

-Akil

inaAz

piriU

garte

txea

JuanA

rnbarr

iUrio

naba

rrene

txea(

Berri

atua)-

Manu

elaIri

goien

Uribe

(Mutr

iku)

Domi

ngoJ

oseFe

lixLe

kueL

aka-J

osefa

Ramo

naZu

bikara

iZald

ubide

Andre

sZub

ikarai

Arrio

la-M.

Martin

aBale

nziag

a(Be

rriatu

a)An

tonio

Kruz

Ibazet

aDula

nto-ru

iz-Jos

efaAn

toniK

alzak

orta(

Berri

atua)

Teles

foroE

gigure

nBeit

ia-M.

Enka

rnaEtx

aburu

Zelai

aJos

eM.(M

undit

ibar)-

Martin

aMen

dibe(

Marki

na)

Kasim

iroRa

mon-M

.Bize

ntaAl

korta

Gabri

elLe

zertua

Arrie

ta(M

utriku

)-Rita

Eizag

irreA

ramaio

Pedro

JoseL

anda

ribar

Aleg

ria-R

omua

ldaItu

rriza

Urruz

uno

Manu

elBe

ristai

nArri

zabala

ga-E

zekiel

aFran

tzizk

aElor

diGu

enag

aAn

tonio

(Getx

o)-Do

ming

aBilb

ao(B

ilbao

)Eu

jenio

Bedia

laune

taBe

ngoe

txea-P

oloni

Santi

soBe

ngoe

txea

Felip

eIma

zZub

iaurre

-Teres

aElei

zgara

iAlbi

zu(M

utriku

koak

)Jos

ePio

Saga

rmina

gaAz

kue-M

anue

laJos

efaEu

lojia

Galar

ragaA

rrizab

alaga

(Arta

dikoa

k)

BIBLIOGRAFIABizkaiko Elizaren Historia Artxiboa.

EDATEKO URAETXEETARA

Imanol Oruemazaga Baseta

XX. mendearen hasieran, arazo larria izan zenOndarroan ur geza edo edateko uraren eskasia.Arazo hau konpontzeko, herriko agintariek iturburu

berrietatik ura herrira ekartzeko herri-lanetan murgilduziren. Baina hodieria zaharkitua zegoenez, berau berrizta-tzeko Bittoriano Zelaia ingeniariak eginiko proiektua(1) gau-zatzeko lanari ekin zioten 1907. urtean.

Hodiera berriztatzeko lanak luze joan ziren. Jarritakohodien neurriak zirela-eta J. A. Garramiolak eginiko sala-ketak eztabaida gogorrak sortu zituen zinegotzien artean.Ondorioz, denetik gertatu zen: herri-lanen azterketak,Manuel Telleria kontratistaren erreklamazioak...(2).

Azkenean, Bizkaiko Foru Aldundiak berak ebatzi beharizan zuen J. A. Garramiolaren salaketak ez zeukala inolakooinarririk (3). Honek, ez zuen onartu Foru Aldundiaren eba-tzia, eta bere kontra gora jo zuen. Hala ere 1907-11-19koudal bilera berean ura ekartzeko herri-lan haiek behin-beti-rako onartzea erabaki zuen udalak "para evitar mayores per-juicios a los contratistas". Erabaki hau gehiengoz hartuzuen udalak: 5 boto alde eta 2 kontra (J. A. Garramiola etaKandido Arriolanerak) (4).

Ur hodien arazo luze eta korapilatsuak ez zituen ozto-patu, hala ere, herriko agintariek herritarrei edateko ura zer-bitzeko zeuzkaten asmoak.

(1) Udalak 1906-12-02ko udal bileran onartu zuen proiektuak 2.095'12 pezetako kostua izan zuen. BFA, Ondarroa, OUOBAL(1906-1909), 14-15. or.

(2) Ikus, besteak beste, 1907-08-25 eta 1907-09-15eko udal bilera agiriak (OUOBAL, 151-152. orr. eta 169-172. orr.)

(3) Bizkaiko Foru Aldundiaren ebatzia, OUOBA 1907-11-19 (OUOBAL, 204-205. orr.).

(4) OUOBA, 1907-11-19 (OUOBAL, 205. or.).

Zubi Zaharraren ondoko iturria. Alboan, arrain saltzaileak.

O N DA L A 1 0 0 U R T E

1918

1907-07-21an erabaki zuen udalak ura eramatea herri-ko eskoletara, ospitalera eta udalaren beste eraikinetara (5).

1907-09-01ko udal bileran eztabaida bizia sortu zenParrokiako sakristiara ura eramateko eskariaren inguruan,batzuek apaizei ura dohainik eramatea nahi zuten eta.Azkenean, apaizei ura dohainik ematea erabaki zen, bainaura parrokiako sakristiara eramateak sortzen zituen gastuakapaizek eurek ordaindu beharko zituzten (6).

Baina edateko ura herritar guztien etxeetaraino ere era-matea izan zen erronka nagusia eta aurrepausirik garrantzi-tsuena.

Izan ere, herritarrak irrika zeuden, udateko ura etxekosukaldean noiz ikusiko, asper-asper eginda baitzeudenontziak hartu eta kaleetako txurruetara ur bila joaten.

Zubi Zaharreko iturri hau ez ezik, ondarrutarrek ondobe ondo ezagutzen zituzten "San Juan Txurru", "San PedroTxurru", "Kalandiko Txurru", "Artalekuko Txurru", "Elizaaurreko Txurru"... Herriko kaleetan banatutako iturri haue-tara egunero joan eta txandan egon behar izaten zuten etxe-rako ura hartzeko. Halaber, 1907. urtean ere udalak iturriberria jarri zuen Goiko Kalean, ospitalearen ondoan.

Gainera, zergatik eurek, herritar xumeek ez zeukatenurik euren etxeetan herriko jauntxo eta dirudunek bezala?Bigarren mailako herritarrak ote eurak?

1907. urtean herriko frontoia eta musika plaza berrerai-kitzeko herri-lanak hasi zirenean, iturri bat ere aurre-ikus-ten zen musika plazaren inguruan. Egin ere egin zen,hurrengo argazkiak agertzen digunez.

Herriaren bihotzean, Alamedaren aurrean jarritako lauiturri horiek herritarrei ur geza emango zien, dudarik gabe.Baina ezin inolako uka, herria apaintzearekin zerikusia erebazutela.

Kasua da, euren etxeetara ura eramanda zeukaten per-tsona partikularren berri 1907-09-01ko udal bileran emaneta gero (7), udalak berehala hasi zituela etxe guztietara urgeza eramateko herri-lanak. Eta urte amaieran erabaki inte-resgarri hau hartu zuen: aurrerantzean, harik eta ur-konta-gailuak martxan jarri arte, herritar guztiek 6 errial ordain-duko zituzten hilero, denek berdin. Ur-kontagailuak mar-txan jartzen zirenean, ostera, etxe bakoitzari eginiko ur-kontsumoaren arabera kobratuko zitzaien(8).

Hura poza: edateko ura etxe guztietan! Olentzerokondarrutarrei, emakumeei bereziki, egin zien opari zoraga-rria!

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(5) OUOBAL, 134. or.

(6) OUOBAL, 156. or.

(7) OUOBAL, 158. or.

(8) OUOBA, 1907-12-31 (OUOBAL, 223. or.)

ARRIGORRIHONDARTZARABEGIRA

Imanol Oruemazaga Baseta

Ondarroa 1910. inguruan. 1907. urtean Frontoia eta Musika Plaza berreraikitzeko eginiko herri-lanak amaituta gero. Aurre-aurrean, bertan jarri zireniturriak. Saketik Errebotera liburuaren 33. or. hartuta.

21O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

20

XX. mendearen lehen urteetan udatiarren pausaleku erebazen Ondarroa. Euskal Herriko hainbat tokietatik ezezik, Espainiako beste lurralde batzuetatik ere iristen

ziren udatiarrak. Eurok eraiki zituzten Lekeitiorako bidean zeu-den txaletik gehientsuenak (1). Eta inoren etxebizitzetan uda igaro-tzen zutenek ere, “Ensanche”ko etxebizitzak aukeratzen zituzten.

1907. urtean, Paristik ere etorri zen osagile bat. Hain lilu-raturik gelditu zen Ondarroaz, eta Ondarroan aurkitu zuen giroaz,non J. A. Garramiola zinegotziari proposatu zion 12 txalet eraiki-tzea Artarako bidean. Are gehiago, osagile bera txalet horiek bete-tzeko adina gaixo bidaltzeko konpromezua hartzeko prest agertuzen.

Proposamen hura 1907-09-01eko bileran J. A. Garramiolazinegotziak azaldu zuenean, txalet horiek eraiki behar zen paduraEstatuari eskatzeko espedientea hastea erabaki zuen Udalak(2).

Zer gertatu ote zen osagile frantziarraren asmo haiekin?

Ondarroako Udalak berak jarri ote zuen martxan padurakeskuratzeko espedientea? Dena den, osagilearen proposamenakargi adierazten digu Ondarroak udatiarrentzat zeukan erakargarri-tasuna.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(1) XX. mendeko lehen urte haietan eraiki zuten hain-bat txalet. Besteak beste, Adolfo Areizagarena (1904);Juana Pastorrena (1906)...

(2) OUOBA, 1907-09-01. BFA, Ondarroa, OUOBAL(1906-1909), 156. or.

Lekeitiorako bidean zeuden txaletak. Goiko argazkian, Ricardo Bastidaren txaleta. Beheko argazkia. Gaur eguneko Itsas Aurren zegoenUribazterra udatiarraren txaleta

23O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

22

ARRIGORRI HONDARTZAUDATIARREN TOPAGUNE

Arrigorriko hondartza zen Ondarroak udatiarreieskaintzen zien tokirik erakargarrienetariko bat.Hondartzak bainuzaleei eskaintzen zizkien zerbitzuak ereugaltzen ari ziren urtez urte. 1907. urtean bertan ireki zenbainuetxea (3).

Udatiarrentzat mugatutako topagunea zen Arrigorrihondartza. Herritarrei bururatu ere ez zitzaien egiten hon-dartzara joaterik. Artibai ibaian bainatzen ziren, hain justu.Ikustekoa zen mutiltxoak euren arropak buruan ipini etaigerian Artibai ibaia igarotzen, udaltzainei ihesean.

Herritarren pentsaeran, udatiarrei mugatua zegoenhondartzara joatea.

20-21orrietako argazkiek nabarmentzen digutenez,hondartza kasetaz beterik agertzen zen uda oro. Diru-iturriere baziren kaseta haiek, enpresa ezberdinek baitzeukatenkasetak ipintzeko eta zaintzeko emakida, euron artean urte-ro gertatzen zirelarik ulertezin eta konponezinak. 1906.urteko udan Ursula Arriola andereak "Nuevos Baños"elkartearen izenean Udalarengana jo zuen "que se impongajusticia en la playa" eskatuz (4). 1907. urtean Ursula andereabera hurreratu zen udalera kasetak jartzeko tokiak udalakizenda zitzan eskatzera "para evitar altercados entre lasdos compañias que se dedican a explotar este negocio" (5).

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(3) Gaur "Mobi Dick"dagoen tokian kokatzen zen bainuetxea.

(4) BFA, Ondarroa. OUOBAL (1903-1906), 384. or. Hondartzako kaseta jabeen arteko eztabaidak aurreko urteeta-tik bazetozen. 1904-07-10ean Udalak egin zuen bileran batzorde berezia izendatu beharrean aurkitu zen kasetenarduradunen arteko arazoak konpontzeko (OUOBAL, 1903-1906, 108. or.).

(5) OUOBA, 1907-07-21. BFA, Ondarroa, 1906-1909. 134. or.

Udatiarren umeak inudeekin

25

Udalak alkatea bera, J. A. Garramiola, eta JoseMaria Goitia zinegotziak izendatu zituen UrsulaArriolak zuzendutako eskariari erantzuteko. Izan ere,uda garaia iristerakoan, udatiarrei ahalik eta zerbitzurikegokiena eskaintzea izaten zen uda oro udalak bere gainhartzen zuen ardurarik nagusienetarikoa.

Zerbitzu hauen artean zegoen "pasajerua".

Izan ere, garai hartan ez zegoen gaur ezagutzendugun burdinazko zubirik. Herritik ibaiaren beste alde-ra igarotzeko, derrigorrez etorri behar izaten zen ZubiZaharrera edo Zubi Barrira, eta hemen Artibai ibaiaigaro ondoren, Antzosolon eta Txori-errekan zeharArrigorriko eskaileretatik hondartzara iritsi (6).

Eragozpen hauek gainditzeko OndarroakoUdalak urtero antolatzen zuen "pasajeru" zerbitzua.

"PASAJERUA"

"Pasajeru" zerbitzua xumea zen, baina baita era-gingarria ere. "Pasajeru"ak Artibai ibaiaren herrikoaldean, Txaperoren etxearen inguruan (gaur egunLagun-Artea kafetegia dagoen etxearen aurre aldean)hartzen zituen bere bateltxoan hondartzara edo bestealdera joan nahi zuten bidaiariak.

Hemendik, arraunean eramaten zituen beste alde-ra, Arrigorriko eskaileratik hondartzara zetorren bidezi-dorrera, hain zuzen. Bidezidor hau argi eta garbi nabari-tzen da ezkerreko argazkian.

Bidaiariek bidaia ordaindu behar izaten zuten,"pasajeru" zerbitzua enkantera ateratzen baitzuenUdalak urtero. Egia esan, enkantean ez zuen herritaraskok parte hartzen. Halaber, hain urte askotan "pasaje-ru" ardura hartu zuen herritar baten familiari ere "pasa-jeruneku" deitzen zioten herritarrek. Gaur egun erefamilia horretakoek harro aldarrikatzen dute eurak"pasajerunekuk" direla, ohorezko titulua balitz bezala.

Ondarroako Udala zen "pasajeru"ak erabiltzenzuen batelaren jabea. Batel hau zaharkitua eta egoerakaxkarrean zegoen jada 1906. urtean. Hau dela eta, JuanAranbarri "pasajeru"ak batela konpontzeko eskariahelarazi zion Udalari, ura sartzen zitzaion eta. Baina

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A L A 1 0 0 U R T E

(6) Herriko Hedagunetik hondartzara igarotzekozaldaina egitea askoren ametsa zen garai hartan.Udalak berak ere zaldainaren gaia jorratu zuen1906-05-13 eta 1906-06-17ko bileretan (OUOBAL(1903-1906), 367 eta 3702-3. orr.). 1907ko ekaineanere Segundo Ibaibarriaga alkatea Soriano ingenia-riarekin bildu zen, hurrengo urteko udarako zal-daina eraikitzeko asmoz (OUOBAL (1906-1909),126. or.). Baina gaia lotan geratu zen harik eta ZubiBirakaria eraiki arte 1927. urtean.

24 O n d a r r o a 2 0 0 7

Ezkerreko argazkian, udatiarrak batelean Artibai ibaian gora,Errenterira iristearren.Eskumako argazkian, udatiarrak hondartzan.

Beheko argazkia, Arrigorri hondartzarako bidea Ondarroa aldetik,non agertzen den Arrigorrira iristeko Arrigorri Errepidearen biragunetikbehera zeuden eskailerak. (Edición Hotel Bahia). GARBIÑE ARRIZABALAGA "SAGASTA"K EMANIKO ARGAZKIA.

27O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

26

udalak ez zion onartu eskaria, "en atención a que hace pocopagó una cuenta a Dn. Cándido Arriola é Irusta por arre-glos hechos en el mismo, y ser suficiente el bote para hacerel sevicio de este verano" (7).

1907. urtean, ordea, Udalak berak batel berria egite-ko deia zabaldu zuen herriko ontzigileen artean. KandidoArriola Irustak aurkeztu zuen proposamen bakarra: 350pezetan batel berria egiteko prest zegoen. Udalak onartuzuen proposamen hau 1907-06-30eko udal bileran (8).

Udal bilera berean 1907. urterako "pasajeru" zerbi-tzua aurreko urtean ere zerbitzu bera egin zuen JuanAranbarri herritarrari eman zion Udalak. Beronek irabazibaitzuen enkantea 700 pezetan (9).

Dirudienez, asko izaten ziren "pasajerua"ren zerbi-tzuaz baliatzen zirenak. Halaber, 1907-06-16ko udal bile-ran J. A. Garramiola zinegotzi saiatuak "pasajerua"ri lagun-tzaile bat jartzea "en las pesadas faenas los días de muchotrabajo" proposatu zuen. Proposamena ez zen onartu(10).Baina datu interesgarria eskaini zigun behintzat, egunbatzuetan "pasajeru"aren zerbitzuak zeukan tiraz kontura-tzeko.

HONDARTZAKO GIROA

Araudi zehatzak arautzen zuten bai-nuzaleen portaera eta hondartzako giroa,orokorrean. Udala bera arduratzen zenaraudia betearazteaz (11). Bainularien jan-tziaz, esateko, harrigarri egiten zaiguUdalak 1907-07-21eko udal bileran hartuzuen puntuzko ehunekin bainatzea debe-katzeko akordioa (12).

Izan ere, urrun ere urrun daudegarai hartako bainu-jantziak eta gaur egu-nekoak, hurrengo argazki sortak agertzendigunez.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(7) OUOBA, 1906-08-05. BFA, Ondarroa. OUOBAL (1903-1906), 393. or.

(8) BFA, Ondarroa. OUOBAL (1906-1909), 128. or.

(9) BFA, Ondarroa. OUOBAL (1906-1909), 130. or.

(10) BFA, Ondarroa. OUOBAL (1906-1909), 126. or.

(11) OUOBA, 2006-08-05. BFA,Ondarroa. OUOBAL (1903-1906), 396. or.

(12) BFA, Ondarroa. OUOBAL(1906-1909), 135. or.

Goiko argazkian, Plaiko Zubixe, 1927ko maiatzaren 1ean inauguratua,Albontsa XIII.aren Zaldain Birakaria izenagaz.Beheko argazkian, Plaiko Zubixe zabalik. Zubi Birakariaren atze alde-an, ikusten da miradora duen etxea. Honen eskuinera, Zubi Birakariakestaltzen duen etxean bizi zen Txapero garraiolaria.

Goiko argazkian, udatiarrak hondartzan. Garai hartako bainuzaleek jazten zituzten bainujan-tziak, gaur egunekoekin alderatuz (beheko argazkie-tan).

O N DA L A 1 0 0 U R T EO N DA L A 1 0 0 U R T E

IZURRITEAKImanol Oruemazaga Baseta

HERRIKO FRONTOIAImanol Oruemazaga Baseta

29

Ondarroak hiru frontoi ezagutu izan ditu.Lehenengoa, 1786 urtean eraiki zen, eta 1886.urtera arte iraun zuen. Bigarrena, 1887. urtean

eraiki zen. Baina laster arrakalak agertu zitzaizkion.

Ondarroako Udalak, aurreko frontoiaren hondamenegoeraz oharturik, egoera-txostena egitea Pedro Gimonarkitektoari eskatzea erabaki zuen 1904-09-30ean. Ordutikur asko igaro zen itsasorantz Zubi Zaharraren azpitik.Eztabaidak udalean, adituen txostenak, aurreko frontoiaeraisteko lanak eta kirrimarrak... zer ez zen gertatu! 1907kouztailean bazen herritarrik herriko plazan pilatutako aurre-ko frontoiko harri landuak hartu eta eramaten.

Bestalde, ondarrutarrek bi urte zeramatzaten AndraMari jaietan hain gogoko zuten pilota partidurik ikusi gabe.

Azkenean, 1907ko maiatzaren 12ko udal batzarrean,Segundo Ibaibarriaga alkateak mahairatu zuen frontoiarenberreraiketa gaia. Herri-lan hauetarako udalak 8.000 pezetaizendatu zituen urteko aurrekontuetan. Udal agintariek ahobatez erabaki zuten frontoia berreraikitzeko espedientearihasiera ematea(1). Berreraikitze lan haiek, hala ere, ustebaino buruhauste gehiago ekarri zuten.

FRONTOIAREN KOKAPENA

Lehen eztabaida frontoiaren kokapenaren inguruansortu zen. Frontoia berreraikitzea erabaki zen udal batzarberean, laburki bada ere, azaleratu arren kokapenaren ara-

O n d a r r o a 2 0 0 7

(1) BFA, Udalak, Ondarroa, 3D-L/004, Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 102. or.

28

Garai hartako egiazko "mamua" ziren izurriteak.Herritarrek beldurra ez ezik, izua ere bazieten izu-rriteei, herritar askoren heriotza ekartzen zuten eta.

XIX. gizaldian, besteak beste, bereziki sumina izanzen 1855. urtean gertatu zen gangeri edo kolera izurritea(Abuztuan 117 herritar hil ziren). Urte beltza izan zen, baitaere 1885.a. Urte hartan, nafarreri izurriteak astindu zuenherria otsailetik uztailera bitartean, eta gero, kolera izurrite-ak abuztutik urrira bitartean.

1891. urtean elgorriak jo zituen herriko umeak. Nolajo ere, urrian eta azaroan jaiotako 191 umetatik 105 elgo-rriak jota hil ziren (1).

Izurrite horiei aurre egiteko Udalak berak hainbatneurri hartu zituen. Aipatzekoa da, besteak beste, gaixoakisolatzeko Artan eraiki zuen "lazaretoa". Hildakoak hilerri-ra eramateko ere anderoak izendatzen zituen, Udalak beraksoldata ordainduz.

XX. gizaldiaren hasieran bazirudien izurriteen ara-zoa gaindituta zegoela. Herritarrek ere uxatuta zeukatenizurrite "mamua"ren beldurra (2).

1907ko abuztuan, hala ere, Maria Olearen familiannafarreri gaixotasuna azaldu zen. Argi gorria biztu zenherrian eta Udalean. Udalak etxe horretako inor kalera ez

irteteko agindua eman zuen 1907-08-18an. Uda bilera bate-an eztabaida gogorra ere sortu zen Arrate eta Gaztañondoosagileen artean: astanafarreria (barizela) baino ez zela etatxertorik ez zuela behar esaten zuen bitartean Arrate osagi-leak, Gaztañondok, erantzuten zion, nafarreri kasu batenaurrean zeudela eta txertatzea beharrezkoa zela (3).

Azkenean, difteria izan zen eztabaidatutako gaixota-sun hura. Difteriaren kontrako sueroa erabili zuten(4). Halaere, lau hildako utzi zituen, gutxienez (5).

Gaixotasun hark luzaro iraun zuen. 1908. urtean erebi aldiz behintzat, bildu behar izan zuen Udal OsasunBatzordeak "en vista de que la epidemia diftérica no hadesaparecido por completo".(6)

Bestalde, difteria izurritearen arazoak beste eratorpe-nik ere izan zuen. Halaber, Gaztañondo osagileak gaixoeiemandako zerbitzua zela-eta herritarren artean sortutakokexak Udalera ere iritsi ziren, eta honek agiria igorri zionosagileari. Osagileak berehala erantzun zion Udalari, berakgaixoei zerbitzu ona eskaini ziela adieraziz (7).

Honez gain, Udalak berak, atzera bota eta ordaindugabe utzi zuen Donostiako Tomas Maizen 100 pezetakofaktura "por vacunas enviadas a esta villa de las que nadase ha comunicado al Ayuntamiento y no se ha vacunado anadie"(8).

O n d a r r o a 2 0 0 7

(1) Datu gehiago "Ondarroa 1982" urtekarian, 61-63. orr.

(2) Artako "lazaretoa"z gertatua dugu honen adibide. Lazareto hura itxita zegoen. Egoera kaxkarrean ageri zen,urte asko baitzeraman erabili gabe. Pedro Gimon arkitektuak lazaretoa erosteko proposamena helarazi zion Udalari1904. urtean (90. or). Izan ere, arkitektu honek hainbat zerbitzu profesional eskaini zion Ondarroako herriari urtehaietan, musutruk eskaini ere. Udalaren "empleado sin gratificacíon alguna" omen zen, udalak aitortzen zuenez(1907-09-01) (155. or.). Udalak hasiera batean ezetza eman bazion ere, P. Gimonen proposamenari, bi urte geroago,Udalak berak salgai ipini zion lazaretoa P. Gimon berari 1906-07-10ean (384. or.)

(3) OUOBA 1907-08-25. OUOBAL (1906-1909), 153-154. orr.

(4) Dipteriaren kontrako 10 botika botilatxoagatik Udalak 50 pezeta ordaindu zizkion Alberto Onaindia botikaria-ri 1907ko abenduan (OUOBAL, 1906-1909, 233. or.).

(5) Hildako hauek hilerrira eramateagatik, Udalak 20 pezeta ordaindu zizkien anderoei 1907ko abenduan. (OUO-BAL, 1906-1909, 233. or.).

(6) OUOBA, 1908-02-16. OUOBAL (1906-1909), 245. or.

(7) OUOBA, 1908-01-19 eta 26. OUOBAL (1906-1909), 231 eta 233. or.

(8) OUOBA, 1908-01-19. OUOBAL (1906-1909), 231. or.

Ondarroa, 1800 inguruan. Lehenengo frontoia. J. L. Burgoaren marrazkia. BURGOA, Jose Luis: Ondarroako Historia Marrazkietan, 33. or.

31

beste diru onartu zuen, bilera berean, Musika Plaza kon-pondu eta honen azpian dendak egiteko (4).

Bizkaiko Diputazioaren onarpena jaso ondoren,Bizkaiko Boletin Ofizialean(5) iragarritako errematea burutuzen Ondarroako udaletxean 1907ko abuztuko 11an, goize-ko 11:00etan. Aurkeztutako lau kartazal itxiak ireki ondo-ren, Kasimiro Egia Iriondo bilbotarraren proposamenaonartu zuen Udalak, aurkeztutakoen artean berau zelakohoberena herriaren interesentzat. Izan ere, 20.000 pezeteta-ko aurrekontua zuten herri-lan haiek (Frontoia, MusikaPlaza eta honen azpiko dendak, alegia) 16.979 pezetetanegiteko prest agertzen zen (6).

ERAIKITZE LAN LUZEAKETA ISTILUTSUAK.

1907ko Andra Mari jaietan pilota partidarik ikusigabe gelditu ziren ondarrutarrak, hain pilota zaleak eurak.Herriko agintariak saiatu ziren hutsune hori betetzen:Mutrikuko dantza taldea eta abesbatza ekarri zituzten jaie-tarako.

Bazirudien Andra Mari herriko jaien ostean hasikozirela herri-lan haiek. Baina abenduaren lehenengo egune-tan zurrumurru kezkagarriak iritsi ziren udaletxera. Erdi

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(4) BFA, Udalak, Ondarroa, 3D-L/004, Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 123. or.

(5) Bizkaiko Boletin Ofiziala. 169. zkia. (1907-08-02).

(6) Aipagarria enkantearen izenburua bera: "Acta de la subasta de las Obras de reconstrucción y reforma de laplaza con establecimiento de tiendas". Frontoia bera berreraikiz batera, musika plaza ere berriztatu baitzen, musi-ka plazaren behean dendak eginaz. BFA, Udalak, Ondarroa, 3D-L/004, Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 139-141. orr.

30

zoa, 1907ko maiatzaren 26ko batzarrean gordintasun osozeztabaidatu zen gaia. Alabaina, batzuk aurreko frontoiarenleku berean jasotzearen aldekoak ziren; besteek, ostera,gaur egun dagoen tokian eraikitzea nahiago zuten.Herritarren artean sortutako zurrumurruak eta esamesak ereaipatu zituzten batzar berean. Izan ere, herritarren arteanoso hedatua omen zegoen autu-mautu hau: udal gehiengo-ak Zelaiatarren eraginez nahi zuela frontoia tokiz alda-tzea(2).

Garai hartan, hain justu, Ondarroa alde berria sortzenari zen. Kanttoipetik itsaso aldera, ordura arte hondarra bes-terik ezagutzen ez zen itsas eta ibai bazterretan, eraikuntza-rako orube aproposak ikusten ziren. Ondarroako udalakitsasbazter horien jabegoa 1887an lortu eta gero, lur-saile-tan banatu eta salgai jarri zituen. Txalupa jabe, arrain-eros-le, kontserba-egile eta udatiarrentzat lur-eremu erakarga-rriak, zinez. Gainera, Zorraquinen argazkiak agertzen digu-nez, gaur eguneko Kanttoipe eta Alamedaren artean ikustendiren etxe batzuk eraikita zeuden 1907. urterako.

Herritar batzuen interesak, batetik, eta herritar xehe-en zurrumurru eta esamesak, bestetik, udal batzarrean ager-tu ziren iritzi kontrajarriak gainditzeko, Udalak AlfredoAcebal arkitektu entzutetsuari telegrafoz deitzea baino

beste biderik ez zuen aurkitu. Aurreko frontoiaren inguruakikusi eta bere iritzia eman zezala eskatu zion Udalak.

1907ko ekainaren 9an bildu zen Ondarroako UdalaA. Acebalek bi egun lehenago Bilbon sinatutako txostena-ren berri jakiteko. Agiri honek agerian uzten zuen aurrekofrontoiak jasan zuen hondatzearen arrazoi sakona ez zirelaizan zimendatze akatsak, itsasoko urak eragiten zuen azpi-ko hondar jarioa baizik. Beraz, toki berean egitekotan,zimendatze lan zehatzak eta kostu handikoak egin beharkozirela. Honez gain, eguzkiak zenbait arazo sortuko zizkielapilotariei, ordu batzuetan behintzat. Azkenik, Ondarroakopanoramikan izango zuen eragina aipatzen zuen.(3)

Pedro Gimon arkitektua bere kidearen iritzi eta txos-tenarekin bat zetorren, eta horrela idatziz adierazi zionOndarroako Udalari. Arkitektuen txostenen berri jaso ondo-ren, zinegotzi bakoitzak bere iritzia eman zuen. Azkenean,arkitektuen irizpideei jarraituz, aho batez erabaki zutenfrontoia gaur egun dagoen tokian eraikitzea.

Hurrengo ostiralean, 1907ko ekainaren 14an, ezohiko bileran bildu zen Ondarroako Udala. P. Gimon arki-tektuak prestatutako egitasmo zehatzari jarraituz, gaur egunezagutzen dugun frontoia eraikitzea erabaki zuen, honeta-rako 10.000 pezetetako aurrekontua onartuz. Beste honen-

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(2) BFA, Udalak, Ondarroa, 3D-L/004, Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 104-105. orr.

(3) BFA, Udalak, Ondarroa, 3D-L/004, Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 117-122. orr. Bertan aurki dezakezu A.Acebalen txostena osorik transkribatuta, 119-121. orr.

Ondarroa, 1900 inguruan. Bigarren frontoia. J. L. Burgoaren marrazkia. BURGOA, Jose Luis: Ondarroako Historia Marrazkietan, 47. or. Arrakalaknabaritzen dira frontoiaren ezkerreko horman.

Ondarroa, 1902an. Kanttoipetik Alameda alderako etxeak aurrez-aurre. Etxe hauen tartetik bigarren frontoiko horma zatia ikusten da. (M. Zorraquinenargazkia. Patxi Etxaburuk utzitakoa).

33O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

32

trabes omen zebiltzan frontoia eraikitzen ari ziren langile-ak, zer egin ez zekitela. P. Gimon arkitektuaren aginduenzain, kontixu*. Udalak arkitektuari berehala deitzea eraba-ki zuen(7).

Hurrengo urtean ere geldiro joan ziren frontoia erai-kitzeko lanak. Hain abiadura motelean, ze herriko aginta-riak P. Gimon arkitektuari deitu beharrean aurkitu ziren.Uda garaia iristear eta oraindik frontoia bukatu gabe ikus-ten zuten eta (8).

Azkenean, eraiki zuten frontoi berria Andra Marijaietarako. Han zegoen zutik eta distiratsu harlanduzkofrontoi berria. Hura ondarrutarren harrotasuna!

Frontoi hura gaur egun ezagutzen duguna baino luze-agoa zen hasiera batean, hurrengo argazkiak nabaritzendigunez.

Izan ere, 1907 urtean eraikitako frontoiak gaur egu-nekoak baino koadro gehiago zeukan, harik eta atzeko koa-droetan gaur egun ezagutzen dugun udaletxea eraiki arte1960ko hamarkadan.

1908. urteko Andra Mari jaietan, abuztuaren 12an,Santa Klara egunean pilotaleku berria inauguratu zen han-diki, garai hartako pilotaririk entzutetsuenak jokatu zutela-rik (9).

Harrezkero, urtero pilotari onenak jokatu izan duteOndarroako frontoian herriko jaietan. 1936ko gerra ostean,herriko jaietan ze ezik, igandetan eta astegunetan ere lehenmailako pilota partiduak ikusten ziren uda garaian.

Izan ere XX. mendean musika plazako frontoia bila-katu zen Ondarroako bizitza sozialaren gune garrantzitsue-netariko bat. Halaber, pilotalekura bertaratzen ziren herrita-rrek bazekiten giro aparta aurkituko zutela. Izan ere,Ondarroako frontoian beti zegoen ziurtatuta ikuskizuna.Udazkenean onddoak mendian bezalaxe, noiznahi sortzenziren desafioak herritarren artean. Era guztietako norgehia-gokak, tarteka baldintza harrigarri eta bitxietan jokatutakodesafioak.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(7) Udal bilera agiria (1907-12-01). BFA, Udalak, Ondarroa, 3D-L/004, Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 213.or.

(8) Udal Bilera Agiria (1908-04-26). BFA, Udalak, Ondarroa, 3D-L/004, Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 266-267. orr.

(9) Pilota partidu hau 1908ko uztailaren 12an Kantauri itsasoan sortutako galarrenaren ondorioz galdu ziren arran-tzaleen omenez eta laguntzarako jokatu zen. Honetaz datu gehiago aurki dezakezu Saketik Errebotea liburuan, 35-36. orr.

Ondarroa, 1910 inguruan. Hirugarren frontoia. J. L. Burgoaren marrazkia. BURGOA, Jose Luis: Ondarroako Historia Marrazkietan, 55. or.Ondarroa 1950-60 inguruan. Frontoia eta Musika Plaza (erdian kioskoa). Saketik Errebotera liburuaren 37.orrialdetik hartutako argazkia

Eskuzko pilota partidua Ondarroan. Saketik Errebotera liburuaren 35. orrialdetik hartutako argazkia.

O N DA L A 1 0 0 U R T E

ARRANTZATIK BIZINAHI ZUEN HERRIA

Patxi Etxaburu Ajarrista

35

ITSASOA, ZIKOITZ...

Urte gogorrak haiek arrantzaleentzat. Itsasoa ere,ama emankor eta eztigarria maiz, zeken eta lehoragertzen zitzaien azken aldian arrantzaleei.

Ai nolako irudi patetikoa eskaintzen digun 1907.urteko azaroan Bizkaiko kostaldeko arrantza herri indar-tsuenei, - Bermeo, Lekeitio, Ondarroa - bisita egin zienkazetariak!

"La ruina de la costa. Pueblos que se mueren" izen-burua jarri zion Bermeotik igorri zuen lehen kronikari (1).Hutsik arrantzaleen sukaldeak. Umeak ere baserriz baserri,arta- garau, sagar edo gaztaina ale batzuk nork emango.Dendetan ere zorrak ugari (2). Merkataritza ere lurra jota.

Antzeko datu zirraragarriak eskainiko zituenLekeitiotik eta Ondarroatik ere hurrengo egunetan.

Ba omen zen urte guztian 55 ogerleko irabazi zuenarrantzalerik. Eta hau "Rostchild" ei zen beste arrantzalebatzuekin alderatuz! Abuztuaren 15az geroztik 16 errealsoilik irabazi baitzuen beste hainbat arrantzaleek (3).

ARRANTZALE "KOITTAUAK"

1907. urtea Hego Euskal Herriko arrantzaleei hainbeltza gertatu zitzaiela ikusita, ez da, beraz, harritzekoa urtehorren amaieran hor-hemenka sortzea zenbait ekimenarrantzaleen laguntzarako.

1.- Arrasteko arrantza zela eta, hain zuzen, arrantza-leen bilkura eta mitin erraldoia egin zen Bilbon azaroaren10ean. Gertaera honetaz luze eta zabal arituko naiz geroa-go. Oraingoz, ekimen horren inguruan hasiera emanzitzaion zerga-bilketa aipatuko dut soilik.

Bilboko "Centro Vasco" delakoa guztien gainetiknabarmentzen bazen ere, beste zenbait erakunde ere gogo-tsu aritu ziren lan honetan. "LA GACETA DEL NORTE", "EL

LIBERAL", "EL NERVIÓN"... egunkarietan ere maiz irakurzitezkeen diruemaileen zerrenda luzeak.

25.167'05 pezeta bildu zituzten orotara. Eta1908.III.31ean dirutza hura banatzeari ekin ziotenean,arrantzale bakoitzeko 6'68 pezeta banatzea erabaki zutenantolatzaileek (4).

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(1) Lopez Becerra kazetariaren idazlana. (GN, 1907.XI.05, 1. orr.)

(2) "Son muchos los pescadores que deben ¡CUATROCIENTOS Y QUINIENTOS PANES!", ibidem.

(3) Lopez Becerra kazetariaren idazlana. (GN, 1907.XI.06-07 eta 08).

(4) GN, 1908.IV.09, 1. orr. Bertan aurki dezakezu dirubanaketa hura zela eta jasotako agiri osoa.

34 O n d a r r o a 2 0 0 7

Herri bakoitzaren historian badaude urte aipagarriak. Ahantzezinak. Esanguratsuak. Herri horren pozeta nahigabeak, gabezia eta itxaropenak, laburbiltzen dizkiguten urteak. Izaera eta biziera islatzen argiro.Horrelakoa dugu, nire uste apalean, 1907. urtea Ondarroako historian ere. Itsasoaz eta arrantzaz berezikilotuta bizi den herri bati gerta lekizkiokeen jazoeraz gainezka agertzen zaigu urte hori Ondarroan.

Gertaera horien aurrean, alabaina, ez zaigu agertzen gure herria ikusle edo begirale huts. Ezbeharrarenaurrean ez du etsiko bere historiaren egile eta eragilea izaten saiatuko baizik.

Arrantza herriaren txalupa hondoratzeko arrisku larrian ikusi arren, ausart eta kementsu helduko diolemari. Eta arrantza herri gisa iraun eta garatzearen aldeko apustua egingo du batere zalantzarik gabe.

Eredugarriak gure aurretikoak. Gaurkotasunez beteak euren zenbait pentsaera eta jarrera.Beude, beraz, nire idazlanaren lerro haiek. Aurretiko haien ohorez, lehenik. Gaurko ondarrutarron onu-

ragarri ere bai?Hala bedi.

Ondarroa, 1913. Mollak. Hotel de la Bahiak, atarako postala.

Ondarroa. XX. mendeko lehenengo hamarkadan (1912 inguruan). Zubi Zaharra. Arrantzale gazteak traineruan. GUINEA ARTXIBOA (GASTEIZ)

37

Beraz, kofradiaz kofradia, diru kopuru hura honelapartitu zen:

Bermeo : 1.145 arrantzale 7.653'00

Donostia : 417 arrantzale 2.788'56

Elantxobe : 139 arrantzale 940'65

Getaria : 60 arrantzale 392'80

Hondarribia : 78 arrantzale 523'04

Lekeitio : 502 arrantzale 3.356'36

Mundaka : 46 arrantzale 309'28

Mutriku : 427 arrantzale 2.854'36

ONDARROA : 950 arrantzale 6.349'00

Aipaturiko kofradiez kanpo, Bizkaia eta Gipuzkoakobeste arrantza herri guztiak dirulaguntza hori gabe utzizituzten. Antolatzaileen ustez, goiko zerrenda hori osatzen

duten herrietako arrantzaleek omen ziren zuzenean kalterikhandiena jasaten ari zirenak, arrastearen eraginez zeharomurriztu baitzitzaien hauei sardinaren arrantzua.

2. 1908.I.18-19an ere tonbola bat ireki zuten Bilbonarrantzaleen alde, Filarmonika eta Arriaga antzokietanbildu zelarik Bilboko burgesia.

Akabo arrantzaleak, tonbola hartan ateratako eteki-naren zain egon balira! Bost hilabete geroago,1908.VI.27an, hain zuzen, jakinarazi zituzten egunkarienbidez tonbola hark emaniko emaitzak. Antolatzaileek jarri-tako iragarki hartan, bildutako dirutzaren banaketa ere azal-tzen zen herriz herri. Ondarrutar arrantzaleei 13.182'20pezeta egokitu zitzaizkien (5).

Bilbotarren eskuzabaltasuna biziki txalotu zutenegunkariek. Arrantzale "Koittauekiko" bilbotarren atxiki-mendua eta eskuzabaltasuna islatzen omen ziren ekimenhorietan.

Baina, zinez negargarria bilakatu arren euskal arran-tzaleei 1907. urte hura, ez zen limosna arrantzaleek behareta nahi zuten laguntasuna. Askoz larriagoa eta sakonagoabaitzen arazoa.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(5) GN, "Tómbola a beneficio de los pescadores", 1908.VI.27, 2. orr.

36 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

Ondarroa, 1912 inguruan. Nasa Kalea eta Zubi Zaharra

Sareak batzen Zubi Barrian. XX. mendeko bigarren hamarkadan.

Ondarroako arrainsaltzaileak XIX mendean. Pannemaker-ren grabatua.

39

Egoera latz hura biziki minberatuta pairatzen zuenondarrutar arrantzaleak. Oraindik baxurako arrantza tradi-zionalari atxikirik irauten zuen, batetik. Lehor eta ia erabatsuntsituak aurkitzen zituen, bestetik, hain maitagarriakzitzaizkion Ixkote, Lakraiste, Basakala, Plaiazu... eta bestehurbileko kala aberats haiek.

Gabezia hura erabat suminduta bizi zuen Ondarroako

herri osoak ere. Nola ez! Ogibide bakarreko herria zen iaeta. Ondarroak garai hartan ozta-ozta gainditzen zituen laumila biztanleetatik, mila inguruk arrantza zuten euren ogi-bide zuzena. Arrantza herri peto-petoa, beraz.

Kolokan ikusten zuen bere geroa herri osoak.

Zer besterik adierazten digute, bestela, Ondarroakoudalak, hilabete batzuk aitzina, onartu zuen mozio interes-garri batean irakurtzen ditugun hitz hauek?:

"Desgraciadamente de pocos años acá y cadadía más notablemente van escaseando la sabrosa ysustanciosa sardina, casi nula los tres años últimos,el besugo, el congrio, la merluza y otras apreciadasespecies, revelando la existencia de una causa pro-ductora de un mal de incalculables consecuenciaspara la vida de los pueblos del litoral..." (6)

Eta, nola ez, argi gorria piztu zitzaien Ondarroakoagintariei.

Beste arrantza herrietako eta Bizkaiko agintariek ereez ziren atzean gelditu, hurrengo atalean nabarituko zaigu-nez.

ARRANTZA HERRIAK ARRANTZATIK BIZI NAHIRIK.

"Vizkaiko arrantzaliak euren estutasunetikataratzeko asmoaz izentautako Junta edo Comisioabatzen da Bilbon; eta Lekeitioko alkate jaunak azal-tzen dau nola bere eritxian joan leitekezen Vizkaikoarrantzaliak Islandia aldeko ichasora, lenago joa-ten ziran bezela, bakallau billa" (7)

Honela laburbiltzen zuen euskal kazetariak BizkaikoArrantza Batzordeak Bilbon egin zuen bilera 1908ko urta-rrilaren 3an. Han ziren, Bizkaiko Diputazioaren jauregian,Diputazioko lehendakaria bera, B. Larrazabal Lekeitiokoalkatea, J. Cruceño senatari-ohia, R. Sota eta Bilboko bur-gesiako beste zenbait kide, eta Bizkaiko arrantzale kofra-dietako lehendakariak ere. Hauen artean, baitaOndarroakoa ere.

Gure kostaldeko arrantzaleek pairatzen zuten krisial-dia ezin hobeto islatu eta nabarmendu zen bilera hartan isu-ritako gogaiera eta proposamenetan. Gabeziak... eta arran-tzatik bizi nahia, hein berean.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(6) OUOB, 1907.X.., OUOBAL (1906.XII.02-1909.V.09), 186. orr.

(7) GN, 1908.I.12, 2. orr. "Asteko barriak" sail laburrean. Proiektu hura gartsu txalotu zuten garaiko egunkariek.Ikus, besteak beste, GN, 1908.I.04, 1. orr.; N, 1908.I.15, 1. orr.

38

1907. urteko etekin murritz hura ez zen, tamalez, urtehari zegokion gertaera puntuala soilik, azken urte haietanarrantzaleek pairatzen zuten arrantzuaren etenik gabekobeherakadaren katea-maila bat baizik.

Gizaldi honen lehen urte haietan, ez zeuden, ez,pozik, larri eta artega baizik, Kantauri kostaldeko arrantza-leak, gehiengo handi bat bederen.

Nola ez ziren, bada, urdurituko gainbehera ikustenbaitzuten eta arrantzua? Murrizten arrantza kopurua.Desagertzear oraintsu arte hain oparoak izan zitzaizkienlegatza, bisigua, sardina, eta beste hainbat arrain mota.

Sosegurik eza somatzen zen Kantauri kostaldeosoan. Etsipena ere batzuetan. Euren ogibidea kolokanikusten baitzuten arrantzaleek. Eta geroa ere oso ilunaarrantza herriek.

Gainera, Galiziakoei jarraiki, urte haietan Pasaian etaErandion ugaltzen ari ziren baporontzi berri haiek!

Itsas-hondartzetan, ondo-ondotik sare handiak arras-taka eramanaz, aurkitzen zuten arrain guztia euren sareetanbiltzen zuten arrantzuntzi berri hauek. Euskal arrantzaleakaspalditik ezagututako hondartza eta kala aberatsak triskila-tuz eta suntsituz.

Arrantzuntzi hauek bai zeharo asaldatzen zituztelaarrantzabide tradizionalari atxikiak zeuden gure arrantzale-ak. Eta hauek ziren, jakina, gehiengo nabarmena gure kos-taldean. Amuaz baliatzen ziren gehien bat. Eta sarea erabil-tzen zutenean ere, ur azaletan soilik.

Arrantzaleen gehiengo handi baten ustez, beraz,harrapariak besterik ez ziren "bou" delako arrasteko arran-tzuntzi berri haiek.

Ondarroa bera ere ez zen salbuespen.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

Erribera Kalea, XX. mendeko lehenengo hamarkadan. Hotel de laBahiak eginiko argazkia.

Ondarroa, 1936.Pepin 6 eta Nasa de la Antigua arrasteontzi bikotea arrantzarako prestatuak

Arrantzale zaharrak. Ioan Arantzamendik utzia.

41

1907.X.13:

ARRANTZA ARAUTZEKO ESKARIAREN ALDEONDARROAKO UDALA.

Egun honetan arrantzaren gaiaz mozio luze eta zeha-tza aurkeztu zion Ondarroako udalbatza osoari J.A.Garramiola zinegotziak (9).

Ekarpen ugari egin ohi zion udalari zinegotzi honek.Eztabaida eta liskarrak ere maiz sortzen zituen udal bilere-tan, oso polemikoa baitzen.

Egun hartan, aldiz, aho zabalik utzi zituen beste udal-kideak. Eta, inolako eztabaidarik gabe, aho batez onartuzuen udalbatza osoak proposamen-sorta hura, "herriarenonerako baitzeritzon" (10). Eta goi mailako agintariei erehelaraztea erabaki zuen.

Izan ere ez zen nolanahikoa J.A. Garramiolak aur-keztu eta udal osoak bere egin zuen eskari-sorta hura! Hain

trinkoa, sakona, geroari irekia baitzen!

Agiri hori irakurtzean guztiz hunkiturik sentitu naiznire baitan, egun ere, ia ehun urte beranduago, gaurkotasu-na dario-eta alde guztietatik (11).

Arrantzaleen biziera hobeagotzeko eskariz betea,alde batetik. Hala nola, arrantzaleen prestaketa profesiona-laz, soldadutzaz, arrantzaleen umezurtzei eta zaharreisorosteko egoitzak, metereologia zerbitzuak...

Eta, nola ez, arrantzari berari dagokionez ere, eskae-ra anitz zuzentzen zitzaizkien agintariei. "Ardora" etaarrantzarako beste zenbait era kaltegarri galarazteaz gain,arrasteko arrantza arautzeko neurri erabat zehatza, doia,nabarmentzen zuen Ondarroako udalak. Hots, 20 milabarruan, orokorrean, eta, gure kostaldeari dagokionez,Lekeitioko barrutiko kaletan arrasteko arrantzan iharduteaberehalaxe debeka zezala eskatzen zion MadrilekoGobernuari (12).

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(9) J. A. Garramiola jauna eragin handiko pertsonaia izan zen Ondarroan urte haietan. Herriko botikarioa.Karlisten buruzagi sutsua. Alkatea ere 1895-1897 eta 1897-1899 agintealdietan. Zinegotzia 1906-1909 urteetan.1936ko gerra ostean, herriko kale historikoenari, "Kale Nagusiari", alegia, bere izena jarriko zioten. Eta izen horre-kin zirauen 1979. urtera arte.

(10) Ikus OUOBA, 1907.X.13. OUOBAL (1906.XII.02-1909.V.09) (188-189 orr.)

(11) Udalak onartutako mozioa oso-osorik aurki dezakezu, OUOBAL (1906.XII.02-1909.V.09), 186-189. orr.

(12) Eskari horiek honela jasota daude hitzez hitz aipaturiko udal bilera agirian:

"1º. Que el Gobierno de España intervenga en el próximo Congreso internacional de pesca, exigiendo la extensiónmínima de veinte millas por fuera de la línea formada de los puntos ó cabos más salientes de la costa para el empleodel arrastre formándose de esta manera la zona de las aguas jurisdiccionales.

2º. Obtenida la cláusula precedente, que en trozo del Distrito de Lequeitio quede prohibido el arrastre en sus calasy dentro del límite señalado".

40

Lekeitioko alkateak proposatu eta aurkeztu zuenirtenbidea eta egitasmo zehatza bilakatu omen zen bilerahartako gai "izarra" eta gai ia bakarra. Bildutakoen onespe-na jaso zuen Islandia edo Feroe irletan bakailaotan ihardu-teko asmoz, belaontzi bi goleta berri eraikitzeko egitasmo-ak. Ekimen hori bultzatzeko elkarte ekonomiko bat sortzeaere erabaki zuten, dirutzarik handiena BizkaikoDiputazioak berak jarriko zuelarik.

Gabezia latz hari, haatik, irtenbide arras ezberdinaaurkitzen zitzaion Ondarroan. Ur handitako asmoak zirenhauek, hurrengo atalean ikusiko dugunez.

ARRASTEKO ARRANTZAREN KONTRA BURU-BELARRI.

Ondarroan ere, ez zeritzoten gaizki Lekeitioko alka-teak proposatzen zuen esperientzia berriari. Euren baietzaere eman zioten egitasmo honi Diputazioko jauregian egi-niko bileran.

Arrantzako gainbeheraren zergatia eta nondik nora-koak aztertzerakoan, ordea, gabezia guztien iturburua arras-teko arrantzan aurkituko dute ondarrutarrek. Arrastekoarrantza dute etsai nagusia. Eta arrantza era edo mota horigalaraztea, edo mugaraztea behintzat, irtenbide bakarra.

Ez da, hortaz, harritzekoa Ondarroa osoa, KalareDeuna arrantzaleen kofradia eta udala bera, aurreko mailanaurkitzea arrasteko arrantzaren aurka antolatuko ziren eki-men guztietan. Hil ala biziko arazoa baitzitzaien.

Urte haietan emaniko urrats batzuk aipatuko dituthurrenez hurren.

1901.XI.17:

ARRANTZALEEN KOFRADIEN BILERA BILBON.

Bilbon bildu ziren Bizkaia, Gipuzkoa etaSantanderko arrantzaleen kofradia eta positoen ordezka-riak. Han ziren baita Ebaristo Garramiola eta PedroAranbarri ondarrutarrak ere.

Arrasteko arrantzaren debekua agintariengandik lor-tzea zuten azken xedea. Bazterrak harrotzeko erabakiahartu zuten bildutakoek, Maria Kristina ErreginaErregeordearengana iritsi arteraino, behar balitz.Denetarako prest omen zeuden:

"... antes que se vea obligada la gente pesca-dora a tomar la determinación de abandonar lospuertos para emigrar a América ó arruinarse parasiempre, y quedarse de hambre todas las familiasdel Cantábrico..."(8)

Horrela adierazi zuten behinik behin Ondarroakokofradiaren ordezkariak, herrira itzultzerakoan.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(8) OKDAK, "Comisionados" delakoen eta Administrazio Batzordearen bilera agirien liburua (1900.XI.12 -1912.X.15), 16. orr. Gizaldi honen lehen urteetan, Kofradiako zuzendaritza ardura zeramaten bazkideak aipatzean,behin eta berriz deitzen zitzaien "Comisionados". Horrela aipatzen dira orduko agirietan. Izen bitxia baina mamizbetea. Batzar Nagusiaren ordezkari hutsak zirela argi baitzeukaten bai eurek, bai arrantzale bazkide guztiek.

Kale Handia, XX. mendeko lehenengo hamarkadan. Hotel de la Bahiakeginiko argazkia.

Arrain-onrziak XX. mendeko lehen hamarkadan

42

Ondarroako arrantzaleen artean eta herri osoan pil-pilean zeuden aldarrikapen eta eskaerei ahotsa ematea bes-terik ez zuen egin Ondarroako udalak bilera hartan.

Urte asko geroago antzeko eskabideak entzuten arigara jakintsuen ahotik. Itsasoa bizirik eta emankor zaindunahi bagenu, itsas eremuak mugatu eta arrantza garaiakaraupetu beharko genituzkeela aldarrikatzen digute behineta berriz. Nahiz entzungor egin guztiok...

Duela 90 urte eskola handirik gabeko herritar anitzbizi zen Ondarroan. Eskolatu gabeak ere ez gutxi.

Honetaz datu bat soilik emanen dut. 25 urtetik gora-ko Ondarroako gizonezkoetatik %66ak ez zekien irakurtzenez idazten. Eta Ondarroako arrantzaleei mugatuko bagin-tzaizkie, %81eraino igoko litzaiguke goiko portzentaia hori(13).

Eskola gutxikoa, beraz, baina bizitzako eskolan ika-sia, eskarmentuduna zen Ondarroa arrantza herria.

Haatik, miseria eta gosearen mamua uxatzeko, arran-tza herrien hondamendiari aurre egiteko, ama itsasoa beraarrantzatoki eta ogibidetzat defendatzeko, arrantza muga-tuaren ikurra jaso zuen 1907ko urriaren 13ko udal bileran.

Arrantza herriaren betiko izaerari eusteko ezinbeste-ko eta bide bakarra zeritzoten.

1907.XI.10:

ARRASTEKO ARRANTZAREN KONTRAKO MITINERRALDOIA BILBON.

Ondarroan sortutako ideiari jarraituz,1907.XI.10erako mitin erraldoia deitu zuten Bermeo,Lekeitio eta Ondarroako arrantzale kofradiek BilbokoEuskalduna frontoian.

Aurreko aste osoan egunkarietako, "La Gaceta delNorte" aitzindari, orrialde osoak bete zituzten mitin handihorren prestaketek. Bilbora bilduko ziren arrantzaleeiharrera ezin hobea gertatzeko gartsu aritu ziren Bilbokoerakunde eta elkarterik entzutetsuenak, "El Sitio",Luistarrak... Besteak beste. Norgehiagoka bizian "JuventudVasca" (nazionalistak) eta "Sociedad Tradicionalista" (kar-listak) ere. Ia Bilbo osoa irauli zen arrantzaleen alde, udalabera izan ezik. Salbuespen azpimarragarria, baina garai har-tako borroka politikoaren isla, errepublikazale eta sozialis-ten eskuetan baitzegoen orduan Bilboko udalaren gehien-goa.

Ondarroan ere, ekimenak ugaldu ziren. Jo eta kelanean Kalare Deuna kofradia. Gonbite gutunak ere bestehainbat kofradiatara igorri zituen. 2'50 pezetako "diru-par-tiu" berezia ere egin zuen Bilbora joango ziren arrantzaleenartean. Kofradia egiten ari zen gastuei erantzuteko diru-bil-keta ere herritarren artean...

Azaroaren 10a zen izendaturiko eguna.

Igande hartan, Bizkaia, Gipuzkoa eta Santanderkoportu guztietatik aldran abiatu ziren arrantzaleakBilborantz. Trenez, batzuk. Itsasoz, gehienak.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E

(13) Ikus Ondarroako Hautesleen Zerrenda Ofiziala (1906.VII.15). OUA, 1906. urteko karpeta.

Ondarroako arrantzaleen senideek arraina saltzen tingloi handian 1936 aurretik. Aurrean, Anjeliñe Ibazeta, Goiko Kaleko “Patixoku”

Kale handian sareak konpontzen, 1920 aurretik.

45

Bazkaloste laburra, hala ere. Ordu bi eta erdietarakoUribitarteko nasa bazterrak arrantzalez beterik baitzeuden,bakoitza bere untzian sartzeko prest.

Arratsaldeko hiruretan 165 txalupa, baporonzi etatraineru, eta beste zazpi erremolkadore abiatu zirenAbrarantz, baporontzietako turrun-hots artean. Ikuskizunparegabea. Hura giro alai eta zaratatsua:

"A bordo todo era júbilo y algazara; aquí yallí no se escuchaban más que voces de alegría ycontento. Los que por la mañana pasearon su triste-za por calles y plazas, tornaban rebosando satisfac-ción y en son de victoria. El cuadro no podía sermás atrayente ni fantástico" (16)

Ahaztezina egun hura bilbotarrentzat! Euron begini-ni eta bihotzetan itsatsirik gelditu zitzaizkien,

"... esos millares de hombres que desfilaronayer por nuestras calles, llevando en sus rostros laseñal de honradez y trabajo, dando muestras de unacultura no empañada por el más mínimo incidente,ni aún por los inevitables en toda reunión de masas"(17)

Aurrerantzean ere gogoan izango dituzte bilbotarhauek arrantzaleen gabezia eta sufrimenduak. Eta egunhaietan arrantzaleen aldeko hasitako dirubilketa ez dutebertan behera utziko, gogotsu jarraituko baizik.

Hurrengo asteartean bertan, hilak 14, oihartzun zaba-la erdietsi zuten Madrileko Kongresuan Bilboko mitinaketa eginiko eskariek. Vega de Seoane jaunaren ihardunaldiaosorik aurki dezakezu "El Nervión" egunkarian,1908.XI.14, 1. orr. eta hurrengo egunetan. Kongresukoeztabaida honetan nabaritu zen arrasteko "bou" edo bapo-rontziek, Galizia aldekoek bereziki, zeukaten indarra etaeragina.

Ondarrutarrak, ordea, zapore gazi- geziz itzuli zirenherrira. Beste herri eta kofradia guztietako agintariak etaordezkariak aurreko eta ohorezko tokietan ikusi baitzituz-ten Euskaldunako mitinean. Ondarroakoak, aldiz, herrixehearen artean nahasirik. Herritarren artean galduta.

Handik egun batzuetara, hain zuzen, samintasun huralehertuko zen udal bilera batean, Bilboko mitina zela etaIsidro Etxeberria eta Jose Maria Goitia zinegotziek aurkez-tutako mozioaren inguruan. Odolak berotu ziren. Eztabaidaere liskartu aipaturiko zinegotzien eta J. A. Garramiolarenartean. Zinegotzi honen protesta artean, bertan behera leheregin zuen udal bilerak. Hitza moztu behar izan baitzionalkateak. (18)

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

(16) Doctor Carus: "Los hijos del mar", GN, 1907.XI.12, 1. orr.

(17) GN, 1907.XI.11, 2. orr.

(18) OUOBA, 1907.XI.19, Ikus OUOBAL (1906.XII.02-1909.V.09), 206-207. orr.

44

Ez zuten lo askorik egin Ondarroako arrantzaleekere. Goizeko ordu bietan meza entzun zuten parrokian. Etahirurak aldera itsasoratu ziren. 150 bat lagun R. Sota jaunakBilbotik bezperan bidalitako "Txatxarramendi" atoiontzian.Jendez gainezka baita Ondarroako beste 33 arrantzuntziere, baporontzi eta traineru. Zagan azken hauek.

Portugaleten zain zituzten herri eta eliz agintariak -trenez joanak-. Baporontzi batean sartu, segizio harenaurrean jarri eta Bilborantz jo zuten, Nerbioi ibaian gora.

Ez naiz luzatuko hemen Nerbio ibaiaren barrena, etaBilbon bertan izan zuten harrera beroa azaltzen.

Mitina hasteko garairako, jendez gainezka aurkitzenzen Euskalduna frontoia. Ohiko jarlekuak zein pilotan joka-tzeko tokia bera mukuru bete zuten arrantzaleek batik bat.

Bertan Bermeo, Lekeitio eta Ondarroako kofradienordezkariak mintzatu ziren. Besteak beste, Jose Cruceñojaunaren iharduna gogoratuko dut soilik.

Ondarroako Kalare Deuna ordezkatzen zuenez,ondarrutarren arrastearekiko jarrera islatu zuen bere min-tzaldi bero eta gartsuan. Komunikazio, garraio, industriaeta nekazaritzan ematen ari ziren aurrerapenekin alderatuz:

"No es cierto que el sistema de arrastre seaun progreso" - oihukatu zuen txalo artean.

"El arrastre es un retroceso, y un retrocesoaltamente perjudicial. La pesca de arrastre no per-sigue otro fin que abandonar la industria reguladadel pescador para entregarse a la explotaciónegoista de los mares". Eta Estatuko agintarienganazuzenduz, hauen laguntza ere eskatu zuen: "ElEstado tiene que atender indefectiblemente a estosrazonamientos. Ni se diga que el Estado no puedeprohibir sino dentro de las seis millas jurisdicciona-les" (14)

Bilera erraldoi hartan onartutako akordioak euskarazirakurriz gero, amaiera eman zitzaion mitinari. BerehalaGobernari Zibilaren egoitzara hurbildu zen zenbait ordez-kari eta eskura eman zioten honelako idatzi hau:

"Excelentísimo Señor: Los que suscriben,representantes de las Cofradías de pescadores delas provincias de Vizcaya Guipuzcoa y Santander yAyuntamientos de sus puertos, atenta y respetuosa-mente entregan a V.S., para enviarlas al Gobiernode su Majestad, las adjuntas conclusiones tomadasen el mitin celebrado hoy en el Frontón Euskaldunade esta villa:

1ª. Que se amplie la zona de aguas juridic-cionales a 15 millas, determinadas a partir de losdos cabos más salientes en cada zona de costa dediez millas de distancia, denunciando al efecto losactuales tratados.

2ª. Que se prohiba la pesca del bou ó arrastrea buques tanto nacionales como extranjeros enaguas jurisdiccionales.

3ª. Que se prohiba dicha pesca a buquesnacionales y tripulados por españoles, tanto enaguas jurisdiccionales como fuera de éllas. Estasprohibiciones tendrán vigor hasta que se consiga losolicitado en la conclusión primera.

4ª. Que el Gobierno conceda su aprobación alas conclusiones aprobadas en la Asamblea de lasCámaras de Comercio del Norte y Noroeste cele-brada en Santander en Octubre último en los extre-mos referentes a pesca.

5ª. Que siendo indudables las transgresionesque se cometen de las disposiciones vigentes dentrode las aguas jurisdiccionales, el Gobierno organiceuna flota de buques vigías en la costa, que vigilen éimpongan el cumplimiento de las disposicionesvigentes. Bilbao, 10 Noviembre de 1907." (15)

Aresti jaunak hitza eman zien biharamunean bertanMadrileko Gobernuari igorriko ziola.

Bazkaltzeko garaia heldu zenez, Bilboko kaleetanbarrena barreiatu ziren arrantzaleak. Hauetariko askokBilboko zenbait erakunde eta elkarteren egoitzetan. bazkal-du zuten. Bazkariak dohainik eskaini zituzten ostatu etatabernetan ere ez gutxik. Beste asko, ondarrutarrak hauenartean, euren etxeetara eraman zituzten bilbotarrek.Eskuzabal portatu ziren Bilbo aldean!

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

(14) GN, 1907.XI.11, 1. orr.

(15) GN, 1907.XI.11, 2. orr.; N, 1907.XI.11, 1. orr.

Kantaleko etxea, XX mendeko bukaeran berriztatua.

Ramon Zubiaurreren margolana, 1903

47

Nola ez asaldatuko, bada? Jasotako ezetza gutxibalitz ere, 1890. urtean donostiar eta ondarrutar arraunlarienartean jokatutako apustuaren geroztik, odolak ere bere oneraetorri gabe irauten zuten oraindik.

Egiatan, bati baino gehiagori bat-batean gogoratukozitzaizkion aspaldiko bertso hauek:

"Milla ta zortzireun da Bandera ta diruak

laroi ta amarrian ta gañera onra,

apustura bat izan Gipuzkoan dirala

degu arraunian, jakitea on da,

Bizkayan Ondarrua partidua irabazi

deritzan errian, ta dirua kobra,

bandera jartzen zuten orra donostiarrak

eskilla torrian, egin duten obra,

inbenzible zirala au urte batzuetan

Kosta Kantabrian. ez diteke borra" (22).

Apustu hura galdu arren, 1898. urtean DonostiakoKontxako badian irabazitako estropadaren bitartez eurenohorea ere berreskuratua zutela uste zuten ondarrutarrek.Hala ere, bertso horiek edo antzeko ateraldiak maiz entzunbehar izaten zituzten donostiarren aldetik, destainez eta irrieginez beti.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

(22) Antonio Sagastume, "Alegriakoak" jarritako bertsoak. (Ikus A. Zubikarai, "Treiñeru Estropadak", Ondarroa,1987, 64. orr.).

46

Matraka horri nabaritzen zaion kutsu politikoariantzeman diozu jadanik, irakurle. Aipa dezadan soilik,oraingoz, nazionalistak zirela mozioa aurkeztu zuten bizinegotziak eta Segundo Ibaibarriaga alkatea bera; karlis-tak, aldiz, J.A. Garramiola zinegotzia eta J. CruceñoBilboko mitineko hizlaria. Karlisten eta nazionalisten arte-an geroztik urte luzez Ondarroan iraungo duen gatazkarenlehen aztarnak, alegia.

ITSASORRATZA BETI TINKO,

IPARRA INOIZ GALDU GABE.

Liskarrak liskar, Bilboko mitinean onartutako akor-dioei bere adostasun osoa eman zien Ondarroako udalakere. Eta erabaki haiek aurrera eramateko lanetan berehalamurgildu zen buru-belarri.

Bizkaiko Gobernari Zibilari, Aresti jaunari hurbilduzitzaion lehenik. Bilboko mitin egunean esaniko hitzakgogorazteko asmoz, agian. Kostaldeko udal guztien adosta-suna ere erdietsi nahirik, gutunak igorri zitzaizkienOndarroako udaletxetik (19).

Atxikimendua adierazten zuten hainbat erantzun ereheldu zitzaizkion. Bilboko udalarena, besteak beste, bizikieskertu zuen Ondarroako udalak.

Gobernari Zibilak ere Bilboko bulegora deitu zionOndarroako alkateari, bere adostasuna adierazi eta laguntzaosoa ere eskaintzeko.

Eta hurrengo astean, 1907. urtea bukatzear,Gobernari zibila bera lagun zutelarik, prestaturiko txostenaaurkeztu zioten Ondarroako udal ordezkariek ItsasKomandanteari, honek Itsas arazoetarako Ministro berbera-ri helaraz ziezaion. (20)

1907.XII.31n poza eta itxaropena nabaritzen zenOndarroako udaletxeko areto nagusian. Arrantza bilakatuzen bilerako gai nagusia. Ia-ia monografikoa ere, esangonuke nik. Baikor eta ilusioz beterik udalgizonak. Bizkaikoagintarien aholkuz edo, Gipuzkoako portuetara ere erroakhedatzea erabaki zuten, "para que trabajen cuanto antespara que la Junta Provincial de Pesca emita su informe y locursen a Madrid como se ha hecho en Vizcaya" (21).

Handik egun gutxira, hala ere, nolako zaplada jasozuten Gipuzkoa aldetik! Ondarroako udalaren eskari haiekDonostiako udalak ez zituela bere egin jakin zutenean,zeharo aztoratu eta haserretu zen udal batza osoa.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

(19) Ondarroako udalaren bideduna hartu izanaren hainbat adierazpenen konstantzia aurkitzen dugu udal agirie-tan, hala nola, Bermeo, Donostia, Bilbo... eta abarretakoa. Bermeon, adibidez, udal batza osoari irakurri zitzaionOndarroako udalak igorritako agiri hura (Ikus, OUOBA, 1907.XII.31, ibidem, 222. orr.)

(20) OUOBA, 1907.XII.24 eta 31, ibidem, 222. eta 223. orr.

(21) OUOBA, 1907.XII.31, ibidem, 223. orr.

Maitobaneko arrain lantegia Zubi Berriaren beste aldean. Pedro Jose Zelaiak 1868an eraikia, eta 1980 aldera itxia.

Herriko Agintariak, XX. mendeko hirugarren hamarkadan.

Ondarroako udaletxea 1852an egindakoa.

49

Eta egun haietan bisigutea ematen ari zen etekinkaxkarrak aipatuz gero, ondarrutar arrantzaleen lelobakarra berriz ere:

"Aún es tiempo, aún el mal tiene reme-dio. Las causas que originan la falta de pescason conocidas... No hay más que impedir la redde arrastre y se dará vida a doce mil pescado-res de la costa y otras tantas familias" (24)

Euren betiko arrantza kaletan arrasteko arrantzadebekatu, eta kitto!

Patxi Etxaburu

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

48

Orduko ezetza dela, batetik. Beste garai batzuetakogomuta eta irainak, bestetik. Hitz gogorrak entzun zirenudal bilera aretoan donostiarren kontra (23).

Hala eta guztiz ere, arrasteko arrantza basati etamuga gabearen kontrako borrokan tinko eutsi zion udalakbere itsasorratzari, iparra inoiz galdu gabe.

KALARE DEUNA KOFRADIAREN

HARREZKEROKO JARRERA.

Zer gertatzen ote zen bitartean Kalare Deuna arran-tzaleen kofradian? Udalarekin bat ote zetozen?Arrantzaleek ere bere egiten ote zituen udalaren saiakerahaiek?

Oso zaila egiten zait erantzun zuzena ematea. Edonahi nukeen adina zehatza, behinik behin. Hutsune nabar-menak antzematen baitira Kofradiako artxiboan. Eta 1906-1908. urte horietako bilera agiririk, hain zuzen, bat bera ere

ez baitut aurkitu. Desagertuak omen daude 1936ko gerrazgeroztik.

Nolanahi, Kalare Deuna kofradiaren aurreko jarreraeta Jose Cruceño jaunak, kofradia honen izenean mintza-tzen zelarik, Euskalduna frontoiko mitinean adierazi zuenakontuan hartuko bagenitu, zer besterik esan beharko genu-ke udalaren ahalegin haiek guztiak kofradiak berak ere osobegiko zituela baino?

1908. urtearen hasieran, bederen, betiko leloari eus-ten zioten ondarrutar arrantzaleek. Horrela jakinaraztendigu, 1908ko urtarrilaren erdi aldera, Ondarroara bisitaldiaegin zuen kazetari batek. Arrantzale familien egoera larria,lehenik:

"Las casas carecen de lo más indispensable,los muebles han sido empeñados, las ropas mal ven-didas. El casero es acreedor de sus rentas; al pana-dero, al carnicero, al comercio de comestibles sedeben algunos miles de reales. La situación esdesesperada; sólo podría salvarla una grandísimaabundancia de pesca, y ésta ya no existe en el mar".(24)

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

(23) OUOBA, 1908.I.19, ibidem, 231. orr.

(24) A. de Lerchundi: "La pesca de arrastre. Impresiones de una visita a Ondárroa". GN, 1908.I.19, 1. orr.

1912 aldera. Zubi Zaharra. Umeak Astilleruan kainaberekin. Ondarroa, XX. mende hasieran. Kale Handiko etxe bat barrutik. “ITSAS MARRUMA” ARGAZKI BILDUMATIK HARTUA

LABURPENAK

HERRIKO ARTXIBOAK:OKDAK: Ondarroako Kalare Deuna arrantzaleen kofra-dia.

OSMPA: Ondarroako Santa Maria parrokiako artxiboa.

OUOBA: Ondarroako udal osoko bilera agiria.

OUOBAL: Ondarroako udal osoko bilera agirien libu-rua.

OUA: Ondarroako udal artxiboa.

EGUNKARI ETA ALDIZKARIAK:DV: El Diario Vasco (Donostiako egunkaria).

GN: La Caceta del Norte (Bilboko egunkaria).

N: El Nervión (Bilboko arratsaldeko egunkaria).

NB: El Noticiero Bilbaino (Bilboko egunkaria).

PV: El Pueblo Vasco (Bilboko egunkaria).

VG: La Voz de Guipuzcoa (Donostiako egunkaria).

HERRIAETA HERRITARRAK

51O n d a r r o a 2 0 0 750 O n d a r r o a 2 0 0 7

Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Plaiko morroan, Ballet erakustaldi zelebrea. Jose Mari Badiola “Mangada” neska jantzita eta Eusebio Iparragirremutil. JUANITO BALENTZIAGAK UTZITAKOA.

Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Plaiko morroan, Ballet erakustaldi zelebrea. Esteban Belaustegi “Lau Anaia” neska jantzita eta Juan Balentziagamutil. JUANITO BALENTZIAGAK UTZITAKOA.

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

ERRETRATUENOTZAREA 1962. Edurne Ituarte “Kipulas” Josu Etxebarriagaz. EDURNE ITUARTEK UTZITAKOA

O n d a r r o a 2 0 0 5 5352 O n d a r r o a 2 0 0 7

1957. Ezkerretik eskumara, Jose Luis Gil, Juan Antonio Arriola “Kaiser”, Imanol Eizagirre “Jimi” eta Juan Balenziaga.JUANITO BALENTZIAGAK UTZITAKOA.

AURTEN, ARRANTZALE EGUNAREN 50. URTEURRENA OSPATU NAHIRIK, ONDARROAKO JAI BATZORDEAK ETAONDARROAKO HISTORIA ZALEAK ARGAZKI BILKETA ANTOLATU GENUEN. BILKETA HONEN EMAITZAIZAN ZIREN ARRANTZALE EGUNEAN ZUBI ZAHARRAREN PAREAN JARRI GENITUEN PANELAK.ERAKUSKETA XUME HARK IZAN ZUEN ARRAKASTA IKUSIRIK, EGOKIA IKUSI DUGU AURTENGOERRETRATUEN OTZARAN PANEL HAIETAN AURKEZTUTAKO ARGAZKIAK ESKAINTZEAETA HARREZKERO BATU DITUGUNAK ERE BAI.

54 O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A KO N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

55

1964. Alameda aurrean. Ezkerretik eskumara, Miren Jimeno “Akerra” Koldo Elu semeagaz, Amaia Aulestia “Danbala” Jabier Ituarte semeagaz eta JuanitaItuarte “Paz”. ANJEL ITUARTEK UTZITAKOA

1960ko hamarkada. ANJEL ITUARTEK UTZITAKOA.

1957. Maria Jose “Pasaitarra”, Ane Miren Gaubeka eta Maria Rosa Artola. Atzean, Edurne Ituarte eta atzerago, Maria Isabel Etxebarria.ANE MIREN GAUBEKAK UTZITAKOA.

56 O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A KO N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

57

1959. Gaubeka ahizpak: Mari Karmen eta Ane Miren. ANE MIREN GAUBEKAK UTZITAKOA.

1966. Bixente Akarregi “Zentollos” arraunlaria lobatxoekin eta lagunekin. Umeen tartean hauetxek: Maria Antigua eta Mari Karmen Azpiri ahizpaketa Ander, Jose Mari eta Lorea Etxaburu anai-arrebak. ETXABURU AIZPURUA SENDIAK UTZITAKOA.

1963. Arrizabalaga eta Landaribar lehengusu-lehengusinak. EDURNE ARRIZABALAGAK UTZITAKOA.

58 O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A KO N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

59

1960ko hamarkada. Alameda aurrean. Ezkerretik eskumara, Irene Martinez de Luko, Lorea Etxaburu Aizpurua, Jose Beitia eta Lorea Etxaburu Ajarrista.ETXABURU AJARRISTA SENDIAK UTZITAKOA.

1959. Kanttoipeko koadrila, eskoziar jantzita, Kafeko Atzean. EUSEBIO IPARRAGIRREK UTZITAKOA

1965. Eusebio Iparragirre gurdian jarrita, Itsas Aurrerara. EUSEBIO IPARRAGIRREK UTZITAKOA

60 O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

61

1962. Koadrila ederra Musika Plazan. Tartean tente, Sagrario Akarregi “Pastela”, “Tatxer”, Juan Luis Elustondo “Marte”, Itziar Akarregi,Belen Burgoa, Markos Badiola eta Juan Arostegi “Kubala”. Behegainean jarrita: Begoña Agorria, Irene Aramaio, Alizia Zabala “Arteondo”,Gotzone Aramaio, Txaro Egiguren, Mari Asun Goikoetxea “LeonPepeneku” eta Mertxe Laka (Bizkargi). UDAL EMAKUME ARTXIBOA.

1960. Ezkerretik eskumara, Paula Intxausti, Antigua Urkiola, Aurea Badiola eta Lorea Amutxastegi alabatxoekin frontoian: XX, Guruzne eta Antigua Etxebarria,Marian Leon eta Maria Jose Etxaburu. LOREA “EUSKADI” K EMONDAKOA. UDAL EMAKUME ARTXIBOA.

1962.Arantzamenditarrak.Ezkerretik eskumaratente: Mari tereArantzamendi“Peleliñ”, Miren ItziarArantzamendi, ItiarBadiola, Elvira etaMaria Rosario Irueta“Ibargun”. Jarrita,Mari Tere Guenaga“Mantzeo”, BegoñaArauko eta TeresaArantzamendi. UDAL

EMAKUME ARTXIBOA.

1960. ANtiguako Ama Etorbidean. Ezkerretik eskumara, Antigua Arantzamendi, Santi Osa, Pakita Arantzamendi, Inmakulada laka eta Fernando Burgoa.INMA LAKAK UTZITAKOA.

62 O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A KO N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

63

1970. Mollan (Nasa kalean). Ezkerretik eskumara tente: X, X, Pedro Aramaio, Jabier Burgoa, Iñaki Laka “Gartzia”, Sabin Etxabe eta Silberio Bedialauneta.Makurtuta: “Kano”, Migel Gallastegi “madrileñu”, Jon Artetxe, X, X, Jose Burgoa eta “Marruko”. JOSU BEDIALAUNETAK UTZITAKOA.

1962. Saliña-saliña dantzariak. Tartean ezkerretik eskumara (tente): Simeon “Arbolax”, Eusebio Arantzamendi “Sagu”, Jon Arrizabalaga bertsolaria, “Goiko Torre”ko Jose Luis Ibaibarriaga, Abraham Bedialauneta eta (makurtuta) Jose Mari Aranbarri “Botx” bertsolaria. MAITE ETXABURUK UTZITAKOA.

1964. Lagun koadrila bazkaltzen Artapean (Tingloi alboko bedartzan). Tartean: “Goiko Torre”ko Jose Luis Ibaibarriaga. Mar Carmen Perez,Larrinaga “Txilenu”, Xabier Guenaga “Mantzeo” (sastri) eta Mari Karmen Emaldi. MAITE ETXABURUK UTZITAKOA

1950. Koadrila ederra txalopan. Tartean: Desi Beitia eta emaztea, Etxaburu “Boltxo”, Bitxore Laka, Aranbarri “Piperra”, Juan Gabika, Iñaki Osa, Zubikarai“Ixkiri”, “Alejo” Etxaburu, Milagros Gaubeka... MILAGROS GAUBEKAK UTZITAKOA.

64 O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A KO N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

65

1958. Mollan kalejiran. Danbolintxero eta Atabalero koadrila Aixmendineko denda aurrean. Musikeroen artean: Jose Mari Urkiola “Brontxe”, SabinArantzamendi, Karmel Lertxundi “Porru” eta Karlos Amilibia. MARI TERE ETXEBARRIAK UTZITAKOA

1969. Jabier Rodriguez Solabarrieta “Urrutxe” eta Jasone Gabikaetxebarria Juaristi.MARIA PAZ ITUARTEK UTZITAKOA.

1961, Kanttoipen. Ezkerretik eskumara, Jose Martin Akarregi, ImanolAkarregi, Pilar Amutxastegi “Euskadi”, Juan Jose Badiola “Burdiñi”, MariaDolores Irueta eta Jon Badiola umea. IMANOL AKARREGIK UTZITAKOA.

1963. Giro aparta Musika Plazako kioskoaren bueltan. JESUS MARI ARAMAIOK UTZITAKOA.

1963. Giro aparta Musika Plazako kioskoaren bueltan. JESUS MARI ARAMAIOK UTZITAKOA.

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

67

1964. Akarregi-Artetxe motorrean. Atzean, Benjamin Etxaburu, Lorea Amutxastegi “Euskadi”, Ixidor Etxaburu Osa, Pedro Jose Laka, Bizente Oregi, JoseMartin eta Imanol Akarregi. Aurrean, Jesus Etxaburu, Rosita Yurrita, Maria Jose Etxaburu, Josebe Akarregi (altzoan), Bittor Oregi, Josu Etxaburu Osa (altzoan)eta Nati eta Pilar Amutxastegi “Euskadi”. IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.66 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

1960ko hamarkada. Alameda aurrean, dantzan. Ezkerretik eskumara, Dibina Solabarrieta “Urrutxe”, Klara Basterretxea “Mirentxuku”, Marie Burgoa“Barrabaseneku”, Maria Concepción Txopitea “Zion” eta Kontxita Burgoa “Barrabas”. MARIA PAZ ITUARTEK UTZITAKOA.

1957. Txaro Etxaburu motorrean jarrita, Itsas Aurren. TXARO ETXABURUK UTZITAKOA.

1963. Maria Jesus Anakabe eta Inma Jimeno.GOTZONE ARAMAIOK EMONDAKOA. UDAL EMAKUME ARTXIBOA.

1962. Gotzone Aramaio. UDAL EMAKUME ARTXIBOA.

1965. Kafeko Atzeko eskaileretan neska koadrila. UDAL EMAKUME ARTXIBOA.

O n d a r r o a 2 0 0 7 6968 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Plaiko morroan, Ballet erakustaldi zelebrea. Esteban Belaustegi “Lau Anaia” neska jantzita eta Juan Balentziaga mutil.JUANITO BALENTZIAGAK UTZITAKOAK.

Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Plaiko morroan, Ballet erakustaldi zelebrea.Jose Mari Badiola “Mangada” neska eta Eusebio Iparragirre mutil.JUANITO BALENTZIAGAK UTZITAKOA.

Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Plaiko morroan, Ballet erakustaldi zelebrea.Rogelio Osa neska eta Bitoriano Aristondo mutil. JUANITO BALENTZIAGAK UTZITA-KOA.

Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Plaiko morroan, Ballet erakustaldi zelebrea. Ezkerretik eskumara, Bitoriano Aristondo, J. Angel Eizagirre, Juan Balentziagaeta Eusebio Iparragirre. JUANITO BALENTZIAGAK UTZITAKOA.

Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Plaiko morroan, Ballet erakustaldi zelebrea. Jose Luis Basterretxea neska jantzita eta J. Angel Eizagirre mutil.JUANITO BALENTZIAGAK UTZITAKOAK.

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

ANTONIO MARIALEKUONA

Tolosa,1831 - Ondarroa,1907Patxi Etxaburu Ajarrista

71O n d a r r o a 2 0 0 7

Aurten betetzen da Antonio Maria Lekuona tolosarmargolariaren heriotzako ehungarren urteurrena.Tolosan jaiotako pintore honi haurtzaroan jadanik,

nabaritzen zaion margotzeko gaitasuna. Doi horrek eragi-nik laster utzi behar izan zuen bere jaioterria, lehenikNafarroako Erreinu zaharreko hiriburura abiatuaz eta gero-agoko hegaldi luzeago baten ondoren bere hurrengo habiaespainiar Gorteko hiriburuan eginaz.

Urte batzuk burutzean eta bere jakin-nahia asetaikustean, hein batean bederen, deliberatzen du alde batetikbere egunerokotasunean nonahi ikusten zuen edertasunarenederra oihalean irudikatuaz herriari azaltzea, eta bestetik,nolabait esateko, bere jakintza besteekin konpartitu, hau da,irakastea; bere nahia eta helburu nagusienetakoak margola-ritzako ikasle gazteei irakastea izanik.

Bizitzaren erdialderantz Euskal Herrira bihurtzeaerabaki zuen, ordura arte bezala, margolari eta irakaslelanean jarraitzeko asmoarekin. 60 urterekin lanari utzi zio-nean, bere bizitzako bigarren aukeraketa garrantzitsua gau-zatu zuen: Ondarroara etortzea bizitzera. Izan ere,Ondarroan lur jabetza zuela badakigu, nahiz eta nondik etanoiztik zetorkion jakin ez. Bere lehen emaztea –ManuelaEtxebarria (1837-1861)- xemeindarra zela kontutan hartuta,eta oso gazte hil ostean –24 urterekin- bere ondasunakLekuonarentzat gelditu zirela, litekeena da lehen emaztehorrengandik jabe egindako lur sailen bat izateaOndarroan. Hantxe biziko zen aurrerantzean.

Antonio Maria Lekuona Etxaniz 1831ko urtarrilaren17an jaio zen Gipuzkoako Tolosa herrian. Bere gurasoakJose Lekuona Sasiain (Tolosa) eta Maria Luisa EtxanizHesira (Azpeitia) izan ziren.

Gaztetatik margotzerako dohaina eta berezko izaeraizanik, 13 urte zituelarik ekin zion pintura ikasteari Iruñeanhiru urtean Kosme Duñabeitiarekin. Oinarri honekin 1847.urtean Madrilera abiatu zen Pintura, Eskultura etaGrabatuen San Fernando Ikastetxe Berezian bere ikasketakjarraitzera. Bestalde, 1850.ean hiri honetan zientzi marraz-ketako oposizio lehiatsu bat gainditu ondoren NaturZientzietako Museoko marrazkilari zientifikoko plaza lortuzuen eta horretan aritu zen 20 urte luzez bertan egon zenirakasle lez, harik eta 1872.ean kargu hori utzi (bere herri-minaren eraginez hein batean) eta Euskal Herrira itzuli arte.

Madrilen egindako egonaldi luze honetan AntonioMaria Lekuonak Puerta de Morosen ezarri zuen margolari-tzako lantegi edo estudioa non, bere pintura lanak, NaturZientzietako Museorako marrazki lanekin txandakatuaz,eta Gorteko hiriburuan antolatzen ziren Arte EderretakoErakusketa Nazionalean parte hartuaz, pintatu baitzituen1850.ean Vista de la colegiata de Loyola, 1860.eanCostumbres vascongadas, azken lan honekin ohorezkoaipamena irabaziaz. Lau urte geroago eta toki berean jarrai-tuaz bost obra hauek erakusten ditu: La limosna, Una niñahaciendo calceta, El brindis, Retrato de D. R. L., etaRetrato de D. J. T. Baita ere urte honetan BaionakoNazioarteko Erakusketan aurkeztu zen bere La Limosnaolio-pinturarekin.

Lekuonak Madrilgo erakuts leiho ohian jarraitzen du,bere Coloquio entre dos bebedores eta La bendición de lamesa en un caserio de Vizcaya ekarpenekin. Obra honetanargiago ikusten da Unamunok egileari buruz beherago azal-tzen duena, zeren Lekuonak ohituren margolan asko pinta-tu zituen, jende xumearen bizimodua barneko eszenetanerakutsiaz.

Ildo honetan jarraituz besteen artean hor daukaguRetrato de marino, interesgarria da Lekuona pinturaren alorhorretan ere nabarmendu zelako. Izan ere, egileak pertsonaezagunak erretratatu zituen, baina baita jende ezezagunaere, eta horietakoa da, hain zuzen hizpide dugun lagun hau.Hiru laurdeneko erretratua da, eta erretratatuak, pixka bat

Lekuona. La bendición de la mesa en un caserío de Vizcaya.

Lekuona.Romería en Salvatore.

73

tzen ditu bien arteko aldaerekin, bat Buenos AireskoLaurak Bat Elkarterako eta bestea Urretxuko Udaletxerako.Gaurdaino han aurkitzen dira.

Lekuona bizitzan aurrera zihoala heldutasunaren era-ginez heltzen da bere margolaritzako gailurrera 1898.eanEntrántica en las Huelgas lanarekin, non agertzen direnmende bukaerako Bizkaiko irudien erretratuak. Besteakbeste, lan honekin gogoratzen du bere alabaren serorategi-rako sarrera

Azkenik, bere bizitzako lanari bukaera emanaz,1900.ean bere banakako erakusketa antolatzen du BilbokoOrbe ispilutegian. Aipatzekoa, azken erakusketa biok osonabarmen jantziak izan zirela lan artistikoaren aldetik.

Antonio Maria lekuonaren lanak XIX. mendeko aka-demia zaletasun piktorikoan erroturik daude eta, Teniersmargolari nederlandarraren (1610-1690) kutsua nabari zaieageriko. Euskal giroko ikuspegiak pintatu ohi zituen, etaeuskal margolari deituaren aitzindaritzat hartua da. Ospehandiko lana ere egin zuen erretratugile bezala pertsonaiaezagunen irudiak eginez, besteak beste Antonio Trueba,Labayru eta Jose Maria Iparragirrerenak. Azken honi batbaino gehiago egin zion, eurotariko bi 1890.ean BuenosAiresko Laurak-Bat Elkartearentzako.

Aipatzekoa margolari apal honen hirigintza ikusbide-arekiko ekimen lana, bere karrera gehiena historia eta usa-dio eta irudiei dedikatua eta genero hori euskal gaiei lotutagaratuz, nahiz eta ez zorte handiarekin. Lekukoa besteakbeste: La Puerta del Sol 116-88 zmko olio-pintura 1863aldera egindako panoramikoa: Posta etxearen aurrean askahandia 30 metrotik gorako ur-zorrotadarekin. Enparantzakoharbidean zehar ibiltari ugari igarotzen, zalditranbia, solda-

du eskoadra bat formazioan eta gurdi batzuk. Mihise osointeresgarria XIX. mendeko Madrileko ikonografiarentzat.

Unamunok, Lekuonari buruz, bere Recuerdos deniñez y mocedad (Madrid,1908) gogoratzen du, mutikotanmarrazketa irakasle izan zuen maisuaren apaltasuna beremargotze lanean: xehea, neurrikoa, apala, pobrea, pintatzenzituen baserritarren deskribapena izanik, kartoizko jaiotze-tako herritarrak bailiran, bildotsak bezain lainoak eta hauekbezala traketsak.

Izpiritu honen barruan eta Lekuonaren trufari zen-tzuari gehiturik merezi duen balioa eman behar genioke,Camino del molino 40,5-34,5 zmko pintura-olioan, baserri-tar bikoteak bizi duen pasadizo barregarria erakusten duenkoadroari: errotarako bidean doazela ale-zakuz gainezkadaramaten astoa trenbidearen gainean ez atzera ez aurrera

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

72

ezkerrera makurtua, galdu antzean du begirada, ez duelakoikusleengana begiratzen. Hondoa neutroa da, pertsonaiarenaurpegia delako ikusgaia, xehe-xehe irudikatua, eta halaxeikusten da haren bizar bitxian eta buruan daukan plater-kapelan

1872. urtean Euskal Herrira itzultzean, Bilbon zehaz-ki, hartu zuen bizilekua, bere estudioa La Cruz kaleko 7.zenbakian eraikiz (etxe honetan bizi izan zen Unamuno 2urtetatik 27 urterarte). Eta hementxe bere bizitzan zeharluze erabili zuen irakaskuntza-lan garrantzitsuari alor artis-tikoan ekinez.

Bilbon artista gazteen irakasle izanik, bere babeseantrebatu ziren Adolfo Guiard, Manuel Losada, AnselmoGinea, Alberto eta Jose Arrue, Benito Barroeta, Gustavo deMaeztu, Pako Durrio eta Segi besteak beste, eta Miguel deUnamuno bera ere tarteko zela, eta honek Recuerdos deniñez y mocedad (1908) obran gogoratzen duen bezala: "Ezzen bereizten ez marrazkian ez margoetan: hau hotza etaakromatikoa zen bere koadroetan eta hura zuzena ez zene-an, guztiz arrunta". Unamuno aipatzean, beste pasarte bate-an Lekuonaren margolari estiloaz dio:

"Egiazkoa zen oso, egiazko egia, esan behar.Kromo iluntxo haietan herri hau eta bertakoakTeniers-en argipean ageri ziren, eta ez zen horiekikusteko bide okerra, ez horixe, Jainkoari esker bereegikera ez zelako historikoa esan litekeen harakoeskola itsusi eta lotsagarri hartakoa... Nik dakidala,Lekuonak ez zuen Errege Monjerik edo SabinorenBahiketarik asmatu, ezta Barbaroen Invasiorik edoLucreciaren Heriotzarik ere... Lekuona txintxoak ez

zuen etsi artea astintzen zuen ekaitz hartan, eta bereerara, pintatzeko era barnerakoi eta zuzenari eutsizion. Eta horretan zintzo-zintzoa izan zen".

Hala ere, ondorengo izan dituen Bilboko artistenganeta orokorrean euskaldunengan berak izan duen eraginaezin uka liteke.

Honekin batera Lekuona San Nikolas Ikastetxekomarrazketa-irakasle ere bagenuen, eta batzuetan bertakomusika-irakaslearen ordezkoak egiten zituen, instrumentariona baikenuen, pianoa, harmoniuma, biolontzeloa eta flau-ta bera ere ondo jotzen zituen eta. Sarritan, gainera, bereamaren herriko jaietan Azpeitiko kapilau laguntzaile gisaihardun izana da.

1873. urtean erregegai Karlos VII.aren Gorteko gan-bara-margolari izendatua izanik, bi urte beranduagoJuramento de don Carlos Borbon bajo el arbol de Guernicacomo Señor de Vizcaya izeneko koadroa margotu zuen,hain zuzen, 1876.ean Isabelen jarraitzaileek Gernika hartuzutenean herriko enparantzan erre zutena.

1874-1879 bitartean margotu zuen "Los astilleros dela Salve" La Salve-tik Campo Volantin eta Arenalerakopanoramikoa, bertan agertzen dira hiru emakume zirgariitsas ontzia ibaiertzean garraiatzen lan neketsuan.

1877.ean Bilboko estudioak sua hartzen du eta berehainbat koadro galtzen dira.

1882.ean Bizkaiko Lurraldeko Erakusketan partehartzen du hurrengo margolan hauekin: Santa Cecilia, Unalimosna en un caserio de Gipuzkoa, La bendición de lamesa en un caserio de Vizcaya, Fiesta campestre en lasinmediaciones de Durango, Retrato de Jose MariaIparragirre eta Retrato de Chistu. Erakusketa honetanBrontzezko Domina jaso zuen.

Ustez, lehiaketa honetako epaimahaiak sariak bana-tzerakoan ez zuen zuzentasunez jokatu eta ondoren AntonioMaria Lekuonak, samindurik, erabaki zuen 1990.eanBilbon ospatuko zen erakusketan bere azken parte hartzeaizatea eta aurrerantzean bere jarraitzaile ugarientzat osorikihardutea Apelesen artearen irakaskuntzan.

1883tik aurrera irakaskuntzan ibili zen batik bat,baina urte horretan pintatzen du Etcheko Jauna,Altabizkarko Kantu ospetsuan oinarritua. Hurrengo urteanSan Ignacio herido en la heroica defensa del Castillo dePamplona izeneko margolan ospetsua bukatu zuen. Oihalhonetan agertzen den zirujauaren pertsonaiarentzako iru-diaren burua Migel Unamunorena da, horretarako eredutzathartua izan baitzen, zeren, Lekuonaren estudioa zegoenetxe berberean Unamuno bizi izan zen 2 urtetatik 27 urte-rarte. Lan hunkigarri hau Loiolako santutegian aurkitzenda.

Urte batzuk igaro ostean Jose Maria IparragirreUrretxuko olerkari eta konpositorearen bi erretratu margo-

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Lekuona. Retrato de un marino.

Lekuona. Los astilleros de la Salve.

Lekuona.La Entrántica en las Huelgas

75O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

74

egin ezinik geldi geratu zaiela ikusten da, urrunean keadariola hurbiltzen zaien tren-makina laster gainera dator-kiela-eta, larritasuna eta arriskuzko jarrera agerikoa dutela-rik bi nekazariek.

Toles gabetasunezko eszena honetan Lekuonarenmargo lanetan ezaugarri diren berezitasun nagusiak biltzendira.

XX. mendearen hasierarekin batera irakaskuntzabazter batera uzten du, bidenabar hiriburuko bizitza bereeragin guztiekin, eta Bizkaiko itsasaldeko Ondarroa herrianegin zuen azken habia, non bizi izan zituen bere azkenekourteak, harik eta 1907.eko irailaren 26an, 76 urte zituelarik,burmuineko isuriaren ondorioz azken arnasa ematera helduzen arte.

Hileta- elizkizunak gorpua aurrean zela OndarroakoParrokian egin ondoren hilotza bere jaioterrian hilobiratuaizan zen betiko atsedenaldirako.

Garai batean, Iparkale, 29. atariko goiburuan ezagu-tu izan genuen LIKONA ETXEA harri landuan grabatua.Lekuonaren azken aldirako etxebizitza hau bi solairuk osa-tzen zuten, Trintxa aldera lorategitxoa eta Lekuonatarrenjostaldirako etxegaineko terrazan teleskopioa zituelarik,barnean nola ez, bere koadro ugari solairu eta bitartekobarne eskaileran zehar zintzilikaturik guztien gozamenera-ko. (Besteen artean, aipamentxo bat deritzot bodegoi bate-

an aurkitzen ziren hatz bateko odol tantak nola bere bizita-sunean sortzen zuten halako zirrara gaztetxoen artean).

Gaur egun ez da ezer geratzen. Lekuonatarren ahai-deria bukatua da jada Ondarroan. Etxea eraldatua dago.Egoera honetan basamortuko oasi txiki baten antzera sal-buespen bat geratzen da Ondarroan Antonio Maria Lekuonamargolariari buruz: Lourdes Aristondo Urkiolak badu bereetxean Lekuonak pintatutako La limosna izenburu berbere-ko hiru koadroetako bat. Oihal honetan Euskal Herrikobaserri bateko atera heltzen da agure eskale bat, zeini etxe-ko zakurrak beroni amorruaz zaunka egiten diola; etxekoandrea arduratsu ohartzen da honetaz, eta bere gorua beso-an eta haurra eskutik dituela atarira irteten da, uxatzen duzakurra, eta berarekin duen aingerutxoari erakusten diozoritxarraren aurrean errukitzea eta karitatearen bertutesantua egitea. Bestalde, gizon bat heltzear da baserrirabesakada belarrekin. Eta bigarren planoan ikusten den pai-saia ustez Gipuzkoakoa da, zeren barrenean LoiolakoSaindutegia ageri baita. Oro har, horra hor koadro honenedertasuna Lekuonak bere adimenaren sormena oihaleanislatua.

Gogorapen hauek urteurren honetan, Lekuona jauna,hartu ezazu zuretzako, hil ondoko omenalditxo gisara.

Patxi Etxaburu

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Lekuona.Camino del molino.

Lekuona. La Limosna.

BIBLIOGRAFIAALVAREZ EMPARANZA, Juan Maria: Origen yEvolución de la Pintura Vasca. Donostia. Kutxa,1973.

CATALOGO PINTURA VASCA EN LAS CAJASDE AHORROS: Araba, Gipuzkoa, Bizkaia.Donostia, Sociedad Gipuzkoana de Ediciones yPublicaciones, 1982.

ENCICLOPEDIA DEL PAIS VASCO: Tomo VI.Aranburu Editor S.A.

ENCICLOPEDIA GENERAL ILUSTRADA DELPAIS VASCO: Auñamendi.

LLANOS GOROSTIZA, Manuel: Pintura Vasca.Bilbo, Neguri Editorial, 1980.

MARRODAN, Mario Angel: Diccionario dePintores Vascos. III Liburukia.

UNAMUNO, Miguel De: Recuerdos de niñez ymocedad. Madrid, 1908. Bilbo 1990.

77

Ondarroako semea izanik eta ondarroar euskaltzainbakarra naizenez, niri egokitu zait oraintsu zenduden Jose Mari Etxaburu herritarrari omenezko hil-

berri-txosten hau eskaintzea eta zuen aurrean azaltzea.Euskaltzaindiak azken agur hau egiterakoan"Kamiñazpi"ri, harekin duen zorra kitatzera datorkigu, eus-kararen alde egin zuen lan isil, neketsu eta oparoa eskertuz.Ondo merezia du gaurko omenaldia, 1966ko azaroaren25ean euskaltzain urgazle izendatuz, euskarari hainbatmesede egin dion idazle honek. Atseginez jaso nuenEuskaltzaindiko deia eta eskariari ezin nion ezezkorikeman; beraz, poz handiz emango dizkizuet nire herritarra-ren bizitzako berririk nagusienak; hala ere gauza pare batbaino ez dut agertuko haren omenez. Arrapaladan eta iaitsumustuan prestatutako hitzalditxo honek ez du balio han-dirik izango baina ohore handia da niretzat guztion erakun-dearen izenean eta Bilboko egoitzan azken agurra egiteaondarroar zintzo honi.

Esan beharrik ez dago pozik azalduko ditudala harengomuta batzuk nire haurtzaro eta gaztarokoak baitira;biokkoruko abeslariak izan ginen,ni tiple bakarlaria eta berabigarren tenorra,eta urte batzuk beranduago elkarrekin"korda" horretako partaideak. Zenbat aldiz ez ote genituenabestu gure parrokian Bixente Goikoetxea, arabar musika-gilearen 3 ahotsentzako eginiko Meza, eta LorenzoPerosiren lehen eta bigarren "Pontifical" eder haiek.

65 urte joan dira elkar ezagutu genuenetik;hots,1942an ikusi nuen lehenengoz gure Joxe Mari"Belero" eta urte batzuk beranduago ezagutza sakonagoaegin ondoren, konturatu nintzen itsastarron artean sarritannabarmentzen ez den apaltasunaren bertutearen jabea zela.Ez zen Jose Mari, txalo, ohore, ospe eta botere bila ibiltzenzen horietakoa; bai, ordea, gizon umila eta isila; pertsonaona eta adiskide leiala; kristau zintzoa eta bakezalea: "seku-la ez naz izan tiro, matxinada edo guda zale", dio bere libu-ruan, Neure lau urteko ibillerak (21or.); gurasoengadikhaurtzaroan ikasitako erlijioak eta Antiguako AmaBirjinarekiko maitasunak haren bihotzean bizitza guztianiraun zuten; abertzale fina eta euskaltzale amorratua, hala-

ber hizkuntzarekin batera biziro maite zuen euskal kulturazalea; langile porrokatua eta zehatza; berriro esango du:"sekula ez naz izan lanari iges egitekoa" (ibid.27or.); lagunzentzuduna eta zuzena; xaloa eta inolako tolesturarikgabea; bereari eusten zekiena baina ez inolaz ere setatia etaegoskorra; indarkeriarik eta hilketarik inoiz onartu ez zuenabertzalea; musikarako oso trebea eta kanturako ahotsgutxikoa baina belarri guztiz onekoa; gizartean herri-gizoneta etxean bere familiari erruz atxikia; labur bilduz: artisaulanak zehazki egiten zituzten Erdi Aroko lekaideen antze-koa. Bere apaltasunean gizarteak urri ematen dituen gizakieredugarri horietako bat.

BIZITZAKO ZERTZELADAKJose Mari Etxaburu Ondarroan jaio zen 1913ko irai-

laren 23an eta Hondarrabian zendu zaigu 2006ko abendua-ren 28an; beraz, 93 urte eman ditu mundu honetan: 49Ondarroan, 4 erbeste eta Francoren espetxeetan eta azken40ak Hondarrabian, Juanita Igiñiz bere emaztearen herrian.Ondarroa bere jaioterria inoiz ahaztu ez bazitzaion ereHondarrabian egin zuen azken habia. Haren gurasoak,Ezekiel eta Prudentzia, ondarroarrak izan ziren eta era bere-an Jose Mari eta Juanitaren bost seme-alabak. Sei anai-arre-ben artean gazteena izan zen eta mutil bakarra. Aita, arran-tzalea eta belagilea zen; arrantzan eta itsasontzien oihalakkonpontzen ematen zituen epe luzeak; hortik datorkio gureidazleari "belero" familiako ezizena. Haurtzaroko lehenikasketak Gurutzeko Alaben kongregazioko eskolan, SorLuzia lekaimearekin egin zituen Augustin Zubikarai etaAndoni Basterretxea (gaur egun oraindik bizi den apaiza)ikaskide zituela. Ikastetxe honetan etxeko euskara lantzenhasi zen Kristau Ikasbidea liburuxkaren bidez, baina beran-duago eskola publikora Leibar maisuarengana aldatu zene-an, ez zuen horretarako betarik izan, dena gazteleraz ira-kasten baitzen Monarkia garai hartan. 1922an, euskara,euskaraz mintzatzea eta euskal kantak abestea galarazitazeuden ondarroar irakasle honen eskolan; aitzitik, haurrekhonelako kantak abesten zituzten.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

JOSE MARIAETXABURU ETXABURU

Ondarroa, 1913 - Hondarrabia, 2006Gorka Aulestia Txakartegi

Jaun-andre euskaltzainok,Jose Mari Etxaburu zenduaren senide eta adiskideok,

agur t'erdi guztioi.

79

Bidasoa, El Diario Vasco, Euzkadi, Euzko Deya, Goiz Argi,Jakin, Karmel, etab. 60ko hamarkadan eten gabe eta buru-belarri aritu zen euskerazko lanetan; hazia ereiten hasi zen:euskal ikastaroak antolatzen, eskolak ematen eta horrezgainera, eskola horietarako material didaktikoa prestatzen;euskararekiko konpromiso sendoa hartu, euskara irakasteazarduratu eta euskararen aldeko lan isila bezain astunarenaukera egin zuen. 1960ko hamarkadaren hasieran ez zego-en ikastolarik Ondarroan, lehena 1967an ireki baitzen.1960an Euskaltzaindiaren izenean Alfonso Irigoienek 10eta 13 urte bitarteko haur euskaldunentzat lehen sariketaantolatu zuen Bilbon helburu batekin: euskal irakurketa etaidazkeraren hobekuntza lortzea.

Hurrengo urtean, 1961ean, Euskaltzaindiak Bilbokoesperientzia Artibai eskualdera zabaldu zuen Ondarroanherriko 20 umerentzat azterketa bat antolatuz. Esperientziaarrakastatsua izan zen eta horren berri M.A. Astiz kazetarinafarrak dakarkigu Bilboko La Gaceta del Norte egunka-rian:

"Era una delicia ver a aquellos niños y aque-llas niñas rezar y cantar y charlar con el tribunal enun vascuence puro y popular a la vez, y leer correc-tamente trozos de la obra del ondarrés Aguirre"Kresala", libres ya del analfabetismo del vascuen-ce. Se debe felicitar al señor Echaburu que ha pre-parado a la casi totalidad de los niños presentadosa este concurso..." (I. Oruemazaga Ondarroa 2002:107-108, 110). Kasetariaren esaldi eder honi erantsibehar zaio haur guztiak "Kamiñazpi"k prestatuzituela lehiaketarako.

Baina euskararen suspertzaile sutsu hau ez zen geldi-rik geratu, aurreko urteetako arrakastaz gozatzen. 1964an,Txomin Agirreren jaiotza urtearen lehen mendea ospatzenzela-eta, gau eskolak antolatu zituen, José Santos Reiriz,"Celedonio Arriola" eskola nazionaletako zuzendariarenbaimenaz baliatuz. Hura izan zen zinez euskararen sorospi-dean Ondarroako herriak Francoren garaian ezagutu zuenbikoterik bereziena: ondarroar euskaltzale porrokatua etagaliziar falangista amorratua euskararen alde elkarlaneanikustea. Gauza bitxiagorik ikus al daiteke?. Harrigarria erebada 12 urterekin eskola utzi, eta 18rekin gramatikako arti-kulua zer zen ez zekien pertsona batek, euskal ikastaroenarduraz jabetuta, material didaktiko gisa euskaraz idatzita-ko 94 orrialdeko Apunteak (1963) prestatzea; eta hurrengourtean 40 orrialdeko Apuntes de Gramática Vasca (1964)plazaratzea. Etenik gabe jarraitu zuen euskarari buruzkolana musu truk eskaintzen. Euskara zehatza, irakurterraza,jatorra, bizia, aberatsa, argia eta txukuna zuen gogoko.Zenbat ordu ez ote zuen eman ondarroar haurren esaldi tra-ketsak (adibidez: goazen gatxin, ikusi tzut eta holakoak)zuzentzen! Haren metodologiaren zutaberik nagusienaikasleari euskara gustagarria egitea zen. Baina"Kamiñazpi"ren ekarpena ez zen horretan agortzen; besteera batera ere lan egin zuen euskararen alde. OiartzungoLekuonatarrek hainbat aldiz aipaturiko ahozko transmisio-

az baliatuz, arrain-kontserba fabriketako emakumeentzat,Ondarru'ko bertso eta abestiak (1981) liburua prestatuzuen; alegia, 184 orrialdeko lan interesgarria zinez, euskaltradizio zaharrak gordetzeko tresna zoragarria. Lan hauenguztien ondorioz, 1966ko azaroaren 25ean euskaltzainurgazle izendatu zuen Euskaltzaindiak, berari zegokion agi-ria emanez. Ondo merezitako lan eskergaren ordaina!

LITERATUR LANAK

Euskara bakarrik ez zuen landu "Kamiñazpi"k;beraz, beste alderdi bat aipatu gabe ezin dugu bukatutzateman lantxo hau. Bazuen Jose Marik beste ezaugarri bat,behar bezainbat azpimarratu ez dena. Egia da gramatikagaiak jorratzea maite zuela batik bat, baina artikulu ugarieta liburu batzuk ere idatzi zituen. Euskal literatura bizikimaite zuen eta Irungo lehen literatur lehiaketako sari nagu-sia jaso zuen "Errijaiak eta San Martzialgo Alardea" lana-gatik. Haren literatur zerrendan bost liburu nabarmentzendira. 1.-Ondarroa´ko Kontuak (1995). Egileak bere herrianizan zituen oroitzapenak kontatzen dizkigu "Auspoa" (226zb.) bilduman agertzen zaigun liburu honetan. Bere ohikoapaltasunaz honela mintzo da.¨...nik egin dodan idazlan auezin artu daiteke kondaira liburutzat". A. Zavala, ordea, ezda iritzi berdinekoa eta hau dio:"Liburu onek bide berri batzabaldu dezake...gure kondairaren eta hizkuntzaren mese-derako". 2.-Neure lau urteko ibillerak (1989) Etor argitale-txeak Auspoa (199 zb.) bilduman plazaratu zuen eta anaiar-teko gerra garaiko oroitzapenen kontaketa da. 3.-Neureidazlan bilduma (1991, Itxaropena); 119 orrialdeko liburuhonetan, 1960ko eta 1970eko hamarkadetan lehen aipatuta-ko euskal aldizkarien zerrendan idatzitako artikuluak aurkiditzakezue. Beraien artean Goiz Argi eta Agur azpimarratu-ko nituzke kopuruaren arabera, baina inolaz ere baztertugabe Anaitasuna eta Zeruko argia. 4.-OndarrabiakoKondaira (1986, Itxaropena). 1966an seme bati tokiz alda-tzea komeni zitzaiola-eta, emaztearen herrian jarri zutenbizilekua. Baina han ere ez zen geldirik egon eta liburu hauargitaratu zuen, herri polit honen historia, monumentuaketa inguruak txukun aztertuz. 5.-Txolintxu (1972, Edili); 58ipuin laburrekin osatutako liburuxka polit honen berrihonela ematen digu egileak: "Ipui abek geienak erritarrakdira... geienok, PAN PIN'go bizkaitar orrian argitaratunituan Euskal ikastoletako umeentzat irakurgai geiegirik ezdala ta, guziak bildu ta, liburutxu bat egitea bururatu zait".

Horra hor gure Jose Mari gizon apal eta euskaltzalefinaren testamentua: haurrak, euskara eta Euskal Herria.

88 urte zituela 2001eko abenduan HondarrabikoUdaletxeak eskainitako omenaldi hunkigarrian, bere etxekoeta lagunez inguraturik, herriko eta Ondarroako alkateenopariak jaso zituen. Har itzazu, Joxe Mari, gaur omenaldibero honetan ere gure zorionik beroenak Euskaltzaindiarenizenean,eta familiak onar ditzala gure doluminik sentitue-nak.

Agur lagun! Egun handira arte !

GASTEIZ 2006-1-26

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

78

Salve bandera de mi patria. Edo

Soldado soy de España,

y estoy en el cuartel,

contento y orgulloso,

de haber entrado en él.

(ONDARROA'KO KONTUAK: 12)

Hamar urte bete zituenean solfeoa ikasten hasi zen,eta bi urte beranduago eskola utzi eta Bartolomeo Scola ita-liarraren arrain kontserba-fabrikan hasi zen lanean.Hamalau urterekin herriko bandan sartu eta saxofoi altuaikasten jardun zuen, Juan Izeta elgoibartarraren zuzendari-tzapean, eta urteak joan ahala bandako partaiderik oneneta-rikoa izatera iritsi zen.

Euskerarenganako atxikimendua gero eta sakonagoegin zitzaion eta aurrerapen handiak egin zituen EuskalHerriko familietan eten gabe irakurtzen zuten, eta euskalkazetaritzan aitzindari izan zen Argia donostiar astekariarenbidez. Jose Mari autodidakta izan genuen eta urte luzeeta-ko jardunari esker, ekinaren ekinez, oso gazterik (hogei urtebete baino lehen) Ekin Zornotzako astekarian bere lantxo-ak argitaratzen hasi zen Errepublika garaian, "Iturriondo"izenordearekin. Herri euskeraren aldeko apostu garbia eginzuen hasiera-hasieratik eta, zer esanik ez, Ama-Lurrarenhizkuntzaren militantea izan zen hil arte. Biziro maitezituen herri xumearen kultur adierazpen xeheak, batez ereitsasertz girokoak.

GUDA ZIBILA (1936-1939) ETA ATZERRIA23urteko mutil gazte honen bizitza goitik behera

aldatu zen F. Francoren matxinadarekin. Osasun arazoakzirela-eta ez zen anaiarteko gudara joan, baina EuskalHerriko iparraldera itsasoz ihes eginbeharra izan zuen biziasalbatuko bazuen eta atzerrira abiatu zen senide batzuekin.Bereak eta bost jasan behar izan zituen, batez ere Landetan,urtebetean: gosea, neguko hotzak, lan gogorrak, eskasia,herrimina eta abar. Hona hemen haren Neure lau urteko ibi-llerak liburutik jasotako argibide interesgarri batzuk:"Baiña zelako bizimodua gurea! Prantzia'n ez geunkanbizia aurrera ataraterik; Españia'ko gudeak ez eban amai-tzeko itxurarik, eta beste guda andiagoren baten bildur zanjendea. Sekula biurtuko ete giñan gero etxera?" (74 or.)."Aldi txarretan jaio giñala esaten genduan, munduan guda-rik gogorrenak ziran denporetan" (109 or.). "Ango jendeakez ginduzan ondo ikusten" (104 or.). "Abarketa narrua jate-ko aiñako goseagaz jagiten giñan maitik" (67 or.)."Europa'n ez egoan gauza onik eta gertu jarri nintzanAtlantiko itxaso andiko urak igaroteko" (88 or.).

Erbestean ia 4 urte eman behar izan zituen, harik etaHego Euskal Herrira itzuli arte.

Donibane Lohitzunen eta Ziburun igarotako urteakoso gogorrak eta kaltegarriak izan ziren haren osasunerako;are gehiago, Landetan eman zuen denboraldi luzea pinu

mozketan. Arestian aipatu dugun liburuan, "Piñuetan" izen-burupean agertzen den atal luze eta interesgarrian, ikusditzakegu nolako neke, atsekabe eta oinazeak jasan beharizan zituen. Barealdi gozo eta hunkigarri batzuk ere izanzituen, adibidez: Iñaki Eizmendi "Basarri" bertsolaria,Pedro Mari Otañoren bertsoak kantatzen entzutea etaTomas Garbizu musikalari ospetsuaren ezagutza egitea.

ESPETXEAK ETALAN BEHARTUAK.(1939-1940)

Muga igaro bezain pronto atxilotua izan zen eta hain-bat kartzelatan espetxeratua (Burgos, San Pedro deCardeña, Miranda de Ebro; geroago "Trabajadorietan" lanbeartuen zerrendan, zubiak, tunelak eta metrailadoreenhabiak eraikitzen, Gaintxurizketa, Aritxulegi (Gipuzkoa)eta Baztango Arizkun eta Errazu herritxoetan jardun zuen.Hemen ere ez zen egonean egon, ez zekielako alferkerianegoten. Honela mintzo da Jose Mari:

"Trabajadorietan be, al neban guztia egitenneban, eguneko alogera errialtxo bat bakarrik izanarren" (ibid. 77or.).

ONDARROARAKO BIDEANZortzi hilabete "Trabajadorietan" eman ondoren,

heldu zitzaion askatasun eguna Jose Mariri ere, VictorianoFernández, Infanteriako Komandantea eta 87. Batailoikoburuaren agindu baten bidez: "Certifico que José MaríaEchaburu Echaburu...marcha libertado en virtud de Ordennúmero 19.267...Y para que conste, expido en Rentería a 23de Octubre de 1940" (ibid. 171).

Sorterrira heldu baino lehen egonalditxo bat eginzuen, Donostiako Okendo kalean bizi zen bere arrebaMertzedes ikusi, eta bidenabar han ezkutatuta utzi zituenliburuak jasotzeko, ez baitziren nolanahiko bizilekua etaliburuak: hots, arrebaren ugazaba Ramon SerraGipuzkoako Gobernadorearen etxea, eta Sabino Aranaren(Bizkaya por su Independencia), "Aitzol"-en (La democra-cia en Euzkadi), Elías Gallastegiren (Por la libertad vasca)eta antzeko liburuak.

EUSKALGINTZA JAIOTERRIAN

EUSKAL ALFABETATZEAREN AITZINDARI

Gerra osteko 40ko hamarkadan Ondarroa herri eus-kaldunean euskara debekatuta eta gutxietsita aurkitzen zen.Zapaldurik eta zigorturik zegoen hizkuntzari irtenbide batematen ahalegindu zen Jose Mari.50ko hamarkadan, fran-kismoaren ekaitz gogor eta bortitz hori, apurtxo bat leun-tzen eta baretzen hasi zen; beraz, 1957an "Kamiñazpi"k,bere familia bizi zen auzoaren izena izengoititzat hartuta,Zeruko Argian idazten jardun zuen. Haren lan zabal etazehatzen aztarnen lekuko honako aldizkari, astekari etaegunkari hauek ere badituzue: Agur, Anaitasuna, Ekin, El

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

81

Ondarroan 1978.urtean lehenengo talde feministasortzen denetik bost izan dira herrian feminismoalantzen eta sozializatzen aritu diren taldeak:

Ondarroako Emakume Taldea, Egizan, Gaztetxeko neskak,Mariziztrin eta Uxu. Emakume asoziazionismoan berriz,Boga-Boga izan da urte guzti hauetan ondarrutar taldebakarra. Hainbat talde ezberdin egon izanagatik, gora behe-raz betetako mugimendua izan dela pentsa dezake batekbaino gehiagok, baina hala eta guztiz ere, Euskal Herrikomugimendu feministarekin alderatzen badugu, Ondarroangertatutakoa Euskal Herri mailan izandako momentu ezber-dinen isla zuzena kontsidera daiteke. Hau da, EuskalHerrian mugimendu honek izan dituen epealdi ezberdine-kin bat egin du Ondarroak, herriko berezko ezaugarrietaraere egokitzen jakin duelarik.

Ondarroako taldeek 30 urte hauetan guztietan zehareman diren koiuntura eta gertaera politiko eta sozial ezber-dinei erantzuten diete. Talde hauetako bakoitzaren ezauga-rriak eta egitekoak, euren momentuko testuinguruarekin etabeharrekin lotu behar dira eta, modu horretan, bakoitzakbere izate propioa erakusten digu.

80. HAMARKADAKOTALDE FEMINISTAK

Hego Euskal Herrian zein Espainiar EstatuanTrantsizio garaian, aurretik klandestinitatean mamitzen ariziren planteamendu eraldatzaileekin batera, emakumeakere, euren askatasunaren alde hasi ziren lanean modu anto-latuan, momentuko gizarte demokratiko berri horren alde-ko aldarrietan hainbat elementu berritzaile eta iraultzailetxertatuz. Hamarkada honen eragile nagusi izan zirenOndarroako Emakume Taldea eta Egizan.

ONDARROAKO EMAKUME TALDEA(1977/1984)

1.977. urtearen inguruan, Ondarroako hainbat ema-kumek Leioan egin ziren I. Ihardunaldi Feministetan partehartu zuten. Feminismoaren nondik norakoak ezagutzen ezzituzten arren, emakume gisa jasaten zuten egoeraren ingu-ruko kezkak eta ardurak bultzatu zituen lehen ihardunaldihauetan parte hartzera. Horren harira, herrian OndarroakoEmakume Taldea izena izan zuen lehenengo talde feminis-ta sortu zuten.

Ondarroako Emakume Taldean adin zein egoerasozial eta zibil ezberdinetako emakumeak bildu ziren.Asko LKI alderdi politikoaren inguruko emakumeak ziren.Autogestionatua eta autofinantzatutako taldea izan zen etaasanblearioki hartzen zituzten egin beharren, landu beha-rrekoen eta ekiteko moduen inguruko erabakiak. Taldeburujabea zen eta ez zuen inolako unetan antolamendumodu asanbleario hau zalantzan jarri. Gainera, BizkaikoEmakume Asanbladarekin harreman zuzena izan zuen bereihardunean eta bertako partaide ere izan ziren.

Ondarroako Emakume Taldean sexualitatea, dibor-tzioa eta abortuaren inguruko gaiak landu zituzten eta,maila apalago batean bada ere, familiaren paperaz eta insti-tuzio honen kuestionamenduaz ere aritu ziren. Taldeanideia feministetan eginiko aurkikuntzan sakondu beharra

izan zuten, kaleratze eta herriratze lana burutu baino lehen.Ez zen lan astuna izan taldearentzat, hausnarketarako barnebilera haiek guztiz baliagarriak izan baitziren.

1979. urtetik aurrera, Ondarroako Emakume Taldeabigarren epealdi edo etapa batean sartu zen; barne lana egi-teari uko egin gabe eta hausnarketa eta kaleratze lana hartu-eman konstantean daudela kontuan izanik, herriratze lane-an hasi zen. Helburua honakoa zen; Ondarroako emakume-ak pentsamendu feministara erakartzea eta emakumearenaskatasun sexualaren aldeko aldarria gizarteratzea.

Kale aldarrikapenak, hitzaldiak, barne formazioa etajabetzea ez ziren euren gain hartu zituzten eginbehar baka-rrak; aholkularitza lanak ere egin zituzten. Garai haietan,batetik, oraindik ere elizak, familiak eta herri txikietakoherritarren artean izaten zen kontrol sozialak eta, bestetik,administrazio publikoen zerbitzu gabeziak: emakumedibortziatu berriak, tratu txarrak pairatzen zituztenak zeinabortatu nahi zuten emakumeak epaitu eta klandestinitate-an mugitzera behartzen zituen. Hau honela, egoera haujasaten zuten ondarrutar emakume batzuentzat talde femi-nista izan zen haien egoera konpartitu, babesa eta laguntzalortu eta aurrera egiteko izan zuten gertuko aukeretako bat,askorentzat bakarra. Kasuak banan-banan eta emakumebakoitzaren arabera bideratu zituzten eta partaideentzategindako lanik eraginkor eta esker onekoena izan zen.

Familia Plangintzarako Zentroaren eskaera ere 1980-1981. urte inguruan Ondarroako Emakume Taldeak bere-gain hartu zuen aldarrikapena izan zen. Plangintza Zentroaaldarrikatzeko helburua ez zen famili arteko planifikaziohutsa izan, Ondarroako Emakume Taldeak emakumeaksexualitatea askatasunez bizitzea bilatzen zuen, heziketasexuala, alegia. Emakumeak sexualitatea zuen, ez errepro-duzitzeko ahalmena soilik. Ondarroako Emakume Taldeagutxi gorabehera 1.984. urtean desagertu zela esan daiteke.

EGIZAN (1988/1992)

80. hamarkadan, OndarroanEgizan talde feminista ere egon zen.Egizanek Euskal Herri osoan sortu zituentaldeak eta, Lea Artibai mailan, hamaikaedo hamabi pertsonetako taldea aritu zenlanean. Bertan, ondarrutar bakar batek hartzen zuen parte,nahiz eta gero talde horretan adostutakoak aurrera ateraahal izateko hiru pertsonako taldetxoa izan Ondarroan.

Egizanek 1.988-1.992 urte bitartean ihardun zueneskualdean lanean. Egiteko nagusienak, aldarrikapen femi-nistak zabaltzea eta euren burua feminismoan janztea izanziren. Kale mailan presentzia handirik izan ez bazuten ere,kartel, pankarta eta komunikazio bide ezberdinak erabiliazhaien hausnarketen berri eman zuten herrian.

Herri Batasunaren baitan lan egin zuen gehien battaldeak, helburu nagusia bertan kontzientzia feminista etaemakumeen parte hartzea bultzatzea izanik. HerriBatasunak udalean zeukan ardura kontuan izanda, garrantzihandia eman zitzaion udalean emakumearen zerbitzua sor-tzearen ideiari. Orduan hasi zen ideia hori uztartzen etagutxika-gutxika, indarra hartzen joan zen, urte batzuk gero-ago gorpuztu zen arte.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

80 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

ONDARROAKO EMAKUMEAKHERRIKO PARTAIDETZA

POLITIKOAN ETA SOZIALEANEmakumeen asoziazionismoaren

eta mugimendu feministaren bilakaeraeta honen eragina herriko emakumeen

kontzientzia hartzean (1978-2006)Ainara Riveras

Andere OrmazabalMiren Arbelaitz

Historiazaleak elkarteak artikulu hau idazteko eskatu zigun bezain pronto, hainbat buru hauste izan ditugubertan azaldu beharreko edukiaren inguruan. Lore Jokoen baitan sortutako ikerketa bekak urte t´erdi honetanOndarroako emakume taldeen bilakaeran murgiltzeko beta eman digu, pertsona zein eragile anitzen hausnar-keta, ekarpen, bizipen zein kontakizunen parte izateko aukera. Honako honetan egokitu zaigun jostun laneanjasotako ekarpen guztiak kontutan izanik, zaila egin zaigu 16.000 karaktere hauetan bilakaera honen zeinpasarteri garrantzia eman eta zeini ez aukeratzea. Egindako ikerketatik abiatuta, artikulu hau idazteko geni-tuen aukera eta eredu ezberdinak mahai gainean jarri ondoren eta lanaren ondorioak aztertu ostean,1978.urtetik gaur egundaino Ondarroako talde feministen eta emakume asoziazionismoaren aurkezpen laburbat egitea erabaki dugu. Jakitun baikara ondarrutar askoren artean oraindik ere, talde hauen ihardun etagarrantzia ez dela agerikoa. Bide batez ere, lerro hauetan emakume hauek egindako lanaren errekonozimen-dua sustatu nahi dugu, berdintasunaren bidean eta emakumearen kontzientzia hartzean haiek izan baitira isil-peko eragile nagusienak

Batzar horietan bildutako emakumeek hiru urtehorietan zehar Ondarroa mailan martxoaren 8ak antolatuzituzten eta Ondarroako Emakumeak bezala egin zituztendeialdiak. Ondarroako Emakumeek 1993ko martxoak 8koegunaren ostean, urte guztian zehar modu iraunkorreanborroka egingo zuen talde baten beharra zegoela adostuzuten. Esan eta egin, urte bereko ekainerako sortua zenMariziztrin, Ondarroako talde feminista berria.

MARIZIZTRIN (1993/2000)

Talde feminista berri hau gaztetxe-tik sortutako Ondarroako Emakumeaktaldea bezain zabala eta anitza izan zen.Ideologia, sentsibilitate eta egoerasozial ezberdina zuten emakumeek osa-tzen zuten eta ordura arte Ondarroa mai-lan izan zen talde feminista anitzenaizan zela esan daiteke. Adin ezberdi-netako 12–15 emakumek osatzen zuten tal-dea; gurasoak, neska gazte aurrerakoiak,aurreko mugimendu eta talde feministetanparte hartutako emakumeak, besteak beste. Denak 20-40urte bitartekoak ziren.

Mariziztrinen denon arteko adostasunaren bidez har-tzen zituzten erabakiak. Gai ezberdinak izan ziren urteetanlandu zituztenak, baina, bi izan ziren kalean isla handienaizan zutenak: Familia Plangintzarako Zentroaren funtziona-menduaren inguruan egindako lana eta Eraso Sexisten sala-ketak. Ondarroako Emakume Taldeari esker lortutakoFamilia Plangintzarako Zentroari eginiko jarraipena izangozen garai honetan ere mugimendu feministak bere gainhartu zuen lanetako bat.

Ondarroa mailan eraso sexisten eta sexualen ingu-ruan salaketa publikoak egiten ihardun zuen lehenengotalde feminista izan zen. Nahi edo nahi ez, feminista gisaeraso sexualak salatzera behartuta sentitu ziren. Lan samu-rra izan ez zen arren, garai horietan emakume askok jozuten Mariziztrinera laguntza eta babes eske, jasan zituzteneraso sexisten aurrean nora jo edo zer egin jakin gabe bai-tzeuden horietako asko.

Salaketa zuzena erabili zuten garai haietan. Kasuaskotan, eraso sexisten salaketarako erabilitako moduak

"erasokorrak" izan ziren ondarrutarrentzat. Izan ere, egin-dakoek garai horretan publikoki moralki zuzena zenarenmuga gainditzen baitzuten askoren esanetan. Garai horre-tan, kontu horiek guztiak etxeko gauzak ziren, pribatuak,norberarenak eta ezin zen onartu etxe kanpoko inork edo-noren etxeko egoera, argazki eta guzti, kalean salatzea.Mariziztrinek muga hauek apurtu zituen, nahiz eta ez

zitzaien inoiz erraza egin herriko gizonezkobaten aurkako salaketa publikoa egitea.

Haiengana emakume askok jo bazutenere, ez zituzten kasu guztiak publiko-ki salatu eta betiere biktimaren bai-

men eta kontsentimendupean egitenzituzten salaketa publikoak.

Udal Emakume Batzordearen beha-rra ere aldarrikatu zuten; emakume taldeen

lana modu oso baikorrean baloratzen zutenarren, Udalak aldarrikapen eta lan batzukbere egin behar zituela uste zuten. Haien iri-

tziz, gizartearen biztanleriaren erdiaren intere-sen arabera eraikitako administrazioek emakume-

en parte hartzea eta genero ikuspegia barneratzeabeharrezkoa zen, udalak benetan demokratikoki antolatueta ekin nahi bazuen.

83O n d a r r o a 2 0 0 782

Egizanek Euskal Herri mailan 1991. urtean antolatuzuen kongresuaren ondorio nagusiena lan egiteko moduberriak martxan jarri beharra izan zen: ordura arte mugi-mendu feminista alderdi politikoei oso lotuta zegoela ustezuten eta, alderdi eta muga ideologikoak gaindituz eta ema-kumeek bizi zituzten tokian tokiko errealitate ezberdinetarahurbilduz, herri mailan ihardungo zuten taldeak sortu nahiizan zituzten. Kontzientzia feminista zabaltzea, instituzioeiemakumeei zuzendutako zerbitzuen eskaera eta emakume-en partaidetza zabala sustatzeko helburua izanik ardatz.

Ondarroako Emakume Taldean zein Egizanen laneanizan ziren emakumeentzat, mugimendu feministaren baitanlan egin izanak, bizitza eraiki eta antolatzeko modu berriasuposatu zuen. Hausnarketa feministarako sortu zituztenespazio haiek haien egunerokoa bizi eta errealitatea uler-tzeko giltzarri izan ziren. Taldea kolektibitatearen zentzuabizitzeko eremua eta auto-laguntza eta jabetzerako espazioaizan zen, kontzientzia hartzea ahalbidetu zuen espazioa,alegia.

90. HAMARKADA, EMAKUME MUGIMENDUAREN AGERRALDIA

90. hamarkadan, mugimendu feministatik kanpo etaparaleloki, ondarrutar emakume askok (espazio pribatuanaritu eta trebatutakoak), eremu pribatuak eskaintzen zienanahiko ez eta haien formazio iraunkorrerako eta garapenpertsonalerako gunea sortu zuten, herriko emakumeen aso-ziazionismoan erreferente kontsideratu behar den Boga-Boga emakumeen elkartea, hain zuzen ere. Hamarkadaberean, mugimendu feminista ez zen atzean geratu, aurrekourteetan egindako lanari jarraituz, sendo ekin zion honekerrealitatearen transformazioaren aldeko lanari, momentu-ko gai berriei ere atea irekiz eta ekintzarako modu berriaksortuz.

Hamar urteko honetan, beraz, emakume mugimen-dua bere osotasunean agertzen da lehen aldiz Ondarroan;batetik, mugimendu feministak emakume eta gizonen arte-ko botere harreman hierarkizatuak eraldatzeko eta emaku-meen bizitza autonomorako aukeraketa bermatzeko laneandarrai eta, bestetik, emakumeen asoziazionismoak berelekua bereganatzen du, emakumeen sozializazio berri bate-rako aukerak eskainiaz. Azken honetan, errealitatearentransformazioa helburu izan beharrean, emakumeek elkarezagutu, elkar banatu eta elkar hezteko helburuarekin ihar-duten dute.

GAZTETXEKO NESKETATIK ONDARROAKO EMAKUMEAK TALDERA(1990/1993)

Ondarroako Gaztetxea 80. hamarkada amaieranzabaldu zen. Gaztetxearen inguruan talde ezberdinakbatzen ziren eta asanbladen bitartez gaztetxearen martxa etaeraikinaren mantenurako ardura antolatzen zuten. Bertanparte hartzen zuten taldeak eta pertsonak oso ezberdinakziren euren artean eta Gaztetxeko partaideen ardura nagu-sienetakoa aniztasun hau bermatzea eta herriko gazte guz-tiei zabalik egongo zen gunea sortzea zen. Gaztetxea gizo-nen espazioa zen gehien bat eta gutxi batzuk ziren bertanbiltzen ziren emakumeak.

Garai batean, talde edo eta koadrila bakoitzak gazte-txeko tabernaren ardura hartzen zuen eta hau izan zen ber-tan izaten ziren emakumeek talde bezala biltzeko izan zutenlehen arrazoia. Talde hau Gaztetxeko neskak bezala izanzen ezaguna. Taberna izan zen beraien lehen ardura, baina,laster emakume bezala jasaten zuten egoeraren jabe izanziren eta emakumeen gaiekin eta feminismoarekin zeriku-sia zuten hitzaldiak eta ikastaroak antolatzen hasi ziren;besteak beste, abortua, etxeko lanetan ari diren emakume-ak, feminismoa eta autodefentsa gaiak landuz.

Bertan parte hartu zuten emakumeentzat talde honekgarrantzi handia izan du, hemen feminismoarekin lehenkontaktua izan baitzuten eta, era berean, talde honen bitar-tez gaztetxearen barnean beraien ahotsa entzunarazi baitzu-ten, haien inguruan zeuden gizonezko askorengan aldake-tak eraginez.

Gaztetxeko neskak taldea talde feminista bihurtuzen, bertako partaide batzuen kontzientzia hartzearekinbatera. Hainbat izan ziren taldeak antolatutako ekintzak,baina, herrian ezagunenak 1990. urtetik aurrera antolatuta-ko martxoak 8ak izan ziren.

Urte horretan Gaztetxeko neskak izan ziren egunarenantolaketaren eragile nagusiak. Gaztetxeko neskek horrela-ko aldarrikapen egun bat ospatzeko honen antolaketa gaz-tetxetik kanpora irekitzea eta deialdia zabaltzea egokiagoaeta aberasgarriagotzat jo zuten.

1991. urtetik 1993. urtera bitartean, martxoak 8koekitaldiak antolatzeko batzar irekietarako deialdiak eginzituzten. Gaztetxeko neskek euren artean oso ezberdinakziren 20 bat emakume inguru biltzea lortu zuten. Adin etaideologia ezberdineko emakumeak ziren arren, borrokaberbera zuten helburu. Balorazio guztiz positiboa egitendute gaur egun ere bertan bildu ziren emakumeek.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

1992ko otsailaren 26tik martxoaren 9ra antolatutako “Emakumeon Astea”ren eskuorriaren azala. Ondarroako Emakumeak.

1994an, Mariziztrinek atera-tako kamisetaren irudia“Astindu burua, astindumundua” lelopean.

85

emakumeen artea eta emakumeen partaidetza politikoa.Horrela, hitzaldiak, mahai-inguruak eta erakusketak antola-tu dituzte, besteak beste. Uxuk herriko hainbat talde ezber-dinekin ere lan egin du, Ondarroako Historia Zaleak talde-arekin, OLEE kultur elkartearekin eta Ondarroako emaku-me artistekin, esaterako.

Ondarroako Emakumeen Udal BerdintasunKontseiluan parte hartzen dute, haien ustez, gizon eta ema-kumeen arteko berdintasuna lortzeko instituzioen inplika-zioa ezinbestekoa delako. Taldeko kide batzuk bertan hasie-ratik parte hartu dute eta ideia feministak zabaltzeko etagizartean eragina izateko tresna interesgarria dela diote.Hala ere, instituzioen eta emakume taldeen eginbeharrakezberdinak direla pentsatzen dute.

Uxu taldea osatzen duten partaideentzako gizarteasentsibilizatzeaz gain, bakoitzaren formazioa lantzea osogarrantzitsua da. Horregatik, Jabekuntza Eskolan mailaindibidualean hartzen dute parte.

ETA TALDE HAUEK ZEIN ERAGIN IZANDUTE BERTAN PARTE HARTU DUTENEMAKUMEEN KONTZIENTZIAHARTZEAN ETA BERAIEN GARAPENPERTSONALEAN?

Emakumeen asoziazionismoari dagokionez, Boga-Boga talde identitate sendoa garatu duten emakumeek osa-tzen dute; kontzientzia propioa duen taldea da, partaideenarteko babesa eta elkartasuna dute oinarri eta harreman sareestuak sortu dituzte euren artean.

Boga-Bogako emakumeei taldeak auto-estimua lan-tzeko eta beraien burua emakume gisa baloratzeko balioizan die. Ildo honetan, emakume hauek jasan duten garapenhonek euren eremu hurbilean eragin zuzena izan du, heinhandi batean, familiaren barneko eta beren inguruko harre-manak eraldatu baititu. Taldeko partaideei etxeko espazio-tik ateratzeko aukera eskaini diela esan genezake, alegia,sozializazio berri baterako espazioa suposatu du emakumehauentzat, hauen espazio pribatua eta publikoa birdefinitu

ditu, bata eta bestearen artean hartu-eman berriak sortuz.Boga-Bogak eta bere bilakaerak emakume hauei emakume-ari egotzi zaion rol tradizionala kuestionatzeko modu pro-pio bat suposatu die.

Ondarroako mugimendu feministak, berriz, oinarriteoriko batetik abiatuz, gizartearen transformazioa izan duhelburu. Emakumeak lotzen dituzten kateetatik askatu etaemakumeen autonomiarako eskubidearen eta aukerak ber-matzearen lorpena izan dute aldarrikapen. Kasu honetanere, talde feministak identifikazio sendoko taldeak kontsi-deratu behar dira. Izan ere, talde barnean harreman sareestuak landu izan dituzte.

Mugimendu feministan parte hartu duten eta partehartzen duten emakumeei feminismoak maila pertsonaleanere asko eta sakon eragin die; kontzientzia hartzeko, ikaste-ko, harremanetarako, euren buruaz harro sentitzeko balioizan die. Errealitatearen transformaziorako ekintza kolekti-boan aritzeak emakume bezala haien autonomia pertsonalagaratzeko aukera eskaini die.

Talde feministetan espazio publikoaren eta pribatua-ren arteko harremanak eraldatzeko egindako lanek, bertanparte hartutako emakumeen kontzientzi hartzean, haienburuaren jabe izatean zein haien auto-estimuan eragin zuze-na izan dute. Boga-Bogaren kasuan, berriz, kontrako pro-zedura gertatzen da. Hasiera batean barne formazioarizuzendutako taldea izan arren, bertako partaideengan elkar-teak harreman sare berriak eraikitzeko eta auto-estimuagaratzeko aukera eman die lehenik eta emakume izateakberarekin dakarren paperaren kuestionamendua ondoren.Emakume mugimenduak, beraz, bertako kide izan direnen-gan "ni"-tik "gu"–ra pasatzea suposatu du, garapen pertso-nalean oinarrituz, errealitateari aurre egiteko modu etabegirada berriak eskainiaz.

Horrela da. Ugaria izan da azkeneko 30 urteetanOndarroako emakume askok euren esfortzu eta lanarekinegin eta lortu dutena. Herrian sexuen arteko aukera berdin-tasuneranzko bidean emandako urrats asko eurei zor zaie.Eurak izan dira bide luze eta emankor honen protagonistaketa, merezi duzuelako, horra hor gure errekonozimenduxumea. Eskerrik asko eta etorkizunean ere lanean ilusiozjarrai dezazuela opa dizuegu. Animuak eta zorte on !!!

O n d a r r o a 2 0 0 784

Mariziztrinek barneari begira ekintza ezberdinakantolatu zituen, haien artean 1997. urtean antolatu zituenhiru egunetako Ondarroako Emakumeen Ihardunaldiaknabarmendu behar dira. Gai ezberdinak izan zituzten ezta-baidagai bertan izan ziren emakumeek; emakumea, lana etaprestakuntza, Mariziztrinek Ondarroako gainontzeko talde-ekin zein instituzioekin zuen eta izan beharreko harremana,neska gazteen kezkak (sexualitatea, ekintza zuzena, antimi-litarismoa...) eta eraso sexistak.

1.998. urtean Mariziztrin apur-apurka desagertzenhasi zen. Hurrengo urteetan, momentu puntualetan herrianpresentzia izan zuen arren, jada taldea iraunkortasunik gabebiltzen zen. 2.000. urterako Mariziztrin talde feministadesagertu zela esan daiteke.

BOGA-BOGA (1995. URTEAN SORTUA)

Boga-Boga 1995. urtean sortutako emakume elkarteada. Elkarte hau Ondarroako Emakumeen SustapenerakoZentroko ikasle ohiek sortu zuten. EmakumeenSustapenerako Zentroak 1.989 eta 1.995. urte bitarteaniraun zuen eta formazio osoa bi kurtsotan banatzen zen. Bikurtsoak amaituta, Ondarroa mailan ez zegoen modu hone-tako formazio ikastaroetan jarraitzeko modurik. Herrianikastaroak eta elkarte ezberdinak baziren arren, ez zirenpromozioa amaitu ostean sentitutako hutsunea asetzekomodukoak.

Hau horrela, Emakumeen Sustapenerako Zentrokodinamizatzaileak animatuta eta lagunduta, Boga-Boga ema-kume elkartea sortu zuten. Gogoa, biltzeko lekua, irakasleaeta ikasleak prest ziren, beraz, elkarte berriaren hastapene-tan.

Gaur egun, 50 urtetik gorako emakumeek osatzenduten elkartea da eta garapen pertsonalerako eta emakume-ak elkartu, bildu eta egoteko elkarte batez hitz egiten arigara. Taldearen parte izateko betebehar bakarra emakumeizatea eta hemezortzi urtetatik gora edukitzea da.

Taldearen helburua euren burua formazio iraunkorra-ren bitartez garatzea izan da: kultura orokorra jasotzea,emakumeen historia ezagutzea, gizakiaren gorputza, sexua-litatea, bikotearekin harremanak, artea, literatura, partaide-tza, politika, era guztietako gaiak lantzea, hain zuzen ere.Giro ezin hobea dago bertako partaideen artean eta haienegunerokoan Boga-Boga oso garrantzitsua bihurtu da.

Boga-Bogako emakumeak ez dira bakarrik klaseeta-ra eta psikologo emakume baten saioetara mugatzen.Taldekideak ez diren emakumeei zabaldutako hitzaldiak,txangoak eta bidaiak ere antolatzen dituzte, martxoaren 8anherriko emakume guztientzako bazkaria ospatzen dute etaUdaleko Emakume Batzordean parte hartzen dute.

Hamabi urte daramatza taldeak elkarte gisa laneaneta formazio iraunkorrean jarraitzeko asmo sendoa dute.Gogoa eta grina sobera dute, baina, ez dute etorkizuna osobaikor ikusten. Partaide askok lanpostua lortu eta taldeautzi dute eta, egungo elkartegintzan gertatzen ari denmoduan, erreleboarekin arazoak dituzte, ez baitituzte anto-laketaren erantzukizuna beregain hartuko duten emakumeberriak aurkitzen.

XXI. MENDEAREN HASIERAXXI. mende hasiera honetan, berdintasunaren alde

lan egiteko bitartekoak ugaritu dira (sortu berri denOndarroako Emakumeen Udal Berdintasun Kontseiluakasu) eta administrazio publikoek ahotan darabilten berdin-tasunaren aldeko diskurtsoen eraginez, mugimendu femi-nistaren borroka eremua desagertu dela dirudien arren,feminismoak bizirik dirau. Horren adibidea Ondarroansortu den Uxu talde feminista berria da.

UXU (2004. URTEAN SORTUA)

Uxu Ondarroako emakumeen talde feminista berriada. 2004. urteko azaroan orduko Udal EmakumeBatzordeak antolatutako "Emakumeen Errepublika" ikasta-roaren ondorioz sortu zen. Ikastaro honetan, emakumeenaurkako indarkeria lantzea helburu izanik, profil ezberdine-tako 18-20 emakumek parte hartu zuten.

Ikastaroan gizarteari eragiten dion gaitz honen aurre-an zerbait egin behar zutela ikusi ondoren, talde bat sortzeapentsatu zuten emakumeok. Batzar ezberdinak egin zituz-ten taldea nolakoa izan behar zen erabakitzeko eta bakoi-tzaren konpromezua nolakoa zen jakiteko. Hasiera batean,Lea-Artibai mailako taldea ala herri mailakoa izan beharzen aztertu zuten eta, Ondarroan talde feministarik ez zego-ela ikusirik, herri mailara mugatzea erabaki zuten. Izan ere,Berriatuan Berriatuako Alabak eta Markinan Gaittun taldefeministak zeuden. Horrela ba, Hitzaren bidez deialdi zaba-la egin zuten.

Gaur egun, Uxu taldean 30-60 urte bitarteko 5 ema-kume biltzen dira; pentsakera eta esperientzia ezberdinakdituzten emakumeak eta batzuk herrian izandako taldefeministetan edo eta bestelako taldeetan ibilitakoak.

Uxuren helburuak emakumeen eta gizonen artekoberdintasuna lortzea, emakumeen espazioak bultzatzea etaemakumeek jasaten duten egoeraz kontzientzia hartzea etaantolatzea dira.

Orain arte landu dituzten gaiak honakoak izan dira:emakumeen aurkako indarkeria, zaintza, gay, lesbiana etatransexualen eskubideen aldarrikapena, emakumeok lanmunduan jasaten dugun egoera, amatasuna, menopausia,

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

2005eko abenduan Uxu emakumeen taldeak egindako hormirudia Institutuko aurrean. YOLANDA EIZAGIRRE (KLIK-KLAK)

O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K

IRIKAITZEKOINDUSKETA LANAK

Naiara Arrizabalagaren ahotikGotzon Iparragirre Burgoa

Naiara Arrizabalaga Bilbao (Ondarroa, 1981) abuztun 1.etik 17re egon da Irikaitzen, Zestuko uda-lerrixan, ekaiñetik hurre-hurrin, indusketa edo eskabaziñoi baten parte hartzen. Majisteritzi daukeeindde kirol arlutik, eta gaur egun soinketa eta igeriketa ikastarun irakasli de. Aldi berin,Histoixi da ikasten EHUn, Gasteizen. "Ondarroa" aldizkaixan ez dou asko landu ixan arkeo-lojixi eta pentsa dou, idatzi sakon eta astun bat ein biharrenin, askoz erakargarrixaua ixanleikela Naiara elkarrizketatzi, eta beran ahutik jakitti zer dan arkeolojixi eta zetan ibillidizen Irikaitzen. Elkarrizketiaz batea, berak Naiarak laatako argazki pillu datoz, Irikaitzekoindusketa gunin zelan biharra eitten dan jakitteko

87

GI- Zelan interpretaten di, honeik mateixalok?

NA- Arkeologo batentzat bi gauza ixango litxakez inpor-tantik: Lehelengo, euran testuinguro guzti aztertu bihir de.Eta horretako beste zientzixa eta teknika guztin premiñidauke: palinologuk, adibidez, landareixan polena aztertute,orduko sasoiko paisajin barri atako dabe hortik: ze klimaeongo zan, klimin arabera ze animali bixi ahalko zin etahortik gizakixe zerreaz elikatuko zan; paleontologuk, hazu-rrak aztertute ze animali bixi zin, hazúrran neurrixak anali-za leikez eta jakiñ, domestikata baeuazen ala ez (nahittedomestikaziñoi ez dan paleolitun emoten, neolitun baiño),hazúrran erabilleri... Paleozoologuk, leko baten animalijakin baten hazurrak asko topaten badi, gizakixak espezia-lizaziñoi bat hasi bala jaki’leike... Edo zer ehizate’benjaki’leike, topatako tresnan arabera… Baitte jeologuklurran estratigrafixi aztertute eta mateixala ze kapatan topadan kontutan hartute, kronolojixak ata leikez… Azkan fiñintestuinguru guzti topa bihir de mateixal baten ingurun.

GI- Eta horreik dato guztixok atate’zuzenin...

NA- Hortik abiatute bigarren gauza inportanti ondorixolojiko batzuta aillati de. Hau de, mateixalak inoix ez dos-kunez ixe kontaten mahai gaiñin jarri eta behatu hutsaz,ordun geuk ein bihi’tsauz edo ein bihir douz galderak, etagai ixan, batutako dato hutsak idea koherente batzuk edoargumentu lojikuk bihurtzen, geutzat eta bixi gazen gizar-tintzat zentzu dabelaik.

GI- Honeik aztarnok zelako sakoneran topaten di?

NA- Depende. Nik kontako’tsut ezautze’otena, Irikaitzekokasu.

GI- Nun da Irikaitz?

NA- Zestoan, Urola errekin ondun. Irikaitzen bi zulodakauz, bi kata, inbernaderukin babestute. Lehelengo ikusigendun on dala lau urte eitten hasi zine, txikixaua. Horsedimentokapak aplastata daz, eta ordun metro batekosakoneran Behe Paleoliture aillata geuazen.

GI- Zer da Behe Paleolitu?

NA- Kuaternaixun etapa bat, zaharrena. Lurrin ezautzendan kultura etapaik zaharrena. Onarte daukiauenez, EuskalHerrixan gitxi gorabehera on dala 300.000-130.000 bittar-tin ixan zan. Paleolituk nahi dau esan "harri zaharra", etahiru etapa nausittan banatzen da, bakoitxe beran industrixa

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

86

Gotzon Iparragirre (GI)- Zer da arkeolojixi?

Naiara Arrizabalaga (NA)- Batez be, iragana edo histoixieraikitzi ixango litxake arkeologo baten biharra. Horretakomateixal arkeolojikutan oinarritzen da, eta noski, histoixibe jakin ein bihir dau, eta iturri literaixuk, epigrafikuk etabe kontrola ein bihiko dauz... Baiñe bera arkeologu lurrintopaten daben edozein mateixaletan oinarrittu leike, beti begizakixak ibilittaku edo ta sortutaku ixandakun arrastukbadaukez. Geure histoixi berreskuratzeko zientzia bat daazken fiñin, nahiku berezixe, hipostesixetan oiñarritzendalako: sekule ez da ixe ziur, hipotesi bat bestin gaiñin, etahorrek emoten daben aukera guztikin.

GI- Baiñe zeozetan oiñarrittuko di horreik hipotesixok?

NA- Bai. Lur azpixan topaten dizen mateixaletan: harrixak,egurrak, hazurrak, harrixetan grabata agertzen dizen irudieta sinboluk. Era askotako aztarnak topa zeinkez, eta horre-txeaittik beorreaittik adar asko daukez, beste zientzixa edoteknika batzun premiñi dauke topaten dozuzen aztarnai esa-nahi bat emoteko. Ze arkeolojixi sortu zanin, zan gehixenbat gauzak topa, batu eta listo. Ze zuk topate’zu zeramikapoto bat, adibidez, baiñe kontestu topati de gauzi. Jakin einbihiko da lurrin barrun ze sakoneran topa dan, gitxi gorabehera noixku dan jakitteko, eta hor estratografixi bihi’zu.Gero ha potu zetako erabiltte’ben: jateko bazan, zer jate’-ben jakin zeinke polinilojixiaz, hau de, polenan fosillakaztertzen daben tekniki. Edo gauzak gordeteko bazan, zegordeteko ibiltte’ben... Gauzi de interpretati, esanahi batemoti horrei aztarnoi.

GI- Eta horrek emoten daben aukeri hipotesixantzat...

NA- Oso desberdiñe da arkeolojixa prehistoriku edo histo-riku. Historikun behentzat idatzixak dakazuz kontrastatekoeta zibilizaziñoik martxan daz. Baiñe zibilizaziñoik lekobatzutan ariña hasten di, eta beste batzutan berandua.Prehistoixiaz pasaten dana da, topaten dan mateixala,harrizko, hazurrezko, edo adarran gaiñin eindda-ko tresnak baiño ez dile topaten, beste guztidesagertute da. Gaiñea ezi’leike kontrastabeste itturri batzukin, ze prehistoixan ezda idatzirik; apenas jaki’leike hizkun-tza artikulaurik euken be ! Ordunarkeolojixa prehistoriku delikaua daze, mateixaletan oiñarritzen dabakarrik eta ezi’leike beste ixeazkontrasta. Bestalde, arkeologobatek topatako mateixal arkeolo-jiku mahai gaiñin ipiñi etahorreik mateixalok ez dotse his-toixa ordenau bat kontako iñoix,mateixalak ez dabelako eurakbakarrik berba eitten; hori ixan-go litxake tximiño batzuk orde-nadore aurrin ipiñi eta ia nobelahistoriko bat idazten daben, euraibeire zain geatzi. Iragana bera ez daesistiuten, ezin dou ikusi,ikutu…Desagertu zan. Gure matei-xalak haur daz: iraganekuk ixanarren, ikutu ahal douz eta ontxe beesistiuten di. Baiñe eurak bakarrikixe ez dosku esaten.

O n d a r r o a 2 0 0 7

Naiarak, lurre kribaeran topatako marruska txiki bat dauke atzapar tartin.

Aztarnategixan, sakonera ezberdiñetan biharra eitten da.

89

GI- Ordun, metro bat edo bire, 150.000 urteko aztarnaktopa leikez?

NA- Egixe esan, lehelengoko metro erdi kendu eitten da, zekontestu galdute da. Kanpoko lurre dan lez, mobiute eotenda normalin: nekazarixak lurre landu dabelako, uholdi eondalako, edo dana dala. Ordun, hoixe metro erdi eskas ken-dute, gaiñeko azala esango gendukena, bai, pare bat metro-ta topa leikez orduko aztarnak. Hau Irikaitzeko kasu de, zebeste leko baten estratigrafixi askoz lodixaua ixa’leike etaBehe Paleoliture aillateko gehixa sakondu bihir de.Desbardiñe da lur laue edo aldapi. Irikaitzen adibidez alda-pan daz, eta sedimento geruzak be okertute datoz; ordunsakonera bardiñin ibillite be, bata antziñauaku dan kapabaten dabil, eta goraua dabizenak ez di ailla ondiokan.

GI- Danok zabize danin edo bakoitxak beran zatixedauke?

NA- Ez. Bakoitxak beran kuadru dauke eta honen barrunberan sektori. Hoixe zatixoi induste’zu kutxillo puntiaz.Gero lurre bixkat eskoba eitten da eta paletiaz jaso,

argazkixetan mateixal arkeolojiku lurran barrun zelaneuan hobeto ikusteko. Kapak bost zentimetroka baja-ten di eta hor bost zentimetrutan agertzen dizen harriguztiai argazkixak ata, kuadroka eta kuadrun barrun

sektoreka ordena eta topatako posiziñoik deskriba-ten di. Atatako lurre balda batzutan gordeten dadagokixen kuadru eta sektorin numeruaz, ze nibe-

letan eta ze kapaes t r a t i g ra f ikuneuan, eta hau bal-diau gero kribaeitten da!A z t a r n a t e g i x eureztatu eitten da,estratuk hobetoikusteko eta kro-nologixa zeha-tzauak atateko. Baittelurre bera biuntzeko be, ze oso konpaktueonik eta siku, kutxilo puntiaz lurre altzaten eotik eskuturremintzen da.

GI- Hau arkeolojixine bixkat idealizata neukala uste’ot.Bihar gogorra da, ez da, han belauniko, makurtute, hotze-tan eta berotan?

NA- Bai, hori egixe da. Neuk be bixkat idealizata neukan,baiñe aurtengo udan konturatu naz zelako biharra dan.Batez be fisikamente zulo txiki baten barrun hainbestelagun alkarrei peata eta kukulumutxun. Artikulaziñoik askosufriuten dabe, ta gero lur baldak karriaten kriba lekure etahori dana abuztun. Gero laboratoixure erun eta bertan gar-bittu eitten douz, siglak ipini eta arkeologu pasaten da, zergorde eta zer bota leiken erabakittea. Gordetaku dana kaje-tan sartu eta berak eruten dau beran ondorixuk atateko.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

88

litikuaz, hau de, beran harrixan produkzi-ñoi berezixaz. Behe Paleolitu (300.000-130.000 k.a.) da zaharrena, eta atxelen-

se kulturiaz lotzen da "acheul aldi-xe"; Erdi Paleolitu (130.000-35.000

k.a.) dator gero, eta horMoustieraldixe nabarmentzenda kultura lez; eta Goi

Paleolitun, (35.000-11.800k.a.) Chatelperron (35.000-34.000 k.a.) gero aurignac

aldixe (34.000-27.000k.a.), gravette aldixe

(27.000-21.000 k.a.), solu-tre aldixe (21.000-17.000k.a.) eta magdalen aldixe(17.000-11.800 k.a.)bereizten di, hau atzanaubeste bost periodotan

banatute, gero honen ostinazillaldixe 11.800-9.000

(bañe hau ez da paleolitu, epi-paleolitu edo mesolitu baiño) eta

7.000. urtea k.a. Neolitun sartukogiñake.

GI- Ze desbardinttasun da Paleolitun eta Neolitun artin?

NA- Ba Neolitun hasten da animalixan domestikaziñoi,

nekazaritzi, lehelengoko herrixkak, zeramikazko ontzixak,gaztai eitten... On dala 9.000 urte, baiñe Ekialde Hurbilin,ze Euskal Herrire neolitu 3.000 urte berandua ailla zan.Hortxe ikusten da zelako desfase kronolojikuk euazen lehe-na be kulturakin lurralde batetik bestea: Ekialde Hurbillink.a 7.000. urtin kultura neolitiko sortzen ebizela, Euskalherrixan ondiokan haitzulutan bixi giñan.

GI- Eta Irikaitzen zein sasoiko aztarnak topa leikez?

NA- Irikaitzen Goi Paleolitutik bakarrik gravette aldixemanteniu de, eta bera ez kapa edo geruza baten modun,perkolata baiño. Goi paleolitoko kapak erosionata daz, ezdi manteniu; manteniu dizen kapak, Behe Paleolitokukdiz, beheraua dazenak, zaharrauak...

GI- Perkolata?

NA- Bai. Perkolata da, beste kapa batea pasata.Lurre eitten da arrakalatu, beru eta hotzan eragi-ñez, eta hortik arrakaletatik grabetaldiko aztarnalitikuk, goraua dazenak barrixauak dizelako,Behe Paleoliture perkola di, beheraua dan kapabatea. Ordun, lehen galdetu’zune, sakoneriningurun. Zulo baten metro batea BehePaleolitun geuazen, baiñe berrotamar metroharutza, beste zulun, Behe Paleoliture aillatekoixe bi metro bihir di.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Aztarnategixe ureztatzen.Naiara suharrizko zulakaitz bi erakusten. Gravette aldikuk di, eta alkarren albun euazen, behe paleolitoko kapeta perkolata

91

zeramika bat, eskulturi, Erdi Aroko zeozer... Baiñe gukharri sinple batzuk baiño ez douz ikusten, eta aspergarrixebe bada. Ez bagiña fijako konturatu bez landute dazena.Harririk gehixenak limonitak eta bulkanitak di, hangoxeinguruko harrixak. Hortik ataten dou honek gizakixokoportunistak zile, hau de, parin eukenaz biharra eitte’bela,gehixei konplika baik. Aldi berin, grabetaldiko tresnak betopa douz, perkolata, lehen esan doten modun. Honek suha-rrizkuk –silexkuk- di. Hau gizakixau iá ez da oportunisti;suharrixe harri onena da lantzeko, oso goorra eta EuskalHerrixan bakarrik hiru lekotan topa geinke: Urbasan,Trebiñon eta Zumaixan. Hau gizakixau, Irikaitzen bixiarren Zumaixa jute’zan suharrixan bille, Irikaitzea erun etabertan lantze’ban. Hor bai ikusten di nukleuk eta tresnak;hau de, harri ama eta bera jota atate’zittuezen brintzak,retoke bazuk emonda tresna txikixak eitteko erabiltte’zi-ttuezenak. Hau bai de emozionanti...

GI- Zelakuk?

NA- Marruzkak, hazurrai eta larruai haragixe kentzeko;karraskagailuk, ebaitteko, mozteko; zulakaitzak, zulukeitteko; Noailles zulakaitze, estilizaua, punta okerraz...

GI- Levallois?

NA- Bai agertu de. Levallois harrixe lantzeko tekniki de, ezda tresna bat; eta hau teknikiau, erdi paleolitun sortutakudanez, ba, gravette aldiko tresnetan bai agertu gazku.

Laburrin esanda, harrixe osotasunin hartu eta golpe batzu-kin forma bat emoten juten zin, gero azkan golpe bateazatate’ben printzak aurretik diseiñatako formi eukitteko.

GI- Ordun, Naiara, irakurlik jakin nahi dabena, kar, kar:euskaldunok noixtik gaz hamen?

NA- Horrek galderiorrek hausnarketa sakona eskatzen dau,baiñe nik euskaldunok historiaurretik gazela esaten dot!Gaur egun Euskal Herriko Neanthertalakaittik be berba

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

90

GI- Estreiñako jun za aurten?

NA- Bai. Lehengoko kanpaiñi ein dotena.

GI- Zelan okurriu’atzun juti?

NA- Jakinmiñe, jakitteko zer dan benetan arkeolojixi. Etahistoria ikastik irai’stan ate bat da eta bai sentiuten dot era-kartzen nabela, eta txikittaz be erakartzen nittun. Bestegauza batzuk igual gehixa baiñe bai gogun dakazela ondio-kan Indiana Jonesen pelikulak, nahitte eurak pelikulakakats asko euki eta hori, nik uste’ot horretxeik pelikuloklortu dabela arkeolojixi gizarte masa gehixeneta aillati. Eta,kredito batzuk be betete’zuz...

GI- Beran gauza onak be eukiko’ttuz...

NA- Irikaitzeko aztarnategixe oso balorata da BehePaleolitoko kapak egoera primaixun dazelako. Hau de, kapisortu zanin, atrapa’ban mateixal guzti ordungoxe sasoikude; on dala 150.000 urte geatu xin modun daz aztarna guz-tik; egoera sekundaixu ixango litxake lurrikara batek, edoanimali batek zulu eindde edo danak dalak lurre mobiuti etatestuinguru nahastata. Euskal Herrixan Behe Paleolitu ego-era primaixun topati oso gaitxe da, lekoik gehixenetanaztarnak eragin jeolojiko bat jasan dabelako. BaiñeIrikaitzen ez. Goiko kapak bai galdu di baine behiko guztimanteniu eindde.

GI- Zein de proiektun zuzendaixe?

NA- Alvaro Arrizabalaga. Apellido bardiñe akau baiñe ezgaz ixe. Berak esaten dau zer eskaba. Topaten douzen pie-zak berak esaten dau noixkuk dizen.

GI- Eta aurtengo esperientzixin ostin, baakazu honeazjarraitzeko asmoik?

NA- Ba iual bai. Aurten aukerakun artin hiru arkeolojixiazlotutatuk hartu’ttuaz.

GI- Zer da gauzaik majuena topa’zune?

NA- Zer topa doten edo zer gustako lestaken topati?

GI- Bueno, bai. Ze gustako letsuke topati, WillendorfekoVenusan antzeko bat?

NA- Bai klaro. Nik topa... Bai topa dot gravette aldikosuharrizko zulakaitz batzuk eta marruska bat bebai, eta argiikusten di landute dazela eta hori ez da ilusiñoi romantiku,kar, kar... Behe Paleolituko harri askotan ikusten da gizaki-xak golpeata dazela baiñe aaaai... Ez dait ba, bixkat kostasinisti. Eta gustako lestake topati ba, zeozer ikuste’zune zerdan argi argi;

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

Irikaitzeko aztarnategiko kata baten ikuspegi orokorra. Eskuman, Naiara jo ta ke, beran kuadru eta sektori industen. Irikaitzeko aztarnategiko kata baten ikuspegi orokorra.

Bost zentimetroko kapi baja ta gero, argazkixe ataten.

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

93

paraje bardiñetan bixi zilako, euran sinismen asko gauregun jarraitzen dabela ikusten douelako edo ta eurak hasi-ttako borrokak identidadi edo sorterrixak mantendu asmozgaur egun jarraitzen dabelako, geure arbasuk kontsideratendouz. Urtitako eboluziñoi jarraikor bateaz ba identidadeoso sendo batea ailla ga, geure hizkuntza propixuaz, etahonek lurraldionek eskaintze’skuzen errekurtso guztiailotute. Geure ohitturak, dantzak, kantak e.a. garatu douz etakultura berezi batea ailla ga! Nik esango neuke gaiñeabenetan kultura indartsu eta berezi batea. Kontutan hartzenbadou Euskal Herrixe lurralde txiki bat dala, alde guztixe-tatik jaso daben eragiñak, urtitan jaso dabezan zapalkuntzaeta ahalegiñ esterminatzailik, eta gaur egungo egoera estre-muk, ez dot zalantzan jarten benetan Europako prehistoixinaztarna zaharrenetariko eta indartsuenetariko bat gazeniketa ixango gazenik!

GI- Eskerrik asko, eta hurrengo arte.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

92

eitten bada, zeaittik ez! Klaro, Euskal Herrixe lurraldemugatu bat modun ez zan esistiuten. Historiaurrin ez euan,etnixaik, naziñoirik ezta estaurik, eta gitxia europar batasu-nik kar kar… Baiñe nik esango neuke, gaur egun EuskalHerri modun definiuten douen lurraldeko haitzulutan, men-dixetan, erreka ondutan, itxaso aldin e.a., gizakixak lurraketa orografixak eskeintze’tsen errekurtso eta baldintzetaamoldaten jun zinela, eta euran biximodu mugatzen junzan; lurraldiai oso lotute, ekonomixa batzuk garatu zittue-zen beste batzuk baino gehixa, ixaera batea edota ohitturaamankomun batzuta egokittuz, gizatalde bat sortzea aillakozin. Bestalde, Euskal Herrixan gizakixan arrastuk jarraikor-tasun ixe osuaz ezautzen douz menditan zihir... HasiPaleolitutik, Neolitu, Brontze aru eta Burdiñ aru askoAraban eta Bardeetan topa da, Bizkaiko eta Gipuzkuko kos-tan bebai, Lekitxo ingurun bertan eta Jaizkibel ingurun.Erromatarran idatzi iturrixetan Baskoik agertzen gazkuzordurako talde edo entidade baten modun, beste taldebatzukin batea: barduluk, karistixuk, autrigoik... Eta hone-kin danakin identifika ixan ga beti, geu ontxe bixi gazen

O n d a r r o a 2 0 0 7

Harrixak, ondiokan lurretik ata baik, erdi borobil baten itxuran.

Gasteizko lagun bat behe paleolitoko bulkanita harrizko tresna bat era-kusten. Argi ikusten da golpikin landute dala, oso modu sinplin, etagolpe gitxiaz.

ONDARRUTARRAK1936KO ANAIARTEKO

GERRAN

OHZko kideek eta 1936ko Anaiarteko Gerraaztertzeko sortu den LAN TALDEko partai-deek elkarlanean prestatutako idazlana dahurrengo orriotan datorkizuna.Lan Talde hau osatzen dute GotzoneAramaio, Garbiñe Arrizabalaga, RakelAspiazu (Uxu emakume taldearen izenean),Karmele Ibarloza, Maria Dolores Iparragirre(Boga-Boga emakume taldearen izenean),Mari Kruz Lekunberri, Imakulada Laka,Zuriñe Lertxundi, Doita Otxoantesana etaBenita Zulaika andereek.

Gerra hitza aipatzeaz batera, bat-batean bururaetortzen zaizkigu militarrak, soldaduak, fronteetanhildakoak... Baina gerra ez dute soilik pairatzenfrontean elkarri tiroka ari diren soldaduak. Askotaneuren etxeetan gelditutako emakume eta umeek jasanbehar izaten dute gerraren alderik gordinenetarikoa,gerra orok utzi ohi dituen ondorio larriak, alegia.Gerraren ondorioak are larriagoak izan ziren1936koan, anaiarteko gerra izan baitzen.

Ondarroa 2007 urtekarian 1936ko Gerrari eskain-tzen dizkiogun artikuluak bi ataletan banatu ditugu:

1. atalean, ondarrutarrek, alde batean eta bestean,bizi izandako gerrako bi gertaera aurkituko dituzu.Itsasokoa bata, "Balearesen hondoratzea"; lehorre-koa bestea, "Bizkaiko frontean SaibigaindikGernikara (Apaizgai baten gerrako ibilerak)". BaitaZubikarairen "Makillen Egunak" eta Etxabururen"Neure Lau Urtetako Ibilerak" liburuetatik hartutakopasarteak.Beste alde batetik, izan zen soldaduen soinekoa jan-tzi eta gerrako fronteetan ibili zen emakume ausar-tik. Emakume soldaduak kasu puntualak besterik ezziren izan. Gai honetaz hurrengo batean aritukogara, Gerrako Fronteei eskainiko diogun atalean.

2. atalean, "ONDARRUTARREK GERRARENONDORIOAK PAIRATZEN" izenburupean bilduditugu hainbat artikulu. Asko izan ziren ondarrutaremakume eta haurrak gerraren ondorio latzak gor-din eta gupidagabe pairatzea egokitu zitzaienak.Alde batekoen zein bestekoen sufrimenduen berrieman nahi genuke artikulu multso honetan. Ahalizan dugun kasu guztietan errepresioa jasan izanzuten herritarren adierazpenak azaldu ditugu, eurei

ahotsa emanaz. Are, bakoitzaren hizkera ere aintzathartzen saiatu izan gara.

Gure eskerrik beroenak euroi eta euron etxekoei.Baita 1936ko gerra garaiko hainbat datu eta oroi-tzapen eskaini dizkiguten hainbat eta hainbat herri-tarri ere. Guztion artean "ONDARROAKOMEMORIA HISTORIKOA OSATZEN ARIBAIKARA PAUSUZ PAUSU".

Ger

nika

,193

7ko

apir

ilare

n26

an.

1936KOANAIARTEKO GERRA

I. ATALA: ONDONDARRARRUTUTARRAK GERRANARRAK GERRAN

1937. Elgetako frontean. IOAN ARANTZAMENDI MUGARTEGIK UTZITAKO ARGAZKIA.

BALEARESGERRAONTZIAREN

HONDORATZEAOndarroako Historia Zaleak

1938ko martxoaren 6ko gauerdian Mediterraneo itsasoko Cabo de Palos inguruan, Baleares nazionalen kru-zeroa hondoratu zen. Datu hau gerra zibilaren historian egun seinalatua bada ere, Ondarroako herriak erebadu zerikusirik istorio honetan: herriko hemezortzi gizon hil ziren hondoratzean. Itsas gizon hauek ez zirenarrantzan zenbiltzala galdu, anai arteko gerran baizik. Bat-batean sekula herriak itsasoan galdu dituen gizonkopururik handiena izan da.Artikulu honetan "Baleares"-era joan ziren ondarrutarren historia nahi izan dugu kontatu, nola joan ziren,euren bizitza kruzeroan, bitxikeriak eta azkenik, hondoratzea. Horretarako bertan ito, edo eta bizirik irten zire-nen familiekin bat egiten ahalegindu gara eta marinelak eurak protagonista izatea nahi izan dugu, bizi zituz-ten esperientzia kontatu diguten bezala idatziz. Horrela idatziari errealismo eta freskotasun gehiago emannahi izan diogu, gai honetaz orain arte idatzi diren liburuen helburu ideologiko eta propagandistakoetatikihesi.Eurentzako ba, gure eskerrik beroenak maitekiro gordeta eduki duten, gutun, dokumentu, oroigarri eta argaz-kiak artikulu hau egiteko uzteagatik. Eta bereziki gure esker ona oraindik bizirik dauden Juan Arostegi etaPedro Urrutiari, bizi izan zuten momentu triste hura guri kontatzeagatik.70 urte igaro dira hondamendia gertatu zenetik eta artikulu honekin gerra zibilean itsasoan hil ziren onda-rrutar guztiak omendu nahi ditugu.

99

"BALEARES" KRUZEROARENBEREZITASUNAK ETA EKIPAMENDUA

Baleares ontzia "Washington" motako kruzeroa batzen, arina eta autonomoa, baina babes gutxikoa.Bere bikia zen "Canarias" kruzeroaren antzera,

abiadura handiagoa eta artilleria hobeagoa lortzeko, ontzia-ren babesa sakrifikatu zuten, ontziaren kaskoko ormakmeheagoak eginez.

Baleares kruzeroa gerra zibila hasi zenean Ferrolekoontziolan amaitu gabe zegoen, errepublikaren proklamazio-ak sortutako nahasteagatik eta garai hartan egin ziren aurre-kontu murrizketa gogorrengatik. Ferroleko hiria nazionalis-ten esku gelditu zenean, berehala ahalegindu ziren ontziaamaitu eta gerrarako itsasoratzen.

EKIPAMENDUA:

- 10.000 tonako desplazamendua

- 194 m. luzera

- 19,50 m. zabalera

- 6,50 m. puntala

- 1200 gizoneko tripulazioa

- 4 helize, Parson turbinak eta 8 Yarrow galdara

- 90.000 bz. Potentzia

- 33 nudoko abiadura

- 15 nudoko abiaduran 8.000 milako autonomia.

ARMAMENTUA:

203 mm 750 kalibreko 8 pieza, 4 dorre bikoitzen gai-nean jarriak; 203 mm/50 kalibreko 8 antiaereo pieza inde-pendente. 40 mm.ko 4 eta beste 20 mm.ko 4 klase berdine-ko pieza.

BABESA:

V= 100-50 mm., H= 75-25 mm., Dorreak= 25 mm.Urpeko eztandentzako bulgeak.

10.000 tonako ontzia itsasoratzeko gizon askoko tri-pulazioa behar izan zen. 1000 gizon gutxi gorabehera.Hasiera batetan itsas-infanteriako konpainia bat batu zuten

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Baleares 1937ko abenduak 10. Bertan ikusten da Baleareseko armamentua. MADRILEKO ITSAS MUSEOA.

gabe gelditu ziren. Gose eta diru gabe, familia askok eurensemeak gerrara bidali zuten soldata baten truk edo eta bizi-modu hobeagoa bilatzeko esperantzarekin. Nazionalekinbat zeuden familia tradizionalistetako semeak gerra irabaz-teko asmoarekin, boluntario aurkeztu ziren.

Juan Arostegik hamasei urte zituen erroldatu zenean.Dirua irabazteko beste itsasontzi batzuetan lana bilatzensaiatu zen, baina alferrik. Honela kontatzen du nola errol-datu zen "Baleares"en:

"Itsosun nebillen atunetan gerrik urtebaninhamasei urteaz (...) Komandante bat etorri zanboluntaixo juteko, esazten gaztiei nazela ta eztaka-tela sarreraik. Akabo, etxea onuzkun. Atxak e...

- ze einbizu ordun ba?

- ba merkantea edo...

- bañe merkantea juten baza e... Merkanti jotaentzeire hondure botako dabe. Besti handixe ra taeztabe botako- (...) Atxak esan da berta. Boluntaixojun giñan. Ondarrutarrak, mutrikuarrak eta honda-rrabitarrak(...) berritxuarra be, Iñaki Sainz, ha zanzelebri, kabu ein ben(...)"

Badirudi garai honetan herrian oso ezaguna zenCalderón ontzi-tenienteak, (gero komandante egingo zuten)gazte asko animatu zituela "Baleares"-era joateko. Militarhau nafarra zen, Beitiatarren lagun-mina. Ondarroara sarrietortzen zen eta bera arduratu zen boluntarioak batzen.

"Reklutaten ibili zan Caldeón, Don ManuelCalderón, Teniente de nabio zan ordun, haxe etorrizan hona. Beitianekukin eukan amistadi, aurreraua-tik hartute(...) Ondarrun sartute eotezan, Debarrazan bera, lagun asko eukazen Ondarrun. Haxe eto-rri zan eta batu zitxuzen, da ordun ba, enbarka etaabante.

-Cuantos años tienes?- Da hamazortzi, esanda paso. Lenengo jun giñan Donostire. GeroFerrolea, hogetalau ordu ero ein genduzen allaten."

Pedro Urrutiak ere hamasei urte zituen "Baleares"-era joateko apuntatu zenean eta berak ere Manuel Calderónaipatzen du:

“D.Manuel Calderón. Kapitan de nabixu zan.Bera nabarru zan eta Deban beraneaten ban.Hamen sartu zinin tropak, etorri zan boluntaixunbille, hamasei urte neukazen, neu nitxan gaztiena(...) ordun Kafe Marinan batzen zan jenti, etaMarinan batu giñan. Nire amak ez ekixen banixunik,eta apunta, te akabo. (...) Danok jun giñan batea (...)trenin Ferrolearte. Halla giñanin, baltz baltz einddegeuazen, trenan kristalak apurtute eta tuneletan sar-tzen giñanin keie barrure sartzen zan. Halla giñannobienbrin hogeixan. Primo de Rivera hil ben egu-nin Alicanten”.

Izena ematera joan ziren boluntarioetatik ez zituztendenak hartu. Batzuk zaharregi zirelako edo eta gaixotasu-nengatik bueltan etorri ziren. Guztira hirurogei eta lau gel-ditu ziren, gehienak "Baleares"-era destinatuak (berrogei

101O n d a r r o a 2 0 0 7100

eta armekin tirokatzen erakutsi zizkieten, eta geroxeagoEuskal Herriko erreketeak eta Galizia eta Andaluziakofalangistekin hornitu zen gehienbat. Falangisten erakunde-ari "Falange Naval" deitu zioten eta reketeenari "Requetesde mar".

Geroxeago Balear irletako boluntarioak, "FlechasNavales "deitzen ziren ikasle falangista gazteak, eta behar-tutako marinelak ontziratu ziren, denak D. Manuel deVierna y Belandoren agintepean.

Kruzeroa amaitzear zegoen albisteak poztasun han-dia sortu zuen nazionalen esku zeuden itsasertzeko herrie-tan eta boluntario askok izena eman zuten "Baleares"-enontziratzeko. Ondarroatik hirurogei eta zazpi gazte gutxigorabehera irten ziren nazionalen itsas armadan borroka-tzera.

Herrian, gerraren ondorio latzak bizi ziren. 1936kourriaren 4an tropa nazionalak Ondarroan sartu ziren, etafrentea bertan gelditu zen. Herrian gelditu zirenak egoerapenagarri bateri aurre egin behar izan zioten. Arrantzaraitsasoratzea debekatuta zegoenetik gazte asko lan eta janari

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Baleares kruzeroaren ekipamendua.BENGOETXEA SENDIAK EMONDAKOA.

Baleareseko tripulazioa kubiertan.MADRILEKO ITSAS MUSEOA

D. Manuel de Vierna y Belando, Baleares kruzeroko almirantea. ASTELARRA FAMILIAK EMANA.

Juan Arostegi 2007ko urrian bere etxean. Eskuman, Juan ArostegiBaleareseko uniformearekin. Behean, Juan Arostegi, Angel bere lagunarekin.J.AROSTEGIK EMANAK.

103

BALEARESERA JOAN ETA HIL ZIRENAK

JOSE MIGUEL ALDARONDO ARAKISTAIN marinel boluntarioa

J.MARIA ARANBARRI PLAZA marinel boluntarioa

BONIFACIO ARANTZAMENDI BURGOA marinel labezaina

PEDRO ARAKISTAIN ETXABURU marinel labezaina

DOMINGO ARAMAIO ETXEBARRIA marinel boluntarioa

PEDRO BEDIALAUNETA GARRAMIOLA marinel boluntarioa

DOMINGO BILBAO BEREZIARTUA zerbitzari partikularra

ANTONIO BURGOA AKARREGI marinel labezaina

SALVADOR ELU ZULAIKA marinel preferentea

LUIS IRIONDO AREITIO marinel boluntarioa

ANGEL LEGARDA BENGOETXEA primerako marinela

FERMIN GOIOGANA LARRAÑAGA marinel boluntarioa

GABRIEL LARRINAGA BURGOA marinel boluntarioa

ANDRES OSA URKIOLA marinel boluntarioa

FRANCISCO URBIETA ARRIETA primerako marinela

JOSE URKIZA AZPIAZU marinel labezaina

CELESTINO SARAS BERISTAIN marinel labezaina

INDALECIO BURGOA ARRIZABALAGA marinel boluntarioa

BALEARESERA JOAN ETABIZIRIK ETORRI ZIRENAK

ARISTONDO AGIRRE PEDRO marinel kainoilari preferentea

ASTELARRA LOPEZ DE LETONA JOSE marinel boluntarioa

AROSTEGI BENGOETXEA JUAN marinel labezaina

ARRASATE BURGOA JESUS marinel boluntarioa

BURGOA AROSTEGI LINOS marinel labezaina

BENGOETXEA BADIOLA JOSE MARIA marinel boluntarioa

ETXABURU BADIOLA ANTONIO

BEITIA LANDARIBAR ANDRES marinel boluntarioa

ELU ZULAIKA BARTOLOME marinel boluntarioa

URRUTIA BURGOA PEDRO marinel boluntarioa

URRESTI BURGOA JUAN marinel labezaina

OSA URKIOLA PIO marinel boluntarioa

GOIKOETXEA PEREZ LUCAS marinel boluntarioa

DOMINGO LEKUE PAGATE primerako marinela

LARRAURI ITUARTE DOMINGO primerako marinela

ARISTONDO ARGOITIA EZEQUIEL marinel labezaina

BEDIALAUNETA GARRAMIOLA EVARISTO marinel labezaina

BEDIALAUNETA BENGOETXEA CELESTINO marinel labezaina

BERISTAIN ARANBARRI JUAN marinel labezaina

BADIOLA BURGOA JUAN CRUZ marinel boluntarioa

GUENAGA BADIOLA CIPRIANO Kabo kainoilaria

ARAMAIO ETXEBARRIA ANGEL ORLANDO primerako marinela

ETXABURU LANDARIBAR JUSTO marinel labezaina

ETXABURU LANDARIBAR RAMON marinel labezaina

ZARRAGA LARRINAGA JUAN marinel labezaina

ZENDOI BEITIA SANTIAGO marinel labezaina

IBAZETA BILBAO JUAN DE DIOS marinel labezaina

SAIZAR UNZUETA JAVIER kabo kainoilaria

OSA BADIOLA PANTALEON marinel boluntarioa

O n d a r r o a 2 0 0 7102

eta zazpi), eta besteak beste ontzi destruktore edo urpekun-tzietara. Zer lan egiten zekitenaren arabera bakoitzariontzian postu bat edo destinoa eman zioten. Juan Arostegilabezaina (feonero edo fogonero) ipini zuten:

"Alla giñanin arrozkonletxe emozkun, mahigañin ipinitxe, ta jan da jan, gosi be bai da...geroesazkun eh:

-Zelan dakixu? –

-Ba nik feonero,- ba feonero. Ta enbarka feo-nero ta listo.(...) Lenengo berta jun baño ariñauainstrukziñoi. Batzarra ein de... Zelaik ein bir gendunde... Ez ixateko balientik de...Holakoxe gauzak...Abarik eta esaten daben gauzak. Andrak eta umikerrespetateko ta, ordun, sasoin juteko, e...Militarran ixati. Ta gero fusillaz, fusillaz."

Ontzia itsasoratu aurretik, badirudi errepublikar ofi-ziale batzuk ontzia bereganatzen saiatu zirela eta planantzeko bat prestatu zutela. Harrapatu egin zituzten etafusilatu. Tartean ondarrutar bat kulparik gabe kartzelansartu zuten. Honela kontatzen du P.Urrutiak pasarte hau:

"Erramon Latxanbre sartu ben makiñetan, damakiñetan pentsaben dirijentik.., bixkat ezinak par-tidokuk, itsosa urtetebenin enbenenateko danai.Urai bota benenu. Eurak mandu hartzeko. Konplotaein ben. Atrapa einzitxuezen.

Honek Latxanbrek erderaz ezekixen, "si" eta"no" bakarrik, eta beroi be "al calabozo" erun ben.Erramon Latxanbre... Zelakuk emotzezen. Makiñakuzanez, makinistak euazen nastata, eurakin euan lez,bertan deteniu ben, bera be erun ben ta juizixueitzen. Harek ezekixen erderaz, iñok ezekixen da.Aklara zanin dana, ein gitxuzen dotaziñoi guztiforma, esplanada erun, bertan Ferrolen, da... Lauedo bost jefik zinak, fusila eitxuezen. Danok ikusigendun."

Ondarroatik bando nazionalean gerra egitera joanziren marinelen zerrenda egitea nahiko zaila egin zaigu etaare gehiago "Baleares"-era joan zirenena, zeren aurkituditugun zerrendetan den denak ez dira agertzen. Honahemen guztien izenak, beraien destinoa eta ontziaren izena.Batzuk, nahiz eta hasieran "Baleares"-en egon, gero besteontzi batzuetara joan ziren. Pedro Urrutiari beste ontzi bate-ra joateko eskaintza ere egin zioten:

"Batzuk destruktorea jun zin. Bertan euansegundo komandantik beraz naizitxuzen erun muti-llak, euskaldunak, beste barko barrire eta batzuk junzin, eta niri bigarren komandatik esaztan eh...

- Que Urrutia, que piensas hacer?- Eta nikeh..

- No voy, no voy, estoy bien aquí.- Bestebatzuk jun eizin."

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Goian, Pedro Urrutia Burgoa, 2007an. Erdian,Pedro Urrutia Burgoa 1937an uniformeagaz. PEDRO

URRUTIAK EMANA.Eskuman, Baleareseko marinelak, FranciscoAristondo tartean.

Ezkerrean, Jose Maria Bengoetxea Badiola. BENGOETXEA SENDIAK EMANA. Behean, Balearesekomarinelak. Tartean Francisco Aristondo. Eskuman, Baleares kruzeroa. Hasierako itsasoratzetan. 4dorrea falta zaio. 1937ko abuztuan ipini zioten. VILA ARGAZKILARIA. LIBRERÍA ANTIGA ARTXIBOA.

combate; también a las dos y media de la tarde. Alas siete o cosa así, despues de cenar, toca la músi-ca y luego a acostarse.

Al acabar y navegando, nos reparten bocadi-llos, y ya luego estamos tranquilamente al lado delcañón sin hacer nada." (1)

Elkarrizketatu ditugun denak esan digute oso ondoeta ugari jaten zutela. Hiru matordutik aparte ogitartekoaketa kafea ere banatzen ziren guardia aurretik eta atzetik.

Janari asko zuten ontzian eta estraperloan ere sal-tzen zen. Hona hemen adibide bi, bata DomingoAramaiorena eta Juan Arostegirena bestea:

"Por aquí casi nunca llueve hay un climacomo suele hacer por ahí en el verano. He

engordado lo menos seis kilos. Ahora no sé si es elclima o porque el mar me da ganas de comer”.

Gero kabo ipini ben Txakartegi, lekatxarra,eta horrek etxeskun letxe kondensadi nahi bazendunerosi, berak eukazen merkiaua. Hiru txorianditxanedo emon, bañe bi bakarrik, bitxik gora ez, eta...

– Zeatxik hori ba?-Esan netsan, da,

Goian, Baleareseko marinelak atseden aldian. BARTOMEU

TERRASSA FLAQUER.

Alboan, Baleareseko marinelak atseden aldian. Angel OrlandoAramaio tartean. GOTZONE ARAMAIOK EMANDAKOA.

105O n d a r r o a 2 0 0 7

(1) J.F.FULLANA, E.CONNOLLY, D.COTA: El crucero "Baleares".Montaner Ed.,Mallorca 2000. 44.or

104

Kruzeroa 1936ko abenduaren 15ean itsasoratu zen,nahiz eta bukatu gabe egon. Beharrezko elementu batzukfalta zitzaizkion, hidrohegazkinaren katapulta (sekula ezzioten ipini), 203 mm-ko popako dorreak, artilleria antiae-reoa eta tiro direkzioak.

Gero Cadizera eraman zuten falta zitzaion dorrea etabeste gauza batzuk ipintzera.Honela dio J.Arostegik"Baleares"-en argazkiko dorre bati seinalatzen:

"Barrixe zanetik, euazen llabik errebarbiaz,tubuk bebai te...gu haretxeik errebarbak limatenibiltxen giñan. Amatxu baik euan. Torre bi eukazenaurrin, uno, dos, bitxe bi lau, gero jun giñanCadizea eta hirugarren torriaz urten gendun. Bañegerran ibiltxen gabizela. Laugarrena be Cadizensartu gendun (...)"

Argazkia ikusten du eta dorre bat izendatzen: "HauCadizen ipiniskun"

Ontzian eguneroko bizitza erosoa zela esan dezake-gu, gerra garaian zeudela kontuan hartuta. Guardiak egiteaeta ontziaren garbitasuna ziren eginkizunetatik gogorrenaketa itsasoratzen zirenean egunero egiten zituzten itxurazkozafarrantxoak. Luis Felipe Garcia Sanchiz y Ferragut arti-lleroak honela kontatzen du bere eguneroko zereginak:

"Me levanto a las seis, desayuno, y la limpie-za. Cada uno, según su destino, tiene la limpiezafija. A mí me toca baldear cubierta, en la parte de micañon.(...) Dos horas un poco fuertes, pero se tomacon coraje, y todo sale bien.

A las diez hay ejercicios de zafarrancho de

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

CALVO SOTELO kainoi ontzia

ALFONSO ARISTONDO ARGOITIA

LUIS URKIZA ARAMAIO

CANDIDO URKIZA ARAMAIO

DOMINGO ARANTZAMENDI BURGOA

SUBMARINO EDO URPEKONTZIAK

JOSE MARIA ARTOLA ZABALETA

PEDRO BILBAO MUGARTEGI

ANTONIO URKIZA LANDARIBAR

JAIME LERTXUNDI GURRUTXAGA

VELASCO, CEUTA etaMELILLA DESTRUKTOREAK

VENANCIO BADIOLA

RAFAEL AKARREGI BADIOLA

MALESPINA ONTZIA

DOMINGO ARANTZAMENDI (INDIO)

JULIAN LEKUE PAGATE

FRANCISCO ARANTZAMENDI BERGARA

BAKARRAK

JUSTO LAMIKIZ

NICOLA LAMIKIZ

JOSE LUIS SANTISO ALEGRIA

SABIN MARKUERKIAGA

ONARTU EZ ZITUZTENAK

FROILAN ALDARONDO

PEDRO BEITIA ARRIZABALAGA

PEDRO URROSOLO

LUIS NUÑEZ (BOTERO)

BARTOLOME AGIRRETXEA

JOSE ALBIZU ARRASATE

TXOMIN BADIOLA URRUTIA

DOMINGO BADIOLA BADEA

JOSE LUIS BERNEDO AGIRREZAROBE

SALVADOR BADIOLA BURGOA

BRUNO ETXABURU ITURRIZA

SANTIAGO LARRINAGA MIGUEL

107

"Va el crucero BalearesTripulado por Falangey en las costas de Levantehace tronar sus cañonesdestruyendo las guaridasde los rojos forajidosque abandonan al instanteBarcelona y AlicanteVenga fuego con denuedoY la Falange a luchar,Acabemos con la FAIY la Generalidad"

"Marineros FalangistasHermanados a luchar,Todos juntos en cubiertaNuestra España a venerar.Y si caigo en la peleaNo me llores camaradaporque muero por la ideay gritando ¡Arriba España!Venga fuego con denuedo;Hermanados a luchar,Todos juntos en cubiertaNuestra España a venerarPor España y por la Falange:¡Viva Franco, el general!Por España y por la Falange:¡Viva Franco, el general!"

Letra hau, abesten zuenaren arabera aldatu egitenzen. Reketeak, falange hitza ipintzen duen tokian "reque-te"esaten zuten.

Ontzian bertan letra ikasteko eman zieten orria.

"BALEARES"-EN HELBURU ETAEKINTZA MILITAR AIPAGARRIENAK

Etsaien ontziak erasotzea, kostaldeko herriak bon-bardatzea, gerra sasoian sortzen den kontrabandoa zaintzeaeta soldaduak eta gerrako materiala garraiatzea, ontziakbabestea eta Levanteko kostaldean arrantza oztopatzeaziren "Baleares"-en ardurak.

"Baleares" portuan zegoenean, hegazkinen erasoakjasan izan zituzten, baina itsasoratzen zenean badirudi kru-zeroaren nagusitasuna nabarmena zela eta baita bere tripu-lazioaren harrotasuna ere. Hori argi agertzen da DomingoAramaiok Cadizetik igorritako gutunetan. Hona hemenaipamen batzuk:

O n d a r r o a 2 0 0 7106

- Es ke, galleguk etxen dabe erosi te erosi etagero juten dizenin Ferrolea, euran etxea erun."

Marinel bakoitzak egunean zehar bere eginkizunakzituen eta borrokaldia gertatzen zenean beste batzuk.Domingo Aramaio, margolaria zen eta artillero izatetikaparte koadroak ere marrazten zituen diru pixka bat irabaz-teko.1936ko abenduaren 15ean Ferroletik etxera bidalitakogutun batean honela dio:

"El destino de Orlando (bere anaia) y el míoes artillero. Y los oficiales que nos mandan en latorre dos de proa del barco también son buenos, esdonde yo estoy destinado, sitio muy seguro para losaeroplanos, le llamamos cámara de maniobras, sitioque durante todo el invierno no sentiremos frioalguno, y trabajo muy poco, nada más que estarsujetos de guardia."

Eta geroago:

"Mi destino es artillero en los cañones deproa pero también ando de pintor estos días estoypintando escudos en las torres donde lleva los caño-nes grandes". Cadiz 1937ko urtarrilaren 7an.

Liburutegi bat zeukaten, baita musika banda ere.Luis Iriondo Areitio urpekari laguntzailea zen baina bandahonetan tuba jotzen zuen. Abestien artean entzutetsuena"Baleares"-eko ereserkia zen. Ereserki bi zeuden, bata ber-tako marinelak idatzitakoa eta Ondarroan oso ezaguna etabeste bat Jose Mª Pemánek geroxeago idatzitakoa. Honahemen biak:

O n d a r r o a 2 0 0 7

Ezkerrean, Domingo Aramaio. Goian, Domingo Aramaiok margotutakokoadroa. GOTZONE ARAMAIOK EMONDAKOAK.

Goian, Baleareseko musika banda. BARTOMEU

TERRASSA ARTXIBOA. Eskuman, Baleareseko ereserkia-ren beste letra Aramaiok eskuz idatzia. GOTZONE

ARAMAIOK EMANA.

Luis Iriondo Areitioren argazkia. LUIS ITUARTEK EMANA.

109

Ekintzak asko izan ziren baina honela laburtzen duCervera, orduan ontzi tenienteak, bere liburuan(2):

"-Hogeita hamalau hegazkinen erasoaldi jasan zitueneta bota zieten ehun eta hamar bonbetatik birek jo zioten.

-Hogei eta hamahiru aldiz bonbardatu zituen portuaketa hamahirutan etsaien kostaldeko bateriak Malagako,Mediterraneoko eta Kantauri itsasoko ekintzetan lagunduzuen.

-Hamalau hegazkin suntsitzen lagundu zuen.

-Hiru urpeko ontzien erasoak jasan zituen (ezer jasogabe) eta lau alditan errepublikarren flotekin bilatu zen.

-Berrogei konboietan lagundu zuen eta berrehun etalaurogei eta bederatzi merkantzi ontzi arakatu zituen.

-2.515 metrotako sakoneran hondoratuta dago, 37 º52, 3’ ipar latitudean eta 000 º 52,0’ekialde longitudean."

Errepublikar gerra ontziekin ez zuen borroka askorikeduki, aipagarrienak Cabo Culleran 1937ko uztailaren 12ansei destruktorerekin eduki zuen enfrentamendua, eta urtebereko irailaren 7an Txertelen (Algeria) kruzeroarin bi etazazpi destruktoreren aurkako erasoaldia dira. Azken borro-ka honetan hogei eta sei marinel hil ziren eta zaurituen arte-an ondarrutar bat: Angel Orlando Aramaio.

CABO DE PALOSEKO GUDALOSTEAETA BALEARESEN HONDORATZEA

1938ko martxoaren 6ko gauerdian, gaueko ordu biakaldera, errepublikarren eta nazionalen ontziak ustekabeangurutzatu ziren Cabo de Palosetik hirurogei eta hamar mila-tara ekialdera.

Errepublikarren ontziteria bederatzi destruktorez;"Ulloa", "Jorge Juan", "Escaño", "Almirante Valdes","Antequera", "Lepanto", "Gravina" eta "Lasaga" eta bigurutzontziz; "Libertad" eta "Mendez Nuñez" osatua zego-en. Palmako bahian zeuden ontzi nazionalak sorpresan era-sotzera zihoazen.

Bestalde, nazionalen flota, Italiatik soldaduak etaarmak garraiatzen zetorren "Umbe Mendi" eta "AitzkorriMendi"(3) merkatal-ontziak babesten zihoazen. Hiru kruze-roziren zaintza lanetan: "Baleares", "Canarias" eta"Almirante Cervera".

Hasiera batean elkar ikustean, ihesaldiko maniobrakegin zituzten, handik ordu betera, berriz elkar topatzeko.Bigarren topaketa honetan, errepublikarrek izan zirenlehendabizi ontzi nazionalak ikusi zituztenak eta honekabantaila eman zien lehendabiziko torpedoak prestatzeko."Balerares"-ko manduak ohartu zirenerako torpedoak gai-nean zeukaten eta botatako torpedoetatik birek "Baleares"bete betean jo zuten, ontziaren erdi erdian.

O n d a r r o a 2 0 0 7

(2) CERVERA CABELLO, Manuel: "Crucero Baleares". Marina Ministerioko inprenta. Madril. 1948.

(3) Merkatal-ontzi honen jatorrizko izena "Altuna mendi" zen. Errepublika denboran Bilbon kartzela-ontzi bezalaerabili zen. 1934ko greba dela eta bertan egon ziren bost ondarrutar preso.

108

"Por aquí los pájaros nos visitan de vez encuando pero tienen muy mala puntería, se parecenmucho a los que andaban por ahí cuando yo estabaen casa (...). Cadiz 1937ko urtarrilean.

“Despues de varios dias de navegación porlas costas de Málaga y días antes por las costasafricanas llegamos hoy a Cadiz sin novedad despuésde un fuerte cañoneo por las costas de Málaga sinque nos molestara nadie. Aquí, los vascos, estamosdeseando de ir por costas de Bilbao a meterles unpoco de miedo a esas gentes que no resistiránmucho sin gastar mucha pólvora”. Cadiz 1937kootsailaren 12an.

“Os pongo en conocimiento que andamos por

los mares, y muy cerca de los pueblos que estántodavía con los rojos, sin ningún temor de que nosmoleste nadie y si algún día intentaran molestarnos,cara las pagarían los barcos comunistas”. Cadiz1937ko martxoaren 15ean.

“Desde el día que salimos de Algeciras hastahoy 15, que entramos en el puerto acompañado delhermoso correo que dejamos últimamente en la islade Palma de Mallorca, cogido cerca de Barcelona,cargado de aeroplanos, tanques, cañones, y otrasmaterias de guerra”. Cadiz 1937ko martxoaren 15.

"Hace unos días entramos a Cadiz después derecorrer todas las costas de los rojos disparandocañonazos a los barcos y cuarteles y demás lugaresseñalados por el mando. La toma de Bilbao noscogió en Cadiz donde desfilamos toda la escuadra,mas los soldados extranjeros y españoles”. Cadiz1937ko ekainaren 21.

“Algun día antes de que termine este movi-miento quizás dentro de poco ya haremos una visitapor esas costas aunque sea a meterles miedo y ensa-ñarles estas dos montonas, que hoy nos encontra-mos preparados para ir a cualquier sitio sin miedoninguno”. Cadiz 1937ko urtarrila.

Pedro Urrutia kainoilariak aurrez aurre bizi izanzituen gerra momentuak:

"Cadizetik urten gendun. Malaga jausteneuan orduntxe Malagatik eskapaondo ixun jentiKartagenan tzir. Hantxe artilleixiaz tiroten eongiñan."

Juan Arostegi labezaina zenetik, galdaretan egotenzen zafarrantxoa zenean eta ez zuen gauza askorik ikusten:

"Melilla be jun giñan, moruk hartzea, gerra-ko, ta Malagan desenbarka, da Malagan nahiezurten da, saka eindde, haxe ikusi neban, peni emoz-ten, ez gaztan gustaten holaik tratati."

O n d a r r o a 2 0 0 7

Goian, Baleareseko marinelak instrukzioan. BARTOMEU TERRASSAREN

ARTXIBOA. Alboan, Jose Maria Bengoetxea bere lagunekin. BENGOETXEA

SENDIAK EMANA. Behean, Domingo Aramaio 1928an. Balearesen hil zen.GOTZONE ARAMAIOK EMANA.

Zerbeza bat hartzen. BENGOETXEA SENDIAK EMANA.

Angel Orlando Aramaio ezkerretikhirugarrena, Mallorkako eritetxeanTxertxeleko gudako zauriak osatzen.GOTZONE ARAMAIOK EMONDAKOA.

Garai hartako portua gerra ontziarekin. FERNANDO RAMIREZEN ARGAZKIA.

111

"Gero torpeduk jo banin, aurre guzti bolazan. Sutan dana. Guk danok eskapa gendun.Salbabidaik be ezeukan, batel batik be ezeuan,motor bat euan bakarrik eta klaro, jentik salba nahiban, pentsaten ben ureta motorraz ureta junde salbaeingozile ta... Ein ben, bertan karga motorra, barkogañin, eta gero benga...

- Neu be hor...- Esan neban, igaxan ezekixe-nak danak, gero saka ta saka motorrai. Alla zininegalea, kriston etxetik bota ben ureta motorra jen-tiaz barrun... Harek danak itxo zin.

Neure ilusiñoi zan zeoze topati.

- La ostra, noa jun bi na- da euan pasamanukatezku dindilizke, kati jauzitxe, errementa zaninbarku, solte, ta behatzen dot da...

- Koño salbabidi behian, salbabida bat-ordun kortxozkuk zin, da, Dios... Gixon bat euanbertan, da neure boztin... hartu kati ta geldi geldikebaja nitxan ze saltoik ezin zan ein, ze neuk ikusineban jentik salto ein de barku apurtute euanetikgixonak burdiña tartea. Bat han, besti han, inkata,tripan sartute, zelako paraderu. Gero salto ta, jungiñañ hemeretzi, hemeretzi lagun giñan eta kabobat.

Eta kabuk esan ban:

- Ya basta, vamos a ir-.

Euan barkun bueltan kalma zuri zurixe, petro-leuak kalma etxen dau olatu be ta.

Hantxe euan zestonarrak esan ban:

- Goazen goazen, explotar pañoles todosmorir- itxoten ikusten genduzen gixonak eta gueskukin erramutan."

Kruzeroa hondora zihoan, ababorrera okertzen hasizen eta proarantz ere. Momentu larriak bizi izan zirenkubiertan. Hona hemen Juan Arostegik une hartan bizita-koa:

"Galdarak euazen hiru departamentotan, Bat,bi hiru. Gu giñan galdara de popa. Aurretik iñoresan salba, erditxik bez eta geure tokixan gelditxu-zan. Dana para zan, berbaik be iñok ez eban etxen,neu esaten:

–Ze demonio da hamen?- da gorutz. Gorutzaltza nitxan da sako bat euan sutan, esploziñoiazsue hartu ban danak, gorutz ixun sue ta ni azpitxikpasa ta gora urten neban, kubierta. Gora urtennebanin, atin ondun eon nitxan, da:

-Estoy herido- batek, da, heritxute euan. Geroofizialak etorri zin atzetik, da:

-¡Galdaras de popa!, ¡Galdaras de popa!¡Cerrad esta puerta!- geure pare arte euan ure.Tximinixe be ez zan ikusten, erdi erditxik apurtu zan.Nik puente de mandoik be eneban ikusi.

O n d a r r o a 2 0 0 7110

Zafarrantxoa hasi zeneko momentuak honela azal-tzen du Juan Arostegik:

"Guardixan neuan ni, te, halako baten, jentigora ta bera aringaingan. Hau zafarrantxo de kon-bate benetakure hau. Gu abor partin geuazen.Handik jun giñan bakotxe beran lekuta. Sei galdaraeuazen biztute zortzitxik. Da, Jose Astelarra neuazeuan, bera aurreko galdaretaku zan eta beran leku-re jun bir zan, da Josek eh:

-Txo... Hirugarren egunera lorik ein baik, dahamentxe nu gelditzea lo-. Eta hantxe gelditxu zan.Aurrea jun bazan ez zan salbako."

Badirudi "Lepanto" destruktoreak jaurti zituela"Baleares" jo zuten torpedoak. David Gasca, "Lepanto"destruktoreko nagusiak honela kontatzen du torpedoakjaurti zituen momentua:

"La luminosidad era intensa. El enemigo nocesaba de tirar, y guiado por los fogonazos de losdisparos, apunté al centro del primer buque, quesuponía que era el navío insignia, lanzándole lostres torpedos del grupo de popa, por orden de popaa proa, en el espacio de cinco segundos y conser-vando los tres restantes como reserva de cara a unhipotético encuentro posterior. Casi en el acto vimosuna columna de humo que salió de la chimenea delbarco atacado y un globo de fuego que fue aumen-tando de volumen y que se abrió a gran altura, ilu-minando todo el espacio.

Paralelamente surgieron dos fogonazos, unoa proa y otro a la altura de los pañoles de pólvora,mientras que las llamas corrían por toda la cubier-ta y se distinguía perfectamente como trozos deestructura se precipitaban al agua. Los buques ene-migos, como si les hubiese anonadado lo que acabade suceder, acallaron su fuego."

Pedro Urrutiak bere kanoitik argi-argi ikusi zuennola torpedoa ontzia jotzera zetorren:

"Pasa zin de, klaro, gu geure runbuaz segi,gixuzen Melilla tropakin, gero Melillatik pasatekoestretxu, da... La Batalla del Ebro ixan zanin. Da...Dios... Hasi zin... Geure almirantik kulpi euki ban.Ein ban iluminantik bota eta dana argitxu. Da botabanin iluminantik eurak geu ikusi. Torpeduk jobaneta danak hartu ban sue, sue hartu banin, baakixu...Salbeze quien pueda euan han(...) Ha torpeduLepantok bota ban.

Ni artilleru nitxan, nire kañoin euan Jesustalaxeru (...) Jesus Arrasate Burgoa. Hiru salbagiñan kañoi haretik, hamazortzi lagunetik hiru.(...)Gu geuazen plataforma baten gañin, kargadorin, daesplosiñoik airin botazkun. Torpedu ikusi nebaninetorten eh.... Estutazun ederra hartu neban, edertoikusten zan.

Nik ha ikusi nebanin... torpedu geuana etor-ten... Izurdi ur azaletik juten dan moure:Dsiiiiiiiiii...... Joban pañolin, aurre guzti dana bola-ban. Erditxik aurrea ez zan salba iñor be, puente demando guzti, danak, almiranti eta danak hil zin,danak."

Enfrentamenduak minutu gutxi batzuk iraun zuen etaberehala ontzi guztiak ingurutik desagertu ziren."Almirante" "Cervera"k eta "Canarias"-ek errepublikarrendestruktoreen erasoaren beldur, eta merkatal ontziak zaindubehar zituztelako ihes egin zuten. Errepublikar ontziak ere,ospa egin zuten, ezinezkoa baitzitzaien kruzero nazionalakharrapatzea eta pozik zeunden beraien garaipenarekin.

Masta, "3" eta "4" dorreen gainera jausi zen.Agintarien lekua eta tximinia suntsituta gelditu ziren etamunizioen gelek sua hartu zuten. Mando guztiak hil ziren,Vierna almirantea barne. Marinel asko torpedoen eztandabortitzaren ondorioz bat-batean hil ziren, beste batzuk suakerre zituen, eta uretara saltatu zutenak ontziaren petroliotanigeri ezinean ito ziren. Beste batzuk ontzia hondoratzeansortutako ubilak irentsi zituen. Hona hemen Pedro Urrutiakbizi izan zuena:

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Ezkerrean, Cabo de Paloseko gudaren eskema.Erdian, Baleares kruzeroaren kanoiak.Eskuman, Jose Astelarra Lopez de Letona. ASTELARRA SENDIAK EMANA.

Baleares urperatzen.

113

Gero han apartin argixak, argixe, da tenientiatzea jun zan, da linterniaz, ta, ta, ta, da esaban:

- No son rojos-. Da kañoik euazen eurai apun-taten da...Neuk esan neban:

- On gazen moure botaten batzau, gu ez gasalbako eta hareik bez, iñor bez.

- Son ingleses- esaban.

(...) Inglesak alla zinin lenengo eiben batelakbota.

Lenengo etorri zin de atraka ein zin, de puntiikutu eitzan bañe gero eskapateko, esplotatekomorun euan da. Gerua gora, gerua gora, barku.

Neuk be entzuten neban atzin uran zaratigerua gexa, gerua gexa. Popi gerua gora, ta saltoein neban, bañe ez salto eh... Erozelanik, eh!

Soka bat euan dindiliske eta amatxu etxenzan, da behian elizak, da saka, da saka, da balantzahelizak salbateko, da nik eztai noa salto ein neban.Gero gixon bat han euan barrikiai agarrata ta metrobatea tabla bat, da haxe hartu te okotzan azpixanipini neban, ta arnasi hartu.

(…)Beste askok salto einbenak, ondarruta-rrak eh!, ondarrutarrak, uretan denpora gexei eonda eon...Da batelai agarrata."

Igerian ez zekiten batzuk azkenen momenturarteitxaron zuten ontzi gainean. Pedro Urrutiak honela ikusizituen:

"Helize gañin ikusten zin hainbeste gixon,hantxe, eon da eon, sikotan, aguantako rauela pen-tsaten, bañe hondua zanin, harek remolinuk danaktxupaban."

Esaten da, ontzi ingelesask "Baleares"era hurbilduzirenean eta kruzeroa urperatzen zihoala, tripulazioak

"Cara al Sol" abestia kanta zuela. Juan Arostegiri honetazgaldetzean hau dio: "Cara al sol neuk be kanta neban."

Bizirik irautea lortu zutenak "Boreas" eta"Kempenfelt" destruktore britainiarrak jaso zituzten ureta-tik, eta igerian destruktoreetara hurbildu zirenak, ontzienhegaletatik jaurti zituzten soken gora igotzen ahalegintzenziren. Txikotak uretan zegoen petrolioaz beteta zeuden etaasko, txirristadagatik igo ezinean, indar gabe gelditu, etabertan ito ziren. Igotzea lortzen zutenek ingelesek heldu etakubiertan etzanda deskantzu hartzen uzten zuten. JuanArostegi izan zen igotzea lortu zuenetariko bat:

"Destruktorak bota ban aurretik soki eta atze-tik be soki, ta batelak ixitxun euazenak batzen...enbarka, enbarka. Neuk be agarra netsan sokiai,aurrekuai.

Inglesan barkun, etorri gaztan teniente nabi-xu, español ekixen primeran, esastan:

- Cervera?- ta...

- Baleares- esan netsan,

- Ahí tienes tus amigos- esastan. Baja nitxan,da ikusi nebanin soldauk behangañin danak, heri-txuk eta... Haxe zan...

- Hon hamen ze einbir dot ba?- urten handikda tximinixan ondure jun nitxan, da jarri nitxan, damobiu ezin, ezin mobiu, bañe ikusi, etxen neban.

- Hau zelaku re ba... Ni hildde na- mobiu ezin,eskoik pe eta ixebez, da etorri zan bertaku, da potobaten emostan, nik kafi zalakun, emoztan... Da drak,barrure. Gero handik gerua eh... Hau zelaku re ba?Eztarrixan kafi hotza eta tripan bero beru? Koñakaero. Orduntxe mobiu, zentellin letxeik geatu haretxe-az entseire. Zelanik berotu tripi!!.

Erropak zikatzen ipini nitxuzen eta gero billo-txik etorren batei emon netsan maiñeri, eta bestebatei prakak, eta gero neu alkondara mehi-mehiaz.Beste batei neukazen bendak ipini eta hurrengo egu-nin ospitxalin eskertu eistan."

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

112

Altzanitxan kubierta, euazen galdaran txapakerrematetatik soltata, txapak kubiertan da jentitxapa tartin de... Eronun.

Ni altza nitxanin, lagunan bille hasinitxan,da, Antonio Etxaburu ikusi neban, erreposte-ru zan, da euan puente aurrin, da hamen dator, kojo,kojo. Explosiñoi enbanin ureta bota ta gero barkukaurrea einbanin, barrure sartu zan. Da, neure boz-tin esan neban:

- On honei ze ein bitzat nik ba?- erunetzazensei kareta eta

- Hamen- esan netzan eon hamentxe, eon, honmantata jun bir nata, da, jun nitxan bera, mantakhartu te laga neban bertan... Gero Jesus talaxeruetorri zan, da, kortina handixe emon netzan. Da: -hamentxe egon!- esan netzen.

- Hondua baño ariña neu etorriko na ta, sueamatatea nute.

Baldakin hasi giñan ure botaten lenengo etaurak fuela eukanez, aiba!, sue gexa ta ofizialak esaz-kun apartiauatik botateko. Gero bestikana junnitxan. Justo Latxanbre ta, jarritxe euazen atzin, dadiñosta:

- Hau noa ru be?

- Sue amatatea,- nik. De

- Jarri hamen- esaztan.

-On bihar tantaik be eztou enbir, biharra geroallakoazku te, barku hundiuten danin-. Ha ni bañozarraua zan da... Etorri zan gero bilbotar bat, koñakbotelliaz, de zigarruk be baeukan, da gu hantxe,geruata atzera.

Jente askok salto enban tabla ta guzti ureta,eta tablik emotetzen golpiaz, bertan gelditzen zin.

Motorrekuk sokiai agarrata ikusten nitxuzen,bañe jamonik bez harei, egoistak. Beste batzuk keja-ten, aaahhh!! Erreta, keie ahutik urteten.

Gero heritxuk altzatea jun giñan bera, daorduntxe Celestino serenuk, berak irai ban altarineuan Karmengo amabirjiñi. Da haxe irai ban berak,da ontxe oraziñoi enbitzau de, eskatu berai, da nikeineban, da gero salbik erreza genduzen, da oneskatu bakotxak berak nahi dabena, da JuanArakistain zan geure ondun, da bixok alkarreaz, da.

- Ze eskatutzazu be?- Esaztan berak. Da nik:

- Hamendik salbaten banaz ondarrukoAmabirjiñi Antiukun mezi esangotela.

- Neuk be hoixe eskatutzat,- esaztan.

Beran anaxik komuniñoi enbanin Antiun esangendun mezi.

Gero tablak botateko esaben ureta, bañe atze-tik. Nik halakoxe tabla bat hartu neban uretan."

Angel Orlando Aramaio ondarrutarra ere han zegoenzauri larriekin, "1" kanioiko kargadorea zen. 1961eko ekai-naren 22 an Palma de Mallorcako egunkari bateko elkarriz-ketan honela kontatzen du bere azken orduak "Baleares"kruzeroan:

"- Estaba de guardia y de cargador del cañónnúmero uno de superficie. Sucedió sobre las dosmenos cuarto de la madrugada. Estaba situadoexactamente en el lugar donde se partió en dosmitades el barco.

- Resultaría herido naturalmente...

- Quedé con la espina dorsal fracturada yaplastada, perdí por dos veces el conocimiento peropor fín pude alcanzar la popa... Allí estuve cerca deuna hora y media, rezándole a la Virgen de laAntigua de Ondarrua...

- Y cómo continuó "su" episodio?

- Para qué le voy a contar. Despues de miladversidades y peligros de muerte fuí recogido en elmar por una barca y entonces recuerdo que empezóel dolor físico... Me trajeron a Palma."

Eztanda egitean sortutako suaren argitasuna, ingu-ruan zenbiltzaten destruktore britainarrak ikusi zuten etabertara urreratu ziren. "Boreas" eta "Kempenfelt" ontziakziren. Berehala hasi ziren ito beharrean zeudenei laguntzen.Hasiera batean destruktore ingeles bat "Baleares" kruzeroahurbiltzen saiatu zen baina maniobra hau oso arriskutsuazenez, atzera bota zen, "Baleares" sutan zegoen eta apurkaokertzen zihoan; helizeak ur kanpoan zituen jadanik.

J. Arostegik ingeles ontzia aurrez aurre zeukan:

"Gero etorri gaztan teniente makinisti, zaha-rra zan ha, Don Juan Albariño.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Ezkerrean, Angel Orlando Aramaio lagunbategaz. Eskuman, Angel LegardaBengoetxea. Balearesen hil zen. SENDIAK

EMANDAKO ARGAZKIA.

Angel Orlando Aramaio.

114 O n d a r r o a 2 0 0 7

Goizeko bostak eta zortzi minutuan "Baleares" urpe-ratu egin zen. Ontzi ingeles gehiago etorri ziren laguntzera:"Blanche" eta "Brillant" destruktoreak eta "Penelope" kru-zeroa. Gero, "Almirante Cervera" eta "Canarias" bueltatuziren marinel guztiak hartu eta Mallorcara eramateko asmo-arekin. Ingelesen ontzietatik kruzeroa nazionaletara solda-duak pasatzen zeundela errepublikarren hegazkinak azalduziren zeruan. Hegazkinak, ontzi nazionalak eta soldaduakzeramaten txalopak bonbardatzen saiatu ziren baina hutsegin zuten. Hegazkinak agertu zirenean, Juan Arostegi txa-lupa baten zihoan "Canarias" ontzira:

"Gero Canariasera pasaten. Ni ein nitxanestriborretik aborrea pasa, lenengo duzela eritxuk.Pasa ta pasa. Pasa zin eta enbarka geu. Juan deDios be hantxe. Sartu giñan geu te, abante. Bañeerropa gitxi neukan da haxe fresku euan, de erra-mutan gixuzen batelin, de saka ta hotza akatela talaateko erramutan, da bera neuri gaixki esaten...Mekauelapuñeta...

Ixe allaten gazela Canariasea, ikusi nebanCanariasen kañoik mobiuten da, jenti aurrea, jentiatzea.

- Ene- esan neban -zafarrantxo de konbate dahau- da behatu neban eta beatzi edo hamar abioiixango zin. Etorri zin hareik eta bota zitxuzen bon-bak barko bixan erdire ta buelta atzea, enbarka taPalma."

Pedro Urrutiak Ingeles destruktore batetik ikusizituen hegazkinak, zortziak eta hogei eta hamabost minutuziren:

"Lenengo sartu giñanak destruktorin geugiñan eta hantxe geuazela jenti batu te batu, etortenda abiaziñoi eta hasten da bonbardeu jentiai, dedestruktorik esaben ze, diar eitzen altabozetik bate-lai etorteko, sartu... Te han geatu zin danak, salbezequien pueda."

Juan Arostegik eskertu egiten du oraindik ingelesakeman zieten tratua eta egin zuten lan humanitarioa:

"Inglesan barkuk kolori ederra ezeben erun,dana fuelez beteta geu altzaten, dana zikiñe. Fuela

galtzarpetik te uletik ezin kendu, handik geroa beezin kendu.

Inglesak ondo porta zin, ehundeberrotamarpertsona geuazen, ipinizkun toldu, haixik ez jote-ko(...) jaten be emozkun, arrautza biñe ogi zatibaten, ia zemat arrautza dizen... Batzuk keja ei zin,zelaik keja leike... Hareik biharra dezente ein bengeu salbaten. Tabaku be emozkun, potokari."

Hegazkinen beste eraso baten beldurrez marinelen

Ezkerrean goian, Boreas destruktoretik Canarias kruzerora naufra-goak eramaten. Goian, Boreas Baleareseko marinelak Canariaskruzerora eramaten. Ezkerrean, hegazkin errepublikarren bonbar-daketa. Behean, Canarias destruktoreari hegazkinak bonbardatzen.

Angel Orlando Aramaio eritetxean. Inguruan, Angel Aramaioriemandako dominetako batzuk.GOTZONE ARAMAIOK EMANA.

Alboan, Balearesen hildakoen omenez eraikitako lehenengoko monumentua.Monumentu hau barra puntan egon zen eta olatuak apurtu egin zuten. Behean ezkerrean,

Balearesen hildakoei eraikitako monumentu berria. Erdian, Baleares hildakoen omenezeraikitako Kapera. Eskuman, Balearesen hildakoei egindako omenaldiko egunkari zatia.

GOTZONE ARAMAIOK EMANA.

ontzi aldaketa eten egin zen eta "Canarias", "AlmiranteCerverak" eta "Kempenfelt" destruktoreak naufrago guztiakPalma de Mallorkako eritetxeetara eraman zituzten. Marinelaskok kolpe bortitzak zituzten baina gehienak erreta zeuden.P.Urrutiak besoa zuen erreta:

"Neu be ille betin eon nitxan hospitxalin erre-ta(...) ospitxalin eizten lenengo bendak ipini, bendigero, haragi bizixin peata. Haragi gorri gorrixe, okelagorrixe igual iguala, ta ha soltaten miñe... Gero arobatzuk ipinizten bendik haragixe ez ikutzeko."

Angel Orlando Aramaiori eskuineko besoa eta hankaerre zitzaion eta metrailak bizkarrezurra zapaldu zion. 561egun egon zen hospitalizatuta. 1973an "Cuerpo de CaballerosMutilados de guerra por la Patria" erakundean onartu zuten.Honela laburtzen du bere ibilbidea:

"Me trajeron a Palma y estuve primero dosmeses en el hospital Militar y después cincuenta díasasilado en la casa de juez de Primera instancia donRamiro Sanchez Crespo, cuya hospitalidad recordarémientras viva... Por ultimo fuí evacuado a SanSebastián y recorrí numerosos sanatorios... Mi mutila-ción es de cuarenta y ochociento por ciento."

Osatu zirenean permisoa eman zieten, eta gero, besteontzi batzuetara destinatu zituzten. Gerra amaitu eta herrirabueltatzean Udalak ohore handiz agurtu zituen.

Omenaldiak eta kondekorazioak ez ziren falta izanbizirik bueltatu zirenentzako eta hildakoen oroimenez,"Dronge"ko arkaitzean monumentu bat eta kanposantuan hilkapera bat eraiki zitzaien.

1206 marineletatik 765 hil egin ziran eta beraien harte-an 18 herritar. Sorte handia eduki zuten bizirik irten zuten441ak, batez ere etxera bueltatu ziren 29 ondarrutarrak.

SAIBIGAINDIKGERNIKARA

APAIZGAI BATEN GUDARITZAKOIBILERAK

Ioan Arantzamendi

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

117O n d a r r o a 2 0 0 7

1936ko urria.

Ondarrutik bitan alde egin genuela aitatuko dut.Lehenengoz Santoñara arrasteroan -"IbaiEderra"?-. Baina jakin genuenean erreketeak etzi-

rela Ondarroan sartu oraindik, etxera bihur ginen ostera.

Bigarrenean, "Reina de los Angeles" lurrunontzian,REINAko baporian, gu eta hainbat lagun Gipuzkoatik ihe-sika Ondarrura etorriak, andoaindar apaizgaiak tarteko.

Elantxobe baketan zegoen, eta baketsu bizi izanginen epe luze baten, beti ere ekialdeko arrantzaleen kezkazeta arduraz. Onartuak izan ginen, eta bada zer esan eta ida-tzirik. Baita zer eskerturik bertako apaiz, biztanle eta agin-tariei...

Bakoitzak noranahira gure burua biderazteko astiaeman ziguten.

1936ko Gabonetarako Bilbon ginen aita eta biok.Agustin anaia ere han agertu zen. Lana zuen. AitaPlentziara adinekoekin, Ondarruko udalaren bitartez.

1936ko otsailak 20.

Ni gauez hasi nintzen lanean, Zugaztinovia kalean3an, beheko solairuan, koipez blai zetozten europar lehenguduko tiro edo jaurti bakarreko fusiltzarrak garbitzen.Jarraipen segidako bala jaurtitzeko goragailurik etzuten, etahatzamarrez jasotzen genituen parera. Balak, handiakeurak, multzoka txamarrote-poltsikoan edo ta saku txiki-txoetan eramaten zituzten gudariek.

Hormaetxea zeritzan jauna zen agintari, besteELAko baten laguntzaz. Nire lehengusu M. Presillaren

bitartez, Sta. Maria Kalean, ELAkoekin harremanetan jarrinintzen eta Bilbao uriko biztanle ziurtagiria lortu nuen.

Jaurlaritzan ere eman nuen nire izena gudaritzarako,eta aita Mikolas (Nikolas) izekonera otorduan azaldu zitzai-gunean, mendirako nire asmoa agirian jarri nion. Berak,adina banuela zernahi egiteko, eta neure erabakiak ondooldozturik har nitzala ohartarazi zidan.

Beste aholkulari zuhur bati men eginez, on izangonuela eta, neure "gogoz" Zornotzako Larrean karmeldarrekzuten lekaide-etxera bideratu nuen neure burua, euskogudarosteko "Morse" berezia ikasteko asmoz.

Artikulu honetan gerra denboran zehar Juanito Arantzamendik bere egunerokoan idatzitako zenbait oroitza-pen azaltzen dira. Juanito Arantzamendi apaizgaia zen garai hartan, eta gerraren hasierak Ondarroan harra-patu zuen, oporretan. Laster eman zuen izena "Arana Goiri" batailoian, eta apaizgaitegitik fronterako bideahartu behar izan zuen. Gernikako bonbardaketaren lekuko ere izan zen, beste gauza askoren artean.

Guda Ikuslari Txartela 1937an Bilbon

Bilbon Nuñez tar Bingen eta Arantzamendi tar Joan jauparigaiak 1936-XII-18an.

119O n d a r r o a 2 0 0 7118

1937ko otsailak 24

Nire neure eguneroko txikian hauxe jarri nuen:

"Goizetik soinua juagaz batera, azur eta ipur-diko minez jagi naz. M.J.A. (Mezan jaun artu).Gozaldu zutunik. Ikasketak egin ondoren, ostikoke-tan jolastera eguerdirarte. Gaizki jokatu dot. Logelaaldatu daustie. Baskaltzera: Barbantzuak eta arrozapaparduagaz. Gose andia. Jan be ugari, ederto. Oegainian irakurten.

Bazkal aurretik, bestaldetik ihes egindakobatzukaz egon gara. Konpainia bat suagatua izen eida paxisten artian.

Klasera. ARANA GOIRIra bialdu nabela esandeustie gaur. Klasetik urten eta baserri baten moro-kila jan dogu: ederra!, 0'60 pts.n. Zonotzara opo-rrian. Gero etxera (Larreara). Apaldu fideoa papar-duagaz. Gaur Txomin etorri da. Beste barikMARTIARTUkoegaz oera".

Juanito Gonzalez ezagutu dot: plentziar korrikalaria,ospetsua eta xelebrea oso. Baikorra, alperkeria nola kenduzekiena. Mendiz Lemoaraino eramaten ginduen korrika.Ohiuka: "con que os duelen los pies, eh? Martiartu!RRAA!!"

Zornotzatik barikuan irten neban. Alkondara, ozkin,azpil, barruko soineko eta kapotea emon euskuezan...

1937ko epailak 15, astelehena

Egun batzuk Bilbon emon doguz. Kepak eta Luisekbe bai. Ikastetxera goizian. Pitarke Jaunarekin filosofiakoikasketak egiteko gogoz. Etzegoen aurrerapen handirik.

Arratsaldean Lekeitiorako agindua jaso genuen.Manta bat eta 140 laurleko hartu nebazan: 100 Kepari geureetxerako emon.

Lekeitiora ondo heldu eta lo be ondo. Udaletxiabeian geban. Goizero mendiratzen ginen Mereludi-Aldeko-Eizmendira, gauero Lekeitiora bihurtuz oheratzeko.Gurekin batera ziren Ziaurriz eta Abundio ere.

GEHIGARRIAK. Zornotzan "Morse" ikasitzateman ondoren, ELKARTZEAK (Enlaces y Trasmisiones)osatzeko, ustez, gai giñenak, frontean ziren batailoietanbanandu eta kokatzeko aukera izan genuen. Apaizgaiakginenok armarik hartu barik ibili gintezkeala erabaki zuenJaurlaritzak. Eta gainera, geuk begiko genuen gudarosteaaukera ahal izan genuen. Nik ARANA-GOIRI batailoia jonuen begiz, nire adizkide apaizgai Pello Anakabe etaLuziano Urruzuno kapellaua, bertantxe gudari lez zeunde-lako: biak ondarrutarrak. Gero, egunen iraganean, herritargehiago ere kide izan genituen:

Domingo Gartzia "belarrimotz", Gregorio Urresti(Patxi Andiketxe), Pedro Zubikarai (Deun AnderrekoSabinoren anaia). Beraz, neu ere gaurtik gudari naiz, bene-takoa, mendikoa.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Lekeitio

1937ko jorrailak 13

Benetan hilabete betea eman genuen Lekeitio-Mereludiko frontean. Gure beharra lerrotzea, tinkotzea etaloturak egin eta iagotzea zen. Asterrika aldetik, Kalamendi,Mereludi, Eizmendi, Izagirre, Ateun ...

Kalamenditik gure Kanttoipe etxea ikusten genuen,baita Arrigorritik Ondarrura zetozten italiarren autoenfarol-argiak. Telefonoko hariak jarri eta gorde. "Aldeko"baserritik "Irimineta" baserrira aldatu, zentraltxoa finkatuz.Gehienok Eizmendin egiten genuen lo; guardikoekIriminetan.

Hor geunden, Berriatua azpian, Txinurri, Pertika,Gorozika aurrean, lan apurtxo bat eginez, gudaldiak izanlezakeanen bakerik zoriontsuenean.

Gaur, ordea, AMAIUR batailoiko gudarien aurpegie-tan ikusi ahal izan dugu gudak marrazkituriko hatzamarka-daren urratu zitalik. Eta Asturiasko frontetik zetoztela jaki-nik, sentimen zindoenarekin egin diegu abegi. Gure etaetsaiaren lubakien eta egoeraren berri ere eman geniengero, guk alde egitean, atseden apur bat izan zezaten.

1937ko jorraileko 13-14, asteartea

Goizian AMAIURek aldatu gauz. Lan ugari izandogu. Lekeition bazkaldu, eta Mañariruntz hasi gintzan,itxaroten geneuzkan autoetan. Laster genituen egazkinakgainean. Eleizara sartu eta apaldu edo...latako atuna etamokolu edo txokolatea. Basetxe batean lo. Geureak egazkinbat ondatu eutsoen etsaiari.

1937ko jorrailak 14

“Goizian gudari batzuk mendirantz joanjakuz. Ez da zarata handirik. Beste barik oilaskoakjan gebazan eguerdian. Arratsaldean, geuk Allustialdetik ekarritako bildots bat hil eta begira egon adiadi.

Laurak aldian, gure mutillak mendijakgorantz asi ziran. Ezin ziran tarteka ikusi. Bostetansuaga (kañonazo) gogorrak gure aldetik: 1.500baino geiago. Illunabarrian mendia geuria zan.Gabaz "enlaze" izateko neu nintzan. Amaiketannekatan, baina pozik oeratu nintzan, lur gaiñianizan arren be. Amabietan larri deitu eusten:¡Bediaga il da”.

AZALPEN GEHIGARRIA: Mañarian, bidezabalkamiño nagusiaren hegalean zegoen etxe apain bateanzuten ostatu gure agintariek. Han nintzan ni neu ere, etxebarreneko harmailetan, elkartze lanetarako aginduen zain.Hitz ozenak zetozkidan. Bediaga zan bat, gure komandan-tea, eta Ibarrola Tte. Koronela bestea. Hau inguruko sekto-reko nagusia zen. Honek honela zion: "Pues hay que tomarla loma, cuanto antes mejor!". Eta Bediagak: "Se tomará,pero esperemos a que se ponga un poco el sol; no voy aexponer a mis hombres a pleno sol a merced de las ame-tralladoras y cañomes del enemigo; además nos ve la avia-ción". Eta Ibarrolak: "Hay que atacar, atacar! -zion uluka,emakume negarti baten antzo-. Para eso estamos! Sonórdenes del Estado Mayor y hemos de cumplir todos..."Orduan Bediaga gure komandanteak, duintasun benetakoe-nagaz eta itzelezko goibeltasun itzal eta samintsuarenare-

Hilari Laka Aldeko baserrikoa eta M. Jesus Laka Altzane baserrikoa biak Eizmendi Auzokoak.

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

121

kin: "Se tomará" esan zuen. Bat batean, haserreari eutsi ezi-ñean, jaka barneko poltsikoan eskua sarturik, zorroa ateraeta alboan zuen gudari-laguntzaileari eman zion esanez:"To, zerbait gerta ahal balitz ere"! Eta bere aldarte txarraeskutatu ezinik, agur soil bat eginez, gelatik at bidezabalazeharkatuz, mendirakoa hartu zuen, gudariengana. Ez nuengehiago ikusi. Atarian gelditu nintzen aginduak jasotzekoitxaroan.

Bostetan gure suagek (kañonazoek) ekin zioten era-soari. Erruz. 1.500 baino gehiago. Gero isil unea, une luzea.Arratsaldearen luzea! Iluna desira eta bihotza bakarrik ilun.Eta gudariak, zatorrak edo narrazkiak bailirean, zuhaitzezzuhaitz, bala artean gailurrera urbilduz ixkutuan zihoazte-la...horra aingeru aldra bat laino ilunez jantzirik! mendiainguratzen... era BEDIAGAk orduan: "AURRERA! GORAEUZKADI!". Eta Saibigain geurea zen berriro.

Mendia bai baina... Lagunak? Zenbat bizirik? Zenbathilik? Bediaga hil dela! Garaipenaren poza bera ere min-gotz bihurtzen zitzaigun hilotzak ikustean.

Elkartzen lanetan zebiltzanak, munizinoa gora etazaurituak behera ziharduten.

1937ko jorrailak 14-15

Mañaritik Saibigainperako bidea amaitu barik zego-en; txilindroak oraindik zapaldu gabeko harri koskorrez,dena legartsu... Orkatillak bihurtzeko arriskuan egin beharzen ibilbidea, batez ere zamatuak zebiltzanen aldetik.

Gauez, berri negargarriak jeisten zizkigutenSaibigaindik:

"zaurituak hotzez hil zorian zeudela; nahiagozuten koñaka munizinoa baino...".

1937ko jorrailak 15

Gaberdian erne nintzen, harat honat, denetara iritxiezinik, aginduak jaso eta zabaltzen. Egunsentian, kamille-tan zetozteneri lagundu eta basetxe bateko sukaldera era-man. Negar egiten zuten morrosko batzuk, eta ezin genuenjakin zaurien minez ala hotzaren hotzez ote zen.

Sei ta erditan, atariko harmailetan etzan nintzenhotzikara batean eta logurez. Zazpi eta erditan, jantzi etaziztu batean, Bediagaren gorpua bilatu asmoz, mendiraginen. Ibilaldi neketsu baten etsaiaren tiropean, etxera itzu-li behar izan genuen hutsik, gorpu barik. Eta ahora zertxobat eraman orduko, egazkinen erasoari ihesika, harbisorobatean etzan ginen; gezurra badirudi ere, neure izu, ikara,bildur eta guzti, une motz bateko barealdian, lo kuluxka bategin nuen, mazalean lur hezea nuela, danbarhotsak hitzartuninduen bitartean neure harbitzan.

Ohera aldatu nintzenean, eguerdiko ordu biak ziren.

Laster Durangorako bidean ginen, egazkiñak, lagungaizto, gainean.

Handik hemendik, gudariak treneko geltokira hurbil-duz zetozten. Ioannes zaharra, Barkin muzkiztarra neureikaskidea! bizirik kalean. Besarkadak! Eta Bilbora trenean,zaurituak gogoan genituelarik. Galdakaotik iragaitean, jen-dea galdezka, zerbait jakin nahirik, galdakaotar asko bai-zeuden gurekin. Eta erantzunik ez, geuk ere ezer gutxigenekielako.

O n d a r r o a 2 0 0 7120 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Elgetako frontean

Bibo berdintsu, oinez gudaletxera azaltzean. Etzenerreza nor non eta nola aurkitzen zen jakitea. Ez dakitbaina, 30 hildako eta 300 bat zaurituak izango ziren.

Hamaiketan etxean ginen; pare bat arraultza irentsieta ohera.

Gure etxean ez zidaten igarri, ez antzik eman gerta-tutakoez. Beti asko ibiltzen bait nintzen hara eta hona etengabe. Gehiegi. Hezurretan nengoen, zotza bezain argal...Beraz, atseden behar nuela eta ohera bidali ninduten.

Saibigain mendia Salsamendi Bon. Disciplinarioarenesku laga genuen. Ez luzaroko, zoritxarrez.

1937ko jorrailak 16, 17, 18, 19

Bilbon atseden egunak gudaletxean, kuartelean.Bigarren egunean Mañarira itzuli ginen berriro Bediagarengorpua eskuratu guran bina ezinezkoa zela ikusirik osteraBilboratu ginen. Ni neu Mañarian egon nintzen mendiratubarik. Etzegoen zereginik.

Senideak eta lagunak agurtuz nenbilen, baina hilda-koen gomutak eta jakinminaren harrak barne bizitzara bul-tzatzen ninduen.

Nire lagun andoaindarra Beraza ikusi, beste abadegaibatzukaz eta Bediagaren aldeko mezatara izan ginen. Gerotrenez Ugarora eta oinez Zollora, Koldoren etxera (KoldoLarrea ikaskide eta adizkidea oraindik mendira gabea zen),zorionak emanez, haren amaren esku goxoko sukaldekoadaztatzera. Zollon Larizgoitia nuen lagun eta UgaonUrtiaga "Azpiri" dantzari azkarra gure batailoikoak.

Kizkitzaren liburuak erosi, zinera joan, elizkizunakjantzi lagunduz (zer esan nahi du esaldi honek?)...

Gure gudaletxe egoitza aldakorra izaten zen:Cervantes, Basarrate (eskolak?), etabar. Beti han lotaratzenginen nonnahi ibilita ere.

1937ko jorrailak 2

Pellorekin elerti idaztia irakurri. Nuñez agurtu.

GEHIGARRIA: Gure lagun Nuñezen aita txapeloke-rren Kapitaina da. Errekluta kaxan dago. Ni haren etxeanizaten naiz inoiz. Lo egin ere bai. Beste anai bat kaboa etabestea bizarkentzailea oso jatorra.

1937ko jorrailak 22

Gudaletxean irten barik. Egazkinak sei bidar etorridira. Bilbotik irtetzeko gertaketak egiten ari gara. Jantziakeman dizkigute, eta komandante berria aurkeztu: LeonSalaberria ermuar gaztea. Lehenagotik, behin neuKalamenditik neure Ondarruko etxera begira nengoelarikhurbildu zitzaidan eta Lorentzo neure ikaskidearen anaiazela argitu. Abeslariak biak. Kapitaina zen artean. Nolakoaote? Belgikan ikasketak egina ei da.

1937ko jorrailak 23

Goizeko hiruretan jagi eta lauretan Berrizera.Eguraldi txarra. (dia trimotor). Egazkin goiztiarrak gaine-tik. Berrogei ta hamar bat ordu biak arte. Trenbide ondoko

Saibigain. 1 Pello Anakabe, 3 Jesus Elexaga-Kizkitza, 4 Iriondo, 5 Julian Elorriaga.

123

etxeari zati galanta kendu diote bonbaz. Izugarrizko naste-borrastea zen kaleetan. Kale estuan, auto, gudari, tresna ...ta burrunbaka egazkinal. Komandantzian nintzen guardiko.Barbantzuak latan, urdaia, ogia eta ardoarekin egin doteguerdia.

Gure bi konpainia, Kortabarria eta Gorbeia, Elorrioaldera joan dira. Besteak Santamarinazar Intxortaren aurpe-gira.

1937ko jorrailak 24

Benetako guda zakar baten giroan sartuz goaz.Elkartzen beharrak azkartzeko agindua jaso dogu, konpai-neen kokalekuak zehaztuz gudari sakabanatuak bideratze-ko. Bala ziztu artean ibili arren, okerreko bidetik ibili edo,ez dogu gure konpainiarik aurkitu. Arratsaldeko bostetatikilundu arte galduta genbiltzan.

Gaueko hamabiak aldean, Elgeta-Intxortaren aitzinaarakatuz gero, arrasatear "Dragones" saildiko gudariekinegin dogu topo. Haietako bateri bizkarrean zekarren upel-txoak ihes egin dio malda behera burrunbadan pasa da gureburu gainetik. Garbitzeko ere!

Elorrio aldera ere jo dogu, eta herri aldera gentozala,"ALTO! QUIEN VIVE?" eman zigun Zabalbide bilbotar(Bilboko?) batailoiko Pascual tenientak. Eta guk: "ARANAGOIRI". Eta Pascualek: "Vais a la boca del lobo". Halaxezen. Erreketeak ere "alto"ari erantzuna eman zioten:"Arriba España, viva España" bat batera. Hango tirohotsa!, eta gu ilunetan sakanean, bien artean, gora nahieanindar ahulekin, burdin-arantzazko sare hesiari esku soilikhelduz, tiroka ziharduten Zabalbidekoengana iritsi ginen,beraien fusilak eskuekin saihestuz.

Nirekin ziren Elkartzeako Roig eta Teixidor guda-riak. Roig, kataluniarra, zauritua gerta zen tiroketan.Ukalondoan. Teixidor eta biok, goizeko ordu biak aldera,herriko argietara hurbildu ginen. Nora? Zaldibar zen.Goizeko hirurak ziren Berrizen geure ibileraren berri emangenuenean.

"Zabalbideko batzuekin banandu dogu apa-ria. Eskerrak Jaunari eta Pascualeri. Aldi larriaigaro dogu"-idatzi dot.

1937ko jorrailak 25

... Atzo sagasti batean irakurtzen egona dut gogoan,zaratatik ihesean, Etxenike txikiaren egunari berea emonaz.

Gaur, mendiratzean, benetako gudan sartu naizelaohartu naiz. Santamarinarzartik Intxorta aldera begira nen-goela, ohiko ez nuen bala ziztu biziak ingura ninduen."Lurrera!" oihu egin zidaten. Halako zaparradarik!

GEHIGARRIAK: Goizetik bazen izkanbilla etazarata herrian. Dena zen arin-aringa eta laster nahia. REBE-LION DE LA SAL, AVELLANEDA eta gertu ziren mendi-ratzeko. Avellandakoek guk utzitako bide beretik zihoazte-la ikustean, ni neu hurbildu nintzaien, eta Castet koman-danteari, leunki baina irmo eta sendo "hortik ez" adierazinion. "Hor, sakanan, erreketeak daude eta datoz. Geurieraso egin digute goizaldean". "Ez al da bildurra izango?",erantzun zidan. Min eman zidan arren, ez nion ihardetsi.Sermolari kaxkarra behar nuen izan aintzat hartua ez izate-ko. Bera dotoregi jantzia zegoela neritxon, bilbotar handi-kien antzera, abertzale berrien isladan. Bestalde, abertzalelez, pozgarri zen heure amak iñudetzat edo aiñatza eginzuen sendi edo familiako bat abertzale lez azaltzea guda-rostean. Gurean, gai horretaz berbalekuak izaten baigeni-tuen.

Mendian sar, eta osto eta adar artean galdu orduko,tiro hotsak nabarmen ziren hurbilean, eta gure batailoiamugitzen hasi baino lehenago, hor dakarte Castet tiro bataurpegian duela. Zauriturik? Hilik? Nunbait!

Suagak gogortuz ziharduten hamabiak alderako, etaatzeraka "erretiradan" jo beharra zegoen. "Azpiri" eta bestelagun batzuk, Zaldibarko eliz-torrera igon ziren ametralla-dorea bizkarrean jasoz. Mendi behetik zetozten erreketeakgalgatu behar ziren gure mutilak herritik atera bitartean. Nielizako atean nintzen; postontzia hustu nahi nuen astarna

guztiak ezabatzeko. Eta goitik tiroka igoleak bagenituelaziurtatu ondoren, lasterka osteko mendietara zuzenduginen. Itxuraz egin behar zen dena, eta "Elkartzeak" lanaizan zuen ardi "galduak" bideratzen.

Ez genuen baskaririk, lata batzuek gehienez.Egazkinak goikaldean zelatari eta salatari. Bostak aldean,40 bat egazkinek gordetzen zigun (ziguten?) zerua gureatzerabidea zaintzen, suagak jaurtikiz.

Geuk ere tiro batzuk eginez, bizkar genituen mendi-tara jotzen genuen, erreketeak ingura ez gaitzazketen. Lurgainean atseden, eta munizinoa bizkarrean 22 km egin ditutoinez, Bolibarrera iritxi artean. Bidean ondarrutar batzuklagundu ginduzten: Laureano Kale Nagusiko Bruno pilota-ri trebearen anaia, Amuategi batailoikoa... Eibartik zetoztenbeltzenak ikusita.

Nekez baina Gontzugaraitik Gerrikaitzera helduginen. Hemen ere bonbak jaurtiak ziren... Dena zen iskan-bila, oztopoa, nahaste-borrastea... gudari, errefuxiatu,gurdi, kotxe eta abar. Guk agindu bat zabaltzea genuengureen artean: Gernikan denok batzekoa.

Gau ilunean, taxi bat sartu zen Gerrikaitzera, etahustu ondoren Gernikarako bidea hartu zuenean, Pellok etabiok, bere aurrean jarri eta erarik onenean, modurik gozoe-nean ea eraman ahalko gintuen eska genion taxistari.Baietz! Eta ez bakarrik Gernikara, bai eta Bilbao bertarai-no gura izanez gero. Jendetza hartatik alde egin eta lasterPello eta biok arrapatu ginduen loak kotxe barnean. Hirurakpasatxo ziren Pello Errosa Txomorronera eta ni geure etxe-ra heldu ginenean. Gu, Merzedako lekaime etxean biziginen, Abaitua berriztar lagunaren sendiarekin batera.

Oharra: Gaur, Andres Plazaola, gure lagun Perikorenanaia, harrapatu ei dute.

O n d a r r o a 2 0 0 7122 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Legion condor.

125O n d a r r o a 2 0 0 7124

1937ko jorrailak 26

Amak zortziretan itzartu ninduen urduri xamar.Zerbait larria sumatzen zuen. Ni Abaituarekin berriketantrankil antzera. Gero Nuñezekin mezatara SS. Joanesera.Baita A. Zubikarai (ondarrutarra) ikustera ere. Idazle haulaguna nuen; baita berarekin LAN DEIAn eta EGUNAn lanegiten zuen Alejandro Mendizabal mutrikuarra ere. Neukere zerbait idatzi izan nuen. Adibidez Kizkitza hil zenean.Baina Zubikaraik EUZKADIra bidali zidan nire idaztiñoa,eta harriduraz lehenengo orrian ageri izan zan. Nik Larreatar Jon sinatzen nuen.

Bilbon jakin nuen atzo "Txokua" hil zela.

Ordu batetako bultzirik (edo trenik) ezin izan duguhartu garaiz Gernikaratzeko eta hirurak hogei gutxiagotansartu ginen. Pellok ba zekarkin herritarren konturik nahiko;eta nik abadegaienak.

Trenean ginelarik, "Txokua" hil zela jakiteak mineman bazigun ere, bere kontu xelebreak esateak barre era-giten zigun.

Ondarrun Joseba Lertxundi "Txokua" ospe handikoazen. Mutil gogorra, zaila. Dematia, apustularia. Oso txiropobrea zen, eta ortozik zebilen beti. Oin zoruak ubeldu etalarrotuak zeuzkan beti. Gudari lez mendira zenean, botakazasper-asper eginda, oin hutsik zegoelarik, bermeotar bate-kin apostua sarratu zuen: opila eta tabakoa saritzat, nor iri-txi lehenago aurrean, aintzinean, brankaldean zuten men-dixkaren gailurrera. Ikuspegi zoragarria zuten begibistan:galsoro jo berria (?), lasto-ezpatak eguzkitan...Bermeotarrak bota ederrez jantziak zituen oinak, eta "bat,bi, hiru" esanaz batera, aixa abiatu zen soroa zearkatzenzuen gurdi bide luzetik. "Txokua"k etzuen botak jastekoastirik. Zegoen lez, zutitu eta zuzen zuzenean galsoro epai-tura jo zuen, eta lerro motzenetik zeharkatuz laster mendix-kan bermeotararen brankatik. Bermeotarrek etzuten onhar-tu hotsean, baina araudirik etzegoenez, han etzegoen iñor"Txokua"ari bere saria kenduko zionik: Zigarro paketea!Eta Josebak odolaren aztarnarik ez orpo zoruan! Odolaeman zuen bai, gaixuak, zauriturik "anbulantzian" zerama-tela egazkinek tirokatu eta erail zutenean!

1937ko jorrailak 26 (darrai)

Egunen iraganean itsatsita genuen hegazkinenburrunbada geure belarrietan eta garunetan. Orain ere, tre-nean Muxika aldera heltzear ginanean, hegazkinezko txa-pelak egiten digu itzal. Trena gelditu egin da, eta jeistekoaukera eman digu makinistak, beraren ustez, gure onerakotrena atzeraka tunelera itzuli behar zuela eta. Batzuek tre-nean gelditu ziren, besteok jaitsi.

Garrastatsu zeritzon sargento baten hitzetara makur-tu ginen.

"Nola -zion- egazkin baten gaitik? Egunerodarabilguz ehundaka buru gainean! Aurrera muti-llak geure batailoietara!".

Eta oinez abiatu ginen Gernikarantzbitxabala (kamiñoa) bete-betean.

Gernika ingurura hurbilduz gindoazelarik,bi hegazkin jo genituen begiz. Adi-adi geldituginen betiko "alkauete" ohiak zirelakoan.Badaezpada ere, Pello eta biok, bide ertzekoetxetxo edo kortatxo baten sarrerako eta gainekobalkoipean babestu ginen. Zutik, zeruak astertuasmoz. Ez baina luzaroan, harriduraz bete baigi-nen zetorkiguna ikustean: Hiru, bederatzi, hama-zortzi, hogeitamar eta abar, burrunbada inpernu-koan. Gu biok, arrapalada baten. Atzekaldeangenuen mendixka bateko ubide ondoko lartzetangorde genuen geure burua. Nahi ez genuena ikus-teko talaia egokia zen.

Sailean zetozten, aldran, taldeka..."Alemanak dira!" genion alkarri, baina urrengohitzak lurrak entzungo zituen, gure aurpegiaklurrari itsatsita baigeneuzkan. Bonbak eta bonbakgero eta urbilago, gain-gainera zetorzkigun arte. Arnasarikbarik gelditzen ginen "pasada" bakoitzean. Munitibar alde-tik azaltzen ziren itsasoruntz, eta itzuliz, ibaiez gora bihur-tzen ziren Gernikarantz, behin eta berriro.

Laurak eta hogeian eman zioten (hasiera?) errai uste-lak hustutzeari, eta zortzirak hogei gutxitan amaitu. Esanezinezkoa da unerik-une jasatzen genuena. Dranba etadranba, gertuago eta are gertuago, marraska batean, besteitzulera baterako alde egin arte. Izua eta ikara soinean,geldi-geldi harriturik geunden, geure mugimenduek erraztuez zitzaien jarraiko bonbaketaren norabidea.

Zornotzarako bidegainean ginen. Kotxerik gutxizebilen. Bat bera zaurituen batekin, txoferra bolante gaine-an makurtutik, bideratzen bazen, hegazkinen bat agertukozitzaion tiroka. Hori ikustean, fraide bat (REBELION DELA SALko kapellaua edo) ageri zen, besoak zabalik zeru-rantz jasoak, Jaunari erreguka, arrenka, Itun Zaharreko ira-garle biblikoa bailitzan. Baina berak ere aixa bilatu zuenlarrartean aterpe.

Noizbait, leherketak amaitzean, isiltasunaren ezere-zak zapal-zapal eginda, gure estutasunak etzuen neurririk.Korrikari eman genion urrunaren bila arnasak ziraugunartean. Lehenengo arrapaladan, aittu eta itto zorian geratuginen. "Nora goaz?" -genion elkarri- "Gure behar izangoda norbait hor barruan. Goazen ba". Eta oinak eta birikakeman ahalean, Gernika hiri barnera iritxi gura izan genuen.Aldendua zen bildurrak ez zigun ukitzen.

Baziren, ordea, gu baino gertuagotik azkarrago ibilizirenak. Sarasperaino ere ez ginen heldu. Hesia jarria zego-en eta guri: "Ez pasa! Ez utzi pasatzen inori". Eta hortantxelagun genien une batean.

Ikusi genuena etzaigu sekula-sekulorum ahaztuko:ezker-eskuin ormak behera eta su garrak gora; kea, ke siki-na eta pertsonak eroturik, zoro-zoro eginda, nondik azal-tzen ziren sumatzen ere ez genkigula, sutara sartu guransenide maiteen bilaka. Ahaleginak eta bi egin behar izan

zituzten gudari eta arduradunek sutean irentsiak izan ezzitezen. Guk ezdeustasunik ahulena genuen nabari.

Gure ARANA GOIRI batailoia sutearen bestalde,agustinatarren lekaimeetxean zegoen. Nola? Bizirik?

Ikusten genuena sinetsi ezinik negar egiten genuen,negar isila, begi zabal lausotuen malko lehorrezko negarra.Egoera hartan Izadiari ere negarra zerion ilunabarrekooskorri odoltsuan.

Hamarretan, REBELION DE LA SAL batailoikoekinBilboratu gara. Inork etzuen hitzik ere egiten.Sinismendunek golkoan zeramaten gurutzea musukatzenzuten. "Hiru mila edo ei dira hilak"-zioten.

Etxean apaldu eta azkar ohera.

ARANA GOIRI batailoia Bilbora ei dator. Zerbaitda. Ene!

1937ko jorrailak 27

Goizean goiztik jagi eta mezatarako aitzakiz, amarenitauneri marro eginez, etxetik at nintzen laster. SantosJoannes elizak jaso zituen nire lehenengo eta barrenengogogoetak. Orduak eta orduak isilean, otoitzean.

Artega eta urduri, gudaletxean nintzen gero zerbaitenberri jakin guran: "Gernika sutan ei da oraindik"...

Eguardiari berea emon barik, opil bat jaso eta bideangaragardotan egarria asetuz, zinema batera, Actualidadeszinera "Vuelan mis canciones" ikustera sartu nintzen.Bakea behar nuen neure bakardadean.

Ilunabarrean, gudaletxean apaldu eta manta barik lo.

Gurean, jakinean izango dira jada, Gernikan gertatuzenaz; baina ni etxean ikusi ninduten eta...

J. Arantzamendik

OHZREN OHARRA: OHARTZEN GARA J.ARANTZAMENDIK BERE ARTIKULUAN ERABILTZEN DUEN EUS-KARA BEREZIAZ. 90 URTETIK GORAKO AITONA DENEZ, EUSKA-RA BEREAN MANTENTZEA ERABAKI DUGU.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Gernika, 1937ko apirilaren 26an.

127O n d a r r o a 2 0 0 7126

30.MALKOZ BETETAKO AGURRAK (1937KO UDABARRIAN)

Gure gerrateko oroitza illun eta biozkorren artean,famili askori biotzak urratu eta bakartade itzalasortu eutsenak, Maiatzean ikusten asi giñanak

ziran. Illaren seigarrenean lenengo, eta geroago, tarteka,ikusten jarraitu gendun.

Gudariak atzeraka etozan mendietatik.

Ez dot uste, mendietan be, oraindik iñok pentsatenebanik Bilbo lagaterik. Zer geratzen jakun Bilbo lagata?

Eta gure gudea Bilbo ingurutara urreratu eta an luza-tuten ba zan, gerrikoaren inguruan geratu eragin eta eustealortuten ba zan, egoera orrek zelako bizitza eroango eteeban Bilbo barrurako?

Andiak, gizaseme egin eta mardulak diranak, gazte-ak, euren buru jaube dira, komeni danean zelan jokatu era-kutsi eta ikasi leike. Baiña eta gure atso-agura igar etamakurrak, eta gure ume errukarriak, batzuk Bilbo berbertanbizi ziranak, beste errietatik tatarrez eroanak, asko familikoberotasun barik, edo ta eurekaz zein arduratu ez ukenak?Edo ta eukita be, Bilbo´n denporaldien bat gudatu bearragertatu ezkero, kezka ta burukomiña baiño izango ez zira-nak?

Ezpairik (dudarik) ez dago Bilbo´n estu ibiliko giña-la. Alaz eta ezpairik ez gerrari luzatu eragin edo eustekogogoa egoala, nai ta mendietakoen egoera larri larria, bene-tan garratza izan, eta asko, atzeraka etorri-ala, itxaropenandi barik etorri.

Oraindik ez gendun pentsatuten ondamendi andietan,ondamendi andi lez Bilbo lagatea artuta. Gure zementu etaburdiñazko gerrikoa mito bat zan askorentzat, Noe´ren arkalakoa. Egia da baita gero ta sarriago eta ugariago irakurtengenduzala "ez dira igaroko" eta antzerako esan naiak, egun-karietan lez ormetan, bide kurutzetan eta agiriko kantoi etatokietan. Sinistez ala gure buruari sinistu eragitearren ipin-ten ete ziran orrelakoak?

Lenako soldaduarena.

Otzak ilten egoan mendian, bere zaintzako (guardi-ko) orduak beteteko adore barik. Ia gogortuta, berbarik beezin eginda.

Mutillak ikusten ebillan kapitana bertara urreratu, etabere ondotik igarotean berari itandu eutsan:

-Otz daukazu, mutil?

-Ez. Ez dago barririk, kapitana.

Eta kapitanak atzea emon eta iru-lau oiñaldi eginorduko, gure mutilla blaust jausi zan lurrera, otzak ilda.

Gure artean be orrelako zerbait gertaten zan. Eta ainzuzen be, "ez dira igaroko" ipinten zan tokietatik igarotenziran sarri gure arerioak, gure arrokerien argazki eta guztipaperetan agertzeko eran.

Dana dala mendietako goraberak kezka sortuten asiziran Bilbo´n. Batez be zar eta aur errukarri ziranak gogo-ratzen asi giñan. Eta erbesteratzea baiño bide egokiagorikez egoala ezagutzen gendun, euren biziaren mesedean etabertan gelditzen giñanon onean.

Origaitik Jaurlaritzako agintariak erbestean lan egi-ten asiak ziran. Eta ateak zabaltzea lortu be bai.

Maiatzaren seigarren eguna zan.

Bi milla eta lauren atso-agura eta ume, euren zainda-ri, abade, irakasle, osagille eta arduradunekin, Frantze-alde-rako asmotan "Habana" eta "Goizeko Izarra" itxasontzietansartu ziran. Itxasoa zan ortarako gure bide bakarra eta itxa-soz bialdu bear.

Atso-agurak, sekula iñora urten ez ebenak asko,negar egiten eben. Alperrik euren senideak itxaropen aize-ak sortu eragin nai. Ez ete ebillen eurak negar gehiagoeskutuan? Etxea eta ondasunak lagatea beti da negargarri.Eta orrelako guda baten, eta alako adiñean, obe begiak itxieta une berbertako gerra-giroari iges egiteak sortu leikenbare aldaiagaz nasaitu. Baiña zar askoren agurrak, betikoagur lez egin ziran.

Umeak laster poztuten ziran. Askorentzat barrikeriazan itxasontzietan sartzea. Itxas aizeak be laster argitzenditu buru tontorrak.

Alaxe, Frantze, eta Inglaterra eta Rusia´ra urteten asiziran gure zarrak eta umeak. Errurik ez eukenak.

Askorentzat, emen gelditzen giñanontzat, nasaitasunbaten itxuran eta ustean, gaberako kezka eta zer pentsatugehiago.

Ezpairik ez dago andi eta umeen erbesteratze onek,askorentzat guda luzapenaren itzala sortu ebala. Luzatu etagordindu.

O n d a r r o a 2 0 0 7

“MAKILLEN EGUNAK”Augustin Zubikarai

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

"Makillen egunak" deitutako liburuan agertu ebazan Augustin Zubikarai´k 1936gerratean berak bizitakoak.Gaur "Ondarroa 2007ra" liburu horretako atal batzuk dakarguz, 67 ataletan banatuta dagoan liburutik har-tuta, beraz ez dabe orokortasunik erakusten baina bai bizipen eta sentimendu ugari.

129O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

128

tu, eurekin kurutza bat egin eta antxe laga neban botillarenburuan. Eriñotz billa ibili nitzan, baiña ez egoan an orrela-ko ezer. Eta Inmaculada Rojo arei, bat baiño geiago zirandeitura bardiñekoak, gorri a eurak baiño zuriago zala tabaketan zaintzeko eskatu neutsen.

Nire errikide ta eskola laguna, Joakin Aristondo zan,Ondarroa´n Joakin Sesterua.

Zenbat negar egin neban an, bakartade eguzkitsu are-tan, ogei ta iru urtetako sentimenen indarrez.

AZKEN ATALA.NI BAIÑO ANDIAGOAK BA ZIRAN

1936´ko udan, gau baten, etxetik aste baterako izan-go zalakuan urten, eta 1941’eko negu gordiñean etxerabiurtu nitzan.

Zenbat gorabera, batzuk esan eta agertuak, besteasko esan eta agertzeko!

Nik ori.

Eta ni, olatu artean, ez nitzan ain estu ibili.

Zenbatek, nik baiño neke, min, estutasun, negar etaodol geiago!

Eurekin oroitu bear.

Eurekin errukitu bear.

Ez nitzake ez euskaldun, ez aberkide, euren eskintzagoi maillan jarriko ez ba neu.

Ni txindurri bat nitzan, bestien parean.

Origaitik, ixilik gorde dituen askoren ekintzak etaeskintzak, nireak eta beste askorenak baiño meritu geiago-ko zirala autortu barik lagatea ez litzake zuzen.

Ala ba, gaur gertaera orrein berrogetak urte aideandabizala, ezin ukatu eurei bakoitzari zor jakon goramenik.

Erri baten zoriona aldi baten lortuten da.

Baiña aldi ori gertatu arte, eldu arte, zenbat ixillekolan, eta egite, eta zenbat nai ta ezko ekintza ta kurutze?

Alako baten gure semien semiak ikasiko dabe eurenaitonak be erriaren aldez jokatu gendula, bakoitzak bereeran eta bere indarren neurritan.

1936 urteko goraberak ondoren baltza ekarri euskunorduko gizataldeari. Ori beintzat ezin ukatu izango dabe ezoraingoak ez gerokoak.

Augustin Zubikarai"MAKILEN EGUNAK" LIBURUTIK.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

56.ERIÑOTZAK ETA OROITZAK (1.938KO UDABARRIAN)

Eriñotzen oroitza eukiten dogu Erramu igandez.Euskal palmak. Eta eriñotz bedeinkatua ipinten da atadiaskotan, etxe nai lantegietan. Bai eta solo buruetan be.

Arrantzaleak, eriñotz ori, itxasontziko tximinietanipinten dabe.

Eriñotza gordeten dabe gure zaarrak, etxean okasiño-rik gertatu ezkero, ur bedeinkatu beragaz zabaltzeko.

Mirabueno´n gertatu giñan urte onetako Erramuigandean. Ez gendun orrelako ezer igarri ez ezagutu an.

Pasko denpora zala ta paskoazkoa bere eragin eus-kuen. Urteko zuriketa, irabazlien arrokeriz eta menperatuengogo txarrez.

Andik laster, Alcolea del Pinar’eko bikario zarrare-kin, orren aurka giñan an batutakoak. Ba ekian arek euskal-dunon barri. Garrazkeriak ez dagizuela aizetu ta uxatu zuenbarruko sinismen oneik, iñostan berak agur egitean.

Geroago Cortes de Tajuña´ra joan giñan. Len beesana daukat. Sekula ez dot erri txiki baten nesken artean anaiña Inmaculada izen billatu eta bertokoen artean Rojo abi-zen gehiago. Danei matrail-azurreko bana emoteko gogoaeukiten neban sarri, guzurretan ebiltzalakoan. Ez dakit zer-tatik sartu jatan burutasun ori. Nik behintzat ez neban ezerorretara pentsateko.

Borondate oneko jendea billatu gendun Cortes’en.Lotarako gariz betetako kutxa eskiñi eusten etxe baten,metro erdi betik goratuta, beian arratoiak ibilten ziralako.Alaxe gari-ale gaiñean lo egiten neban.

Abizen gorri eta izen zuridun areik euren ondasunguztia eskintzen eben.

Izenak! Izenik ez litzake ipini bear edozelan.

Nire adiskide bateri Felipe Segundo ipini eutsengurasoak. Epai edo juizio baten izena eskatu eta ori eran-tzun ebanean, amari burla ta irri egiteko jardetsi eutsen.Barriro eskatu ta adiskideak, kuadratuta, izen berbera eran-tzutean, izarren dizdirak ikusi bear izan zitun emon eutse-nagaz.

Goazen Cortes’era. Gu gorriok gure izatea zuritzatlaga gendula ba dakit.

Bertara eldu eta laster jakin neban an gertatua. Gureaurretik beste talde bat egon zan bertan. Ain zuzen nireeskola lagun bat eurekin.

Bere ogeta iru urtekin, kanta kantari beti. Eguen san-tuz, eleizan, goizeko mezatan, alaxe jardun be. A be"gorria" zan ba! Eta alako baten, egazkiñen burrundara. Ezjakin zegaitik, an ez egoalako ezer, bonba bat jaurti edojausi, ta ain zuzen nire eskola laguna eleiz aurrean il.

Bizitzaren goraberak. Gudari gorria egazkin gorriakil, goiz guztian eleiza zuri aretan kantuz jardun ondoren.Eta gorriak il da be, ez eutsen etxekoei bere errira ekartenlaga, emengo zuriak minduko ziran bildurrez, euren zuriexklusiba galduko eben bildurrez.

Maitasun eguna zan Cortes de Tajuña´n.

Kanposantuan sartu eben, egal baten, ta kurutzeordez, botilla bat bere buru gañean, barruan bere izena sar-tuta.

Gu ara eldu eta jakin orduko, ota zarrei makilla zuri-

131O n d a r r o a 2 0 0 7

GAIXORIK

Españia’ko 1936’garren urtean asi zan anaia artekogudea zala-ta, banakaren batzuk izan ezik, gazteguztiak eskuetan izkilluak zituela ibilli bearra izan

eben. Ta asko, gudeagaz gaiñera, Prantziako basoetan piñuebagiten eta Españia’ko ta Prantzia’ko kanpo konzentrazi-ñoietan be egon ziran.

Nik gudeari iges egin neutsan; baiña piñu jaurtitea taEspaiñia’ko kanpo konzentraziñoi ta laneko batalloiak eza-gutu nituan. Ta orduko kontuak esanaz neure kondaira txi-kitxu bat idazteko gaia ba-daukadala ikusirik, lantxo au egi-teko asmoa artu dot.

(...)

Lenago esan dodan urtean, 1936’garrenean,Gorozika’n izan giñan San Juan egunean Lorentzo koiñatuata biok. Urte aretako udabarrian oporrean egon ziranPasai’ko arrasteruetako arrantzaleak; eta Lorentzo be,angoetako zan da etxean egon zan bi edo iru illabetean,gudea asi arte, ez irabazi ta ez ezer.

Olan, bada, bazkari eder bat etxean gertu euskuen etaan joan giñan. Illuntzean ez neban apaldu, beteta nengoala-ta. Ez zan mirari egitekoa, nik jan neban beste okela ta aba-rregaz! Urrengo egunean be ez neukan gogorik jateko; oin-diño betekadea-edo neukan. Biaramonean okerrago orain-dik; min artzen neban barruan, gerriko zulo inguruetan,batez be atzaparrakaz bultzauta. Urrengo egunean be bar-din; bardin ez, gero ta min geiago. Lanean niarduan; baiñaSan Pedro eguneko, oean sartu bear izan nintzan.

Bigarrenez oean urte barruan!

Ta asi giñan barriro osagillea etxera ekarten. Egunaketorri ta egunak joan, nitzat ez egoan obeagorik. Nungoobeagorik? Oean zirkiñik ezin eginda nengoan. Barruan

zauriak eukita lez, "ai" esan eragiten eustan zirkin txikienakbe.

Osagilleak ez eban ezer esaten. Zerbait asmau bearraegoala gure amak ikusi eban, bestelan nireak egin ebala-ta,ta Donostia’ra eroan nai ninduala, osagille andiagoren bate-gana, esan eutsan Don Luis’eri, eta ea zer ereizten jakon.Don Luis’ek ondo artu eban gure amaren naia.

Egia, nik neuk ez neban gauza txarrik pentsauten. Taasi zan ama Donostia’rako osterea gertuten, batez be nitzatzein osagille izango zan ona jakiten. Laster jakin eben ori.Lerenbur’engana (Leremboure) eroango ninduen. Lerenburonen izena ezaguna zan gure etxean lenagotik be, gure uga-zabaren bi edo iru seme-alabai berak ebakuntzea egineutselako.

Ta Garagarrillaren (Gipuzkoan Uztailla) 15’ean edo16’ean tasisean eroan ninduan, Lerenbur’ek ikusi nindeian.

Onetan zori edo suerte ona izan genduan. Egun batedo atzeratu bagiña, matxinadeak etxean atrapauko nin-duan; eta lenengo egunetan, iñora ezin joanda, Donostia’raez beintzat, an Loiola’ko gudariak Gobernuaren aurka jagieta erri osoan tiro ots andia zan da, nireak egingo eban.

“NEURE LAU URTEKOIBILLERAK” LIBURUTIK

Jose Mari Etxaburu “Kamiñazpi”

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Artikulu hau Jose Maria Etxaburu "Kamiñazpi" ondarrutar euskaltzale eta idazleak argitaratu zuen liburutikateratako atalez osatuta dago. Gerraren eztandak gazte harrapatu zuen, eta bere hatzaparretatik ihes egitekoIparraldera ailegatzea lortu arren, bizimodu berrira moldatu behar izan ziren euskal errefuxiatuak. Gerrabukatu ostean, herrira itzultzerakoan mugan atxilotu eta zigortutako langileen bataloietan bizitako batzuk ereaukeratu ditugu. Idazkera liburuan datorren bezala utzi dugu, bere erara garai hartako testigantza bat delauste baitugu.

Loiolako koarteleko militarrak Francoren alde matxinatu ziren.

Jose Mari Etxaburuk idatzitako liburuaren azala

133

Donostia frankotarrak artu eben aurreguneko gabean,ikusi neban benetan gudea gaiñera etorkigula. Aldi aretanSan Juan Txurru iturri ondoan bide-zabal ondoan bizi nin-tzan. Ortik nire idazle lenengo denporetako Iturri-ondo izenordea. Ta oean sartuta laster, erretiradan etozan berebillakigaroten asi ziran geratu barik gau guztian, eta begiak itxibarik jaki nintzan goizean. Geuk be laster norabait alde eginbearra izango genduala ikusten neban. Ta nora urtenBizkaia alderuntz, bertan ez senide ez adiskiderik eukita?Poltsikoan bear aiña eroateko moduan egon bagiña begatxerdi.

Ta oean, neukan buruausteagaz lorik ezin eginda jirata bira nenbillela, egun sentian, atea jo eben: dan, dan, dan!Nortzuk ete ziran atea iragi geuntsan eta Donostia’ko len-gusu bi ziran: Santa-Cruz’dar Teodoro eta bere anaia gazte-agoa Rafael. Frankotarrai igesi etozan.

(...)

PRANTZIA ALDERABein gauzak onenbestera eldu ziranean, gauza bat

bakarrik neukan buruan: Prantzia’ra iges egin. Osaba bat,aitaren anaia, neukan Ziburu’n, Europa’ko lenengo gudeabaiño lenagotik joanda: Donato. Bere emaztea Garalde’tarMaria be ondarrutarra zan. Ez euken seme-alabarik.

Ez geunkan artu-emonik osabeagaz. Amaika urtelenagotik geunkan ilda aita; ta arrezkero, noizean beinOndarru’ra etorten zanean, kalean-edo ikusten genduanbera, baiña gurera ez zan etorten eta ez giñan ausartzenberari arpegi emoten. Baiña ez nengoan ni orduan kopleta-rako; ezelan al baneban, araxe joan nintzan.

(...)

Itxasontzia egoala uste genduan tokira eldu giñane-an, ez zan ezer entzuten itxasontzian eta didar egin gen-duan. Ez zan erantzunik izan, Baiña mollatik bigarren edoirugarren ontzian, ixilka bada be, berbotsa entzun genduan;eta, geiago barik, bei samar egoan itxasontzira salto egingenduan, eta aurrera joanez, eldu giñan Prantzia’ra eroango

ginduzanera. Iñok ez euskun berbarik egin, eta jaubearenbaimenez giñoiazala esan genduan, nai ebanak entzun eian.

Gu ara orduko, jendez beteta egoan itxasontzia.Oraindik beste banakaren batzuk be etorri ziran: eta gero-txuago, lemazaiña ontziratu zanean, gertutu giñan urteteko.Moilla musturrean egozan gudariak (milizianoak), kaitikitxasora urteten galerazoko euskuen kezkea eukan lemazai-ñak; eta ezer itaunduten baeben arrantzara giñoiazal eran-tzuteko ustea eban. Ta ori esan al izateko, ontziaren barruraedo kubiertapera jatsiteko agindu euskun gazteai, eta barra-tik urten antxe egon giñan. Ez euskun jaramonik egin guda-riak. Ta ontzi gaiñera urteteko agindu euskuen, itxaso zaba-lera urten genduanean.

Gitxienez berrogetamar lagun giñoiazan. Geienakmutil gazteak. Andra bat joan zan bere umeagaz. Egia, ezdakit ume bat ala bi zituan. Andra a Txomin Agirre euskalidazle ospetsuaren illoba Teodora zan. Andra ari gizonagaldu jakon Bilbo aldean guda denporan. Aranbarri’tarJuan, "Juan Akulu". Aren barririk iñok ez dau emon geiago.

Ondarru’tik urtenda, Bilbo aldera jo eban gure itxa-sontziak. Lenengoan, Gipuzkoa ta Bizkai’ko mugan dago-an Kategi’tik Arrigorri’raiñoko bide zatia, erretiradan eto-zan berebillen argiz beteta ikusten zan. Toki a agirian eukigenduan denpora guztian, an etorren berebiltzeari arritutabegira egon giñan. Bada, orduan ez zan orain beste berebi-llik. Erretirada barriren bat egoan kontixu.

(...)

Orduak ziran eguna argitu zala, ta alako batean apa-xuak itxasora jaurtitea bururatu jaken, jateko zerbait arra-pau naian, eta egaluze bat edo beste ontziratu eben. Atunokegosi egin zituen; eta ez olio ta ez ezer, ogia bailitzan,danok jan genduzan. Sagar txiki bat baiño andiagoa ez zanatuntxoa izan zan, igande gabetik astearte goizerarte nire tabeste guztien aotan sartu zen jaki guztia. Guk ba-geroanjaki apur bat. Baiña gure maletak itxasontzi barruan sartueuskuezan eta ez genduan iñori ezelango lanik emon nai.Gaiñera, ni beintzat apur bat mariatuta be ba-niñoian.Orrezaz gaiñera, gu jaten eta besteak guri begira ez ziran

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

132

(...)

Ebakuntzea egin eta ezaguerara etorri nintzaneanmin edo oiñaze txikienik be ez neukala len esan dot; baiñaapurka, asi jatazan miñak, eta jaurtiteak be bai. Biaztunakbe atara egin bear. Egun bat inguru ez neban ederra igaro.

Ez dakit ziur zein egunetan egin eusten ebakuntzea;Garagarrillaren 19’an edo 20’an izango zala uste dot. Auda, gudea asi zan egun inguruan.

(...)

Tarteka, ondarrutar mutil gazte batzuk etorten jata-zan neu ikustera. Donostia’ra burrukara joandakoak ziran,eta zauritutakoak osatetxera eroaten ebiltzan. Nunbait,ondarrutarrak zirala esaten eben; eta orduan, euren erritargazte bat be ba-egoala an gaixorik esaten eutseen-edo,beintzat an etorten jatazan.

Sekula ez naz izan tiro, matxinada edo guda zale, taorduan gitxiago. Loiola’ko gudari etxetik goizeko bosteta-rako asiaz jaurtiten zituen kañoi danbadak esnatzen nin-duen egunero, ta aspertuta nindauken.

Matxinada asi ta egun batzutara, LerenburPrantzia’ra joian albistea jakin genduan. Lenengoan gauzakbaketu arte izango zala uste izan genduan. Baiña ez; osate-txea betiko lagaten ebala Lerenbur’ek esan euskun lekai-meak. Oneik prantsesak ziran.

Betiko laga ainbat urtean berea izandako osatetxea!Ori egitera a joateko, gauzak ez egozan ondo. Bera joateagu gaixoontzat kaltegarri izango ete zan kezkatu be eginnintzan. Ta an joan zan, ta lekaimeak be bai.

Ni oean bular erdi inguruan miña, miñ apurra, senti-duten asi nintzan, eta barriro ebakuntzea egin bear izango

eustela usten neban. Baiña ezegaitik be ez eusten geiagoebakuntzarik egingo niri. Lengo estutasunak gogoan neu-kazan; ta il naiago neban, barriro ebakuntza maian etzunbaiño. Bai milla bidar!

Ta etorri jatan osagillea, Lerenbur’egaz batera egoa-na, Jaén jauna. Ondo begiratu eustan eta ezer ez neukalaesan euskun. Euki be ez neukan. Lengo nire gaixotasunaobetoago joanaz, nire min guztiak be aldendu ziran.

(...)

Etxera eldu eta egun batzutara, asi nintzan oetik jagi-ten eta laster kalera urten neban. Asieran ezkerrera okertzennintzan, baiña luzaro baiño len joan jatazan gaixo itxurak.Ta jan eta ibilli, ba-niñoian sendotzen.

Denpora aretan, gudea baiño beste zer esanik etaburuausterik ez zan. Lenengoan, uste ez zan beste joianluzatzen. Gitxienez beste bi illa bi iraungo ebala esan eus-tan norbaitek egun baten, eta ez ninduan asko poztu.

Baiña luzatu edo ez, ez geunkan ezpairik nor izangozan irabazle. Madrid’ko Gobernuak galdu eikeanik, bein beez jakun burura etorri orduan.

Baiña kañoi danbadeak entzuten asi giñan. Irun ingu-rura eldu ziranean, konturatu giñan zeintzuk aurrera egiteneben. Ta kezkaten asi nintzan. Izkillua eskuetan artzekogogo andirik ez neukan. Beti izan naz bildurtia, ta bizia gal-tzeko arriskuan sartzeak ikarea emoten eustan. Gaztea nin-tzan; baiña asko pentsau barik zoro-moro ez neban izkilluaeskuan artuko, orretara iñok beartu barik.

Geroago ta urrerago etozan Gobernuaren arerioak.Irun artu ta laster, Ondarru’n, Arta deritxon tokitik,Almirante Cervera guda itxasontzi andiak Donostia inguru-ko zerbait zelan bonbardeaten eban begira egon giñan.

O n d a r r o a 2 0 0 7

Erreketeak Irunen sartzen

Juan Aranbarri "Akulu", argazkiaren eskuin aldetik laugarrena; burua ikusten zaio bakarrik.

135

eban; eta astearen azkenean, zenbat lagun giñan, ainbestezatitan banatuten zan. Ta ordaindu bear ebenak, eurenaordaintzen eben ta kito.

Baiña ixikok ezin eban iru lagunen kontua luzaroordaindu, ta berak eta anaiak Bilbo’ra bidean ipiñi ebeneuren illoba Karmelo. Gazte arek, etxetik irten baiño len-txuago, samintasunik andienagaz esan eban edo esan eus-tan, bada biok bakarrik gengozan gelan:

- Olako markarik! Gudeari iges egitearren ona etorrita orain gudara.

Ez zan arritzekoa gazte aren esana. Bost joan giñangudearen igesi etxe aretara, ta bera bakarrik biurtzen zanizkilluak eskuetan artu ta bizia arriskatzera.

(...)

Guk, iru lengusuok, urte inguru egin genduan etxearetan, piñuetara joan arte. Ixikoren anaia, Urrufiño, seizazpi illabetean egon zan an. Ondarru’tik iges egitean,emazte gaztea iru seme-alabakaz laga eban errian. Baiñafrankotarrak, gizonak iges egin eben sendikoak, danak ezbaiña naikoak bai, guda mugatik aurrera igaro eragiñaz,Bilbo aldera bialtzen zituen gure errian. Nire arreba Justinabe, bere bi alabatxuakaz, bialtzekoen artean egoan; baiñaMertzedes arrebeak geratu eitezan lortu eban, bere nagusiSierra jaunaren bitartez.

LARRUN’ERAKO OSTEREATontor-tontorrean oin bakarreko arrizko mai biribil

bat egoan. Mapea zan. Ikusten ziran mendi guztien barriemoten eban. Zein zein mendi zan, zenbat neurkin eukazanLarrundik zenbat bidera egoan. Ikusten ziran mendi guztiakezagutu geinkezan.

Gerotxoago, ara ta ona ibilli ondoren, bazkaltzea era-bagi genduan. Larrun mendiko gaillurra Prantzia da, ta gai-llurretik beste aldea Españia. Egitan, alderdi biak EuskalErria baiño ez dira, baiña zer edo zelan esan bear. Mapeatontor-tontorrean egoan, Prantzia’koak ipiñita, euren ustezeurena zan tokian. Antxe bertan, Prantzia aldera, ostatuaizandako piso bateko etxe bat egoan ia lur jota. Onen alder-di bat arru baten gaiñean egoan. Antxe, etxe aretatik kan-pora, arru gaiñean jan bear genduala esan genduan. Angoian, Prantzia’ko lurretan egoan arren, españiar muga zai-ñak atrapau baginduz, eurakaz eroango ginduezala ezpairikez geunkan. Orregaitik, Prantzia aldera apur bat beragogeratzea obe zala esan neban; baiña lagunak ez eben nai. Taantxe bazkaldu genduan.

(...)

Ba-ziran ordu bi, ara gora eldu giñala. Alako baten,orain izentau dodazan lagun biak aringa-aringa etorri ziran,Naparroa aldetik txapel gorridun gizon bi etozela ta.Lenengoan nik ez neutsen sinistu; baiña Teodoro, jatekoa

eroan genduan zorroa artu ta mendian beruntz asi zala ikus-tean, sinistu neban. Bai orixe! Beste lagunak arru alderaigesi asi ziran. Ni, barriz, beruntz zuzen-zuzenean, gorunz-koan arnas estuka igon genduan zuzenbidean. Itsumustuanniñoian; naita edo nai ezta, umeak jolasean oe gaiñean egi-ten dituen antzeko saltuak egiten nituan. Nik ez nekian nor-tzuk ziran txapel gorridunak eta non etozan Naparroa alde-tik Larrun’erako euren bidean. Baiña era aretan igesikniñoiala ikusten baeben, zerbait txarra bururatu eragiñazneuri tiroa jaurtiteko bidea emoten neutsela-ta, ezkutau naineban neure burua. Baiña ez egoan ori bereala egin al iza-terik, mendiaren irutatik bat inguru tontorretik aurrez-aurremenpean arkitzen dalako. Ta tiro otsa noiz entzungoniñoian, musturrak autsi bearrean. Atzera begiratu neban,aldatza gitxitu zanean. Goian iñor baegoan be ez zan erre-za ikustea, eguzkiak ez eban lagaten da. Gaiñera, nik ezneukan astirik ondo begira egoteko, ta zelateko begiratzeaegin neban bakarrik. Baiña tontorrean inor ikusi ez banebanbe, ikusi nituan lagunak. Jaungoiko maitea, nun etozanarek! Txiki-txikiak ikusten ziran.

PIÑUETANPiñu tokia Landes errialdea zan. Mundua andia da ta

guk munduko barri gitxi dakigu, baiña piñu geiago danlurralderik mundu guztian ezetz arkitu samea jokatukoneuke bildur andi barik. Amai bako lur lau arek piñuzkoitxasoa zirudien.

(...)

Bederatzi zugatz egin genduzan iru lagunen arteanegun guztian. Bota, adarrak ebagi ta zuritu. Egunetakolanaren ondoren zatitzen ziran zugazak. Egun aretako gurelana zenbat izan zan erakusteko auxe esan bear dogu:lenengo egunean bederatzi zugatz egin genduzan iru lagu-nen artean; ea andik illa batzutara, lau lagunen artean,125’tik 130’era egiten genduzan.

(...)

Piñadi areik suak erreta egozan. Dana egoan erreta,eta ibiltean oiñak krak-krak ataraten eben. Erre auts andiajagiten zan, eta ikustekoa egoten zan astean bein garbitzengenduan gure arpegia. Ikatzean lanean jarduten dabeenakbaiño loiago eukiten genduan, begi eta agiñetako zuritasu-na bakarrik ikusten zala.

(...)

Lotarako jantzia kentzen ez genduan denporarik gal-tzen; soiñean geunkazan jantzi guztiakaz etzin eta manta tazapi zarren bategaz estaldu ta lo. Biaramonean, jagitean,aurregunean lotaratzean burko gaiñean geratu zan txapelaartu ta burura eroanaz, jantzita gengozan. Baiña jagitakoan,apur baten otz egoten nintzan, edo presko beintzat.

(...)

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

134

egongo. Barrionak diñoan arako ogi zati batzukaz ta iru-lauarraiñekaz Jesus’ek egin eban lako miraria bear zan itxa-sontziko danai, apur bat baiño ez bazan be, jaten emoteko.Orregatik ez genduan ezer esan eta gure jakiari bakean itxigeuntsan.

(...)

Ogetalau ordu inguru egin genduzan Ondarru’tikDonibane’ra. Bide ori bear dan lez eginda, lau-bost ordukobidea da. Guk egin genduan bidearen zabala!

ZIBURUNGaba an igaro ondoren, kaiako mailladira urreratu

giñan. Maletak eskuratu genduzanean, iragi ta bertan geun-kan jakia banatu egin neban ingurukoen artean. Ori ikusita,bat, Egaña’tar Jorge, asarratu egin zan nigaz. Besteai ezbada be, umeai zerbait emon bear neutsala itxasoan, zer janbarik joan giñanean. Zerbait erantzun bear ta, jatekorikipiñi eustenik ez nekiala esan neutsan.

Bereala moilla gaiñera urten genduan. 1936’garrenurteko iraillaren 23’a zan. Ain zuzen neure eguna; ogetiruurte beteten nituan. Sasoi ederra!

Txertutzera joan bear genduala udaletxera ertzañakesan euskuen, eta an eroan ginduezan. Udaletxea bete lagunbatu giñan, eta gitxienez ordu bi egin genduzan,danok txertu ta agiriak erakusten. Ta alako batenurteteko agindu euskuen. Baiña goiko areto aretatikurten arren, kalera urteterik ez zan. Beko burdiñezkoate ondoan polizia bat egoan, alboan gizon bat ebala,ta ataria ta arrizko mailladi andia jendez bete gen-duan.

Bereagaz bizi al izateko poltsikoan ez euka-nak, senide (aide) edo adiskideren bat bear ebanjaube egiteko, aske urten nai baeban. Bestelan, ezeukan kalera urteterik, ez eukan askatasunik.Orduantxe ziran kontuak! Ni neu ez nintzan askoestutu orregaz, osaba bat neukan an da. Baiña asko,ez diru ta ez iñor, agintariak eroaten eben tokira joanbear izango eben. Poliziaren ezetza entzun ostean,barrura biurtzen ziran batzuk; beste batzuk kaleraurteten eben pozik. Batek Socorro RojoInternacional agiria atara eban; baiña poliziak, irri-barre egiñaz, atzera biurtu eutsan gizajoari, ta anatzeratu zan a be.

Nik gure erriko uraren agiri edo faktura baten atzeanartuta neroan osabearen zuzenbidea:

Donato Echaburu

Rue Agorette

Gouchour Baita

Ciboure, B.P.

(...)

Andik laster, neu nengoan polizi aurrean. Osabearenzuzenbidea eukan ingi edo papera itxura bakoa iruditujakon edo, izan be alan zan da, ez eustan urteteko agindu.Ta niri ezer esan barik beste bategana zuzentzen zala ikusi-rik, estutu egin nintzan. Nire lagunak an aiderik euki ez takalera aske joiazan; ta niri, aitaren anaia an bizi ainbesteurtean da laga ez. Nik ez dakit zertzuk esan nituan neureestutasunean. Beintzat, azkenean be, urten al izan nebanlagunen billa.

Itxasontzian joan giñanetatik, geienak ezin izan ebenurten. Beste askogaz batera trinketera eroiezala ikusinituan, gero Mediterraneo aldeko erritxu batera zuzentzeko.Andik aste bi ingurura, barriro ikusi nituan Donibane’ndanak, bat ez besteak, bizimodu a baiño Bilbo’ra joan naia-go ebela ta. Ta an joan ziran Bilbo’ra. Zenbat bidar damutuete jake Prantzia laga bearra.

Areitatik Prantzia’n gelditu zan bakarra,Aranburu’tar Jose Mari zan, Kantaleko. Urte mordoa egineban berak an; munduko bigarren gudea amaitu arte, ustedot.

Prantzia’n Españia’ko diru paperak (paperezkodiruak) ez ebala balioko ta batu al izan genduzan zidarrez-ko ogerleko guztiak eroan nituan, berrogei inguru. Ez ebalabalioko? Oba genduan saku bete diru paper euki bagendu!

(...)

Ni osabearen kontura bizi nintzan, eta beste barribiak ixikoren kontura. Lengusuak, eurak ordaintzen eben,Zaratain jaunak bialtzen eutsenagaz. Illean 500 laurleko alalibera ziran ez dakit bialtzen eutsena. Libera, ziurrago.Ixikok ordaintzen eban gastuen kontua, Teodoro’k eroaten

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Jose Mari Etxaburu bere familiarekin.

137

Ara or, ni zenbat nintzan gramatikan. Artikuloa zerzan ez nekian.

Ez dakit jazoera onek eraginda ala berez, andik lastergramatikea ikasteari ekin neutsan: artikulua, pronombrea,aditza ta abar zeintzuk ziran ezagutzen asi nintzan. Gero,neure jira-bira guztiak eginda etxeratu nintzanean be,jarraitu neutsan zeregin oni apur baten. Baiña gramatikannik ikasi al izan dodan guztia, edozein amar-amabi urtekoumek dakiena baiño geiago ez da izan.

Españia’n gudea amaitu zan ezkero, Ameriketarajoatea baiño beste asmoerik ez egoan euskaldun gazteenartean. Gutzat ez egoan etorkizunik Prantzia’n, eta alderdionetara etortea iñori ez jakon bururatzen. Ta Europa’rengaiñera guda andia etorrena ez egoan ezpairik. Orregaitik,jendeak arin nai eban zirkin egin. Ta JEL alderdia, gazteenarako bideak zuzentzen asi zan. Geuk be geure izena ta zerlanetakoak giñan emon genduan.

Bi edo iru espediziñoi joan ziren. Etxedoia’tik be iru-lau gazte joan ziran, eta danok lagundu geuntsen autobuse-ra ta "Agur Jaunak" abestuaz agurtu genduzan. GeienakAmeriketan azurrak itxiteko joan ziran, nai ta orduan asmoori ez izan. Beraz, benetako agurra izan zan.

(...)

Beste aldetik, Euskal Gobernuak bialtzen zituanespediziñoietan, urrengoan joateko itxaropena neukan,Endara’n izan ziran ondarrutarrak an jakin ebenez, urrengoespediziñoian ziur joian ondarrutarra Etxaburu zan.

Ta alan idatzi neban etxera. Ameriketara niñoiala ta,itxasontzian sartzeko nengoanean idatziko neutsen tarjetabitartez, ziur jakingo ebela, joaten banintzan.

BIGARREN GUDA NAGUSIAAntxe gengozala, gutzat txarra zan barria jakin gen-

duan. Ez dakit zer dala-ta, batek urrutizkiñez berba egineban ez dakit nora, ta gu Ameriketara eroango ginduzanitxasontziak atzeratu egin ebala urterea esan eutsan. Ez zanerrez izango, ordutik aurrera, itxasontziak jendez betetaAmeriketara urtetea.

Bein gudea asi ta aste batzuk igaro ziranean, etxerabegira asi zan jendea. Ameriketara joaterik ez egoan; amai-tu ziran ara joateak. Prantzia’n ez egoan ezer onik inoren-tzat. Beraz, etxera biurtzea izango zan onena. Baiña onaetorteak be kontuak eukazan; emen sartzean geienok atxi-llotuak izango giñana ba-genkian. Alan be, lantzean batetorten asi ziran.

Bein, Don Manuel Calderón, Franco’ren aldekoitsastar gudaria joan zan ara gazte billa. Guztiz ezaguna daCalderón Gipuzkoa’ko itxas errietan, eta baita Ondarru’nbe, soldautzan beragaz egonda egoazalako asko

(...)

Calderón ori Kanbo’ra etorri zan eta ondarrutarraideitu eutsen, eta an joan ziran. Etxera iñok etorri nai bae-ban, bera jarriko zala arduradun, eta ezer okerrik izangoeben bildur barik joan eitekezala esan ei eutsen. Iñor ezeban zuritu; iñok ez eutsan baietzik emon.

Baiña andik laster, bat biurtu zan etxera.

O n d a r r o a 2 0 0 7136

Oraindik urrun egoan sua gure erritik, baiña bertara-ko zuzenbidea ekarren. Naikoa aize zan eta erriaren gaiñe-tik, goi samar, ikaragarrizko kei lodia igaroten zan abiadabizian.

(...)

Sua urreratu zanean, illunduta egoan ordurako, berta-ra joan giñan, ezer egin bear bazan al genduana egiteko.Suzko itxasoa zirudian. Ekatxetan olatu andiak amorruzdanen gaiñetik aurrera egiten daben antzera, aurrera egiteneban suak, dana erreaz.

Gizon aldra andi bat, gitxienez eun, kontrafuegosegiten asi giñan, piñu adar orritsuakaz danok batera joaz.Joranez ekiten geuntsan lanari, ondamendiari arresiak ipiñinaian. Ta izerdi patsetan zaletasunik andienagaz jo ta jogeniarduala, beste alderdi batetik suak aurrera egin ebalaesaten bat etorri zan. Agur gure alegiñak!

(...)

Ezer egiterik ez egoala ikusirik, etxera etorri giñan.

Ez neukan lengo bildurrik. Arrabetera geunkan sua,baiña lotara joatea erabagi genduan; eta ezer arriskurikgugana eltzen bazan, esnatuko giñala eta esnatuko gindue-zala, ta eoen sartu giñan, ziur apaldu barik, bada orduan ezgenduan euki ez gogo ta ez astirik orretarako.

Esnatu giñanean, eguna eginda egoan; eta, jakiña,aurre eguneko suaz gogoratuta, kanpora urten genduan, zerikusten ete zan. Dana ixiltasuna ta bakea zan. Suak gure erriondoan apur bat albora egin eban eta bakean itxi euskun

BARRIRO ZIBURUNDonibane’ra txirringan joateko ustea geunkan. Geure

gauzak Saint Sinphorien’dik bultziz bialdu genduzan; etaagujetak joan jatazala ikusi genduanean, betiko laga gen-duezan piñuak.

150 kilometro inguruko bidea egoan andikDonibane’ra. Bidea luzea, batez be Teodoro ta nire modu-ko txirringan ikasi barrientzat. Baiña egunak luzeak ziraneta egingo genduzan kilometroak astiro-astiro.

Ta goizea, eguna argituaz batera, urten genduan. Ezdakit zer egun zan; geienez be, lau bat egun peitu ziranDonibaneko egunerako. Asi ta laster, nire agujetak oraindikkendu barik neukazala konturatu nintzan. Nekea gorputze-an nabaitzen neban. Ta kilometroak eginda be ez nintzalaobetzen ikusita, bultzia egoan errira eltzean bertan sartubearko giñala esaten neban, ta uste orregaz giñoiazan.

Bouridens’tik urten eta 25 kilometro bide ingurura,erritxo baten, baserritar pillo bat, euren esne ta saltzekojakiakaz, autobusean sartzen egozan. Ni eurai begiraniñoiala, aurreko lagunaren txirringa jo neban, eta ipurdizgora jausi. Era aretan ikusi ninduenean, barre algaraka asiziran baserritarrak, eta geu be barrez jarri giñan.

Barriro asi giñanean, lenengoan, zati baten, beste jar-dun gairik ez geunkan nire jaustea baiño. Ta, irri ta barregiñaz, ba-giñoiazan. Ta, kilometro batzuk alan giñoiazala,lengo neke a joan jatala konturatu nintzan; jausi ta barrirotxirringan asi ezkero ez nebala nekerik nabaitzen. Alanjarraitu ezkero, ez geunkan bultzian sartu bearrik. Ta angiñoiazan, neuk zetara egingo ete neban. Baiña ez egoanbildurrik; kilometroak igaroaz giñoiazan, baiña ondo arki-tzen nintzan. Ori ikusirik, zearo laga genduan bultzian sar-tzeko asmoa. Ta poztu egin giñan, bada bide a txirringanegiteko gurari bizia geunkan.

(...)

ETXEDOIAUdearen azken aldian, barri pozgarria eldu jakun.

Euskadi’ko Gobernuak, gero errefujio izenagaz ezagutzengenduzan etxeak ipinten zituala Capbreton’en eta Itxasu’n,laguntza bearrean aurkitzen ziren emendik ara joandakoeuskaldunentzat. Duan egongo ziran bertan.

(...)

Itxasu’n gure bizi tokia Etxedoia izeneko etxe andibat zan. Gu joan giñaneko, berrogei bat lagun bizi ziran an,geienak mutil gazteak. Zubizarreta’tar Iñazio, bergarar adi-ñeko gizona, zan zuzendaria. Geroago, Etxebarria’tar Bitor,bilbotar gaztea, etorri zan kontulari. Abadea eta osagillea beba-geunkazan, eta andrazko bi garbiketarako.

(...)

Erriz-erri kontuan artuta, ondarrutarrak giñan geienEtxedoia’n: ia ogei ba-giñan. Gu iru lengusuok eta beste batkenduta, danak arrantzaleak.

(...)

Euskerarik ez ekien bilbotar batzuk, edo Bilbo ondo-koak, egozan Etxadoia’n. Ta zarauztar bat, Etxabe maixuebela, ikasten asi ziran (...) Oneik ez eben nai izaten guk,erriko euskerea baiño ez genkianok, eurai ezer irakastenasterik, txarto irakatsitako geuntsan bildur zira da. Ni ordu-ko asita nengoan euskal asterokoetan idazten, eta eurakazmusturra sartu naian egoten nintzan. Baiña arek ez ekiennire euskera zaletasunaren barri, ta nigaz be ezer ez ebennai.

Bein, zer egiten eben zelateka begiratu neutsen, etaeuskaldun belarriak iñundik ontzat ezin emon eikean utsaeuken idatzita. Nik orduan eurai:

- Eso está mal. Se escribe así y así.

Euretako batek:

- Y ¿dónde se mete el artículo?

Ta nire erantzuna:

- Y ¿qué es artículo?

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

1962-1963 ikasturtean, Etxaburu euskara irakasten hasi zen Celedonio Arriola ikastetxean, Jose Santos Reiriz -"Maixo Baltza"- falangista porrokatuazuzendari zela. Argazkia 1963-1964 ikasturtekoa da.

139

egozan orduko, lerroan jarrita, eskuak aurrekoen lepoetaraluzatuz. Sarjentoa nigaz konturatu zan eta didarka asi jatan.

- ¿Que: usted no lleva ninguna herramienta?

Arrituta geratu nintzan itaun aregaz, ordurarte for-maziñoira laneko tresnarik ez genduan eroaten da. Baiñaegun aretan, zelan joan bear zan jakitun ipiñi eban jendeanorbaitek, eta danak eskuetan palea, pikotxa edo zerbaittresna eukela egozan. Neu bakarrik esku utsik, ezer nirebelarrira eldu ez zalako.

Zer erantzun ez nekiala geratu nintzan, eta barrirosarjentoak:

- Bueno, a usted se le cortará el pelo al cero.

Ta gero formaziñoiko kontuak amaitu ziranean,nigaz egitekoa aztu barik, egiteko kaboari esan eutsan.

Ta alantxe, bereala bizar kentzeaillearengana joan etaburu soil geratzen nintzan.

(...)

Gu langille batalloian sartu giñanean, alik-eta ariñenetxera joan gindezan lanean asi ziran gure sendiakoak.Teodoro’ren arreba Maria Anjeles eta Eduardo’ren anaiaSebas’ek, donostiar bat lagun ebela, ostera bat baiño geia-go egin eben komandantearengana. Oiñetako eder batzuk,botak, erregalau eutsezala be entzun neban bein. Baiña ezeben zuritu. Ondo artuko zituan komandanteak kontixu,ondo berba egin be bai, laster urtengo genduala ta itxarope-na emonaz.

Baiña betiko ez egoan an iñor, eta geuri be etxeraetorteko eguna eldu jakun. Nik uste dot, idazkaritzan egoanOrtega abizeneko irundar baten lana izan zala gu aske bial-tzea. Ba-ekian gureak komandanteagaz berba eginda ego-zana, ta baten, geu be urten bear ebenen izen zerrendansartu ginduzan. Olakoetan, batalloi guztia formaten giñan,eta aske urten bear ebenen izenak esaten zituen. Egun are-tako izen zerrendan neu be tartekoa nintzala jakinda nengo-an, baiña azken samar esan ninduen, da guzurra sakatu eteeusten be egon nintzan, neure izena entzun arte.

ETXERABiaramonean, goizean goiz, oiñez urten genduan

Errenderia arte. An Plana Mayor’eko inguru baten formaugiñan; eta komandanteak, danon izenak irakurriaz, askata-suna emon euskun.

(...)

Bat-batean, ezer ez ekiela, sartu nai neban etxean.Arratsaldeko seirak ogei gitxiagotako bultzian urten nebanDonostia’tik, Ondarru’ra zazpi t’erdietan eltzeko. Gabaeginda egoan orduko, ta iñok ikusi edo ezagutu barik etxe-ra eldu nintzan.

Komeria txiki bat egin nai neutsan amari. Atea joneban eta amak berak iragi eustan. An ate ondoan erdi illunegoan eta, abotsa be-beian ipiñito, olan itandu neutsan:

- ¿Aquí vive José María Echaburu?

- Eh!- egin eban, "Zer itaun da ori?" esan nai baebanlez.

Baiñe bereala ezagutu ninduan eta txilio andi bategin eban, eta auzoko guztiak, goikoak eta albokoak, zerjazo eta zan ikaratuta, euren ateetara urten eben.

- Oi, Jose Mari etorri da!

Ta bereala etxe guztia auzokoz bete zan. Eta dana zanbesarkatzea ta nire ama zoriondutea, ainbat bidar aitatutakosemea, lau urtean beragaitik ainbat kezka izan eta negaregin eban bost alabaren arteko seme bakar maitea, etxeratujakolako.

ETXABURUETXABURU’TAR

JOSE MARIONDARRU’N, 1963’GARREN URTEAN IDATZITAKOA.

O n d a r r o a 2 0 0 7138

EMENGO ALDERAGu, iru lengusuok be, etxera biurtzea zala jokabide-

rik burutsuena pentsatzen asi giñan. Ta etxera idatzi gen-duan asmo ori jakin eragiten; prisa barik, baiña etxera biur-tu geintezan bideak zabaltzen asi eitezala.

Bereala izan genduan erantzuna: segiduan etorteko.

Erantzun, ori ikusita, gutzak gauzak ondo konponduzituen ustean jarri giñan.

Gure itxaropena Ramon Sierra zan. Nire arrebaMertzedes, aren etxeko neskamea zan aspalditik. Jaun auizan zan, Franco’ren aldekoak Donostia’n sartu ziranean,lenengo gobernadore zibilla.

(...)

Bere ustez, ona biurtzean, lau-bat illabete egingogenduzan atxillotuta.

(...)

Emendiko aldera igaro giñanean, ez geunkan iñoretxekorik zain. Baiña aduanan gure paperak erakusten asi tabi edo iru miñitura, Mertzedes neure arrebea ta Sierra Jaunaeldu ziran beribillez. Ta iru lengusuon amak eta arrebak anegozan laster.

Asi zan Sierra jauna zerbait egin naian; baiña itxureazanez, ez eukan aldi bateko alik, influentziarik

(...)

Jende asko egoan almazenean: Jakiña, ez egoan nunetzin; eta batzutan zutiñik ta bestetan bultoren baten gaiñe-an jarrita, igaro genduan ze-edo-zelan gaba. Naikoa luzeaizan zan.

ARIZKUNFranco’ren matxinadea sortu ta gorriak nagusi ziran

aldi aretan, Sierra gizajoa, etxetik alde eginda, bere buruaezin gorderik ibilli zan. Bere emaztea ez dakit etxean alanun zan; beintzat nire arrebea, prankotarrak Donostia’nziraneko Ondarru’n egoan, bere amaren etxean, geure etxe-an. Ta, gorrien azkenengo egunetan, gudarientzat jatekoegiten sukaldari egon ei zan Eusko Batzokian. Ta a lagabearra eldu zanean, gomutakidetzat, ango jikara ta platertxiki bikotea artu ei eban, eusko ikurrin margokoa etabatzoki aren izena idatzita. Jikara ta platertxu areik beSierra jaunaren etxean egozan, antxe sukaldeko arasan, kal-tzerdi txiki baten barruan sartuta ta kaltzerdi musturra lotu-ta. Ta areik be ikusi nituan musturra askatuta.

Nok uste izango eban, prankotarrak Gipuzkoa’n ipiñieben lenengo agintari nagusiaren etxean, alako gauzak arki-tu eitekezanik

GAINTXURIZKETABaten, ain zuzen geure komandantea aurrean egoala,

nik ez dakit zelan, goitik jausita-edo, palea arkitu zen bago-netan barruan. Goikoak ez ziran konturatu orregaz etajarraitu egin eben arri ta abar jaurtiten. Pala a andik atarate-ko ezer egin ez gendualako, asarratu egin zan komandantea.Ori egin al izateko, geratu egin bear ziran lenengo goikoak.Ta denporaz koikoai geratzeko agindu ez geuntsalako,orduan lana geratu barik palea atara bear zala ta zarataka asijakun. Iñor ez zan ausartzen ara urreratzen, bada arriak, ika-ragarrizko danbarradea ateraaz, bagonetara jausten ziran;eta asko, salto eginda kanpora bebai. Palea an bagonetanezkutau bear zala ta ataratera iñor ez giñala joaten ikusita,zoro baten antzera jari zan komandantea; ta didarka, goiko-ai ez geratzeko, ta guri bat palea ataratera joateko. Ta an be,iñok zirkiñik ez ebanean, neu ausartu nintzan aurrera joa-ten. Baiña Jaungoikoari eskerrak konturatu ziran goikoakjazoten zanagaz eta geratu egin ziran, ni aurreratzen ikusininduenean.Bestelan, antxe izango zan nire azkena.

ARITXULEGIBaten, lanera joan giñanean, gure lagun batzuk den-

porea apur bat luzatu eben; bi gengozan laneko tokian guregurdikoak, eta ez indartsuenak eta astunenak. Alan be, geukbakarrik eroaten ete genduan asi egin bear giñala ta asi egingiñan gurdi beteagaz. Asi bagiñan, asi giñan! Urten orduko,gero ta abiada andiagoa artzen asi zan, eta gure alegin guz-tiak gora-bera ez zan geratu ta an joan zan mendian berazalaparta bizian. Andik jasoten izan ziran kontuak!

Kaboa etorri zan bereala ta zelan jazo zan itandu eus-kunean, egia esan geuntsan. Geu bakarrik gengozala ta ero-ango gendualakoan asi giñala, baiña ezin izan gendualageratu. Kaboa, gure aurka barik, palta ziranen aurka jarrizan; antxe egon bear zirala, lanari asierea emonda egoala ta.Ta andik laster sarjentoa etorri zanean, kaboak berak berbaegin eban, palta ziranai errua jaurtiaz, Kaska-motz uleaebagiteko zigorra emon eutsen.

Ni ausartu be ez nintzan egiten eurai arpegi emoten,geure erruz, ez asmo txarrez, buru soil laga zituen da.Naiago neban neu be eurak lez laga banindun.

Baiña orduan nai baneban be, gero nai ez nebalaebagi eusten ulea.

Lenago be esan dodala uste dot. Ez genduzan aginta-ri gaiztoak. Orratio, baten, zital antzeko sarjento barria eto-rri jakun, bere sudur-azpiko zorrotz eta guzti.

Gosaldu ta formautera joan artean ez zan prisa andi-rik izaten, eta nai ebanak arpegia garbitzeko lain asti artzeneban. Sarjento barria etorri zanean, ni, gosaldu nebanean,beti lez arpegia garbitzen asi nintzan. Baiña berealako bate-an inguruko jendea ezkutau zan. Ta aringa-aringa joan nin-tzan formauteko tokira. Ni niñoian azken ta ia formauta

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A N

Jose Mari Etxaburu, 2001eko azaroaren 30ean Hondarribiako udaletxean egin zioten omenaldian.

1936KOANAIARTEKOGERRAONDONDARRARRUTUTARRAKARRAKGERRARENGERRARENONDORIOONDORIOAKAKPPAIRAAIRATZENTZEN

ENCARCELAMIENTO DE REQUETÉS

TRAS EL ALZAMIENTO DEL 18 DE JULIO DE 1936(1)

O.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

143O n d a r r o a 2 0 0 7142

ACLARACIONES1. La Guerra Civil española de 1.936, nadie duda de

que fue una lucha fratricida, de dos frentes totalmente irre-conciliables. Ello, lógicamente a todos los niveles: estatalo nacional, regional, local y hasta familiar. El poder legíti-mo, democráticamente elegido como fue el Frente Popular(II República) y los que entendieron que ese poder no esta-ba legitimado y que había de derrumbarlo por las armas(Falangistas, Carlistas etc, y sobre todo los golpistas mili-tares). Fué así hace 71 años, escrito de forma sencilla ysimple. Unos, legitimados por las urnas y los otros, con laconvicción de que la guerra es "la continuación de la polí-tica, pero con otros medios."(2)

En nuestro pueblo, sociológicamente , aunque mayo-ría nacionalista (PNV), existía un grupo importante de tra-dicionalistas, no conformes con la actuación de laRepública o Frente Popular y de los nacionalistas vascos,que entendían estar legitimados para utilizar la fuerza(guerra) a fin de derrocar la República y el poder de losnacionalistas con su incipiente creación del GobiernoVasco.

2. OHZ , como Asociación de amantes de la historiade nuestro pueblo, es su obligación dar a conocer hechosacaecidos en ambos bandos, sin entrar a valorar sus razo-nes, raices, justificaciones, aprobaciones o desaprobacio-nes de las diferentes actuaciones. Eso corresponde a lospoliticos y/o opción personal legítima. Aún después de 71años de la Guerra, alguno se puede sentir ofendido porpublicar datos objetivos y contrastables de algún familiarinvolucrado en aquella contienda. La historia es "histo-ria": datos, fechas, hechos, personas, etc.. Lamentamos sialguién se siente ofendido. No es nuetro objetivo el provo-car nada ni reavivar aquella lucha fratricida, sino relataren la medida de nuestras posiblidades los hechos aconteci-dos en la contienda de forma lo más aséptica y objetiva-mente. Sin valoraciones personales ni comentarios.

3. Para situar a los lectores, es preciso decir breve-mente en qué contexto fueron detenidos, interrogados yencarcelados un buen número de requetés, carlistas y/otradicionalistas de Ondarroa. Tras el alzamiento de losmilitares al mando de Mola en Iruña junto a voluntarios derequetés de Nabarra el 18 de Julio de 1.936, comienza laofensiva de guerra desde Iruña hacia Gipuzkoa, y vantomando los golpistas en un período corto de tiempo casitoda Gipuzkoa. Viendo el avance rápido de los franquistas,se crean los Comités de Defensa Provinciales y Locales(3) encasi todos los pueblos de Gipuzkoa y Bizkaia. EnOndarroa, se constituye hacia finales de Julio de 1.936, poruna situación de emergencia ante el ataque inminente delos franquistas. Como todos sabemos, la "liberación"(como llamaron los vencedores) o entrada militar de losfranquistas en Ondarroa fue el 4 de Octubre de 1.936.Antes de la entrada de las tropas franquistas (fundamen-talmente de requetés) en Ondarroa(4) y conociendo el avan-ce de las mismas, unos días antes suceden dos hechos ysituaciones antagónicas, pero entendibles: por una parte,ante la inminente caida de Ondarroa, numerosos carlistaso tradicionalistas del pueblo, "temen a represalias deincontrolados, milicianos o republicanos y aunque el pue-blo estaba bien protegido por la Compañía Gordexola"(5). Ypor otra parte los derrotados, republicanos y/nacionalistastemen la represalia o venganza de los que van a entrartriunfantes. Por ello,deciden por una parte, evacuar el pue-blo, más de 1.000 personas(6), especialmente elemento mas-culino y mayores de 18 años, hacia Lekeitio, Plencia etc. Ylas autoridades y personalidades políticas del pueblo, deci-den o combatir en la guerra contra los rebeldes,o trasladoa otro lugar o el exilio.

Tras la caída de Ondarroa, comienza una largadetención o estabilización de la guerra que dura hasta fina-les de Marzo de 1.937. Pero no significa la paralizacióncompleta de actividad bélica. En realidad, el intercambiode fuego de artillería e infantería se produce a diario(7).

Y en este contexto estamos al describir el encarcela-miento de requetés de Ondarroa por el Comité de Defensa.

O n d a r r o a 2 0 0 7

(2) Al combatiente prusiano Carl Von Claysewitz, en su famoso libro "De la Guerra", se le atribuye esta frase.

(3) Los Comités de Defensa se organizaron ante la situación y avance de las tropas franquistas, de Mola y volunta-rios requetés en la ofensiva de Gipuzkoa. Se formaron Comités o Juntas de Defensa Provinciales y Locales, forma-dos por los miembros de los partidos que apoyaban a la República.

(4) Es el Tercio de San Miguel quien entra en Ondarroa el 4 de octubre de 1.936. Formado, en su inicio, por 4 colum-nas: Venancio Tutor al mando del capitán Imaz, los requetés huidos de Tolosa y Donosti, la columna Betelu y deBecerra. "Tras los 4 primeros días de permanencia en Mutriku, inician el avance hasta la consecución del monte yermita Santa Cruz, y la toma de Ondarroa entre la una y las cuatro del 4 de Octubre de 1.936"( Diario y crónica delmiembro del Tercio Juan Martiñena). Y este Tercio se creó como Unidad Orgánica precisamente en Ondarroa almando del Comandante Santo Domingo y dos compañias de falangistas al mando del capitán Ruiz ( futura 1ª ban-dera de la Falange Española de Navarra). "Los combatientes carlistas en la Guerra Civil española" de JulioAróstegui.

(5) "Efemérides principales de mi vida entre 1918-1945", de Felipe Eguiguren. Biografía de su vida, de 63 hojas,escritas en el verano de 1.968 desde Barcelona. Fue alcalde de Ondarroa, miembro del Comité de Defensa, funcio-nario local de la Alhóndiga, depurado y preso, tras ser juzgado en Consejo de Guerra.

(6) "Efemérides de mi vida..... antes citado, pág 5.

(7) Como confirmación de lo dicho, dos niños son heridos de metralla: Miguel Beitia Ibazeta ("Miel Mutu") yRosario Etxaburu Badiola ("Potoneku edo Islaotxuneku"). Así da a conocer el Pleno del Ayuntamiento de fecha 31-10-1936, por dos comunicaciones recibidas por la Junta Central Carlista-Información de Pamplona.

(1) No sé si el título del presente artículo es totalmente acertado. Ya que el nombre de requeté se refiere, según RAE,a "cuerpo de voluntarios que distribuidos en Tercios, luchaban en las Guerras Carlistas españolas, en defensa de latradición religiosa y monárquica". El requeté es un cuerpo, cuasi militar armado voluntario. Aquí usamos indistin-tamente requeté,carlista o tradicionalista. Aunque en buena puridad no sean idénticos. Valga a efectos divulgativos.Los encarcelados ondarreses, ante el Juez, niegan su pertenencia a cuerpo de requetés, en legítima defensa dado sucarácter cuasi militar y lo que ello implica de atentar con armas contra el poder constituido republicano.

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

145O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

144 O n d a r r o a 2 0 0 7

(8) "Copia de la declaración tomada por el Delegado del Gobierno Civil de Vizcaya en el Juzgado Municipal deMarkina entre los días 24 de Julio y 8 de Agosto de 1.936 a militantes del Círculo Tradicionalista de Ondarroa sobresus actividades a favor del levantamiento militar". Archivo del Nacionalismo Vasco. Orden Público en el País Vascodurante la guerra. Documentación Orgánica. Secretaría. GE,K.00117,C.3.

1.- DETENCIONES YENCARCELACIONES DE REQUETESPOR EL COMITÉ DE DEFENSA DEONDARROA, PRESOS EN LA CARCELDEL PUEBLO Y POSTERIORMENTE ENMARKINA(8).PRIMERA FASE DEL PROCESO..

Entre las fechas del 24 de Julio y 27 de Agosto de1.936,el Delegado del Gobernador Civil de Bizkaiaen el distrito de Markina, Santi Meabe, que además

era Presidente del Comité de Defensa de Ondarroa, dice"obligado por las circunstancias excepcionales ya que elJuez de Instrucción D. Javier Sánchez del Campo yEchenique y su Secretario D.Rafael Enriquez de Salamancay Dávila, no eran afectos al régimen republicano", y lógicadesconfianza en sus actuaciones, hace comparecer "a losrecluidos en la cárcel de Markina por mi orden" a lassiguientes personas del Círculo o JuventudesTradicionalista de Ondarroa, cuyas declaraciones se reali-zan entre el 24 de Julio y 27 de Agosto de 1.936, medianteatestado:

- Pedro Maria Iriondo Urrusolo, de 19 años, hijode Eugenio y María Santos, soltero, ex estudiante de cura,con domicilio en la c/ Mayor 12-1º. Interrogado 3 veces.

- Cipriano Osa Aldazabal, de 39 años, casado, hijode Ambrosio y Maria Dolores, cortador, domicilio enNuestra Señora delAntigua 8. Interrogado 3 veces.

- Blas Lamikiz Gallastegi, de 26 años, casado, hijode Manuel y Dominga, marino, domicilio en San Ignacio22-3º.

- Lucio Maruri Bedialauneta, de 24 años, hijo deGregorio y María Cándida, pescador, calle Mayor 13-2º.

- Liborio Uribe Osa, de 26 años, hijo de José yJosefa, casado, marinero,con domicilio en la calle Cierzo,12 bajo.

- José Arkotxa Bernedo, de 51 años, hijo de Rafaely Josefa, viudo, marinero, y domicilio en la calle Mayor 42-1º dcha.

- Lesmes Arrizabalaga, de 38 años, hijo de JuanBautista y Atanasia, casado, tonelero con domicilio en lacalle Rivera.

- Severo Aranburu Epelde, de 23 años, hijo de Joséy María, soltero, albañil, con domicilio en Cierzo nº 21-4º.

- Ignacio Etxaburu Iturriza, de 22 años, hijo de

Felipe y Teresa , soltero, pescador, domicilio en la calleMayor 25-2º.

- Hilario Beitia Landaribar, de 22 años, hijo deDomingo y Juana, soltero, marinero, domicilio en Puerto nº4.

- José Ramón Osa Karrikiri, de 50 años, hijo deEzequiel y María, casado, marinero, calle Muelle nº 9.

- José Etxaburu Jimeno, de 42 años, hijo de Brunoy Crisanta, casado, pescador , calle Ribera 8.

- José Anakabe Arkotxa, de 35 años, hijo deDomingo y Evarista, casado, jornalero con domicilio en lacalle Cierzo 16-3º dcha.

- Juan Arantzamendi Burgoa, de 19 años, hijo deIgnacio y María Dominga, soltero, pescador, con domicilioen Puerto 3-2º.

- Manuel Aremaio Arakistain, de 26 años, hijo deBruno y María, casado, marinero con domicilio en la calleEnsanche 10.

- Pedro Abadea Juaristi, de 18 años, hijo deLorenzo y Margarita, soltero, pelotari, con domicilio enRibera 6-1º.

- Francisco Arrasate Burgoa, de 20 años, hijo dePedro José y Justa, soltero, pescador, y domicilio en Cierzo6-4º.

- Simeón Urkiola Burgoa, de 19 años, hijo deMarcelino y María, soltero, pescador, y domicilio en lacalle Ensanche 22-4º.

- José María Bengoetxea Zendoia, de 45 años, hijode Matías y Dolores, casado, marinero, y domicilio enEnsanche, casa Cofradía, 2º.

-Victor Bengoetxea Zendoia, de 48 años, hijo deMatias y Dolores,casado, pescador y domicilio en PuenteNuevo. Interrogado 2 veces.

- Pedro Cruz Bengoetxea Zendoia, de 38 años, hijode Matías y Dolores, casado, pescador con domicilio en lacalle Mayor-Escaleras.

- Francisco Urresti Aranbarri, de 22 años, hijo deMiguel y Eugenia, soltero, pescador con domicilio la calleArriba 22-2º.

- Gaspar Ibazeta Bilbao, de 21 años, hijo de Blas yAgueda, soltero, pescador, y domicilio en la calle Mayor28-5º.

- Martin Etxaburu Badiola, de 25 años, hijo de

Ignacio y María, soltero, marinero con domicilio enEnsanche.

- Anacleto Etxebarria Badiola, de 36 años, hijode Santiago y Tomasa, casado, maquinista, con domici-lio en la calle Arriba 15-2º.

- Francisco Badiola Ortiz, de 22 años, soltero,marinero.

- Benito Maruri Bedialauneta, de 25 años, hijode Gregorio y María Cándida, soltero, pescador condomicilio en la calle Mayor 13-2º.

- Lorenzo Aldanondo Osa, de 20 años, hijo deSalvador y Juliana, soltero, pescador con domicilio en lacalle Mayor 55-3º.

- Cipriano Aldazabal Martija, de 25 años, hijode Sebastiano y Josefa, soltero, marinero con domicilioen calle Mayor 28-2º.

Hacen un total de 29 afiliados sea al CirculoTradicionalista, a Juventudes o al Sindicato de ObrerosProfesionales, vinculados entre ellos, que se hallan en lacárcel de Markina. Lógicamente las declaraciones son deforma individual, bajo la presidencia de Santi Meabe yactuando de Secretario Juan Francisco Barrotabeña(sic).Dada la profusión y extensión de las declaraciones, losresumimos de forma breve, intentando transcribir lo másimportante y sustancial de las mismas.

DECLARACIONES RESUMIDAS.1ª.- Su pertenencia a la Juventud, al Círculo

Tradicionalista y/o al Sindicato Obrero Profesional desdediferentes períodos.

2ª.- El alistamiento para acudir a la llamada queles pudieran hacer desde la Delegación de Carlistas deBilbao, sita en la calle Buenos Aires 19. Los encargadosde dicho alistamiento fueron: Cipriano Osa Aldazabal,Pedro María Iriondo Urrusolo y Victor BengoecheaCendoya. Se confecionó una lista de voluntarios dis-puestos a alistarse, previa firma y entrega de reglamento.

3ª.- La pistola que se le incautó a Juan ArriolaBeristain,(que hablaremos más adelante) y entregado porun veraneante de Madrid en Ondarroa, era para entrenar-se en el monte, así como las ropas y uniformes de mili-cias. Aunque niegan absolutamente tenencia ni uso dearmas.

4ª.- Alguno añade, otros nombres, además de losseñalados, que formaban parte del grupo, preparadospara alistarse a la llamada de los requetés de Bilbao,como: Felix Beitia (preso en Ondarroa), Blas Ibazeta,José María Pagate, Lino Burgoa, Bruno Etxaburu,Fernando Beitia, Jaime Lertxundi (Txokua), DomingoZabaleta, Lucas Goikoetxea, Lorenzo Azpiri. En total dealistados podían ser entre 39 ó 40.

Causa nº 24 contra Cipriano Osa y 33 más. ARCHIVO DE LA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA.

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

147

5ª.- Los uniformes de requetés y " margaritas," (9) asícomo banderas se habían confeccionado con motivo delhomenaje al Médico Municipal D.Luis Arriola Agirre y alsacerdote y escritor euskaldun D.Domingo de Agirre(10).Estos uniformes y banderas se usaban para acudir a losmítines, concentraciones y fiestas del partido.

6ª.- El telegrama (17-07-1936) que envió JesúsElizalde, Diputado a Cortes por Vizcaya por el CírculoTradicionalista, a la Delegación de Juventudes Carlistas deBilbao que decía "llegaré mañana", en clave venía a decirque estaban en pié de guerra 43.000 voluntarios requetésdispuestos a marchar sobre el frente del enemigo republica-no.

O que también podía significar que habiendo sidodetenido en Bilbao y trasladado a la cárcel D.Pedro MaríaGabiria, Delegado de las Juventudes Carlistas de Vizcaya,tenía objeto entrevistarse con el Sr.Gobernador para conse-guir su libertad.

7ª.- Algunos de ellos declaran que en los bajos de lacasa habitada por D.Luis Arriola, aprendían instrucciónmilitar bajo la dirección de Pedro (Pello o Perico) deMondragón que trabajaba en la fábrica de anzuelos, y lohacían con escobas y makillas. Pero un dirigente les decíaque "llegará el momento de utilizar las auténticas armas".

8ª.- La detención de los encausados entre finales deJulio y Agosto, se había realizado por milicianos deOndarroa, gente del Comité de Defensa del pueblo o cara-bineros. (11)

9ª.- Todos manifiestan estar dispuestos a luchar con-tra el comunismo (Frente Popular) y contra el nacionalis-mo. Y hasta morir, actuando como verdaderos soldados.

10ª.- Manifiestan algunos, cómo están amenazadospor los nacionalistas y republicanos.

11ª.- El delegado gubernativo, Santi Meabe en unanota abajo, después de la 3ª declaración de Pedro MaríaIriondo Urrusolo, escribe "cómo éste, junto al JuezCipriano Osa Aldazabal son los máximos dirigentes de losrequetés de Ondarroa."

Estas son las manifestaciones, en resumen, realiza-dos por los 29 detenidos ante el Delegado Gubernativo enMarkina y que se hallaban presos allí.

2.- DILIGENCIAS PRACTICADAS A LOSPRESOS TRADICIONALISTAS EN BILBAO POR LA OFICINA DE INVESTIGACION POLITICO-SOCIALDEPARTAMENTO DE GOBERNACIONDEL PAIS VASCO. 2ª FASE. (12)

2.1.-Desconocemos la fecha exacta del traslado delos 29 detenidos, presos en Markina, a Bilbao. Es de supo-ner, antes de la entrada de los franquistas en Ondarroa. Peroa la vista de las diligencias realizadas por decreto delGobernador Civil de Bizkaia, se conoce que ya a primerosde Noviembre de 1.936, se hallaban en Bilbao (diferentescárceles), ya que ordena, en virtud del decreto del 17-07-1936,

"la práctica de investigaciones a que hubierelugar para llegar a conocimiento de la responsabi-lidad que las diferentes entidades políticas tuvierenen el movimiento sedicioso que dió comienzo en lafecha citada por los agentes D. Antonio MesaBarrio y D.José Mendieta Abascal, afectos a la ofi-cina de Investigación Politico-Social-Departamentode Gobernación del Pais Vasco, se procede en estafecha y después de practicadas las investigacionesnecesarias a interrogar a los detenidos, afiliados orelacionados con el Partido Tradicionalista deOndarroa". Bilbao, 17-11-1936.

Así mismo, en el Pleno del Ayuntamiento deOndarroa, de fecha 14-11-1936, bajo la presidencia delAlcalde D.Vicente Sánchez de Ocaña, se acuerda

" indemnizar con la cantidad de una peseta y50 céntimos por día a los que fueron encarceladospor los dirigentes del Frente Popular mientrassufren su reclusión".

Además de los 29 encarcelados ya en Markina, seañaden las declaraciones de otros 6 más, que son: JuanArriola Beristain, Felix Beitia Amallobieta, AdolfoUribasterra Ibarrondo, Alejandro Velarde González, ArturoGil-Santibañez y Luis Arriola Agirre. Hacen un total de 35

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

146 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

que declaran en la Oficina de Investigación Politico-Socialen Bilbao (Secretaría de Orden Público-Erri Zalketa). Dadoque los 29 habían declarado ya en Markina ante elDelegado Gubernativo (Santi Meabe) y que hemos resumi-do en 10 puntos, entiendo interesa exponer las declaracio-nes de los 6 antes referidos, puesto que esos 29 se ratificanen lo dicho o añaden poca cosa y no muy substancial a loprimeramente declarado. Las mismas se realizan entre el17-11-1936 y 08-12-1936. Lo más relevante es que todosmanifiestan su NO pertenencia a los requetés y desconocersi había armas en Ondarroa.

JUAN ARRIOLA BERISTAIN, hijo de Domingo yPerfecta, de 24 años, soltero, chófer, y domicilio en NuestraSeñora de la Antigua nº 1. Es Vice-Presidente del Sindicatode Obreros Profesionales de Ondarroa, siendo su PresidenteLesmes Arrizabalaga. Tuvo conocimiento de la sublevaciónde los militares en el Café Marina. Y yendo a hacer un ser-vicio al Frente Popular con su automovil a Eibar, a la vuel-ta fue cacheado por los milicianos de Ondarroa, y le fueocupada un arma de calibre 6,65. Fue detenido y encarcela-do en el pueblo. Interrogado por la procedencia del arma,dice que hacia el 15 de Julio se le acercó al declarante unveraneante llamado Adolfo Uribasterra, alcalde de Durangoy le dijo que le guardara dos pistolas con balas. La otra pis-tola era de calibre 9. Que la guardara ya que a su vez, aUribasterra le había entregado otro veraneante. Que erapara su defensa, ya que temía ser agredido por estar amena-zado.

FELIX BEITIA AMALLOBIETA, hijo de Manuely Rosa, de 21 años, soltero, marinero con domicilio enEnsanche 4-2º. Se enteró del alzamiento en el Café Marina.Que Germán Arriola Beristain, hermano de Juan, le entregóun arma para que guardara en la bodega. Fue detenido el 29de Julio.

ADOLFO URIBASTERRA IBARRONDO, hijode José y Nicolasa, de 44 años, casado, propietario, condomicilio en el chalet de la calle Fray Juan de Zumárraga deDurango. Afiliado al Partido Tradicionalista de Durangopor muchos años y Diputado Provincial en el año 1919 yalcalde de Durango nombrado en 1.931. Como era habitual,fue a veranear con su familia a Ondarroa hacia finales deJunio. Donde le sorprendió el actual movimiento rebelde.Fue visitado por otro veraneante Manuel Santibañez y ledio 2 pistolas como recuerdo de familia, llevándole lamisma a su casa un amigo suyo llamado Arturo GilSantibañez Basalga. Sin abrir la caja, el declarante la entre-gó a Juan Arriola Beristain para su custodia. No tiene rela-ción con elementos tradicionalistas de Ondarroa, ni sabe silos de Ondarroa tienen armas. Fue detenido y encarceldo enOndarroa.

(9) Militantes femeninas del Círculo Tradicionalista o Carlista.

(10) En Junio de 1.933, el Ayuntamiento, bajo la Alcaldía del PNV, organiza un homenaje conjunto a ambas perso-nas (Arriola y Aguirre) y de diferentes opciones políticas: tradicionalista y nacionalista respectivamente, que causógran polémica en el pueblo.

(11)"Efemérides de mi vida......... pág. 6.

(12) Causa nº 24 contra Cipriano Osa Aldazabal y 33 más, requetés de Ondarroa sobre conspiración militar para larebelión. SIN TERMINAR. (1936-12-23/ 1937-06-29). Archivo General de la Guerra Civil Española. Signatura: PS-SANTANDER_VD_T.P. EUZKADI,C.5,EXP.1. Vide artículo de Ibai Muñiz Etxaniz en "ONDARROA 2.006",pág.81.

Causa nº 24 contra Cipriano Osa y 33 más. ARCHIVO DE LA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA.

149

Gil-Santibañez, Lesmes Arrizabalaga, Ignacio Etxaburu,Gaspar Ibaceta, Anacleto Etxebarria, Martin Etxaburu, JoséEtxaburu, José Ramón Osa, Lucio Maruri, Benito Maruri,Francisco Urresti, Simeón Urkiola, Blas Lamikiz y LiborioUribe. Y en la prisión Del Carmelo, 15 encausados: PedroCruz Bengoetxea, Victor Bengoetxea, José MaríaBengoetxea, Hilario Beitia, Felix Beitia, Pedro Abadea,José Arcotxa, José Anakabe, Cipriano Aldazabal, JuanArantzamendi, Severo Aranburu, Francisco Badiola,Lorenzo Aldarondo, Manuel Aramaio y Francisco Arrasate.Ya estaba encarcelado Alejandro Velarde en Larrinaga. Y eldetenido Luis Arriola Agirre en la Casa Galera.

3.- SUMARIO Nº 24/936 CONTRACIPRIANO OSA ALDAZABAL Y OTROS 33 MÁS (TRADICIONALISTA DEONDARROA)SOBRE CONSPIRACION ALA REBELION POR EL JUZGADO DEINSTRUCCIÓN ESPECIAL Nº 3, AFECTOAL TRIBUNAL ESPECIAL POPULAR(16).3ª FASE.

3.1.-Inicio del sumario con fecha 23 de Diciembrede 1.936. Juez el Sr. Rasche por providencia del 23 deDiciembre de 1.936 da por recibidas las diligenciasestando los detenidos comunicados bajo ese Juzgadoespecial y librando mandamientos a las 3 prisiones de loacordado.

Con fecha 11 de Enero de 1.937, hay una providen-cia del Juzgado haciendo constar que según oficio de laPrisión Provincial de Larrinaga de fecha 4 de Enero ha sidoencontrado muerto el detenido Juan Arriola Beristain. Vistoasí, a primera vista y sin mayores explicaciones, parece dara entender que como si hubiera fallecido por muerte natu-ral. Pero no fue así. Por ello, es preciso recordar que el 4 deEnero de 1.937 más de 200 detenidos fueron asesinados-fusilados en su mayoría en las cárceles de Bilbao(17). Estamatanza empañó el esfuerzo del Gobierno Autónomo Vascopor establecer un oasis vasco durante la Guerra CivilEspañola. "De esta masacre se aprovechó durante décadasel régimen franquista para demonizar el contubernio-rojo-separatista"(18). Sucedió que la aviación alemana bombar-deó Bilbao hacia las 3 de la tarde de fecha 4-01-1937, aba-rrotado por la llegada masiva de refugiados a Bilbao.

Causaron, al menos, 7 muertos. Uno de los pilotos alema-nes fue "linchado" al tomar tierra cerca de la Torre Urizar.La gente, indignada, salió a la calle a la sede deGobernación (actual sociedad Bilbaina) y querían vengarseen los presos franquistas y se concentraron en la prisión deLarrinaga, Casa Galera, Angeles Custodios y el Carmelo.Fueron asesinados 225 prisioneros entre tradicionalistas,monárquicos y falangistas: 7 en el Carmelo, 54 en CasaGalera, 56 en Larrinaga y 108 en Angeles Custodios. Entrelos asesinados en Larrinaga se encontraba un ondarrés,Juan Arriola Beristain, precisamente "el primer detenido enOndarroa por el Delegado Gubernativo. Momentos des-pués era aquel trasladado al exterior en camilla. Tenía unhilo de sangre en la boca. Este muchacho, por lo que medijeron, estaba de baja en la enfermería de la prisión y allile mataron los asaltantes"(19).

3.2.-Siguiendo de forma cronológica, ya está elexpediente en manos del Juez especial. Y con fecha 14 y15 de Enero de 1.937 son interrogados por el Juez, todoslos detenidos, ratificándose en los contenidos ya mani-festados en la Oficina de Investigación Politico-Social.

El Juez Rasche emite una providencia con fecha 16de Enero de 1.937 al Partido Izquierda Republicana paraque informe sobre la actuación de los tradicionalistas deOndarroa y elementos simpatizantes en los días en que sepromovió el actual movimiento. A los 3 días, IzquierdaRepublicana de Ondarroa, firmado por el Secretario de laAgrupación José Luis Fernandez Etxaburu, en 4 puntosmanifiesta ,

1º.- que tras el 18 de Julio se estableció de formaorganizada unos guardias del Frente Popular en las carrete-ras para detener vehículos sospechosos. Y cómo a JuanArriola Beristain se le encontró una pistola de fabricaciónfrancesa del 7,65 de calibre con cargador, entregado porUribasterra así como otra a Felix Beitia.

2º.- que Cipriano Osa, junto a Pedro María Iriondo,Victor Bengoechea, Pedro Cruz Bengoechea y otros ele-mentos más procedieron a la formación de cuadros derequetés, y tenían la misión de levantarse en armas contrael Gobierno "MALO". Que éstos embaucaron a otros jóve-nes (marineros en general) y analfabetos hasta completarun número de 40. Y en un momento determinado, debíantrasladarse a recoger armas a Markina (Gaytan de Ayala).

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(16) Causa nº 24 contra Cipriano Osa Aldazabal y 33 más...........

(17) "Bilbao 4 de Enero de 1.937: memoria de una matanza en la Euskadi Autonómica durante la Guerra CivilEspañola". Carmelo Landa Montenegro. Revista Bidebarrieta XVIII-2.007, pág 80-83.

(18) Artículo antes citado de Carmelo Landa, pág 81.

(19) Efemérides de mi vida....... de Felipe Eguiguren. Pag. 8.

148

ALEJANDRO VELARDE GONZALEZ(13) hijo deAlejandro y Elisa, de Torrelavega (Santander), de 55 años,soltero, Comandante de Artillería retirado, y vecino deViernoles (Santander). Traslado de sus declaraciones eincurso en el sumario 11/1936 de Santander sobre conspi-ración a la rebelión contra Andrés Solorzano y 56 más. Dedicho traslado de declaraciones, dice que en 1.935 le fueofrecido por José Luis Zamanillo el cargo de Jefe deRequetés de Cantabria, organizando a los requetés para lle-gado el caso, sería al lado de la fuerza o auxiliando a ésta.Más tarde, declara, que se le nombró Jefe de Requetés deVizcaya, visitando los pueblos en compañía del jefe seño-rial Lezama Leguizamón. Estando reunidos en Bilbao el 16de Julio con Luis Lezama y José Luis Zuazola, se le dijoque próximamente se produciría el movimiento y estuvie-ran preparados para estar al lado de los militares subleva-dos que declararán la guerra. Tras el alzamiento del 18 deJulio, se reunió con los representantes de los requetés de lospueblos. Tenía conocimiento por haber oido que algunosmilitares de la guarnición de Bilbao, como el capitánRamos, Aranzabe y Santamaría, estaban dispuestos asecundar el movimiento. Esta declaración es lo manifesta-do por él, en Bilbao el 27 de Julio de 1.936.

El 28 de Noviembre de 1.936, se traslada el Juez conel Fiscal a la cárcel de Larrínaga donde se halla preso. Esinterrogado y se ratifica en lo declarado anteriormente.

ARTURO GIL SANTIVAÑEZ BASELGA, hijo deManuel y Carmen, de Madrid, de 20 años, estudiante, condomicilio accidental en Ondarroa, C/ Antigua nº4. Afiliadoa Renovación Española, más tarde a la Falange Española, yal CEU (centro de estudios universitarios).

Como costumbre llegó a Ondarroa a veraear con suspadres. Por encargo de su padre, llevó una caja de cartóncon dos pistolas y balas a casa de Adolfo Uribasterra. Laspistolas eran propiedad de su padre. Antes de su venida a

Ondarroa, se celebró el entierro de Calvo Sotelo con áni-mos exaltados. El alzamiento militar le pilló en Ondarroa,que si triunfaba el movimiento o sublevación, lo celebraríatomando unas copas. El 2 de Agosto fue detenido e ingre-sado en la prisión de la localidad.

LUIS ARRIOLA AGIRRE (14), hijo de Cándido yCarolina, de 44 años, casado, médico con domicilio enAvenida Ntra. Señora nº1-2º. Afiliado a la SociedadTradicionalista de Ondarroa desde hace muchísimos años.A la fecha estuvo alejado por discrepancias o incompatibi-lidad con el presidente del Círculo y Juventud, CiprianoOsa Aldazabal. No tenía trato ni con éste ni con elSecretario Pedro María Iriondo Urresolo. Declara que elhomenaje fué realizado a su persona como médico munici-pal y a Domingo Agirre en Junio de 1.933. Existía pugnaentre los elementos nacionalistas y derechistas deOndarroa, pensando aquellos que Domingo Aguirre erasimpatizante de sus ideas. Ese día acudieron unos 20 jóve-nes tradicionalistas con camisa-uniforme de requeté. Elhomenaje no fue por sus ideas, sino por su función de médi-co municipal. Por temor a represalias y siguiendo adverten-cias de algunos elementos, el día 22 de Julio se marchó acasa de Ignacio Osoro (Asterrika), permaneciendo allí hastael 29 de Julio, que se presentó ante el Comité de Defensa.Siguió ejerciendo su profesión de médico hasta que fuedetenido y trasladado a la prisión de Larrínaga. Desconocelas reuniones de la Sociedad Tradicionalista de Ondarroapara actuar en el movimiento fascista que había estallado.Desconoce la existencia de ejercicios militares en su bode-ga (practicaban "ezpatadantza"). Desconoce la existenciade armas.

2.2.-Tras tomar declaración a los 35 imputados a larebelión militar, el 19 de Diciembre de 1.936, la oficina deInvestigación-Departamento de Gobernación, remite alJuez Especial (15) las presentes diligencias. Quedan en laprisión de Larrinaga 18 encausados: Cipriano Osa, PedroMaría Iriondo, Juan Arriola, Adolfo Uribasterra, Arturo

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(13) En honor de este militar retirado y Jefe Requeté de Cantabria y Bizkaia, una de las calles de Ondarroa(Iperkale) pasó a llamarse desde 1.938 calle Comandante Velarde.

(14) En fecha 27 de Abril de 1.937, el Ayuntamiento de Ondarroa emite un informe sobre este médico a la JuntaCalificadora Central del Gobierno Vasco (Hacienda). Dice que está afiliado al Partido Tradicionalista, ha sidoDelegado de dicho partido en el Distrito de Markina, y tomó parte activa como Jefe de movimiento en todas las elec-ciones habidas durante varios años en pro de la causa tradicionalista.

(15). Al proclamarse el primer Gobierno Autonómico Vasco, el 7 de Octubre de 1.936, tras la aprobación del Estatutode Autonomía por las Cortes Españolas el día 1 del mismo mes, la administración de Justicia queda en manos delConsejero Leizaola y con competencias judiciales amplias.

Los Tribunales Populares fueron creados por decreto de Gobierno de la República el 23 de Agosto de 1.936. Ademásde ésta, la Justicia contaba en el Pais Vasco con 3 Juzgados Especiales de Instrucció, creados entre el 22 y 26 deOctubre de 1.936. El Juez que instruye el presente sumario, es precisamente Francisco Rasche, uno de ellos. Y elTribunal Popular de Bizkaia únicamente tenía jurisdicción sobre delitos relacionados con la rebelión militar de 1.936y la guerra. ("La justicia en Guerra"). Artículo publicado por Miguel Angel Salgado en la revista Bidebarrieta,nºXVIII-2.007.

151O n d a r r o a 2 0 0 7150

3º.- que además de Osa e Iriondo, los encargados deformar cuadros eran también los tres Bengoetxeas, LesmesArrizabalaga, Felix Beitia, José Ramón Osa C, y LuisArriola. Los demás son gente sencilla instrumentalizada yvilmente engañada.

4.- que además de éstos, se hallan en Ondarroa (terre-no faccioso) 13 elementos que han colaborado con los ante-riores, y a los que no se les pudo detener: Vicente SanchezOcaña, Dolores Agirreoa, Roque Larrañaga, MartinBadiola, José Alkorta, Fausto Campos, MiguelArrizabalaga, Julián Aranbarri, Isidro Astelarra, José MaríaIriondo, Ginés Aretxaga, Eugenio y Marcos Usabiaga(éstos tres presbíteros). Huidos.

3.3.-El 5 de Febrero de 1.937, se declara conclusoel sumario, mediante AUTO firmado por el Juez Raschey López de Briñas, Juez especial nº 3 de Bilbao, endonde en los CONSIDERANDOS, a los 34 detenidos y alos 13 ausentes que serán requeridos, (47 total procesa-dos) es de aplicación por conspiración o mero auxilio ala rebelión, el art. 240 y siguientes del Código de JusticiaMilitar. Y se declaran procesados a los antes señalados eidentificados. Y que sigan en prisión comunicados los dete-nidos y se señalen 10.000 ptas para responsabilidades pecu-niarias por cada uno de los procesados, formándose lasoportunas piezas de situación y solvencia con los particu-lares precisos de este auto. Y se entrega al Sr. Fiscal para sutrámite correspondiente.

Al día siguiente, 6 de Febrero de 1.937, todos losencarcelados solicitan al Tribunal Popular de Vizcaya, elnombramiento como letrado defensor a D.Ramón deRugama y Puyol, del Colegio de Bilbao.

3.4.-El Fiscal, con fecha 19 de Febrero de 1.937,formula con carácter provisional las siguientes conclu-siones:

1ª.- Siguiendo un plan perfectamente concebido porlas organizaciones Tradicionalistas de Vizcaya, en unión departidos monárquicos y falange española de las JONS, asícomo con elementos militares, la juventud Tradicionalistade Ondarroa estaba dispuesta al levantamiento con la ayudaincondicional de los procesados (enumera a todos) secun-dando el movimiento revolucionario y en espera únicamen-te de las instruciones definitivas y armas que precisabanpara el mismo.

2ª.- Los 13 procesados huidos, se fugaron a campofaccioso, siendo inutil cuantas gestiones se han practicadopara su busca y captura.

3ª.- Los hechos son constitutivos de un delito a laRebelión del Código de Justicia Militar, siendo de aplica-ción a los 34 presos del art.240 y del art.237 en cuanto alsegundo grupo de procesados.

4ª.- Intereso, dice el Fiscal, como prueba documen-tal, que se me entregue los autos-testimonio de las declara-ciones prestadas por Alejandro Velarde, en la causa que sesiguió junto con los oficiales de Garellano, San Miguel deBasauri y Durango. Y lectura del informe evacuado porIzquierda Republicana de Ondarroa. Como prueba testifi-cal, la que propondré en el acto del juicio oral.

3.5.-Con fecha 28 de Abril de 1.937, y desdeBilbao, el Alcalde destituido José María Solabarrieta yel Presidente del Pósito de Pescadores (Cofradía), PedroLarrañaga, envian un escrito al Tribunal Popular ymanifiestan cómo están procesados y presos, (nombran23 de los 34 detenidos. No nombran a Cipriano Osa, PedroMaría Iriondo, Lesmes Arrizabalaga, José Ramón OsaKarrikiri, Victor Bengoetxea, Pedro Cruz Bengoetxea, LuisArriola, Alejandro Velarde, Adolfo Uribasterra, Arturo Gil-Santibañez y lógicamente al ya asesinado Juan Arriola).

Dan buenos informes sobre los 23 presos, diciendoque son gente honrada, y que no creen hayan participadoactivamente en la sublevación militar, y a esas fechas esta-ban embarcados en la faena del boniteo.

Así mismo, como ya llevan cerca de 6 meses deteni-dos en espera de que se les juzguen, suplican que sean pues-tos en libertad provisional en la forma y modo que entien-da el Tribunal.

3.6.-Con fecha 25 de Mayo de 1.937 desde la pri-sión del Carmelo, informan al Juez que el detenidoLorenzo Aldarondo padece psicosis de tipo esquizofré-nico, y que entiende debe ser trasladado a otro lugar conambiente familiar. Ha sido examinado por el especialistaDr. López Albo, siendo de las misma opinión. El médicodel Carmelo emite informe sobre la situación del preso yque con urgencia sea el Tribunal Popular quien dictaminecómo actuar; entendiendo que con buena alimentación ycuidados familiares, podía curarse. En el mismo sentidoinforma el Director técnico del Sanatorio psiquiátrico deSanta Agueda, el Dr. Rodrigo González Pinto. Y proponeque sea su hermano José Aldarondo Osa quien se encarguede su cuidado. Y efectivamente, su hermano José, de 34años, casado, vecino de Santurce y pescador, viene a reco-ger a la cárcel del Carmelo el 2 de Junio de 1.937.

3.7.-Como todos conocemos, el día 17 de JunioBilbao era abandonado por el Gobierno Vasco que setrasladó a Cantabria, entrando gloriosos las tropas deFranco el día 19 de Junio. Previamente , según manifesta-ciones al respecto de los mandos del PNV, fueron " sacadosde las cárceles y evacuados, todos los presos politicos fran-quistas que había en Bilbao para su pase a las filas enemi-gas (franquistas) por los batallones de Milicias Vascas del

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

PNV, sobre todo por el batallón Itsas Alde en las cercaníasde Santo Domingo"(20).

3.8.-Según se relata en el Pleno del Ayuntamientode Ondarroa, de fecha 3 de Julio de 1.937, bajo laPresidencia de Vicente Sánchez Ocaña, manifiesta a losconcejales presentes que "ha tenido lugar el regreso de losencarcelados por el Frente Popular. Y cree que laCorporación reflejando la satisfacción y la alegría que elloha inspirado al pueblo de Ondarroa y como tributo justo degratitud y de reparación a quienes han sufrido tan largocautiberio de aras de su ideal, debe rendirse un sentido ycariñoso homenaje, y al efecto organizar sin dilación lo

conducente a ella. Opina, el Alcalde, que a su juicio debie-ra tener lugar una misa en el Santuario de Ntra. Sra. delAntigua, a continuación una sencilla manifestación popu-lar de desagravio y un banquete." Y así, el domingo inme-diato siguiente, se celebran tales actos.

Así termina la encarcelación de requetés tras el 18 deJulio del 36 hasta finales de Junio de 37.

Lógicamente, tras la caída de Bilbao, se archiva elsumario abierto contra Cipriano Osa y 33 más porquecomienza otro régimen político totalmente diferente.

(20) Idem. Pags. 11-12.

Causa nº 24 contra Cipriano Osa y 33 más. ARCHIVO DE LA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA.

MARIA JESUS BADIOLA GOIOGANA

EMAKUMEEN ATXILOTZEETA ESPETXERATZEAK

ERREPUBLIKARREK EGINAO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

153O n d a r r o a 2 0 0 7152

ESPETXERATZEKO ARRAZIOA

FAL CONDE, politikari eta abokatu andalu-ziarrak, Andaluziako "ComuniónTradicionalista" taldeko kide gisa, gazte

mugimendu tradizionalista eta "Requeté"en mili-ziak antolatu zituen. 1.933 urteko hauteskundeenondoren Andaluzian karlismoaren buru izan zen.

Sevillatik Espainia osora hedatu zuenEspainiako emakumeari omenaldi bat egitekobeharra, "Purisima Concepción" egunean (1.933koAbenduaren 8an), hain zuzen ere. Honen lekuko daadibide bat eraginna izan zuena Ondarroan.

María Jesús "Portu" kaleko bere etxeko bal-koian Espainiako bandera jarri baitzuen.Horregatik errepublikarrek atxilotu eta Bilbokoemakumeentzako kartzela batera eraman zuten.Atxilotu zuten unean aguazilei adierazi zien:"Gontzalo" izeneko bere semerik gabe ez zela joan-go.

8-10 bat egun iraun zuen kartzelan. Irtenzenean izugarrizko omenaldia eta ongi etorria eginzioten Bilboko karlistek. Honen adierazle izan zen"El Pueblo Vasco" (1933-XII-24) egunkariarenkronika.

Kronika hori, hor pedagogo, idazle eta pro-paganda tradizionalista egiten zuen, Mª RosaUrraca Pastorek idatzia izan zen. Emakume hauizan zen ere "Margaritas"etako buru 1.936an.

O n d a r r o a 2 0 0 7

MARIA JESUS BADIOLA GOIOGANA, ("Potoneku", Iñazio Etxabururekin "Islao eta MaríaLuisaneku")ezkondua.Helbidea : Puerto kalea. Gaur Itsas Aurre.Semeak: 15 jaio, baina 9 seme bizi 1.933 an. Gazteena: Gonzalo Carlos, 11 hillabete.

"El Pueblo Vasco" egunkariak eginiko erreportaia

Maria Jesús Badiola, "Potoneku", Gonzalo bere "Errekete" txikiarekin, etaUrraca Pastor, tradizionalista entzutezkoa.

155O n d a r r o a 2 0 0 7154 O n d a r r o a 2 0 0 7

EMAKUMEEN ATXILOTZEETA ESPETXERATZEAK

FRANKISTEK EGINAKO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

KANTTOIPE(1)KO ANDRENARROSARIOAK

KARTZELARAKO BIDEAN

Garai hartan Ondarroako ia sukalde guztietan gaueroerrezatu ohi zen arrosarioa. Artikulu honetako pro-tagonista garrantzitsu bat izango den Teresa

Zubikarai andereak honela gogoratzen zuen euren etxekogiroa:

"Gurin, aittak (honela deitzen dio Juan beresenarrari) errezate’ban errosaixu beti. Afaldutakun,errosaixu eskutan hartu eta han hasten zan"Kurutze Santiaren...". Hantxe mahai ingurundanak, aitte eta hamaika ume, iñor sillatik altzabaik. Neu bakarrik altzata, afaritako potuk jaso etaarriku eitten. Batzutan Hipolito semi "loguri daukatnik" esaten hasten zan. Eta aittak: "Hipolito, zirki-ñik bez! Errosaixu erreza arte, zirkiñik bez"! Etaiñor mobiu be e’zan eitten" (2)

Betiko ohitura hura ez zuen apurtu 1936ko gerrak,indartu baizik. Halaber, iluntze guztietan biltzen baitzenauzoko hainbat emakume Teresaren etxean, sukaldean,arrosarioa errezatzera, gerra zela-eta herritik alde egindakogizonak etxeratzearen alde, gero ikusiko dugunez.

Iluntze batean, 1937ko urtarrilaren 11an, ez ustekobisita izan zuten Maria Teresa Zubikarai "TeresaEstazioneu"ren sukaldean zeuden Faustiñe Egiguren"Faustiñe Txikixe"(3), Isabel Badiola "Isabel Kipulas"(4) etaElisabet Solabarrieta "Elisabet Urrutxe"ren izeko (5). Denaketxe barruan bizi ziren. Denek zeuzkaten euren senar edoetxekoak "gorrixakin ihes" eginda.

Bisita honen zertzeladak Teresa Zubikaraik eskaini-ko dizkigu.

(1) Gaur Kanttoipe izenaz ezagutzen dugun kaleak Calle del Ensanche Zabal Kalea zuen izena 1931-1936koErrepublika garaian, harik eta frankistek Nueva España izena aldatu arte.

(2) Maria Teresa Zubikarai Solabarrieta, "Teresa Estazioneku" (Ondarroa, 1892-03-12/1987-04-30). Gurasoak:Jesus eta Alejandra. Juan Artetxe Urruzuno senarra, Miren Kepa baporeko makinista. Hamaika seme-alaba izanzituzten. Kanttoipe 2, 2. solairuan, ezker aldeko etxebizitzan bizi ziren. 1985. urtean egin zituen hemen jasota ager-tzen diren adierazpenak. Herri Artxiboan gordeta daude A00084 CDan.

(3) Faustina Egiguren Agirretxea, "Faustiñe Txikixe" (Ondarroa, 1884-10-24/1982-09-08). Gurasoak: Domingo etaGenara. "Faustiñe Arantzamendineku" ere deitzen zitzaion, Juan Arantzamendi Urrestirekin ezkonduta baitzego-en. Hiru alaba zituzten: Begoña (nagusiena), Elisabet eta Arantza; eta hiru seme: Alfontso, Domingo eta Jon (gaz-teena). Kanttoipe kaleko 2. zenbakian, 2. solairuko erdiko etxebizitzan bizi ziren. "Faustiñe Txikixe" 52 urteko ema-kume adintsua zen, espetxeratu zutenean.

(4) Isabel Badiola Markuerkiaga, "Isabel Kipulas" (Ondarroa, 1909-07-07/1997-09-05). Gurasoak: Federiko etaJosefa. Bere senarra, Jose Ituarte "Jose Zintzo", EAJko kide ezaguna Ondarroan. Euzkadi egunkarian idazten zuen"Artibai" ezizena erabiliz. Isabel bera haurdun zegoen idazlan honetan aipatzen den 1936ko gerra garaian.

(5) Elisabet Solabarrieta "Elisabet Urrutxek" bere adierazpenetan izeko deitzen dionez, guk ere horrela deitukodiogu emakume adintsu honi. Guk jakin dugunez, bi anai-arreba ziren, ezkongabeak. Kantoipe kaleko 2. zenbakian,3. solairuan, bizi ziren. Euron etxean bizi ziren Markos Gabika - Elisabet Solabarrieta senar-emazteak, Jon seme-txoarekin.

Kanttoipeko argazkia uretatik ikusita

Isabel Badiola “Kipulas" bere alaba Elisabet Ituarterekin.

Maria Teresa Zubikarai, "Teresa Estaxio".

Faustina Egiguren, "Faustiñe Txikixe".

157

- "¿A ésas no les detienen?".

- "No. Porque están rezando el Rosario...".

- "Hay que detenerles, porque aquí hacen reu-niones todos los días. La una es la mujer de JoséItuarte. La otra, la mujer de Marcos Gabica, comi-sario de guerra con los rojos" (7).

Elkarrizketa hau Elisabet Solabarrieta "ElisabetUrrutxe"k (8) entzun zuen eskailera burutik, berak kontatuzigunez:

"Detentziñu gabin, ni etxin gerta nitxan, oian,ondoezik. Nire ixeko gora etorri zanin, kontau eus-tan Teresanin gertau zana. Bildurtu be eiñ nintxan,ohetik altza eta eskaileretara urten neban, ze ikusi-ko. Eskailera burutik entzun neban "Jose Gaizto"aguazille poliziei esaten: "La una es la mujer deJosé Ituarte, y la otra, la mujer de Marcos Gabica,comisario de guerra con los rojos" (9)

Elkarrizketa honen ondorioz-edo, gau berean gertatuziren lau emakumeon atxiloketak.

Bereziki hunkigarria eta gogorra izan zen M. TereraZubikarai andereak etxetik irten zuen unea. Bere seme-ala-bak etxeko balkoira eta leihoetara irten, eta negarrez, txi-lioka."Amá, amá, amaaa, ..." Umeak amari deiadarka! (10).

O n d a r r o a 2 0 0 7

(7) Elisabet Solabarrieta Urkiola "Elisabet Urrutxe"ren 1986-03-28an eginiko adierazpenak. Herri Artxiboan gor-deta daude, A00073 CDan.

(8) Elisabet Solabarrieta Urkiola, "Elisabet Urrutxe", (Ondarroa, 1912.10.02/2000.05.10). Gurasoak: Jose Mari etaMaria Isabel. Bere senarra, Markos Gabika, harakina, Defentsa Komiteko partaide "Izquierda Republicana"ordezkatuz. Jon semea jaiota zeukan gerra garaian.

(9) Elisabet Solabarrietaren adierazpenak

(10) Isabel Badiola "Isabel Kipulas"en adierazpenak. Eskuz jasotakoak.

156

"Lagun bi etorri zin, txaketa zuridun bat eta goardi zibil bat. Ati jo etabarrure sartu zinin, ikusi giñuezan zetan geuazen: errosarixuk eskutan etaerrezaten.

- "¿Qué hacen Uds. aquí?" -esa’ban batek.

- "Pues, resando el rosario, paque se vuelvan pronto los maridos ..."

- "Bueno, cada una a su casa. Ahora no hay que hacer reunionesclandestinas. Hala, a retirarse a sus casas..."

Hau entzun ta andra guztik alde eiñ eben, bakoitxe bere etxea. Ni neu,neure bostin pentsaten: "kradestinas hori... zer ete da?" (6).

Teresaren etxera joandako bi bisitariek ere alde egin zuten, baina eskailere-tan zain zegoen etxe hartara lagundu zien Jose Alkorta "Jose Gaizto" aguazila.Honek bere harridura azaldu zien:

O n d a r r o a 2 0 0 7

(6) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

Goian, Maria Teresa Zubikarai, "Teresa Estaxio".Alboko argazkian, Kanttoipe 2 etxebizitza, AURREZ AURRE. 2. solai-ruan, ezker aldean, bizi zen Maria Teresa Zubikara bere familiarekin.Erdiko etxebizitzan, Faustina Egiguren bere seme-alabekin. 3. solairuan,eskuineko etxebizitzan, Elisabet Solabarrieta. Isabel Badiola bera ere etxehorretan bizi zen.

Elisabet Solabarrieta, "Elisabet Urrutxe".

159

Halaber, hurrengo goizean han agertu zen HermenegildoAzpiri, "Matxoko", udaltzainen burua, lau andrazkoentzatgosaria zekarrela.

Lau emakumeen erreguz, argia biztuta utzi zien.Baina kalera irteteko euren usteak ustel, hamaika egunetankartzelan jarraitu behar izan baitzuten. Egunero jasotzenzuten udaltzainen bisita.

"Han agertzen zin "Matxoko" bera, edo"Harri-alperra" eta Serapio aguazillak. Jose"Gaiztok", ostea, ez eban arpeirik emon gehixa. ...Eta, etxekun bisitak. Eguneroko jatekuaz gain, jarle-kuk be etxetik ekarri’skuzen" (16)

Isabel Badiola "Isabel Kipulas" bera, Ondarroako"matadeixako" kartzelara eraman zutenean, haurdun zego-en; zazpi hilabetekoaz. Laster batean handitzen hasi zen.Eta laugarren egunera-edo bisita egin zion Mojetan zegoenGurutze Gorriko ospitalean osagile lanean ari zen D. SabinMuruetagoiena osagileak, bi soldadu lagun zituela (17). Etaberehala aldatu zuten Isabel bera Gurutze Gorriko ospitale-ra.

Hemen erditu zuen Elisabet alabatxoa 1937.03.26aneta hogei bat egunera bere amaren etxera eraman zuten.

"Neure etxin be, etxe barrun soldauk neuzaintzen! Gabaz be neure gelan lo eitte’ban soldaubatek, lurrin koltxoi botata..." (18)

DONOSTIAKO ONDARRETAESPETXERAKO BIDEAN

Egun batean gutxien uste zuten albistea helduzitzaien Ondarroako kartzelan zeuden emakumeei.

"Gero, halako batin, hamen dator gixona.Guardi Zibille. Donostire guzela! Donostire...?Zoratu be eiñ jatan. Konpletamentin zoratu!

Etxe hutsin zazpi ume txiki. 13 urte Mirenalaba zaharrenak, pentsa! Aitteik pez...! Iñor bezetxin! Zoratu ein nitxan. Zoratu garbi...!

- "Elisabet, Donostire guz gero!"

- "Donostire? Zeuaittik! Zeu, Teresa, kastiga-ko zaittue. Ikusiko’zu!"

Harek-e, Elisabetek (19)... iñon kulpi beti harek.Ta ni, negarrez. Bai be. Nik-e ume koittauak, zazpiume laga nittun etxin ba" (20)

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(16) Isabel Badiolaren oroitzapenak.

(17). D. Sabin Muruetagoiena herriko osagilea zen. Baita udaleko funtzionarioa ere bazen. Baina, bere ideia nazio-nalistak zirela-eta, susmopean ere bazegoen. Udal frankistak, beste udal langileak bezala, D. Sabin bera ere lan-postutik egotzi zuen. Are gehiago, beste udal funtzionario batzuk berronartu arren, Udalak espediente luzea irekizion D. Sabini berronartu aurretik. Ez da harritzeko, beraz, agintari frankistek bi soldadu bidaltzea D. Sabinekinbatera. Ez honi laguntzeko, berau zaintzeko baizik!

(18) Isabel Badiolaren oroitzapenak.

(19) M. Teresak berak, Elisabet Solabarrietaz ari zela, honako irudia eskaintzen zuen bere adierazpenetan:"Elisabet? Saladi be saladi zan. Beti uli hartzeko prest. Harek be ume bi eukazan. Bai! Baiñe, harek negarrik pez.Kartzelan be bañuko erropi jantzi eta barre eraiñ. Neu halan, bañuko erropan jarri? Ezta, ezta... Baiñe, halaloxik bi-hir diz kartzelan..."

(20) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

158

ONDARROAKO"MATADEIXA"KO KARTZELA

Elisabet Solabarrietak honela gogoratzen zuen bereatxiloketa:

"Nire etxeko ati jo ben. Ixikok urte’ban. "Eli,urteteko hamen...". Urten neban eta...

- "Geuaz etorri bihi’zu..." - aguazillak.

- "Noa?"

- "Hara. Komisaire, deklaraziñoi batzukeittea."

Halanik, abrigu jantzi neban neure kamixoibarrutik dotela, zapattilakin. Eneru zan. Bai, eneru!

Kalea urten eta ikusi neban ez ginuzelaKomisaire. Eta esan ei’netzan alguazillai:

- "Nora guz be..?"

- "Zu, etorri! - berak."

Halanik erun niñun matareixan goixan euankartzela. Hantxe egon giñan Isabel, orduntxe libra-teko euala eta bixok. Eta alboko gelan, Faustiñe etaTeresa" (11)

Kanttoipetik herriko kartzelarainoko bidea ez zen,antza, batere gozoa izan Teresa Zubikarairen kasuan ere:

"Ba... esa’netsazen kristonak (Jose Alkorta,Jose "Gaizto aguazila" zen bere alboan zihoana).Ez’dostan arduraik saka eiñ eta uretara bota bani-ttu be. Ez’dostan arduraik, eh! Gainera, kristonakesan... eta erantzunik bez berak!" (12)

Gaur egun Iñaki Deuna kaleko 1. eta 3. zenbakienartean hasten den zerkatik sartu eta dagoen Harategi Kaletxikian zegoen herriko kartzela. Ondarrutarrek"Mataidexako kartzeli" deitzen zioten. Harategiaren gaine-an zeuden hiru gelak osatzen baitzuten herriko kartzela.

"Kartzeli... kartzeli... edo komune! Halakogobernoik! Zikiñe... Argirik bez. Bixok kukulumutxu.Nun jarri bez... Julen, nire ume txikixe, ekarri’sten,eta, koittaue, txilixoka hasi eta kartzelaik ata einbihir ixan’ben goixaldin..." (13)

Herriko kartzela hartan igarotako lehen gaua honelagogoratzen digu Isabel Badiola Markuerkiaga "IsabelKipulas" andereak:

"Gela batin sartu giñuezen Elisabet eta ni.Bestin, Teresa eta Faustiñe, nagusixenak. Koltxoieta manta zahar bat, besteik ez. Nun jarri be ezgeunkan. Gaba zan eta argixak be amata eiskuzen.Goxin librako giñuezela pentsatzen gendun" (14)

Emakume haiek, egia esan, egunkaririk jan beharrikez zuten izan, eskale gizajo bati gertatu zitzaion bezala (15).

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(11) Elisabet Solabarrietaren adierazpenak.

(12) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

(13) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

(14) Isabel Badiolaren adierazpenak.

(15) Behin batean eskale bati lotarako lekua eman zioten kartzela berean. Gero aguazila harekin ahaztu, eta handikegun batzuetara norbait kartzelan sartu zutenean, han aurkitu zuten eskale gizajoa erdi hilda. Komuneko bonbakoura edanda eta periodikoak janda bizirik atera zen.

Elisabet Solabarrieta, "Elisabet Urrutxe"."Isabel Kipulas" bere ume batekin.

161

Teresa eta Faustiñe, koittauak, beti negarrezegoten ziñ. Nire aldin be, ni baiño zarrauak ziñ be.Ume asko eta honekin akorda ta.. Nik be umetxo batbaneukan, baiñe nire amaz geratu zan. Ni ez neuantxarto. Baiñe hareik, koittauak, negar eta negar.

Ordun, nik ba... Bailariñenak eta gauzakeitten nittun. Esatozten: "Zu ixan ez baziña, hildegeuazen honezkero, hilde...". Gero, "MargaritaAxune" bera be alegre handixe zan, ba.

Kartzelako zeladori be bastante ona geunkan.Kartzeli bera zan, pasillo estu-estu luze bat etaezker-eskuma, zeldak. Zeladorik be zeldako atikzabalik ixten euskuzan hamaikak edo hamaika t’er-dixak arte. Da guk pasillun eitten genduzan...!Danok andrazkuk giñan, ba. Donostiko emakumejatorrak eta egokixak be baeuazan... Da guk, dan-tzan eiñ da eiñ. Halako baten etorten zan zeladori:"Ale! Ya es bastante! Ale, mi tocaya (esatostan, berabe Isabel zan da) Ya habéis bailado bastante. Ahora,a dormir". Zeldetako atik krix-krax itxi... eta biha-ramuna arte" (24)

"Elisabet Urrutxe"ren emakume presoek elkarrekinegiten zuten bizimoduaz azaldu dizkigun aurreko lerroeta-

ko oroitzapenak berretsiz gainera, beste datu hauek ereematen dizkigu kartzelako jatekoaz M. Teresa Zubikaraiandereak:

"Holan edo bestelan, euren paajetik geurepaajera. Da geuaz, alkarregaz, hantxe, geure jatekujan da... Jateku eitten eban koziñeruk. Baiñe txarra.Ezin jan! Gogorra ta patata baltza ta... Ezin janiñundik iñoa be! Da, egun baten, sudiretori andrizan eta esaban:

- "Ene! Hori jateku guztioi komunin bera?"

- "Zeuk jan!", esageutsan. "Proba zelakudan".

Agarratsan holantxik eta...

- "Sí. Es verdad" -esaban. "Está dura".

Gogorra? Ezin jandaku!

Ogixe bertan kartzelan ederra euan. Baiñebesti...

Guek ez gendun hango kartzelako jatekoik ixejaten. Kartzelan egon giñan guztin guk ondo jangendun... baiñe kanpotik ekarritako jateku. Juanentianetik ekarten euskuen. Dendi euken eta..."(25)

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(24) Elisabet Solabarrietaren adierazpenak.

(25) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

160

"Matadeixako" espetxean zeuden hiru emakumeak,Guardia Zibilek zaintzaile zituztela, autobusez eramanzituzten Debaraino, eta trenez Donostira.

"Nik, haruzkun, badakizu... Umik itxi ta negarasko. Bire guztin negar ta negar. Guardi Zibil batek:"Señora, porqué llora tanto?". Eta esotzen bestik,nigaz detenitute egon batek: "Horrek beratzi umetxiki itxi dittu etxin, txikixe hamabost hillabeteku...""Parese mentira, parese mentira..." esaban guardizibillak. Halantxeik erun ginduxen gu Donostire.Guardi Zibillek ondo porta zin gukin" (21)

Ondarroatik Donostiarako bidaia hauek nolakoakizaten ziren konturatzeko, osagarri deritzat handik gutxirabidaia bera egin behar izan zuen Isabel Badiola "IsabelKipulas" anderearen oroitzapenak azaltzea hemen:

"Ni etxe-kartzelan neuan neure aman etxin.Donostiko epaitegixak erreklamau giñuzen, ba, etaHerme(22) eta bixok erun giñuezen alkarrekin. Guardizibillek zainddute. Ordun La Esperantzako autobu-sak Alamedako fatoixin aurrin urtete’ben ba, etaharaxe erun giñuzen bixok. Ni neure umi besutannebala. Jende asko batu zan Alameda aurrin. Ni neugogor egon nitxan... Negar malko bat bera bez.

Baina, gero Debara heldu giñanin, negarrai emonnetsan. Hain negar asko ein neban... guardi zibillakbe neu kontsola eziñik...

Debatik trenez jun giñan Donostire...Ondarretako kartzela sartzen gixuzela, ni neure umibesutan nebala, komentaixo hau entzu’neban, guikusten euan batek esanda: "Esta gente se ha vueltoloca!"" (23)

ONDARRETA KARTZELAN

Ondarreta kartzelako eta bertan eraman zuten bizi-moduaren deskribapen zehatza egiten digu ElisabetSolabarrieta "Elisabet Urrutxe" andereak:

"Ondarretan, gu zelda baten geuazen Teresa,"Faustiñe Txikixe", "Margarita Axune" eta neu.Gero ekarri ben Ixabel bere umiaz. Umiaz sei lagun.

Zeldik eukazan hiru metro luze, da bi zabale-ran. Komune bertan geunkan. Egotez, politto egongiñan. Etxetik ekarten euskuezan gauzak eta gukmoldaten genduzan. Ta, tire ba, ez giñan txartoegon...

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(21) M. Teresa Zubikarai adierazpenak.

(22) Hermenegilda Solabarrieta Urkiola dugu emakume hau. "Herme Urrutxe" izenaz ezagutzen zen arrain sal-tzaile gaztea.

(23) Isabel Badiolaren oroitzapenak.

Maria Teresa Zubikarai bere seme-alabekin

Isabel Badiola, "Isabel Kipulas".

"Faustiñe txikixe"Emakume eta umeen deportazioaren 50.urteurrenagogoratzeko antolatu ziren ihardunaldietan, kalean egin ziren irudibizietan parte hartzen. 1985. urtean.

163

Isabelek argi utzi zien bere eta bere lagunen deten-tzioaren zergatia: "No son más que chinchorrerías de pue-blo... Y el alcalde tiene toda la culpa" (28)

ABOKATUA

"Abogau, militarra zan. Hiru izarreku. Baiñemaju. Egun batin etorri jatan esaten: "He estado ensu pueblo y mira lo que me han dado" (eta besape-tik ata eta erakutsi eustan "Euzkadi" egunkari bat).Ni barrezka hasi nitxan, eta berak: "No se ría Ud.que aquí trae un artículo de su marido". ¿Qué culpatengo yo?", erantzun neutsan segirun. Eta berak:"Señora, a Ud. le van a hacer pagar su castigo ... Yel de su marido" (29)

EPAIKETA EGUNAHeldu zen Ondarroako emakume presoek irrikitan

itxaroten zuten eguna. Badirudi, Ondarroako emakumeak,denak -Kanttoipeko laurak, Goikokaleko Margarita Jimeno"Axune" eta Azpillagatar ama eta alabak- denak bateraepaitu zituztela Ondarreta kartzelako areto batean.

Epailearen aurrera agertzeko, ahalik eta dotoreenprestatzen saiatu ziren denak. "Geure ahalegintxuk ein gen-duzan behiñik behiñ".

Isabel Badiola bera, mantutako bere umetxo Elisabetbesoetan zuela.

Epaiketako agiri ofizialik ezean(30), gutxienez onda-rrutar emakume presoen oroitzapenei tokia emango dieguhemen.

"Guk ez geunkan ixe. Arrosarioa erresati bes-terik ez. Pentsa. Azpillagatarren kontra testigumodun lagun bi jun zin Ondarrutik: KasimiraAldarondo eta Esperantza "Trantxala". Gure kasun,hori bez. Gure kontra testigoik pez Ondarrutik" (31).

Hala ere, epaiketa egin eta gero, ez zituzten berehalaOndarreta espetxetik atera:

"Juzixu eginda gero be, hilabete inguru kar-tzelan ein gendun. Azkenin abogauk parte hartu etakalera atera ginduezan..." (32).

Dena den, 1937ko abuztuan, zazpi hilabete kartzelaninolako motiborik gabe egin eta gero, itzuli ziren eurenetxeetara Kanttoipeko lau emakumeak.

ETXERAKO ITZULERA

Kartzelatik irten eta etxeratzea beti ere pozgarribada, Kanttoipeko andrek beste labainkada bat jasan zuteneuren etxeetara sartzean.

Maria Teresa Zubikarai "Teresa Estazioneku"k berakhonela gogoratzen zigun Kanttoipeko bere etxera sartu zenunea:

"Kantxopin... A zelako negar aldixe einebanetxin sartu nintzenin! "Ze etxe da hau" pentsaneban. Etxi huts-hutsik. Jateko mahirik pez. Etxekoerropi be dana hostu’ben. Juanen traji, Luzianogure lehengusun meza barrirako einddaku be eru’-ben. Nik be baneukan erropa polit bat: Behin jantziAma Birjiña Kontsesiñoi egunin, eta geixa ikusibez" (33)

Inolako arrazoirik gabe espetxean zazpi hilabete egineta bizitza ezerezetik hasi behar!

Antzeko patua izan zuten beste hainbat abertzale etaezkertiarren etxebizitzak: arropa eta etxeko tresneria, hor-metan zeuden apaingarriak, altzairu politak... dena ostuzien "precintado" zioen orria ipiniz ateetan. Pentsa zer egin-go zuten Batzokian, "Centro Republicano"n, jabe abertza-leak zituzten kafetegi eta tabernetan..! (34).

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(28) Bizente Sanchez Ocaña izan zen Ondarroako alkatea 1936-10-13a geroztik. Egun honetan alkatetza aulkiazjabetu zen, komandante militarraren aginduz eta izendapenez. OUOBAL, (1933-1942), 366-367. orr.

(29) Isabel Badiola "Isabel Kipulas"en senarra izan zen Jose Ituarte "Jose Zintzo". Hau EAJko kide ezaguna izanzen Ondarroan. "Euzkadi" egunkarian ere idazten zuen "Artibai" ezizenaz.

(30) Ondarrutar emakume preso hauen epaiketako agiri ofizialak eskatuta ditugu "Instituciones Penitencias" dela-kora. Ea lortzen ditugun, datu zehatzagoak eskaini ahal izan dezagun.

(31) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

(32) Isabel Badiolaren oroitzapenak.

(33) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

(34) Errekisen gaiaz bilduta ditugu jada hainbat datu. Epe laburrera argitaratzeko asmotan gaude, beste gai batzue-kin batera.

162

Ondarretan preso zeuden ondarrutar emakumeezherrian egiten zen komentarioa gogoratuz: "Hantxe be heu-rak agintzen dabe" esaten zuen Isabel "Kipulas"ek.

UMEAK GURASORIK GABEETA SAKABANATUTA

Orain arte jaso ditugun atxilotutako emakumeenadierazpenetan, umeen oroimena nabarmendu zaigu behineta berriz. Izan ere, preso eramandako emakume guztiekumeak zeuzkaten, txikiak gainera.

Ama atxilotzerakoan, ume hauek benetan umezurtzgelditu ziren. Halaber, guztiek zeukaten euren aitak "gorrie-kin" joanda. Beraz, umeak senitartekoen artean banatubehar izan zituzten.

"Nire umik, familikun artin banatu bir ixabe-zan -diosku M. Teresa Zubikarai andereak-, batakleku bata eta bestik bestea... Holantxe. Jende ona beegon zan herrixan, eh. Bitxori "Kintiñek", neuk ezdakittela, esni pagatotsen nire umiei, litro bat esneegunin. Etxea etorri nintzanin, nik paga nahi etabeak esastan ze: "Neuk esan artin, zuek... Hartu!"Halantxenik. Famau ixan zin laguntzen Joxpa"Aizmendi", Karmen da..." (26)

Isabel Badiola "Isabel Kipulas"ek, Elisabet ume jaio-berriaz gain, bazituen beste hiru seme-alaba ere. Gorka etaArantza, Jose Ituarte senarraren etxekoek hartu zituzten.Abarne, aldiz, Justa Badiola, Isabelen ahizparen etxean biziizan zen Kanttoipean bertan.

Elisabet Solabarrieta "Elisabet Urrutxe"k ere umebakar bat zeukan eta Elisabeten amak berak hartu zuen umehonen ardura.

EPAIKETA PRESTATZEN

EPAIKETA AURREKO DEKLARAZIOAK

Ondarreta espetxean hainbat hilabete eraman etagero, kartzelan bertan hartu zizkien euren deklarazioiaemakume guztiei, Isabel Badiola "Isabel Kipulas"i izanezik.

Luze egin zitzaien denbora hura, antza.

"Noiz hartuko deklaraziñoik... eta deklarazi-

ñoik hartu baik. Hainbeste hillabetin deklaraziñoikhartu baik", honela agertzen zuen bere kexa atxilotubatek (27)

Isabel Badiola "Isabel Kipulas"i, ostera, Ondarroanbertan, Gurutze Gorriko ospitalean zegoela hartu ziotenbere deklarazioia.

Isabelek berak ondo gogoan zeukan bi pertsonek egi-niko bisita hura, ilea hartzen hasi baitzitzaizkion ikusibezain laster: "¡Qué guapa está Ud. con ese pendiente tanbonito!", Isabelek berak barrezka komentatzen zuenez.Halaber, belarritako bakarraz ere ("Besti galdute neukan",zioen Isabelek) dotorea zen garai hartan Isabel andra gaz-tea.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(26) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

(27) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak.

Jose Ituarte "Zintzo", Isabel Badiola “Kipulas”en senarra. "EUZKADI" egunkariko idazlea.

165

Lapurtutakoa eskuratzerik ez zuten izan jabeek. Halaere izan zen salbuespen aipagarririk. Elisabet Solabarrieta"Elisabet Urrutxe" bera izan zen hauetariko bat.

"Niri etxi errekisa eisten. Eta amanin geratunitxan bizitten.

....

Hamentxe kalin bertan, beheratxuago (35) euanKomandantzi Militarra. Egun baten, SargentoCeararen bulegora jun nitxan, salbakonduktukeitten zittuen ba. Bulegun euan lampariai begire-begire neuan ni.

- "¿Qué? ¿Está mirando a la lanpara? ¿Esbonita, verdad?" -esaztan berak.

- "Sí, señor! Es mia." -esanetzan.

- "¿No le habrán requisado a Vd. la casa?".

- "Si, señor!"

- "Para tener una unos muebles tan bonitos,¿ya tendría Vd. buena ropa blanca..?"

- "Tambien la tenía. Pero los que han requi-sado la casa ya sabrán lo que han hecho con la ropa

blanca. Yo no sé dónde está, pero éllos ya sabrán...".

Honela akaba zan Sargento Cearari einnetsan bisita.

Handik denbora bata, Sargento Cearahamendik junda gero, Pako Rodriguez (semi tratxa-rreru euki bana) euan salbakonduktuk emoten. Ni bejun’itxen beragana, salbakonduktu-edo eittera.Pakokin konfiantza handixe geunkan guk, Gabikanire gixona karnazeru ixan zan ba, eta Pakok beraksarrittan etorri bihirra eukitte’ban, nire gixonaiherriko inpuestuk kobratzea txalen bat hiltten eba-nin.

Eta esan’etzan: "Zu, Pako, hori lanpararioineuri de. Bai?" -berak. "Bai!" erantzun notsan, etaensegire, egun batzuta, eistan lanpara bialdu etxea.

Kanttoipen, gu gerra aurretik bizi giñen etxe-ko lehen pisun, Garitanonekuen etxin, italiano mili-tar batzuk eon zin bizitten. Nire etxeko trastik behin-tzat, komedora ta... Hona baja zittuen.

Handik denpora batea, komedora-ta jasonittun..." (36)

O n d a r r o a 2 0 0 7

(35) eta (36) Elisabet Solabarrietari elkarrizketa hau grabatu zitzaionean, Artabide kaleko 32. zenbakian,Batzokiaren gainean, bizi zen.

164 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Ondarroa, 1961eko irailaren 4an.Ezkontzako konbidatuakElixopetik behera. Aurrean,Elisabeth Solabarrieta “Urrutxe”eta Markos Gabikaetxebarria.Atzean, “Pazeneko” ahizpak, MariPaz eta Juanita Ituarte. Markos Gabikaetxebarria EzkerraErrepublikanako ekintzailea zen,Ondarroako “CentroRepublicano”ko kidea etaOndarroako Defentsa Komitekopartaidea ere bai. 1936ko Gerran,EAE-ANVko bataloi baten gudaria.

Eserita, Isabel eta Justa Badiolaahizpak.

Kanttoipeko etxea uretatik begiratuta

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

167

Etxean oso giro abertzalea bizi izan zuten. Aita, JuanAzpillaga, "bizkaitarren"(2) aldeko boto biltzaile porro-katua izan zen. Bonifazia bere alabak oroitzen zuenez:

"Nire ume denporan, eleziñoittan, botuk erosi be eittenzin. Han ibiltten zan gure aitte bizkaittarran alde botukdiruaz erosten. Ni be, umetxu, aittai laguntzen" (3).

EAJ-PNVren batzokira ere sarritan hurbiltzen ziren. II.Errepublika garaian, Bahía ostatuaren alboan batzoki berriaireki zuten. Bonifazia neska gaztea bera ere, beste neskabatzuen artean, borondatez joaten zen batzokiko barran zerbi-tzari lanak egitera.

Ez da, beraz, harritzeko, 1936ko gerran, kolpistak herri-ra iritsi eta gero Azpillagatarren etxera Guardia Zibilek eginzuten bisita.

O n d a r r o a 2 0 0 7

(1) Arrantzarako motor txiki hauei "gasolindunak"deitzen zitzaien garai hartan. 102 "gasolino" zeu-den Ondarroako portuan, 1929ko jaietarakoOndarroako Udalak argitaratutako egitarauarenarabera.

(2) Honela deitzen zitzaien garai hartan SabinoAranaren jarraitzaileei, nazionalistei, alegia.

(3) Bonifazia Azpillaga Txakartegi (Ondarroa,1901/Pasai San Pedro, 1998). Pasai San Pedrokobere etxean 1996.10.18an bere ahotik jasotako adie-razpenak. Konturatuko zaretenez bere berbetaberezia da, Ondarroako eta Pasaiko euskararenartekoa, jaiotzatik 28 urtera arte Ondarroan biziarren, harrez gero Pasaian bizi izan baitzen.

166 O n d a r r o a 2 0 0 7

EMAKUMEEN ATXILOTZEETA ESPETXERATZEAK

FRANKISTEK EGINAKO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

AZPILLAGATARREN ATXILOTZEA

Ondarroan, Kale Handian, Erribera kaletik Kale Handira igotzeko dauden eskailera estuen aurrean bizi zirenAzpillagatarrak. Baltzolatarren etxearen aurrean. Gurasoak: Juan Azpillaga eta Josefa Txakartegi. Sei seme-alaba: Bonifazia (1901), Migel (1903), Jazinta (1905), Juan Paulino (1908), Mariana (1911) eta Lorentzo(1915).Arrantzale familia. Arrantzarako motor txiki baten jabe ere baziren (1).

Bonifazia Azpillaga Txakartegi, 97 urterekin.Neba arreben artean nagusiena.

Kale Handiko argazkia. Eskuinaldera zegoen Azpillagatarren etxea, Erriberatik Kale Handira igoteko "erdiko eskailara"ren eta Baltzolatarren etxearenaurrean.

169

Kartzelako bizimodua honela gogoratzen zuenBonifaziak:

"Kartzelan egon giñan etxin baiño trankilla.Geunkan kartzeleri, goixan bixi zan. Emote’otsangure amak diru... Gu, diroik barik ez giñan jun, ba...Guk ezin gendun jan kartzelan einddako jatekoik.Eta guk bihi gendun jateku, guk geuk eitten gendungeure kuartutan, geure parajitan. Kartzelerik ekar-ten euskun guk nahi gendun guzti. Eta, gure jateku...Geuk prestatzen gendun. Kartzelan bertan, niri ata-kik be emo’stan. Ekarri ei’sten mediku, mediko par-tikularra. Ni, Ondarrun baiño hobeto banagohemen! -esate’netsen-. Jatekoik ez dou falta. Ohianeitten dou lo. Asieske, ni trankilla na hamen"

Eurekin ba omen zeuden beste emakume biEzkiogako Ama Birjiña ikusten zutenak, Bonifaziaren esa-netan. Ezkiogako "ikusleak", antza. Eta hauek sarritan esa-ten omen zieten: "Laster joango zarete etxera, zuek ez zare-te kulpadunak eta..."

Kartzelara eramateko arrazoiaz galdetzerakoan,Bonifaziak berehala gogoratu zituen Kasimira Aldarondoeta Esperantza "Txantxala", ondarrutar emakumeak.Kasimirakin izandako harremanak, bereziki.

"Kale Handixen bizi giñan gu eta sare josten

kalin egoten nintxan, Kalandixen bertan geunkanbodega aurrin. Han etorten zan sarrittan Kasimirabera: «Boni, jan baik naz-ta, emongo’stazu zeozerjateko?». Eta ni altza, etxea jun eta ogi zati bategazarraiñe-edo emoten’etsan... Gero, bixak, Kasimiraketa Esperantzak, bat ei’ben eta asma’ben nik esa’-nebala preso dazen gixon guztin gibela jango neu-kela, sartu’sten denuntzixi" (6)

Bere kontra jarri zuten salaketa zela-eta, bere ama etaahizpa ere atxilotzeaz nire harridura azaltzean, berehalaerantzun zidan:

"Hori ba! Denuntzixi neure kontra bakarriketa... Ama ta ahizti be kartzela. Hirurok kartzela!".

EPAIKETA EGUNAGarai hartan egin ohi zenez, gure emakumeak ere

Ondarretako kartzelan bertan epaitu zituzten, gela berezibatean.

Epaiketara Kasimira Aldarondo eta Esperantza"Txantxala", salaketa jarritako biak ere joan ziren.Testigantza emateko edo. Hauek aurrean ikustean, beretikatera zen gure Bonifazia.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(6) 1936ko gerra zibila hasi eta lehen hilabeteetan hainbat ondarrutar tradizionalista atxilotu zituen OndarroakoDefentsa Komiteak. Bilboko espetxeetan preso jarraitu zuten 1937ko ekainean, indar frankistak Bilbon sartzearzeudela, Artxandako lubakietan zehar askatu arte.

168

GUARDIA ZIBILEN EZUSTEKO BISITA."«Etorri gakuzen etxea guardí zibillak» -honela

gogoratzen zuen bisita hura jada ezaguna zaigun BonifaziaAzpillagak.

Salan euazen aittan eta anaixin erretratuk...«Dónde están estos hombres» esa’skun guardí zibilbatek. «Guk ez dakiau nora jun din... Guk ez dakiaunun dazen be...» Ez dakiauen planti ein gendun(Frantzire eskapata euazen baiñe). «Gixonak itxo-sora jun zin eta... ez dakiau nun din...».

Guardí zibil bata gaiztu zan, baiñe bestikesa’tsan: «Déjales en paz... Estas no saben nada».

Gu, erretratuk kentzen hasitte geuazen ordu-ko. Baiñe, «No los quiteis. Dejadlos tal comoestán...», -esa’skun guardixik. «De vez en cuandopasaremos por aquí...». Guardí zibillak ondo portazin guekin" (4)

Handik aldi batera, guardia zibilek, emaniko hitzabetez, berriro ere bisitatu zuten Azpillagatarren KaleHandiko etxea. Herritik alde eginda zeuden aita-semeenlorratzaren atzetik baitzebiltzan antza. Baina oraingoan ezzen izan ihes egindakoei buruz galderak egiteko, JosefaTxakartegi ama eta honen hiru alabak, Bonifazia, Jazintaeta Mariana atxilotzeko baizik.

ONDARRETA ESPETXEANAtxilotze eta espetxeratze haiek nola izan ziren jaki-

teko, zer bide egokiagorik Bonifazia Azpillaga berarenoroitzapenak hemen jasotzea baino? Berau izan baitzenzoritxarreko gertaera haren protagonista bat.

"Guardixak etxea etorri zin deteniutera etaOndarrutik zuzenin ekarri ginduzen Donostire,Ondarretako kartzela, gure ama, Jazinta ixenaeukan beste ahizti eta neu. Guardí zibillak zin. Ondoporta zin guekin"(5).

Izan ere, atxilotuak izan arren, Debara autobuseaneta Debatik Donostiara trenez, ez zituzten lotuta eraman.Hauxe izan zen, agian, euren atxiloketak burutu zituztenguardia zibilek eurekin ondo portatu zirela esatekoBonifaziak zeukan arrazoia.

Dena dela, Donostiako Amara tren geltokitikOndarretako kartzelarainoko bidea oinez egin behar izanzuten lau emakumeek, arropaz betetako maletak eureneskuetan zituztela.

Ondarretako espetxera eramaniko Ondarroako lehenemakume presak eurak laurak izan ziren. Geroago ekarrizituzten Kanttoipeko lau emakumeak, Herme Solabarrieta"Urrutxe", ....

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(4) B. Azpillaga Txakartegiren adierazpenak.

(5) Jazinta Azpillaga ezkonduta zegoen jada "Atxazpi" ondarrutarrarekin eta umetxoa ere bazeukaten, gero ikusi-ko dugunez. B. Azpillagak bere adierazpenetan argi eta garbi adierazi arren ama eta bi alaba bakarrik izan zirelakartzelara eraman zituztenak, nahiko ziur esan dezakegu hirugarren alaba batek ere, Marianak, alegia, ezagutuzuela Ondarreta kartzela bere ama eta beste bi ahizpekin batera.

Lorentzo Azpillaga Txakartegi, Joxepa Antoniren semea, eta Bonifazia,Jazinta eta Marianaren neba.

Joxepa Antoni Txakartegi, Jazinta, Mariana eta Bonifaziaren ama.

Jazinta Azpillaga Txakartegi. Mariana Azpillaga Txakartegi. Hiru ahizpen artean gazteena

171

"Haiek, gerra ondorenean nazionalistak zire-lako Ondarrutik bidalita joan ziren" (9).

Baina, iritzi honen aurrean, baditugu BonifaziaAzpillagaren oroitzapenak. Bonifaziaren adierazpenen ara-bera, Azpillagatarrek euren borondatez erabaki zuten PasaiSan Pedrora bizi izatera joatea. Hona hemen Bonifaziaberaren hitzak:

"Ez euskun Ondarrure juti galazo. Pasai SanPedroko emakume bat euan, han, Ondarretako kar-tzelan. Etxin euan usata «como una señora». Mariaeukan ixena. Nik, han, kartzelan, eitten netsan, ba,erropak garbittu, plantxa... Ha etxin ondo usataeuala, ezaun eban. Eta handik urten bihir gendunin,esa’skun Pasai San Pedroa juteko, beran etxin goi-xan guardilla bat eukala libre eta... Holantxeik, hakartzelan geldittu zan eta gu etorri giñan Pasaire.Berak abisata eukan, ba, bisitta etorte’zinai esanda.Ta Pasaire etorri giñanin, emo’skun giltze...

«Orduan, ez zizueten kartzelatik Ondarroara

zuen herrira itzultzea galazo?» galdetzean, bereha-la, tinkotasunez erantzun zuen Bonifaziak

«Ez, ez, ez! Harek emakumik esa’skunPasaiko etxi badaukaule eta Pasaire juteko» esa’s-kun, Pasaiko etxi badaukaule ta Pasaire juteko" (10)

Pasai San Pedrora hain erraz aldatzea ulergarri egin-go zaigu, kontuan hartzen badugu Azpillagatarrek aurretikere harreman estuak izan zituztela Pasai San Pedrorekin.

Batetik, 1936. urtea baino lehen ere, bazen sanpedro-tarrik azpillagatarrek Ondarroan zeukaten arrantza-ontzikomarinelen artean.

Bestetik, Juan Azpillaga Txakartegi, Jon Azpillagabertsolariaren aita bera ere Pasai San Pedrora bizi izaterajoana zen, bertako dragan lanean ziharduen eta. JonAzpillaga bertsolaria bera Pasai San Pedron jaio zen1935eko azaroaren 26an.

Beude, beraz, artikulu honetan islatuta bi iritziak:azpillagatarrak, zigortuta, Ondarroatik egotziak izan zirela,bata; azpillagatarrek euren borondatez alde egin zutelaPasai San Pedrora, bestea.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(9) AIZPURUA, Mikel, Hasi, Azpillaga, Auspoa Liburutegia, 272, 19. or.

(10) B. Azpillaga Txakartegiren adierazpenak.

170

"Nire defentsorik esa’stan neuik berbaik ezeitteko. Ama eta Jazinta alboan, ixilik. Baiña nikeziñ aguanta. «Gosik egoten ziñenin, ni ona nintxanzuontzat, zuek guzurti zikiñok..!» Arpeira botanetsen Kasimira eta Esperantzai. Euskeraz esan be.Eta abogauk niri: «Cállate, cállate...». Amak bealbotik: «Ixilduko zaz...». Kasimira eta bixak, juzi-xun bertan hasi zin:«Zuk esa’stazun hori niri». Etabestik: «Ez, zuk esan zendun». Atrapa zittuezenguzurretan. Guzurrezko denuntzixi zala, ageri-age-rixan geldittu zan".

Epaiketan bertan epaileak bi emakume salatzaileekinizaniko galdera erantzun batzuk ere ezagutzen ditugu.

Emakume hauek jarritako salaketaren arabera,Bonifazia Azpillagak bere etxean esan omen zuen presozeuden herriko gizon guztien gibelak jango zituzkeela.

Epaileak bi emakumeei galdetu zien nondik entzunzituzten Bonifaziak esandakoak, eta Kale Handitik entzunziotela erantzutean, epaileak:

"- ¿Cómo es esa calle?

- Una calle estrecha - andrazkoak.

- ¿Pasan coches por esa calle?

- Sí. Sí pasan coches.

- No serán coches de juguete...- barrez esa-naz, amaitu omen zuen epaileak (7)"

Euren abokatua nor izan zen galdetzean, zera eran-tzun zuen Bonifaziak:

"Ez naz akordaten beran ixenaz... baiñe gerojun nitxan abogaun etxea. Donostire jun nintxanleatz handi bateaz".

ESPETXETIK ASKE ATERA ETAPASAI SAN PEDRORA BIZILEKUAALDATU

Ondarretako espetxean zazpi hilabete egin ondoren,1937ko abuztuan atera ziren kartzelatik. Abuztuaren 15ean,hain zuzen.

Egun berean Ondarroara itzuli ziren, Kale Handikoeuren etxera.

Espetxetik irten eta bere ama Jazinta etxera itzuli zenunea inoiz ez du ahaztuko Joseba Koldo UrrosoloAzpillagak, haren semeak:

"1937ko abuztuan izan zan hori. Kartzelatiketorri ziren Ondarrura, Ama Birjiñan egunan. Bai,Ama Birgiñan egunan etorri ziran etxera. Nei hartueta... San Pedroa.

Nire ama etxera etortzean, hor zauden etxeondoko denda batean bi ... neska zahar, eta esanzien nire amari: «Hor daukazu zure semea,Jazinta». Eta nire amak: «Hori ez da nire semea...»Hori ondo be ondo gogoratzen det. Ama bat etorri,zu negarrez eta esatea eztala nire semea... Ni geldi-tu nitzan dena lehertua. Gero, hartu neri, nereanaiai, Jon lehengusai (Marianan semeari) etadenak San Pedroa... «por narices». San Pedrora,Ama Birjiñan egunan... Eta hori ez da ahaztutzen" (8)

Joseba Koldo Urrosoloren adierazpen hauen arabera,argi dago Azpillagatarrak, Bonifazia eta Jazinta ahizpak etahauen ama espetxetik irten eta Ondarroara itzuli zirelaabuztuaren 15ean eta egun berean joan zirela Pasai SanPedrora.

Presazko bidaia honek, Ondarroara iritsi, umeakhartu eta berehala Pasai San Pedrora alde egiteak, badirudiberretsi egiten duela ondarrutarron artean hain hedatua etasustraitua dagoen iritzia, hau da, Azpillagatarrak Pasai SanPedrora bizi izatera joan zirela, herritik kanpora bizi izate-ra zigortu egin zituelako epaileak.

Iritzi hau nabarmentzen da, besteak beste, “Hasi,Azpillaga” liburuan agertzen diren Jon Azpillaga bertsola-riaren hitzetan. Bere osaba-izeba eta lehengusuetaz ari dela,zera baitio:

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(7) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak. M. Teresa hau garai hartan azpillagatarrekin batera Ondarreta espetxe-an preso egon ziren ondarrutar emakumeetariko bat dugu.

(8) Joseba Koldo Urrosolo Azpillagaren adierazpenak 1996.10.18an, Pasaiko bere etxean eginak. Joseba Koldo hauume umetatik Pasaian bizitakoa da, hortik bere euskara nahiko berezia. Bere aita, "Atxazpi", ondarrutarra, 1926anKontxako estropada irabazi zuten ondarrutar arraunlarietariko bat.

Goian, Pasai San Pedroko sarrera itsasotik.Behean, Pasai San Pedro herria bera.

Goiko kalea.

173O n d a r r o a 2 0 0 7172 O n d a r r o a 2 0 0 7

EMAKUMEEN ATXILOTZEETA ESPETXERATZEAK

FRANKISTEK EGINAKO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

MARGARITA JIMENO ETXABURU"MARGARI AXUNE"N ATXILOTZEA

ETA ESPETXERATZEA

Margarita Jimeno Etxaburu anderea1904.06.10ean jaio zen Ondarroan, Goikokalean, 14. zenbakian.Bere gurasoak, Santiago Martzelino etaFidela Migela.Arrantzatik bizi ziren. Arrantzale familiabelaunaldiz belaunaldi.Prudentzio Badiola Urrestirekin ezkondu zeneta hiru seme-alaba izan zituzten: Gaspar,Maria Dolores (1931) eta Jon (1934).Margarita Jimeno "Margari Axune" Goikokaleko bere etxean hil zen 1964-06-30ean.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Margarita "Axune" bere familiakoekin Artabide kalean. Ezkerretikeskuinera, atzean, Margarita Jimeno "Margari Axune" eta MariaBurgoa "Mari Azal". Aurreko umetxoak: Maria Asun Txakartegi,"Mari Azal"en alaba (ezkerrean) eta Maria Dominga Zarraga(eskuinean). "LOLITA AXUNE"K EMANA.

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

175

1936KO GERRA

1937. urtean ondarrutar emakumeen kontra kolpisteksortu zuten olatu zakarrak Margarita Jimeno Etxaburu"Margari Axune" 32 urteko emakumea ere kolpatu

zuen. Hiru seme-alaben izan arren, hau ere atxilotu etaOndarreta espetxera eraman zuten.

Ordurako beste ondarrutar emakume batzuk ereespetxe horretan preso zeunden jada(1). Hauek erabat harri-tu ziren Margarita euren artean ikustean.

Holakoetan ohi denez, berehala galdetu zioten:

"Ze, Margari... zelan ba...? Eta Margarikerantzun: "Hauxe, emakumi. Perejilleta urten nebaneta hartu ta eroan ninduen... eta hemen nago" (2).

Margaritaren perrexila entzutetsua bilakatu zen espe-txeratuen artean. Zer gertatu ote zen egiatan?

Bere alaba Nekane Badiola Jimeno "Lolita Axune"kamaren ahotik hainbeste aldiz entzundako azalpena errepi-katu digu guri ere:

"Goiko kalean bertan bizi zan Hillari Arriola«Hillari Ituarte». Gure etxea baino beheratxuago,parrokiaruntz goiazala. Hillari hau emakume eza-gun-ezaguna zan Ondarrun. Denda bat be baeukanKale Handixen, oraintsu arte «Ituarteneko denda»lez ezagutua izan dana.

Nire ama sarritan joaten zan Hillarin etxera.Lehenago, etxe baten azken ordun zezoezer faltaten zanean,ohitura handixe egoan alboko etxera falta zana eskatzerajuteko. Ordun be perejilla falta izan jakon nire amari, etaperejil billa jun zan Hillarin etxera.

Beste kontu batzuk be erabiliko zittuen. Baita gerra-ko kontuk be, kontixu. Ordun gerrako gora-beherak pilpile-an egozan ba. Zer esanik bez Ondarrun, fronteaGoimendian, eta herria bera be frankista militarrez bete-bete egoan ba" (3)

Nekane Badiola "Lolita Axune"ren adierazpen hauezgain, jakingarri deritzagu Hillari eta "Margari Axune",biok, abertzale-abertzaleak izan zirela.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(1) "Kanttoipeko andren arrosarioa kartzelarako bidean" artikulua. Ikus urtekari honetan 154tik 165era orrialde-ak.

(2) M. Teresa Zubikarairen adierazpenak. Ondarroako Herri Artxiboan CDan bilduta daude.

(3) Nekane Badiola Jimeno "Lolita Axune"ren adierazpenak 2007. urtean.

174 O n d a r r o a 2 0 0 7

Eserita agertzen den emakumea dugu Hillari Arriola "Ituarteneku".

Bestalde, militar frankistak jaun eta jabe izan zirelaOndarroan 1936-1937ko negu hartan, "Margari Axune"neta beste emakumeen atxiloketek eta garai hartan egin etaurtekari honetan agertzen ditugun beste gehiegikeriek fro-gatzen digutenez.

ONDARRETA ESPETXEAN

Ondarreta espetxean beste ondarrutar emakumeekinbatera egon zen, jada ezaguna zaigun bizitza berdina egitenzuela.

"Elisabet Urrutxe"k gogoratzen zuenez, espetxeanzeuden ondarrutarren artean une itzalak gertatzen zirenean,"Margari Axune" ere bere laguntzaile izaten zuen itzal etaerdi negarrez aurkitzen zirenak alaitzelo egiten zituen dan-tza eta komerietan (4).

Aipagarriak dira "Margari Axunek" eta beste emaku-me ondarrutarrek Ondarreta espetxean zeuden beste lurral-de batzuetako emakume presoekin izan zituzten harremanestuak.

"Margari Axunek" berak oso lagunak egin zituen,besteak beste, Valentina Cheloeches eta Placida Miguelmadrildarrak. Hain lagun minak egin ziren, non emakumepreso hauek Ondarreta espetxetik Saturrarangora ekarrizituztenean, "Margari Axune" ere bere alabarekin jatekoaeramatera joaten zela Saturrarango espetxera.

Nekane Badiola "Margari Axune"ren alaba bera ere,neskatotxoa zela, Madrilera joaten zen madrildar emakumehaien familiakoekin egunak igarotzera.

Valentina Cheloeches bera Saturrarango Harbide pasealekuan, bertandauden harkaitzen ondoan. Atzean agertzen da Saturraran (garai batetakohotel entzutetsua, eta gero apaizgaien seminarioa) andreen espetxeabihurtu zuten garaian. Atzean ikusten da Harbide pasealekua moztekoegin zuten hesia. "LOLITA AXUNE"K EMANA.

(4) Elisabet Solabarrietaren adierazpenak. Ondarroako Herri Artxiboan CDan bilduta daude: "Kanttoipeko andrenarrosarioa kartzelarako bide" artikuluan ere irakur dezakezu,154tik 165era orrialdeak.

Nekane Badiola Jimeno, "Lolita Axune", "Margari Axune"ren alaba.

177

Margarita Jimeno "Margari Axune"k hilabetebatzuk besterik ez zituen egin Ondarreta espetxean.Kanttoipeko emakumeekin batera irten zen kalera1937ko abuztuan. Lehen gaua Donostian bertan igarozuen Luisa Burgoa "Azaleneku"ren etxean.

Ondotxo ere ondotxo ospatu zuten euren askatasu-na. Kartzelak askatasuna lapurtu zien, baina ez bizinahia,umorea eta jolas-nahia, beheko argazkiak adieraztendigunez.

O n d a r r o a 2 0 0 7176 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Kartzelatik irten eta Donostian egin zuten argazkia. Ezkerretik eskuinera, "Elisabet Urrutxe", "Margari Axune" eta Luisa Burgoa ondarrutarra ("MariAzal"en ahizpa). "LOLITA AXUNE"K EMANA.

Lolita Badiola bera Placida Migelen ahizparekin paseatzenMadrileko kaleetan 1943-05-15an. "LOLITA AXUNE"K EMANA.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

EMAKUMEEN ATXILOTZEETA ESPETXERATZEAK

FRANKISTEK EGINAKO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

MIREN EDURNE ARRASATE ARRIOLARENESPETXERATZEA

"GALDAMES" MERKANTZIONTZIAREN HARRAPAKETA (1937.03.05)

Entzutetsua izan zen 1936ko gerran Matzakuko lur-muturreko borrokaldia. Bibliografia ugari sortu duitsasoko borrokaldi honek (1).

"Galdames" merkantzi ontziak bi hilabete bainogehiago zeraman Baionako portuan, irteteko aukerarenzain.

Izan ere, merkatal-ontzi honek Bilbora garraiatubehar zuen karga jeneralaren artean zeuden, besteak beste,Eusko Jaurlaritzarentzat Belgikan eginiko 3 tona nikelezkotxanpon.

Azkenean, 1937ko martxoaren 4rako prestatu zuenEusko Jaurlaritzak merkantzi ontzi hura Bilbora iristekoitsas operazioa. Eusko Jaurlaritzak zituen "Gipuzkoa","Nabarra", "Donostia" eta "Bizkaia" bouek (2) lagundukozioten "Galdames" merkantzi ontziari bidaia arriskutsu

(1) Gure idazlan honetan Juan PARDO SAN GILen Euzkadiko Gudontzidia-La Marina de Guerra Auxiliar deEuzkadi (1936-39) liburuak (Untzi Museoa ("Gipuzkoa"ko Foru Aldundia), "Donostia", 1998) eskaintzen duen des-kripzioaz baliatuko gara. "Bizkaia" bouaren Zerbitzu Partean, "Canarias" gudutzontziaren Kanpainako Parteaneta "Nabarra"ren 2. ofiziala izandako Jabier Olabeagak egileari eskainitako lekukotzan oinarritzen baita.

(2) Bou hauek Pasaiko portutik Bilbo aldera ihes egindako arrantzontzi soilak ziren. Babesik gabeak. EuskoJaurlaritzak bere gerraontzidirako egokitu zituen geroago.

Galdames Itsasontzia. Iturria: PARDO SAN GIL, 92. or.

179

Hurrena "Nabarra" izan zen "Canarias"en helburua.7.000 metro ingurutik, artileria guztiarekin ekin zion eraso-ari.

"Nabarra"k ere, bere aldetik, erantzun zionerasoari. Honek ere"...lortu zuen kruzeroa kanoika-da batez jotzea, ababorreko amulan, hain justu,baina mailatu txiki bat besterik ez zion eragin" (7)

Baina "Nabarra"k berak pairatu beharizan zuen borrokaldi haren zamarik astunena.

Hona hemen nola deskribatzen digutenborrokaldi tragiko bezain hunkigarri hura:

"Metraila-printza batek eragin zuen‘‘«Nabarra»n lehen hildakoa, eta geroago-ko zuzeneko inpaktu batek, zubian jo zuela-rik, lemaria hil eta 2. ofiziala larri zaurituzituen. Ordubete baino gehiagoz, itsaskiazbaliatuz, "Nabarra"k borrokari eutsi zion,eta «Canarias»i itzuri egitea lortu ere bai,harik eta 203 mm-ko tiro batek makina-gelan jo eta makinari guztiak hil zituenarte. «Nabarra»k, nork gidatu ez zuela,hondamena zuen aurrean; eta beste inpak-turen bat ere jaso zuen artean, tripulanteekontzia lagatzea erabaki arte.Komandanteak, lehen ofizialak eta bestebatzuek nahiago izan zuten ontzian bertangeratu eta harekin batera hondora joatea.49 tripulantetatik 20k bakarrik lortu zutensalbamendu-txalupetara heltzea, eta beste

batzuk ahaleginean ito ziren.

«Donostia» (boua), bere artileriaren irismeneskasagatik borrokan sartzeke egon baitzen, salba-mendu-txalupetako bat jasotzen saiatu zen, bainabertakoek ura ateratzeko ontziak besterik ez zioteneskatu, eta ihes egiteko esan. Orduan frantziar kos-talderantz abiatu zen boua, eta Arcachonen sartuzen hilaren 6ko goizaldean. Bitartean «Canarias»arduratu zen naufragoak jasotzeaz, eta lana amaitueta gero leherketa izugarri bat gertatu zen«Nabarra»n, hondora joanez hau inolako arrastoriklagatzeke. Salvador Morenok zintzo bete zuen eman-dako hitza" (8)

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(7) PARDO SAN GIL, op. cit. 96. or.

(8) PARDO SAN GIL, op. cit. 96/98. orr.

178

hura burutzen. Izan ere, ordurako, matxinatuek gerra ontziindartsuenak Kantauri itsasora bidaliak zituzten. Hauenartean "Canarias" gerra ontzi modernoa. 10.000 tona bainogehiagoko desplazamendua, eta 1.000 gizon inguruko tri-pulazioa zituen gurutzontzia.

Arratsaldeko 8:00etan irten zen "Galdames" merkan-tzi ontzia Baionatik. Karga orokorraz gainera (3), 173 bidaia-ri ere bazekarren. Hauen artean Manuel CarrascoFormigueira, Kataluniako Generalitat-ek EuskoJaurlaritzaren aurrean zuen ordezkaria. Ondarrutarra erebazen bidaiari haien artean: Miren Arrasate Arriola, 21urteko neska gaztea (Ondarroa, 1915-08-06 / 1988-07-24).

Ordu batera bat egin zuen bere zain zeuden lau boue-kin, eta Bilborako konboia osatu zuten. Istriborreko aldean"Nabarra" eta "Donostia" jarri ziren, eta ababorrean, berriz,"Gipuzkoa" eta "Bizkaia".

Bidaia normal joan balitz, konboia hurrengo goizera-ko Bilboko itsasadarrera iritsi behar zen. Baina, argiakemendatuta eta irratiak isilean eramateari beste eragozpenbat ere erantsi zitzaion. Gauaz sartaldeko haize zakarraaltxatu zen, euri eta txingorraz gain, olatu bortitzak sortuz.

Ondorioz, konboiak zeharo moteldu behar izan zuenbere martxa. Are gehiago, konboia bera ere sakabanatu eginzen.

Beraz, martxoaren 5eko eguna argitu zenean, Bilbonbehar zuen konboiak, Kantauri itsasoan aurkitzen zen.Sakabanatuta, gainera.

"Donostia" bouak, ustekabean "Canarias" gerraontzimatxinatuarekin topo egin zuen Bilboko itsasadarretik 20bat miliara iparrera. "Canarias"ek "Yorkbrook" merkatalon-tzi estoniarra Pasaiarantz zeraman, ordu pare bat lehenagoSantander inguruan harrapatua zuen eta (4).

Berehala elkarri tiroka hasi ziren bi ontziak. Dabideta Goliaten arteko borroka! "Gipuzkoa"k, 5 hildako eta 12zaurituekin, sutan eta matxura handiak izateaz gain,Portugaleten sartu ahal izan zuen arratsaldeko 3:00etan.

Ordurako "Canarias" gerraontzia "Galdames" mer-kantzi ontziaren arrastoan zegoen:

"«Canarias», lehenik, «Galdames»i hurbilduzitzaion eta gelditzeko eskatu. «Galdames» ez zengelditu eta «Canarias»ek, beste ezer gabe, istribo-rrean jarri eta 120 mm-ko kanoiez hainbat tiro eginzion. Arratsaldeko hirurak inguru ziren.«Galdames»ek lau inpaktu hartu zituen, eta emaku-me bat eta hiru ume hil ziren, izandako zauritu guz-tiez gain. Bidaiarien artean hildako gehiago izateasaihesteko, merkantzi ontziko kapitainak(5) makinakgelditzeko agindu zuen(6)"

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(3) "Galdames" merkatalontzi honetaz eta zekarren kargaz, ikus ibidem, 196. oharra, 174. or.)

(4) Merkantzi ontzi estoniarraren helmuga Santanderko portua zen, Errepublikako agintarientzat armamenduazekarren eta. "Canarias"ek harrapatu eta gero, matxinatuen eskuetan zegoen Pasaira zekarren.

(5) "Galdames" merkantzi ontziaren agintean Lekeitioko Hilario Urriz kapitaina zetorren. Handik urte batzuetaraOndarroan osagile lanetan ezagutu izan genuen Hilario Urrizen semea.

(6) PARDO SAN GIL, Juan: Euzkadiko gudontzidia... Untzi Museoa, Donostia, 96. or.

Salbador Moreno "Canarias" gerra ontziko komandantea izan zen. Franco jeneralari pertsonalki eskatu zionNabarra bouan bizirik suertatutakoak indultatzeko, heriotz zigorra ezarria baitzuten. Salbabor Moreno bera etaManuel Calderon "Canarias"ko tiro-ardura, euskal mariñelen babesle izango ziren gerraondoko urte zail haietan,"gorriekin joandakoek" jasan behar izan zituzten salaketa eta espetxe kanpaina bortzitza sahiesteko garaian.

Matxitxakon izandako gudaren eskema orokorra, Iturria: PARDO SAN GIL, 93. or.

Canarias itsasontzia. Canariasek 203 mm-ko kanoiak zituen. Iturria: PARDO SAN GIL, 96-97. or.

Nabarra bou artilatua. Iturria: PARDO SAN GIL, 96. or.

181

"GALDAMES" MERKANTZI ONTZIKOTRIPULAZIO ETA BIDAIARIEN EPAIKETA

"Galdames"eko tripulazioak eta hainbat bidaiarik erefrankismoaren epaile militarren aurrean amaitu zuten.

Epaiketa sumarisimoa egin zieten. Espedienteak 737.zenbakia zuen.

Epaile militarrek kartzela zigor gogorrak eta kasubatzuetan heriotza zigorra ere ezarri zieten.

Heriotza zigorra ezarri zieten hauen artean, ManuelCarrasco Formigeira, Generalitat-en ordezkaria. 1938. urte-an fusilatuko zuten.

Hilario Urriz kapitainari 30 urteko kartzela zigorraezarri zioten, eta beste tripulanteei 6 eta 20 urte bitarteko-ak.

MIREN ARRASATE ARRIOLAONDARRUTARRARI EZARRITAKOZIGORRA

Epaitegi Militarrak emandako epaiaren atal batentranskribapena:

DECRETO.(Folio 45) Burgos, 27 de Septiembrede 1.937.- Conforme con el precedente dictamen y cuyopropio fundamento, sobreseo provisionalmente la presentecausa sumarísima nº 737 de este año instruida contraMARIA ARRASATE ARRIOLA, ELOISA AZCORRALEARRA, MARIA CARRASCO ACEMAR, MERCEDESCARRASCO ACEMAR, y JOSEFINA UNANUE AZKOI-TIA,- Vuelva la causa a su Juez Instructor para cumpli-miento, excepto de MARIA ARRASATE ARRIOLA, laque quedará detenida gubernativamente a mi disposiciónpracticando las gestiones y diligencias el Juez Instructorpara averiguar los bienes de la fortuna de la encartada conobjeto de imponerla una multa que me expresará en rela-ción valorada proponiéndome la cuantía de la multa eimponerla y verificado lo elevará a mi autoridad para fija-ción de la misma .- Deducirá el testimonio que señala elnúmero 12 del artículo 28 del Código de Justicia Militarque me para su curso al Alto Tribunal.-EL GENERALJEFE.-Firma ilegible.

Y para que conste y visado por S.Sª. Expido el pre-sente testimonio a petición de la interesada en SanSebastián a diecinueve de octubre de mil novecientos cua-renta y tres.-Vº Bº EL CAPITAN JUEZ INSTRUCTOR.-Saiz.

Hay un sello que dice: JUZGADO EVENTUAL DELA PLAZA DE SAN SEBASTIÁN.-6ª Región.

Agiri honetan argi eta garbi adierazten zaigu MirenArrasateren ideologia abertzalea. Beste lau emakumeakaske utzi zituzten epaile militarrek. Mirenek, ordea, espe-txean jarraitu beharko zuen, harik eta ezarri behar zitzaionisunaren diru-kopurua zehaztu arte.

Ez dugu lortu zehatz-mehatz jakiterik noraino iritsiMireni ezarritako isunaren diru-kopurua. Dena den, ez zendiru gutxi izango, Sandalio Arrasate bere aita "Unión" bai-landraren jabe zen eta (10).

Hala ere ziurtatu dezakegu Miren neska gazteak zin-tzo ordaindu zuela ezarritako isuna, alboan agertzen dugunEpaile Instruktorearen 1938-02-28ko ziurtagiriak adieraz-ten digunez:

Don Jose Maria Elguezabal Ozollo, Secretario delaCausa Sumarísima instruida a MARIA ARRASATEARRIOLA de la que es Juez Instructor el Alférez deComplemento de Artillería Don Angel Sagaz Zubelzu.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(10) "Unión" balandra kabotaia lanetan aritzen zen Ondarroa eta Bilbo, Donostia, eta kostaldeko beste portuenartean.

180

"Nabarra" eta "Canarias"en arteko borrokaldi tragikohartan bi ondarrutar hil ziren: Segundo ArkotxaSolabarrieta eta Jose Aramaio Markuerkiaga. Biak, EAJ-PNVko afiliatuak. Segundo Arkotxak koipeztatzaile lanakbetetzen zituen "Nabarra"n. Jose Aramaio, 37 urtekoa,marinel hutsa besterik ez zen izan.

"Galdames" merkantzi ontziak ez zuen Bilboko itsa-sadarrera iristerik izan. Matxinatuen eskuetan zegoenPasaiako portuan amaitu zuen bidaia, "Canarias"ek Pasairajoateko agindu baitzion. Bidaia hura tragikoki amaitu zen.Pasaiako portura sartu bezain laster, Francisco Antiñanzasbidaiariak, sozialistak, jauzi egin zuen uretara, ihes egitekoasmoz, baina tiroka hil zuten hantxe bertan. Honek baisumatu zuela lehorrean zetorkion etorkizuna!

Merkantzi ontziko tripulazioa eta hainbat bidaiariatxilotu egin zituztenberehala, eta Ondarretakartzelara eraman.

Ondarreta espe-txean sartu zituztenenartean zeuden SandalioArrasate eta honenalaba, Miren ArrasateArriola, 21 urteko neskagaztea. Ondarrutarrak.

Arrasate-Arriolafamiliaren espetxeratze-az laster ohartu zirengarai hartan Ondarretaespetxean preso zeudenondarrutar emakumeak.

"Jakin gendun nortzuk zin. Bai... MirenArrasate «Sandalioneku»... Hareneko aitte bekarenka geunkan, aurrez-aurre. Balkoin, beti nega-rrez, koittaue!

Baiñe ezin iñundik iñora eurakin harremane-tan jarri. Topako’u ba zulu nunundik!

Deskuido baten, balkoittik diharra egin gen-dun: ‘‘«Zuuu! Ixe eskribiu bihir bazue, hortxe,komunin, da tarte bat. Hortixek bota papera!»

Bota’skun papera eta jakin gendun zer pasagakuen. Ittuk be asko... Trixkantzi!" (9)

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(9) Garai hartan Ondarreta espetxean presa zegoen Teresa Zubikarairen adierazpenak. CDan hartuta. CDaOndarroako Herri Artxiboan gordeta dago.

Ezker-eskuma, Jose Aramaio Markuerkiaga eta Segundo Arkotxa Solabarrieta, "AndresBatekoneku", Nabarran hildakoak biak. Iturria: PARDO SAN GIL, 254. or.

Miren Arrasate bere lagunekin, Miren bera, argazkiaren eskuinaldean agertzen da.

Salvador Moreno Fernandez, Canariasontziko komandantea. Iturria: PARDOSAN GIL, 97. or.

Nabarra boua sutan, Karlos Arbexeren margoaren arabera. Iturria: PARDO SAN GIL, 102. or.

183O n d a r r o a 2 0 0 7182

Certifico: Que la citada causasumarísima ha sido sobreseída sin res-ponsabilidad y satisfecha la multaimpuesta por la Autoridad Judicial, por loque se refiere a la encartada MARIAARRASATE ARRIOLA.

Y para que conste expido el presen-te en San Sebastián a catorce de febrerode mil novecientos treinta y ocho. II añotriunfal.

Vº Bº

El Alférez Juez Instructor.

(SELLO). (Sagaz).(José Mª Elguezabal).

Isunaren ordainketa ziurtatu ahal izan zue-nean, agintari militarrek eman zioten Ondarroarabere etxera etortzeko behar-beharrezko zuenbidaiatzeko baimen agiria (salbokonduktua)

Ohargarri deritzagu bidaiatzeko agiriak 15egunerako balio zuela bakarrik. Gerra garaiko"legeak"!

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Belauniko ezkerretara Sandalioren emaztea Ursula Arriola; belauniko eskuinean euren alaba, eta eserita ilobak. GURUZNE ARANBARRI ARRASATEK UTZITAKOA.

Zaldu baserrizaharra. Ondarroaherriari begirazegoen. Duelahainbat urte base-rri honen beheal-dean futbol zelaiaegin zuten onda-rrutarrek etaZaldupe izena jarrizioten. "TxominZaldu" hil zenetikurte batzuetanbizilagunik gabeegon ondoren, erdierorita zegoen.Orain toki bereanikusi dezakezuAsentzioMendizabalek etafamiliak eraikiduten txalet berria.

Miren Arrasateri Donostiatik Ondarroara etortzeko emandako baimen agiria. MIREN ARRASATEK UTZITAKOA.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

EMAKUMEEN ATXILOTZEETA ESPETXERATZEAK

FRANKISTEK EGINAKO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

MARIA ALBERDI ARRIETA"MARI ZALDU"REN ESPETXERATZEA

Maria Alberdi Arrieta 1913ko uztailaren 22an jaio zen Elgoibarren, Olasope baserrian. Bertan jaio zirenbaita Jose eta Jeronima neba-arrebak ere. Gurasoak azkoitiarrak ziren.Olasope baserrian ere baziren argi-indarra ekoizteko presa eta zentrala. Garai hartan Euskal Herriko hain-bat ibaien ondoan ikusten ziren bezalaxe. Xehetasun garrantzitsua, familia horren geroan izango zuen eragi-nagatik, gero ikusiko dugunez.Maria Alberdi Isidro Mendizabalekin ezkondu zen, eta Isidro Mendizabalek Ondarroan zeukan Zaldu base-rrira etorri zen bizitzera. Horregatik ondarrutarrek "Mari Zaldu" deitzen zioten Maria Alberdiri.Asentzio Mendizabal Alberdi semea izan dugu berriemaile oparoa, idazlantxoa idazterakoan .

185

1936ko gerrak gogor astindu zituen Olasopeko bizila-gunak, abertzale giroko familia baitzen.

Zentral elektrikoan zeukaten telefonoa espioitzalanetarako erabiltzen zutela salakuntzapean, frankistekatxilotu zituzten Jose, Maria eta Jeronima anai-arrebak.

Ordurako Isidro Mendizabal aita etxetik alde egindazegoen. Izan ere, EAEko kide izanez gain, Errepublikakokomandante baten auto-gidaria ere izan zen. Gerra galtzeareta ihes egiteko garaia iritsi zitzaienean, Iparraldera aldeegitea proposatu zion bere emazteari. Baina hau beldurtuegin zen. Olasope baserrian geratzea erabaki zuen. Isidrokberak, Santandertik Frantziarako bidea hartu zuen itsasoz,eta Burdeosko portuan sartu eta gero Frantzian errefuxiatuzen. Geroago, "Makisetan" ere borrokatu zuen.

Bitartean frankistek krudelkeriaz jokatu zutenOlasope baserrian bizi zirenen kontra.

Batetik, Jose Alberdi Arrieta atxilotuz gainera, fusi-latu ere egin zuten Maltzagan 1936-12-26an, 27 urte zitue-la.

Bestetik, Maria eta Jeronima ahizpak ere atxilotuzituzten. Epaile militarrek biontzat heriotz zigorra eskatuzuten. Baina hiltzera ez ziren ausartu. Bai, ostera, espetxezespetxe erabili zituzten.

Amak berak, Azkoitira bere jaioterrira alde egin zuenJeronimaren bi umeak hartuta. Jeronimaren senarra ereFrantziara ihes eginda zegoan, bada.

ONDARRETA ESPETXETIKSATURRARANGORA

Maria eta Jeronima ahizpak atxilotu eta Ondarretaespetxera eraman zituzten lehenik, hemen urte t'erdi eraginzizkietelarik.

Gero, Saturrarango espetxean ere beste bost urte eginbehar izan zituzten. Saturrarango espetxe hau kendu zute-nean, berriz ere Ondarretako espetxera. Hemen askatuzituzten, IA ZAZPI URTE ESPETXEAN EGIN DAGERO!

ASENTZIO MENDIZABAL ALBERDIRENOROITZAPENAK

"Maria nire ama Ondarreta kartzelan sartuebenean, nik urte t'erdi baino ez neukan. Halan dabe, ni neu be Ondarreta kartzelara eroan ninduenamagaz batera. Baina bertan egun bi baino ez neba-zan egin. Gero, Zaldu baserrira ekarri ninduen...".

Saturrarango espetxeaz, aldiz, oroitzapen biziagoakditu, adinez nagusitxoagoa baitzen Asentzio gure berrie-mailea:

"Saturrarango kartzelara sarritan joaten nin-tzan ama eta izeko Jeronima ikustera eta jatekoaeramatera.

Soldaduak hiru lekutan egoten ziran: Kattein,«Villa Osa»n eta Pikupen. Kartzelako sarrera kon-trolatzen eben. Baina kontrol harei erraz ihes egitenneutsen. Soldaduen hanka tartetik edo ahal zanmodure pasatzen nintzan, kartzela barrura sartu etaamarekin egon.

Kartzela barruan mojak euazen nire ama etabeste presoak zaintzeko. Baegoan moja bat on-onazana: Sor Nati Mendigorria, naparra. Beste guztiak,ostera, deabru hutsak.

Hildako andrazko presoen eta honen umeenenterruak be sarritan ikusten nituan. Mutrikutiketortzen ziran abadea eta akolitua eta Mutrikukokanposantura eroaten zituen hildakoak" (1)

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

184 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Saturraran emakumeen espetxea izan zen urteetan. Kateitik ikusita.(1938-1944). Eskuman, "Corpus Christi" eguneko prozesioaSaturrarango espetxera. ITURRIA: WWW.ASTURIASRPUBLICANA.COM

Saturraran, 1941eko ekainaren 20a, Corpus Christi eguna. Umeak prozesiorako prestatuak. Erropetan Xa duen umea Pasión Fernandez da, PasiónSanchezen alaba. Sasoi haretan presak horrelako argazkiak bidaltzen zituzten euren senideei postal bezala. Aititak ezagutu zezan, Pasión amak X-a jarrizion Pasión alabari. ITURRIA: PASIÓN SANCHEZEK EMONDAKO ARGAZKIA. ONDARROA 2003 urtekaria, GARRIDO BERISTAIN, Argia: “SaturrarangoKartzela” artikulua (176 orrialdetik 207ra).

(1) Asentzio Mendizabal Alberdik, Isidro Mendizabal eta Maria Alberdi "Mari Zaldu"ren semeak Zuriñe Lertxundieta Imakulada Laka OHZko lan taldeko kideei eginiko adierazpenak. Azken urte hauetan Eibarren bizi arren,Asentzio Mendizabalek eta honen familiak ez dute ahaztu Zaldu baserria.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

187O n d a r r o a 2 0 0 7

Tutor teniente koronelaren agintepean Ondarroazjabetu ziren indar frankistek, -Ruiz kapitainarenmenpe zeuden falangistak eta erreketeek osatzen

zituzten "Tolosa konpainia" eta beste konpainia batzuk -Ondarroan bertan kokatuta egon arren, soldadu talde batzukGoimendira bidaltzen zituzten fronteko lubakiak zaintzeko.Txandaka; aste batean, falangistak; hurrengoan, erreketeak.Soldadu hauek, Arteta, Ikatxa barri eta Ikatxa zarra base-rrietan euren bizimodua egiten zuten, harreman estuak sor-tuz bertan bizi ziren baserritarrekin.

Arteta, Goimendian, Asterrikarako bidean,Antiguako baseliza atzean utzi, eta "harri-handixetan" goraaurkitzen den lehen baserria dugu. Berriatuari lurraldezlotua, baina Ondarroari elizaz.

Gerra sortu zenean, bertan bizi ziren Angel Arkotxaeta Jospa Meabebasterretxea, euren sei seme-alabekin (gaz-teenak, Edurnek, lau hilabeterik ez zeukan oraindik).

Indar militar kolpistak Ondarroara iristear zeudela,1936ko irailaren azken egunetan herritik alde egiteko zego-en giroaren eraginez, Angel Arkotxak, JospaMeabebasterretxearen senarrak berak ere alde egin zuen."Gorrixakin" joan zen, garai hartan "herri zurian" esatenzen esaldia erabiliz. Geroago, Iparraldean errefuxiatukozen.

Baina, etxetik alde egin baino lehen, bere emazteaeta seme-alabak baserrian bakarrik ez uzteko, Ondarroan,kalean, bizi ziren bere gurasoengana joan eta bere aitaMigel Anton eta Karmen eta Bittori bere arreba gazteakArteta baserrira igotzea lortu zuen.

EMAKUMEEN ATXILOTZEETA ESPETXERATZEAK

FRANKISTEK EGINAKO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

ARTETA BASERRIA ESPIOITZAREN HABIA?

1936ko urriaren 4an indar kolpistak Ondarroan sartu zirenean, egun berean soldadu talde batzuk iritsi zirenGoimendiraino. Besteak beste, Arteta, Ikatxa barri eta Ikatxa zarra baserrietaz jabetu, eta, harrigarri badiru-di ere, Lekeitiorako bidean aurrera jarraitu beharrean, tontorrean bertan gelditu ziren. Honela gerrako fron-tea egonkortuta gelditu zen alboan (edo segidan) agertzen dugun mapak adierazten digunez.

Asterrikako frontearen mapa. OHZren elaborazio lana. Mapa honetan agertzen den frontea egonkortuta egon zen 1936ko urritik 1937ko udaberrira arte.

Baserria berriztatu eta geroko argazkia. Baserri handia.

1936ko irailaren 29a. ZubiZaharra eta Zubi Barria apurtu-ta. Zubi biak herrirako sarrerazirenez, errepublikarrek lehertuzituzten herritik alde egiterako-an eta frankistak ez sartzekoOndarroara.Baina, azkenean, Francorenejerzitoa Plaiko Zubitik sartuzen artilleria eta guzti, urriaren4an. (begiratu 195. orrialdekoargazkia)

189

Beraz, kolpistak Arteta baserrira iritsi zirenean, etxebete jende aurkitu zuten bertan bizi izaten: JosefaMeabebasterretxea (Joxpa izenaz ezagutzen zen, eta horre-la deituko diogu guk ere aurrerantzean) etxeko-andrea (1)

bere sei seme-alabekin, Migel Anton Arkotxa 57 urtekoaitona, eta honen bi alabak, Karmen eta Bittori, 23 eta 20urteko neska gazteak (2).

Arteta baserrikoek 1936ko urritik 1937ko apirilerabizi izan zituzten bizipenak jasoko ditugu hemen, JospaMeabebasterretxea bertako etxeko-andrea izan zenarenoroitzapenak jasoz, gehien bat.

"Eurak, Falangeko soldauk, sartu zin geurinlehenengo. Hamabost egun ein genduzan eurekin.Bai, kapitan Ruizen falangekuekin baiño hobeto,beste iñogaz be ez giñan egon. Gutzat harek izanziren baino hobaik... Hobaik be hobaik ezin leikenixan.

Falangekuk hamabost egun ein eta gero,eurak herrire jun bihir ebela eta barrixek etorrikozile... Kanbixu: goixen euazanak herrire eta erreke-tik gora. Nik-e ... ez neutsen hori sinistu be eitten.Ba, iñor egotekotan, nik eurak egoti nahi nebala.Tire, hurrengo astin ostera be gora etorriko zileesan ebenin, zeozer. Baiñe, hareik alde eta bestebatzuk etorri biherra... Negar be ein neban! Ze,beste batzuk be... Onak baeuazan. Baiñe, txarrak be,tartin" (3)

Arteta baserriko etxeko andrearen adierazpen haue-tatik bestelako ondorioak atera litezkeen arren, soldaduhaiekin elkarbizitza, egia esan, ez zen batere eroso gerta-tzen. Izan ere, baserri guztia soldaduz beteta eduki zuten iazazpi hilabetez.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(1) Josefa Meabebasterretxea Jaio (Munitibarren, Aldaka auzoan jaioa/Ondarroan, 1988.03.26an hil). Emakumehau bi aldiz ezkondu zen. Lehenik, Jose Badiolarekin. Ezkontza honetatik bost seme-alaba izan zituzten.Alarguntzerakoan, Angel Arkotxa hartu zuen senartzat, beste lau seme-alaba etorri zirelarik mundura. 1988.03.26nhil zen Arteta baserrian bertan, 84 urte zituela.

(2) Migel Anton "Milanton" Arkotxa Garramiola Justa Arrizabalaga Mendizabal anderearekin ezkonduta zegoen.Bion seme-alabak izan ziren: Boni, Angel, Kandido, Lola, Karmen, Bittori, Maria Jesus eta Mari Iñasi. JustaArrizabalaga bera Bartzelonan Conde de Godó etxean egon zen aña. "Kalekutze"aren barrenean, eskuin aldekolehen etxebizitzan (gaur egun Erribera kaleko 7. zenbakian), 3. solairuan bizi ziren gerra garaian. Karmen ArkotxaArrizabalaga Ondarroan jaio zen 1913.07.27an eta 1986.01.12an hil. Honen ahizpa Bittori, Ondarroan, 1916.06.08anjaio zen eta 2005.10.16an hil Zaragozan.

(3) Adierazpen hauek Joxpa Meabebasterretxeak berak egin zituen Arteta baserriko atarian, 81 urte zituela. HerriArtxiboan gordeta A00030 CDan

188 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Arteta baserriaren marrazkia

Josefa Meabebasterretxea eta Anjel Arkotxa Arrizabalaga, 1935ean. Arteta baserriko senar-emazteak.

Migel Anton Arkotxa, eta bere bi alabak, Karmen eta Bittori. Migel Anton eta bi alabak Arteta baserrira igo ziren, 1936ko urrian, frankistak Ondarroansartu aurretik.

191O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

190

"«Bai, soldau danak hementxe» -jarraitzen dugure solaskideak. Danak... sabaixen, ganbaran da...Etxe guztie beteta egoten zan. Eta etxin kabidu ezinziñek, ba... Lastozko holako txaboli modukoa ein horkanpun, eta hortxe, txaboletan, egoten zin. Soldauasko egon zin hemen. Jateku be hortxe, kanpun, artaazpixen eitten eben. Eurixe zanin (ez eban euriaskoik pe ein ordun urtin), ba... Kamioi handi batentoldu ekarri eta arta arboliei gainetik ipiñi, da han-txe, azpixen, sikupin, eitten eben koziñi"

Aipatzekoa da soldadu batzuekin izaniko harremanestuak nolako mirespenez gogoratzen dituen gure solaski-deak.

"Bai, napar euskaldun mutillek be egon zin.Mutil ederrak! Mutil ondrauek hareik! Hareik baibiherra ein! Guardixan ez euazenin, beti ebizenbiherrin. Ganajatekuk eitten-edo... Zimaurrek ata-ten be... Edozer eitteko konforme egoten zin hareik.Edozer eitteko prest!"

Are gehiago, agintari frankistek euskararen kontrakoneurri gogorrak hartu arren, Goimendia oasi lasaigarri batbilakatu zen: "Napar mutill hareikin euskeraz eitten gen-dun". Hala ere gerrako legea iritsi zen Goimendira ere, bereerperik zorrotzenak agertuz. Izan ere espioitza salaketakgupidagabe astindu zituen Arteta baserrikoak. Protagonistaberari emango diogu hitza:

"Hementxe (Artetan) esnie hartzen eben guar-dixan euazan mutillak. Guardixan euazen soldauen-gana gu ezin izaten ginan jun berta. Karmen etabixok, Zezermendi baserrixan geratu ginen.Zezermendi ondun egozan hor, sakuekin-eta eginda-ko parapetuk, bertatik beste alderdixe be ikustekomodun. Urkixa etxeak apurtuta euazala esaten zanba, ta neuk be ba, handixik beittu neban, Urkixazelan euan ikusteko. Ta gero, han, parapetun, niespiatzen ibili nintzela... Guzurre! “Konpañia deTolosa”ko mutillek asmatako guzurre! Ixan be,«Konpañia de Tolosa»ko erreketik euazan IkatxaZarrin. Bertara erun ginduzen Karmen(4) eta bixok.Han, bentana bako kuartu baten sartu eta«Konpañia de Tolosa»ko kapitana bera, ohien jarri-tte plantau eta itxurazko esplikaziñuk emon eusku-zen:

«Zeuekin hasiko dira fusilatzeak eta... ».Geuandik hasiko zala afusilati! Bai! Geuandik hasi-ko zala afusilati!"

Ordura arte, gelaren erdian, zutik eta nahiko lasaizeuden bi emakumeak, eurek ez baitzuten inolako espioi-tzarik egin; ez eta espioitza egiteko asmorik ere. Hala ere,fusilatzea hitzak entzutean, berehala odolak ere izoztu eginzitzaizkien. Izan ere bazekiten eurek nolakoak ziren militarhaiek, beti arazoak armekin tiro eginaz konpontzeko gertu.

Baina oraindik gogorrena iristeko zegoen.Kapitainak komandantzia militarrera bidali zituen emaku-meak biak, soldadu artean!

"Harri handixetan" behera, Antiguako baselizarenondotik jaitsi ziren herrira. Parrokia aurreko plazatxora iris-tean: A! Nolako ez uztea! Soldaduek, herriko frontoiarenondotik zehar Komandantziarako bide zuzenena hartubeharrean, "Kalekutzean" behera eraman zituzten bi andra-txoak, Kofradiaren aurretik, Nasa kalean eta Kanttoipeanzehar Artabideko komandantziara iritsi arte.

"Ondarrun be, kalin buelta guztia erain, ikusigaiezan herritar danak. Karmenek esaten ebana:«Soinean euki oten erropa zikiñaz, kaleko prozesiñoibe erain deuskue behintzat.»

Komandantzixan -gogoratzen digu gureJospak- aproba guztik ein euskuzen Santo Domingokomandantik. Ea guzurrik esaten gendun-edo. Iazertan ibilli nintzen parapetutik haruntz begire, gal-detu eta galdetu. Ba, Urkixako etxi apurtuta eualaesa’bela, eta haxe ikusten, erantzun neutsan.Natural. Guzurrik baik...

Gurin esni hartu ta guardixan euazenei eruneutsen mutilla bera be ekarri eben komandantziara,bere kantiñ eta guzti. Gainera, Komandantziara guailega eta derrepente han agertu zan Ruiz kapitana;nunundik jakin eban ba. Eta segidan Tutor bera be(hau Ruiz kapitanak abisata eukan ba...). Azkenin,burrunbara baten gelditu zan Santo Domingokomandanti, bestiok arrazoiak atera eutsoezene-an..."

Jospa eta Karmen bere koinata aske itzuli zirenArteta baserrira komandantziatik.

Gauean, Tutor teniente koronela eta Ruiz kapitainaArteta baserrira igo eta etxekoekin ere egon ziren:

"Gu goitik ez baga, hor goiko pozutik gorutzez pasa. Konfiantza bako pertsonak daz hemenauzoik hurrenien ta", esan euskuen eurak.

Honela amaitu zen "Goimendiko espioitza"ren isto-rioa, Jospa Meabebasterretxea eta Karmen Arkotxa koina-ten espioitzari zegokiena, behintzat. Zeren Arteta baserrianespioitzaren beste atal bat ere bizi izan zuten. Egiazkoespioitzaren kasu erreala bezain ulergaitza!

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(4) Karmen Arkotxa Arrizabalaga, Jospa Meabebasterretxearen koinata. Goiko Kalea 1990ean. Kale honetatik zehar jaitsi ziren Arteta baserritik komandantzia militarrera Josefa Meabe Basterretxea eta Carmen Arkotxa koi-natak. Kale barrenean, frontoirako bidea hartu beharrean, Kalekutzian behera jaitsi arazi zieten soldaduek, herrian zehar bidaia luzeagoa egiteko.

(5) Patxi Alkortaren familia "Aceites Koipe"enpresa entzutetsuaren jabe izan zen gerragaraian. Geroago, "Vinos Savin" enpresa eresortu eta gestionatuko zuen.

193

Arteta baserrikoentzat, batez ere Karmen eta Bittoreahizpentzat, aire fresko lasaigarri bilakatu zen Patxi gazte-aren presentzia (6). Patxi bera familiako beste kide bat izate-ra iritsi zelarik. Hain etxeko egin zen non beste aldera pasa-tzeko zeukan asmoaz ere jakitun ipini zituen etxeko Joxpaeta Karmen eurak ere.

Egun baten, gure Patxi, Arteta baserria utzi, fronteaigaro eta bere ohiko gudari taldera ihes egin zuen.

Gertaera honetaz eta Patxi gazteari gertatuaz bestebertsio bat eskaintzen digu Jose Maria Azpiri ondarrutaridazleak.

Hona hemen J. M. Azpiriren bertsioa, berak idatzita-ko moduan hitzez-hitzez jasota:

"Ba-dijoaz indarrak (kolpistak) agindutakotokiak artzera. Artako malladietan gora dijoaztela,bi gudarirekin topo egin dute, ALTO, ARRIBA LASMANOS agintzen diete. Gudariak ez dute ezertara-ko denporarik izan. Zortzi karlatarrek erdian artutaerrira ekarri dituzte.

Bat oso ezaguna da errian, EuzkoJaurlaritzaren aginduz, erriko karlatar jauntxoakzaintzen egoten zan mutilla da, eta erritar geienakezagutzen dute.

Begira zeuden andre aietako batek, bietatikbat nor zen konturatzean onela ots egiten dio:«Patxi, zer?». Patxi’k ikusten du andrea eta auxeesaten dio: «Azkar, deitu nire aitari».

Bi gudariak, Udaletxean gaiñean dagon esko-lara sartzen dituzte, eta gau guztia igaro ondoren,goizeko bostetan ate zarata somatzen dute. «Gureakegin du...» esaten dio lagunak Patxi’ri.

Sartzen dira karlatarrak eta, jantzi berriakeman ondoren, aldatzeko agintzen diete. Bi mutillakjantzi eta eleizara eramaten dituzte goizeko seiretanizaten zan lenbiziko meza entzutera. Meza bitartean,«danbada» gogorra entzuten da ta, zarata izan dantokira begiratzean, gizon bat lurrean ikusten dute.Zer jaso da?

Patxi zan lurrean zegoena. Gau guztia eriotzaikusten igaro zun. Ilko zutela milla aldiz pentsa; etabizia utzi ziotela konturatzean, postasuna ezin izanzun gaindu. Estutasunak eman eta arnasa artu ezi-ñik, lurra jo zun. Nola utzi zieten bizirik mutillaueri?

Lenago aipatu degun andreak Patxi’n aitarideitu zion gertatzen zen berria jakin-araziz. Patxi’naita (karlatarra edo...) Donostiko bigarren Alkateazan garai artan eta, esan zutenez, goi-goian zeudenagintarien ateetan ots egin omen zuen. Ala ta guztizere... bere eta gaiñontzekoen laguntza bear izanzitula bere seme ta lagunarentzat parkamena lortze-ko.

Mutill auek karlatarren Lagundi etaKonpaiñian sartu zituzten eta Naparrekin naasitautzi. Baiña ez luzaroan! Bi illabetera Patxi’k bestealdera igesi zun. Nola? Gau baten, Galtzuaranbaserrian zeudela, Irabaltza’ko baratzera zijoalaesaten die lagunei. Barazki asko zegola. Berealaegingo zula joan-etorria. Etzen Patxi itzuli; ta, berebilla joan zirenean, berak utzitako iskillo edo fusillabesterik etzuten billatu" (7)

Jose M. Azpiriren bertsio hau, hein handi batenezberdina izan arren, aurreko adierazpenen osagarri erebada zenbait puntutan.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(6) Honetaz aipagarri deritzagu Patxi Alkorta gaztea Ondarroako kaleetan ezagutu zuen Txomin Solabarrietakjarritako oharra:

"Aire fresko kontu hori erraz ulertzekoa da bera ezagutu genuenontzat. Herrian kalerik kale eta kanta hotsean ibiltzenzen, beti alai. Ahots ederra eta umorea... saltzeko bestekoa! «Patxi mendigoizale» deitzen genion herrian".

(7) AZPIRI, Jose Maria, "Oroitzapenak". Lore KONTU Kontu LORE, Ondarroako Kultur Etxea, 1986, 204-205.orr.)

192 O n d a r r o a 2 0 0 7

Txirrindulariak Lekeitiorako bidean. Argazkian agertzen den burdinazko hesia, Bastida Txaletaren aurrean zegoena da. Txalet honen alboan goragozegoen "Mainoneko Apaiza"ren txaleta. Txalet honetan kokatu zen 1936an Komandantzia Militarra, Santo Domingo komandantearen ardurapean."Santo Domingo kalabaza" deitzen zioten herritarrek burusoila zen eta.

RIKARDO BASTIDAREN ARTXIBOA.

1937. Gudariak meza ospatzen Asterrikan.

Halaber, gerrako frontea bera Goimendian hainbes-te hilabetez geldirik egoteak, gudu-talde "gorriaren" eta"zuriaren" arteko espioitzarako aukera guztiak eskaintzenzituen. Alde batekoek zein bestekoek gogotsu ekin ziotenespioitza lanari.

Hauetariko bat izan zen Patxi Alkorta donostiarmutil gaztea. Familia aberatseko semea(5). Euskadiko guda-rosteko gudaria.

Behin batean kolpista militarren eskuetan erori zengure Patxi.

Horrelakoetan ohi denez, soldadu talde batek fusila-tuta hiltzea zen espero lezakeen patua. Baina bere aita kol-pisten aldekoa izanik, heriotzatik libra eta etxe kartzelazigorra ezartzea lortu zuen. Are, zigor hori betetzeko,Arteta baserria bera izendatu zioten. Kartzelara eroan ezeze, Arteta baserria etxe kartzela egokia iruditu zitzaien,antza. Ez zegoen, bada, baserri hura soldadu kolpistezbeteta, gau eta egun egon ere?

Han utzi zuten gure Patxi zelataria Arteta baserrian,preso baina bere eguneroko bizitza bertan bizi ziren etxe-koekin bizi izateko inolako mugarik jarri gabe. Are,"Arteta"koei eurei ere Patxi zaintzeko ardura ere jarri zien!

KONTU LORE liburuaren azala. Liburu honetan agertzen dira Jose MªAzpiri, "Jose Mari Matxoko"ren oroitzapenak.

1936ko urriaren 4an. Frankistak Ondarroara sartzen Arrigorritik behera, Plaiko Zubitik (Artibai Zaldaña izena jarri zioten Ondarroako Errepublikarrek.Plaka hor agertzen da). Mandoetan sartu zuten artilleria guztia.

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

195O n d a r r o a 2 0 0 7194

Egia esan, ez da espreski aipatzen Arteta baserririk.Baina bai eskaintzen digu datu interesgarri bat: PatxiAlkorta gaztea militar kolpisten eskuetan erori eta gero,karlatarren lagundi baten sartu zutela eta Goimendiko etaGaltsuaraneko frontean ibili zela bi hilabetez.

Bestalde, Jospa Arteta baserriko etxekoandreak ere,argi utzi digu soldadu erreketeak (karlatarrak, alegia) etafalangistak astero txandatzen zirela Arteta baserrian. Baitaikusi dugu, eurentzat Ruiz kapitainaren soldadu falangistakonenak izan arren, nolako mirespenaz hitz egin digun sol-dadu errekete batzuetaz ere (8). Hauetariko bat ez ote zenizan Patxi gaztea bera?

Patxi Alkorta gazteak Artetakoekin izan zituen harre-man bereziak frogatzen digun beste datu bat ere badaukagu.Patxi Alkortaren eta Artetako familiaren artean sortu zenezagutzak -adiskidetzak ere, esango nuke nik-, inork uste ezzuen onura ekarriko zion Ondarroako herriari handik urtebatzuetara. Pertsona hauei esker sortuko zen OndarroanAlkoholiko Anonimoen Elkartea 1970. urtean.

Elkarte hau sortu, Donostian sortu zen 1964. urtean.Sortzaileen artean zegoen jada ezaguna zaigun PatxiAlkorta bera, jada Donostiako "Irutxulo"ko jabea.

Arteta baserrian ezagutu dugun Bittori Arkotxa beraere "Boni gixonaneko" Juan Beristain Aranbarri "JuanGixona"kin ezkonduta zegoen jada.

Senar-emazte hauek harreman handia izango zutengeroztik Patxi Alkorta eta honen familiarekin, batez ere,handik urte batzuetara Patxi Alkortaren anaia zen D. PedroAlkorta apaizaren bidez, Saturrarango Seminarioan maisuizan zen garaian. Ezaupide hauei esker, harremanetan jarriziren Patxi Alkorta bera eta Domeka Lasarte "Toxu" onda-rrutarra. Patxi Alkorta eta Domeka "Toxu"ren arteko harre-manen emaitza izango zen 1970.05.01an sortu eta gauregun ere indartsu jarraitzen duen Ondarroako AlkoholikoAnonimoen Elkartea. Garai haiek gogoratzerakoan etaPatxi Alkortaren izena aipatu bezain laster, erabat hunkitu-ta agertu zaigu M. Dolores Iparragirre, Domeka Lasarterenemaztea. "Patxi Alkorta dinozu? Honexek salbau ginduzangu", izan dira bere hitzak.

Patxi Alkortaren gertaerak ez al digu, agian, zerbaitargitzen Joxpa eta Karmenen atxiloketa ulergaitz hura?

O n d a r r o a 2 0 0 7

(8) Ikus Jospa Meabebasterretxearen hitzak artikulu honetan bertan, 188 orrialdean.

Juan Beristain "Gixonaneku" eta Bittori Arkotxa ezkontza egunean

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

EMAKUME ETA UMEAKHERRITIK KANPORATUAK

1937KO OTSAILAO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

1936ko irailean indar kolpistek bortizki eraso zituzten Errepublikako Gobernu legitimoa defendatzen zutensoldaduak. Ondorioz ia Gipuzkoa osoa euren menpe hartu zuten irailean bertan (1).Indar kolpisten aurrerakada honek izugarrizko eragina izan zuen herritar arruntengan. Herri guztietan ger-tatu ziren ihesaldiak.Hunkigarriak izan ziren Gipuzkoatik Bizkaiarantz zetozen famili-iladak: familia osoak, guraso eta ume; haue-tariko asko, etxeko altzariak gurdian zituztela. Batzuk, Maltzagan zehar; Ondarroan zehar, besteak.

197O n d a r r o a 2 0 0 7

Ondarroan bertan, Kateiko biragunean, kos-taldeko haitzetara erori zen iheslariz betetazetorren auto bat. Ondarrutar garaikideaskori entzun izan diogu eurak egiatan ohar-tu zirela anaiarteko gerra hartaz ihesi zeto-

zen karabana haiek ikusterakoan.

AGINTARI MILITAR KOLPISTENAGINDUA

Gipuzkoaz jabetu ziren agintari berriek berehalamartxan jarri zuten ihesi egindako herritarrei presioa egite-ko makinaria erruki gabea. Asmatutako neurrietariko batizan zen "gorrixekin joandakoengana" hauen familiakoakere euren herritik kanporatzea.

Honen lekuko dugu hemen alboan agertzen dugunAgintari Militarren agindua:

"Comandancia Militar de la demarcaciónde...

Residencia del Comandante Militar...

Con objeto de cumplimentar órdenes emana-das de la Superioridad, sírvase formalizar a lamayor brevedad posible una relación detallada decuantas familias tienen familiares en el campo ene-migo y que tengan residencia en esa localidad, cla-sificándolas en la forma siguiente: a) los que tienenel cabeza de familia, b) los que tienen hermanos, c)los que tienen parientes. Dentro de esta clasifica-ción se concretará: 1) Los que se marcharon deforma voluntaria, 2) Los que consta que se hallan enel frente de contacto, 3) Los que se hayan marchadocontra su voluntad.

A cuantas familias se encuentren dentro deestas clasificaciones se les exhortará a que se pon-

gan en contacto con los huidos para que se reinte-gren a sus casas, haciéndoles presente que seránperdonados en el caso de presentarse con armas.

Se concede un plazo de ocho dias para esteaviso, teniendo presente que pasado dicho plazo, sinresultado satisfactorio, se procederá a la expulsiónde los familiares de nuestra zona.

De cuantas gestiones se realicen en este sen-tido serán seguidamente comunicadas a estaComandancia (2)"

Agintari Militarren agindu hau 1937ko urtarrileanaldarrikatu zen herriz herri.

Hala ere ez zuen lortu militar kolpistek uste eta nahizuten arrakastarik. Zer adierazten digu, bestela, 1937kootsailean Azkoitiako Komandante Militarrak eman zuenaginduak?

"Comandancia Militar de Azcoitia.

Habiendo transcurrido con exceso el plazoconcedido por el Alto Mando para que vuelvan a susdimicilios los cabezas de familia huidos al campoenemigo y no habiendo dado cuenta de haberse pre-sentado, se procederá en un plazo de 48 horas amarcharse del pueblo, adoptando una de las dosresoluciones siguientes: pasar directamente alcampo del enemigo y, segunda, dirigirse a otra pro-vincia de España.

La determinación que adopte se servirácomunicar a esta Comandancia por escrito.

Dios guarde a Vd. muchos años.

Azcoitia, a 4 de Febrero de 1937

El Comandante Militar. (3)"

(1) Kostaldean Mutriku herria "liberatu" zuten (frankisten hizkeran) 1936ko irailaren 27an, igandean.

(2) Euzkadi egunkaria, Bilbo, 1937.02.03, 1. or.

(3) Euzkadi egunkaria, Bilbo, 1937.02.06, azken or.

1937ko otsaila. Ondarrutar deportatuak Atxaspin moztuta zegoen errepidea igarotzen. Erretratuen Otzarako Argazkia, Patxi Etxaburuk bildua

199

Agintari militarrek herritarrei bi aukera eskaini arren,ez ziren asko izan, antza, Espainiako beste probintzia bate-ra borondatez alde egitea aukeratu zutenak.

Hurrengo egunetan, Gipuzkoako hainbat herrietatikegotzitako herritarren karabanak iristen hasi ziren Bizkaiaaldera.

KARABANAREN ZERRENDA."1937.02.08:

Azkoitiako 6 emakume eta 9 haur, Maltzaganzehar.

1937.02.10:

Elgoibar eta Zeztoako 22 emakume eta haurMaltzagan zehar.

1937.02.11:

a) Mutrikuko 105 emakume eta haurOndarroan zehar.

b) Altzola eta Elgoibarko 23 emakume etahaur Maltzagan zehar.

1937.02.12:

a) Ondarroako 109 emakume eta haurrekinbatera, beste bost Azpeitikoak, 2 Zeztoakoak eta 3Debakoak. Denok Ondarroatik Lekeitiorako kostal-dean zehar.

b) Beste 34 lagun Maltzagan zehar:Azkoitiatik 32, Elgoibartik 1 eta beste 1 Donostiatik.

1937.02.13: a) Azkoitia, Getaria, Zarautz,Zeztoa eta Zumaiako 345 emakume eta haurOndarroan zehar.

c) Beste 23 lagun Maltzagan zehar.

1937.02.14:

a) Donostia, Elgoibar eta Mendaroko 150lagun Maltzagan zehar.

b) 117 lagun Ondarroan zehar: 48Ondarroakoak, 23 Zarautzkoak eta 43 Zumaiakoak.(4)"

O n d a r r o a 2 0 0 7

(4) Euzkadi egunkariak egunero eskaini zuen euren herrietatik egotzitako emakume eta haurren berri. Kasu batzue-tan baita kanporatutakoen zerrenda zehatza ere, Mutrikuko kasuan adibidez.

198 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

ONDARRUTAR EMAKUME ETAHAURREN DEPORTAZIOA.

Agintari militarren aipaturiko agindu haiekOndarroara ere iritsi ziren (5).

Halaber, Tutor teniente koronelak, Ondarroan koka-tuta zeuden indar militarren buruak, helarazi zizkionOndarroako Udalari Gipuzkoako Agintari Militarren agin-du orokorrak.

Lehenik Ondarroako Udalak ihesi eginda zeuzkatenherritarren zerrenda egiteko agindua betetzea erabaki zuen1937.01.09ko udalbatza osoan.

"Se dió cuenta de una orden remitida por elSr. Teniente Coronel de esta Plaza, encargando alAyuntamiento proceda a confeccionar una relaciónde los familiares existentes en esta localidad, quetienen parientes huidos en el campo enemigo, con elfin de que aquellos se pongan en contacto y gestio-

nen su regreso, bajo apercibimento de ser tralada-dos a su elección al frente enemigo, a poblaciónespañola o al extranjero. Se acuerda su cumpili-miento" (6)

Lan eskerga hartu zuten bere gain udal agintariek.Herritarren erdia herritik alde egina zegoen eta.

Udalak berak aitortzen zuen datu kezkagarri hau.Arrazoi hau zela-eta, hain zuen, 1936ko abenduan zailtasunhandiekin aurkitu zen, hurrengo urteko udal aurrekontuakegiteko orduan (7).

Nolakoa ote zen herriko agintariek egin zuten zerren-da?. Hain zerrenda handia izan zen, non udal agintariekeurek beldurtu eta udal ordezkaritza igorri zuten Gasteizenzegoen Solchaga jeneralarenagana, ea lortzen zuten zerren-da hura nolabait murriztea. Primitibo Otxagabia "Servus"(8), lehen alkateordea, eta Pablo Lavin zinegotzia izan zirenmandatariak. 1937ko otsailaren seian Bizente Sanchez de

(5) Ondarroa bera indar kolpisten eskuetan erori zen 1936ko urriaren lauan. Ondarroako "Liberazio Eguna", onda-rrutar batzuentzat. Bizkaian "liberatutako" lehen herria eta bakarra. Geroztik Gipuzkoako Agintari Militarrenagindupean jarraitu zuen, harik eta indar militarrek Bilbo "liberatu" arte 1937ko ekainean.

(6) OUOBA, 1937.01.09. OUOBAL (1933-1942), 390. or.

(7) Ateka honetatik atera nahirik Ondarroako Udalak idatzia igorri zioten Gipuzkoa eta Bizkaiako Gobernari ZibilOrokorrari "en solicitud de asesoramineto y disposiciones nuevas de caracter transitorio que le permitan afrontarlas innumerables dificultdes con que lucha por la situación anómala en que se encuentra el municipio, debido a lahuida del 50 por ciento del vecindario y habersele cercenado las principales fuentes contributivas...". OUOBA,1936.12.28. 0U0BAL (1933-1942), 385. or.

(8) Primitibo Otxagabia farmazia baten jabea zen. Farmazian saltzen zituen botiken arean bazen bat "Servus" zeri-tzona. Botika hau saltzen zen kaxan agertzen omen zen gizonezko baten irudia, bere mostatxo eta guzti. HerritarrekP. Otxabagia botikarioaren itxura hartzen zioten. Hortik, botikarioari berari ere "Servus" ezizena asmatu ziotenherritarrek.

1937ko otsaila. Ondarroatik eta Gipuzkoatik kanporatutako emakume eta umeak Lekeitiorako bidean kostaldetik Santa Klara azpiko haitzetarako bidea-ren parean. Erretratuen Otzarako Argazkia, Patxi Etxaburuk bildua.

201O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

200 O n d a r r o a 2 0 0 7

Ocaña alkateak Gasteizen eginiko gestioen berri eman zienbeste zinegotziei:

"...que el Excmo Sr. General de Vitoria leshizo ver la imposibilidad de revocarse la orden porabrazar un carater general. Pero lograron queaquél redujese considerablemente la cifra limitandoal de cincuenta" (9)

Emaitza gazi-gozoa. Hala ere, udal batza osoak,Gasteizen eginiko gestioak onartu ez ezik, eskertu ere eginzizkien mandatariei eginiko gestioak

"...en interés de las mismas (herritik kanpora-

tzeko zerrendan zeuden herriko familietaz ari da) ydel pueblo en general, ya que no se puede evitar ensu totalidad" (10)

Handik egun gutxira gertatu zen Ondarroatik ereemakume eta hauen seme-alaben kanporatzea. Bi egunetanegin zen, otsailaren 12an eta 14an: 109 ondarrutar, lehenegunean; 48, bigarrenean. 157 herritar, orotara. Non geldi-tu zen Gasteizko buruzagi militarrak murriztutako 50 lagu-nen zerrenda hura?

Herritik kanpora bidalitakoen zerrenda osatu ahalizan dugu.

(9) OUOBA, 1937.02.06. OU0BAL (1933-1943), 396. or.

(10) OUOBA, 1937.02.06. OU0BAL (1933-1943), 396. or.

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Ondarroatik eta Gipuzkoatik kanporatutako emakume eta umeak Lekeitiorako bidean kostaldetik. Erretratuen Otzarako Argazkia, Patxi Etxaburuk bil-dua.

1937ko otsaila. Ondarroako andre eta umeak gerrakofrontea igarotzen Atxaspin. Gerrako horma eta itsasoa-ren artean. ERRETRATUEN OTZARAKO ARGAZKIA, PATXI

ETXABURUK BILDUA.

Ondarrutar deportatuak Atxaspin moztuta zegoen errepidea igarotzen. Erretratuen Otzarako Argazkia, Patxi Etxaburuk bildua

203O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

202

ALKORTA ARANBARRIARANTZAMENDI ALKORTAARANTZAMENDI ALKORTA

ANAKABE GARROARANBARRI ARGOITIA

URRESTI ARANBARRIURRESTI ARANBARRIURRESTI ARANBARRI

ARANBARRI BADIOLAAROSTEGI ARANBARRIAROSTEGI ARANBARRI

ARANBARRI LERTXUNDIBASTERRETXEA ARANBARRIBASTERRETXEA ARANBARRIBASTERRETXEA ARANBARRIBASTERRETXEA ARANBARRIBASTERRETXEA ARANBARRI

ARANBARRI MAKAZAGAMARKUERKIAGA ARANBARRI MARKUERKIAGA ARANBARRI MARKUERKIAGA ARANBARRI

ARANTZAMENDI BILBAOARGOITIA BADIOLA

ARISTONDO ARGOITIAARAUKO GARRAMIOLA

" "" "

ARAUKO LARRINAGAAROSTEGI BENGOETXEA

ELU AROSTEGIELU AROSTEGIELU AROSTEGIELU AROSTEGIELU AROSTEGI

ARRASATE ALKORTAARRASATE URKIOLA

ARRIOLA URANGAARRIZABALAGA BADIOLA

ARRIZABALAGA BADIOLAARRIZABALAGA ZULARIKA

LAKA ARRIZABALAGALAKA ARRIZABALAGALAKA ARRIZABALAGA

ARZUAGA LEKUEGARALDE ARZUAGAGARALDE ARZUAGA

AZPIAZU ALBERDIAMUTXASTEGI AZPIAZUAMUTXASTEGI AZPIAZUAMUTXASTEGI AZPIAZUAMUTXASTEGI AZPIAZUAMUTXASTEGI AZPIAZUAMUTXASTEGI AZPIAZU

AMUTXASTEGI URRESTIBADIOLA AMUTXASTEGI

BADIOLA AMUTXASTEGIBADIOLA AMUTXASTEGI

AZPIAZU ANAKABEARISTI AZPIAZUARISTI AZPIAZU

AGAPITAMIREN TERESESABINMARIAESTEFANIAEDURNEDEIARANTZAGILLERMAASUNMª DOLORESSANTAPILARMONTSERRATLUZIAEUJENIOAITORBITXORIDOMEKAERRAPELMIREN HILARIROSARIOMIRENJUSTA

""

MAKARIBITXORIM. A.MARIAMIRENJUAN LUISJUAN JOSEANEDOLOSBISITAZIOROSARIOMIRENFELIPAGOTZONTERESEANDONILEONORJONGARBIÑEM. PILARMANUELAMARIDIBINANATISEBASTIANLOREAKLAUDIAREJINAREJINAREJINAJESUSAJOSEBAJON IÑAKI

332

3 hilabete195217985323174015131272391513115025

19 hilabete33

semeaalaba

714423191710715444325183910733416133817131163145

alabasemea

3364

Simeon Arantzamendi "Virgen del Pilarreku"

Juan Urresti Aranbarri "Penta"

("Maidolos pelukeri")"Mirentxuko" Jesus Basterretxea

"Tobaneko" Paulo Markuerkiaga

"Xaguneku""Armintxaneku"

Jose Basterretxea "Panderitxo"

Felipa "ederra"

"Euskadineku"

"Euskadineku"

"Aristineku"

ABIZENAK

1937KO OTSAILEAN HERRITIK KANPORATUAK:

IZENA ADINA SENARRA / FAMILIA / EZIZENA

(Negritaz seinalatutako pertsonak familia buruak dira.)

205O n d a r r o a 2 0 0 7204 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

BADIOLA ALKORTABADIOLA BERASATEGI

BADIOLA ETXABURUURKIZA BADIOLAURKIZA BADIOLA

BADIOLA ETXABURUBADIOLA ETXABURU

ANTXUSTEGI BADIOLAANTXUSTEGI BADIOLAANTXUSTEGI BADIOLAANTXUSTEGI BADIOLA

BADIOLA IBAZETAEGURROLA BADIOLAEGURROLA BADIOLABAKERIZA URRESTI

BAKERIZA URRESTIAZPIAZU BAKERIZAAZPIAZU BAKERIZA

BEDIALAUNETA GUENAGAZUBIKARAI BEDIALAUNETAZUBIKARAI BEDIALAUNETAZUBIKARAI BEDIALAUNETAZUBIKARAI BEDIALAUNETA

BEDIALAUNETA ZUBIKARAIBENGOETXEA ARISTI

BADIOLA LARRAÑAGABENGOETXEA BADIOLABENGOETXEA BADIOLA

BERASATEGI ZABALALARRINAGA BERASATEGI

BERRIDI ITURRIZAMUGARTEGI BERRIDI

ARANTZAMENDI MUGARTEGIARANTZAMENDI MUGARTEGIARANTZAMENDI MUGARTEGI

ARANTZAMENDI MUGARTEGI URRESTI ARANTZAMENDI

BERRIDI BADIOLABIKANDI ANSORREGI

AMILIBIA BIKANDIAMILIBIA BIKANDI

BURGOA LERTXUNDIBURGOA

"ETXEBARRIA IBAZETAGALDOS GALLASTEGI

EGIGUREN GALDOSEGIGUREN GALDOS

GARRAMIOLA GOIOGANAGOMEZ HERNANDEZ

IBAZETA FORURIAIBAZETA ARAKISTAIN

BADIOLA IBAZETALAKA MARURI

BEDIALAUNETA LAKALASARTE ATXA

IRIONDO LASARTEIRIONDO LASARTE

LERSUNDI GURRUTXAGAZELAIA LERSUNDI

MADARIAGA LEGORBURUNUÑO PEREZGOMEZ NUÑO

RUIZ""

SALEGI AZKARATELEZEA SALEGILEZEA SALEGILEZEA SALEGILEZEA SALEGILEZEA SALEGILEZEA SALEGILEZEA SALEGILEZEA SALEGI

SOLABARRIETA BENGOETXEATXAKARTEGI BADIOLA

TXOPITEA LEZERTUAEGIGUREN TXOPITEAEGIGUREN TXOPITEAEGIGUREN TXOPITEAURKIAGA ELORRIETA

URKIOLA XIMENOEGURROLA URKIOLAEGURROLA URKIOLAEGURROLA URKIOLAEGURROLA URKIOLAEGURROLA URKIOLAEGURROLA URKIOLAEGURROLA URKIOLAEGURROLA URKIOLA

URKIRI LANDARIBARURRESTI ARANZETA

" "" "

URRESTI BUSTINDUISOLABARRIETA URRESTISOLABARRIETA URRESTISOLABARRIETA URRESTI

URRESTI BUSTINDUIITURRIOZ URANGAURRESTI ITURRIOZURRESTI ITURRIOZURRESTI ITURRIOZURRESTI ITURRIOZ

ZUBIKARAI BADIOLAGARITANO ZUBIKARAIGARITANO ZUBIKARAI

DOLOSKANDIDAINESMIREN EDURNEITZIARJOSEFADOMINIKAJONMIREN ARANTZAIXIDORSABINFELISAMARTINMARGARITALEOKADIJUANADEUNOROIBONFRANTZIZKAKARMELANEPELIBEGOÑEPERFEKTADOROTEOMARIABALBINAJULIJOSEFAJULIOAGUSTINAISABELTERESAITZIARM. DOMINGAISABELPELIM. JESUSSEBERI

KARLOSBARBARAJOSEFINA

"FRANTZIZKABITORIANAMIREN PILARENEKANEASUNASUNTEKLAROSARIOJOAKINM. LUISAMIREN AGURTZANEFELISAAGUSTINAALFONTSOJOSEFINALEONORSEBASTIANAROSAROSA

BITXORISEMEAALABALORENTZAJUAN LUISKARMENRIKARDOELBIRAINAZIOJOSU MIRENAMIRENJOSEBAAGUSTINMIREN LOURDESEUSEBIJULIANJELMIREN BEGOÑEMADALENAJOSEFAELISABETEMIRENLOREMAITENAEDURNESABINEGUZKIÑEGARBIÑEEDURNEFELIPASEMEAALABAEZEKIELAMILAGROSAGUSTINBITORFRANTZIZKOKARMENANITAKARMELEJONGAIZKAKARIDADIMANOLPELI

252354171440381613633913113628425017141083265622720551396622516

2732648

106825

semea23262132215230524

3 ordu241

15 egun251345024

30313815141087531321441410368361614118643

3 hilabete1627

4428121156412821104501310

"Tobaneku"

"Badiolaku"

"Badiolaku"

"Otxoaneku"

"Koltxillineku"

"Plakatxaneku"

Emagina

"Arantzamendineku"

"Amilibianeku"

Iparkaleko "entrada handiku"Sabin ArgoitiaRementeria sastrea

"Xareneku"

"Atanoneku"

"Txokuneku"

Juan Luis Lezea

Donato Egurrola "Txangile"

Jose Mª Solabarrieta

"Antzosoloku"

Angel Garitano "Pintore"

ABIZENAK IZENA ADINA

ABIZENAK IZENA ADINA

(Negritaz seinalatutako pertsonak familia buruak dira.)(Negritaz seinalatutako pertsonak familia buruak dira.)

SENARRA / FAMILIA / EZIZENA

SENARRA / FAMILIA / EZIZENA

207O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

206 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Zerrendan nabaritzen denez, adin guztietako emaku-me eta haurrak. 96 urteko amona, eta amak besoetan zera-man ordu batzuetako umea. Guztiek jan behar izan zutendeportatuen ogi mingotsa!

Agustina Berridi amonari dagokionez, sarri entzunizan dugu amona zahar hau ez zutela herritik kanporatu,bera bere borondatez prestatu zela komitiba hartan partehartu eta herritik alde egiteko, baizik. Egia da AgustinaBerridi amonak berak eskatu zuela herritik kanpora irtetea.Baina ba al dago agindu eta zigor gogorragorik Agustinaamona zaharraren etxeko guztiak herritik kanpora bota etaamona bera bakarrik herrian uztea baino?

Egun bietan komitiba triste eta hunkigarriakLekeitiorako bidea hartu zuen. Lekeitiorako bidean bertan,txalet baten kokatuta zegoen Komandantzia Militarra.Honen aurretik igaro behar izan zuten nahitaez.

Komandantzia Militarraren aurrean une gogoanga-rriak ere gertatu ziren. Oraindik gure artean bizi dira onda-rrutar garaikideak gogoratzen dutenak Lorentza Salegi

Azkarate andereak, Komandantzia Militarraren aurretikigarotzean, jaurti zuen oihua:

"EZ BILDURTU! TENTE BURUAK ... ETASEGI AURRERA!" (11).

Gero, oinez hartu zuten Lekeitiorako bidea (artikuluhonetan jasotako argazkiak agertzen duten bezalaxe)

196 eta 202. orrialdeetako argazkietan agertzen denmoduan, Lekeitiorako errepidea moztuta zegoen Atxaspiparean. Bertatik igaro ziren emakume eta ume gaixo haiek.Eta oinez iritsi ziren Lekeitiora.

EUSKO JAURLARITZAREN HARRERALekeitiora iritsi bezain laster, agintariek argazkia

hauek egin zizkien Ondarroatik iritsitako emakume etaumeei.

(11) Lorentza Salegi Azkarate, Juan Luis Lezearen emaztea zen. 38 urteko andere honek, bere 8 seme-alabekin(nagusienak 15 urte, urte bete bakarrik gazteenak), komitiba makabra hartako partaide izan zen.

Ondarrutar emakume eta umeak Lekeition. Beheko argazkian, erdi-erdian, jada ezagutzen dugun Agustina Berridi, 96 urteko amona.

Bastidaneko txaleteko umeak Artabide kalean jolasten, Lekeitiorako bidean, Komandantzia Militarraren inguruan. Toki honetan Lorentza Salegi ande-reak, jaurti zien deportatuei bere adorezko oihua. RIKARDO BASTIDAREN ARTXIBOA.

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

1937ko otsaila. Lekeitiarrak karabanaren zain herriko sarreran. SABINO ARANA FUNDAZIOAREN ARTXIBOA. Behean, Lekeitiotik Bilbora eraman zituenautobusa. ERRETRATUEN OTZARAKO ARGAZKIA, PATXI ETXABURUK BILDUA.

209O n d a r r o a 2 0 0 7208

Ondoren Bilbora eraman zituzten "La Esperanza" autobusbatean.

Izan ere, 1937ko otsailaren 14an Eusko JaurlaritzakoLehendakaritzak nota hau jakinarazi zuen:

"Ante la inhumana conducta de los elementos fac-ciosos, expulsando dia tras dia a familias vascas de lascasas y tierras de sus mayores en Guipuzkoa, obligándo-les a atravesar la linea de fuego en medio de evidentespeligros, para llegar a nuestro territorio, El GobiernoVasco que las acoge fraternalmente, no permanece ni per-manecerá ocioso.

Así han sido obligadas estas familias a dejar por lafuerza sus casas, sus instrumentos de trabajo, marchandopor la carretera hacia nuestras líneas sin otro patrimonioque su honrado proceder y un pequeño hato de ropas.

El Gobierno ha de aportar medidas enérgicas yejemplares y al expresar su complacencia por la fraternalacogida que nuestro pueblo ha dispensado a los expulsa-dos, les exhorta a que continúen extremando sus atencio-nes y cuidados con estas víctimas de la barbarie fascista,principalmente con las personas ancianas y los niños.

La Humanidad ha de ver nuestro espíritu generoso,y nuestro pueblo ha de confiar en que se hará plena yrapidamente justicia. Nadie más que el Gobierno puede ydebe hacerlo" (12)

Lehendakaritzat iragarritako neurriak egun berean hartuzituen Eusko Jaurlaritzako Kontseilu Arruntak:

"El alojamiento y manutención de los inmigradosforzosos correrá a cargo de los que apoyaron a los ele-mentos revolucionarios.

Las personas de dichas tendencias revolucionariasque no se hallen rindiendo en los trabajos acomodados asu situación, lo harán sin excusa alguna" (13)

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(12) "Nota de la Presidencia del Gobierno Vasco", EUZKADI egunkaria, 1937.02.14, 1. or.

(13) "Consejo ordinario del Gobierno de Euzkadi", EUZKADI egunkaria, 1937.02.14, 1. or.

1936. urtean frankistak Ondarroaz jabetu zirenean, herrian ezarri zuten errepresioaren ezaugarri garrantzi-tsu bat izan zen emakume ezkertiarrei eta abertzaleei ilea mozteko egin zuten plangintza.Hasteko, agintari berriek ile moztea "merezi" zuten emakumeen zerrenda zehatza egin zuten. Zoritxarrez,zerrenda ezagutzerik ez daukagu. Hala ere, zerrenda egin zela Ondarroan ere ez daukagu inolako zalantzarik,gero ikusiko dugunez.Zigor hau ezarri zioten "Herme Urrutxeri", 26 urteko neska gazteari. "Urrutxe"tarrak Kalekutzean, gaur egunErribera kaleko 1. zenbakia duen etxebizitzan bizi ziren. Jose Maria Solabarrieta eta Isabel Maria Urkiolasenar-emazteek eta hauen sei seme-alabek osatzen zuten arrantzale familia hura (1).

1922 inguruko argazkia. Aurrez aurre "Casa barco". Honen eskuinaldera, Kale Handia. Ezkerraldera Kalekutzea. Hemen, argazkiaren hasieran, ezkerral-dera zeukan sarrera "Herme Urrutxe"ren etxeak.

"Herme Urrutxe"renargazkia arrain lanetanmoilan, amantal etaguzti.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

EMAKUMEEI ILE MOZTEAK HERMENEJILDA

SOLABARRIETA URKIOLA,"HERME URRUTXE"REN

ILE MOZTEA, ETA ONDORENGOESPETXERATZEA.

O.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

211O n d a r r o a 2 0 0 7210 O n d a r r o a 2 0 0 7

(1) Miren Solabarrieta Urkiola "Miren Urrutxe"k bere ahizpari ezarri zioten ile mozketa zigorraz eginiko adieraz-penetaz baliatuko gara artikulu honetan, nahiz eta hitzez hitz ez azaldu.

213O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

212

1910.07.26an jaio zen Hermenejilda SolabarrietaUrkiola. Seme-alaben artean bigarrena. "HermeUrrutxe" legez ezagutuko zuten ondarrutarrek.

"HERME URRUTXE" ILEA MOZTUTAPASEATZEN ONDARROAKO KALEETANZEHAR

1937. urtea zen. Otsaila edo martxoa. Egun bateanetxe hartara agertu ziren herriko agintariek bidalitako man-datariak(2). Agindu zehatza zekarren. Herme Solabarrietaetxeko alaba atxilotuta eraman behar zuten.

Herme gaixoak usaindu ere zuen egiten atxilotzeharen atzetik zetorkion zigorra. Atxilotu eta... Ilea moztuzioten. Nola moztu ere. Burusoil utzi zuten! Emakume batiezarri zitekeen zigorrik mingarriena, dudarik gabe.

Horrela, erabat burusoil, itzuli zuten bere etxera,etxetik ez irteteko agindua emanaz. Etxe-kartzela zigorra,gainera!

Etxetik ez irteteko agindua pozik entzungo zuen,agian, Hermek berak. Gutxienez herritarrek ez zuten ikusi-ko bera hain egoera lotsagarrian.

Baina ez zuen asko iraun Hermeren pozak. Han ager-tu ziren biharamun goizean bezperako morroiak. Hermegaztea bien artean hartu eta herriko kaleetan zehar paseara-zi zioten, burusoil, herritar frankisten irri eta iseka artean.Bi orduz luzatu zen kalejira tristearen ondoren, bere etxeraitzuli zuten bazkal ordurako.

Hermek jasan zuen oinaze hura ez zen, zoritxarrez,egun horretan amaitu. Hurrengo hilabete osoan, ordu bere-an, kalejira berdina egitera behartu zuten.

Egia esan, Hermeri egunero ezarri zitzaion zigorhura, burusoil kaleetan zehar pasearaztea, alegia, ezzitzaien batere ondo iruditu hainbat herritarri. Protestakugaldu ziren. Agintarien belarrietara ere iritsi ziren herrita-rren kexa haiek. Ondorioz, agintariek amore eman eta ezzioten zerrendan zeuzkaten emakumeetatik beste inori ile-rik moztu (3).

ZERRENDA LUZEAAurrerago ere aipatu dugu zerrenda hau.

Besteak beste, badugu zerrenda hori egin zela ziurta-tzen digun ondarrutar emakume baten testigantza, KarmeleUrresti Iturrioz anderearena, alegia. Berau ere zerrendahorretan agertzen zen, eta era oso bitxian libratu zen.

Beronen testigantza jasoko dugu hitzez hitz:

"Frankistak Ondarrun sartu eta gero,Mojetan hasi zan funtzionaten «Gurutze Gorrik»ospitala. Bertan egozan lanean D. Alberto Irazabaleta D. Jose Maria Bengoa osagileak. Nik be, erizai-na nintzen-eta, bertan egiten neban lana.

Egun baten orduan udaleko idazkaria zanJose Luis Arrasate ondarrutarraren deia jasoneban. Erabat kezkatuta deitu eustan, nigaz enamo-ratuta euan ba. Ulea moztu behar eutseen emaku-mien zerrendan ikusi eban, ba, nire izena.

«Gurutze Gorriko» ospitaleko osagileek,albiste hau jakin ebenean, berehala gorde ninduenospitalaren goiko pisuan, mojen klausuran.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(2) Mandatari haiek Komandantzia militarrak edo udalak bidali zituen zehazterik ez dut lortu. Dena den, ez duguahaztu behar herriko agintari guztiak, baita udalekoak eurak ere, Tutor teniente koronel eta Santo Domingo koman-dante kolpisten menpe zeudela.

(3) Adierazpen hau egiteko gaur egun oraindik bizirik dauden herritar adintsu baten baino gehiagoren ahotik jaso-tako testigantzan oinarritzen gara.

"Herme Urrutxe" Solabarrieta Urkiola Zubi Zaharreaneserita 1989ko Andra Maixetan.

Nasa kalea 1930. urtearen inguruan. Barrenean Kanttoipe 2 etxea ikustendelarik ("Herme Urrutxe"ren etxea bere balkoiarekin). Kale honetanzehar "Herme Urrutxe"k hasten zuen egunero "pasealdia".

Hondar kalea (gaur egun Itsas-Aurre kalea). Hemendik jarraitzen zuenHermeren eguneroko "pasealdia".

215

"HERME URRUTXE"ONDARRETA ESPETXEAN

"Herme Urrutxe"ri ilea moztu eta Ondarroako kalee-tan hilabetez burusoil pasearazi ondoren, bazirudien zigorraondo ere ondo beteta zeukala.

Baina hura ezustekoa! Agintari frankisten zigorgosea ez zen asetu, antza. Kaleetan zehar burusoil pasea-razteak amaitu eta berehala, agintariek kolpe egin zioten"Herme Urrutxe"ri, eta, besterik gabe, Ondarreta kartzelaraeraman zuten, Donostiara.

Ondarroatik Donostiara bidaia Isabel Badiola "IsabelKipulas"ekin egin zuen. Bidaia honetaz hainbat xehetasuneskaini dizkigu jada Isabel Badiolak (6). Ikusteko izango zen"Herme Urrutxe" Ondarroako Alamedan, La Esperanzakoautobusaren zain, amaiera gabeko marmarrean, haize erro-ta balitz bezala, besoei eragiten harat-honat!

Dena den, laburra izan zen Ondarreta espetxean eginzuen egonaldia. 1937. urte berean itzuli baitzen Ondarroaraherriko beste emakumeekin.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(6) IKus "Kanttoipeko andren arrosarioak kartzelarako bide" artikulua, Urtekari honetan, 154tik 165. orrialdera

214

Han egon nintzen gordeta egun batzuetan,harik eta denboralea pasatu arte.

Hainbeste denbora pasatuta egon arren,orain be, Jose Maria Bengoa medikuarekin berbaegiten dodan guztietan, gertaera ha gogora ekartendeusta. Eta nik:

«Pero, por favor, D. Jose Maria..., si a mí nome cortaron el pelo» esaten deutsat barrez" (4)

EMAKUMEEI ILEA MOZTEA,GARAIKO MILITARRENAGINDU ZABALA

Ile mozketa zigor hura ez zen Ondarroan soilik eza-rri. Zigor bera ezagutu zuten Berriatuako eta Markinakozenbait emakumek.

Berriatuan gertatu ziren hiru kasu, behintzat, ezagu-tzen ditugu. Dominga Elustondo, Hilaria Laka eta ZeziliaOlabarria neska gazteei ilea moztu zieten Berriatuako uda-letxean. Hirurei egun berean moztu ere. Eta hurrengo igan-deetan ere udaletxera joatera behartu zituzten.

Gure artean bizi den Hilaria Laka andereak–"Hillari" izenaz ezagutzen dugu Ondarroan- ondo ereondo gogoratzen du egun triste hura:

"Maiatzaren 16a zan. 1937ko maiatzaren16a. Domekea. Hiru neska detenitu eta udaletxeraeroan ginduezan. Zertarako? Ba, ulea mozteko.Halakorik!" (5)

Markinan ere antzeko ile mozteak gertatu ziren.Baina emakume hauek, batzuek behintzat, errepresio basa-tiagoa jasan behar izan zuten. Gaueko ordu txikietan atxi-lotu eta, ilea moztu aurretik, Santa Eufemia inguruko harro-bietan zehar erabili baitzituzten. Are gehiago, errizino -olioa hartzera ere behartu zituzten. Aretxabaletarren fami-liako Rosario Garate andereari ere ilea moztu eta etxe-kar-tzela zigorra ezarri zioten. Hala ere, bera Karmengo elizarajoaten zen meza entzutera. Herritarrak eginiko protestakzirela-eta, mezatara joatea ere debekatu egin zioten.

Baina itzuli gaitezen Ondarroara.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(4) Karmele Urresti Iturrioz (Ondarroa, 1915.07.31). 1936ko gerra hartan gupida gabe zigortua izan zen"Antsozolo" familiako alaba.

(5) Hilaria Laka Bereikua "Hillari"ren adierazpenak. Hilaria Laka Bereikua 1916.10.21ean jaio zen Eizmendi base-rrian (Milloin). Eizmendi baserri hau eta honen alboko beste baserri biak Ondarroako udalari zegozkion, bainaBerriatuako parrokiari elizaz.

Karmele Urresti Iturrioz "Antzosolo"ko alaba. Hilaria Laka Bereikua, "Hillari".

"La Esperanza" autobusa hartu zuten Alameda aurreko geltokian. SABIN MURUETAGOIENAREN ARTXIBOA.

1 9 3 6 KO A N A I A R T E KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

SOLDADUEN ETA HERRIKOEMAKUMEEN ARTEKO

HARREMANAKO.H.Z eta Lan Taldeko kideek.

Atal honetan azalduko ditugun zenbait gertaera ulertzeko, beharrezko deritzogu 1936-1937ko neguan, Tutorburuzagi zutela, Ondarroan egon ziren indar militarren argazki bat egitea.Batzuek, erreketeek, "Compañia de Tolosa" entzutetsua eta beste konpainia batzuk ere osatzen zituzten.Euretariko asko nafar gazteak ziren. Nekazariak. Besteak, falangistak, Ruiz kapitainaren agindupean (1).

217O n d a r r o a 2 0 0 7

Soldadu haien artean baziren gerra huraKristautasunaren aldeko Gurutzada zela sinestenzutenak. Eta sinesmen honek eraginda, gupida gabe

borrokatzen zuten "Jaungoiko bakoen" eta Espainiako bata-sunaren etsaien kontra.

Beste asko, ostera, nafar mutil gazte jatorrak, neka-zari lanetik gerrara atereak. Bat baino gehiago, bere biziagordetzearren, guda talde hartan halabeharrez erroldatutaere.

Nabari denez, oso ezberdina izan zen batzuek zeinbesteek ondarrutarrekiko izan zuten jarrera, hurrengo atale-tan azalduko dugunez.

MAITEMINDUAK1936-1937ko udazken eta neguan emakumeen herria

zen Ondarroa, gizonezko gehienak, gazteak bereziki, herri-tik alde eginda baitzeuden. Soldaduak eurak ere mutil gaz-teak; lerdenak ere kasu batzuetan; euskaldunak ere hainbat,"Compañia de Tolosa"koen artean bereziki.

Ez da harritzeko batzuen eta besteen artean sortuziren harremanak. Sarri ikusten ziren herriko neska eta sol-daduak elkarrekin paseatzen. Ez ziren falta izaten Alameda

aretoan filmearen bat elkarrekin ikusteko soldaduek herrikoneska gazteei egindako gonbidapenak.

Giro honetan, nola ez, ondarrutar neska gazte lerdenhaiek soldadu bat baino gehiago harrapatu zuten euren sare-etan. Are gehiago, emakumezko eta soldadu gazteen arteanbereak egin zituen Kupidok.

Garai hartan oso ezaguna egin zen Ondarroan"Turubi"ren kanta (2). Irri eginaz, lagun artean abesten zenkanta hau. Baina kasu hura herriko beste gertaera batzuenageriko izeberg bat besterik ez zen izan. Era honetako bestejaiotza batzuk ere gertatu ziren Ondarroan, abestirik asma-tu ez arren.

Egia esan, garai hartan ezkontzatik kanpo jaiotzenziren umeen eta hauen gurasoen inguruan sortzen zen kon-trako giroa kontuan hartuz, ez zaizue aipagarri eta txaloga-rri ere iruditzen "Turubi" andereak, herritarren iseka etabarre txikiei aurre eginaz, Ondarroan bertan hasi zuela berealaba?

Izan zen herrian kasu gogorragorik eta samingarria-gorik. Haurdun zegoen emakume ezkongabe bati lagundunahian, Ondarroan bertan abortua eragiten saiatu zirenbeste emakume batzuk. Eta ahalegin honetan haurdunzegoen emakumea hil egin zen.

(1) Fronteak Goimendian iraun zuen artean, italiar soldaduak ere egon ziren Ondarroan. Baina hauek 1937. urteanetorri ziren Ondarroara, "Norteko Frontea" apurtzeko militar kolpistek eginiko prestaketen barruan.

(2) "Turubik tauka, Turubik tauke ume txiki-txikixe; eta baltx-baltxa, eta baltx-baltxa, italiano txikixe". Hitz haue-kin abestia asmatu zuten garai hartako ondarrutarrek. Azken urte hauetan, izen beragaz, "Turubi" herriko jaieta-ko "pertsonaia" ere bihurtu dute gazteek.

Soldaduak herritarrekin batera desfilean Artabiden behera 1936ko abenduan. Behean, soldaduek eta herritarrek osatutako korua. 1937ko martxoan.

219O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

218

SOLDADUAK HERRITARRENETXEETAN BIZITZEN

Gerrako fronteak Goimendian iraun zuen bitartean,aurrera ere ikusi dugu nola guda talde kolpistakoekGoimendiko lubakiak txandaka zaintzen zituzten. Errelebuegiterakoan, Ondarroara jaitsi eta hemen atsedena hartzenzuten.

Soldadu hauek, euren koartela herrian bertan izanarren, herrian zehar hedatzen ziren, herritarren etxebizitzezbaliatuz. Batez ere lo egiteko.

Kasu batzuetan, herritar familiekin nahasian.Banaka, etxe batzuetan; bizpahiru lagun bilduta, besteetan.Harrigarri badirudi ere, familia batzuek, Errepublikarenaldekoak edo abertzaleak izan arren, -zenbait kasutan eurensenar edo anaiak frontearen beste aldean soldaduon kontratiroka ere-, soldadu haiek euren etxeetan borondatez hartuzituen (3).

Honela harreman estuak sortu ziren soldadu haien eta

hainbat ondarrutar familien artean. Harreman hauen eragi-nez, gerra amaitu eta gero ere, soldadu haietatik hainbatetorri izan zen euren etxeetan hartu zituzten Ondarroakofamiliak bisitatzera. Kasu batzuetan hasierako ezaupidehura lotura iraunkorra ere bilakatu zen.

Beste kasu batzuetan, hutsik zeuden etxebizitzakokupatu zituzten, besteak beste, Ondarroako Udalak emani-ko etxebizitzak erabiliz. Izan ere, 1937ko otsailean agintarikolpistek ehundaka emakume eta ume abertzale herritikkanporatu zituztenean, hauek Udalari eman zizkioten jan-tzita utzi zituzten euren etxebizitzetako giltzak.

Orokorrean, beraz, esan dezakegu giro ona nagusituzela soldaduen eta Ondarroan bertan zeuden herritarrenartean. Hori bai, neurriak hartuz.

Izan ere, honaino margotu dugun soldaduen eta herri-tarren arteko harremanen irudia, agian, argitsuegia eta kolo-retsuegia atera zaigu. Erabat idilikoa, agian. Baina, lainoilunak, beltzak ere, baziren Ondarroako zeruan.

O n d a r r o a 2 0 0 7

(3) Kanttoipean bizi zen Arantzamendi Mugartegi familiaren kasua aipatu dugu, besteak beste. Ohe bi zeuzkatenlibre. Borondatez hartutako bi soldadu frankistek lo egiten zuten ohe horietan. "Gurik be ez dakiu zelan egongo dizenta" sarritan esaten omen zuen amak, etxetik ihesian alde egindako senarra eta semeak gogoratuz. (ItziarArantzamendi Mugartegi alabaren adierazpenak).

Margaritak elizatik bera 1936ko urrian

Dantzarien alardea eta manifestazioa Nasa kalean 1932an. Iturria EGAÑA (2000). Barrenean Kanttoipe 2ko etxea. 4. solairuan bizi zen ArantzamendiMugartegi familia.

Ondarroa 1929an.

221

Artetakoek eurek sabaian lo egiten zuten, etxekooheak soldaduen buruzagientzat baitziren. Aitona berasabaiko ate ondoan egon ohi zen, zaintzaile lanetan, inorbarrura sar ez zedin. Are, sabaian gaua pasatzen zutenenkaka eta txiza ere balde batean hartu behar izaten zuten.

Jateko orduan ere, eurak zoruan jarritako kopaletetikjaten zuten bitartean, soldaduak eurak mahaian kartetan.

Behin batean, etxeko koilada-tenedoreak eta mahai-zapi ederrenaz mahaia prestatzeko agindu zien soldaduenburuzagiek "porque tenemos la visita de unas señoritas".Nortzuk ote... Eta hara non agertzen diren herriko Barbara"Moto", .... "Gertaera honek bere senetik atera zuen nireama", dio bere alaba Maribik.

Kasua da Karmen eta Bittori ahizpek, bero-beroeginda, mendekua asmatu zutela. Asmatu eta burutu.Soldaduentzat esnea Arteta baserrian bertan erosten zute-nez, egun batean baldean batutako kaka eta txiza esneaznahasi eta egosi ondoren, soldaduei eman zien, esne zati batetxerako gordez. Gero, erabilitako ontzi hura garbi-garbiegin eta bertan egosi egin zuten etxerako gordetako esnea.

Soldaduei emaniko esneak berehala egin zituen bere-ak. Soldadu guztiak berehala jarri ziren beherakotan.Osagile militarrak asaldatu, eta baserrikoentzat gordetakoesnea ere analizatzeko agindua eman zuten, Joxpa etxekoandrearen protesta bizien artean. "Gure etxeko behien esneederrak kalte ein? Esati be...!" errepikatzen zuen behin etaberriz. Izan ere, Joxpak berak ez zekien ezer bere koinatekeginiko azpijokoaz.

Esnearen analisiek ezer susmagarririk ez zuten azal-du. Hala ere osagile militarrak ez ziren batere konformegelditu. Hauetariko batek behin eta berriz mehatxatu zituenArtetan bizi zirenak, "zuek badaukazue zerikusirik honegazguztiaz. Zeozer jakiten badot, danok fusilatuko zaituet".

Hitz hauek mehatxu hutsetan geratu ziren, zorionez.Baina gertaerak berak argi adierazten digu noraino gaizto-tzen ziren soldaduen eta herritarren arteko harremanak.

Izan ere, soldadu batzuk, euren aginpideaz harrotuta,edozein gehiegikeria herritarrekin egiteko nor sentitzenziren.

Honetaz jakingarri deritzagu Arteta baserrikoKarmen Arkotxa, 23 urteko neska gazteari gertatu zitzaio-na. Teniente batek, sexu-gehiegikeriak egin nahirik, neskahori inguratuta zeukan Arteta baserriko gela batean. Neskagazteak aurre egiten zion. Une batean, eskuetan zeukanlexia botila tenientearen kontra botatzeko keinu egin, etatenientea bera, pistola eskuetan hartu eta berari tiro egitekojarreran ikusi zuenean, balkoitik baserri aurrera salto eginbehar izan zuen. Eta Karmen gaztea eskuhoean jaitsi beharizan zuten herrira.

Ez dago dudarik, filmeak elkarrekin ikusteko solda-duek eginiko gonbidapenak eurak, amuzki goxo eta tenta-garria izaten zitzaizkiela herriko neska gazteei. Oso zinemazaleak baitziren garai hartako ondarrutarrak.

Baina amuzkia irentsi eta gonbidapena onartu beha-rrean, ezetz borobila ere sarritan jasotzen zuten soldaduek.Ezetz hauek ondorio larriak ere ekarri zituzten zenbaitkasutan.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

220

LAINO BELTZAKAurrerago azaldu dugunez, herritar batzuek euren boronda-

tez, inork behartu gabe, hartu zituzten soldaduak euren etxeetan.Hala eta guztiz ere, hauek ere ez zuten lasai lo egiten.

Honetaz argigarri deritzogu lehen ere aipatu dugunKanttoipeko Arantzamendi Mugartegi familian gertatzen zenari.

"Soldauk borondate on guztiaz hartu genittun gureetxin. Gehixenak, naparrak ixan zin. Egixe esan, ondo por-tau zin gurekin... Baiñe baeuan Oliteko mutil bat. Honeksarrittan esate'ban: «A los nacionalistas hay que cortarlesel cuello». Oliteko soldau hau lotara gura etorten zanbakotxin, guk, etxekuk, kuartuko ati ondo-ondo itxi eziñikibiltten ginen: Ate atzin be trastik pillaten ibiltten ginen,bere bildurrez" (4)

Honelako egoerak, larriagoak ere agian, beste etxe askotanere bizi izan ziren, elkarbizitza ere ezinezko egiten zelarik zenbaitkasutan.

Besteak beste, ezin aipatzeke utzi Arteta baserrian aldibatzuetan, eta soldadu batzuekin sortzen zen giro sumindua. Egiaesan, Joxpak berak, Artetako etxeko andreak, aipamen soila bainoez egin arren soldadu batzuk txarrak ere izan zirela eurentzat,badugu zenbait jakingarri Artetakoen bizimoduaz jabetzeko osa-garri direnak, Maribi Beristain Arkotxa anderearen ahotik jasoak(5).

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

(4) Itziar Arantzamendiren adierazpenak.

(5) Maribi Beristain Arkotxa anderea, garai hartan Artetan bizi izan zen Bittori Arkotxaren alaba dugu. Bere adie-razpenak 2007.08.28an eginak.

Arteta baserria. Herriz eta elizaz Ondarroa. Auzoz, Goimendia (Asterrika). hirurehun urte baiño gehiago ditu etxeak. 10 hektarea, pinudiekin. Beraz,baserri handia. Behean, Bittori Arkotxa eta Maribi Beristain bere alaba.

Arteta aurreko zelaiak

223

Esan beharrik ez dago emakume hauek musu trukeegiten zutela euren lana. Nola ez, bada, militar guztiz ahal-tsuek behartutakoak baitziren.

Nola behartu ere gainera! Agindu hura azken mutu-rreraino eramaten zuten militarrek eta herriko agintariberriek.

Kasu bat aipatuko dut hemen.

Ezaguna zaigu jada Bittori Arkotxa, 20 urteko neskagaztea. Arteta baserri inguruan soldadu batek botatako fusiltiroak eginiko zaurietatik osatzeko Donostiako ospitaleanhiru hilabete egin eta herrira itzuli zenean, arropak garbitze-ra deitu zioten honi ere. Etxekoek honen egoera azaldu zienarduradunei. Baina alferrik. Ez zitzaion eman ez eta bereordezko bat bidaltzeko aukerarik ere. Han joaten zen gureBittori Arrigorri hondartza ondoko bainu etxera, soldaduenarropak garbitzera, burua guztiz bendatuta zeukala.

O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

222 O n d a r r o a 2 0 0 7

1 9 3 6 K O A N A I A R T E K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K G E R R A R E N O N D O R I O A K P A I R A T Z E N

Jada ezaguna zaigun Arteta baserrian bizi zen BittoriArkotxa, 20 urteko neska gazteari gertatu zitzaiona dugu,agian, kasurik nabarmenena.

1937ko apirilaren laua zen. Larunbata. Gauean filmebat ikusteko, Ondarroara jaistea proposatu zion soldadubatek. Ezetz borobila izan zen Bittoriren erantzuna.

Biharamunean, Arteta baserrikoak zelaian belarramozten ari zirela, soldadu horrek gertu-gertutik jaurtitakobala Bittoriren sudurraren ondoan sartu eta belarri atzetikirten zitzaion, odol-isuri kezkagarria sortuz. EskerrakKarmen bere ahizpak amantal batekin odol jario hura gel-ditzea lortu zuen. Ondarroako Gurutze Gorriko ospitaleanlehendabiziko sendatzea jaso ondoren, berehala eramanzuten Donostiako ospitalera. Ahosabai guztia apurtuta zeu-kan. Hiru hilabete ospitalean egon ondoren, herrira itzulizen buru guztia bendatuta zuela.

Ustekabeko ezbeharra ote? Ez ote zen alderantzizizan herritar gehienek ahopean esaten zuten moduan? Ezote zen bere buru estimuan zauritutako soldadu baten men-deku kriminala? Soldaduak berak, behintzat, ez zuen inola-ko zigorrik jaso.

Bittoriren ezetza ez zen izan kasu bakarra. Besteneska gazte batzuek ere soldaduen gonbidapenei ezetzaematen zien, eurekin paseatzeari ere muzin eginaz. Gazteakeuren kautan hartutako erabakiz batzuetan. Gurasoen eragi-

nez, besteetan. Izan ere, baziren guraso batzuek euren ala-bak soldaduekin paseatzen ikustea ere batere gogoko ezzutenak. Nola ahaztu, bada, soldadu haien kontra tiroka arizirela euren senar eta semeak?

SOLDADUEN ARROPAK GARBITZENHerrian bizi ziren militar haiek guztiek sortzen zituz-

ten arazoen artean euren arropak garbitzea izan zen, duda-rik gabe, larrienetariko bat. Egunoroko beharra. Baina mili-tarrek berehala aurkitu zuten arazo hau konpontzeko bidea.Erabatekoa.

Ez zeuden, bada, herrian bertan emakume abertzale-ak eta errepublikaren aldekoak, euron senarrak eta semeak"gorrixetara" ihes eginda zituztenak gainera? Non neskameegokiagorik? Berehala egin zuten soldaduen arropak garbi-tzera behartuko zituzten herriko emakumeen zerrendaluzea.

Egunero, eguraldi ona zein txarra egin (1936-1937koneguan, egia esan, ezohiko eguraldi ona egin zuen, biguna,udaberri girokoa), egunero ikusten zen emakume aldrahandi bat Arrigorri hondartza ondoko bainu etxera hurbil-tzen, arropa zikinez betetako otzara edo kopaleta buruanzutela.

Arrigorri hondartzako argazkia 1930 inguruan, bertan bainu etxea agertzen delarik.

Arrigorri hondartzako argazkia 1930 inguruan. Itsas zakarra, olatu handiekin. RIKARDO BASTIDAREN ARTXIBOA.

ONDARROA,ARRANTZA HERRIA

Ondarroa, 1912 aldera. GUINEA ARTXIBOA (GASTEIZ)

90 Unanue (Bapore)8 Ieregi4 Ieregi70 Ieregi

Arraunean90 Unanue (Bapore)

70 Ieregi70 Ieregi6 Ieregi14 Ieregi70 Ieregi70 Ieregi

240 Unanue14 Ieregi90 Dodge14 Ieregi70 Ieregi20 Ieregi105 Ieregi

8 Beal105 Benz20 Ieregi

4 Ballistere85 Balenziaga (Bapore)

6 Ieregi20 Ieregi

85 Turgan (Bapore)85 Turgan (Bapore)

32 Balenziaga (Bapore)42 Unanue (Bapore)

-70 Ieregi

85 Balenziaga (Bapore)70 Ieregi70 Ieregi

25 Unanue (Bapore)30 Aranguren (Bapore)

40 Ieregi-

40 Ieregi15 Unanue (Bapore)

Arraunean32 Balenziaga (Bapore)

70 Ieregi32 Balenziaga (Bapore)77,5 Unanue (Bapore)75 Unanue (Bapore)

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

O n d a r r o a 2 0 0 7

ONDARROAKO ARRAIN-ONTZIAK(1941-1955)

227226

ETXEBARRIAEUBA

FELITXUGLORITXU

HERMANOS AGIRREKORTAZAR

LUIS MARIAMARIA ANTIGUAMARIA EUSEBIAMIGUEL ANGEL

NTRA SRA DE ARANTZAZUNTRA SRA DE ARRATE

NUEVO SAN COSMEPEREZ GALDOS

ROSARIOSAGRADO CORAZON DE JESUS

SAN FRANCISCO JABIERVIRGEN DEL PILAR

ALTUNAANAI ARREBAK

ARAMENDIARANTZAZU

CAPRICHOKARMENTXU

ENRIQUEFELISA

ISABELITA MARIISABELITA MARI

ISABELITA MARI 2IXKOTE

JESUS MARIA Y JOSEJOSI

JUANTXUKORTAZAR ETXEBARRIA 3KORTAZAR ETXEBARRIA 4

LAKRAIZTELUISA MARIA

MADRE ARRITOKIETAMANUEL JUAN

MARI ELENMARI LOLIMARI TERE

MEIEIESMENDI

MOCHETENTRA SRA DE BEGOÑA

NTRA SRA DE ANTIGUA

J. KORTAZAR +LUIS ETXEBARRIABIZENTE BURGAÑAMATEO OSAMATEO OSAFRANTZIZKO JAUREGIKORTAZAR-ETXEBARRIAMATEO OSAJOSE M. BADIOLASEBASTIAN BAKERIZAPEDRO URANGAKOSME BARRENETXEAEUSEBIO IEREGICONSUELO CUDILLEROJESUS ARAMENDIJUAN ARKOTXA ETA ROSARIO ALEGRIASEBERO IEREGIKALIXTO IEREGI ETA ANAIAKARANTZAMENDIREN ALARGUNTZAERRAMON ARAMENDIJOSE ANDRES EGUREUNJESUS ARAMENDISATUR ETXANIZFRANTZIZKO MANTZISIDORPEDRO ORBE ETA BESTEAKJOSE MARIA LAZKANOFELIX URANGAPABLO LABIN IRUSTAPABLO LABIN IRUSTAPABLO LABIN PATXI ARRASATEJESUS MARIA Y JOSEJOSE DE LA RICAPEDRO ORBE ETA BESTEAKJUAN BARANDIARANKORTAZAR-ETXEBARRIAPATXI ARRASATECESAREO SANZDOLORES ETXABURU

-PEDRO BADIOLAALFONSO ALARKONRAMON BAKERIZAPEDRO ORBE ETA BESTEAKJESUS ARAMENDIPEDRO ORBE ETA BESTEAKERIAMAR ELKARTEAARRATE-ANTIGUA ELKARTEA

BI-1-2475BI-1-1580BI-1-2453SS-3-743BI-1-2534BI-1-2474BI-1-2437BI-1-2444BI-1-2219SS-3-769SS-3-78BI-1-2751VI-5-6187SS-3-711BI-1-2446SS-3-770SS-3-782BI-1-2465BI-1-2515SS-3-677SS-3-794SS-3-390SS-3-822BI-1-2467BI-1-1493SS-3-793BI-1-1462BI-1-2606BI-1-2463SS-3-807BI-1-2491BI-1-2476BI-1-2466SS-3-751SS-3-765SS-3-808SS-3-385BI-1-2490BI-1-2513SS-3-824GI-6-313SS-1-1390SS-3-804SS-3-809GI-4-448SS-3-836BI-1-2479

71,5-31,41,90-1,601,50-1,4034,5-19,66

167,95-29,837,2-19,6635,65-19,63,22-3,06,15-4,2035,5-20,2033,8-20,75145,9-96,35,44-3,6236,3-20,155,70-3,4529,3-13,7410,13-6,2742,68-19,0

3,5-342,60-20,213,20-8,301,60-1,3073,0-30,843,40-3,0010,65-5,3045,70-4265,00-3360,3-32,642,6-19,3

-36,04-22,673,04-30,931,5-18,636,0-18,7043,2-19,0042,10-19,817,10-8,05

-9,20-5,6019,50-12,6

0,7641,25-18,944,30-22,941,20-18,381,24-35,776,7-27,60

20,86,15,617,3

520,3417,34,267,711,115,416,125,811

16,2111512

17,87,517135,3

20,248

12,818

17,517,816,7

-16,620,24

1616,1518,816,614-

12135

17,520

17,522,420,5

5,351,81,54,41,45,354,44,21,952,74,54,366,162,14,52,54,53,054,742,14,53,21,645,51,93,25,052,854,954,7

-4,45,54,24,324,665,43,2

-3

3,91,244,74,84,75,55,2

2,750,70,642,460,62,752,462.41

1,42,22

3,71

2,31,32

2,32,241,022,31,30,65

30,81,62,95,052,562,5

-2,242,32,242,32,842,41,5

-1,21,70,52,32,32,32,92,9

12121311214143121313141214121312123121221261212121214-

13121212121212-

111211212121212

250.000

1.200

1.700

100.000

1.100

252.000

103.000

94.000

15.000

33.700

95.000

91.000

460.000

31.600

125.00

30.000

110.000

38.000

150.000

3.000

150.000

41.000

1.000

261.000

8.590

43.000

210.000

225.000

145.000

163.000

-

105.000

286.000

143.000

140.000

137.800

150.000

58.000

-

58.000

17.700

1.400

210.000

126.000

210.000

360.000

280.000

ARRASTEATXIBITTATXIBITTABAXURATXIBITTA

ARRASTEABAXURABAXURA

MAILABAKARRABOLINTXETA

BAXURABAXURA

ARRASTEABOLINTXETA

BAXURABOLINTXETABOLINTXETABOLINTXETAARRASTEAAINGIRATAARRASTEA

BOLINTXETAKABRATA

ARRASTEASARETA

BOLINTXETAARRASTEAARRASTEA

BAXURAARRASTEA

-BAXURA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

BOLINTXETA-

BOLINTXETABAXURATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

19411941194119411941194119411941194119411941194119411941194119411941194119421942194219421942194219421942194219421942194219421942194219421942194219421942194219421942194219421942194219421942

Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)Arriola-Urresti

Galdames (Bilbo)Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)Arriola-UrrestiArriola-Urresti

Andonegi (Donostia)Lazkibar Aizpurua (Zumaia)Zak. Arrizabalaga (Zumaia)

Mendieta (Lekeitio)Barreras (Vigo)

E. Suarez (Castro Urdiales)Arriola-Urresti

Lazkibar Aizpurua (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)

ArriolaLazkibar Aizpurua (Zumaia)

Egaña (Mutriku)Lazkibar Aizpurua (Zumaia)

Satur Etxaniz (Zumaia)Egaña (Mutriku)

Balenziaga (Zumaia)Pedro Lazkano (Getaria)

Lazkibar Aizpurua (Zumaia)Arriola

Arriola AnaiakBitor Arriola-Urresti

Egaña (Mutriku)-

Egaña (Mutriku)Balenziaga (Zumaia)

Egaña (Mutriku)Egaña Mutriku)Egaña (Mutriku)

Lazkibar Aizpurua (Zumaia)Bedua (Zumaia)

-Arriola

Unanue (Zumaia)Jose Aranbarri (P.San Pedro)Zak. Arrizabalaga (Zumaia)Lazkibar Aizpurua (Zumaia)Zak. Arrizabalaga (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)

Eiguren (Lekeitio)

ZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZUR

O N DA R R OA , A R R A N T Z A H E R R I A

IZENA JABEGOA FO

LIO

A

TO

NA

LU

ZE

RA

ZA

BA

LE

RA

ES

KO

RA

ES

KIF

AIA

BA

LIO

A

AR

RA

NT

ZA

UR

TE

A

H.P

.

AS

TIL

LE

RU

A

GA

IA

PADRE LAGUNAPADRE NAZARENO

PERU-RAFAPILITXU PRENDES

RIO ARTIBAIROSALIA

SAN IGNACIO DE LOIOLASAN NICOLAS

SANTA MARINATOBAZO

VICTOR MARIAVIRGEN DE ARRATE

VIRGEN DE ARRITOKIETAKARMEN

IEREGIJOSE MARIA

KORTAZAR ETXEBARRIAMARIA DEL MAR 2

NAUTICAN. SRA. DE ARANTZAZU

NUESTRA SRA. DE LURDESRIO ORIA

RIO UROLASAN AGUSTINSAN ARKADIO

SAN PEDROSANTA CLARA

SANTA SABINASOLABARRIETA 2

AKARREGIAMAIA

ANDRA MARIAGUSTIN MARI

DINDIRRIGALGOIIPARRAISABEL

ISABELITA MARUJOSE KORTAZAR

KORTAZAR ETXEBARRIA EKORTAZAR ETXEBARRIA B

MARI SOLMARI -VI

SAN AGUSTINSAN NICOLAS DE BARI

SAN PEDROAMPARO MARIAARRIZABALAGA

KARMELEGUADITA

ISABEL MARIAJOSETXU

MARI ELEN U.MARIA ISABEL

MARIA PAZ E.ROSALIA

ROSALINDASIETE DE MAYO

TRECE HERMANOSALBERTIN

ALIZIA

FRANTZIZKO JAUREGIPEDRO ARRASATERAFAEL URIBEMANUEL PRENDESSEKUN BADIOLABONI EREÑODOMINGO EGIGURENJOSE MARIA ARIZTONDOKALIXTO IEREGI JUAN KRUZ URIARTESABAS BEDIALAUNETAARRATE-ANTIGUA ELKARTEAJUAN MARIA URRUTIAELENA IEREGIKALIXTO IEREGI FLORENTINO URKIAGAKORTAZAR-ETXEBARRIABARBARA URRESTITXOMIN ELKARTEATRIOMAR ELKARTEATRIOMAR ELKARTEARIOS ELKARTEARIOS ELKARTEAFLORENTINO URKIAGASERAFIN ZENONADRIAN ZUBIKARAIARRIZABALAGA-ARANTZAMENDISERAFIN ZENONLEON SOLABARRIETAJOSEFA ETXEBARRIAJUAN ARRIZABALAGA+ BESTEAKIBARLOZA-AZPILLAGAAGUSTIN AKARREGIJUAN ARRIOLAROSARIO ZULAIKA +BESTEAKROSARIO ZULAIKA ETA BESTEAKJOSE ARETXABALETAPABLO LABINKORTAZAR-ETXEBARRIAKORTAZAR-ETXEBARRIA ELK.KORTAZAR-ETXEBARRIA ELK.EVENCIO CORTINAJOSE MARKUESEBERO IEREGICONSUELO OLAGUEJUAN JOSE ARIZTONDORITA MENENDEZANDRES ARRIZABALAGAHONORINO PRENDESFRANTZIZKO LEKUEMIGEL BURGOA ETA BESTE BIJOSE ARAMAIOZUMAIARRA ELKARTEAMIGEL BURGOAZUMAIARRA ELKARTEARAFAEL BURGOATEODORO URIARTEBIZENTE BURGAÑAJUAN SOLABARRIETAALBERTIN ARANBARRIJERONIMO ALBIZU

1,0-0,6532,65-18,066,7-41,5584,5-31,8036,04-22,641,63-18,837,30-23,19,10-5,9

34,70-20,51,33-1,1

36,04-22,676,7-27,6017,05-9,1019,90-9,0034,20-19,2

0,668,00-30,041,35-19,0290,00-9781,16-35,381,16-35,398,60-5498,60-54

0,683,40-53,29,10-6,3

32,50-18,683,40-53

36,10-22,69,95-6,6518,70-12,97,35-5,31,04-1,01,04-1,0

67,00-28,467,03-25,3

1,40-160,3-32, 684,2-28,6484,2-28,9084,2-38,6440,14-11,840,14-11,89,10-7,1537,66-21,59,80-7,7556,91-19,843,54-21,6101,74-49

0,7550,40-18,9

170,36-40,150,15-15,970,35-36,4

0,841,2

0,8441,20-27,645,10-26,3

0,9

51521

20,2416,21516

12,4165,616,220,513,914

15,75

32,3416,232

22,322,323,823,8

521,513

16,321,516,22,813,512,356,26,219,825,45,717,820,120,120,117,617,619,217,214

18,216,7522,74,518,2

520,519205

5,85

17,217,34,8

1,44,25,35,54,44,54,52,84,31,64,45,23,23,54,31,365,354,37,45,465,465,555,551,365,53

4,455,54,412,23,452,51,61,65,15,11,55

5,565,565,934,764,762,64,43,65,144,95,51,35

1,345,355

1,341,41,344,54,751,34

0,62,32,92,32,242,32,21,32,20,82,242,91,451,752,20,562,752,74

2,82,833

0,563,151,22,23,152,242,81,351,30,650,652,982,980,72,563,143,143,142,42,41,42,341,32,512,443,50,562,50,552,962,53

0,550,40,551,32,40,56

1121213141214111311412101212212121614141313113121413151214113212122121414141212121312121414112214121231115132

1.000

46.000

230.000

263.000

120.000

160.000

108.000

39.000

107.000

1.400

115.000

280.000

58.000

110.000

117.000

1.400

260.000

70.000

33.000.000

360.000

360.000

364.000

364.000

1.400

550.000

41.000

118.000

380.000

111.500

50.000

90.000

30.500

4.000

3.500

549.000

549.000

13.500

195.000

560.000

590.000

590.000

210.000

216.000

42.000

240.000

37.000

355.000

200.000

1.000.000

1.400

178.000

1.400

300.000

215.000

280.000

1.450

1.400

1.450

254.000

550.000

1.400

TXIBITTABAXURA

ARRASTEAARRASTEA

BAXURAARRASTEA

BAXURABOLINTXETA

BAXURATXIBITTABAXURA

ARRASTEABOLINTXETA

BAXURABAXURA

BERDELETAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTA

ARRASTEABOLINTXETA

BAXURAARRASTEA

BAXURABOLINTXETA

BAXURABOLINTXETAAINGIRATATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAKABRATA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

BOLINTXETABAXURA

BOLINTXETAARRASTEA

BAXURAARRASTEATXIBITTA

ARRASTEATXIBITTA

ARRASTEABAXURA

ARRASTEALANGOSTATA

TXIBITTATXIBITTABAXURABAXURATXIBITTA

1942194219421942194219421942194219421942194219421942194319431943194319431943194319431943194319431943194319431943194319441944194419441944194419441944194419441944194419441944194419441944194519451945194519451945194519451945194519451945194519461946

1 Motobic 18 Aranguren (Bapore)

150 Linke85 Balenziaga (Bapore)

70 Ieregi30 Aranguren (Bapore)

70 Ieregi14 Ieregi70 Ieregi6 Ieregi70 Ieregi

75 Unanue (Bapore)40 Ieregi70 Ieregi70 Ieregi

Arraunean90 Unanue (Bapore)35 Unanue (Bapore)

900 Etxebarria77 Unanue (Bapore)77 Unanue (Bapore)130 Unanue (Bapore)130 Unanue (Bapore)

Arraunean300 Naval20 Ieregi70 Ieregi

300 Naval70 Ieregi

20 Baudouin75 Unanue Krup

24 S.A.E.10 Ieregi3 Ieregi

200 Ie-Juarizti200 Ie-Juarizti

16 Minsel32 Balenziaga (Bapore)

240 Burmeister240 Burmeister241 Burmeister

60 Balenziaga (Bapore)60 Balenziaga (Bapore)

20 Ieregi130 Ieregi

36 Jane150 Dubant100 Unanue300 C.V.E.Arraunean

68 Unanue (Bapore)Arraunean100 Ieregi

68 Unanue (Bapore)100 IeregiArrauneanArrauneanArraunean

100 Unanue140 IeregiArraunean

Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)

Mendieta (Lekeitio)Balenziaga (Zumaia)

Arriola-UrrestiLazkibar Aizpurua (Zumaia)

ArriolaArriola-Urresti

Julian Aizpurua (Zumaia)Sarria (Donostia)

ArriolaEiguren (Lekeitio)

Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)Olaizearre (0rio)

Julian Aizpurua (Zumaia)Ugalde

Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)Unanue (Zumaia)

Balenziaga (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)

Bedua (Zumaia)Bedua (Zumaia)

UgaldeConstru. Gipuzkoana (Pasaia)

Urresti-ArriolaBedua (Zumaia)

Constru. Gipuzkoana (Pasaia)ArriolaArriola

Arriola-UrrestiR. Arrizabalaga (Laredo)

B. Arriola-UrrestiArriola Anaiak

Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)

UgaldeBitor Arriola-Urresti

Bedua (Zumaia)Bedua (Zumaia)Bedua (Zumaia)

Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)

Pedro Lazkano (Getaria)Egaña (Mutriku)Arriola-Urresti

Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)

Barreras (Vigo)Ugalde

Julian Aizpurua (Zumaia)Ugalde

Julian Aizpurua (Zumaia)Julian Aizpurua (Zumaia)

Bedua (Zumaia)UgaldeUgaldeUgalde

Arriola-UrrestiArrizabalaga-Olasagasti (Zumaia)

Ugalde

ZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZUR

IZENA JABEGOA FO

LIO

A

TO

NA

LU

ZE

RA

ZA

BA

LE

RA

ES

KO

RA

ES

KIF

AIA

BA

LIO

A

AR

RA

NT

ZA

UR

TE

A

H.P

.

AS

TIL

LE

RU

A

GA

IA

Patxi Etxaburu Ajarrista

SS-3-842SS-3-800BI-1-2486BI-3-2467BI-1-2472SS-3-805SS-3-797BI-1-2484SS-3-838BI-1-2489BI-1-2473BI-1-2478SS-3-780SS-1-1371SS-3-838BI-1-2498BI-1-2484SS-3-786BI-1-2261SS-3-835SS-3-836BI-1-2509BI-1-2508BI-1-2497BI-1-1354BI-1-2487BI-1-2495SS-1-1355BI-1-2495BI-1-2452BI-1-2506BI-1-2512BI-1-2501BI-1-2507SS-3-887SS-3-888BI-1-2503BI-1-2504SS-3-915BI-1-2696BI-1-2697BI-1-2505BI-1-2511SS-3-763SS-1-1467BI-1-2500GI-3-1194BI-1-2523SS-3-302BI-1-2613BI-1-2597BI-1-2518SS-3-967SS-3-892SS-3-906BI-1-2607BI-1-2612BI-1-2614BI-1-2514BI-1-2540BI-1-2616

O n d a r r o a 2 0 0 4

290 Etxebarria290 Etxebarria

4 Baudouin3 Ieregi

1,5 BaudouinArrauneanArrauneanArraunean280 Pitter100 Ieregi100 Ieregi100 Ieregi

8 Diter280 Pitter

300 Unanue70 Ieregi120 Ieregi70 Ieregi229 Atlas230 Atlas

1,5 Motobic150 Ieregi

270 BurmeisterArraunean290 Moller

360 Atlas Polar361 Atlas Polar

290 Moller100 Unanue

2 IeregiArraunean200 Dubant

300 Burmeister200 Ieregi200 IeregiArraunean100 Ieregi

300 Unanue175 Ieregi175 Ieregi200 Ieregi200 IeregiArraunean100 Ieregi

300 Unanue175 Ieregi175 Ieregi

275 Burmeister4 Ballistere100 Ieregi50 Krupp32 Ieregi

270 Moller270 Moller100 Unanue36 DodgeArraunean200 Dubant

70 Ieregi5 Ieregi70 Ieregi

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7 229228

AMAZONAANOZAMA

ARRIGORRIBOMBON ATOMICO

DOS HERMANOSJESUS MARIA

JOSE JABIERJOSE MUTRIKU

JUAN MIGUELMADRE ARRITOKIETA

MADRE DE COROMADRE DEL CONSUELO

MARIA JESUSMARINA

MONTE ASTERRIKASAN CANDIDO

SAN PEDRO GLORIOSOAKARREGI LASARTE

ALCORALDEBARANAMA MARIAARANBARRI

ASUN ATANO CAMPEON

CICLONCORAZONDE JESUS

HURACANIBAI EDERRA

JESUS Y ANGELLINA

LUNA DE PLATAMARI MERTXE

MADRE DE BEGOÑAMADRE DE ITZIAR

MERTXEMONTE BIZKARGI

MONTE INDAMONTE TXORI ERREKA

MONTE ZALDUPEMADRE DE BEGOÑA

MADRE DE ITZIARMERTXE

MONTE BIZKARGIMONTE INDA

MONTE TXORI ERREKAMONTE ZALDUPENUESTRA MADRE

NUESTRA SEÑORA DE ARRATENUESTRA SEÑORA DE FATIMANTRO ANGEL DE LA GUARDA

RAMON MARIAREINA DE LOS APOSTOLES

REINA VIRGENSALBADORA

SAN JOSESAN PABLO

SOL DE OROTOBANEKU

TRES HERMANOSVIRGEN SANTA

BENITO PORTUONDOBENITO PORTUONDONIKOLAS GAMINDEJUAN ARRIOLASALBADOR ALDARONDOZELESTINO BENGOETXEABENANTZIO LEKUBEAGUSTIN IRIONDOANDREA ELKARTEAJOSE RAMON ARAMENDIJOSE RAMON ARAMENDIJOSE RAMON ARAMENDIRAMON OSAALFONSO RUIZ DE AZUAKARMELO UNANUEARANTZAMENDI+I. ARRIZABAL.ALBERTO ARANBARRIJOSE AKARREGI ETA BESTE LAUPATXI ARRASATEPATXI ARRASATEEUJENIO SUSTAETALUZIA ARANBARRIPATXI ALDAZABAL ETA BESTEAKRAMON IRIONDOMATEO OSA +PASKOAL SANTISOBIAK-BATBIAK-BATMATEO OSA +PASKOAL SANTISOJUAN BAUTISTA BEITIAJABIER BADIOLAJOSE Mª BEDIALAUNETAFABIAN LARRAURIMANUEL PRENDESARAMENDI ANAIAKS. AZKARATE ETA BESTEAKADOLFO URIBASTERRAL. MADARIAGA+ BONI ITURRIZAKARMELO UNANUESEKUN BADIOLASEKUN BADIOLAARAMENDI ANAIAKS. AZKARATE ETA BESTEAKADOLFO URIBASTERRAL. MADARIAGA +BONI ITURRIZAKARMELO UNANUESEKUN BADIOLASEKUN BADIOLAALKORTA ETA KORTAZARRAMON AGIRRETURUBIO ARGOITIAJULIANA LASARTEMATEO OSAREINAKU ELKARTEAREINAKU ELKARTEABERNARDO ITUARTEINAZIO LAKA + TERESA IRUETAPEDRO EGURROLAFABIAN LARRAURIERROFALL MARKUERKIAGARAFAEL BURGOAKALIXTO IEREGI

VI-5-6987VI-5-7040BI-1-2528BI-1-2521BI-1-2611BI-1-2609BI-1-2619BI-1-2615SS-2-1217BI-1-2529BI-1-2536BI-1-2530BI-1-2608SS-2-1216BI-1-2807BI-1-2531BI-1-2540BI-1-2684BI-1-2680BI-1-2681BI-1-2649BI-1-2581SS-2-1258BI-1-2621SS-2-1241SS-2-1305SS-2-1306SS-2-1242BI-1-1438BI-1-2557BI-1-2544BI-2-1118SS-2-251BI-1-2535BI-2-1920BI-1-2558BI-3-2376BI-1-2805BI-1-2583BI-1-2554BI-1-2535BI-2-1920BI-1-2558BI-3-2376BI-1-2805BI-1-2583BI-1-2554BI-1-2697BI-1-2628BI-1-2522BI-1-2525BI-1-2537SS-2-1242SS-2-1241BI-2-1564BI-1-2488BI-1-2624BI-2-1117BI-1-2543BI-1-2564SS-3-838

133,5-47,4133,5-47,51,26-1,15

1,1-10,90-0,8

0,81

0,75105,9-76,376,1-59,676,1-59,776,1-59,80,85-0,60106-78,4086,2-37,0031,67-18,545,1-26,3031,5-15,2583,6-25,783,6-25,7

0,680,9-52,5105,7-50,8

0,9111,4-102107,4-37,7107,1-38,2111,4-3836,6-17,2

1,2-10,9

8,2-36,16121,5-8,276,1-59,685,1-70,43

1,172,2-24,6086,4-39,2079,0-28,0079,6-28,0076,1-59,685,1-70,43

1,172,2-24,686,4-39,279,0-28,079,6-28,085,3-58,62,80-2,5

45,55-20,328,4-17,648,45-7,1

111-38,00111,1-3936,6-17,212,45-8,7

0,981,2-36,1636,44-22,21,34-1,3034,4-20,25

26,226,2

55,75,24,85,354,221,518,818,818,8

521,521,115,2517,315,8521,821,85,1

20,5522,55,324,522,522,524,516,575,35,119,525,0518,8195,616,521,120,320,318,8195,616,521,120,320,320,055,817,417,75

1224,524,516,612,55,519,516,25,616

6,456,451,61,61,341,31,41,366,2555

1,346,25,064,354,754,545,75,71,35,35,41,365,85,75,75,84,51,451,345,26,25,35,151,364,55,65,255,255,35,151,364,55,65,255,255,51,954,63,72,755,855,854,53,451,55,24,41,54,3

3,453,450,70,650,540,550,50,563,42,542,542,540,553,43,22,252,42,062,62,60,52,93,150,63,53,23,23,52,340,70,52,83,242,54

30,62,1333

2,543

0,62,1333

3,20,92,41,81,13,53,52,341,40,652,82,240,72,2

1414122111131212121131214151412121121421215151512221114121221512121212122151212121211413121313121211314312

4.700.000

4.700.000

2.500

1.770

1.400

1.400

1.170

1.300

960.000

306.000

306.000

306.000

4.270

565.000

1.552.000

335.000

600.000

320.000

770.000

770.000

1.270

810.000

800.000

1.450

11.000.000

9.000.000

9.000.000

11.000.000

350.000

1.940

1.450

285.000

12.000.000

750.000

800.000

1.400

500.000

1.250.000

820.000

820.000

750.000

800.000

1.400

500.000

1.250.000

820.000

820.000

1.290.000

9.000

700.000

250.000

47.000

11.000.000

11.000.000

250.000

43.700

1.300

1.000.000

250.000

1.400

180.000

ARRASTEAARRASTEATXIBITTATXIBITTATXIBITTATXIBITTATXIBITTATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEA

BAXURABAXURABAXURA

ARRASTEAARRASTEATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTABAXURA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTABAXURA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTABAXURABAXURA

BOLINTXETAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

BOLINTXETATXIBITTA

ARRASTEABAXURA

TRES MAILETABOLINTXETA

1946194619461946194619461946194619461946194619461946194619461946194619471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947194719471947

Jose Barreras (Vigo)Jose Barreras (Vigo)

Jose Luis ArriolaArriola Anaiak

ArriolaUgalde

Arriola-UrrestiUgalde

Egaña (Mutriku)Lazkibar, Urbieta eta Galarraga (Zumaia)Lazkibar, Urbieta eta Galarraga (Zumaia)Lazkibar, Urbieta eta Galarraga (Zumaia)

UgaldeEgaña (Mutriku)Sarria (Zumaia)

Andres Mendieta (Lekeitio)Bedua (Zumaia)

Eguren (Lekeitio)J. Paleo Villares (S.Ciprian)J. Paleo Villares (S.Ciprian)

Egaña (Mutriku)Jose Azpiazu (Zumaia)Ruiz de Belasko (Bilbo)

UgaldeArriola Anaiak

UrrestiUrresti

Arriola AnaiakArriolaUgaldeUgalde

Mendieta (Mundaka)Goldazarena (Pasaia)

Lazkibar, Urbieta eta Galarraga (Zumaia)Zak. Arrizabalaga (Zumaia)

UgaldeEguren (Lekeitio)Sarria (Zumaia)Sarria (Lekeitio)

Mendieta (Lekeitio)Bedua (Zumaia)

Zaka. Arrizabalaga (Zumaia)Ugalde

Eguren (Lekeitio)Sarria (Zumaia)Sarria (Lekeitio)

Mendieta (Lekeitio)Bedua (Zumaia)Arriola Anaiak

ArriolaEiguren (Lekeitio)

Murelaga (Lekeitio)Arriola AnaiakArriola AnaiakArriola AnaiakArriola-UrrestiArriola-Urresti

Mendieta (Mundaka)Arriola-Urresti

UgaldeBedua (Zumaia)

ZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZUR

IZENA JABEGOA FO

LIO

A

TO

NA

LU

ZE

RA

ZA

BA

LE

RA

ES

KO

RA

ES

KIF

AIA

BA

LIO

A

AR

RA

NT

ZA

UR

TE

A

H.P

.

AS

TIL

LE

RU

A

GA

IA

AKULUANTONIO MARIAANTONIO MARIA

ARRITXUCOSTA VASCA

ENRIKETXUESCOLI

ETXEKALTEFRANTZISKORENA

JESUS DE BELENJESUS MARIA ETA JABIERTXO

JOVEN COSMELA PILARICALEGORRETA

LIZARTZAMADRE DE BEGOÑA

MADRE DE DIOS DE BEGOÑAMADRE DEL CARMELOMADRE DEL ROSARIO

MARIA PILARMARIA TERESA

MARTINTXUNIÑO DE BELEN

POLO NORTEPOLO SUR

SAGRADA FAMILIA 2SAN ANTONIO MARIA

SAN NICOLAS DE BARISAN VALENTIN BERRIOTXOA

SANTA TERESITA DE JESUSTIERRA VASCATXORIERREKA

ZALDUPEAITZGORRI

ANGEL NUESTROAPAIN

ARRIGORRIAVE MARIA

BEATO BALENTIN BERRIOTXOAKALIXTO

CARRILCINCO HERMANOS ETXABURU

CHICORROENEAS

FLORITAGOLETA

HERMANOS GOENAGAIGNACITO

ISABELITA MARUITURRIBARRI

JOSE LUISJUSTINA

LINALUZ DE GAZKUÑA

LUZ DEL CANTABRICOMANUEL ETXEBARRIA

MARI COROMARI ELENTXU

MARI TRINIMARIA ALBERTA

MARIA TERESA ETXEBARRIA

ALBERTO ARANBARRIJULIAN ANZOLAKARMELO UNANUEJOSE RAMON IRAMATEGIKALIXTO ZABALAJAIME LERSUNDIPATXI ALDAZABAL ETA BESTEAKJUAN ANTONIO ARRIOLAFRANTZIZKO ARIZTONDOAURELIO BILBAO ETA BESTEAKJOSE A.AGIRREKOSME BARRENETXEAFRANTZIZKO BADIOLAZUMAIARRA ELKARTEAZUMAIARRA ELKARTEASANTOS AZKARATE +BESTEAKSANTOS AZKARATE +BESTEAKTEODORO URIARTETEODORO URIARTE

-DOMINAGA ELKARTEAFRANTZIZKO BADIOLAAURELIO BILBAO ETA BESTEAKJOSE Mª BENGOETXEA BADIOLAJOSE Mª BENGOETXEA BADIOLAMª. JESUS AKARREGIJULIAN ANZOLAJOSE GUENAGABENITO MARURIANDRES BADIOLAKALIXTO ZABALAJOSE MARIA BADIOLAZALDUPE ELKARTEAPAULIN BERRIDIJULIAN ANZOLALUIS ETXEBARRIAIXIDOR ETXEBARRIASALBADOR AGIRREANTIGUAKO AMA LANKIDEGOFRANTZIZKO FERRERINAZIO BURGOAEUJENIO ETXABURUHONORINO PRENDESMARIA PARADAPESQUERIAS ONDARRESAS ELKMATEO OSAPEDRO TXURRUKAJOSE BADIOLAPABLO LABIN IRUSTAIXIDOR ETXEBARRIAAPOLINAR LARRINAGALORENZO URIBEFRANTZIZKO FERRERJOSE RAMON URTADOJOSE RAMON URTADOMANUEL ETXEBARRIAMARTIN BADIOLAMIGEL AZPILLAGAPATXI URRESTI ETA BESTEAKPATXI URRESTI ETA BESTEAKMANUEL ETXEBARRIA

BI-1-2594BI-1-2582VI-2-1438BI-1-2572BI-2-1912BI-1-2626SS-2-1231BI-1-2566BI-1-2622BI-2-1902BI-1-2610BI-1-2565BI-1-2575SS-3-954SS-3-953BI-2-1921BI-2-1922SS-3-1372SS-3-1371BI-1-2635SS-2-1426BI-1-2571BI-2-1901BI-2-1927BI-2-1897BI-1-2494BI-1-2554SS-2-1270BI-1-2627SS-2-412BI-2-1913BI-1-2583BI-1-2555BI-1-2658BI-1-2582SS-2-138BI-1-2701BI-1-2663BI-1-2630SS-3-962BI-1-2785BI-1-2668BI-1-2662BI-4-36BI-1-2654BI-1-2660BI-4-173BI-1-2648BI-1-2462BI-1-2640BI-1-2646BI-1-2650SS-3-963BI-2-1943BI-2-1942BI-1-2657BI-1-2655BI-1-2645BI-1-2669BI-1-2670BI-1-2312

80,9-44,400,5

85,2-34,200,76

75,1-27,900,85

105,7-50,81,55-1,465,85-4,10

81,3-36,630,90,5

2,86-2,8080,5-46,0080,43-47,274,30-60,185,30-70,169,54-35,969,50-35,9

-72,50-39,2

0,8581,24-26,283,1-55,4083,02-50

13,90-7,3484,96-34,430,2-17,50

1,5410,10-9,0075,4-27,9

79,26-28,180-27,9

1,40-1,2684,96-34,4102-62,2575,7-27,10

2,10-237,2-24,2071,6-50,15

0,945,72-14,396,3-46,15135,2-56,1137,4-86,31,55-1,463,70-3,200,70-0,5065,0-33,0

75,73-27,10,80,6

71,4-50,0072,5-45,7572,5-45,75139,4-76,11,35-1,2

0,871,6-31,971,6-31,1

139,4-76,1

20,64,520,74,7215,122,55,7711,1214,84,57,52020

18,819

18,7518,75

-19,55

521202014

20,716

4,441321

20,320,36,1520,721,7196,717

21,655,217

21,0623

25,165,66

4,6617,5194,84,7

21,6521,621,62

235,94,5

21,6421,64

24

5,31,35,451,345,31,345,381,532,435,361,361,31,95,15,15

5,154,84,8

-5,161,345,365,155,153,75,46

42

3,15,35,255,21,65,46

65,71,74,45,31,24,76,25

66,151,61,71,255,055,71,31,345,35,265,255,91,61,35,455,455,9

2,90,562,90,52,950,543,150,761,12,81

0,560,942,92,92,54

32,82,8

-3

0,542,82,952,951,72,92

0,551,52,95

32,950,72,93,33,10,742,23,150,52,43,43,13,350,70,80,72,83,10,50,563,15

33,023,40,70,533

3,4

1211321411311312122121212121212-

1211212121312132131314131141411116121151216162111211111212121211121214

835.000

1.200

1.000.000

1.450

323.000

1.400

1.190.000

3.000

14.000

300.000

1.400

1.200

2.800

690.000

680.000

595.000

800.000

650.000

650.000

-

660.000

1.450

3.000.000

1.300.000

1.325.000

187.000

630.000

300.000

1.450

47.000

450.000

600.000

620.600

8.000

600.000

1.072.000

800.000

22.000

340.000

900.000

6.100

500.000

775.000

1.700.000

1.800.000

5.000

35.000

2.050

500.000

800.000

1.450

1.470

900.000

773.000

773.000

2.370.000

2.000

2.000

680.000

680.000

3.500.000

ARRASTEATXIBITTA

ARRASTEATXIBITTA

ARRASTEAKABRATA

ARRASTEATXIBITTA

BOLINTXETAARRASTEATXIBITTATXIBITTA

PALANKATAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

-ARRASTEATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEA

BAXURAARRASTEA

BAXURATXIBITTA

BOLINTXETAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTABAXURA

ARRASTEATXIBITXTA

BAXURAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITXTATXIBITXTAKABRATA

ARRASTEAARRASTEATXIBITTATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEA

1948194819481948194819481948194819481948194819481948194819481948194819481948194819481948194819481948194819481948194819481948194819481949194919491949194919491949194919491949194919491949194919491949194919491949194919491949194919491949194919491949

140 IeregiArraunean

250 UnanueArraunean

85 Arranguren (Bapore)Arraunean

284 Burmeister3 Ieregi

13 Kelvin110 Aranguren (Bapore)

ArrauneanArraunean

5 Beal200 Unanue200 Unanue200 Ieregi200 Ieregi

160 Unanue160 Unanue

-150 IeregiArraunean

110 Aranguren (Bapore)200 Dubant200 Dubant

70 Ieregi140 Ieregi75 C.L.M.Arraunean50 Unanue

85 Arranguren (Bapore)140 Ieregi140 Ieregi3-6 Some140 Ieregi

200 Burmeister217 The Union

10 Jaizkibel100 Unanue200 DubantArraunean

100 Unanue120 Balenziaga (Bapore)

250 Luber355 Crosley

4 Ieregi28 Sole

2 Olimpic8 Turgan

217 The UnionArrauneanArraunean200 Dubant200 Ieregi200 Ieregi

362 M.W.M.3 SommeArraunean

105 Balenziaga (Bapore)105 Balenziaga (Bapore)

362 Kromhout

Julian Aizpurua (Zumaia)Arriola-Urresti

ArriolaUgalde

Pedro Lazkano (Getaria)Ugalde

Ruiz de Belasko (Bilbo)Arriola Anaiak

Juan Castañeda (Laredo)G. Beltran (Burela)

UgaldeArriola-Urresti

UgaldeArriola Anaiak

Egaña (Mutriku)Arrizabalaga (Zumaia)Arrizabalaga (Zumaia)

Arriola AnaiakArriola Anaiak

-Egaña (Mutriku)

UgaldeM.Basauta (Burela)

J. C. AnasagastiJ. C. Anasagasti

ArriolaArriola-Urresti

Eiguren (Lekeitio)Murelaga (Lekeitio)

Kanpandegi (Hondarribia)Pedro Lazkano (Getaria)

Mendieta (Lekeitio)Mendieta (Lekeitio)Aizkorreta (Pasaia)

Arriola-UrrestiEgaña (Mutriku)Bedua (Zumaia)

UgaldeMurelaga (Lekeitio)

Pedro Lazkano (Getaria)ArriolaArriola

Larburu (Zumaia)Constructora Gijonesa (Gijon)Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)

UgaldeEguren (Lekeitio)Jose Luis ArriolaArriola Anaiak

Bedua (Zumaia)UgaldeUgalde

Balenziaga (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)

Balenziaga (Zumaia)Aizkorreta (Pasaia)

UgaldeJulian Aizpurua (Zumaia)Julian Aizpurua (Zumaia)

Murueta (Busturia)

ZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURALTZAIRU

IZENA JABEGOA FO

LIO

A

TO

NA

LU

ZE

RA

ZA

BA

LE

RA

ES

KO

RA

ES

KIF

AIA

BA

LIO

A

AR

RA

NT

ZA

UR

TE

A

H.P

.

AS

TIL

LE

RU

A

GA

IA

O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K

O n d a r r o a 2 0 0 7 O n d a r r o a 2 0 0 7 231230

MARINA AGIRREMARITXU

NUEVE HNOS SOLABARRIETAORMOLA

SAGASTANEKUSIGARRENA

TOREROTRES MARIS JOSES

AMAIA URIBEARIZTONDO HERMANOS

ARROSPEBIENVENIDA-ASUN

CONCHITAFELI

ISABELJOSE RAMON-MAGDALENA

JUAN XXIIILUCIA ARANBARRI

LUCIANAMADRE DEL REDENTOR

MAIATZEKO LOREAMARIA TRINI

MATEOMONTE AKARREGI

OLABEAGAPEÑA OGELLAPEÑA OGOÑO

PRIMAVERA-VERANOSAN RAFAEL MARIA

SANTA FESANTISIMA TRINIDAD

TERETXUULI

VICTORIA URIBARRIVIRGEN DE BEGOÑA

ALBERTIN-ASUNANGELITA

ARKOTXA BALENZIAGAATALAIA

AZKARATE HERMANOSBEN HUR

CINCO HERMANOSDOS AMIGOS

DOS PEPITOS IIDOMINGO EGIGUREN

ENEROFELIX VICTORIA

INDAMENDIJOSE MARIA

JUAN ANTXUSTEGINAZARENO

NUEVE HNOS BENGOETXEAPAXAI

RAMON-TEREREINARAS

SAGRADA HERMANOSSAN JUAN APOSTOL

SANTA MARIA GORETTIAKARREGI

ALFONSITAANGELINES

MANUEL ETXEBARRIAFERNANDO GAMINDELEON SOLABARRIETALUIS ETXEBARRIAINAZIO ARRIZABALAGAJOSE EIZAGIRRE ETA BESTE BIHONORINO PRENDESPESQUERIAS ONDARRESAS ELK.LORENZO URIBEFRANTZIZKO +JESUS ARISTONDOULI-ARROSPE ELKARTEADOMINGO LARRINAGAJULIAN ANZOLAMATEO OSAANTONIO SUBINASMADALENA BADIOLAVISTA MAR LANKIDEGOLUZIA ETA ALBERTO ARANBARRIBELTXIOR EGIGURENBILBAINA ELKARTEASALBADOR AGIRREPATXI URRESTI ETA BESTEAKMATEO OSAJUAN JOSE AKERREGI +BESTEAKONDAR AHOA ELKARTEAKARLOS SALINASKARLOS SALINASJOSE ARANTZAMENDIMIGEL AKARREGIERRAMON BADIOLAEUJENIO BURGOAINDALECIO BURGOAULI-ARROSPE ELKARTEAPAULIN BERRIDIMANUEL LASARTEALBERTO ARANBARRILUXIO IRIONDOR. ARRIZABAL. +ANA AKARREGIPAULIN BERRIDIAZKARATE-LOIOLAJOSE MARIA ARIZTONDOLORENZO LERSUNDIDOMEKA BASTERRETXEAJOSE MARIA BASTIDADOMINGO EGIGURENJUAN A.BILBAOFELIX LARRAÑAGAKARMELO UNANUELUCAS GOIKOETXEAJUAN ANTXUSTEGI ETA BESTE BIALBERTO ARANBARRIJOSE MARIA BENGOETXEAPIO GOIKOETXEAJOSE ARANTZAMENDIPORTO EDER LANKIDEGOJUAN SOLABARRIETA +BESTEAKJUAN SOLABARRIETAONDARROA LANKIDEGO ELK.JUAN AKARREGI ETA ANAIAKFAUSTO LAKA ETA BESTEAKLAKA-BADIOLA ELKARTEA

BI-1-2656BI-1-2659BI-1-2665SS-2-1359BI-1-2623BI-1-2845BI-1-2661BI-1-2653BI-1-2693BI-1-2686SS-2-1398BI-1-2677BI-1-2689BI-1-2679BI-1-2699BI-1-2676SS-1-1981BI-1-2581BI-1-2672BI-4-36SS-3-647BI-1-2669BI-1-2678BI-1-2684BI-1-2178BI-1-2714BI-1-2715BI-1-2683BI-1-2673BI-1-2664BI-1-2666BI-1-2691SS-2-1397BI-2-2002BI-1-2692BI-I-2721BI-1-2187BI-1-2712BI-2-2002BI-2-2022BI-1-2727BI-1-2717BI-2-2034BI-1-2709BI-1-2702BI-2-2037BI-1-2741BI-2-2022BI-1-2718BI-1-2704BI-3-2592BI-1-2713BI-1-2710BI-1-2716BI-2-2019BI-1-2703BI-1-2703BI-1-2705BI-1-2724BI-1-2738BI-1-2739

139,4-76,20,9

45,7-14,30102,6-62,845-24,65

37,1-23,6693-48,15

137,2-86,239,9-21,7637,7-17,315-GT=12844,6-24,70

0,7673,1-32,553,80-3,5

39,2-20,0445-15,75

80,9-54,6345,72-14,3120,6-51,221,9-16,56105,2-71,673,1-32,5537,10-25,6113-42,2573,8-43,4065,1-41,3037,24-17,132,9-16,4032-15,8012,35-8,6

0,74151-GT=12866,3-29,7

0,840,8-16,21,30-1,147,2-27

68,1-29,0078,35-68,836,9. GT-63,480,82-0,803,80-3,10

0,4842,5-21,3073,5-43,962,80-2,4

78,1-67,050,82-0,7

44,20-24,030,33-12,442,7-21,06

0,740,82

41,10-21,544,45-22,444,1-22,4343,4-22,0020,71-7,9766,16-34,466,16-34,4

245,117

21,716,8516,721,0627,9516,816,427,516,654,71961617

21,41725

14,7521,64

1915,426

19,7618,716,0515,815,5134,527,519,64,517,84,517,719,618,516,74,7113,2

16,8219,57,8418,54,717

15,417,254,754,7171717

16,814,220,920,9

5,91,364,76

4,84,46,256,154,834,86,14,81,345,21,64,55

5,34,68

63,45,455,24,55,355,355,144,74,64,53

1,346,15,11,344,771,64,745,15,154,41,361,61,344,765,161,95,151,364,694,44,861,341,364,84,89

54,73,85,365,36

3,40,62,43,32,42,23,43,352,342,33,42,40,52,90,62,32,42,92,43,151,83

2,92,13,152,52,62,22,252,31,50,53,42,50,52,70,62,352,52,82,030,86

10,522,242,80,952,80,562,32,252,480,50,562,42,362,42,341,852,912,91

141131415151216151512151122151412151210121214121212171614121147115114101214211141441211513151116151514121212

3.500.000

2.300

438.000

1.500.000

480.000

365.000

775.000

1.900.000

590.000

537.000

12.700.000

600.000

2.500

1.100.000

12.000

440.000

650.000

1.600.000

660.000

1.500.000

145.000

680.000

738.000

320.000

1.700.000

1.050.000

1.050.000

400.000

375.000

375.000

48.000

1.490

9.000.000

490.000

1.480

510.000

15.000

1.200.000

1.485.000

2.500.000

530.000

2.400

30.000

1.400

430.000

1.300.000

65.000

1.100.000

1.400

375.000

700.000

600.000

2.000

2.400

735.000

660.000

1.100.000

1.100.000

280.000

1.800.000

1.800.000

ARRASTEATXIBITTABAXURA

ARRASTEABAXURABAXURA

ARRASTEAARRASTEA

BAXURABAXURA

ARRASTEABAXURATXIBITTA

ARRASTEAKABRATABAXURA

ARRASTEAARRASTEA

BAXURAARRASTEA

BAXURAARRASTEAARRASTEA

BAXURAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

BAXURABAXURABAXURA

BOLINTXETATXIBITTA

ARRASTEAARRASTEATXIBITTABAXURATXIBITTABAXURA

ARRASTEAARRASTEA

BAXURATXIBITTATXIBITTAKABRATABAXURA

ARRASTEASARETA

ARRASTEATXIBITTABAXURABAXURABAXURAKABRATATXIBITTABAXURABAXURABAXURABAXURA

BOLINTXETAARRASTEAARRASTEA

1949194919491949194919491949194919501950195019501950195019501950195019501950195019501950195019501950195019501950195019501950195019501950195019511951195119511951195119511951195119511951195119511951195119511951195119511951195119511951195219521952

362 KromhoutArraunean

100 Unanue200 Burmeister

100 Unanue100 Unanue

120 Balenziaga (Bapore)335 Crosley125 Unanue100 Unanue

360 Atlas Polar100 UnanueArraunean150 Ieregi

3 Beal100 Unanue100 Ieregi140 Ieregi

125 Unanue300 Etxebarria

60 Krupp105 Balenziaga (Bapore)

150 Ieregi70 Ieregi

300 C.V.N.200 Dubant200 Dubant

90 Ieregi100 Unanue100 Unanue

24 KruppArraunean

360 Atlas Polar150 Etxebarria

Arraunean125 Unanue

4 Bernar100 Unanue

150 Etxebarria200 Etxebarria

100 Unanue2 Olimpic

35 BaudouinArraunean100 Ieregi

200 Etxebarria5 Beal

200 Unanue2 Olimpic70 Ieregi

100 Unanue125 UnanueArrauneanArraunean150 Ieregi

125 Unanue125 Unanue100 Juarizti50 Unanue200 Ie-Ju200 Ie-Ju

Waldo eta Burzeña (Barakaldo)UgaldeArriola

Egaña (Mutriku)Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)

Murelaga (Lekeitio)J. Migel Larburu (Zumaia)

Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)Arriola

Sarria (Lekeitio)Astander (Santander)

Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)Ugalde

Arriola AnaiakArriola AnaiakArriola AnaiakArriola Anaiak

Aizpurua (Zumaia)Arriola Anaiak

Construc. Gijonesa (Gijon)Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)

Bedua (Zumaia)Arriola Anaiak

Eguren (Lekeitio)Aleja. Bengoetxea (Deustu)

Arriola AnaiakArriola Anaiak

Pedro Lazkano (Getaria)Sarria (Lekeitio)Sarria (Lekeitio)

Mendieta (Lekeitio)Ugalde

Astander (Santander)Anasagazti (Bermeo)

UgaldeEgaña (Mutriku)Alonso (Plentzi)Sarria (Lekeitio)

Anasagazti (Bermeo)Bedua (Zumaia)

Eguren (Lekeitio)Ugalde

Arrien (Bermeo)Ugalde

Murelaga (Lekeitio)Pedro Lazkano (Getaria)

UgaldeBedua (Zumaia)

UgaldeSarria (Lekeitio)

Eiguren (Lekeitio)ArriolaUgaldeUgalde

Murelaga (Lekeitio)ArriolaArriola

Sarria (Lekeitio)Eiguren (Lekeitio)Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)

ALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZUR

IZENA JABEGOA FO

LIO

A

TO

NA

LU

ZE

RA

ZA

BA

LE

RA

ES

KO

RA

ES

KIF

AIA

BA

LIO

A

AR

RA

NT

ZA

UR

TE

A

H.P

.

AS

TIL

LE

RU

A

GA

IA

ANTONIO DE LA HOZARZA

CARMEN VIRTUDESCARMENTXU ARRIOLA

KLOTILDECORAZON DE MARIA Y JESUS

DEL ASTILLERODIOS TE SALVE MARIA 3

ESTEBANTXUFEBRERO

FELIX VICTORIAHECTOR

HERMOSO CLAVELLOIOLA-URIARTE

LUNA DE PLATALUNIO

MADRE ROSAMAITANE ARRIOLA

MATIAS BENGOETXEANOVI

NUESTRO ANGEL MARINUEVO AMAIA

SAGASTASEGUNDO MARKUERKIAGA

SOL DE OROURDIAIN

URKIOLAUZTURRE

VIRGEN DEL REMEDIOAKULERU

ANTONIONAIGNACIO MARI

LINDA AMAPOLAMARIA ISABEL BALLINA

MONTE ANTZOSOLOPEÑA ALAI

PEÑA JAIPLENI

REINARESABAS-ROSA MARI

SALOMETXUSAN FRANCISCO

SOTERITAZARRAGA

AZPILLAGAISIDORO LOIOLA

JOSE JOAQUINJOSI

JUANA MARIA JOSELATXANBRE

MARTA ALLIKANUEVO ESTRELLITAPONCIANO CAMPOS

PORTUONDO HERMANOSSANTA LUCIA

EDURNEKIRRUNEKU

LEGARDAMONTE GARATE

MONTE SAN ANTONNUESTRA MADRE

PLENI

KRESALA ARRANTZA LANKIDEGOPAULIN BERRIDIEZEKIEL LARRINAGAJOSE LUIS ARRIOLARAMON ARANTZAMENDI +BESTE LAUDOMINGO BADIOLAJULIAN ARRIOLAJOSE RAMON OSAESTEBAN BURGOAJ. ANT. BILBAO LARANDAGOITIAFELIX LARRAÑAGAPRA. BILBAINA ELKARTEAKALIXTO ZABALA ETA JOSE ATELAAZKARATE-LOIOLAFABIAN LARRAUIRI BILBAOROMAN BEITIA ETA BESTEAKKARMELO ARANBARRIJOSE LUIS ARRIOLADIONISI BENGOETXEA ETA BI AIZPAROMAN BEITIA ETA BESTEAKJOSE AKARREGI ETA ANAIAKJOSE SAN MARTININAZIO ARRIZABALAGABITXORI ARANBARRI +BESTE HIRUFABIAN LARRAUIRI BILBAOLAGUN TALDE ELKARTEAJOSE URKIOLADOMINGO TXAKARTEGIDOMINGO BEDIALAUNETAARRIOLA ANAIAKANTONIO ZARRAGA ETA BESTE LAUMARIA TERESA IRUETAKALIXTO ZABALA ETA JOSE ATELABADIOLA-ETXEBARRIAIXIDOR ETXEBARRIAJUAN ZELAIA ETA BESTEAKJUAN ZELAIA ETA BESTEAKROMAN BEITIA ETA BESTEAKJOSE LUIS SANTISOS. BEDIALAUNETA+ANAI-ARREBAKANTOLIN ARRUABARRENAJOSE ARAUKOPEDRO GOIKOETXEABADIOLA-ETXEBARRIA +BESTEAKMIGEL AZPILLAGAPEDRO CAMPOSJOAKIN BADIOLAJUAN BEDIALAUNETAJOSE MARIA OLEAERRAMON ETXABURUPEDRO CAMPOSJULIAN LARRAÑAGAPEDRO KANPOS ALLIKABENITO PORTUONDOFRANTZIZKO BADIOLAISABEL BENGOETXEAINAZIO LARRINAGAAGUSTIN AKARREGIALDARONDO-LAZKANOALDARONDO-LAZKANOALKORTA-KORTAZAR ELKARTEAARRIOLA ANAIAK

SS-3-1-032BI-2-2001BI-1-2390BI-1-2725BI-1-2745BI-1-2744BI-1-2781BI-1-2457BI-1-2735BI-2-2050BI-1-2828BI-3-280BI-2-2011BI-2-2031BI-2-2048BI-1-2752BI-1-2740BI-1-2726BI-1-2743BI-1-2751BI-1-2737BI-1-2747B1-1-2759BI-1-2753BI-2-1910VI-5-7198BI-1-2728BI-1-2732BI-1-2744BI-1-2779BI-1-2764BI-1-2766BI-2-2041GI-4-1347BI-1-2777SS-1-1427SS-1-1426BI-1-2819BI-1-2764BI-1-2760SS-3-1039BI-1-2556BI-1-2763GI-4-1368BI-1-2787BI-2-2104BI-1-2788BI-1-2786BI-1-2791BI-1-2785ST-4-2103BI-1-2782BI-2-2103BI-2-2100BI-1-2790BI-1-2803BI-1-2806BI-1-2809SS-2-1076SS-2-1077BI-1-2800BI-1-2819

41,7-20,9068,10-29,037,1-16,2072,52-39,242,63-22

39,6-22,4541,59-19,717,1-8,35

0,8780-43,002,16-2,00108,1-52,141,82-68,167,3-40,2562,67-36,174,2-47,4

45,76-30,272,9-42,6040,30-19

74,19-47,436-16

42,3-20,144-21,30

32,7-17,6062,7-36,20288,4-140,83,50-3,20

0,7131,5-21,101,02-0,941,40-1,30

43,7-24,10100,1-67,377,43-45,197,35-59

72,5-39,2672,5-39,2772,9-46,4046,8-28,8641,3-23,2044,7-20,701,34-1,3

45,3-26,0077,43-45,1

3,12-373,15-43,70,84-0,8

46,36-20,71,43-1,1

46,80-20,773,7-43,608,96-8,6073-43,00

70,8-43,365,24-3,703,25-2,202,67-2,303,43-3,0090-48,00

90,7-48,13126,6-83

72,9-46,39

1719,617

19,5517,1516,3517,5135,219,56,723,121,418,319,4519,318

19,416,518,917

17,117

15,4519,4533,86,74,8

15,365,35,31722

21,621,519,5519,5519,417,2517,3175,5

17,3519,4

819,54,816,7

616,719,510,619,521,358,88

7,38,124,424,423,219,4

55,14,35,164,744,74,83,11,255,161,85,45,465,25,35,364,75,44;65;24,54,74,64,55,36,81,81,365,41,41,364,75,55,267,655,165,165,45,95

4,91,54,85,261,955,41,34,891,64

55,42,95,45,452,42

1,91,965,765,766,065,41

2,42,52,23

2,342;22,31,30,52,80,853,152,82,652,852,82,82,852,32,72

2,352,42,052,83,70,850,532,050,720,662,42,93

3,2533

2,852,52,42,60,73,43,060,92,850,962,60,82,62,851,32,852,81,240,90,850,912,982,983,452,85

141014121413131211221312141112151214141313151211164151323141212111414121614142151211211311412121214222412121212

1.100.000

1.450.000

375.000

1.400.000

380.000

367.000

500.000

47.000

2.500

1.090.000

75.700

2.000.000

1.825.000

860.000

765.000

1.000.000

650.000

88O.000

570.000

1.020.000

405.000

570.000

755.000

475.000

1.000.000

8.000.000

25.000

2.200

340.000

70.000

80.000

420.000

1.125.000

650.000

1.500.000

900.000

900.000

1.200.000

740.000

550.000

760.000

70.000

1.200.000

1.200.000

118.000

1.200.000

80.000

750.000

95.000

550.000

1.300.000

90.000

1.330.000

1.350.000

38.000

90.000

35.000

67.000

1.790.000

1.800.000

1.550.000

1.013.000

BAXURAARRASTEA

BAXURAARRASTEA

BAXURABAXURABAXURA

BOLINTXETATXIBITTA

ARRASTEABARRUKOAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

BAXURAARRASTEA

BAXURAARRASTEA

BAXURABAXURABAXURABAXURA

ARRASTEAARRASTEA

LANGOSTATATXIBITTABAXURATXIBITTA

BARRUKOABAXURA

ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

BAXURABAXURABAXURA

BARRUKOABAXURA

ARRASTEATXIBITTA

ARRASTEATXIBITTABAXURATXIBITTABAXURA

ARRASTEABOLINTXETAARRASTEAARRASTEA

LANGOSTATATXIBITTATXIBITTA

LANGOSTATAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA

19521952195219521952195219521952195219521952195219521952195219521952195219521952195219521952195219521952195219521952195319531953195319531953195319531953195319531953195319531953195419541954195419541954195419541954195419541955195519551955195519551955

100 Juarizti150 Etxebarria

75 Krupp150 Ieregi70 Ieregi70 Ieregi100 Ieregi36 DodgeArraunean

200 Etxebarria7 Beal

300 Kromout270 Etxebarria150 Etxebarria

150 Dubant170 Ieregi

125 Unanue150 Ieregi100 Ieregi170 Ieregi110 Ieregi100 Ieregi150 Ieregi100 Ieregi

150 Dubant900 Etxebarria

8 IeregiArraunean70 Ieregi10 Diter6 Beal

70 Ieregi180 Ieregi150 Ieregi255 Ieregi150 Ieregi150 Ieregi170 Ieregi

150 Unanue100 Ieregi150 Ieregi30 Perkins100 Duant150 Ieregi

7 Beal200 Etxebarria

7 Beal100 Poyaud

6 Beal100 Ieregi

200 Etxebarria20 Ieregi

200 Etxebarria240 Werke

10 Beal10 Beal12 Beal12 Beal

300 Unanue300 Unanue

240 Burmeister170 Ieregi

Murelaga (Lekeitio)Anasagazti (Bermeo)

Eiguren (Lekeitio)Arriola Anaiak

ArriolaJose Maria Egaña (Zumaia)

Arriola AnaiakUrresti-Arriola

Aizkorreta (Pasaia)Pedro Lazkano (Getaria)

UgaldeRuiz Belasko (Bilbo)

J. Paleo Villares (San Ciprian)Bedua (Zumaia)

Anasagasti (Bermeo)Arriola

Egaña (Mutriku)Arriola-Urresti

Sarria (Lekeitio)Arriola

Eguren (Lekeitio)Arriola

Bedua (Zumaia)Bedua (Zumaia)

Anasagazti (Bermeo)Astano (Vigo)

UgaldeUgalde

Egaña (Mutriku)Arriola Anaiak

UgaldeArriola

J. Paleo Villares (San Ciprian)Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)

Bedua (Zumaia)Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)Arriola Anaiak

ArriolaEgaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)Arriola Anaiak

Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)

ArriolaPedro Lazkan (Getaria)

UgaldeEgaña (Mutriku)

UgaldeEgaña (Mutriku)

Pedro Lazkano (Getaria)Arriola

Pedro Lazkano (Getaria)Pedro Lazkano (Getaria)

UgaldeMurelaga (Lekeitio)

Sarria (Lekeitio)Ugalde

Pedro Lazkano (Getaria)Pedro Lazkano (Getaria)

Bedua (Zumaia)Arriola Anaiak

ZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURALTZAIRUZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZURZUR

IZENA JABEGOA FO

LIO

A

TO

NA

LU

ZE

RA

ZA

BA

LE

RA

ES

KO

RA

ES

KIF

AIA

BA

LIO

A

AR

RA

NT

ZA

UR

TE

A

H.P

.

AS

TIL

LE

RU

A

GA

IA

OPPAO

ARRAIN-ONTZIAK 2.006an

BAXURAKO

ARRAIN-ONTZIAK 2.006anArranontzia Jabegoa Folioa Tona H.P. Urtea

AMA ANTIGUAKOA Oztarki Elkartea BI-2-3-97 78,7 316 1997

ARLANPI Arlanpi Elkartea BI-4-1-99 65,07 365 1999

BETI OITZ Jose Beitia Goikoetxea BI-4-2-02 18,72 88 2002

ITOITZ Arlanpi Elkartea BI-4-1-02 259 259 2002

LAU ANAIAK Eusebio Arantzamendi eta beste ST-2-5-96 99,9 402 1996

NUEVO RUIZ SAEZ Ouviña Crujeiras CT-1-598 34,95 220 1998

ONGI ETORRI Ondarkide Elkartea BI-4-1-04 149 1000 2004

TONIÑO SEGUNDO Jose Luis Ouviña CO-7-3571 43,68 360 1985

O n d a r r o a 2 0 0 7 233232

O N DA R R OA , A R R A N T Z A H E R R I A

Patxi Etxaburu Ajarrista

Patxi Etxaburu Ajarrista

IZENA

ABIKOAGORA

AKETXEAKILLAMENDI

ALLEGROANDREKALA BERRIA

ANTIUKO AMAAPAR

ARBIDEARRETXINAGAKO MIKEL DEUNA

ARRETXU BERRIAARRIGORRIBACCARABEGIRARI

BETI ASMORBITS

CONCERTODAGMARA

EGUZKI LOREELSINOR ERLAXIESKAMI

ESKARDIGOIZALDI

GAZTELUGATXEGURE REINARE

HODEIERTZAIDURRE BERRIA

INTXORTAMENDIIZOARD

KALAMENDIKAXU

KEROULANKIRRIXKILANFON

LASTILEGORPELIORAN

MARETONMIREN

MOUNTAIN PEAKMUZTU

NAUTICAPATRICE THERESE

PEÑA VERDETOKI ALAI BERRIA

URERTZAURONDO

ZAPI

JABEGOA

Abigune ElkarteaLagun Talde Elkartea

Aketxe ElkarteaAkillamendi Elkartea

Aurrerutz ElkateaAndrekala Elkartea

Gaztiak ElkarteaChemaypa Elkartea

Jarbide ElkarteaAstiola Elkartea

Arretxu Berria ElkarteaBoga-Boga Elkartea

Galdonamendi ElkarteaItsasbaster Elkartea

Larrauri Hnos. ElkarteaChemaypa Elkartea

Galdonamendi ElkarteaLagun Talde Elkartea

Aketxe ElkarteaIturraspe Elkartea

Larrasmendi Bi, ElkarteaBadigara ElkarteaBadigara ElkarteaArtalde ElkarteaAketxe ElkarteaZarrak ElkarteaZozuak ElkarteaIdurre Elkartea

Intxorta ElkarteaGaldonamendi Elkartea

Intxorta ElkarteaChemaypa Elkartea

Armament Keroulan ElkarteaLagun Talde Elkartea

Lanfon ElkarteaLagun Talde Elkartea

S. Agirregomezkorta eta besteakItxas Zabal Elkarte

M. Ituarte E Hijos ElkarteaArmament Keroulan Elkartea

S. Agirregomezkorta eta besteakChemaypa Elkartea

AstiolaIrrintzi Elkartea

Ondarrutarra ElkarteaLarrauri Hnos. Elkartea

Urondo ElkarteaUrondo Elkartea

Chemaypa Elkartea

ARRANTZA

ArrasteaArrasteaArrasteaKorda

ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaKorda

ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaKorda

ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaKorda

ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrastea

IKURRIÑA

IngelesaFrantsesa

139 GT-196223,45 GT-262

Frantsesa149 GT-265

GT-429149,20-76,50277 GT-364290 GT-258149 GT-265

149,90 GT-329197,75-130,79192,34 GT-193

251 GT-39149,20 GT-248

FrantsesaFrantsesa

228,60 GT-385FrantsesaFrantsesa

263,70 GT-432277 GT-364

249,33 GT-417139 GT-196

363 GT-212,10213,05 GT-389149,65 GT-330

254 GT-441222,35GT-476

Frantsesa365 GT-213,30270,90 GT-274

193 GT-252295,94 GT-300322,34-112,31228,30-104,65

GT-87Ingelesa

310,77-124,36289,34-96,95

FrantsesaIngelesa

148,53 GT-331237,77 GT-387241,67-823,30263,79 GT-349

Z.P.

1000270700800500400395480

1000500

1200780800800395780

100014001000600900480

1060270800

140012001450800

1400

750800

1200600

12001200580430900

1200900600

1200750

1434800

1000

URTEA

198219951973197320002006200220001972200020031972197519892002197219822004197319972005200019961995200020012005200219822004200619902000197320011975198719881988196519741973197919751999200420041980

O n d a r r o a 2 0 0 6

Goitik behera: Intxortamendi, Legorpe,BetiAsmor, Arretxinagako Mikel Deuna, Begirari,Peña Verde, Itoitz (baxurakoa), Erlaxi.

ONDARROA,EUSKAL KULTURAREN

KABIA

237O n d a r r o a 2 0 0 7

BERTSOAKO N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

Ioan Arantzamendi

1.

Mila bederatzi ehun etaho(ge)ita hamazazpi garrenaFranko eta aleman eskarmentutanGernika erre zutenaapirilaren hegoeitaseianta gainera astelehenanekazarien azokarakoastegunik alaienasugar bizitan kizkali zuteneguzki zuritan zena..

2.

Lau eta erditan leharketa hasizazpi ta erditan amaituetenik bako suzko burrumbanegoitza denak birrinduzoramenaren zorameneanuluka ginen abitutxiangar ta ilenti azpian zirenmaiteak ezin aurkituarrats beltzenak malko gorritangorpuak negartu ditu.

3.

Sentimenean zein den aberatsgazte ororen bihotzasakonki hantxe gordetzen baidupoz eta saminen oroitzabihotz taupaden oihartzuneanlehergailuan dunbotsaaita-ama eta gudari lagunzaurituen heriotzaeta betiko atejoka dennahigabearen ahotsa.

4.

Hirurogei ta bat urtez geroGernikak minez nau hunkierdera hutsez zabaldu etaurteurrenaren edukiTVeari esker mundu guztianerdaldun gaituzte aurkinunbait euskara erre zen eta erderari ezin jarkiSantimamiñek agortu al du euskal haitzaren isurki.

5.

Gau ilunaren ostean betoreguzkiaren argiasu-arragoan araztutakoeuskal gaztedi berriagure arbasoen harrobietansendo diraun oinharriahizkuntzarekin orapilatuzaintzinaren lokarriata euskararekin jantzi nahi duenGernika zoragarria.

6.

Elkar loturik azaltzen diraGernika eta Pikassomargolariak mundu mailaraGernika omen du jasogudari honek zinez nahi lukeozenki adierazonahiz ta munduak Pikasson bidezlaukia ikus eta sonegar ta odolez erditu zuen GERNIKA duela guraso.

236

BAKEAREN URTEA2003 GERNIKA

SAIBI GAIN

Apirilaren hamalaua zen,Espaini errepublikar jaia,Urkiolatik sarkalderantza SAIBIGAIN mendi garaiazeharkatuaz gaindi zetorrenharrapari anker saiagoitiar egalariamokoker begi zoliamihi dantzari urduriasoka ingurumaria...Urrundik susma jakiasabelaren eskariagorpu datzan gudaria...Baina, urri iritzi janariata gehitu guran sariaburdin gezitan ospatu nahi duakelarre jai aldia.

SAIA GERNIKAN:

Apirilaren hogeitaseianGernikan zinen egazkinnekazari ta langileetannor errudun etzenekinden denak ziren bekatariakherria maitatzeakineta herri hori suntsitzeari bortizki zenion ekinmutil eta andre dongeak denakumetxoak ere berdinsaitzar bezala saiatu zinenaskatasuna hil zedin.

Eta gaurko eran indar eta suerabat zenuen lortumaltzurkerizko jokabideannunbait etzera damutuGernika berriz eraiki arren euskararentzat da mutuaro berriko andre gizoneiahoan zaie agortulortu lortulege maltzurrezgaur-egun den lezzoritxarrez duzu lortuez duzu zertaz damutuEz! saitzar madarikatu!Baina hegazti arrapariaso eta ikus mirariagaur hila bihar biziadela eusko gudariaHERIO gaindi jeikia.

GERNIKA (1937-1978).BAKEAREN BIDEA

(Gernika-Lumo, 2005.04.26).

41. Urteurreneko pegatina.

2005ean Gernikan, amerikarrekin arau-tu gabeko lagunartean. BAKEBIDEAN.

239O n d a r r o a 2 0 0 7238

Geroago eta gehiago dira margotzeko grina sentitzenduten ondarrutarrak. Inolako arte ikasketarik egingabe, baina margotzea maite dute. “Margolari

amateurrak” , eurak aurkezten diren moduan.

Azken urte hauetan, urtero eskaini izan digute eurenmargo lanak ikusteko aukera. 2007. urte honetan, urratsberri bat emanaz, herritar margolariek eta artistek eratutakobi erakusketa ikusi ahal izan ditugu udal erakustokian.Bata, “Ondarrutar Lau Margolari Amateur”rek eskaini

digutena uztailaren 31tik abuztuaren 12ra. Bestea, “7Emakume en Femenino” izenburupean urriaren 20tik 28ra.Gizonezkoak eta emakumezkoak elkarren lehian. Lehiatxalogarria!

Antolatzaileen borondate onari esker, erakusketa bihorien argazki batzuk ere eskaintzen ditugu hemen.

Zorionak guztioi. Segi aurrera kementsu hasitakobideari ondarrutar margolari eta artista amateur guztiok!

O n d a r r o a 2 0 0 7

HERRIKO ARTISTEN TXOKOA

ONDARRUTARMARGOLARI AMATEURRAK

O N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

Ondarroako Historia Zaleak

“Ondarrutar lau margolari amateur”erakusketako kartela eta artelan batzuk

“7 emakume... en femenino” erakusketako artelan bat.

241O n d a r r o a 2 0 0 7

Bouzasen (Pontevedran) jaio zen 1937ko urtarrilaren6an. Ondarroara etorri zen bizi izatera 1939kourriaren 2an. Bere aitak, hain zuzen, Juan Martin

Unanue arrasteko arrain-ontzi armadorearen "ParejasPesqueras Cántabras" delako enpresan bodegero lana aur-kitu zuen hasiera batean (1).

BIOGRAFIALuis Arenosak honela aurkezten digu bere burua:

"Ni ez nintzen Ondarroan jaio, baina onda-rrutartzat daukat nire burua. Gailegoa jaiotzez,baina euskalduna bihotzez.

Nire lehen ikasketak Ondarroan, C. Arriolaikastetxean egin nituen. Hor amaitu ziran nire esko-lak. Eskolatik 14 urtegaz urten eta berehala hasinintzan lanean ordurako nire aitak Kafeko Atzeaneukan tailertxoan.

Ume umetatik daukat margotzeko zaletasuna.Baina ez dot egin ezelako arte ikasketarik.Autodidakta bat naz.

Afizionatu guztiak lez, ni be akuarelak mar-gotzen hasi nintzan. Geroago, oleoz margotzeraaldatu. Pintura gehiago gastatu arren, oso gogokodot espatulaz margotzea. Izan be, pintzelaz bainoespatulaz margotzea nahiago dot".

LUIS ARENOSA

(1) Juan Martin Unanueren arrantza enpresakPasai San Pedroko portuan zegoen kokatua.Horrela adierazten digu enpresa berakOndarroako Alturako Armadoreen ElkarteSindikalari arrantza-mailetak zirela eta 1942.urtean igorritako gutun-buruak.

1936ko gerra amaitu eta gero, Pasaiko hainbatarrasteko arrain-ontzik Pasaiako portua utzieta Ondarroakoa euren lantokitzat aukeratuzuten. Hauen artean, Juan Martin Unanueren"Pesquera Cántabra nº 1" eta "PesqueraCántabra nº 2" izan ziren lehenetarikoak.

Antolaketa handirik gabe, egia esan. Bakoitzakbere kabuz funtzionatzen zuen. Ondarroakoportuan deskargatzen zuten arraina Donostiansaltzen zuten.

Dena den, handik urte bira, 1941. urtean, hainjustu, Ondarroan sortu zen geroago hain indar-tsua izan den "Hermandad Sindical deArmadores de Pesca de Altura" delakoa.

Honen lekuko dugu elkarte berriak1941.12.20an eginiko alboko gutun hau.

Esanguratsuak Altura Arrantzako elkarte sortuberriak bere orri-buruetan agertzen zitueniruzkinak eta esaldiak. Garai hartan frankismo-ak, olagarroa balitz bezala, herritarren egune-roko bizitza osora hedatzen zuen eragina.

Egia esan, Ondarroan 1936ko gerra aurretikere, 1932. urtetik hain justu, baziren arrastekoarrantzari ekiten zioten txalupak, baina eramugatuan: negu aldean soilik jarduten zutenarrasteko arrantzan. Bestalde, Santa KlaraArrantzale Kofradiako kide izaten jarraitzenzuten.

Ondarroako esperientzia berezi hau pikutarabota zuen 1936ko gerrak.

O N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

Iaz hasitako ohiturari jarraituta, "Ondarroa" urtekariak beste herriko margolari bat eta bere artelanak aur-keztuko dizue hurrengo orrietan. Luis Arenosa margolaria aukeratu dugu aurtengo txokorako.

LUISARENOSA

243O n d a r r o a 2 0 0 7242 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I AO N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

Luis Arenosaren hiru margolan.

244 O n d a r r o a 2 0 0 7

AO N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

ONDARROAKO ARRANTZALE GIROKO

BERBAK (jarraipena)

PatxiEtxaburuAjarrista

ALDRAIXKA / EZTIBARRI

Ondarroa, 1925-26 aldera. Belak eta baporak Zubi Zahar inguruan.

247

BRANKATIK: Ontziaren aurrealdetik.

BRANKATIK EGIN: Ontziaren aurrealdetik arrainak ihes egin edo hurbiletik igaro. Beste ontziariedo ontziei arrainak aurrealdetik ihes egin. Brankatik eitze.

BRANKAZ: Ekaitzari edota arrantzako beste egoerari aurre eginaz ontzia aurreraka aritu.

BRAZABETE: Adineko pertsonaren besoak luzaturiko jarreran, alde batetik besterainoko luzera neu-rri praktikoa arrantzaleen artean sarri erabilia.

BREAZ KALAFATEATU: Brearekin istikatu. Arrain-ontziaren goi eta kanpoaldeko ohol tarteak bre-arekin bete. Galipoitu.

BREKA: Lamote. Bisiguaren antzerakoa edo, hega urdintxoak eta buru eta begi handikoa. Arrainzuria.

BRINA: Arpoiaren puntako estropu, estrapu.

BRONTADAKA: Izurdeak arraina hondotik azaleratzen bere janaldirako; arrantzaleek, bestalde, uneberean sarea luzatzeko baliatuaz.

BUIA: Baliza. Orokorrean hondoari kokatuta dagoen flotagailua ontziak bertan lotzeko edota norabi-dean gidatzeko.

BURBINA: Lantesaren familiako arraina. Burbiñi.

BURGOA KALA: Arrantzako kala.

BURGOS KALA: Kordako kala, Santamoro kalatik zertxobait ipar-ekialdera.

BURRIKETA: Arrain-ontziaren haize-oihal txikia.

BUZTAN BELTZ: Arraina. Sarbun tankerakoa baina pittin bat borobiltxoagoa. Buztenbaltxe.

DAKARRERA: Dakarreko kaia oinarritzat harturik bertako itsas zabalera atunetarako arrantzara joa-tea. Dakarrea.

DEBA KABRA: Deba aldeko itsas aurrea.

DEFENTSAK: Ontziek nasari edota beste ontziei lotzean, kanpoaldetik zintzilikatzen zaizkien lagun-garriak (ontzien gaia baino bigunagoak) kaskoari kalterik ez gertatzeko.

DEIA: Deia. Arrantzaleek gauerdian edo goizaldean kordako arrantzara itsasoratzeko herrian zeharegiteko dei orokorra. Dei hori, dei egileek herriko toki aukeratu batzuetan (bat Parrokia eta korretazaharraren arteko ate handia) mailuarekin hots eginaz ateratako zarata izanik. Deixe.

DEIKO MEZA: Arrantzaleek igande eta jaiegunetan kordara joateko deiaren osteko meza.

DEITZAILE: Kordarako arrantzarako dei egilea. Aurrez arrantzaleen artean izendatutako hiru izanikkordara itsasoratzeko dei egileek. Horrela zurezko mailuarekin elizapeko burdinazko ate handia etaherriko beste toki izendatuetan jotzen zuten zarata ateratzeko. Bestalde, ordu erdi aurretik herriko gauzaindariek ontziko makinari laguntzaileei deitzen zieten ontzietako galdarak piztuaz presioa presta-tzeko. Deixeru.

Arrain-ontzi bakoitzeko gazte bat, gauez itsasoratzean, ontziko kide guztiei bere etxeetan itsasoratze-ko dei egilea. Diarrentzaili.

O n d a r r o a 2 0 0 5

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

246

ALDRAIXKA: Bisigutarako kala.

AMUARRAIN: Amuarraina. Arraina amuz arrantzeko era egokian.

ANKILIKOTEKO EGURALDIXE: Erdipurdiko eguraldia.

ARRAINAK APARAILU ERAMAN: Arrainak indarrez aparailu eten. Arrainak apaxu erun.

ARRAINAK APARAILUAN HELDU: Arrainak aparailuan ten egin. Arrainak apaxun heldu.

ARRAUNLARI: Erramulari. Arraunean egiten duen pertsona. Erramolaxe.

ARRAUN-PALA: Arraunaren alde zabala, endaia. Erramo-pali.

ARRAUNA: Esku indarrez urari bultza eginaz ontzia erabiltzeko zurezko tramankulu luzea. Erramu.

ARRAUNAREN ZARATA: Arraunean arraunak karelean ateratzen duen zarata berezia eta baita ereurari ateratzen diona. Erramun zarati.

ATUNETARAKO APARAILUKO BERUNA: Atunetarako aparailuan eguraldiaren arabera ipintzekoberuna. Atunetako apaxuko beune.

ATUNETARAKO APARAILUKO KOPALETA: Aparailu bera edukitzeko otzara txikitxo zapala.Atunetako apaxuko kopaleta.

ATUNETARAKO APARAILUKO MAIMENA: Aparailu berari sokalearen atzetik jartzeko sokalodiagoa. Atunetako apaxuko maimena

ATUNETARAKO APARAILUKO SOKA-LEA: Aparailu berean loro eta maimenarenartean ipintzeko soka. Atunetako apaxukosokali.

ATUNETARAKO APARAILUKO TXAN-PELETA: Atunetarako arrantzan puntako edoerdiko aparailu espetan gora eta behera era-biltzeko soka bati lotutako uztaia. Atunetakoapaxuko txanpeletan.

ATUNETARAKO APARAILUKO ZUZTA-RRA: Atunetarako aparailu eskutik kanpozaintzeko sokalearen hari mehea. Atunetakoapaxuko zuztarra.

BADAEZPADAKO EGURALDIA: Ziurtasunik gabeko eguraldi txarrerakoa. Badaezpadako egual-dixe.

BIBEROKO ERREGINE: Salabardo txikitxoa. Biberotik kanaberako arrantzarako arrain bizia atera-tzeko salabardoa.

BRAER: Arrain-ontziaren barnean tosten azpian, aurretik atzerako ohola saihetsak eta tostak gogor-tzeko. Braera.

BRAMUNE: Balearen familiakoa zetazeoa.

BRANKA: Ontziko aurrealdea. Ontziaren itsas aurrealdea.

BRANKABUELTA: Arrantzale korapiloa.

BRANKAN: Ontziaren aurrealdean

BRANKAN HARTU: Arazoari benetan heldu.

O n d a r r o a 2 0 0 5

Zerrendan jasotako berbak ondarrutarrez esateko beste era bat aurkitududanean (sinonimoak) letra etzanean idatzi ditut. Baita, zerbait azaltzeko,ondarrutarrez erabiltzen den hitz bat erabili dudanean.

Patxi Etxabururi 1945ean atunetarako egindako atabakerahegaluzeetako aparailuekin.

Breka

249

DZARTADA: Dzartada bakarra. Itsasertzeko (kanpoko nahiz barruko) argiaren distira.

DZINGA: Arrain-ontzi txikian poparen erdi aldean arraun batekin egiteko arraunketa era.

DZINGALEKU: Arrain-ontzian dzingan egiteko arraunaren lekua.

DZINGAN: Arraunean dzinga egiten. Arraun bakarrarekin ontziko popa erdi aldean arraunean ari-tzen. Apuilian.

EA KABRA: Ea aurreko itsas aldea.

EGATA: Arrainaren paparra Egati.

EGILUZ: Arrantzako kala bat.

EGIN DU: Arrainak sarearen barrutik edo ez bat batean ihes egin. Arraina ur azaletik berehala desa-gertu. Enddau.

EGOI: Buru handia eta aho zabala duen arrainzapala.

EGUNEKO ARRANTZA: Arrantzan egiteko erabat. Garai batean itsasertzeko arrasteroek lehorrekomarkak kontutan hartu behar izaten zituzten sareanoiz bota eta noiz jaso jakiteko. Horretarako eguna-ren argitasuna behar zen, eta eguna arrantzan igaroostean itzultzen ziren. Arrantza mota honi egunekoarrantza deitzen zaio.

EGUNSENTIA: Eguna argitzeko gunea. Egunabarra. Egunsentixe.

EGURALDI BELTZA: Eguraldi iluna eta hotza, zakarra, euri eta haizetsu, ekaitza. Eguraldi saskarra.Egualdi baltza

EGURALDI GOGORRA: Eguraldi zakarra. Egualdi gogorra.

EGURALDI HAIZETSU: Haize handia. Egualdi haizetsua.

EGURALDI USTELA: Trumoiko eguraldia, barea eta beroa, bertan beherakoa. Egualdi ustela.

EGUR-IKATZ: Egurrarekin egindako ikatza, ojaelean sua egiteko erabilia, gehien bat atuna erretze-ko.

ELANTXOBE KABRA: Elantxobe aurreko itsasaldea.

EMON: Traineruko atzeko edo patroiak arraunlariei gehiago animatzeko eta saiatzeko deiadarra.

ENBARGA: Potxerazko puntak tretzako subilari lotzea

ENBARGERA: Haize-oihalaren atal bat.

ENBARKA ARRAIÑE: Itsasoan, arraina ontziratu. Lehorrean, euriagatik edo, arropak balkoitik etxebarrura sartzea.

ENDAI: Ondarroatik Lekeitiora bitarteko itsasertzeko kala bat Lanperna harria eta Artzabal kalenbitartean dagoena.

ENDAIGANE: Endai aurreko kala.

ENKARNA: Amuan arrantzarako beita ipini.

ENKARNATZEA: Tretza edo kordako amuetan beita ipintzea. Enkarnati.

O n d a r r o a 2 0 0 5

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

248

DENBORALE: Ekaitza. Itsasoan oso eguraldi txarra. Denporali.

DEPEN: Batelak elkar ez jotzeko eupada.

DESPIXKA: Saretako arrantzan sarean mailatuta dauden antxoak mailetatik banan-banan ateratzea.

DESPIXKAKO AMANTALA: Despixkako lanean erabiltzeko (emakumeen eta lehortarren arteangehien bat) gorputzaren aurrea babestuaz, goitik beherako zirazko edota lihozko zapia.

DESPIXKARAKO DEIA. Lehorreko langileei (gehienak emakumeak) egiteko deia. Despixkako deixe.

DESPIXKARAKO TRAZKOAK: Despixkako lanerako oholezko oinetakoak, abarketen edo galtzerdilodien gainetik erabiltzekoak.

DIRU LAGUNTZA: Arrantzaleen kofradiak Gabonetan, Erregenetan, haratuzteetan eta urtean zeharbeste noiz edo noiz ere, baxurako arrantzale guztiei (ezinduei barne) egiten dien kopuru berdineko dirulaguntza. Diropartiue.

DOIA: Adimen gaitasuna. Doixe.

DOMINIKALA: Igande jaia. Domu Santutik San Pedro egunera arteko igande eta jai egitea, itsasora-tzerik ez egotea.

DOMU SANTUAK: Domu Santu egunak. Azaroak bat Santu guztien eguna eta biharamuna arimena.Domuru Santuak.

DOMU SANTUKO BATZARRA: Arrantzaleen urteko batzarrik garrantzitsuena. Domuru Santukobatzarra.

DOMU SANTURARTE: Aldi bereko sasoia. Adibidez: San Pedro egunetik Domu Santu bitartekoigandeak, atunetarako ez dira jai egunak. Domuru Santurarte.

DONOSTI KABRA: Donostiaren aurrealdeko edo pareko itsas gunea.

DONOSTIKO FAROLA: Donostiako itsasargia, Igeldokoa.

DONOSTIKO FAROLAREN DZARTADAK: Igeldoko itsasargiaren argitasun distirak.

Argi honen distirak hamabost segundotik hamabost segundora izanik.

DRAGA: Kaia edo ibaiaren hondoa garbitzeko itsasontzia. Karramarro. Dragi.

DURDO: Arraina. Karniboroa da, itsasertzetik gertubizi da eta kolore ikusgarrikoa da. Inbertsio sexuala iza-ten du. Durdo mota batzuek daude. Durdu. Zapateru.

DZANGA: Uretarako jauzia; buruz behera, hankazbehera nahiz beste erara.

DZANGADA: Dzangada bakarra. Dzangadi.

DZANGADAKA: Dzangadak egiten.

DZANGALARI: Dzanga egilea. Dzangalaxe. Itsas Txoria.

DZAPART: Onomatopeia da. Bat-batean zerbaiti edo norbaiti gogor heldu zaiola adierazteko erabiltzenda.

DZAPARTADA: Bat bateko, indarrezko, amorruzko, helduera. Dzapartadi.

DZART: Onomatopeia da. Norbait edo zerbait jo dela esateko erabiltzen da. Ez da fisikoa derrigorrez:Matxitxakoko argiak ere "dzart" egiten du.

O n d a r r o a 2 0 0 5

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

Despixka. Etxebarria, Xalaueta Martin Ederra

Durdu

Egoi

E251

ERREKARO: Kordako kala Matzaku kanpo aldean. Longitude 2º-46´ Latitude 43º-32´.

ERREMORKA: Atoi.

ERREMORKA EMON: Ontziak beste ezinduen bat atoian hartu.

ERREMORKA ETEN: Atoian eramatean kabrote edo soka lodia edo ordezko lokarria apurtu.

ERREMORKEAN: Atoian. Ontzia bere kabuz ibili ezinean, beste ontziak atoian eraman.Erremorkin.

ERREMORKEAN EROAN: Atoian eraman. Atoian eraman itsasotik lehorrera edo herri batetik beste-ra. Erremorkin erun.

ERREMORKEKO ARGIA: Gauean atoian atoi ontziaren eta atoituaren egoera adierazteko argi mota.Erremorkeko argixe.

ERREMORKEKO DIRUA: Atoi ontziko arrantzaleek atoitzeagatik arrantza ordezko irabazia, amai ezeman eginaz, egun izendatu batean beraien artean banatuaz. Erremorkeko diru.

ERREMORKEKO SOKA: Atoiko soka. Kabrotea. Soka oso lodi eta berezia. Erremorkeko soki.Kalaborta.

ERRENTERIAKO ONTZIOLA: Ondarroako Errenteriako ontziola. Errentexako astileru.

ERRESU: Arrain-ontzia uretan oso barneratua.

ERRESULAXE: Erreka hegalean ur-lasterraren kontra sortzen den unea, bertan bare unea gertatuz.

ERROAK: Zefalopodoen (olagarro, pota, txibia, txoko,) garroak. Erruk.

ERROLA: Ontziaren zehaztasunak, ontzikoenak, asegurantzakoak, arrantzarako baimena eta abardituen ontziaren liburu berezia, beti eguneratuta eta ontzian bertan eduki behar dena.

ERROLA PASATU: Arrain-ontziko atzeko edo patroik itsas-agintarien eskutik errola egunean edogaurkotuta ipini. Errola pasa.

ERROLAREN KAXA: Errola eta boletoak itsasoan arrain-ontzian edukitzeko neurrizko burdinxaflazko kaxatxoa. Errolan kaji.

ERROSETA: Arrantzale korapiloa. Larroseta.

ERRUN: Ontziaren zabalera, erdiko tosta, saihets edo armazoi biren tartea.

ESKAMA: Ezkata. Arrain eskama. Arrainak azalean dituenetako zera.

ESKARDA: Arrainaren bizkar-hegatsa edo hegala nahiz kanpoaldeko eztena. Txitxarroak alde bana-tan erdian eta goitik behera daukan ezkata baino zera gogorragoa. Eskardi.

ESKARTZA: Sokalea, kalamua.

ESKILANTXARRI: Saturrarango haitz nagusia.

ESKOTA: Haize-oihala tenkatzeko bere atzeko soka.

ESKOTERA: Haize-oihal atal bat.

ESKU: Bolintxe edo trainaren atzeko aldea, txikotaren beste aldea.

ESKUAN PASATZEA: Tretzak enkarna aurretik, urkilako tretzak aztertzea eta berdintzea; tretzetakoamuak eta sokak garbituz, nahasketak argituz eta kenduz, ondo ipintzea. Eskun pasati.

ESKUARRAINE: Eskuturreko min edo nahigabea esku lanak eragina.

O n d a r r o a 2 0 0 5250

ENPAKA: Arrain lantegietan arrain gatzitu upelean edo latanbanan-banan ipini.

ENPATXA: Arraina aparailuan helduta geratu. Aparailuak ondo-ari heldu. Sarea, bolintxe edo traina egoera berdinean geratu hau da: hondoari edo hondoko zerbaitihelduta geratu.

ENPATXU: Aparailu edo tretzetan gertatzen den nahasmena. Tretza enpatxu.

ENTOLLA: Amua tretza bereko poterari lotu. Amuen nahasketa ekiditeko atondu.

ENTRAMA: Jatun handia edo handikoa. Sake handia edo handikoa.

ENTZERAU: Sarea estaltzeko olanazko estalpea.

ENTZERA: Bi soka elkarren artean lotzeko korapilo berezia. Sokaren jostura. Entzeri.

ERA DATOR ARRAINA: Arrainaren ibilera era egokian dela sarean barneratzeko edo

sarea luzatzeko. Era dator arraine.

ERAITSI: Aparailua beherantz joaten utzi. Erria manda.

ERAKARRI: Ontziak lemaren eraginez ababor aldera egin. Eakarri.

ERAKO HAIZEA: Arrantzarako norabide aldetik edo indarraren eraginez ontziarentzako mesedega-rri den haizea. Erako haixi.

ERBITXU: Itsasertzeko kala Izaro eta Bermiokabra bitartean.

ERDI BIHURREZKO ARTZABIAK: Arrantza korapiloak.

ERDIKO APARAILU: Atunetako espetako aparailuetatik kanpokoaren eta barrukoaren artekoa.Erdiko apaxu.

ERDIKO BELA: Erdiko haize-oihala. Arrain-ontziko haize-oihal bat. Erdiko beli.

ERLAINO: Itsasotik begiratuta herrialdeko lainoa. Erlainu.

ERLAINOTAN: Ibaian gora ibaiko lainotan zehar.

ERLAXI: Haizearen indarrak sortutako olatu gaineko apurketa.

ERLENGA: Haize-oihalaren soka. Sareari goian eta behean kortxoak eta berunak ipintzeko harilodiagoaz egindako joskura. Erlengi.

ERRAXAU: Arraina. Muxarraren tankerakoa.

ERREBOILO: Arrain zapala eta borobiltxoa, begi nabarmenak, aho handia, eta masailezur irtenadituena. Ezkatarik ez du, baina azalean hezurrezko irtenbide edo tontor pitintxoak ditu azala zimur-tsua eginaz. Arrak emeak baino txikiagoak dira. Arrain hau oso preziatua da sukaldaritzan.

ERREGIN TXIKIA: Salabardo txikia. Gehien bat uretatik zerbait jasotzeko. Erregin txikixe.

ERREGINE: Salabardoa. Arraina uretan saretik ontziratzeko sare lodizko poltsa bat kirten luzearekin.

ERREKA: Ondarroatik ekialderako kala bat. Longitude 1º-46´ Latitude 43º-35´.

ERREKA ARRAINA: Ibaiko edo errekako arraina. Erreka arraine.

ERREKALA EGIN: Beste kala batera joan beharrean, Arrantzarako aukeratutako kalan geratu.Errekali ein.

ERREKALATZEA: Eskuko aparailua arrantzatzeko itsasoan erria eta hondoa jotzerakoan, amutikhondorainoko tartetxoa brazabetean laburtu. Errekalatea.

O n d a r r o a 2 0 0 5

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

ERDI BIHURREZKO ARTZABIAK:Arrantza korapiloak.

253O n d a r r o a 2 0 0 5

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

252

ESKU GURDIA: Arrainak, sareak, otzarak, arrain kaxak eta beste hainbat gauza garraiatzeko bi gur-pileko eta bi astako zurezko gurdia. Burdixe, karru.

ESKUILA BIGUNA: Ontziaren gaineko garbiketarako egokia. Eskobila bigune.

ESKUILA GARRATZA: Ontziari azpiko goroldioa kentzekoa. Eskobila garratza.

ESKUKO: Trainean edo bolintxean atzeko ababorreko berrilean kokatzen den tostartekoa, sarea itsa-soratzean bere lana kortxo aldean egiteko. Eskuku.

ESKUTIK: Bolintxe edo trainaren eskuko aldetik arraina barneratu edo kanporatu.

ESKUTIK EGIN: Sarearen eskutik egin. Sareko arrainak sarearen esku aldetik kanpora ihes egin.Eskutik ein.

ESKUTIK SARTU: Sare kanpoko arraina eskutik sare barrura sartu.

ESKU ZUNDA: Itsasoaren sakonera neurtzeko, sokaleari hegalean burdin zatitxo bat loturik eginda-ko esku-neurria. Eskuko sondi.

ESKUZURDA: Zaldi edo behorraren buztaneko ileekin egindako lokarria, garai batean txibitakoegokia. Ezkuzurdi.

ESPALDEATU: Ontziari aurreko amulan arrauna ipini eta beronen norabidea aldatzeko, arrauneraberezian ihardun. Espaldiu

ESPALDEATZEN: Espaldiuteko arraunean aritu. Espaldiuan.

ESPARLOI: Arrain gaiztoa. Mazopa. Marrazo tankerakoa eta handiagoa, mokorik ez du, lepokohegatsa triangeluarra eta handiagoa ere. Izurdeen etsai amorratua. Arrain zatarra.

ESPITXE: Zipotza. Ontzi txikian ura kanporatzeko ziritxoa.

ESPRINAK: Arrain-ontziari lehorrerako lokarriak askatu ostean, nasatik norabide aldaketan lagun-tzeko, atze-aurrerako esku soka labur bana.

ESTANPA: Arrain-ontziaren atzealde gaina, goi kanpo aldea. Estanpi.

ESTRA: Maziaren maila. Sardinatako mazia, mazi ona baino hobeagoa.

ESTRAPULEKU: Toleta. Ontziaren karel gaineko ziria bertan arraunaren estropua sartzeko.

ESTROPADA: Itsasontzien arteko norgehiagoka, eta hedaduraz, baita ere pertsonen artekoa.Estropadi.

ESTROPADAN: Estropada ariketan.

ESTROPOA: Arrantzale korapiloa.

ESTROPU: Arrauna toletean lotzeko erabiltzen den sokaz eginiko uztaitxikia. Estrapu. Arrantzarako kala.

O n d a r r o a 2 0 0 5

ESTROPU-KORAPILO: Arrantzale korapiloa.

ESTU: Arrain-ontziaren lemari ababorrera eragiteko erabiltzen den deia, ontzia norabide horretaraerakartzeko. Ababorrera erakarri.

ETEN: Apurtu. Aparailu, soka, sare edo beste zerbaitek tarte egin, apurtu.

ETENA: Sarearen tarratada, apurtzea. Saretako sareen artean eta kordako tretzen artean osotasunezkojarraipena galtzea.

ETXE ATZI: Ondarroako itsas ertzeko kala.

ETXERA: Itsasotik edo beste kai batetik norbere herriratzea. Etxea.

ETXEAN EGOTEA: Arrantzaleen itsasoratze gabeko aldia, dela eguraldi txarragatik edo beste zer-baitegatik. Etxin egoti.

EURI ARRAIÑE: Gizon zorroztailea.

EURI IZOTZETAN: Euria erabat oso hotzean.

EURI LANGARRA: Euri mehe eta xehea. Euri lanbroa. Euri lantxe.

EURI-TRUXU: Euri-zaparrada gogorra. Eurite handia.

EURI-ZIRIN: Zirimiri. Euri zirine.

EUTSI: Arraina aparailuan behartu barik mantendu.

EGUZKIA TOPEAN: Eguzkia bete-betean bere berotasunean. Euskixe topin.

EZKATI: Ezkata. Eskama lodia.

EZPATA-ARRAINA: Akula birigarda. Azal latza, eskama gabea eta masaila hezurra aho biko ezpata-ren tankerakoa duen arraina. Akulabiriardi.

EZPETA: Atunetan kasako arrantzarako ontziaren albo banatan zabaltzeko eukaliptozko haga luzea,bertan hiru aparailu kokatuaz; bata puntan edo kanpoko hegalean, bigarrena erdian eta hirugarrenabarruan edo barrualdean. (Nire garaian ezpeta eukaliptozkoa ezagutu izan dut beti).

EZPETEKO BEHATZA: Ezpetaren beheko hagin tankerako zehar ebakia, ezpeta arrantzara zabaldu-takoan kubertari lotuta geratzeko. Ezpeteko bihetza.

EZPETA-OLA: Hegaluze arrantzarako ezpeta arrain-ontzi gainean zabalduta karelari finkatzeko egu-rrezko euskarria, non bi oinarri dituen eguraldiaren araberako. Ezpetola.

EZPI: Arrainaren eztena. Ezpixe.

EZTENA: Arrainaren espia, arrain batzuetan pozoitsua izanik.

EZTIBARRI: Arrantzako kala bat.

Marzopa

Akulabiriardi

255O n d a r r o a 2 0 0 7

Iluntze hartan lortutako arrakastak urrats berriakelkarlanean ematera bultzatu zituen antolatzaileak.1957. urte berean, hain zuzen, Donostiako EGAN

aldizkariak argitaratu zuen Augustin Zubikarai ondarru-tar idazleak 1956ko Eguberri Sariketarako aurkeztu eta2. saria lortu zuen "Seaska Inguruan" antzezlana.

A. Zubikaraik berak garai hartan Ondarroakoparrokiako koruan abesten zuenez, eta antzerkiak berakabeslariek -bakarlari edo koru gisa- parte hartzeko auke-ra eskaintzen zuenez, berehala antzezlana prestatzeariburu-belarri ekin zitzaion.

A. Zubikarairen libretoari jarraituz, (hemen, albo-an, testuaren atal bat), bakarreko doinuak eta herrikodoinuak aukeratuz gainera, koruek (ume abeslariak,batetik, eta nagusien koruak, bestetik) abestu beharzituzten abestiak aukeratu ziren lehenik. Besteak beste,ume abeslariek Aita Donostiren "Oi, Betlehen" lau ahotsberdinetara prestatuko zuten, eta N. Almandozek 6 ahotsezberdinetarako harmonizatutako "Loa, loa, seintxu laz-tana." abestia emakumeen eta gizonezkoen koruak.

Gaueko orduetan, eguneko lanak bukatu eta gero,herritar aldra ederra biltzen zen gauero. Arrantza Eskolazaharrean, antzezlariak eta dantzariak. "Kontzejukoeskolan", abeslariak.

O N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

“SEASKA INGURUAN”EUSKERAZKO LEHEN ANTZERKIA

1936KO GERRA OSTEANImanol Oruemazaga Baseta

1957ko apirilaren 14an, Erramu Igandean, 18:30etan, ohikoa ez zen "Aste Santuko Pregoia" eskaini zenOndarroako parrokian. Jose Luis Ansorena Donostiako Seminarioko maisuak bere hitzak tartekatuz (bere aho-tik entzun ziren, agian, Ondarroako elizan abestutako lehen bertsoak!), "Antiguako Ama" haur abeslarienkoruak, "Kresala" abesbatza mistoak eta Ondarroako parrokiako koruak, hirurak bildurik -120 ahots deneta-ra-, Aste Santuan abestu ohi ziren abestiak eskaini zituzten.

1957.04.14an Ondarroako parrokian eskaini zenpregoiaren egitaraua"Seaska Inguruan" antzerkia. Donostiako EGAN

aldizkariak argitaratu zuen separata.

257O n d a r r o a 2 0 0 7256

LEHEN EKITALDIA:1957KO ABENDUAREN 27A

1957ko abenduaren 27an, ostirala, lehen aldiz aur-keztu zen Ondarroako Alameda aretoan "Seaska Inguruan"antzerkia, alboko kartelak agertzen digunez:

Bi emanaldi eman ziren egun berean. Hain handiaizan zen herritarren ikusmina, non berehala saldu zirensarrera guztiak, eta beste bi saio gehiago eman behar izanziren biharamunean, hilaren 28an.

A. Zubikaraik utzitako oharrei ezker eskaini dezake-gu antzezlan horretan era batera edo bestera parte hartuzuten herritarren zerrenda zehatza. (Ikus gehigarria.)

A. Zubikaraik aipatu ez arren, esan behar duguAugustinek berak eta Jose Antonio Arkotxa "Atxukale"kantzezlariak prestatzeko ardura hartu zutela. Bakarlariaketa korua, ostera, Jose Markuerkiagak eta ImanolOruemazagak. Azkenez esan dezagun Jesus Mari Izetapiano joleak -Juan Izeta Bandako zuzendariaren semeak-lagundu zuela Alameda aretoan eskainitako emanaldietan.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

"Seaska Inguruan" antzerkiaren atalak.Goian, 1957ko Gabonetan Ondarroan eskaini zen saioa iragartzeko egin zen kartela.Inguruan, 1957ko Gabonetan Ondarroan eskaini zen antzerki emanaldiko argazkiak.GAO elkarteak garai hartan egin zuen bildumatik hartuak.

259

Nabari denez, herritar askoren elkarlanaren emaitzaizan zen ekimen hura. Beraz, elkarlanari zegokion izenahartu zuten antolatzaileek: G.A.O. (Grupos Artísticos deOndarroa). Izan ere, herritar soilez gain, Ume Abeslariak,Kresala abesbatzak, Parrokiako koruak eta Boga-Boga ron-dailak bat egin zuten antzezlan hura herrian aurkezteko.

EUSKAL HERRIAN BARRENA"Seaska Inguruan" antzezlana ez zen Ondarroara

mugatu. Eibartarrek ere ikusteko aukera izan zuten,1958.01.05ean eguerdian Eibarko Amaya antzokian. Egunbatzuk geroago, 1958.10.15ean, Elgoibarko Odeón antzo-kian ere antzeztu zuen Ondarrroako artista taldeak.

1959. urtean, Bilbora ere iritsi zen Ondarroako tal-dea. Halaber, 1959.01.04ko eguerdirako, Euskaltzaindiakberak antolatu zuen Arriaga antzokian ekitaldi kultural-artistikoa. Honen lekuko dugu alboan agertzen den kartela,Bilboko Arriaga Antzokikoa.

Euskaltzaindiak gero urtero antolatuko zituen jaial-dien lehenetarikoa izan zen Arriagako ekitaldi hura. Euskalkulturaren ikuslehio hartan, bertso, euskal dantza eta euskalmusikaz gain, euskal antzerkigintzari zegokion tokia betezuten Mungiako eta Ondarroako antzerki taldeek.Ondarrutarrek "Seaska Inguruan" antzezlana eskaini zienaretoa lepoz bete zuten ikusleei, txalo zaparrada beroakjaso zituztelarik.

Egun bi geroago honela zioen Bilboko La Gaceta delNorte egunkariak: "...actuación del grupo de Teatro Vascode Ondárroa, que con tanto éxito se presentó en Bilbao eldomingo, en la fiesta anual de la Academia de la LenguaVasca" (1).

Ondarrutarrek eskaini zuten emanaldia erabat uste-kabea gertatu zitzaien ikusleei, egunkari berak hurrengoegunean argitaratu zuen kronikan aitortzen zenez:

"... La actuación del Grupo de Teatro Vascode Ondárroa causó auténtica sensación entre losbuenos aficionados y críticos; se esperaba quizáuna presentación escénica y una calidad de voces abase de la buena voluntad de las gentes deOndárroa y lo que se vió fue un espectáculo de ver-dadera calidad artística, tanto en la interpretación,en plástica como en coro y solistas" (2)

Alfontso Irigoien Euskaltzainak ere ereduzkotzatagurtu zuen Arriaga antzokiko ekitaldi hura:

"Uste degu geroago eta geiago jarraitukodala beste erri batzuetan ere Ondarruko etaMungiakoak eta baita besteak erakutsi diguten bideederra. Baldin orrela bada, ez izan dudarik bateregure nortasuna benetan sendotuko dela" (3)

O n d a r r o a 2 0 0 7

(1) La Gaceta del Norte, Bilboko egunkaria, 1959.01.06.

(2) La Gaceta del Norte, Bilboko egunkaria, 1959.01.07.

(3) Aita Frantsizkotarren Aranzazu aldizkaria, 1959ko martxoa, 78. or.

258 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

1957ko Gabonetan Ondarroan eskaini zen antzerki emanaldiko argazkiak. GAO elkarteak garai hartan egin zuen bildumatik hartuak.

"Boga-Boga" rondailako bi partaide. Iñaxio Aspiazu "Drongeneku" (eserita argazkiaren eskuinetik lehenengoa) eta Paco Arregi (zutik hau ere eskuine-tik lehenengoa), beste hiru mutrikoarrekin batera.

261

EUSKAL ANTZERKIGINTZARIETA EUSKAL KULTURARI BIDEAKIREKITZEN

Profetikoak A. Irigoienen hitz haiek? Horrela dirudi,euskal antzerkiak eta euskal kulturak Euskal herrian barre-na harrezkero izan zuten garapenari begiratzen badiogu.

Ondarroari dagokionez, "Seaska Inguruan" lehenantzerki hark jarraipena izan zuen hurrengo urteetan.Hasitako bideari jarraituz, beste hainbat antzerki musikalere prestatu ziren Ondarroan: "Jaunaren Bidetan" (1959),"Kresaletan" (1962). Antzerki hauek Bilbo, Donostia etaGasteizko aretoetan ez ezik, Euskal Herrian barrena erehainbat herri txikietan eskaini zituzten ondarrutarrek.

1964. urtean Txomin Agirre ondarrutar idazle ospe-tsuaren jaiotzaren urteurrena gogoratzeko Ondarroan eginziren Ihardunaldien karietara, hasierako G.A.O.(GruposArtísitcos de Ondarroa) hura Kresala elkartea bihurtu zen.

Elkarte honen eskutik bide berriak ireki zitzaizkionOndarroan Euskal Kulturari (haurrei solfeoa irakastea, txis-tu eta dantza talde, hitzaldi, zineforum, Umeen Eguna,...)eta Euskarari, bereziki Ondarroako Herri Ikastola sortzekoazpiegitura eskainiz.

Bide berri hauek ireki arren, hasierako bidea ez zenalbora utzi, hala ere.

Alde batetik, musika-antzerki berriak prestatu zirenOndarroan: "Mariñelak" (1968), "Atako bandan" (1970kohamarkadan). Eta aurretik emaniko musika-antzerkiak ereherrian berrantzeztuaz gainera, Euskal Herri osoan barrenaibili zen Ondarroako Antzerki taldea bere lanak antzeztuz,Euskal Antzerki munduan talde erreferentziala bilakatuzelarik 1960-1970 hamarkadan.

ERAGOZPENAK GAINDITZENIrakurle bat baino gehiago ohartu da dagoeneko nola

litekeen antzerkia bera euskarazkoa izan, eta propagandagaztelera hutsez egitea. Kontraesan nabarmena, dudarikgabe.

Baina kontuan hartu behar dugu frankismoarengarairik zitalenak zirela urte haiek. Han zeuden Bilbonantzerkiak eta antzeko kultur ekintzak begi zorrotzez eta"mano de hierro" kontrolatzeko gertu bi kontrol frankista:Infomación y Turismo bulegoa, lehenik, eta Gobernu Zibilagero.

Halaber, "Seaska Inguruan" antzezlanak ere, JesusenJaiotza eta honen inguruko gertaeren irudiak azaldu arren,bi kontrol horiek gainditu behar izan zituen, dagokionkanona ordainduta gero, jakina. Erdaraz propaganda egiteabaino eskakizun larriagorik inposatu zuten Bilbotik.Euskarazko antzerkia ematea nahi bazen, honekin batean,saio berean, erdarazko beste ikuskizun bat eskaini beharzen nahitaez.

Antolatzaileei ez zitzaien beste biderik gelditu,"Seaska Inguruan" eman zen ekitaldi guztietan "El GranVillancico Español" musika-antzerkia ere antzeztea baizik.

Han atera ziren Alameda Aretoko eszenategira hiruartzain, -gaztelarra, andaluziarra eta galegoa- bakoitza berelurraldeko jantziekin apainduta eta musika-tresnak eskue-tan zituztela, eta ijito bat. Laurok Jesus jaioberria agurtzengaztelerazko abestiekin.

Giro kontrolatzaile honen beste ezaugarri bat dugu1959. urtean Euskaltzaindiak berak Arriaga antzokian anto-latutako ekitaldi kultural-artistikoa iragartzeko argitaratuzuen kartela bera. Gaztelera hutsez, halabeharrez!

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

260 O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

Bilboko Arriaga antzokiko ekitaldiko argazkiak. BEATRIZ ZUBIKARAIK EMANAK

Bilboko Arriaga antzokiko ekitaldiko argazkiak. BEATRIZ ZUBIKARAIK EMANAK

263

GEHIGARRIA:1957ko gabonetan antzer-kian parte hartu zutenenzerrenda. (A. Zubikaraikbere eskuz eginiko zerren-da. Beatriz alabak emana)

IRAGARLEJoaquin Azpiri

ANTZEZLARIAK

I. IRUDIAN:

Mari: Amaia Aulestia,

Simone:

Aintzane Aremaio.

Aingerua:

Jesus Mª Agirre.

Fede: Gabica.

II. IRUDIAN:

Jose A. Arcocha.

Francisco Solabarrieta.

Paco Arregi

Javier

Azpillaga.

Gaizka Urresti.

Liborio Urrutia.

III. IRUDIAN:

Mari: Amaia Aulestia.

San Jose: Peli Garitano.

Gizona: Gregorio Ituarte.

IV. IRUDIAN:

Artzañak:

Jose Mª Azpiri.

Juan Balenciaga.

Iñaki Ugartechea.

Mikel Lersundi.

Josu Lersundi

Andima Lersundi.

Azpillaga.

Liborio Urrutia.

Aingeru:

Agustin Aristondo.

Aingeruak:

Jesus Mª Agirre.

Agustin Aristondo.

Francisco Ibaibarriaga.

Jesus Mª Badiola

Ramon Landaribar.

Juan Cruz Bakeriza.

V. IRUDIA:

Abel:

Jesus Mª Bedialauneta.

Salome: Maite Arriola.

Nile: Pilare Badiola.

Barrabas: Jose Beitia.

Kaifas:

Pablo Marcuerkiaga.

Beronike: Tere Iceta.

Lide: Lide Arriola.

ABESBATZA

EMAKUMEAK:

Amaia Aulestia.

Ana Mª Alegria.

Trinidad Bengoetxea.

Conchita Elu.

Iciar Aulestia.

Genochu Barruetabeña

Maite Arriola

Lorea Bedialauneta.

Garbiñe Bedialauneta.

Mª Angeles Marcue.

Zuriñe Muguerza.

Margarita Arrizabalaga.

Mª Begoña Aguirre.

Mª Angeles Alegria.

Mª Asun Arambarri.

Pilare Badiola.

Clarita Urresti.

Montserrat Baitia.

Julita Olabarria.

Teresita Iceta.

Miren Arriola.

Lide Arriola.

Mª Jesus Burgaña.

Rosita Burgoa.

GIZONEZKOAK:

Boni Iturriza.

Fco. Urresti.

Segundo Egaña.

Pruden Landaribar.

Gotzon Odriozola.

Pedro Bengoechea.

Jaime Añorga.

Luis Iriondo.

José Astelarra.

Javier.

Ignacio Ugartechea.

Joaquin Azpiri.

Jose Mª Echaburu.

Victor Chacartegui.

Bartolo Elu.

José Solabarrieta.

Kepa Badiola.

Agustin Bengoechea.

Gaizka Urresti.

Agustin Zubicaray,

Jose Marcue.

Jose Luis Arteche.

Gregorio Ituarte.

Perico Abadea.

Pedro Odriozola.

Jose Mª Urresti.

Jose Angel Arrieta.

Domingo Ituarte.

Andres Portu.

José Egea.

José Elu.

RONDAILA

Aspiazu.

Mikel Lersundi.

Paco Arregi.

Gaizka Urresti

Domingo Ituarte.

Luis Ituarte.

DECORADOS

Paco Arregi.

Arenosa.

José Mª Alegria.

José Ramón Jauregui.

Juanito Rementeria.

VESTUARIO

Mª Alberta Echevarria.

Isabel Echevarria.

Angelita Beitia.

Garbiñe Arambarri.

Consuelo Arechaga.

Mª Angeles Ituarte.

Paquita Osa.

Angelita Aristondo.

Ana Mª Alcorta.

Mª Carmen Pradera.

Mª Pilar Saenz.

OHARRAK1. Zerrenda hau A.Zubikaraik berak bereeskuz idatzita utzi zigun,alboko orriak adieraztendigun bezala. Berak idatzi-tako moduan transkribatudugu, erdal grafiaz, alegia.Euskarak garai hartan pai-ratzen zuen zapalketarenlekuko isila bezain esangu-ratsua

2. Zerrendako hutsuneakbetetzen:

2.1. I. Irudian ager-tzen dena Jose MariaGabika mutiltxoa izan zen.

2.2. II. Irudian ager-tzen den Azpillaga, JonAzpillaga bertsolaria. EtaJabier Uribe Javier izenhutsaz agertzen dena.

2.3. Abesbatzakogizonezkoen artean Javierhutsaz agertzen dena JabierR. Solabarrieta "Urrutxe"dugu.

2.4. Rondailako par-taide moduan azaltzen denAspiazu, Iñaxio Aspiazu"Drongeneku".

2.5. Dekoratuen egi-leen artean Arenosa deiturasoilik agertzen da A.Zubikarairen zerrendan.Arenosa hiru anaiek partehartu zuten: Rikardok,Luisek eta Martinek.

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

262

Beste zailtasun bat Ondarroan bertan sortu zen.Ondarroako parrokoa zen Pedro Arakama jaunaren aldetik,hain zuzen. Honek ez zuen batere gogoko emakumezkoaketa gizonezkoak elkarrekin abestea elizetan. Izan ere, garaihartan, Ondarroako elizan eta beste hainbat elizatakokoruetan ez zuten emakumeek gizonezkoekin batera abes-ten. Eta oso zaila egiten zitzaion emakumez eta gizonezkozosatutako koruak elizetan abesten ikustea, kontzertuetanizan arren.

Honetaz 1957. urte berean gertatutakoa aipatuko duthemen, gai honetaz D. Pedro Arakama parroko jaunak zeu-kan pentsaera argi eta garbi islatzen baitu. Lehen aipatu dutErramu Igandean Musika-Emanaldia eskaini zelaOndarroako parrokian, non elkarrekin abestuko zuten ema-kumezkoek eta gizonezkoek. Ezertan hasi baino lehen,kontzertua antolatzeko asmoa Parroko jaunari berari jaki-narazi zitzaion, bidezko den moduan. "Badakizu horretara-ko Obispaduaren baimena behar dozula" izan zen bere

erantzuna. "Baina ez dozu eskatu behar elizan kontzertuaemoteko baimena bakarrik. Baita Obispaduak berak bai-mendu behar dau andrazkoek eta gizonezkoek alkarrekinelizan abestea be".

Kontzertu hura eman zen Ondarroako elizan,Bilboko Gotzaitegitik aipaturiko baimen bikoitz hori ida-tziz ekarri eta gero.

"Seaska Inguguran" antzerkia prestatzeko garaianparroko jaunaren oniritzia behintzat beharrezkoa zen, gauregun "Kalapitxi" Haur Eskola den eta garai hartan ArrantzaEskola zenaren lokalak erabili nahi baitzituzten antolatzai-leek, bertan gauetan antzerkia entseiatzeko. Antolatzaileenkezkak eta beldurrak berehala desagertu ziren. Parroko jau-nak Arrantza Eskolako gelak erabiltzeko baimena emanbaitzuen inolako eragozpenik gabe. Parrokoaren jarrerabaikor honetan eragina izan ote zuen A. Zubikarai beraantzerkiaren idazlea izateak? Bai, agian. A. Zubikarai beraPedro Aracama jaunaren lagun mina zen, izan ere.

O n d a r r o a 2 0 0 7

Ondarroako Antzerki Taldeko kide batzuk Laredoko "Batalla de las Flores" jaian.

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

265O n d a r r o a 2 0 0 7264 O n d a r r o a 2 0 0 7

Ondarrun badira, besteak beste, bata bestearengan-dik bereiztuta dauden bi hizkuntza komunitate. Bihizkuntza komunitate hauek kaletarron hizkera eta

arrantza munduan ari direnaren artean bereizi behar dira.Behin Ondarroako arrantzaleen lexikoaren zati eder batbildu ondoren honako honetaz konturatzen gara: alde bate-tik, bi hizkuntza komunitate hauen garapena oso markatuaizan dela –azken bi hamarkadetan batez ere-. Arrantza,herriaren ardatz nagusi eta ia bakarra izatetik, arrantzamundua errealitate soziolinguistiko antzekoa dutenek osa-tzetik, beste muturrera joan gara azken hamarkadatan.

Arrantza eremuak geroz eta eragin gutxiago daukaherritarron egunerokotasunean. Eremu mugatuetara labur-tzen da horko jakintza. Lehorreko lanak –enpresak eta abar-geroz eta indar handiagoa hartzen ari dira eta gaur egunarrantza mundua osatzen duten pertsonen historia soziolin-guistiko zein kulturalak oso anitzak dira. Honek, konplexu-tasun berezia ematen dio gaiari eta nola ez, hau dena lehen-bailehen jaso eta antolatzearen beharra agerian uzten du.

Goian esandakoaz gain badira beste zenbait elemen-tu azpimarratu nahi nituzkeenak ere.

1. Egun, euskara beraren garapena dela eta, euskarazemandako hezkuntzaren eragina –oso modu estandarreaneta eremu espezifikoetako hizkerei arreta handiegi eskainigabe-, bere topeak jotzen ari da. Bidean itzelezko ondareaari gara uzten –galtzen esango nuke nik-. Hau berreskura-tze bidea egin nahi izan dut Ondarroako arrantzaleen lexi-koa lanaren bidez.

2. Arrantza munduaren eraldaketa –gailuak, untziak,bertan aritzen den giza taldea- nabarmena izan da eta izatenari da. Hala ere, egun, 60ko hamarkadan ez bezalaxe, erre-alitate soziolinguistiko eta kultural aniztasuna da arrantzamunduaren adierazle nagusietako bat –besteak beste-.

3. Herritarrongan arrantza munduak duen garrantziaespezifikoaren galerak eragin zuzen-zuzena dauka bertakomundu lexikala galtzen joatearekin.

Honek guztiak, arrantza eremuko hainbat unitatelexikal arrantzale gutxi batzuen buruetan baino ez geratze-ra eraman du. Badira baina lexikalizatu egin diren hainbateta hainbat hitz. Lexikalizatuta dauden unitate hauek, haienjatorrizko esanahia galdu egin dute –sarri askotan hau adie-razteko erabiltzen ziren errealitateak desagertu egin direla-ko; bela desberdinen izenak, txalupa izenak, haizeak...-.Kasurik gehienetan hauek ez dira eraldatu, ez dute kaleta-rron hizkeran bestelako erabilera pragmatikorik adierazteneta desagertze bide larrian daude –beti ere hau dena jaso etaberreskuratzen ez badugu-.

4. Ondarroako arrantzaleen lexikoa hiztegian 3.000sarrera inguru jaso eta dokumentatu dira. Hauetatik 271dira, gutxi gora behera, euskara ez den bestelako hizkun-tzaren batetik datozen moduan jaso ditugunak (erd.)–gehienetan, “ondarrutar erara” emanda, noski- ABÁNTE(LÍBRE) / ABÁNTE (TÓDO) / aberíxa / adósa / ála / ALÁ-ARRÍO ...-. Kontuan izan behar dugu badirela beste hainbathitz, nahiz eta jatorriz euskara ez den beste hizkuntza batizan iturri, gaur egun euskarak bere egin dituenak –alturí /bajurí / marí-. Hauek ez ditut (erd.) signoarekin identifika-tu. Honekin batera, hiztegian jaso den hainbat unitate lexi-kal orain arte dokumentatu gabeak dira - 462-. Honek, eus-kararen aberastasunaren alde jokatzen du.

5. Gaztelaniaz ez diren bestelako hitzak ez dira askoagertzen gure arrantzaleen hizkeran. Era horretako unitatelexikalak gailu berrien markarekin identifikatzen diragehienetan: rrollíne / mustánga ...

Esan dugu, galduta dauden hainbat eta hainbat hitzdaudela arrantza eremuan; beste batzuk jatorrizko eremua-ren kontestutik guztiz kanpo erabiltzen dira, eta normaleanez dugu ezagutzen arrantza munduko hitz bakoitzaren jato-rrizko erabilera pragmatikoa. Hainbat hitz, eskeleto bainoez dira; historiaren zati bat deskribatzeko balio izan dute-nak baina gaur egun guztiz jokoz kanpo geratu direnak.Erabilera pragmatikoaz hitz egin aurretik baina, dagoena-ren berri eman eta hau guztia jaso eta antolatu egin beharda. Beti ere, bestelako erabilera bat eman nahi baldin

ONDARROAKOARRANTZALEEN LEXIKOA

O N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A

Mikel Etxaburu Osa

Artikulu hau Mikel Etxaburuk eginiko doktoradutza tesiaren zatitxo bat besterik ez da. Mikelek Ondarroakoarrantzaleen lexikoaren ikerketa burutu du, eta milaka berba batu eta sailkatu ditu.

267

2.01: ABÁNTE (LÍBRE) (erd.)

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: Iz.

Def.: itsasontzia abiadura normalarekin –abiaduraertainarekin- aurrera egin adierazten duen espresioa (ME)

Zitak: erria, abante libre! /enpalmaten dabe, ama-rraten dabe grilletias a da abante libre/ iru lau metro faltadala amodera, geldi geldik ipiñi, para, atzeabe engrilletaamen, "erria" "abante libre", amentxe be atzeko paluneukitxen dau disparadora eta beran engantxi serana etaabante libre (BL)

Saila: nabigazioa eta portua

2.02 : ABÁNTE (TÓDO) (erd.)

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: Iz.

Sin.: dana emonda (BL)

Def.: makina bere gorengo indarrean ipini eta aurre-ra egin adierazten duen espresioa (ME)

Zitak: bat ureta botaten amun, bafora abante todo(BL)

Saila: nabigazioa eta portua

2.03 : ABANTÍN (JÚN)

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: Ad.

Def.: itsasontzia aurrera doanean adierazten duenespresioa (ME)

Zitak: ori kasan du, abantin du (BL)

Saila: nabigazioa eta portua

3. abaríxo//abarixú (Pollachius pollachius)

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: Iz.

Def.: itsas arrain txikia (ME)

Datu Entzikl.: bakallaun itxuri dakar bixkat, askoikes. Erditxik goratxua bixkat marroixki re bera, eta burumarroixki te besti surixki, eta jateko aragixe bigunaua raeta gatza emoten gako ... Ik. Trans. (PE).

Eneko Barrutia: Juan Franciscok Muus etaDahlström-en liburuko "abadejo"-ari ez eze, Pllachius plla-chius;"carbonero" arrainari ere, Pollachius virens, haladeitu zion. Azkenengo honegatik bastotxuagoa dela etaBilbon merkeago egiten duela esan zuen EB (02) 86 orr.

Zubikarai: AZ(01)

Azkue: ABARIO (B-ond), (V. Abalaio) (B-l), unpececillo de mar.

Orot. Euskal Hiztegia: ABARIO (V-m), un pececi-llo de mar

Julián Amich: ABADEJO: Pertenece a la familia delos gádidos, en la que están incluidos la faneca y otrospeces semejantes. Tiene el cuerpo alargado y todos losradios de sus aletas son blandos.

Hiztegi Batua: (-) / UZEI: abadira

Ingl.: pollack

Frants.: lieu jaune

Gazt.: abadejo

Saila: arrantza espezieak. Arrainak

4. aberíxa//aberixí (erd.)

Elkarrizk.: Trini/Bego

Kateg. gram.: Iz (Egon, eduki) aberia.

Def.: gailuren bat apurtzen denean jasotako kaltea(ME), adibidez: tarratara andixe sarin (T/B)

Zitak: (...) euki bir de beti albokuas kontu, aberixaikeinbaik/eta atzekuk erutetxus situasiñoi utzak, aberixatadunak ixebes (BL) / Ebaixun suk treñe ta aberixi erdi-erdi-xan iual (T/B)

Datu entzikl.: brasa bi te, sortzi brasa ta, eun brasabari, orrek dis aberixak (T/B)

Orot. Euskal Hiztegia: ABERI (Lar, Aiz). <<ave-ría>> y <<gastos>>

Julián Amich: AVERÍA: Daño que recibe la embar-cación o su cargamento.

Hiztegi Batua: (-)

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

266

badiogu sarreraren bati, hau egon badagoela dokumentatubeharko dugu eta unitate lexikal jakin hau zer testuinguru-tan eta zer adierazteko erabiltzen zen jakin. Biak diragarrantzitsuak; jatorrizkoa ezagutu, oraindik erabili ahalbadaiteke erabili, eta kaletarron eremuko beste hainbat gau-zatarako moldatu.

Egindako lanaren helburua ez da izan azterketa kon-paratiboa egitea ezta soziolinguistikoa ere. Hala ere, argiadierazten da Ondarroako arrantza munduko lagunek hiz-kera eremu mugatu eta zedarritutako bat daukatela, propiodena, non hainbat gauza partekatu bai baina beti ere ikus-pegi propio batetik abiatzen dena. Gazte hizkuntzatik era-bat galduta dauden erregistro lexikalak dira gehienetan.Eskolatzeak ez du daukagun ondarea oinarri izan.Eskolatze estandarretik zehatzera igaro behar gara. Jakintzaorokorretik jakintza espezifikoetarako norabidea egin behardugu. Horretarako garrantzi handia dauka modu dibulgati-boan, hezkuntzarako materialak sortzearen alde egin dai-tezkeen lan guztiak.

Aurrean ditugun orriek, dagoenaren zati baten berriematen du. Ez inondik ere guztiarena. Horrela, oraindikjasotzeko asko geratzen dela aldez aurretik jakitun izanda,aurrera begira egin daitekeenerako abiapuntu izan nahi du.

A1. abakándo//abakandú: (Homarus gammarus)

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: Iz.

Sin.: misera (UZEI)

Def.: ABAKANDO: itsas oskoldun hamar-oina, ota-rrainaren antzekoa, baina urreko hankak hagin handiz hor-nituak dituena (IS)

Zitak: atrapaten dau enjeneralin abakando bat edobeste (BL)

Azkue: ABAKANDO (B-l), cierta langosta de mar.Algunos creen que no es la misma langosta, sino un pezmuy parecido llamado por algunos <<bogavante>>.

Orot. Euskal Hiztegia: ABAKANDO (V-m),Bogabante

Julián Amich: BOGABANTE: crustáceo conocidotambién con los nombres de <<lubricante>>, <<locánta-ro>>, <llamanto>> y otros, asimismo de carácter local; esde gran tamaño y resulta difícil hallar langostas que le supe-ren en talla.

Hiztegi Batua: (+)

Ingl.: common lobster / European lobster

Frants.: homard / homard européen

Gazt.: bogavande / bogavante europeo

Saila: arrantza espezieak. Bestelakoak

2. abánte

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: Iz.

Def.: aurrera egin adierazten duen espresioa

(ME)// ABANT: arraunean aurrerantz egin (IS)

Zitak: seuk sentiuten sendunin arek bota da suk alaetxen sendun de, abante / erria, botaten san arrixe lelengota asten san amu juten treotzara ta abante / barku abantejuten da ta sari / beti patroik abante, ta estu te abante ta,estu te, eoten da beti defensa (BL)

Orot. Euskal Hiztegia: ABANT (Vc, G, L ap. A; Aq352), acción de remar.

Julián Amich: AVANTE: Expresión indicadora dedelante o adelante. / Voz de mando para que se comienze aremar o a moverse la máquina para hacer avanzar al buque.

Hiztegi Batua: (-)

Ingl.: forward

Frants.: avant

Gazt.: avante

Saila: nabigazioa eta portua

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

Abakandu

Abarixu

269

7. ábrot // abróta (spanis pagus)

Elkarrzk.: AZ

Kateg. Gram.: Iz

Def.: arrain mota (ME)

Hiztegi Batua: (-)

Saila: arrantza espezieak. Arrainak

8. (errebísas) adosá (erd.), adosá(tu), adosáten.

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: ad.

Def.: lotu (ME)

Datu entzikl.: errebise soki re, buelta bi emon sokiaite... (BL)

Zitak: bira eta enjeneralin etorten da ona gora, taetxen dau errebisas adosa (BL)

Saila: arrantza eragiketak/maniobrak

9. agarrá (erd.), agarrá(tu), agarráten.

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: ad.

Sin.: arrañak kolpe eiñ/ arrañak ten eiñ (BL)

Def.: arrainak amua irentsi (ME)

Zitak: bi jungo ri eta onei estotza agarraten, etaagarrateotza onei, a seuk be etxesu matxetu (BL)

Saila: arrantza eragiketak/maniobrak

9.01: (APÁXU) AGARRÁ

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: ad.

Def.: arrainak apaixua irentsi (ME)

Zitak: apaxuk juten di amabost, amasei apaxokasan, beti patroik ikusi bir dau ia nun agarraten dabenarrañak (BL) /da arrañe eta aiñ itxutute eoten da gero arra-ñak agarratetzanin lumin barrun dan amuai... (DM)

Saila: arrantza eragiketak/maniobrak

9.02: (ARRÁÑAK) AGARRÁ Ik. Píka

Elkarrizk.: Domeka M.

Kateg. gram.: ad.

Sin.: pika (BL)

Def.: arrainak amua irentsi (ME)

Zitak: arrañak agarratetzanin lumin barrun danamuai (DM)

Saila: arrantza eragiketak/maniobrak

9.03: (MALUTÍ) AGARRÁ

Elkarrizk.: Boni L.

Kateg. gram.: ad.

Sin.: maluti jan (BL)

Def.: arrainak maluta irentsi (ME)

Zitak: botaten dau eta iual arratzalde gustin atunakestotza malutiai agarra (BL)

Saila: arrantza eragiketak/maniobrak

10. aibárt // aibárte (ez dut aurkitu)

Elkarrzk.: AZ

Kateg. Gram.: Iz.

Def.: arrain mota / Azkuek, Jibarta lez erabiltzen du(ME)

Hiztegi Batua: (-)

Saila: arrantza espezieak. Arrainak

11. aingéro//aingerú (Squatina spp.)

Elkarrizk.: Patxi E.

Kateg. gram.: Iz.

Def.: borobil itxurako itsas arraina, kolaioen familia-koa (ME)

Datu entzikl.: kolaxuk eta ixaten dis ba? Kolaxosarrak ixaten dis andixauak eta txikixauak eta danetaikukdas, marraxun antzeakuk eta orrek. Ik. Trans. (PE).

Zubikarai: AZ(01)

Azkue: AINGERU GUARDAKO (G-don), raya,pez marino de cabeza muy pequeña en relación á su cuer-po, que es casi circular; anda casi tocando el fondo (delagua).

Julián Amich: ANGEL: Especie de peces interme-dios entre los escualos y las rayas, pues en algunas clasesdel mismo, tanto por su conformación externa como por suestructura interior.

Hiztegi Batua: (-) / UZEI: aingeru goardako

Ingl.: angelfish

Frants.: ange de mer

O n d a r r o a 2 0 0 7

O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A

268

Ingl.: to sustain damage

Frants.: s´avarier

Gazt.: avería

Saila: bestelako gaiak

5. abixói (Atherina presbyter)

Elkarrizk.: Patxi E.

Kateg. gram.: Iz.

Def.: ABIXOI: itsas arrain txikia, antxoaren antze-koa baina bizkarrean bi hegal dituena (IS)

Datu entzikl.: Abixoi re e, olako palanka txiki-txiki-xe ixanda lantxeik. Palanka txikixe be eoten da, palankaku-mi, bañe abixoi ixaten da antzeaku, bardiñe ixanda lan-txeik, bixkat txikitxua. Ori gexen bat etorten san arrastekosarin mallata, eta txikixe ixaten san da, esta arrain sabalaplatuxin eta lantxeik eta au txikixe ixaneran ba,aragi gitxiakar, estosu aprobetxaten jateko eta bota etxen san ori (PE)

Zubikarai: AZ(01)

Dok Azkue: ABIXOI (G-don), pececillo sin sangre,parecido a la anchoa.

Dok Eneko Barrutia: abotxaren antzeko arraina.Dimasek (Mundakako arrantzalea) abusaren barruan arras-tan atrapatzen den mota hori izan liteke. EB(02) 86 orr.

Orot. Euskal hiztegia: ABIXOI (G-bet ap. A; ArzdiPeces; Fau Mar, abixui (Zubk Ond.; Fau Mar)

Hiztegi Batua: (-) / UZEI: abixoi

Frants.: cabassoun + prêtre

Gazt.: pejerrey + abichón

Saila: arrantza espezieak. Arrainak

6. ábriñ // abríña (Galeus melanostostomus)

Elkarrizk.: AZ

Kateg. Gram.: Iz.

Sin.: kolaio

Def.: arrain mota (ME)

Gazt.: colayo

Hiztegi Batua: (-)

Saila: arrantza espezieak. Arrainak

O n d a r r o a 2 0 0 7

Sarekonpontzaileak: Hamaika "ABERIXA" konpondu dituzte 1934ko argazki honetan eserita agertzen diren Josefa Badiola Aramaiok "Joxpa Monuk"(argazkiaren eskuinean) eta bere ondoan dagoen sare konpontzaileek. Une honetan "Maria Nieves" saretako txaluparen sareak konpontzen ari dira,.

Tente, Ana Laka, "Ana Gartzia", txaluparen jabea.

AKATSAK ZUZENTZEN

ONDARROA 2007, ONDARROA 2006 ZUZENTZEN. (186. orrialdea)

Ondarroako Frontoian, 1925eko irailaren 27an, Portugaleteko estropadak irabazi ostean, KANTAURIKO TXAPELDUNAK. (Hurrengo urtean, Kontxakoa irabaziko zuten).

Tente ezkerretik eskumara: Urrosolo Alejandro "Atxazpi"

Osa Manuel "Iharra"Azpiri Larrinaga Jazinto "Pello"

Aldarondo SalbadorBeitia Arrizabalaga Juan Bautista "Junbaiste"

Arantzamendi Mugartegi AgustinZubikarai Urresti Sebero "Alli"

Akarregi Etxebarria Bixenti "Zentollos"Arantzamendi Luis "Atanasio"

Uribe Lorenzo "Sandia"

Makurtuta edo jarrita, ezkerretik eskumara: Aulestia Jauregi Angel "Danbala"

Iturriza Jose Mari "Txikito de Ondarroa"(aita lau aldiz eskondutakoaren semea)Arakistain Modesto "Trotixe"

Bakeriza Ituarte Sotero Burgoa Arrizabalaga Kasimiro "Oiloneku"

Osa Gazagaetxebarria Isidro "Txomin Astilleroneku"Beitia Arrizabalaga Jose

ONDARROA 2007, ONDARROA 2006 ZUZENTZEN. 193. orrialdean, Santa Klara eguneko meza emateko Santa Klarako ermitaragarraiatzen zen armonioaren pisuari buruz, zera argitzen digu TxominSolabarrieta, gure laguntzaile finak: "Guk ezagutu izan dugun Antiguako armo-nioak, pisuari dagokionez, (...) lepoan erraz eramateko modukoa" zen

ONDARROA 2007, ONDARROA 2006

ZUZENTZEN. 89 orria; Pedro Larrañaga

Aranguren barik, Pedro"Salau" Larrañaga

Bedialauneta da.

ONDARROA 2007, ONDARROA 2002 ZUZENTZEN. 37. orrialdean agertzen den argazkiaren oinak honela dio: "1956ko abuztuaren 17a. I. Arrantzale Eguna. Banda partaideak Antiguako Amakaletik gora. Umeak eurei segika". Datari buruz I. Arrantzale Eguna 1957ko abuztuaren 17an ospatu zela zuzendu behar dugu, eta ez1956an.

270