TARiHTEN GÜNÜMÜZE • • •
KUR'AN ILIMLE·RI • A. ••
ve TEFSIR USULU
Dem. No: ?Cjt'/0/. .
TAIZ·b·
iLiM YAYMA VAKFI
Kur'an veTefsir Akademisi
©ilim Yayma Vakfı Kur'an ve Tefsir Akademisi Kur'an ve Tefsir Akademisi Ara§tırmalan: Ol
Tarihten Günümüze Kur'an ilimleri ve Tefsir Usü/ü
Editörler Bilal GÖKKIR Necdet YILMAZ Ömer KARA Muhammed ABAY Necmettin GÖKKIR
Redaksiyon Bilal GÖKKIR Necdet YILMAZ
Grafik Tasarım: TN iletişim Baskı: Özkan Matbaacılık/ ivedikAnkara
ISBN 978-605-5932-27-5 1. Baskı: Ağustos 2009
Yazılardaki üslup ve hukuki sorumluluk yazariara aittir.
ilim Yayma Vakfı Kur'an ve Tefsir Akademisi Molla Hüsrev Mahallesi Akifpaşa Sokak No:2 34134 Vefa, Eminönü 1 istanbul tel.: 0212. 511 22 90 - faks: 0212. 511 22 90 e-posta: yazakademisi@gı:nail.com
B. GÖKKIR • MERYEM SÜRBI KISSA!ARINDA DIL ve 0SLUP~213
Meryem Süresi Kıssalannda Dil ve Üslup
Bilal GÖKKIR
Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi ilahiyat Fakültesi
Bu çalışmada Meryem Süresi'nde yer alan altı kıssanın dil ve üslubu üze
rinde duracağız. Sürede kıssalann yer almasından da anlaşılacağı gibi Meryem
süresi, Mekki sürelerdendir. Süre Mekki sürelerin başlıca özelliklerinden olan
Mukattaa harfleri ile başlaması, secde ayeti içermesi', .Js- lafzının yer alması2 , ve p·eygamber kıssalannın bulunması gibi özellikleri taşımaktadır.3
Başta bulunan Hurüf-ı mukattaa dışında, sürenin yapısal anlamda iki ana
bölümden oluştuğu görülmektedir: Kıssa (2-58) ve Cedel (59-98).
Burada bu iki bölüm hakkında genel bilgiler vermeden önce bu bölümlere
hakim olan fasılalar üzerinde duralım.
Sürede 2-33 ayetler arasındaki fasıla \,ı- ile başlar; ayet 34'te konu deği
şimiyle birlikte fasıla değişir ve .:.~-;luF bazan r-ı- halini alır. Sürenin 34. aye
tiyle birlikte aslında kıssa içinde cedel k~ndini göstermektedir. Zira burada
hakkında tartışmalann olduğu Hz. İsa konusunda son sözün ortaya konduğu
ı Meryem 19/58. ı Meryem l9n9ve 19/82. 3 Mekki sürelerin özellikleri için bkz. Zerkeşi, Burhan, l/188-189; Suyüti, ltkan 1129; Suphi Sa
lih, Mebahisft Ulümi7-Kur'dn, İstanbul ts., s. 181-182.
214~KUR'AN ILIMLERI ve TEFSIR USOLO
vurgulanmaktadır: .SJ~ ~ ı.s~ı .J;jı J.;i F-; .:,;ı~~~·. Kanaatimizce burada dikkat çekilmesi gereken bir başka metinsel özellik ayet 34 ile birlikte İsa'nın
ismi~n ilk kez anılmış olmasıdır. Kıssada bir bebekten söz edilmekte ancak
isim verilmemektedir. Kıssanın İsa hakkınqa olduğunu bilmeyen biri için ya
da zihin olarak İsa ismine yoğunlaşmamış biri için aniden "Meryem oğlu İsa
bu işte ... " sözleri oldukça çarpıcı olsa gerektir. Bu çarpıcılık aynı zamanda fa
sıla ile de güçlendirilmiş gözükmektedir. Bu nedenledir ki ayet 41 ile birlikte
İbrahim kıssasına geçildiğinde ~- fasılasına tekrar dönülmektedir . ...,.,GS:iı ..; j1ıj tl ~L ~i ~ı - ı-·ı. 4 - - ---; - - u • ~C;!.
Kıssa bölümündeki bu yapısal özellik, kıssa ve cedel bölümlerinin fası
lalar yoluyla da belirginlik kazandığını gösterir mi? Kıssa içindeki cedel için
söylediğimiz bu kanaatİ bizzat kıssadan cedele geçiş olan sürenin 59. ayeti ve
sonrası için söylemek mümkün gözükmemektedir. Zira bu geçişte fasıla değiş
memektedir. Değişim sadece fasıladaki harflerin seçiminde olmaktadır. Zira
müşriklere karşı söz konusu sert eleştiriler arttıkça aynı zamanda bu üsluba
da yansımaktadır. Nitekim ayet 75 den itibaren fasılalann b- ve ~ı3 halini aldığı
ve bazan şeddeli olarak geld_iği görülmektedir.
Sürede dikkat çeken bir başka yapısal özellik ise, vahyin muhatabı olması
hasebiyle Hz. Peygamber'in zaman zaman sürede yer almış olmasıdır. Mukat
taa harflerinin peşi sıra gelen ilk ayette kendirıi ~.J ifadesi ile gösterir. Te'vilatu Ehli's-Sünne adlı tefsirinde, Ebu Mansur Muhammed el-Maturtdi (v. 333/944)
Çjj ~J.;;. ~.J t;;.._) j:, ayetini açıklarken, ayetin Hz. Peygamber'in nübüvvetine
delil teşkil ettiğirıi -söyler. Zira der Maturtdi, ayet "Rabinin kulu Zekeriyya'ya
rahmetiiü" kitap ehline anlatarak, onlara kendi kitaplannda olanı haber ver
mektedir.s Hz. Peygambere hitaben "senin Rabbin" ifadesi üslüp olarak Hz.
Peygamber'i sürece ve olaya dahil etmektedir. Nitekim bu yolla, Hz. Peygam
ber'e destek verilmekte, tarihsel olaylann ve bazen de tartışmalann içine çekil
mektedir.6 Tablo halinde gösterecek olursak:
Kr-ş:Kutilb, et-Tasvinı'l-Fenniji'l-Kur'ciıı, 1966, s. 91-92 (Türkçe çevirisi, Kur'an'da Edebi Tasvir, çev: Süleyman Ateş, Ankara 1967, s. 164-168). Maturidi, Te'vilatıı Ehli's-Sünne, 31257.
6 Ayet 9'da l!;j. .!.ı; ~j J.i .;.. & .i.lj ~ j; ; d.J Jli .!.u:iS" ju şeklinde yer alan d.J ifade~i ve devamındaki 2. tekil şahis kullanımlan "zekeriya'ya himp etmektedir. ayet 36'da ise J.J <lıı ~~
B. GÖKKIR • MERYEM SORESI KISSAlARINDA DIL ve 0SLUP~215
19/2
19/64
19/68
19/71
19/76
Ayet 75'te olduğu gibi J ile hitabın doğrudan Hz. Peygambere yapılmış olması, Kıssalann sunumunda i~G ifadesi ile Hz. Peygambere hitap edilmesi
aynı şekilde Peygamberi vahiy sürecine dahil etmektedir. 75. ayetle başlayan
"Peygamber'e doğrudan hitap" 76, 77, 83, 84, 97 ve 98 ayetleri ile sürmekte
dir. Tablo halinde gösterecek olursak:
19/75 ~t.:.ıı G~ ..;.,ı.l;iı Gl .)J~;. ı; GG 1~\ J;. ıl.: ~t.;.;.}ı j ;~ ~iJ.Jı ,_}.Si:; j
J J .,. " , - ...
ı~ J;J.i; 615::: ~; :; 5~
19/77 ~.. # {, .. .. - .. :ı:; ı .. t
ı..u-- ')ı; 7-: 'l Jt;' 8GI.ı )s' .ilı : 'r·ı 'JJ c:r-'J 'J --~ c.?_ ~';'
19/83 #1. ,,_, .. • .. :; ı:ı t :1- .. -; jı ~jj ~~tS:Jı ~ ~ç.;Jı U.::.jı li\ ı.:;j ~ı
19/84 ,lç. ~i;; ~ı r+:lc. j;.;r Jl.i . -19/97 ıii ~ .: - · !- fiı )-$ .!.ı;ı..::..ı., 'ı.ı- ·- ~u y ~ J~ J . --- ~ - .-_ • - -~ o r- '
19/98 ıjJ ~ e:.s _;i ~i :.r ;.P ~ j; .:ıj :.r ~ ıii:.i ;S'j ... "" "" ... .. ...
Üslup açısından üzerinde durulması gereken hususlardan bir diğeri de,
sürenin iç örgi:isünde sıkça geçen konu ve kavramlardır. Bunlann başında rahmet ve Rahman sözcükleri gelmektedir. Rahmet temasının ağırlıklı olduğu sü
renin en büyük maksatlanndan biri, Bikai 'ye göre "Allah'ın, seçkin kullanna
balışettiği nimetleri ortaya koymaktır."7 Seyyid Kutub'un ifadesiyle, sürede bir
rahmet havası hakimdir.8 Bu rahmet havası, sürenin ilk kıssası olan Zekeriya
kıssasının ilk ayeti ~jj ~.:i;i. d.J W-)']:. ile başlamakta; sürenin sonunda Ralıman'ın mürninler için bir sevgi y~ratac;ğım ~fade eden 96. ayete kadar sürmektedir ı~' ~ .• - · •ıı • !l 'ı:.:--" - ı;.ıG.Jı ı i .:-ı ~1: .Üı ~,
• ~~.ı'-' ('T ~ ~ - ~J """ U-- u,
~~-::·:.kı~ ı.li. :1~\l ~)j ifadesi İs~'nm ağzından verilmektedir. 7 Bikai, Nazmu'd-Dürerfi Teriasubi'l-Ayat ve's-Suver, 4/527. 8 Kutup, Fi Zilali'l Kur' an, 9/488-489.
216~KUR' AN IIJMLERI ve TEFSIR USOLU
Sayısal olarak bakıldığında Kur'an'ın genelinde 57 kez geçen Rahman is
mine mukabil sürede 16 kez Rahman ismi geçmekte ve Rahman isminin kul
lanımı cedel kısmında daha da anmaktadır. Rahman ismi Kur'an'ın genelinde
olduğU gibi Meryem Süresinde de harf-i tarif ile kullanılmaktadır.9 Bunun yanı
sıra sürede 8 kez .lıı!lafzatullah yer almaktadır.
Bu nedenle Sürede "Rahmet" ve "Rahman"ın yansımalan da her adımda
fark edilir. Yahya'ya Allah katından kalb yumuşaklığı ve safiyet/temizlik veril
mesi; aynı şekilde Yahya'nın ebeveynine, İsa'nın annesine güzel muamele et
melerirıin belinilmesi, Kutub'un söz ettiği, süredekirahmet havasının oluşmasında önemli rol oynamaktadır. Bununla_ da kalmaz; Meryem kendisine zarar
vereceğinden korktuğu kişiden Rahman'a sığınır (ayet 18); melek ise doğacak
çocuğun (İsa'nın) insanlara bir rahmet olacağını söyler (ayet 21). İbrahim,
babasını şeytana karşı uyanrken onun Rahman'a isyan ettiğini hatırlatır. İbra
him, İshak ve YakUp hepsi rahmetten nasiplerini alırlar. Harun, destekçi olsun
diye Allah'ın Musa'ya olan rahmetinden ötürü verilmiştir. Bütün bunlar ve
bunlann neslinden gelen 'Allah'ın nimet verdikleri' kişiler, Ralıman'ın ayetleri
okunduğunda ağlayarak secdeye kapanırlar.
Ayet
19/18 t#. ,. # .. , ~ ~ ....
ç.i d .:ıı ~.;,ı:;._;~ ~;ı ..;ı ..:...ılJ .. 5 .,.. "' .. - "
19/26 ~ı r;iı rJS-f .;1! t.:~ .:ıı.:;.~ ..:ı j::U Jı J).i ı.J.;.i ;Jı :r JJ ı;~~ <:?J.J (.51J.s ~ ... ;! ... ... .. ~ .. ... .. ... ... .. ... - ...
19/44 ~.;,ı.:;.~ .:ıi Zıık:~ıı .)ı .)ık,:~ıı ~ -1 ~iç .. ... ... ~ ..
19/45 ı:r .:ıı6· ~ ıı .:ı ):;i .:ıı.:;..Jı : .:ııJ;. ~ ~i Jı;.i ~ı - -k --~ - - - - ~ . - ı./, "':-~ -
... ........ J • ... - ... ,. ... ... ~ ·" ~ .... ~
19/58 ~ı;.~ ~1.1.! y> ~-' c.Y C: (4;. ~-' r;ı ~~ ~ ~ı ~ r-f-1~ illı Fı .;.~ı ~jı ' ~- ı~ ı ~ ~ . ı.:;._;ı ..:ıGı ~ ~ üı ız::;. ı- G;.i; : • -
-- .J . Jr- ~ - -- ' -· . J - ~J
19/61 Ç;~ ~~J .)i ~ı~~ ~;~ .)ı.:;._;ı ~J Jı .;,j;. .:.ıt;. ... " ... ... ... -... "" ...
19/69 ~ .;ıı.:;._Jı); t.i r-tı~ j5- &-if_;)? ..... ... .. .. ..
19/75 ~ı..:ıı. ı;~ ~ı.Wı ı;! .)J~; ı; Gi.J ı~ı J;- ıl; .)ı.:;._;ı ti ;~ ~ilJı ı.i .:ıi :; Ji ' .. ./ .....
ı~ ~ij 6ı.s::; ?-;:; .)_,~!::-; 19/78 ı~ ~ı.:;.,, ~ J.;.Jı ri ~ı e:ıkıi
9 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Yıldınm, Kur'an'da Ulahiyet, s. 111-124.
/
B. GÖKKIR • MERYEM SÜRESI KISSALARINDA DIL ve 0SLUP~217
19/85 l~j u~_}l )1 ~1 ~. tfl ... 5 ..
19/87 1~ .:ı~.JI ~ .l..,;J1::;. ~~ ~LÜJ1 0_,...~ ~ .. ... j. ...
19/88 l.l.lj 0~.}1 .J..,;JI l)ıij
19/91 l.l.lj 9~~ ~; .:,i
19/92 1.lJj ~ .)i ~~~ ~ G)
19/93 '* - ;i "ıG ~ ~ O
14 9~.JI ~~ ~! d' ~~lj ~ljt.:..:JI ..)_ ::;. j5' u)
19/96 1;) 0~.}1 ~ j;.;;, ..:.ıWGdl ~j 1fi 0-;JJI ~~ ... ... ... ... 5
Tablo: Meryem Süresinde "Rahman" isminin geçtiği ayetler
Ayet
19/2 Çjj ;:y; ~) ~) j~
19/21 ~~~: 1/i 0\i-j ~ i:;._)) if~ i;\~):;.;. :)s.; 4) J\i ~.15- J\i 19/50 ~ ~~ 0~ ~ ~) ~) 0-: ~ ~)) 19/53 ~ 0J~lA ~ı.;.i ~) 0-: ~ ~))
Tablo: Meryem süresinde "Rahmet" kelimesinin geçtigi ayetler
Rabb isminin de ~J ve .,;iJ şekillerinde iyelik zamirleriyle kullanıldığı dik
kat çekmektedir. Rabb ismi Mekk1 surelerdeki isimlerden olup Kur'an'da Jı1 lafzından sonra ulühiyeti belirtmek için en çok kullanılan isimdir. Kur'an'da
970 kez geçen Rab b ismi genelde tekil muhatap zamirine izafet ile; yer yer de
insana ait diğer zamiriere izafet ile kullanılır. Bazen, yer ve gök, alem, doğu
batı gibi kavram ve varlıklara izafe ile de kullanıldığı olur. 10
Rahmetin yanı sıra sürede şirke karşı bir sertlik de söz konusudur. Yeni
den dirilişi inkar edenler, müminlere karşı mal ve makamla övünenler, Allah'a
ortak koşanlar, Allah'a çocuk isnad edenler ile ilgili gelen eleştiriler oldukça
serttir. Öyle ki "neredeyse gökler parçalanacak, yer yanlacak, dağlar yıkılıp
çökecektir! (Ayet 90). Özetle ifade edecek olursak, sürede kıssa ve cedel kı
sımlannın kendine mahsus bir fasılası var demek güç gözükmekle beraber,
müşriklere yapılan tenkidin arttığı cedelde, fasılanın belli harflerle bittiği gö-
ıo bkz. Yıldınm, Kur'an'da Ulühiyet, s. 89-97.
rülmektedir. Daha çok .b- sesinin hakim olduğu bu fasılalar, süreye hakim
olan rahmet ve Ralıman ifadeleri ile bir denge oluşturur gibidir.
Sürede göze çarpan yapısal bir özellik de metinde iç bağlantılan oluşturdu
ğunu düşündüğümüz ifade tekrarlandır Bunlar özellikle kıssalar bölümünde
yoğunlaşmış durumdadır. Bazen cedel kısmında da görülmektedir.
\,A.:- ı,fJ ~ ($, ~ Jl.'l'l ~ \,A.:- YJ .!!~\$'~ .}'1 r-lJ
İbrahim, Meryem ı9/48 Zekeriya-Yahya, Meryem ı9/4
(Y..;. J 0~ li' ..:.Jli (Y..;. J 0~ li\ YJ Jli
Meryem-İsa, Meryem ı9/20 Zekeriya-Yahya, Meryem ı9/8
.:.r-1' Js- Y' ~) Jli .!.1!1.15" Jli .:.r-1' Js- Y' ~) Jli .!.1!1.15" Jli
Meryem-İsa, Meryem ı9/2ı Zekeriya-Yahya, Meryem ı9/9
~ 1 \.:.. ~ r-I -..u 1 1 ~)~.:?-ı r-lJ ~..u ly. l.r.J - ) . . . - ') ı.s' 'JI Jl) - -Meryem-İsa, Meryem ı9/32 Zekeriya-Yalrya, Meryem ı9/ı 4
\,>- ~\ O·!J ..:.>yi iY-J ..:;..ıJJ i.J!. Js' i)\....JI J \,>- ..:......ı i.J!.J ..:.>_,...ı i.J!.J ..ıJ) i.J!. ~ (>L.)
Meryem- İsa, Meryem ı 9/33 Zekeriya- Yahya, Meryem ı9/ı5
\,.,;~.w. \,.,;~.w.
İ'dris, Meryem ı9/56 İbrahim, Meryem ı9/4 ı
\:,..:. ..!.lı r-l) j,; .:r ol.:.Al>- u\ \:,..:. .!,.1.; r-lJ j,; .:r ~ ..li)
Zekeriya- Yahya, Meryem ı9/67 Zekeriya - Yahya, Meryem ı 9/9
l,Z
Cebrail, Meryem ı9/ı8 l,Z
Zekeriya- Yahya, Meryem ı9/13 Cennet Ehli, Meryem ı 9/63
Bu tabloda da görüldüğü gibi ifade tekrarlan genelde kıssalarda görülmek
tedir. Yer yer cedel kısmında da ortaya çıkan bu ifadeler hem kıssalan kendi
içinde hem de kıssa ve cedeli süre içinde birbirine bağlamaktadır.
Meryem Süresinde Kıssa
Meryem süresinde 6 kıssa yer almaktadır:
l. Zekeriyya ve oğlu Yahya'nın mucizeVi doğumu (Ayet 2-15)
2. Meryem ve oğlu İsa'nın mucizeVi doğumu (Ayet 16-40)
3. İbrahim ve İbrahim'in babası ile mücadelesi (Ayet 41-50)
4. Musa (Ayet 51-53)
S. İsmail (Ayet 54-55)
6. İdris (Ayet 56-57)
B. GÖKKIR • MERYEM SÜRESI KISSALARINDA DIL ve 0SLUP~219
Üslup açısından sürede yer alan kıssalarda dikkat çeken en önemli husus,
kıssanın takdimi ve ardından gelen ifade şeklidir. Her bir kıssa zikr ifadesiyle
sunulmaktadır. Zekeriya kıssasında bu masdar (j:.) haliyle kullanılırken di
ğer müteakip S kıssada emir cj1ıj) kalıbıyla kullar{ılmaktadır. Bu kapsamda,
Maturidi Zekeriya kıssasındaki j:. kelimesinin emr kalılıında "f;G -an" anla
mında değerlendirilebileceğirıi, 11 Meryem kıssasının sunum u nda yer alan j;ıj kahbmm ise, tıpkı Zekeriya kıssasının başına atıfla j;ıj .it.J .ı:.:;.) F-/ şeklinde düşünülebileceğini12 belirtirken aslında aralannda sunum açıdan bir bağ ol
duğunu ortaya koymaya çalıştığı söylenebilir. Maturidi Hasan Basri'ye dayan
dırdığı bu yaklaşımı sürenin tüm kıssalannda zikreder. 13
Zekeriyya ve Meryem kıssalannda müteakip cümleler Gı) ifadesiyle devam •
ettiği halde diğer kıssalarda ( ~ı ) ile başlayan cümle kıssada adı geçen kimse-•
nin güzel bir vasfını vurgulamaktadır. (bkz. Tablo)
h ~
.:?-'11 ~)JI ~l:;. ~ ~G;ılj 4 ~Gl})
ötSJij -~~ a:.i ~~ 0ıi'j ' ~/~i~ 0ıi'j
Tablo: Kıssalann sürede sunumunda yer alan ifade tarzı
Meryem süresinin kıssalar bölümündeki bir diğer önemli yapısal özelliği ise,
kıssalann 58. ayet ile sonuca bağlanmasıdır. Bu ayet, yukanda sayılan tüm şahıs
lan "İşte bunlar.. .. " ifadesiyle toplamakta, adeta hepsini secde eder halde bıraka
rak kıssalan sonuçlandırmaktadır: "~) ~ ıJ>- ~~''~{ı~ Jj ı~; " ... "kendilerine Ralıman'ın ayetleri okunduğu zaman ağlayarak secdeye kapanırlardı." Bu
ayetin akabinde başlayan cedel bölümü, secde ayetinin bıraktığı yerden götürür
ıı Maturidi, Te'vilat, 3/257. ıı Maturidi, Te'vilat, 3/261. 13 Maturidi, Te'vilat, 3/267, 269, 270, 271.
220~KUR'AN ILIMLERI ve TEFSIR USOLO
gibidir: ~ ı;G.i Ji;. ~~ &: ~ ... " Onlann ardından, namazı zayi eden kötü bir nesil geldi." Yukanda güzel vasıflarla peygamberler anlauldıktan sonra onlarm aksine bir tavırda olan sonra gelen kötü neslin anlatırnma geçilmiştir.
Sürede, Zekeriya kıssası 2-15 ayetleri arasında yer alınaktadır ve kıssa 3 bölümden oluşmaktadır: Zekeriya'nın duası ve veli istemesi, Yahya'nın müjdelerrmesi ve Zekeriya'nın müjde karşısında tavn ve Yahya'ya kitap ve hikmet verilmesi ile güzel özelliklerinin sayılması.
Zekeriya-Yahya kıssası 2-15 ayetler arasında anılmaktadır. Ayet 2'de yer alan ifade kıssaya kısa bir giriş ifadesi gibidir: "Rabbinin kulu Zekeriya'ya olan nimetini anışıdır." Kıssaya yönelik bu girişin akabinde kıssanın kendi içinde üç bölümden meydana geldiğini söyleyebiliriz:
Ayet 3-6
Ayet 7-11
Ayet 12-15
\!:.j. :ı: ~~- 'ci : ;ı~~~: _jj- ~~- ~ı::. ,J :ı~- J' ~ :ııji- J' ~ - c-u r-J u· ~ ~ J ı:.r-1" ı.,? J"> ..:...ııJ c-ı:
t ' Jtl .;.:ı~ '8ı -k~ -lı :ı~l" J' ~ ıı- J ~ı ..:- J' ~ -Y - JU ı..f' r-- ~ - u · · J ... .::; ......
~-;-c' ı'~- .:ıi ~.·lı "~ ...... ı-~ iı: 4,.4°: ı.:.-<: - ' J '.r'< ~ r-;-~ ı.? J : '.r""';' u-:: __ 'Y r..r (...f""-9
B. GÖKKIR • MERYEM SÜRESI KISSALARINDA DIL ve 0SLUP~221
• J J ' ' ' ı::;:. . ,,J "" J- -·-- ..ı.!' '" ~ • ... ı--- ~ iY-J ..:ı~ iY-J ) iY- -- i.J"-")
Bu aynında dikkat çeken en önemli dilsel ve yapısal özellik her kısımda bir
nidanın olmasıdır. İlkinde Zekeriyya'nın Rabbine nidasını, ikincisinde mele
ğin Yahya'yı müjdelerken rıidasını görmekteyiz. Üçüncüsünde ise artık Yahya
doğmuş büyümüş ve kendisine hitap/nida edilmektedir: a;iı ..;:.~ı .i;. ~~ : "Ey Yahya kitab'a sımsıkı sanl." • - ,
Üslup bakımından karşılaştıracak olursak Al-i İmran süresinde, Zekeriya Rabbine du.a. etti ifadesi yerine Meryem süresinde, Zekeriya Rabbine gizlice nida etti; Enbiya süresinde ise Zekeriya Rabbine nida etti ifadeleri yer almaktadır.
Öte yandan Al-i İmran süresinde Zekeriya'nın duasında ~ ~~~ /temiz nesil talebinde bulunduğu belirtilmekte, Meryemsüresinde ise veli istediği söylen
mektedir. Enbiya süresinde sadece beniyalnız bırakma' dediği belirtilmektedir
Al-i İmran 'da Yahya, Allah'tan bir kelimeyi (İsa'yı) tasdik eden efendi, iffetli, salihlerden bir peygamber şeklinde vasıflandınlırken; Meryem süresinde, daha önce adaşı olmayan bir erkek çocuk olarak vasfedilir. Zekeriya'nın işaret ile konuşma
sı konusunda da farklı ifadeler kullanılmaktadır. Al-i İmran süresinde remz, Meryem süresinde ise vahy kelimelerinin kullanılmış olduğunu görüyoruz.
Zekeriya-Yahya kıssasının buradaki sunumunun, AI-i İmran ve Enbiya sü
relerindeki sunumu ile karşılaştırdığında Meryem 19/3'te sözü edilen "gizli ni.da"nın, Al-i İmran 3/38'de yer almadığı, yalın bir ifade ile "İşte orada Zeke
riya Rabbine dı.ıa etti" denildiği görülür. Enbiya 21/89 da ise "nida" ifadesi yer
almakla beraber, "Zekeriya Rabbine ni.da etti" ifadesi tercih edilmekte ve yine
gizli ifadesi yer almamaktadır.
Orada Zekeriya Rabbine du.a. etti. Al-i İmran 3/38
Hani o, Rabbine gizlice nida etti. Meryem 19/3
Hani, Zekenya Rabbine nida etti. Enbiya 21/89
Bu ayetin yorumunda, genel itibariyle tefsirlerde, Allah için gizli ve aşikann
eşit olduğunun altı çizilmekte, ancak ayet farklı açılardan tartışılmaktadır.
Bunlardan birincisi, cehr-aşikarlıklseslilik ifade eden "rıida"nm gizlilik ifade
~den hafiyya' ile birlikte oluşturduğu sıfat tamlamasındaki semamik problem
dir. Problemi tartışmaya açan Razi, bunu iki şekilde açıklamaktadır: 14 a) Zekeri-
14 Razi, 21/180.
222~KUR' AN ILIMLERI ve TEFSIR usOLO
ya gücü ye ttiği kadar sesini yükseltmiş, ancak yaşlılık nedeniyle sesi zayıf kalmış,
dolayısıyla yaptığı onun kasn bakımından bir nida iken vakıa açısından ise hafi olmuştur. Dolayısıyla nidaen hafiyye birlikte olabilmektedir. b) Duasına icabet,
namaz esnasında olduğuna göre15, duası da namazda olmuş olmalı ve namazda
duamn da hafi olması gerekir.
Ayet S'te "veliyya" ifadesi ile Zekeriya çocuk mu istemektedir? ilk dönem tefsir
kaynaklan veli ifadesini dogrudan oğul olarak yorumlamakta16, fakat daha sonra
ki kaynaklar bu konudaki ihtilafa işaret etmektedirler. Örneğin Razi, bu konuda
iki görüşten söz ederY Zekeriya "veliyya" ifadesi ile a.) çocuk istemiştir. b) ken
disinin yerine geçecek birisini istemiştir. Razi, burada Al-İmran, Meryem ve En
biya'da yer alan ayedere işarede "çocuk istemiştir" diyen birinci görüşün dognıya
daha yakın olduğunu belirtir. Mirasçı istemesine gerek olmadığını zira Meryem
süresindeki .;ı.Jj ~ ıiı).Jı ~ J~ ifadelerinden anlaşıldığı kadanyla mirasçılannın olduğunu söyleyen Razi bu ifadenin "mirasçı" değil "çocuk" isteme manasma
alınmasımn daha uygun olduğunu düşünür. 18 Bika1 ise Al-i İmran 3/38 ayetine
atfen "neslimden bir veli" kaydım düşerek çocuk olarak yorumlar. 19
Konuyu Al-i İmran 3/38 ve Enbiya 21/89 ayetleri ile birlikte değerlendir
diğiniizde en azından metin. bağlamında açık bir "oğul isteği" sonucunu çıkarmak kolay gözükmemektedir. Söz konusu ayetlerde ~~ "ZÜrriyet, nesil" ve_~ ı~j .j;l1 "Beni yalmz bırakma" ifadeleri iki önemli ipucudur. Bunlan karşılaş
tıracak olursak:
Katından temiz nesil ver Al-i İmran 3/38
Katından bana bir )liji ver Meryem 19/5
Rabbim 'beniyalmz bırakma' Enbiya 21189
Üç ayn ayette yer alan üç ayn ifadeyi, Zekeriya'mn farklı dönemlerde yap
tığı dualara atıf olarak alma imkarn var midır? Zürriyyet istediği gençlik dö
nemi, zürriyetten ümit kestiği ona yaş dönemi ve anık yalmz kalmamak için
birilerini istediği bir dönem. Her üç sürede yer alan ayetlerin siyakı bu arılama
imkan verir görünmüyor. Zira her birinde de yaşlılık haline bir atıfta bulunul
duğu görülüyor. AI-i İmran Süresinde ve Meryem Süresinde kendi ifadesi ile
yaşlılığım anlari:ıaktayız. Enbiya Süresinde ise "beni yalnız bırakma" ifadesin-
1s AI-i İmran 3/38 16 bkz. Mukatil, 2/620. 17 Razi, 21/183. 18 Razi, 211183. 19 Bikai, 4/520.
B. GÖKKIR • MERYEM SORESI KISSALARINDA DIL ve 0SLUP~223
den anladığımız kadanyla çocuk talebi olmamaktadır. Dolayısıyla Zekeriya'nın bu duası ve duasindaki talebi, Kur'an merninden anladığımız kadanyla, yaşlılık dönemine rast gelmektedir.
Sürenin üçüncü kıssası, İbrahim hakkındadır ve bu kıssa bir önceki Meryem kıssasındaki kalıpla sunulmuştur: Kitapta tbrahim'i de an. Sürenin diğer kıssalanndan farklı olarak İbrahim kıssasının bir diğer sürede benzer bir üslüp ile sunulduğu görülür: .::...,..ı;.ı i;; r+-J.; yıj "Onlara İbrahim'in haberini de oku".20
r.... J ...
Şuara 26/69'da yer alan bu ifadenin ardından gelen İbrahim kıssasında tıpkı Meryem süresinde olduğu gibi İbrahim'in babası ile olan tevhid mücadelesine yer verilir: İbrahim'in babasına yaptığı tebliğe yer verilen bu kıssada, İbrahim babasını Allah'a şirk koşmama noktasında uyarmaktadır. Fakat burada İbrahim'in babasına yönelik saygılı tavn ön planda olup bu saygı, babasına yaptığı tebliğindeki dil ve üsluba da yansımaktadır.
Kıssanın süre içindeki münasebeti bağlamında Razi, Zekeriya-Yahya kıssası ile Meryem-İsa kıssasını birlikte telakki ederek İbrahim kıssasının Zekeriya kıssası üzerine atıf olduğunu belirtir. Sürenin gayesini, "tevhid, nübüvvet ve haşri açıklamak" diye özetleyen Razi, tevhidi inkar edenlerin dolayısıyla, Allah'tan başka ma'bud olduğunu söyleyerrlerin iki grup olduklannı belirtir. Razi'ye göre, bir grup, Allah'tan başka, hayy (diri), akıllı, anlayan bir mabudun bulunduğunu kabul edenlerdir ki bunlar Hıristiyanlardır. Diğerleri ise, Allah'ın dışında cansız, hayy olmayan, aklı ve anlayışı bulunmayan bir ma'budun varlığını kabul ederlerdir ki bunlar putperestlerdir. "Bu iki kısım, sapıklıkta müşterek olmakla beraber, ikinci grubun sapıklığı daha büyük, daha şiddetlidir" diyen Razi'ye göre, Allah, önce birinci grubun yani Hıristiyanlann, sapıklığını açıkladıktan sonra, ikinci grubun yani putperesderin sapıklığı hususunda söze başlıyarak "Kitapta an" buyurmuştur. Kitapta İbrahim'i an ifadesinin, Meryem 2 ayetine yani Zekeriya-Yahya kıssasının ilk ayetine atıf olduğunu söyleyerek, süre içindeki bütünlüğe dikkat çekmeye çalışan Razi'ye göre, Zekeriya ve Meryem'in kıssalan sona erince, Allah sanki şöyle demektedir: "Zekeriya'nın durumU'nu anlattım. O halde sen de "İbrahim'in halinden bahset" diyerek Allah, Hz. Peygambere İbrahim'den bahsetmesini emretmiştir. Çünkü Razi'nin ifadesiyle, ne Hz. Peygamber, ne kavıni ve ne de beldesinde bulunanlar ilim ve kitap mütalaa etmekle meşgul olmadıklanndan dolayı, Hz. Peygamber'in bu kıssayı olduğu gibi, hiçbir ilavede
20 Şuara 26/69-89; ... i;;~ JiG şeklindeki sunum, İbrahim dışında Adem'in çocuklannın (Maide 5/27), Nuh'un (YÜnıis 10/71) ve ismi ayette geçmemekle beraber tefsirlerde Bel'am b. Baure olarak teşhis edilen şahsın (Araf 71175) kıssalannda da göze çarpar.
224~KUR'AN ILIMLERI ve TEF51R USOLO
bulunmaksızın ve eksiksiz haber verip anlatması, gaybtan bir haber verme ve \
onuri nübüvvetine delalet eden kesin bir mucize olmuştur.21
Sü.renin 58. ayeti ile birlikte kıssalar kısmı sonuca ulaştınlmaktadır. Zeke
riya'dan başlayıp İdris'e kadar adı anılan peygamberlerin her biri hususi bir
övgüye mazhar olduklan anlatılmış; burada ise "İşte bunlar" denerek hepsine
toplu bir övgü yapılmıştır. Burada bu peygamberler hakkında ortaya çıkan
temel nitelendirmelere bakılırsa ortaya şu sonuçlar çıkmaktadır:
Her şeyden önce bu peygamberler Allah'ın nimetine mazhar olmuş kişiler
dir. Onlara nübüvvet verilmesi, hidayet verilmesi ve seçilmiş olmalan onlara
verilmiş başlıca nimetlerdir. Her biri hakkında yapılan özel övgüler ve verilmiş
nimetler haklannda anlatılan kıssalarda değinilmiştir. Zekeriya'ya, hanımına ve
oğlu Yahya'ya Allah'ın bir nimeti ve rahmeti olarak, kendisi yaşlı, hanımı kı
sır olduğu halde, Yahya verilmiş ve peygamber kılınmışnr. Meryem'e mucize
vi şekilde, İsa verilmiş, doğum esnasında Allah tarafından hurma ve su ikram
edilmiş ve İsa'ya peygamberlik verilmiştir. İbrahim'in hem kendisine hem de
çocuklanna nübüvvet verilmiş, neslinden peygamberler gelmiştir. Oğlu İshak ve
torunu Yakup peygamber kılınıp hepsinin adlan kendilerinden sonraki nesiller
arasında yüceltilmiştir. Musa'ya nübüvvet ile birlikte kardeşi Harun destek ola
rak verilmiştir: İsmail nübüvvet ile onurlandınlmış, Rabbi kannda kendisinden
hoşnut olunciuğu belirtilmiştir. İdris yüksek rnekanlara yüceltilmiştir.
Söz konusu nimet ve rahmete mahzar olan bu peygamberlerin zürriyet
olarak birbirinin neslinden gelmelerine dikkat çekilmektedir. Hepsinin atası
Adem olmak üzere sırasıyla bu nesillerde İdris, Nuh, İbrahim, İsmail ve İshak, İsrail/Yakup, Musa ve Harun, Zekeriya ve Yahya, Meryem ve İsa bulunmakta
dır. Bunlann Allah tarafından hidayet edilip seçildikleri belirtilmektedir. Fakat
bütün bu nimetiere ve yüceliklere rağmen, onlann Allah'ın ayetleri karşısında
ağlayarak secdeye kapandıklan belirtilmektedir. Buradaki "ağlayarak secdeye
kapanma" ile kıssalar bölümünde adı geçen bütün peygamberlerin kulluk
Ianna dikkat çekilmektedir. · Hepsi kul olarak, Allah'ın nimetine, hidayetine
muhtaçtır. Hepsi sonuçta insan neslinden gelmektedir. Allah'ın kendilerine
verdiği nimetlere, hidayete ve seçilmişliklerine rağmen onlar, Allah'ın ayetleri
karşısında "ağlayarak secdeye kapanırlar".22
21 Razi, 21/222. 22 Kur'an'da "ağlayarak secd~ye kapanmak" ifadesi İsra 171107 ayetinde de temas edilmektedir.
Aynca Enfal 8/2 ayetin de Allah'ın ayetleri kendilerine okunduğunda müminlerin imanlan anacağı belinilmektedir.
B. GÖKKIR • MERYEM SORESI KISSALARINDA DIL ve 0SLUP~225
. Kıssalar bölümünün en uzun kıssasının Meryem ve İsa kıssası olduğu ha
tırlandığında ayette secdeye ve dolayısıyla kulluğa yönelik bu vurgulann ol
dukça anlamlı olduğu söylenebilir. Sürede İsa'ya ulühiyet atfedilmesi ve Alla
h'ın oğlu vasfının verilmesine karşı, oldukça geniş bir eleştiri bulunmaktadır.
Nitekim bu eleştiri, Meryem ve İsa kıssası ile de sınırlı olmayıp cedel kısmında . da devam etmektedir. ·
Kaynaklar
Bikai, Burhaneddin Ebu'l-Hasan İbrahim b. Ömer, Nazmu'd-Dürer ft Tenasubi'lAyat ve's-Suver, Beyrut 1995.
Gökkır Bilal, "Form and Structure of Sura Meryem- A Study from Unity of
Sura Perspective" Süleyman Demirel Üniversitesi flahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, 16/1, Isparta.
Kutub, Seyyid, et-Tefsirü'l-Fennf fi1-Kuran, (çev. Süleyman Ateş, Kur'an'da Edebi Tasvir, Ankara 1967) Beyrut 1966.
Maturtdi, Ebu Mansur Muhammed, Te'vfltitu Ehli's-Sünne, Beyrut 2004.
Mukatil b. Süleyman, Tefsirü Mukatil, Kahire 1983.
Razi, Fahreddin, et-Tejsfru'l-Kebir, (çev. S. Yıldınm, L. Cebeci, S. Kılıç ve S.
Doğru, Ankara 1993) Beyrut ts.
Salih, Suphi, Mebahis ft Ulümi'l-Kur'an, İstanbul, ts.
Suyüti, Celaleddin Abdurrahman, el-İtkanfi Ulümi1-Kur'an, Dimaşk Beyrut 1993.
Yıldınm, Suat, Kur'an'da Ulühiyet, İstanbul 1987.
Zerkeşi, Bedreddin, el-Burhan ft Ulumi'l-Kur'an, Kahire 1957.
Top Related