1.1-е.ДМЕТ в а м а с ъ а л а х ,о и а с о с и и з а б о н ш и н о с и и у м у м й

Забоншиносии умумй дамчун як к,исми лингвистика пред- ыеги омузиши худро дорад. Вай масъаладои гуногунро дар бар мегирад. Пеш аз дама забоншиносии умумй структурам забонро нишон дода, аз кисматдои фонетикаю фонология, лек- сикологияю семасиология, калимасозиву морфология ва син­таксис иборат будани онро таъкид мекунад. Ин гуна таксимот на ба дамаи мактабдои забоншиносии дуньё хос аст, бо в>- чуди он ки чунин хусусиятдоро дар тамоми забондои миллй мушодида кардан мумкин аст. Забоншиносии умумй мавчу- дияти дар якзабони конкретро ба эътибор мегирад; масалан, забондои русй, точикй, англисй, диндй ва гайра. Райр аз ин забоншиносии умумй чидати социалии дар як забонро нишон дода, мавчудияти забони адабй, шевадо, услуби забон, хусу- сияти забони асархои бадей, илмй ва гайраро кайд мекунад. Ба гайр аз ин мавчудияти чараёндои забоншиносй, мактабдо ва методдои тадкикотй, инчунин вариантдои лингвистикаро ба монанди забоншиносии мукоисавй— таърихй, забоншиносии тасвирй, структ)рй, дескрептивй, этнолингвистика, психолинг­вистика, фонетикаи тачрибавй нишон медидад.

Забондои дуньё 1уногун буда, дар яке аз ондо хусусиятдои хоси худро дорад. Вале баробари ин ондо чидатдои умумй дам доранд. Ин умумиятдоро дам дар вазифа, дам дар сохт, дам дар алока ва дам дар таърихи ондо мушодида мекунем. Агар ин гуна умумият намешуд, муносибати халкдои гуногунзабон ва ё тарчу-ма аз як забон ба забони дигар номумкин мегардид. Он умумият аз индо иборат аст. Х,амаи забондо:

а) воситаи алокаи байни одамон мебошанд,б) дар ташаккул ва ифодаи фикр хизмат мекунанд,в) аз овоздо, калимадо ва грамматика иборат буда, кали-

мадо маъноро ифода карда метавонанд,г) шакл». гуфтугуй ва хаттй дошта метаве'танд, вале шак-

ли хаттии ондо дар давраи муайяни тараккиёт_ба амал меояд,д) мувофики шароити таърихй шакли адабй ва услуби хос

дошта метавонанд.

тааллук дошта бошад, вьякарана, ба лексикологияю этимоло­гия вобаста бошад, нирукта мегуфтанд. Пас маълум мешавад, ки диндудо ба бисьёр кисматдои забоншиносй дахл карда бу- даанд. Дар асри X пеш аз милод лугати калимадои номаф- думи Вед тартиб дода мешавад ва дар асри V забоншиноси номи Яска тафсири муфассали забони Ведро менависад.

Яке аз забоншиносони машдури Диндустон Панини буд, ки дар асри IV пеш аз милод умр ба cap бурдааст. Панини муал- лифи аввалин грамматикаи санскрита кадима мебошад. Дар ин асар хусусиятдои овозй ва грамматикаи санскрит чунон са- дед ва пурра дода шудааст, ки илми забоншиносии Европа го асри X IX ба он дарача нарасида буд. Панини дисссадои нутк- ро фарк мекард, реша, асос, бандак, флексияи додилй, задаю интонацияро медонист ва датто забонро чун система мефад- мид. Аз забоншиносони номии баъдинаи Х,индустон Вараручи Катьяна (асри I I I пеш аз милод), Бхартхари (асри I), Хема- чандра (X II) ва Вопадев (XIII)-po ном гирифтан мумкин аст. Вараручи ба грамматикаи Панини шард навишта, граммати­каи забони пракритро тартиб додааст. Бхартхари философ — забоншинос буд, дойр ба синтаксис кайддо дорад. Хемачандра забони гуфтугуии давраи миёнаи забони диндй— апабхран- широ тадкик намудааст. Вопадев грамматикаи нисбатан му- каммали санскритро меофарад. Хизмати забоншиносони Хинд дар содаи фонетика деле калон аст. Ба фикри ондо, гимндои мукаддаси Вед дамон вакт вазифаи динй, седру чодуии худро адо мекунанд, ки агар калимадо садед ва пурра талаффуз гар- данд. Хамин чиз сабаби пурра ва даматарафа омухтани овоздо гардид. Ондо хеле пеш аз юнонидо дамсадою садонок, овоздои рогу зич, дичо, дарозу кутодии овоздо, зада, интонация ва дат­то фонемаю овозро фарк карда метавонистанд. Ондо артику- ляцияи овоздо, органдои фаъолу пассив, иштироки бехи за­бои, мобайни он ва нуги забонро дар талаффузи овоздо нишон дода буданд. Еайр аз ин ба тагьирьёбии овоздову ивазшавии ондо, ки ба забондои Европа бештар хос асту юнонидо ада- мияте намедоданд, диккати мадсус дода буданд. ,

Дар масъалаи морфология дам олимони Хдшдустон хеле пеш рафта буданд. Ондо ба мисли юнонидо диссадои нуткро бо аъзодои чумла омедта намекарданд. Ба исм дамаи он кали- мадоеро дохил мекарданд, ки предметро ифода кунад, ба феъл бошад, ифодакунандаи амалро. Хиндудо чор хиссаи нуткро нишон дода буданд: ном (наман), феъл (акудата), пешоянд (упасарга) ва диссача (нипата).

Хиндудо калимаро ба реша (ддату), суффикс (пратуайа) ва бандак (вибдакти) чудо мекарданд. Морфемадои калимасо- зу шаклсозро низ нишон дода буданд. Мавчудияти флексияи дохилиро низ медонистанд. Бояд кайд кард, ки европоидо мав_- чудияти решаро дар калима дар асри XI (забоншиноси ядуди Иоц ибни Ганна ва француз Анри Этьен дар асри XVI) муай-

ян кардаанд. Хиндухо дар исм мавчуд будани 7 падежро ме- донистанд.

Кори бузурги забоншиносони Хинд ба халкхои дигар бе таъсир намонд. Ин таъсирро дар забоншиносии Хитой, Арабис­тов ва ба воситаи забони форсй дар Юнон бештар мушодида мекунем. Таъсири забоншиносии Хинд ба мамлакатхои Евро­па пас аз таъсиси «Чамъияти осиёй» (1784) зиёд гардид. Инро дар кори бародарон Шлегельх,о, Бенфей, Ф. Бопп, Макс Мюл­лер, Битни, Г. Бюлер, Шпейер, Кильхорн бештар мебинем.

Хамин тарик,, дар пайдоиш ва ташаккули илми лингвистика хиссаи забоншиносони Хиндустон нихоят калон аст.

Забоншиносй дар Юнони кадим.Юнони кадимро гахвораи забоншиносии Европа меноманд.

Д ар ин мамлакати файласуфхову шоирон забонро хам аввал- хо философхо меомухтанд.

Яке аз масъаладои асосие, ки диккати философхоро ба худ чалб намуда, баробари ин онхоро ба ду гурухи ба хам зид чудо намудааст, муайян кардани муносибати байни предмету бом мебошад. Ба фикри Гераклит (540— 480 то милод), хар як калима бо предмета ифода мекардагиаш алокаи зич дорад ва онро дар худ ба мисли соя ё ки акси дарахт дар об ва ё акси одам дар оина инъикос менамояд. Демокрит (460— 370 то милод) бараке таъкид мекунад, ки ном шартй буда, бо предмет хеч гуна алокаи маъной надорад, онро (номро) аз руи одату анъана медиханд. Аз ин ру, бисьёр вак,т номувофи- катии ному предметдоро мушохида мекунем:

1) бисьёр калимахо якчанд маадй_доранд,2) як кисми мафхумдо бо якчанд ном ифода меёбанд,3) бо мурури замон ба чои як калима калимаи дигар ба

вучуд меояд,4) баъзе мафхумхо шакли ифода, яъне калима надоранд.Аз ин ру, дар як холат калима зиёд (синонимхо), дар хо-

лати дуюм калима камй мекунад (полисемия), дар холати се- юм ноустувор (архаизмхо) ва нихоят дар холати чорум наме- расад (омонимхо).

Платон дар асари худ «Кратил» хар ду ак,идаро хам мах- кум карда, фикри нав пешниход мекунад. Ба фикри кахрзмо- ни асари у Сократ, мумкин аст, номхо дар аввал бо предмета худ алок,аи зич дошта бошанд, вале баъдтар ин муносибат гум мешавад. Баъзе номхои хозщза ба ин мисол шуда метавонанд Албата, байни ному предмет муносибату алока хает, зеро бо хамин ном ифода шудани ин ё он предметро чандин наел ме- донад ва истифода бурдааст.

Яке аз забоншиносони Юнони кадим Аристотель буд. Вай масъалахои грамматикаро дар алокамандй бо мантик, омухта буд. Аристотель аз хиссахои нутк; исму феълро асосй шумори^- да, исмро бо мубтадо ва феълро бо хабар як мешуморад. У ном — исмро занона, мардона ва миёна номида, бо хамин мав-

чудияти чннсиятро дам нишон дода буд. Дар масъалаи фоне­тика Аристотель садоноку хамсадо ва хичоро фарк мекард.

Намояндагони яке аз мактабдои фалсафии Юнони кадим — стоикдо низ дойр ба масъалахои гуногуни забон кори зиёде- ро анчом додаанд. Ондо (Хрисипп—-280— 206 ва Кратес 170 то милод) таъкид мекарданд, ки байни ному предмет муноси- бати зич дида мешавад. Аз руи ном модияти аслии предметро фадмидан мумкин аст, яъне ном предметро инъикос карда ме- тавонад. Ва бо дамин ба пайдоижи яке аз кисматдои лекси­кология— этимология асос гузошта буданд- Албатта, маънидо- ди ондо асосноку илмй набуд. Ин масъала танхо баъди ба ву- чуд омадани методи мукоисавй—■ таърихй хусусияти илмй пай- до мекунад. Стоикдо дойр ба грамматика чуннн кордоро анчом додаанд:

1. Истилоди «диссадои нутк»-ро аз мантик ба забон чорй намуданд.

2. Зарфу артикльро шинохтанд.3. Исмро (Хрисипп) ба хосу чине чудо намуданд, вале д>

диссаи нутк шумориданд.4. Панч падежро нишон дода, ба ондо ном доданд. имени­

тельный падеж, родительный падеж, дательный падеж, винительный падеж ва звательный падеж.

5. Дар забони юнонй 24 дарфро нишон дода, ондоро ба са ­доноку дамсадо чудо карданд.

6. Се чидати дарфро: овоз, ном ва тасвири онро нишон до­данд.

7- Д ар забон мавчуд будани шеваю лахчаро кайд карданд.Албатта, дойр ба масъаладои забон хизмат ва роли грам-

матистдои Искандария хеле калон аст ва инро куллаи забон- шиносии Юнони кадим номидан мумкин аст. Ин давраро эл- линй меноманд, ки то соли 334— 33 ] (пеш аз милод)-ро дар бар мегирад.

Аз асри I II (пеш аз милод) cap карда шадри Искандария аз чидати илму маданият чунон инкишоф меёбад, ки ягон шахр ба он баробар шуда наметавонад. Фонди китобхонаи машхури он, ки Птоломени 2 дар асри I I I (пеш аз милод) бино карда буд, ба 800 дазор мерасид. Намояндагони ин мактаб Зенодот (250 то милод), Аристарх (215— 143 то милод), Диониеин Фракийский (170—90 то милод), Аполлоний Дискол (асри I I) , Аристофан Византийский (257— 180 то милод) буданд.

Агар Дионисий грамматикаи забони юнониро тартиб дода бошад, Дискол синтаксиси он забонро тартиб додааст. Зено­дот артикль, чонишин ва чамъи дугонаро нишон_ дода буд. Аристрах 8 хиссаи нутк: ном, феъл, сифати феъли, чонишин, зарф, пайвандак, пешоянд ва артикльро фарк мекард. Дар ин давра диссадои нутк, пурра аз синтаксис чудо шуда, чун во- Хй>Ш морфология дониста мешаванд. Дионисий 5 сигаро — номуайянй, хабарй, амрй, хохишмандй ва тобеиро, се тарзро —

харакат, мафъул ва мобайий, се шумораро — тандо, дугона ва чамъ, се шахсро — якум, дуюм ва сеюм ва се замонро — дозира, гузашта ва ояндаро фарк, мекард. Сифати феълй гуф- та он гуна калимадоро меномиданд, ки дам хусусияти сифат ва дам хусусияти феълро (бе сигаву шахе) дорад. Граммати­каи Юнон ба забоншиносии араб ва бештар ба Европа таъся- ри калон .расонидааст.

Забоншиноси дар Рим.Римидо асосан ба забоншиносии Юнони кадим такья кар­

да, бисёр истилоддои он забонро кабул кардаанд. Граммати­каи ондо низ таклид ба грамматикаи юнонист, факат римидо кисмати услубро илова мекунанд. Гайр аз ин ондо ба диссаи нутк нидоро илова мекунанд, вале артикльро, ки хоси забони лотинй нест, аз хисоб мебароранд ва боз 8 диссаи нутк мемо- над. Аз забоншиносон Марк Варрон (116— 27 пеш аз милод), Элия Денат (асри IV ), Присцион (асри V I), Веррий Флакк ва Помпей Фестро ном бурдан мумкин аст, ки грамматикаи за­бони лотиниро тартиб додаанд. Китоби Флакк ва Фест то за ­мени мо омада расидааст.

ЗАБОНШИНОСИ ДАР АСРХ,ОИ МИЕНА

Дар аердои миёна европоидо тандо забони лотиниро ме- омухтанд. Забони лотинй хамчун забони илм ва дин забонн ягонаи халкдои Европа дониста мешуд. Конуну коидадои за­бони лотинй ба дамаи забондо чорй карда мешуданд. Хусуси­ятдои доси забондои дигар ба назар гирифта намешуданд. З а ­бони лотинй мактаби тафаккури мантикй шуморида мешуд. Забон гуё аз чидати модияти мантикй барои дамаи халкдо умумй аст, тандо аз руи шакл ва хусусиятдои овозй фарк ме- кунаду бас. Хамин акида баъдтар /асри XV II) асоси пайдои- ши грамматикаи универсалй гардид. Баробари пайдоиши дч- ни насронй бисьёр далкдо содиби дат гардиданд ва дар кали- содо забондои чудогона омухта мешудагй шуд ва асардои динй аз лотинй ба он забондо тарчума шуданд.

Дар ин давра суффиксро фарк мекарданд. Хиссаи нуткн номро ба исму сифат чудо намуданд. Бадей фалсафй-лингвис- тии байни реалистдову ыоминалистдо авч мегирад. Ба фикри родбари реалистдо Ансельм (1033— 1109), гуё ба таври реалй мафдумдои умумй (масалан, дарахт, хона, кух, харакат ва гайра) вучуд дорад, предмет в а додисадои бо ин мафдумдо мувофикаткунанда акси суст ва хираи ондоанд. Ин чараёни

'идеалистй буд. Ба фикри номиналистдо, ки сардорашон Рос­целин ва Пьер Абеляр (1079— 1142) буданд, предметдои чудо- сона бо хусусиятдои хоси дуд ба таври реалй вучуд доранд, мафдумдои умумй бошанд, аз дамин предметдо бо ёрии та­факкури мо ба вучуд оварда шудаанд. Ин акидаи дур>ст буд,

бннобар ин намояндагони калисо хамеша ба мукобили онхо мебаромаданд.

Забоншиносй дар Арабистон.Дар асрхои V II—V III давлати бузурги арабхо— хилофат

ба амал меояд. Ин давлати гуногунзабэн ва гуногунмаданият буд, вале забони давлатй забони арабй ва дин дини ислом буд. Забони арабй барои халкхои гуногунзабоне, ки дини ис- ломро кабул карда буданд, забони ягонаи дин ва китобат буд. Хамин холатро хеле баъдтар дар мамлакатх,ои Европа хам мушохида кардан мумкин аст. Забони лотинй мисли забони арабй барои хамаи халкхои Европа забони ягонаи дин ва ки­тобат буд.

Таъсири маданияти баланди хиндухо ва юнонихо мушохида мешавад. Дар Арабистон хам омузиши забон чихати амалй дошт. Максад пурра ва сахех омухтани китоби мукаддаси оини ислом — К,уръон буд. Максад, аз як тараф, фахмонидани забони классикии Куръон бошад, аз тарафи дигар, омезиш на- ёфтани он бо забони гуфтугуй ва лахчахои арабй буд. Аз за­боншиносони араб, ки дар ду марказ •— Басра ва Хуф ва баъд­тар Багдод ч,ой гирифта буданд, Халил-ал-Фарходй (718— 791), форс Сабувайхй (вафоташ 793), Ибн Дурейд, юнонй Абу Абайда, Ибни Сино, Махмуди К,ошгарй, хинд Сагонй (1181— 1252), форс Фирузободй (1329— 1414)-ро ном бурдан мумкин аст. Инхо бештар лугат тартиб додаанд.

Арабхо се хиссаи нутк— ном (исм), феъл ва калимахои ёрирасонро нишон дода, овозу харфро нихоят хуб фарк ме- карданд ва хатто ба фахмиши фонема наэдик шуда буданд. Онхо решай сехамсадогй (котиб, китоб, катл, кобил), ки хоси забонхои сомист, хеле хуб омухта буданд. Еайр аз ин суффикс ва флексияи дохилиро нагз фарк карда, вазифаю ахамияти онхоро хуб нишон дода буданд. Ин ба забоншиносии Европа, хусусан ба Франс Бопп, таъсири калон расонид- Европоихо мафхуми решаро (юнонихо ва римихо инро намедонистанд) аввалин бор аз арабхо мефахманд, зеро бо забоншиносии Хиндустон холо шинос набуданд. Камбудии лугати арабхо он буд, ки дар он хам калимахои классики ва хам шеваю лахчаро якцоя, ба таври омехта дода буданд. Еайр аз ин онхо ба масъ- алаи мукоиса диккат намедоданд.

Забоншиносии давраи Тачаддуд (Возрождение).Тачаддуд асрхои XV— XVIII-po дар бар мегирад. Дар ин

давра капитализм галаба мекунад. Ва чараёни фикрню мада- нй — нашъунамо, ислохот ва маърифат ба амал меояд.

Мафхуми нашъунамо (ренессанс) он буд, ки маданияти ди- нии феодалй ба маданияти гайридинй (светский), ки ба мада­нияти кадима такья мекард, иваз шуд.

Мафхуми ислохот (реформация) — (харакати ичтимоии зид- дифеодалии асри XVI дар Европой Еарбй, ки шакли мубори- заи динии зидди калисои католикиро гирифта буд) он аст, ки

докимияти папа бардам хурда, ба инкишоф ва тараккиёти куввадои миллии мамлакатдои Европа шароит фародам овар- да мешавад.

Маърифат (просвещение) — давраи инкишофи илму мада- ният дар фалсафа дар Европаи Еарбии асрдои X V II— XV III бошад, даёти рудии Европаро бо фалсафаю илм алокаманд наадуд. Давраи нав шахсони машдури оламро ба мисли Ко­лумб, Галилей, Коперник, Декарт, Ньютон, Лейбниц, Ломоно­сов ва дигарон ба вучуд овард. Умуман, дар ин давра дар чамъият тагьироти куллй ба амал меояд.

Дар ин давра Дойр ба забондои зиёд маълумот ва матери­ал чамъ мешавад. Омузиши осори кадимаи юнонй, лотинй, ядудии кадим ва сомй ривоч мегирад. Лоихаи забондои уму- мичадонии сунъй, грамматикадои универсалй ба вучуд меоянд.

Дар масъалаи дастрас ва пади намудани забону мадания- ти кадима хизмати Юлий Цезарь Скалигер (1484— 1558), Р о ­берт Стефанус Юстус Скалигер (1540— 1609), Иоган Рейхлин нидоят калон аст.

Дар ин давра ва махсусан аз охири асри XV cap карда тар­тиб додан ва навиштани грамматикадои гуногун cap мешавад ва дойр ба забондои испанй (1492), бретонй^ (1499), немисй (1527), франдузй (1531), англисй (1538), венгерй (1539), че­хи (1567), польякй (1568), баски (1587), славянй (1596), ла­тыши (1644), литвонй (1653) грамматикадо чоп мешаванд. Ин грамматикадо асосан Дар колаби забони лотинй навишта шу- да буданд, вале хусусиятдои ин забондо мачбур мекард, ки бисёр чойдои он дигар карда шавад.

Азбаски забондои зиёд маълум ва омухта мешаванд, лу- гатдое ба амал меоянд,"ки чандин забонро дар бар мегиранд. Масалан, табиатшинос ва сайёди рус Пётр Палас дар асари худ «Лугатдои мукоисавии дамаи забондову диалектдо» (1787— 1789) дойр ба 272 забон, олимони немис Аделунг ва Фатер дар асарашон «Митридат ва ё забоншиносии умумй» дойр ба 500 аабон маълумот медиданд. Ба масъалаи пайдоиши забон дам диккат медодагй шуданд. Соли 1761 асари Жан Ж ак Руссо «Тачриба дойр ба пайдоиши забондо» ва Гердер «Тадкикот оид ба пайдоиши забондо (1772) чоишешавад.

Пайдоиши чараёни фалсафии рационализм (асри XV II) ба он сабаб шуд, ки баъзе философдо —’забоншиносдо категория- дои забондоро бо категорияи мантик як мешумориданд. Агар ин ё он додисаи за8с§ш дар мантик мушодида нашавад, онро камбудй шуморида ба бардам додани он харакат мекарданд. Тарафдорони ин чараён таклиф мекарданд, ки барои дамаи забондо грамматикаи-умумй, ягона тартиб дода шавад: Яке аз чунин грамматикадои универсалй «Грамматикаи ум\ми ва ра- ционалй» (1660) ба калами олимони француз Пор-Рояль Лгщс- ло ва Антон Арно тааллук дорад. Индо фалсафаи Декартро асос гирифта буданд, зеро дар он алокаи зйЧгГ грамматикаю

мангик. кайд шудааст. Агар забон тафаккурро ифода кунад, пас категорияи забон низ ифодакунандаи категориям фикр аст. Аз ин ру, грамматика бояд ба мантик такья кунад. Агар ман­тик барои дамаи халкдо ягона бошад, грамматика хам бояд чунин шавад Барои як забон тартиб додани грамматика ман- тикан нодуруст аст

Албатта, дар байни забонхо, чи хеле ки кайд карда будем, умумият хает, вале хар як забон чихатхои хос ва махсуси худ­ро дорад, аз ин ру, пурра мувофикат кардани хусусиятхои за- бону мантик, номумкин аст. Д^асалан, на дамаи калимахо маф- думи мантикй доранд, яъне маънои лексикиро ифода карда ме­тавонанд. Гурухи калони калимахои ёридиханда танхо маьно- Хои грамматикиро ифода мекунанд.

Гайр аз ин тарафдорони чараёни рационализм ба сохтани забони сунъии байналхалкй харакат мекунанд. Файласуфхои француз Рене Декарт (асри XV II) ва Готфрид Вильгельм Лецб- ниц (1646— 1716) таргиботчи^ни асосии*ин равия буданд

То хол кариб 600 лоихаи забони сунъии байналхалкй сохта шудааст. Вактдои охир ба чидати фалсафии ин масъала не, балки ба чидати амалии он диккат медодагй шуданд. Аз охир- хои асри X IX cap карда чанд ыавъи забони сунъй, ба мисли воляпюк, идо ва эсперанто сохта шуд. Аз инхо э с п е р а н т о , ки соли 1887 аз тарафи духтури варшавагй Л ю д в и г З е ме н- г о ф тартиб дода шуда буд, то андозае муваффакият пайдо кард. Эсперанто калимаи лотинй буда, маънояш умедкунанда мебошад. Холо зиёда аз Ю миллион кас ин забонрог медонад. Бо ин забон журналу китобхои зиёде чоп ва тарчума шудааст. Аз ин забон ба таври васеъ коллекционерхо, варзишгаром, дух- турхо, бадрнавардон ва филологхо истифода мебаранд- Таркиби лугавии забони эсперанто аз 900 калимаи решагй иборат аст./ (Лугатхои хозира 25 хазор калимаи решагй доранд). Аз инхо 60% ба забонхои романй, асосан лотинй, 30% ба забони гер- манй ва 10% ба забонхои славянй тааллук*ДОрад. Грамматик кап эсперанто 16 коидаи нисбатан соддаро дар бар мегираду халос Масалан, тамоми иемдо суффикси «-О» дорад: хомо — одам, патро — падар, патрино — модар; сифатхо анчомаи «-а» мегиранд: хома — одамй, патра — падарй, матрина — модари; зарф бошад, анчомаи «-е» мегирад: боне — нарз, хуб, малбо-

не — бад, ганда ва гайраДар охир даминро бояд кайд кард, ки то асри X V III олимон

забонро тагьирнаёбанда гумон мекарданд. Файласуфи италянй Намбатист Вико (1725) аввалин шахсест, ки дар дусуси тарак- киёти чамъияту забон судан меронад. Хизмати гениалии Ви­ко,— ба гуфти Маркс,— далли ин масъала набуда, балки гузо- риши он мебошад. Як катор олимон, ба мисли Шарль де Брось, Ж. Ж. Руссо, Монбоддо, Адам Смит, Пристли, Ч,он Горн-Тук, Гердер ва дигарон фикри Викоро цнкишоф медиданд. Албатта, акидаи дамаи индо як хел набуд. Масалан, файласуфи англис

Чозеф Пристли_дар тараккиёти забон ба мисли Гегель, Шлей- хер се давраро мебинад: саршавй, гулгулшукуфй ва нестшави (мурдан), вале Монбоддо бараке дар тараккиёти забон про- гресси доимиро мебинад.

Д арасрдои XV I— XVIII дойр ба забондои гуногун материал- дои зиёд чамъ карда мешавад. Дар пайдоиши забоншиносии мукоисавй-таърихй шиносоии европоидо бо санскрит адамияти багояг калон дошт, зеро дар натича маълум шуд, ки як катор забондои асосии Европа бо санскрит умумияти наздик доранд.

Аваалин шахсе, ки умумият ва монандии калимахои санскриту забони италияниро нишон додааст, савдогари ита- лиянй Филиппо Сассети буд. Вай панч сол (1583— 1588) дар Хинд^стон зиндагй карда, забони санскритро меомузад ва ин гуна умумиятро мушохида мекунад Зябоншиноси гелландн Иосиф Юстус Скалигер дар китоби худ «Мулодизадо дойр ба забондои европоидо» (1599) 11 забони халкдои Европаро ба мисли славянй, германй, романй, юнонй, венгрй, тоторй ва гай- ра аз руи калимаи худо ба дамдигар мукоиса карда ба хулосае меояд, ки ин забондо байни худ деч гуна умумияте надоранд. Ин фнкр галат буд, зеро аз руи як калима забопхоро бо хам мукоиса карда хешигарии ондоро нишон додан имконнопазир аст. Баъдтар маълум шуд, ки аз он 11 забоне, ки Скалигер бо дам мукоиса карда буд, забондои венгерй ва тоториро истисно кунем, бокимондаи ондо ба гурудн диндуаврупдй додил меша- ванд. Лейбниц умумияти калимадои забондои финию венгерй-' ро бо туркй, мугулй ва маичурй нишон медидад. Гайр аз ин вай таъкид мекунад, ки забони кадимаи ядудй нахустзабони (праязыки) забон\ои Д ) н ь ё ьсст. Ломоносов дар китоби х^Д «Маззпиалхо Дойр ба грамматикаи руей» (1755) хешигарии забони Европаро"(руей, латышй, юйони, лотинй ва немиси) ни­шон медидад ва таъкид мекунад, ки забондои хеш аз як забо­

ни кадима ба вучуд омадаанд.__ Шаркшинос ва хукукшиноси англис Вильям Ч,онс (1746— Д794) солдои 1783— 1794 дар Бенгалия козигй мекард. Соля

вай «Ч,амъияти осиёи» барпо мекунад. Вазифаи ин анчу-* ман омухтани маданият ва забондои Хиндустон буд. Соли 1786 В. Чонс дар дамнн чамъият дар мавзуи «Тадкикоти осиёй» маъруза мекунад. Д ар маъруза бо далелдои радиашаванда му_- вофи^ати забондои диндуаврупоиро дам азчидати грамматики ва дам аз чидати лексикй нишон медидад. У мегуяд: «Санскрит сохти ачиб дорад ва бо забондои юнонию лотрлр хам а? р>и решая феълдо ва дам шаклдои грамматикй чунон хешигарии наздик дорад, ки тасодуф шуданаш мумкин нест. Хешигари ба дарачаест, ки ягон мутахассис хам ба он ш} бда карда наме- тавонад, ки ин забондо аз як манбаъ ба в\ч\д омадаанд, вале мумкин аст, он забон доло вучуд надошта бошад». Б а фикри У1 забондои готй, кельтй ва форсии кадим дам аз дамон ман- раъ ба амал омадаанд. В. Ч^нс акидадои хуйро бо т а д л и л и

овоздову фактдои грамматики тасдик, накард, бинобар он вай- ро асосгузори забоншиносии мукоисавй гуфтан мумкин нест.

Иосиф Добровский ба омузиши мукоисавии забондои славя- нй асос гузоштааст. Faftp аз ин уро асосгузори илми филоло- гияи славянй низ меноманд. Асардои у «Таърихи забон ва ада- биёти чех» (1792), «Китоби дарсии муфассали забони чехй» (1809— 1819) ва «Лугати немисй-чехй» ахамияти калон доранд. Добровский аввалин шуда забони кадимаи славянй ва грамма- тикаи онро аз чихати илмй омухт. Fafip аз ин у забонхои сла- вяниро тасниф намудааст- Ин забоншиноси чех ба омузиши за­бони русй адамияти калон дода, бо максади бо ин мамлакат аз наздик шинос шудан ва бо олимони он алока пайдо кардан

ба Россия чанд бор омадааст.Шахси дигаре, ки ба пайдоиши забоншиносии мукоисавй-

гаърихй ёрй расонидааст, забоншиноси немис Фридрих Шле- гель (1772— 1829) мебошад. Соли 1808 Фридрих Шлегель дар асари худ «Дойр ба забон ва дикмати диндудо» хешигарии санскритро бо забонхои лотинй, юнонй, германй ва форсй на- танх,о аз руи таркиби калимадо, балки чихатхои грамматики нишон медидад. Камбудии ин олим асоси забонхои Европа шу- моридани санскрит буд. Ийтилоди «грамматикаи мукоисавй»

аввалин бор дар асари Ф. Шлегель дучор мешавад.Санскрит аз ду чихат ба пайдоиши грамматикаи мукоисавй

асо-с гузошт: I. Санскрит дам аз чидати системаи дамсадодо ва хам морфология хусусияти архаистии худро бештар нигох доштааст ва аз руи он дар бораи нахустзабони диндуаврупогй тасаввурот пайдо кардан мумкин аст.

2. Грамматистхои х,инд фонетикаю морфологияи забони ка­димаи худро нидоят мукаммал тадкик, намудаанд. Хулоса, ха май ин кордо ба пайдоиши забоншиносии мукоисавй тахкурсй гузоштанд.

ЗАБОНШИНОСИИ МУКОИСАВЙ — ТАЪРИХЙ

Аз фасли гузашта маълум шуд, ки то асри X IX як катор олимон монандии забондо-ро нйшон додаанд, вале онро аз чи­дати илмй исбот накардаанд.

Дар асри X IX як гуруд олимон бехабар аз кори дамдигар дар як вакт умумияти забондои гуногунро нишон дода, ба ху- лосае омаданд, ки ин гуна умумият хешигарии ин забондорс мефадмонад. Хамаи ин забондо аз як забон ба амал омада; бо мурури замон забони мустакил гардидаанд. Д ар натича грамматикадои мукоисавии диндуаврупой, сомй ва угрофинй ба вучуд омаданд. Дар ин кор методи мукоисавй-таърихй роли далкунанда бозид. Натичадои методи мукоисавй-таърихй ба забоншиносии умумй асос гузошт. Мудокимаи фалсафй ва таъ- рихй дойр ба забон пеш дам буд, вале методи мук,оисавй-таъ-

рихй ба пайдоиши илми забоншиносй сабаб шуд ва асос гу- зошт. То а-сри X IX холати хозира ва ё гузаштаи ин ё он забои омухта мешуд, дар хусуси пайдоишу тараккиёти он чизе гуфта намешуд. Омузиши мукоисавии забонхо ба ин хотима дод. Албатта, хизмати Махмуди К,ошгарй, Вильям Чонс,_ Фридрих Щлегель ва дигарон дар пайдоиши методи мукоисавй-таърихй кам нест.

Хамин тарик, дар аввали асри X IX илми мустакили забон­шиносй ба амал меояд, яъне аз филология, фалсафа ва таъри- ху табиат чудо мешавад.

Методи мукоисавй-таърихй бо роди мукоисаи материали за- б^нхо натанхо таърихи он забонх,оро, балки конуниятхои та- раккиёти онхоро нишон медихад ва бо хамин забоншиносиро аз олами тахмину фантазия ба илми муайян, сахех ё ки аник мубаддал менамояд.

Таърихи омузиши мукоисавй-таърихии забонхои хиндуавру- поиро ба чор давра чудо кардан бехтар аст:

1. Аз пайдоиш ва ташаккули методи мукоисавй-таърихй то замони чавонграмматикхо.

2 Чавонграмматикхо.3. Аз чавонграмматикхо то «Курси лингвистикаи умумй»-и

Фердинанд де Соссюр ва рамзхонии (расшифровка) осо- ри забони хетй.

4. Аз «Курси лингвистикаи умумй»-и Соссюру хатти хетй то замони мо.

Давраи якум. Ин давра солхои 1816— 1870-ро дар бар ме-гирад. Масъалаи асосии ин давра ба вучуд омадани методи му- коисавй-таърихй ва пайдоиши забоншиносии умумй буд. Дар ин давра чамъ намудани материал ва ба система даровардани он давом мекунад. Дойр ба хамаи масъалахо фикри катъй гуф- тан барвакт буд, зеро баъзе масъалахо пурра омухта нашуда буданд ва материали зарурй хам гирд оварда нашуда буд. Санскритро асос ва ё нахустзабони забонхои хиндуаврупой шу- моридани Ф. Бопп, Курциус, Ф. Шлегель, А. Шлейхер ва ди­гарон муайян кардани конунияти забонхои хиндуаврупоиро душвор намуда буд. Дар санскрит будани се садонок (а, и, у) ба чои панч садоноки (а, и, у, о, э) нахустзабон ин фикрро рад менамуд.

Дар ин давра бисьёр хатхои номаълум хонда мешавад. Ма- салан, соли 1822 олими француз Жан Франсуа Шамполион иероглнфхои Мисрро, соли 1837— 1840 олими немис Георг Фрид­рих Гротефенд хати мехии форсй-точикиро мехонад. Хонда шу- дани хати мехй ба хондани хатхои аккадийхо, элмасхо, хетхо ^а халдхо сабаб ва асос шуд. Гайр аз ин хатхои Кипр ва хати орхонии турки хонда мешавад Хондани ин хатхо ахамияти ка- лон дошт.

Давраи якумро ба ду мярх^тгя-^удо-мекдшянп. Мярхяляи ав- вал тахминан солхои 1816— 1а50-ро дар бар мегирад.~Чи хеле

ки гуфтем, дар ин мархала методи мукоисавй-таърихй ва за­боншиносии умумй ба амал меояд. Асосгузорони методи мукои­савй-таърихй Ф. Бопп, Р. Раск, Я- Гримм, А. Востоков ва ди- гарон буданд.

Франц Бопп (1791 — 1867). Забоншинос ва хиндушиноси машхури немис мебошад. У аз соли 1821 профессори универси­тета Берлин буд. Соли 1816 «Дойр ба системаи тасрифи забони санскрит дар мукоиса бо забонхои юнонй, лотинй, форсй ва гер- манй» китобе менависад. Ин асар ба пайдоиши методи мукои­савй-таърихй асос гузошт ва як гурух забоншиносон ин солро соли пайдоиши забоншиносии мукоисавй-таърихй меноманд Бо ифодаи Мейе, Ф. Бопп дар чустучуи нах\стзабони хиндуавру- пой методи мукоисавй-таърихиро ба вучуд овард, чи хеле ки Колумб дар чустучуи рохи Хиндустон Америкаро кашф карда буд.

Кашфи Ф. Бопп дар чист? Охир, забоншиносон В. Чонс ва Ф. Шлегель низ хешигарии забонхои хиндуаврупоиро гуфта буданд-ку? Хизмати Бопп он буд, ки дар асоси материали за­бонхои хеш назарияи системанокро ба вучуд овард. Дар нати- чаи ыукоисаи бандакхои феълй дар ин забонхо маълум шуд, ки натанхо ходисахои чудогона, балки системахои ягонаи грам- матикй ба Хам монанд мебошанд. Мувофикат барои Бопп во- сита буд. Максади Бопп шакли кадимаро нишон дода, ба во- ситаи далели як забон ва ё шакли замонии он шакли забони дигарро маънидод намудан буд. Ин навигарии олим буд, ки бе он забоншиносии мукоисавй вучуд надорад.

Бопп баъдтар ба он забонхо забони кадимаи русй ва ар- маниро хам дохил мекунад. Хулоса, хамаи он забонхое, ки холо мо ба оилаи хиндуаврупой дохил мек\нем, аз назари олим дур намондааст, ба истиснои забонхои хетй ва тохари, ки он вакт маълум набуданд. Бопп ба ин оилаи забонхо но-

ми «хиндуавропой»-ро додааст.Ба норасоихои кори Бопп ба хамин гурух дохил кардани

забонхои индонезй ва кавказй, инчунин санскритро нахуст- забони забонхои хиндуаврупой шумориданро- дохил кардан м) мкин аст.

Расмус Христиан Раск (1787— 1832). Забоншиноси гсниа- лии Дания Расмус Раск низ дар як вакт бо Ф. Бопп, вале бехабар аз хамдигар ба омузиши мукоисавй-таърихии забон­хои хиндуаврупой машрул мешавад. Солхои 1816— 1823 ба саёхати Осиё мебарояд, ба Хиндустон хам мераЕад Аз соли 1823 то охири умр профессори университети Копенгаген буд.

Дсари машхур ва маъруфи у «Тадкикот дойр ба забони ка­димаи шимол ва ё пайдоиши забони исландй» соли 1814 на- вишта шуда, соли 1818 чоп мегардад. У дар ин асари худ чанд фикри чолиби диккат гуфтааст, ки то хол ахамияти худро г̂ м накардааст. Ба фикри олим, ягсн восита ба мисли забон ман- баи мухимтарин Дар муайян кардани пайдоиши халк Дар за-

мгондои нихоят кадим ва алокаи зичи байни халкдо шуда на- метавонад. Хангоми мукоисаи забонхо фарк кунонидани ху- сусиятхои лексики ва грамматикиро талаб мекунад ва ба му- вофикати ххсусиятхои грамматикии забонхо эътибори махсус медихад. Вай дар ин асари худ хешигарии забонхои германй, литовй, славянй, лотинй ва юнониро нишон медихад. Раск мукоисаи нишонахои грамматикй ва махсусан бандакхоро мухим мешуморад, зеро онхо аз як забон ба забони дигар на- мегузаранд. Вай мукоисаи калимахои решагии хаётан мухим ва овозхоро низ шарти зарурии мукоиса мешуморад. Раск дар асари аввалини худ «Китоби дарсй ба забони исландй» (1811) ба мукобили грамматикаи мантикй баромада, таъкид мекунад, ки вазифаи грамматика набояд фармон додани чй навъ сохтани калима бошад, балки чй хел ба амал омадан

ва тагьир ёфтани калимахоро тасвир кардан аст.Раск аввалин шахсест, ки бо вучуди бо забонхои славянй

наздикй доштан шохаи махсуси забонхои диндуаврупой буда- ни забонхои балтикиро нишон додааст.

Раск ба мисли Франц Бопп забони аввалин — нахустза- бонро чустучу намекунад. Вай алокамандии забонхои скан- динавиро бо забонхои дигари хиндуавруиой нишон медихад. У забони исландиро аввал бо забонхои гренландй, кельтй, баскй, финй, баъд бо норвегй, шведию даниягй мукоиса кар­да, онхоро бо забонхои дигари германй ва тамоми забонхои германиро бо юнонию лотинй ё ки фракий мукоиса мекунад.

Хулосаи Раск он аст, ки забонхои Скандинавию германй бо дам хеле наздиканд. Умумият ва ё манбаи кадимаи ондо ва инчунин забондои славянию балтикиро дар забондои кади­маи лотинй ва ё фракий пайдо кардан мумкин аст, зеро ин забондо хусусияти архаистй ва ё кадимаи худро бештар ни- гох доштааид.

Забоншиноси номии Франция Антуан Мейе ба ин ду за- боншинос чунин бахо медихад: «Аз чихати ба мукоисаи за­бонхо хамрод накардани санскрит Раск ба дарачаи Бопп на- расидааст, вале у ба пайдо кардани шакли кадима бехуда саргардон нашуда, умумияти кадимаи забонхои ба хам наз- дикро нишон медихад. Ба фикри Раск, хамаи бандакдои за­бони исландиро ба ин ё он дарача дар забондои юнонй ва лотинй пайдо кардан барои исбот кифоя аст. Аз ин чидат аса­ри у нисбат ба асари Бопп илмй ва кам куднашуда аст».

Яков Гримм (1785— 1863). Гримм бо ёрии методи мукои­савй-таърихй тандо як шохаи забондои диндуаврупой-гер- маниро мукоиса намудааст. У дар асари худ «Грамматикаи немчсп» (1819), ки аз чор чилд иборат аст, тамоми забондои [срмг.'шрэ аз шакли кадимаашон cap карда мукоиса наму- лаает Хар чор чилди ин асар соли 1838 ба охир расида, соли 1848 бо номп «Таърихи забони немисй-» аз чоп мебарояд. Дар асари калондачми «Лугати немисй» (1854), ки чилди дуюмаш

1950 чоп шудааст, Гримм тамоми калимахои забони немисиро Чой дода аст.

Асархои Гримм ба забоншиносони минбаъда таъсири ка- лон расонидааст, таъсири уро дар осори забоншиноси рус Буслаев Ф. И. бештар мушохида мекунем Гримм материали хеле зиед чамъ намуда, тагьир ва такмили шаклхои грамма- тикиро дар забондои германй бо далелхои фаровон нишон до- цааст. Фикрхои Гримм дойр ба тагьири овозхо ва конуният- Хои он низ чолиби диккатаид. Ба гуфтаи А. Мейе, Я. Гримм дар «Грамматикаи немисй»-и худ бори аввал диалектхои ка- димаи немисиро ба таври сахех тасвир намудааст, ки ин ба кори тадкикотчиёни минбаъда кумаки калон расонида мета- вонад. Албатта, олим он ходисахои забониро тасвир карда буд, на тахлил.

Востоков Александр Христофорович (1781 — 1864). Вос-

токовро асосгузори методи мукоисавй-таърихии забонхои сла- вянй гуфтан мумкин аст. Востоков аз соли 1826 аъзо-коррес- пондент ва аз соли 1841 академики Академиям илмхои Рос­сия буд Асархои асосии Востоков «Мулохизахо оид ба забо­ни славянй» (1820), «Грамматикаи русй» (_1831), «Тачрибаи сохтани лурати махаллии забони великорусй» (1852), «Лура- ти забони динии славянй» (1858— 1861) ва гайра мебошанд. Соли 1865 забоншинос Срезневский И. И. корхои филологии Востоковро дар мачмуаи «Мушохидахои филологии Востоков

А. X.» чоп мекунад.Хусусияти хоси корхои ин олим он буд, ки вай ба мисли на-

мояндагони ин метод танхо материали кадимаи забонхоро мукоиса накарда, балки онро бо материали забонхои хозира ва хаттэ шевахо мукоиса мекард. Ин тарзи кор бисьёр чихат- хоро равшан намуд, бинобар он тарафдорон пайдо кард. Вос­токов кайд мекунад, ки хамаи славянхо — шаркию рарбй ва ё чанубй, дар давраи Константин ва Мефодий (яъне 862) як- дигарро, ба мисли он ки холо русхои Дону Архангельск сиби- рихову москвагихоро мефахманд, медонистанд. Пас материа­ли забони русй чй кадар ба кадим наздик шавад, хамон ка- дар бо забонхои дигари славянй наздик шудан мегирад. Ба фикри Востоков, нахустзабони славянй аввал дар шакли яке аз диалектхо вучуд дошт, баъд аз он диалектхо забонхои чл- догона ба амал омаданд.

Востоков ба мисли Добровский забонхои славяниро ба шаркй ва рарбй чудо мекунад, вале диккати асосиро ба мав- кеи забони кадимаи славянй ва муносибати он бо забонхои русй, сербй ва забонхои дигар медихад.

Востоков бо Добровский дар масъалаи аз забони серби ба амал омадани забони славянин кадим ва инчунин нахустза- бон ш\моридани он бахс намуда кайд мекунад, ки забони ка­димаи славянй барои хамаи халку кабилахои славян, ки дар территорияи васеъ зиндагй мекарданд, забони ягона ва уму-

мй набуд. Вай лахдаи ин ё он кабила буду халос Востоков фарки забонхои славянин кадима ва русиро кайд карда таъ- кнд мекунад, ки забони славянин кадим, ки китобхои Тавроту Инчнл бо он низ навишта шудаанд, чи хел ки Добровский кайд мекунад, танхо хоси сербхо набуда, балки русх,о~ хам мефахмиданд. Востоков инчунин аз забони динии славянй ба куллй фарк кардани забони кадимаи русиро, ки «Русская правда» ва «Слово о полку Игореве» бо он навишта шуда- аст, кайд мекунад. Востоков забони кадимаи славяниро бо за­бони китобй мукоиса намуда кайд мекунад, ки вай барои халкдои славян чун забони дин хизмат мекард, чунон ки за­бони лотинй барои рухониёни Европа хизмат менамуд. Гайр аэ ин ба забони адабии рус таъсири зур расонидани забони кадимаи славяниро нишон дода мегуяд, ки забони гуфтугуии халкй натанхо аз забони славянй, балки аз забони хаттии ру- сй, ки аз хисоби забони динии славянй бой гардидааст, фарк мекунад.

Дар солхои охир Востоков омузиши илмй ва чопи дастхат- ХОи кадимаи славяниро_давом медихад, зеро бе ин кор забони кадимаи славяниро омухтан имконнопазир аст. Корхои Вос­токов барои ба даврахои кадим, миёна ва нав чудо намуда- яи забонхои славянй кум аки калон расонидааст.

ПАЙДОИШИ ЗАБОНШИНОСИИ УМУМЙ

Акидахои Вильгельм Гумбольдт (1767— 1835) дар бораи забон.

Гумбольдт яке аз олимон ва донишмандони номии асри X V III— X IX ба шумор меравад. Вай хам забоншинос, хам фи­лософ, хам адабиётшиносу шоир ва хам ходими сиёсиву дип­ломаты буд. Дониши лингвистии у нихоят васеъ буд, зеро вай натанхо забонхои хиндуаврупой, балки забонхои баскй, ма- лаито полинезй ва хатто забони хиндухои Америкаро медо- нист. Хамаи ин фазилат ва дониши лингвистй ба у имконият додааст. ки дойр ба масъалахои гуногун хулосахои дакику асосноки боварибахш барорад.

Гумбольдт ба забоншиносии умумй, ба забоншиносии на- зариявй асос гузошт. У масъалахои нихоят мухимми забон- шиносиро ба миён мегузорад, вале аксар аз нуктаи назари идеалистй хал менамояд, бо вучуди ин ба инкишофи минбаъ- даи Хам лингвистикаву хам забоншиносон таъсири багоят ка­лон мепзорад. Акидахои Гумбольдт ба фаъолияти мактабхои лингвистии зиёде таъсири калон расонидааст. Аз ин чихат уро бо Ф Бопп, Сосйор, Фортунатов ва Бодуэн^ де Куртенэ дар як катор гузоштан мумкин астЛГумбольдт табиатан забонши­носи назариявй буд, зеро бештар масъалахои умумии харак- тери забонию фалсафй доштаро мегузошт. Методи мукоиса-

одамон ба сохти забони онхо вобаста нест. Ба фикри Гум­больдт, фахмиши одамон пурра ба забони онхо вобастааст ва гуё забон то андозае офарандаи хаёти хозира аст. Дарки хае- тй, ба фикри Гумбольдт, пурра ба забони худи одамон во­баста мебошад. Фаъолияти амалии худи одамон ба инобат гирифта намешавад, забон чун воситаи бавучудорандаи хаёти мавчуда дониста мешавад.

Аз ин маълум мешавад, ки Гумбольдт баробари фикрхои дурусти пешкадам фикрхои галат хам доштааст. Масалан, аз як тараф, забонро махсули шахеи чудогона шуморад, аз та- рафи дигар, инъикоскунандаи фактори чамъиятию миллй ме­шуморад Ё ки дар як чо забонро аз чихати тараккиёт ба охиррасида, вале баробари ин тараккиёти мунтазами онро таъкид мекунад.

Гумбольдт тарафдори грамматикаи типологии мукоисавии забонхои хешу гайрихеш буд. Гумбольдт ба мукобили тартиб додани грамматикаи у мумие буд, ки хусусиятхои забонхоро ба назар нагирифта аз руи схемаи тайёри мантикй сохта шуда бошад. Тарафдори ашаддии ин чараён Беккер К. Ф. буд. Вай ба категорияхои мантикии Гегель такья карда, соли 1836 аса­ри худ «Грамматикаи батафеили немисй»-ро менависад.

Гумбольдт дар инкишофи фикрхои забоншиноей ахамияти мухим доштани мухолифатхои (анатомия) диалектикии зеринро таъкид намудааст:

1. Мухолифат дар масъалаи хусусияти чамъиятй ва инди- видуалй доштани забон. Дар хакикат забон дар як вакт хам ба шахеи чудогона мансуб аст ва хам инъикоскунандаи оми- ли чамъият ва миллист.

2. Мухолифати байни ба охир расидани инкишофи забон дар айни дол ва инкишофи мунтазами он.

3 Забон хамчун системаи муайян, вале дар айни хол ама- ликуиандаи фаъолияти чудогонаи нутк.

4. Забон воситаи ифодакунандаи нутк аст ва дар айни хол воситаи бавучудорандаи фикри шувдванда мебошад.

5. Забон хам шакли мантикии фикр ва хам шакли забон аст, бо вучуди он ки Гумбольдт ба характери фикр кувваи таъсиррасонанда доштани системаи забонро таъкид мекунад.

Хамаи ин проблемахо мавриди омузиши забоншиносони чудогона ва мактабхои забоншиносии минбаъда гардидаанд. Олимони зиёде аз чихатхои гуногун ба у пайравй карда, аки- Дахои уро ривоч додаанд.

Ак;идаи Гумбольдт дар масъалаи системантэкии забон, ор­ганизм будани он аз тарафи забоншиноебн А. Шлейхер, Бо- Дуэн де Куртенэ ва Фердинанд де Соссюр, фикри уро дар ху- суси муносибати забону рух, забону тафаккури шахеи чудо­гона будани забон забоншиносон Штейнталь ва Потебня A .A . ривоч дода бошанду минбаъд асоси чараёни психологи дар забоншиноей гардида бошад, Фердинанд де Соссюр, Антуан

ви-таърихиро барои ба вучуд овардани назарияи илмии забон- шиноси истифода мебурд. Асари якумини лингвистии Гум­больдт «Дар хусуси ба таври мукоиса омухтани забондо дар даврахои гуногуни тараккиёти ондо» соли 1820 чоп мешавад. Асари асосии лингвистии у «Дар бораи забони кавй аз чази- раи Ява», ки аз се чилд иборат аст, баъди вафоташ аз тара- фи бародараш А. Гумбольдт соли 1836— 1840 чоп кунонида мешавад.

Акидахои асосии Гумбольдт дойр ба забон дар мукадди- маи назариявии Дамин асар «Дар бораи фарки сохти забон­хои инсон ва таъсири он ба инкишофи рудии одамон» чой дода шудааст. Дар ин асари Гумбольдт дам фикрдои тозаву пешкадам ва хам фикрдои галат ба назар мерасанд. Яке аз масъаладои фалсафй^ дар кори олим нишон додани муноси- бати байни забону руд мебошад. Ба акидаи Гумбольдт, забон ин рухи халк, руди халк бошад, забони он аст. Дар ин чо олим забону тафаккурро як шуморида, чидати идеалистии акидаи худро нишон медидад. Вай забонро чунин олоте мешу- морад, ки фикрро ба вучуд меоварад. Дар ин чо у фаъолияти забону фикрро як мешуморад. Гумбольдт дуруст кайд меку­над, ки забон хамеша дар тараккиёт аст. Ба фикри Гум­больдт, хар як наел забонро дар шакли тайёр кабул мекунад ва хамин шакл барои тагьир ва тараккии забон мувофики тачрибаву фаъолияти чамъият хама гуна шароит дорад. У за­бонхои зиёдеро омухтааст ва онхоро аз руи сохт ба дам му­коиса кардааст. Ба чидати генетикии он диккат надодааст. Аз ин ру, фикри забоншиносони мукоисавй дойр ба масъалаи тараккиёти забон чолиби диккат аст. Гумбольдт яке аз авва- лин олимоне буд, ки забонро чун система медонист. Бо хам алокаи зич доштани тамоми структураи забонро нишон до- дааст. У таъкид мекунад, ки дар забон ягон чизи чудогона нест, дар як элемент« чудогона ба сифати чузъи кулл наму- дор мегардад. Гумбольдт фарки забону нуткро нишон дода буд, ки ин дам чолиби диккат мебошад. Ин гуна тезису фикр- дои тоза дар кори ин олими номй хеле зиёданд.

Баробари чунин фикрдои тоза дар кордой Гумбольдт фикр- дои галат дам дучор мешаванд. Забонро Гумбольдт натичаи фаъолияти руди шахсони чудогона мешуморад, бо вучуди он ки мох [яти чамъиятии забонро рад намекунад. Инкишофи за ­бон б? «чадонбинии миллй» ва «руди халк» вобаста бошад, гуногу: ии забондо гуё ба гуногунии руд вобаста аст. Ба фик­ри Гумбольдт, забон гуё байни одаму даёти берунаи ба он таъсиррасонанда чой гирифтааст. <Гуё инъикоси хакикати об^ективй дар майнаи мо ба забон вобаста бошад, чунки дар забон чадонбинии одамон акс ёфтааст. Хамин тариС Гум­бо 1ьдт ба забон аз дад зиёд бадо медидад. Революционер ва демократи рус Чернышевский ба мукобили ин акидаи Гум­больдт баромада таъкид карда буд, ки фаъолияти фикрии

Меие, Жан Вандриес дар масъалаи чихати ичтимоии забон ба умбольдт пайрави карда, фикрхои уро инкишоф додаанд.

Чараённ этнолингвистика (чараёне, ки диккати асосиро ба ом\ зиши алокаи забон бо маданият, урфу одат ва хаёлоти халк, чалб мекунонад) акидахои Гумбольдтро донр ба рухи халк рнвоч дода нстодааст.

ИНКИШОФИ ЗАБОНШИНОСИИ МУК.ОИСАВЙ — ТАЪРИХЙ ВА

НАРАЕНИ НАТУРАЛИСТЙ

Методи мукоисавй-таърихй дар корхои асосгузорони забон- шинопш мукоисавй-таърихй ба таври умумй ба шохахои чу- догонии забонхои хиндуаврупой татбик карда шуда буд. Дар даврахои баъдина вазифаву доираи ин метод аник карда ме­шавад. Истифодаи он барои забонхои романй, германй ва ди- гар забонхо мухим буд. Ба акидаи Соссюр, истифодаи методи мукоисавй-таърихй нисбати забонхои романй. ки забони ло- тинин он бо материали фаровони худ дарачаи инкишоф ва ба вучуд омадани забонхои чудогонаи ин оиларо нишон додан ёрии калон мерасонид, чолиби диккат буд.

Минбаъд ин методро барои муайян кардани гурух ва оилаи забонхои дигар низ васеъ истифода мебаранд.

Дар инкишоф ва ба шакли муайян даромадани методи му­коисавй-таърихй хизмати як катор забоншиносон, ки кисмат- Хои чудогонаи забонро бо истифодаи ин метод тадкик наму- даанд, калон аст.

Забоншиноси немис Август Фридрих Потт (1802— 1887) дар асари асосиаш «Тадкикоти этимологии забонхои хинду- германй» (1833— 1836) мувофик,ат ва инкишофи овозхо ва ка- лимахоро дар забонхои санскрит, юнонй, лотинй, литовй ва готй бо мисолхои фаровон нишон дода, ба пайдоиши этимо- логияи илмй асос гузоштааст. Хиссаи у дар мукоисаи овозхо дар забонхои хиндугерманй ва мувофикати онхо хеле калон

астДар ин давра олимони зиёде ба тадкики оилаи забонхои

чудогона машгул мешаванд, ки нисбатан барчастатарини он­хо тадкикотчиёни санскрит Теодор Бенфей (1809— 1881J, Макс Мюллер (1823— 1900), тадкикотчии забонхои юнони Георг Курцкус (1820— 1885), забонхои романй Фридрих Диц (1794— 1876), славяншиносон Срезневский И. И. (1812— 1880) ва Франц Миклошич (1813— 1891) ба шумор м_ераванд.

Аксари забоншиносон методи мукоисавй-таърихиро асосан дар ал^камандй бо забони санскрит истифода мебурданд. З а ­боншиноси немис Георг Курциус бошад, ин методро дар ому­зиши забони юнонй татбик намуда, асари худ «Ч,ихатхои мах- суси этимологияи забони юнонй»-ро (1858— 1862) менависад. Забоншиноси дигари немис Фридрих Дицро асосгузори ому-

зиши методи мукоисавй-таърихии забондои романй мешумо- ранд. Вай ба корхои Ф. Бопп ва Р. Раск такья намуда асари сечилдаи худ «Грамматикаи забонхои романй»-ро (1836— 1843) меофарад. Баъдтар асари дигари у «Лугати этимологии забонхои романй» (1854) чоп мешавад.

Забоншиноси словенй Франц Миклошичро асосгузори да- кикии забоншиносии мукоисавй-таърихии забонхои славянй меноманд. Вай муаллифи аввалин «Грамматикаи мукоисавии забонхои славянй» мебошад. Ч,илди якуми ин асар бо номи «Фонетика» соли 1852, чилди дуюм «Морфология» (1856) ва чилди сеюм «Синтаксис» (1874) чоп мешавад.

Методи мукоисавй-таърихиро вобаста ба забони русй за- боншинос Федор Иванович Буслаев татбик намудааст.

Концепцияи лингвистии Август Шлейхер (1821 — 1868).

А. Шлейхер ба гайр аз забоншиноей ба омузиши ботани- каю философия низ машгул шудааст, ки ин ба акидадои за­боншиносии у таъсири муайян расонидааст. У аз соли 1846 дар университета Бонн, аз соли 1850 дар Прага ва аз соли1857 дар университети йен доцент шуда кор кардааст- Соли1858 уро узви вобастаи Академияи илмдои Россия интихоб мекунанд.

Шлейхер баробари ба шакли чудогонаи илм даровардани хиндуаврупоишиноей ба чараёни натурбиологй дар забонши­ноей асос гузоштааст ва аз методхои он, яъне илмдои табий истифода бурдааст. Асардои у «Морфологияи забони динии славянй» (1852), «Дастур барон омузиши забони литвонй» (1855— 1857), «Дар хусуси морфологияи забон» (1859), «На- зарияи Дарвин дар амалияи илми забон» (1863) ва соли 1861— 1862 асари асосии у «Грамматикаи мукоисавии забон­хои диндугерманй» чоп мешавад. Ин асардо ба инкишофи ил­ми забоншиноей кумаки калон расонидаанд.

Август Шлейхер забондоро аз руи хусусияти грамматикиа- шон ба се гуруд чудо мекунад. Дар ин масъала дам таъсири Гегельро (тезис — антитезис — синтез) дар у мушодида меку- нем. Ба гуруди якум забонхои решагй (факат реша доранд, суффиксу префикс надоранд), агглютинативй (дам реша ва дам аффикс доранд) ва флективй (худи шакли калима дам маъно (реша) ва дам муиосибатро (аффикс) ифода мекунад) чудо намудааст. Забондои полисинтетикии Гумбольдт нишон- додаро ба гуруди агглютинативй дохил кардааст. У ба забон­дои решагй хитой, намаквй ва бирманй, ба гуруди агглютина­тивй турку тоторй, мурулй, венгерй, тушй ва тибетиро, ба гу­руди флективй сомй ва диндуаврупоиро (дам кадимааш ва дам наваш) дохил кардааст.

Ба акидаи Шлейхер, ин се гуруд се дарачаи тараккиёти за- бондоро нишон медидад: решагй дарачаи аввал, кадимй ва ё ибтидоии тараккиётро; агглютинативй дарачаи мобайнии та-

раккиётро ва флективй дарачаи олй, охирони тараккиётро ни- ш°н медидад. Ин таснифот ба олимони минбаъда таъсири зур расонида бошад хам, онро дарачаи тараккиёти забондо шу- моридан дамчун чизи сохта макбули забоншиносон нагардид.

Дар вакти нишон додани муносибати байни забондои дин- дуаврупой чун натачай тараккиёти таърихй Шлейхер наза- рияи шачараи забондои диндуаврупоиро ба вучуд меорад. Аз руи назарияи Шлейхер забондои кадимаи диндуаврупой ба ду нахустзабон — шимолиевропой ва чанубиевропой чудо меша- ванд. Ба гуруди шимолй забонхои славянию балтикй, инчунин германй, вале ба чанубй диндй, эронй, кельтй, юнонй ва ита- ляниро дохил мекунад.

Одатан Шлейхерро асосгузори чараёни натурбиологй дар забоншиносй мешуморанд, зеро забонро ба категорияи орга- низми зинда дохил намудааст ва конундои онро ба забон чорй мекунад. Дар ин бора у чунин менависад: «Хаёти забон аз даёти организми зиндаи дигар •— наботот, растанй ва дайво- нот фарки куллй надорад. Ба мисли дайвоноту наботот забон дам аз сохти оддитарин инкишоф меёбад, ба шаклдои мурак- каб мерасад ва нидоят баъди ба куллаи баланди инкишоф ра- сидан шаклдои он бардам мехурад» Дар чои дигар ба пурра мувофикат кардани дамаи конундои табиат ба забон шубда мекунад. Фикрдои Шлейхерро дойр ба ин масъала чунин ху-

лоса кардан мумкин аст:

1) Забон чун организми табий берун аз иродаи одамон ву­чуд дорад. Вайро тагьир додан мумкин нест. Забон бо ёрии иродаи одамон инкишоф ва такмил ёфтааст ва мувофики да­мин коида пир мешавад ва мемирад;

2) «Хаёти забондо» мисли даёти табиат инкишоф меёбад;3) Лингвистика мувофики конун ва коидадои табиат ба ву­

чуд меояд ва инкишоф меёбад.

Ин акида ба куллй галат аст, зеро забон додисаи чамъия- тй аст. Ван баробари чамъият пайдо мешавад ва баробари он инкишоф меёбад. Забон то чамъият даст, вучуд дорад, барои он чун воситаи алока хизмат мекунад. Дар долати забони ди- гарро кабул намудани чамъият он аз истеъмол мебарояд ва мемирад.

Акидаи дигари галати Шлейхер гипотеза дойр ба ду дав- раи даёт ва инкишофи забон буд. Вай ба акидаи идеалистии Гегель, ки дар асари у «Фалсафаи таърих» (1840) ифода ёф- та буд, такья намуда таъкид мекунад, ки даёти забондо ба ду давраи чустакил чудо мешавад: таърихи инкишофи забсн- хо ва таърихи бардам хурдани шаклдои забони. Ба мукобили ин акидаи Шлейхер Яков Гримм, Потебня ва Бодуэн де Кур­тенэ баромада буданд.

Хизмати Шлейхер дар тараккии забоншиносии умумй ва мукоисавй-таърихй хеле калон аст. У яке аз аввалиндо буд,

ки мувофикат ва инкишофи овозхоро дар забонхои хиндуав­рупой нишон дода, методикаи азнавбаркароркунии нахустза- бони европоиро кор кардааст. Хам таснифоти морфологйи за ­бонхои хиндуаврупой ва хам шачараи забонхои хиндуаврупой ба номи Шлейхер вобаста мебошад. Дар шачараи забонхои хиндуаврупой Шлейхер робитаи забонхои хиндуаврупоиро нис- бат ба якдигар ва пайдархам аз хам чудо шудани онхоро ба дарахт ва шоху танахои он монанд кардааст. Чунин тачдиди нахустзабон ба ду сабаб мумкин гардид:

1) дар натичаи ба эътибор гирифтани конунхои катъй ва мунтазами забонхо;

2) дар асоси ба эътибор гирифтани он, ки аз фактхо ва забонхои маълумбуда ба шаклхои хеле кадимаи он гузаштан

мумкин аст.Шлейхер дойр ба забон дастуруламалхои илмии зиёде пеш-

ниход кардааст, ки чараёнхои лингвистии минбаъда онхоро мавриди тадкики худ карор додаанд. Шлейхер забоншиносиро чунин илме муайян кардааст, ки структураи забонро омухта, типхои гуногуни морфологии забонхоро нишон дода, онхоро аз руи хусусиятхои синхронй ва диахронй мукоиса мекунад. Типологияи забонхо холо хам масъалаи актуалй аст. Вай ба фарки лингвистикаю филология бештар диккат дода таъкид мекунад, ки лингвистика забонро омухта, ба истифодаи он дар шароитхои гуногун кордор намешавад. Филология бошад, дастхатхои адабиро омухта ба хамаи масъалахое, ки функ- цияи забон ва хаёти таърихии халкхое, ки бо ин забон ran мезананд, алокаманд аст, дахл мекунад. Дар ин чо Шлейхер лингвистикаро ба дохиливу берунй чудо мекунад. Шлейхер яке аз аввалин олимоне буд, ки ба масъалаи таъсири забонхо ба хамдигар дикдат додааст. Ин таъсирро дар забонхои гай- рихеши дар хамсоягй вокеъгардида хам мушохида кардан мумкин аст.

Шлейхерро дар якчоягй бо Бопп асосгузори хиндуаврупои- шиносй номидан мумкин аст. Забоншиносии мукоисавй-таъ­рихй на факат забонхои хиндуаврупоиро, балки шохахои он­ро хам дар мукоиса омухтааст.

Албатта, дар корхои Шлейхер як катор камбудихо низ Хает, ки онхо, аз як тараф, натичаи камии материал бошад, аз тарафи дигар, нафахмидан ва надонистани худи мохияти чамъиятии забон ва конунияти таърихй-материалии тараккиё- ти он буд.

Хамин тарика, аз охири асри XV II то нимаи асри X IX за ­боншиносии мукоисавй-таърихй предмета худ ва методи худ — мукоисавй-таърихиро муайян намуд. В ки ба гуфтаи Энгельс, лингвистика ба туфайли забоншиносии мукоисавй-таърихй фундамента таърихии худро пайдо кард.

ЗАБОНШИНОСИИ МУКОИСАВЙ-ТАЪРИХИИ НИМАИ ДУЮМИ

АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX

К о м п а р а т и в и с т и к а ва ё забоншиносии мукоисавй- таърихии нимаи дуюми асри X IX ва аввали асли XX бештар ба садед кардани предмета омузиш ва баъзе гипотезами пеш- тара ва проблемадои дигари дамин сода машрул мешавад. На- мояндагони машдури ин давра, яъне давраи дуюми забонши­носии мукоисавй-таърихй дойр ба забондои диндуаврупой Бругман Карл (1849— 1919), Бертольд Дельбрюк (1842— 1922), асари якчояи ондо «Асосдои грамматикаи мукоисавии забон­дои диндуаврупой» (1886— 1900), Антуан Мейе (1866— 1936) «Мукаддимаи омузиши мукоисавии забондои диндуаврупой» 1930, Фортунатов Ф. Ф., Богородицкий В- А. ва дигарон ме- бошанд. Азбаски дар фаслдои минбаъда дойр ба Антуан Мейе муфассал сухан намеравад, дар ин чо каме дар бораи у маъ- лумот медидем-

Антуан Мейе сардори забоншиносони Франция мебошад. Вай аз соли 1906 родбари чамъияти лингвистии Париж ва му- даррири бюллетени он буд. Аз соли 1906 узви вобастаи Ака­демиям илмдои Россия буд. Фаъолияти илмии у аз охирдои асри X IX cap мешавад. Антуан Мейе яке аз бузургтарин на- мояндагони забоншиносии мукоисавй-таърихии диндуаврупой мебошад. Кордой у дойр ба забоншиносии умумй, забондои славянй, германй, юнонй, лотинй, арманй, форсии кадим ва тохарй дар байни забоншиносон маълум ва машдур мебошад. Як кисми асардои у ба забони русй тарчума шудаанд. Ба h r -

до «Мукаддимаи омузиши мукоисавии забондои диндуавру­пой» (1938), «Методи мукоисавй дар забоншиносии таърихй» (1954), «Забони умумиславянй» (1951), «Хусусиятдои хоси гу­руди забондои германй» (1952) ва гайра дохил мешавад.

Антуан Мейе дар кордой худ анъанадои бедтарини забон­шиносии мукоисавй-таърихии диндуаврупоиро давом додааст.

Дар ин давра факту материалдои нав пайдо мешавад, ки он асоси кашфиётдои нав мегардад. Асоси омузиш синтаксиси забондои диндуаврупой мешавад, инчунин Чои пайдоиш, падя- шавй ва маданияти халкдои диндуаврупой объекти омузиш ка- рор мегирад. Омузиши чукури забондои хеш ба мирли герма­нй, романй, славянй, балтикй, эронй в а ‘забондои чудогона ба монанди юнонй, лотинй, немисй, французй ва руси, инчунин ин метод ба омузиш ва тадкики забондои сомию хоми, турки,

угрофинй низ чорй карда мешавад.Забоншиносии мукоисавй-таърихй дар замони дозира, аз

як тараф, комёбй ва анъанаи компаративисткаи асри Х1Х-ро давом дидад, аз тарафи дигар, ба тадкику омузиши проблема- дои наве, ки дар асоси материалдои пайдошуда ва инкишофи назарияи лингвистика ба вучуд омадаанд, машгул аст.

Кашфи хати забони хетй аз тарафи забоншиноей чех Гроз-

НЫЙ Б. («Забоад. хетхо»— 1916— 1917) ва омузиши забони то- харй ба инкишоф ва тагьироти забоншиносии мукоисави са- баб гардид. К,адимй будани забонхои юнонию санскрит ба шубха афтод. Масъалаи холати кадимтарини забонхои хинду- аврупой ва нахустзабони онхо актуалй гардид. Масъалаи фо­нетика , морфология ва синтаксиси забонхои хиндуаврупои боз

хам аник, шуда истодааст.Асархои Герман Гирт «Грамматикаи хиндугерманй»—

1921— 1937, Курилович Е. «Грамматикаи хиндуаврупои» — 1969, Эмиль Бенвенист «Ташаккули аввалини номхои хинду- аврупой»— 1943, Пизани В. «Забоншиносии хиндуаврупой» — 1949 ва гайра ба вучуд омаданд, ки дар хал ва аник, карданн бисьёр масъалахо роли калон бозиданд. Пештар садонокхоиэ, у ва и-ро вокализми кадимаи ин забонхо медонистанд, ак- нун танхо э-ро кайд мекунанду у ва и-ро хамчун сонантхои х,иЧосоз мешуморанд. Акнун решай хиндуаврупой садоноки аз ду тараф хамсадодор шуморида мешавад, хол он ки пештар якдичогй, яъне як садоноку як хамсадо хисоб мекарданд- Пеш­тар хешигарии забонхоро аз руи чихатхои овозию морфологи муайян- мекарданд, холо ба маънои лексикии калимахо низ махсус дикдат медиханд.

Дар мамлакати мо ба ин масъала олимон Гухман М. М., Десницкая А- В. Жирмунский В. М., Кацнельсон С. Д., Стеб- лин-Каменский М. И., Тронский И. М. олимони чавон Мака- ев Э. А. ва Откупщикова Ю. В. машрул мебошанд-

)

НАРАЁНИ МАНТИК.Й ВА ПСИХОЛОГИ ДАР ЗАБОНШИНОСЙ

Нараёни мантик,й. Омузиши чихати фалсафии (назария- вии) забон дар нимаи аввали асри X IX дар ду чараён — ман- тикй ва психологй инкишоф ёфтааст. Онхо аз ду чихат — шак- лию семантики омухтани грамматикаро таъкид мекарданд, ва­ле фахмиши хам шаклию хам семантикии онхо гуногун буд.

Чараёни мантикии асри X IX то андозае аз грамматикаи универсалии асри XV II фарк, карда, бештар ба хусусиятхои миллии шаклхои забонй диккат дода, ба ягонагии мантикй ва таърихй ва^махсусан ба ягонагии мантикй-синтаксисй эътибор медод.

Забоншиноси немис К. Беккер дар асари худ «Организми забон» — 1869 конунхои мантикро ба материала забони немисй татбик, менамуд. Омузиши чумларо аз мантик, ва услуб гириф- та ба грамматика медихад. Принципи мантикй-семантикии чу­до намудани хиссахои нутк ва аъзохои чумла солхои зиёд дар грамматикахои забонхои хозира чон асосиро ишрол менамуд.

Олимони зиёде игГчараёнро тарафдорй намуда, акидахои онро давом ва инкишоф додаанд- Дар Россия Греч Н. И. «Грамматикаи амалии русй» 1827, Давыдов И. И. «Тачри-

баи умумимукоисавии забони руси» — 1852 ба ин мактаб до­хил мешуданд-

Яке аз забоншиносони номй, намояндаи чараёни мантикй- грамматики забоншиноси рус Ф. И. Буслаев (1818— 1897) буд. Буслаев дар асоси материали бои забони русй анъанаи забоншиносони ватани— аз Ломоносов то Востоков — инчу- нин забоншиносони Европа — Гумбольдт, Бопп ва махсусан Гриммро давом ва инкишоф медихад.

Буслаев ба масъалаи ягонагии назарияву амалия диккат медод. Муайян намудани муносибати байни анъанахои фило- логиву лингвистй дар омузиши асосхои грамматикаи мантикй (фалсафй), филологй ва таърихй масъалаи марказй ба хисоб мерафт.

Тарзи тадкики филологй ба омузиши забонхои мурда ра- вона карда шудааст. «Барои филолог,— менависад Буслаев,— забон танхо воситаи дарк намудани адабиёти кадима мебо- шад». Грамматикаи амалии филологй бошад, ба тадкики нут- Ки адибони номии ба замани хозира наздик хамч\н маъл>мот- нома, ба мисли грамматикаи забони хоричй, аксар коидахоро аз худ мекунонад. Ин тарзи омузишро каноатбахш шуморидан мумкин нест.

Фак,ат донистани коидахо ва дар хотир нигох доштани он- хо кифоя нест, бояд онхоро «фахмид». Тарзи лингвистии ому­зиши забон ба фахмидан хидоят мекунад. Забони хозира аз мачмуи шаклхои грамматикни аз чихати баромаду таркиб нихоят гуногун иборат аст. Онхоро хамон вакт фахмидан мум- кин аст, ба шарте ки кисмхои чудогонаи он дар алокаманди бо кулл мувофики конунхои тараккиёти таърихй омухта ша-

вад.Тарзи таърихии омузиши забон,— ба акидаи Буслаев,—

хар ду тарзи авваларо (филологиву лингвистй) муттахид на- муда, сархади мантику грамматикаро сахех мекунад ва ало- каи забону тафаккурро нишон медихад. Д ар натичаи тараккиё­ти таърихй мантики забон ба вучуд оварда мешавад, ки «вай нисбат ба мантикй шахсони чудогона бо вучуди нихоят борикбин ва пурмаънй будани он сахех, катъй ва хаматарафа мебошад». Аз ин ру, мантики грамматикаи таърихй аз мантикй грамма­

тикаи умумй (фалсафй) фарк мекунад.Ба фикри Буслаев, Беккер сархади сахехи грамматика ва

мантикро чудо карда натавонист, чунки маълумоти зарурии таърихй дойр ба забонхо надошт. У ба грамматикаи умумй (фалсафй) такья карда, колабхои мантикро бежэсита ба за­бон чорй менамуд, хусусиятхои хоси забонхоро оа назар на- мегирифт. Буслаев кайд мекунад, ки Беккер танхо ба синтак­сис дикдат медод, муносибати аъзохои чумларо бо хиссахои нутк; ба назар намегирифт, дар нитача грамматикаи он илм дойр ба забон набуда, балки татбики конунхои мантик ба ма­териали тайёри забон буду халос.

Бо вучуди ин Буслаев таъкид мекард, ки грамматика бояд ба мантик такья намояд. Чумла дар маркази системаи грам- матикии Буслаев меистад. У синтаксисро асоси тамоми забон медонад. Морфология,— ба фикри у,— шаклу таркиби кали- махоро барои тартиб додани чумла мувофикат мекунонад. Морфология мисли калима киемати синтаксис аст. Буслаев таълимоти худро дар хусуси асоси мантикй-шаклии чумла, их- тисор ва м>ттахидшавии он, аъзохои пайрав ва чумлаи пай- рав баён намудааст. Аломатхои мантикй-семантикй асосй шу- морида мешавад, тахлили синтаксисй дам ба хамин асос кар­да шудааст.

Хусусияти барчастаи чараёни мантикй дар забоншиноей назарияи забонро проблемаи мантикй шуморидан аст. Семан­тикам забонй бо категориями мантик як шуморида мешавад. Ба тарзи дигар гуем, калима мафхуму чумла мухокима фах- мида мешавад, ё ки чумлами мураккабу матн хулосабарорй дониста мешавад. Чунин фахмиши алокаи забону тафаккур хусусиятми забонхоро инкор мекунад, бештар ба чидатхои умумии забонхо диккат дода, хусусиятми чудогонаи он ба эътибор гирифта намешавад. Ба мадди аввал омузиши хусу­сиятми универсалии забонхо, ки ба воситаи методи таснифо- тй-дедуктивй тасвир карда шудааст,- гузошта мешавад. Ч а ­раёни мантикй тагьирьёбандааст, зеро агар Аристотель дар мантики худ таносуби чумлаю хиссахои нуткро нишон дода бошад, грамматикаи Пор-Рояль универсалии категориями мантику грамматикаро, тарафдорони чараёни мантикии аввал ва мобайни асри X IX муносибати мантику грамматикаро ни­шон додаанд.

Омузиши материалми аз чих,ати сохт гуногун ва тарак- киёти даврахои гуногуни як забон, инчунин танкиди мактаби шаклй-грамматикй аз тарафи забоншиносони таърихй ба он овард, ки дар охири асри X IX чараёни мантикй аввал дар шакли синтаксиси семантикй-маъногй, баъд дйр шакли струк-

турй-семантикй инкишоф ёфт- Дар ташаккули ин гуна мактаб- дои мантикй-семантикй (логико-семантический) асархои А. В. Богородицкий, А. А. Шахматов, И. И. Мещанинов, инчунин на- мояндагони синтаксиси семантики, коммуникативй ва номина-

тивй роли калон бозидаанд.

Дар асри XX концепцияи тарафдорони чараёни мантикй

хеле тарьир ёфт, ба ин инкишофи лексикология ва забонши­носии мантикй-математикй сабаб гардид. Х,амаи ин дар на- тичаи ба куллй тарьир ёфтани мантик ва математика дар охири асри X IX ва аввали асри XX ба амал омад.

Бо таъсири инкишофи забоншиноей ва инчунин мантики рамзй ва математика шавку завк ба омузиши проблемами семасиология, ба масъалахои маънои калима ва сохт, ба за­бони илм зиёд мешавад. Д ар ин давра ба хам наздикшавии

концепциями манткй бо назарияи психикии калима, чумла бо фаъолияти нутк ба амал меояд.

Ч а р а ё н и п с и х о л о г и . Ин чараён зидди чараёни на- туралистиву мантикй пайдо шуд. Сарчашмаи он ба концеп- цияи Гумбольдт алокаманд аст, зеро вай характери фаъолона ва семантикии фаъолияти нуткро кайд карда буд. Муносиба- ти наздики фаъолияти фикрй бо психологияи нутк барои та- моми ин чараён хос аст.

Асосгузори ча_раёни психологи Герман Штейнталь (1823— 1899) мебошад. У дар корхои худ «Таснифоти забонхо хамчун инкишофи идеяи забони» (1850), «Пайдоиши забон» (1851), «Грамматика, мантик,, психология, муносибат ва принципхои онхо» (1855), «Характеристикаи намудхои мухимтарини сохти забон» (1860) ва «Мукаддимаи психология ва забоншиносй» (1881) биологизми Шлейхер ва грамматикаи мантикии Бек- керро рад намуда, таълимотро дойр ба забон чун фаъолияти индивид ва инъикоси психологияи халкй ба вучуд овард. Ба фикри Штейнталь, «забон ин худшиносй, чахонбинй ва манти-

ки рухи халк аст».

Штейнталь бештар ба пайдоиш ва инкишофи забону та- факкури индивид ба нутки он (шахси чудогона) диккат ме- дихад, аз ин ру, мохияти чамъиятии забон ба инобат ги- рифта намешавад. Забоншиносй бояд натанхо ба омузиши за­бони индивид, ба психологияи он, балки ба воситаи омухтани забони халк, ба психологияи вай такья намояд.

Штейнталь роли забонро дар чамъият инкор намекунад. Ба фикри у, азбаски одам ran мезанад, у аъзои ягон коллек­тив аст, пас одамон ба халкдову кабилахо чудо мешаванд. Гуё дар аввал одамон якчоя фикр мекардаанд, яъне хар кас фикри худро ба фикри хамкабилаи худ алокаманд мекард, фикри пайдошуда хам ба якум ва хам ба дуюм баробар та- аллук дошт. Таъсири якхелаи беруна фикр ва забони якхела ба вучуд меовард. Тасаввурот ва инкишофи он аз руи конуни умумии психологияи индивидуалй ба амал меояд. Вале таъ­сири як шахе ба шахси дигар бо рохи психики не, балки ба

воситаи ёрии забон ба амал меояд.

Ба акидаи Штейнталь, «Предмета забоншиносй забон ва ё умуман забон мебошад, яъне ифодаи харакати дарки дохилй, психики ва рухест, ки холат ва муносибати он ба воситаи овозхои артикуляционй ифода меёбад.

Мачмуи мундаричаи дохилй пеш аз забон ба амал омада бо ёрии забон ифода мешавад. Хамин тарик, дар концепцияи Штейнталь чизи асосй ва халкунанда ин хамбастагии нутки индивид ва тафаккури он мебошад.

Гумбольдт забонро чун процесси м>ктазам, чун фаъолияти эчодй, чун воситаи пайдархам бавучудорандаи фактхои нут­ки зинда мефахмид. Вале аз эчодиёти бою хаматарафа ва ба-

роят диалектикии Гумбольдт танхо баъзе х,олатх,о инкишоф дода мешаваду халос. Масалан, мафхуми «фаъолияти забо- нй»-и Гумбольдт чун яке аз функцияхои организми инсон фах,- мида мешавад. Ин маънои он дорад, ки мохияти забон бо мафхуми процесси психофизиологии бо нутки индивид ифо- дашаванда як шуморида мешавад. Дар- ин хол асоси забонши- носй физиология ва ё психология шуданаш мумкин аст.

Хулоса, таълимоти Гумбольдт дойр 6$. муносибати мурак- каби байни забон, шуур ва хакикат ба субъективизм ва ин­дивидуализм иваз карда мешавад.

Хамин тарик, дар нимаи дуюми асри X IX мавкеи асосиро шархи психологии мохият ва процесси инкишофи забон ги- рифта буд.

Таъсири корхои Штейнтальро на факат дар фаъолияти ил- мии Потебняю Пауль, балки дар корхои Бодуэн де Куртенэ, Соссюр, Сепир ва Щ ерба низ мушохида мекунем, вале ба тар­зи гуногун.

Потебня ва Пауль дар маънидоди семантикаи чумла, ка- тегорияи грамматики ва намудхои маънои лексики аз асоси психологи истифода бурдаанд. Бодуэн ва Соссюр бошанд, ха-

рйктери ицтимоии фаъолияти нуткро кайд мекунанд.

Намояндаи дигари чараёни психологизм Вильгельм Вундт (1832— 1920) буд. Вундт характери чамъиятии забонро кайд мекунад, вале онро ба психологияи одамон вобаста менамояд. Вундт дар асархои асосии худ «Психологияи халкхо — забон» (1900), «Таърихи забон ва психологияи забон» (1901, «Эле- ментхои психологияи халкхо» (1912) назарияашро баён на- мудааст. У хамаи масъалахои тадкик намудани чавонграмма- тикхо: тагьиротхои фонетикй ва семантики, шаклхои калима, пайдоиши забон, фаркхо дар забон ва гайраро аз чихати пси­хологи маънидод намудааст. Вай ба мукобили индивидуализ- ми чавонграмматикхо ва махсусан Пауль баромад карда таъ~ кид мекунад, ки онхо хаминро ба назар намегиранд, ки забон, мифхо, урфу одатхоро чамъият ба вучуд меорад ва дар хама гуна муносибатхо чамъият индивидро муайян мекунад, инди- видум аз ягон чихат ба воситае хам чамъиятро муайян карда наметавонад. Бо вучуди ин психологияи коллективи Вундт аз психологияи индивид фарке надорад, зеро дар хар ду холат хам забон танхо чун воситаи ифодаи фикр маънидод карда мешавад, воситаи муносибати байни одамон будани он ба эътибор гирифта намешавад.

Яке аз намояндагони чараёни психологизм дар Россия за ­боншиноси номии украин ва рус Александр Афанасьевич По­тебня (1835— 1891) буд. У дар инкишоф ва тараккии забон­шиносии ватанй роли калон бозидааст. Корхои асосии у «Фикр ва забон» (1862), «Кайдхо дойр ба грамматикаи русй» (1874—• 1888) мерошанд. У асосгузори мактаби лингвистии Харьков

буд. Потебня ба инкишофи психологизми лингвистй ва забон­шиносии мукоисавй-таърихй ёрй расонидааст. Потебня ба кор­дой Гумбольдт ва Штейнталь такья карда, концепциям линг- вистии худро ба вучуд меорад ва забонро чун ходисаи таъ­рихи ва фаъолияти фикрии нутк мешуморад. Ба фикри у, за­бон хамчун яке аз намуддои фаъолияти инсон се чидат до- рад: умумиинсонй, миллй ва индивидуалй.

Хусусияти умумиинсоиии забон модияти он аст, вай аз сис­темаи рамздо иборат буда, барои ифодаи фикр ёрй мерасо- иад. Модияти хусусиятдон дигари забо'н чидати миллии он мебошад. Ягон категориям грамматикй ва лексикие нест, ки барои даман халкдо датмй бошад. Халкият умумияти забонро мефадмонад, фарки халкхо ин фарки забондо мебошад, ки анъанаи халкро нигод медорад. Забон соф додисаи таърихй мебошад, бинобар он ходисаи гунагун,ранг аст.

Фаъолияти нутккунй ин амалиёти якчояи забон, дониши нотик ва фикри ифодашаванда мебошад. Вазифаи мудими тад- кикотчй кушода додани муносибати фикру нутк аст, на шакл- дои мантак ва шаклдои забон. Забон натандо махзан ва воси­таи -ифодаи фикр ва эхсос, балки воситаи ба шакл дароран- даи фикри гуяндаву шуна'ванда мебошад.

Потебня ба муносибати забон, нутк ва фикр диккати мах- сус дода, кайд мекунад, ки фадмидани сохти семантикии ка­лима, шаклу категориядои грамматикй мудим аст. У ба ка­лима диккати махсус додааст ва кайд мекунад, ки калима ху- сусияти чамъбаст ва инкишоф додани фикрро доро мебошад. Хама гуна калима аз се элемент иборат аст: овози бурро, та- саввурот ва маъно. Бе овоз калима шуда наметавонад, ал- батта, овозхои бурро дам бе маъно калима шуда наметаво- нанд. Хамин тарик, калима на танхо ягонагии овоздо, балки ягонагии тасаввурот ва маъно мебошад. Потебня калимаро дамчун рамз ё ки аломати маънодор мефадмад. Потебня ба­робари хусусияти чамъбасткунандагии калимаро кайд кардан роли фаъолонаи онро дар инкишофи фикр кайд мекунад. Маънои калимаву мафдум бо дам алокаи зич дошта бошад дам, аз дам фарк мекунад. Мафдум хусусияти умуми дошта, маънои лексикиро дам дар бар мегирад.

Потебия ба масъалаи, маънои лексикиву грамматики ва муносибати байни ондо, синтаксиси мукоисавй-таърихии за­бондои славянй диккати калон додааст. Умуман, дар далли ин масъаладо ба забоншиносони минбаъда таъсири муайяне

расонидааст.Хаминро дам бояд кайд кард, ки таъсири психологизмро

доло мо дар социолингвистика, структурализм, лингвосемиоти- ка ва забоншиносии математики мушодида мекунем.

Ч А В О Н ГР А М М А Т И К Д О

Давраи дуюми инкишофи забоншиносии мукоисавй-таъри- хй ва психологи ба фаъолияти мактаби лингвистик Лейбдиг алокаманд аст. Намояндагони нисбатан чавони ин мактаб ба мукобили акидадои забоншиносони нисбатан калонсол баро- мада буданд.

Ин чараён солдои 70— 80 асри X IX ба амал меояд- Яке аз забоншиносони Германия намояндагони мактаби навро ба та- рики дазлу шухй «чавонграмматикхо» меномад. Ин номи ба таври дазл гуфташударо Бругман (яке аз намояндагони бар- частаи мактаби нав) кабул мекунад ва он номи як чараёни калони забоншиносй мегарда'д.

Дар< ин вакт аллакай методи мукоисавй-таърихй ба тамо- ми чадон панд гардида буд. Агар дар солх,ои аввали пайдои- ши компаративистика немисдо, даниягидо ва славяндо фаъолн- ят нишон медода бошанд, доло дар бисьёр давлатдои дигари Европа ва Америка марказдои лингвистй ва мактабдо ба амал омада буданд. Масалан, соли 1866 дар Франция «Чамъияти лингвистдои Париж» ба амал меояд. Дар Америка бошад, диндушиноси номй В. Д. Уитни кор мекард, ки ба кавли Сос- сюр, ба мукобили биологизми Шлейхер ва «психологияи халк- до»-и Штейнталь баромада, ба саршавии фаъолияти чавон- грамматикдо асос мегузорад. Дар ин давра дар Россия По- тебня, Бодуэн, Фортунатов, дар Италия Асколи Г. И., дар Швейцария Соссюр, дар Австрия Гуго Шухардт, дар Дания Карл Вернер ва В. Томсон барин забоншиносон кор мекар­данд.

Яке аз сарварони мактаби забоншиносии Лейбциг, тадки- котчии забондои славянй ва балтикй Август Лескин (1840— 1916) дар асари худ «Тасриф дар забондои славянй-литовй ва германй» (1876) максад ва акидаи чавонграмматикдоро- ифода намудааст ва инчунин шогирдони у Карл Бругман (1849— 1919), Герман Остгоф (1847— 1908), Герман Пауль (1846— 1921) ва Бертольд Дельбрюкро (1842— 1922) асосгузорони ин чараён меноманд.

Назарияи чавонграмматикдо дар мукаддимаи Бругман ва Остгоф ба чилди якуми асарашон «Тадкикоти морфологи» (1878), ки одатан манифести чавонграмматикдо меноманд ва инчунин дар асари Герман Пауль «Принципдои таърихи за­бон» (1880) пурра инъикос ёфтааст.

Намояндагони чавонграмматикдо асосан ба се чиз дикка- ти махсус медоданд: 1) Конундои фонетикй, ки дар забондо

чой доран^,, 2) Аналогия, ки дар процесси сохтмони шаклдои забонй ва тагьиротдон фонетикй-морфологй роли мудим мебо- занд, 3) Омузиш ва тадкики забондои зиндаи дознра ва диа- лектдои он, ки (Забондои кадима ва забони адабиро одамон

назорат мекунанд) барои мукаррар намудани к,онуниятх,ои лингвистиву психологи заминаи мухим ба шумор меравад.

Чараёни чавонграмматикхо дар заминаи мушохида ва каш- фиётхои зиёде дойр ба таърихи забонхои хиндуаврупой, му- шохида ба талаффузи одамони зинда, омузиши шартхои фи- зиологй ва физикии (акустикии) пайдоиши овозхо ва диалект- хои гуногун, ки илми фонетикаро ба вучуд меорад, ба амал омадааст. Ин гуна мушохидахо ба хулосае оварданд, ки кону-

нияти инкишофи овозхо чой дорад.Д ар сохаи грамматика кашфиётхои нав нишон доданд, ки

дар процесси инкишофи флексия, ки гузаштагони чавонграм­матикхо ба он зътибори махсус медоданд, процессхои дигари морфологи аз кабили тагьири сархади байни морфемахо дар худуди калима аз руи аналогия низ роли калон мебозад.

Омузиши амики фонетикаву грамматика этимологияро ба иояи илмй гузошт. Тадкикотхои этимологи нишон доданд, ки тагьиротхои фонетикиву маъногии калимахо ба хамдигар во- бастагй надоранд.

Фахмиши нави фактхои забони чавонграмматикхоро барои аз нав дида баромадани акидахои компаративистхои аввала — Бопп, Гумбольдт, Шлейхер овард. Онхо ба акидаи пешинаи дойр ба инкишофи ягонаи хамаи забонхо аз дарачаи бешак- лй ба агглютинативй ва баъд ба флективй мукобил барома- данд. «Тачдиди (реконсгрукцияи) нахустзабони хиндуаврупой то хол максади асосй ва марказии забоншиносии мукоисавй буд,— менависанд чавонграмматикхо,— аз ин ру, дикката аео- сиро хамеша дар хамаи тадкикотхо ба нахустзабон медоданд... Ба инкишофи минбаъдаи забонхо хунукназарона нигох мекар­данд ва онро чун давраи таназзул, вайроншавй ва пиршавй шуморида, далелхои он то мумкин аст, ба эътибор гирифта камешуд». Чавонграмматикхо ба мукобили ин акнда, ба му- кобили процесси ягонаи инкишофи морфологии забонхо шу- моридани танхо флексия, инчунин акидаи Гумбольдт дойр ба «рухи халк,» шуморидани забон баромаданд.

Камбудии асосии тадкикотчиёни чараёни натуралиста ва мантикй дар омузиши забонхои хиндуаврупой,— ба фикри Чавонграмматикхо,— аз дад зиёд омухтани худи_ забон, вале нихоят кам диккат додан ба нотик мебошад, гуё забон дар алохидагй, бе одамон вучуд дошта бошад, хол он ки шахе офарандаи забон аст.

Барои донистани забон, яъне нутки инсон, кобилияти су- хандонии вай, забонхои кадимаи Европаро омухтан ва бар- карор намудани шакли кадимаи он шарт нест,— мегуянд Ост- гоф ва Бругман. Бояд забонхои зиндаи хозира ва диалектхои онро тадкик намуд ва аз он элемектхои психологиро пайдо кард. Онхо ба омузиши назариявй ва хушку холии (аз руи когаз) шаклхои кадимаи хиндуаврупой зид буданд.

Мувофики гуфтаи асосгузорони ин чараён — Остгоф ва

Бругман, механизми нутки инсон ду тараф дорад: психики ва ■физики. Ондо мукобили соф физики шуморидани нутк; буда, ба чидати психикии он низ диккати махсус доданро талаб ме- карданд, зеро мавчудияти забон ба шахсони чудогона (индд- вид) вобаста мебошад, бинобар ин дама гуна тарьироти забо- нй ба шахеи гуянда (индивид) вобастааст. Ба гайр аз ин фаъолияти психикиву физикии одамон дангоми 'аз худ карда- ни забони меросмонда ва эдьёкуниву азнавсозии овоздо дар шуур дар тамоми даврадо ба тагЬирот дучор намешавад.

Хамин тарик, чизи асосй дар муайян намудани модияти забон барои чавонграмматикхо индивидуализм ва психологизм буд. Герман Пау'ль дар асари худ «Принципдои таърихи з а ­бои» додисадои забонро аз руи фадмиши психологии Штейн- таль муайян намудааст. Ба фикри у, манбаи фаъолияти пси­хики ин каллаи гуянда мебошад. Нотик сарчашмаи объекта омузиши чавонграмматикдост. Албатта, нутки индивид ифо- даи конкретии нутки чамъият аст. Вале камбудии чавонграм- матикдо он буд, ки тадкики додисадои забониро пурра аз руи нутки индивид мегузарониданд. Ба акидаи ондо, нутки ч_амъи- ят ва датто диалектдо сафсатта асту халос, чизи реали нут­ки шахеи чудогона, аз ин ру, нутки худро тадкик кардан дам- чун чизи маълум бедтар аст.

Ондо индивидуализмро ба асос гирифта, сабабдо ва конун- дои тарьироти забондоро Дар инкишофи чамъияти инсони не, балки дар психикаи шахеи чудогона чустучу мекарданд.

Чавонграмматикдо ба диалектно диккати махсус додаанд, зеро ба фикри ондо, 1) шевахо забони зинда буда, дакикати забонро табий ва конунй нишон медиданд, 2) шевадо дакика- ти забонро пурра нигод медоранд, датто дар шевадо чунин фактдоеро мушодида кардан мумкин аст, ки дар забони хат-

тй ба кайд гирифта нашудаанд.Чдвонграмматикдо ба омузиши чидати таърихии забон низ

адамият додаанд, вале ба предмети омузиши таърихи забон тандо материалдои ба кайд гирифташударо дохил карда, ги- потезадоро дойр ба нахустзабон ба эътибор намегирифтанд. Д ар натичаи мушодидаи диалектдои гуногун чавонграмматик­хо ба нахустзабон ва сабаби ба вучуд омадани забондои хеш шубда мекунанд. Гуё нахустзабон Дам ба мисли диалектдои дозира (дар асоси аналогия) ба шевадо чудо мешудааст. Ондо ба конундои фонетики (физики) ва аналогия (психологи) дамчун ду кувваи таъсиррасон ба нутки инсон адамият дода буданд.

Конуни фонетики се аломатро дар бар мегирад: аломати якум характери материали, овозй ва ба маъно вобаста набу- дани он аст. Конуни овозй гуфта бо таъсири овоздои дамша- фат, мавкеъ ва зада тагьир ёфтани овоздоро меноманд. Ало­мати дуюми конуни фонетики мунтазами ва якхелагии тарьи­роти овозй фадмида мешавад. Омузиши тагьиротдои овозии

забондои хиндуаврупой аломати сеюми конуни фонетики — хусусияти ичтимоии онро нишон медидад. Агар тарьироти ово- зй бешуурона ба амал ояд, маънои калима ва тарьири он ба шуури одамон, психикам ондо хатман таъсир мерасонад. Ко­нуни аналогия бо таъсири зури фаъолияти нутккунии гуянда вобаста мебошад.

Чавонграмматикдо ба тарьири маънои калима диккати махсус медоданд. Ин тагьирот барои он ба амал меояд, ки истифодаи шахсй (индивидуалй) ва маънои калима дар забон пурра мувофикат намекунад.

Бо вучуди норасоидо назарияи чавонграмматикдо назар ба забоншиносии пештара кадаме ба пеш буд. Ин Дар чй зодир мегардид:

1) диккати махсус додан ба забондои зинда ва махсусан диалектдо ва аз руи ин далелдо ба додисадои забони бадо додан,

2) ба дисоб гирифтани элементи психологи дар процесси муносибат ва махсусан тарьири забондо (роли аналогия),

3) эътироф намудани мавчудияти забон дар чачъияти бо он гапзананда, бо вучуди аз чидати илмй муайян карда ната- вонистанашон мунЬсибати индивидуалй ва чамъиятии за'бонро,

4) диккати махсус додан ба тарьиротдои овозй, яъне ба Чидати материалии нутки инсон,

5) кушиши фактордои конуният ва мафдуми конунро ба матернали забон чорй намудан.

Дар асоси дамин мачмуи коидадо чавонграмматикдо каш- фиётдои зиёде дар забоншиносии хиндуаврупой карданд.

Пеш аз дама назарияи Шлейхер дойр ба хешигарии забон­дои диндуаврупой ва шачараи забондои у ба шубда мононда шуд. Мувофики акидаи Шлейхер гуё забонхои немисхо, балти- кихо ва славянхо аз хама пештар аз забонхои хиндуаврупой Чудо шуда рафта бошанд. Аз забондои бокимондаи диндуав­рупой, яъне «арио-греко-итало-кельтй» аз дама дертар кельт- до, италяндо ва юнонидо чун халки алохида чудо шудаанд. Х,амин тарик, ба фикри Шлейхер, дар забони диндуаврупои- дое, ки дар шарктар зиндагй мекунанд, хусусияти архаистй зиёдтар, вале дар Рарб будагидо камтар бокй мондааст.

Соли 1872 забоншиноси немис Иоганн Шмидт (1843— 1901) дар асари худ «Муносибатдои хешии забондои диндуаврупой» бар зидди ин гипотезаи Шлейхер мебарояд. Ъа, фикри у, шо- хаи славянй-балтикй аз Гарб бо немисй ва аз Ш арк бо динду- эронй алокаи зич дорад. Забони юнонй бошад, байни динду- эрониву италянй меистад. Шмидт ба чои шачараи забондоч Шлейхер «назарияи мавч»-и («волновая теория») худро пеш- нидод мекунад. Мувофики ин назария забондо ба мисли мав- Ч1И об аз марюази худ дур шудан мегиранд. Забони аз дама' дар канортари мавч чой гирифта забони нисбатан нав аст ва

бо забони марказ кам умумият дорад. Хар як шохаи забон бо ду шохаи дигар наздикй дорад. Масалан, забондои эрони аз як тараф бо хиндй ва аз тарафи дигар бо славянй, балтики

бо славяниву германй, забондои германй фо балтикиву кельтй, кельтй бо германив> италяни ва италянй бо кельтиву юнони наздикй дорад.

Кашфиётхои онхо дойр ба фонетика хам чолиби диккат буд: то онхо дар санскрит мавчуд будани се садонок (а, и, у) эътироф карда шавад, онхо садоноки чоруми э-ро илова кар­данд; дар нахустзабон баробари решай якхичогй мавчуд бу­дани духичогиро (аз они Соссюр) кайд карданд.

Дар омузиши мук,оисавй-таърихии забонхои хиндуаврупой ва гуруди дигар низ чавонграмматикхо кордой шоён карда- анд. Ба ин асари Бругман ва Дельбрюк «Асосдои’ граммати­каи мукоисавии забонхои хиндугерманй» (1886), ки се чилди аввал — кисматдои фонетикаву морфологияро Бругман ва се чилди охир — синтаксисро Дельбрюк навиштааст, дохил ме­шавад. Бояд кайд кард, ки фонетика асоси илмии худро аз

чавонграмматикхо cap мекунад.Хулоса, чараёни психологизм ва махсусан чавонграмматик­

хо ба бисьёр масъалахое, ки дар назди забоншиносии нима i дуюми асри X IX меистод, чавоб дод: 1) Методикаи забонши­носии мукоисавй-таърихй то андозае аник карда шуд, 2) Дар назди лексикология ва грамматикаи функционалй-семантикй проблема гузошта шуд, 3) Муносибати забону нутк то андозае муайян гардид, 4) Забон натандо чун додисаи индивидуалй-пси- хологй, балки чун додисаи маданй-таърихй муайян карда шуд.

Тадкикоти забоншиносони ин давр ба инкишофи забонши­носии минбаъда асос ва ё сабаб шуд. Баробари ин дар кори забоншиносони ин давр чунин норасоидо мушохида мешавад:

1) Концепцияи лингвистии онхо характери субъективй- идеалистй дошт, зеро асосан ба масъаладои ва ё додисадол чудогона диккат медоданду халос.

2) Чавонграмматикхо сабаб ва конуни тагьири забонро а ба тараккиёти чамъияти инсон, балки ба психикаи шахси чу­догона вобаста менамуданд.

3) Онхо мохияти забонро ба воситаи индивидуализм ва психологизм муайян мекарданд.

4) Чавонграмматикхо ба омузиши семасиология, синтак­сис ва лексикология бисьёр кам диккат медоданд.

5) Масъаладои умумии забоншиносй ба монанди модият^ забон, вазифадои чамъиятии он, муносибати байни тадкики таърихи забону омузиши имрузаи он, масъалаи забони ада- бй, алокаи забоншиносй бо илмдои дигар мавриди тадкики онхо нагардидааст.

АКИДАХ.ОИ КАРЛ МАРКС ВА ФРИДРИХ ЭНГЕЛЬС ДОИР БА

ПРОБЛЕМАМИ ЗАБОН

Асосгузорони марксизм хангоми кор кардани материализ- ми диалектикй ва фах,миши материалистки таърихи чамъияг ба масъалахои забон низ диккати махсус додг, дойр ба он фикрхои назариявй ва амалй баён намудаанд. Гуфтахои онхо дар халлн масъалахои гуногуни забоншиносй ба тадкикотчи- ён кумаки калон расонида, онхоро ба рохи дурусти илмй хидо- ят мекунон'ад. Хануз да.р яке аз китобдои аввалн'ни худ «Идеа- логияи немис» (1846) онхо дойр ба функциям коммуникативии забон, пайдоиши забону тафаккур ва алокаи байни онхо фикр баён намуда, акидаи идеалистиро дойр ба ин масъала мад- кум намуда буданд. Онхо дойр ба якум будани материя су­хая ронда кайд карда буданд, ки фикр бе материали худ — забон вучуд надорад. Баробари муносибати умумии забону тафаккурро кайд кардан ягонагии генетикии онхрро' ниишн дода буданд. Забоя ва шуур ходисаи чамъиятй, ичтимой ме- бошанд. Забону тафаккур барои конеъ гардонидани талаботи одамон ба муносибат ба амал омадаанд, зеро чамъияти инсон бе забон вучуд надорад. Забон ба мисли шуур кадимй аст. Забон амалан барои дигарон ва ба туфайли хамин барои худ, барои ифодаи фикри худ вучуд дорад. Вай воситаи амали гар- дидани шуур аст ва мисли шуур мувофики зарурат барои бо дигарон муносибат намудан ба амал омадааст. Ф. Энгель^ дар асари машхури худ «Роли мехнат дар процесси ба инсон табдил ёфтани маймун» бори дигар дар хусуси пайдоиши за­бон сухан меронад. У хам пайдоиши худи инсон ва хам за­

бонро ба процесси мехнат вобаста намудааст.«Инкишофи мехнат,— менависад Энгельс,— аз руи зарурат

аъзоёни чамъиятро боз хам муттахид намуд, чунки ба ¡уфзй- ли он бештар хамдигарро химоя намудани одамон, фаъолияти якчояи онхо ва манфиати ин якчоягй барои хар як аъзои кол­лектив боз хам аниктар равшан гардид. Х,ахмин тарик, дар он­хо зарурати ба хамдигар чизе гуфтан ба амал меояд. Х,амин зарурат ва талабот органи худро ба вучуд овард: гулу ва хал- ки тараккй нокардаи маймун охиста, вале мунтазам инки­шоф меёбад ва баробари ин узвхои дахан ба талаффуз на­мудани овозхои чудогонаи бурро ва равшан одат мекунанд. Аввал мехнат ва баъд хамрохи он нутк ду омили асосй ме- гарданд ва бо таъсири онхо майнаи маймун ба охистагй ба майнаи одам бадал мешавад. Бо вучуди бо майнаи маймун умумият доштан майнаи одам хам аз руи бузургй ва хам ка- молот хеле пеш меравад».

К- Маркс ва Ф. Энгельс баробари кайд намудани вобаста- гии ичтимоии забон конуниятхои дохилии инкишофи онро хам фахмида буданд. Пас хангоми омузиши забон бояд ба кону- нияти объективии харакати материали худи забон диккат дод.

к. Маркс ва Ф. Энгельс дар баробари нишон додани пробле­мами принципиалии муносибати байни чамъият, шуур ва за­бон фикрхои худро дойр ба инкишоф ва (тараккии забонхо дар шароитхои гуногуни таърихй баён намудаан’д.

Асосгузорони марксизм кайд кардаанд, ки дар давраи чамъияти общинаи ибтидой тамоюли чу'дошавй ва ё таксим- шавии чамъият мушохида мешуд ва ин хатман ба забон таъ- сир намуда’, сабаби ба амал омащайи забонхои мустакил ме- гардид. Вале конуниятхои инкишофи забонхо дар чамъияги капиталистй дигар аст. Яке ба туфайли инкишофи таърихи забон аз материали тайёр ба мисли забонхои романию гер­манй ба амал омада бошад, дар холати дуюм хангоми омези- ши миллат (мисли забони англисй) ва ё ба сабаби аз чихати иктисодию сиёсй якчоя шудани диалектхои чудогона забони

миллй ба амал омадааст.Вакташ мерасад, ки одамон назоратро аз болои забон ба

дасти худ мегиранд. Ин пешгуии дохй дар айни замон амаггй шуда истодааст, зеро холо ба тозагии забонхо назорат наму­да, ба вайрон ва ё ифлос шудани он рох намедиханд. Мисоли барчастаи ин бахсу мунозирахои зиёд дар атрофи забони то- чикй ва тозагии он мебошад, ки холо давом дорад.

Ба забон эътибори зиёд додани Маркс ва Энгельс аз он х,ам маълум аст, ки худи онхо чандин забонро медонистанд. Аз гуфтаи Лафарг П., К. Маркс дар 50-солагй ба омузиши забони русй cap мекунад ва онро дар ним сол аз худ мена- мояд ва бо завку шавк асархои адибони русро мутолиа меку­над. Маркс ба асархои Пушкин, Гоголь ва С. Щедрин завки

зиёд дошта, ба эчодиёти онхо бахои баланд додааст.Ф. Энгельс забони русиро дар 31-солагиаш, дар мухлаш

кутох ёд гирифтааст. Дар ин бора худи у соли 1852 ба Маркс чуни,н, навишта_ буд: «Ду х,афтаи охир ман бо чидду чахд за­бони русиро тутивор азьёд кардам ва холо грамматикаро та- мом кардам, боз 2— 3 мох лозим аст, то ки захираи лугави зарурй ба даст орам ва он гох ба ягон кори дигар cap меку нам»._Ф. Энгельс ба масъалахои забон бештар машгул шуда аст. У дойр ба «Шефранки» (1881— 1882) тадкикоти махсус мебарад ва ин асар бисьёр хулосахои диалектологиям гаъри- ‘хии забонхои немисро пешгуй кардааст. Гайр аз ин Ф. Энгельс аз методи мукоисавй-таърихй низ бахра бурдааст. Вай забон­хои зиёдеро медонист. У кайд кардааст, ки мегоди омузиши ман забони хоричиро аз омухтани асархои душвортарини на- висандагони халкхои гуногун cap мешавад, ман ба граммати­ка (гайр аз тасриф, сига ва чонишин) кам диккат медихам, бештар бо лугат мехонам. Масалан, забони италяниро аз ому­зиши Данте, Петрарка ва Ариосто, испаниро аз Сервантес ва Кельдерона, русиро аз Пушкин cap кардам ва баъд газетаву дигар чизхо хондам.

У ба омузиши забонхои славяниву германй диккати мах-

сус медод. Аз забондои славянй — руей, чехи, сербухорватй, словенй, польякй, булрориро медонист. Хатто асардои олимо­ни забоншиносро аз кабили Добровский, Шафарик, Копитар, Ганк ва махсусан Миклошичро мутолиа намуда, Добровский- ро асосгузори филологияи илмии диалектдои славянй ва Мик­лошичро забоншиноси машдури дозираи забондои славянй но- мидааст.

Хамин дониши нисбатан пурраи филологй буд, ки у про- граммаи танги маълумоти филологии Дюрингро танкид карда менависад: Маълум аст, ки мо бо филологе сару кор дорем, ки деч вакт дойр ба забоншиносии таърихй, ки дар ин 60 со­ли охир хеле инкишоф ёфт ва пеш рафт, чизе нашунидааст, аз ин ру, чаноби Дюринг омузиши забондоро аз руи кордок Бопп, Гримм ва Диц cap накарда, ба мардум Хейз ва Беккер мурочиат мекунад.

Маълум мешавад, ки асосгузорони марксизм ба масъалаи забон адамияти калон дода, фикрдои назариявии чолчби дик­тат иешнидод кардаанд, ки холо дам асоси идеявии забонши­носии марксистиро ташкил медидад ва аз чидати методологи ба забонши'носон кумак мерасонад.

ЗАБОНШИНОСИИ ОХИРИ АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX

Дар охири асри X IX ва огози асри XX якчанд чараёндои лингвистй ба амал меояд, ондо ба мукобили акндахои забон­шиносии чавонграмматикдо ва мегоддои тадкикотии ондо ба- ромад карда, онро догма мешуморанд ва таъкид мекуи нд ки дастуру иешнидоддои ондо дойр ба забон ба иешравчи ил-

ми забоншиносй халал мерасонад.Ба забоншиносии охири асри X IX ва аввали асри XX на

тандо инкори биологизми Шлейхер ва индивидуллизми не ¡хо- логии Пауль хос аст, балки таъкид намудани мустакилияти системан забон ва лингвистика, муайян намудани модияти системам забон ва таснифи фанни лингвистика хос мебошад.

Одатан Бодуэн де Куртенэ, Фортунатов ва Соссюрро ча- вонграмматикдои баъдина ва структуралистдои пешчна меяо- манд, ки ин ба ондо яктарафа бадо додан мебошад. Ин оли­мон концепция ва мактаби худро доранд, ки он дам аз чавон­грамматикдо ва дам структуралистдо фарк мекунад.

Ин чараёни лингвистиро неограмма1изм номидан ба максад мувофик, аст. Истилод аз кори худи ондо бармеояд. Масалан, Бодуэн забоншиносии назариявиро ба грамматика ва систе­матика таксим мекунад. Дар зери мафдуми грамматика ому­зиши содт ва таркиби забон ё ки чидати дохилии таърихи за­бонро, дар систематика таснифоти заоондоро мефадмад, Сос­сюр бошад, лингвистикаи синхроич гуфта грамматикаи ущ- миро дар назар дошт.

Неограмматизм чун чараёни лингвистй принципхои зерин-ро тарафдорй мекард:

1. Забон на организми табий ва на ходисаи индивидуали, балки вай аз руи мохияти худ ичтимоист, забой барои сохибо- наш хатмй.

2. Предмета забоншиносй на танх,о таърихи забон ва ин­кишофи этнографии он аст, балки сохти забони хозира, муяй- ян намудани вохиди он ва муносибати байни вохидхо мебо­шад. Фахмиши вохид ва сохти заоон гуногун буд: Бодуэн ва Крушевский асосан ба фонема, Фортунатову Пешковский ба шакли калимаву ибора, Соссюр бошад, асосан ба муносиб^т- хои забони — синтагма ва ^атори ассоциативй диккат медо- данд.

3. Барои неограмматистхо назарияи грамматика, яьне таъ- лимот дар бораи шакли забон мухим буд. Ин неограмматист- хоро бо шаклпарастии лингвистй наздик мекунад, вале фарк дорад, зеро неограмматистхо семантикаи забонро рад наме- карданд.

4. Неограмматистхо аник намудани аспекта тадкикот ва таснифи фанни лингвисти’каро масъалаи назариявии забонши­носии умумй мешумориданд. Ин таъкид намудани мустак;илия- ти илми забоншиносй ва мураккабии объекте он буд.

Хамин тарик, характери чамъиятии забонро хамаи забон­шиносони номии ин давр — Бодуэн де Куртенэ, Фортунатов, Соссюр, Сепир, Мейе, Ш. Балли ва дигарон таъкид мекунанд.

Дар ин давра якчанд мактабхои забоншиносй мавчуд буд, ки бо роху равишхои гуногун илми забонро меомухт ва ш;к

шоф медод.

Ба чараёндои нави лингвистй олимон Гуго Шухардт, По- тебня, Бодуэн, Соссюр, Есперсен, Жильерон, Асколи ва дига­рон дохил мешуданд. Дар ин давра аксари олимон омузиши забонро ба чамъият вобаста намуда бошанд хам, баъзехо аз кабили Марти, Гинникен, Бюлер замикаи забокро Дар психо­логия, Кассирер, Гуссерль дар маптик, Кроче ва Фосслер дар

эстетика чустучу карданй мешуданд.

Чараёни социологи. Маълум аст, ки чавонграмматикхо >а- бонро чун системаи тасаввуроти фард (индивид) медоние- танд, вале чараёни нав — чараёни социолога функциями чамъиятии забонро хамчун воситаи муносибат кайд мекунанд. Ин тамоюл дар кори Леви-Брюль заминаи фалсафй ва дар корхои забоншинос Гуго Шухардт буньёди социологи пайдо карда бошад хам, асосгузори чараёни нав — чараёни социоло­га Фердинандт де Соссюр ва Чшогирди у Антуан Мейе шумо- рида мешаванд. Хаминхо ба 'чараёни нав истилохи «Забонши­носии социологи» ном нихбдэанд. Забоншиносони француз Ж озеф Вандрнес (1875— 1965), Шарль Балли (1865— 1947) Альбер Сеше (1870— 1956), норвег Альф Соммерфельг 1868—

1965) ва америкой Эмиль Бенвенист (1902— 1977) низ ба ха­мин чараён дахл доштанд.

Мохияти забоншиносии социологиро чунин баён кар чан мумкин аст: Забон ходисаи чамъияти аст, аз ин ру, берун аз чамъият вучуд надорад ва берун аз чамъият имконпазир бу­дани нутк, хам мумкин нест. Пас, забонро чун ходисаи чамъи- ятй дар алокамандй бо додисадои дигари чамъияти омухтан ба максад мувофик, аст. Д ар ин бора асосгузори ин чараён Соссюр чунин гуфтааст: «Забон ходисаи чамъиятй "аст, вале вай бо бисьер аломатдои худ аз додисадои чамъиятии дигар аз ка- били сиёсат, дукукшиносй ва гайра фарк мекунад».

Забон чун воситаи муносибат ходисаи соф психики нест, зеро ходисаи психики воситаи алокаи байни одамон шуда на- метавонад. Забон барои он воситаи алокаи байни одамон шу­да метавонад, ки аломатдои хосияти физикй дорад, яъне онро шунидан ва талаффуз кардан мумкин аст, вале калимаи та- саввуркарда ин гуна хосият надорад, онро на шунида метаво- нем ва на талаффуз карда.

Забон аз системаи аломатхо \калимадо) иборат асг. Ин аломатхо чун элементи система дорой маънй мебощанд. Ало- матхои забон нисбат ба чизи ифода мекардагиаш шартй буда,

вале нисбат ба гуяндааш шартй ва оемаъни нестЧун системаи аломатдои шартй забон дар чамъияти худ

чун анъана аз наел ба наел мегузарад ва фаъолияти нуткку- нии индивидро муайян мекунад. Мисли фольклор дар забонхо дам навигарихоро (калимахоро) шахсони чудогона ба вучуд меоранд, дар байни чамъият падн мешавад, вале хамонаш дар забон мемоиад, ки халк онро кабул кунад. Пас, хукми acocil дар дасти коллектив, халк мебошад. Шахсони чудогона бо ихтиёри худ аломатхои забонро (калимаро) сохта, тагьир до­да наметавонанд. Аз ин маълум мешавад, ки инкишофи забон ва тагьиротдои онро чидатдои психологй ва физиологи (Онхо дар хама гуна чамъият ва дар хама чо як хеланд) не, балки шароити чамъиятй-таърихй муайян мекунад.

Тарафдои сусти забоншиносии социологи аз инхо иборат

аст:1) Акидаи нодуруст, идеалиста, яъне забоншиносиро чун

кисмати «пси'хологияи социалй» шуморидам. Психологияи со- циалй «илми» беасос аст, зеро майна ва психикай социалй вучуд надорад. Забон на танхо ходисаи психики, балки ходи­

саи чамъиятй ва физикй хам мебошад.2) Ба тарзи механикй (сатхй) таърихи забонро ба «беру-

нй» (таърихи халк) ва «дохшш» (инкишофи худи системаи забон) чудо намудан. Забон ва конунхои инкишофи онро бо таърихи худи халк якчоя омухтан онро фадмидан мумкин аст.

3) Ба хам мукобил гузоштани нутк чун ходисаи индиви- дуалй ва забой чун ходисаи ичтимой. Маълум аст, ки дар нут* ¡ки индивид системаи забонии кабул кардан чамъият, ки асо-

си нутк ва системаи он мебошад, ифода меёбад. Дар натичаи нодуруст мукобил гузоштани «нутк» ва «за'бон» Соссюр хуло- саи галат бароврада таъкид мекунад, ки «забон» бе содибо- наш дам вучуд дошта метавонад, зеро вай ба «психологияи соци'алй» дахл дорад.

4) Чун воситаи алока додисаи социалй будани забонро ба асос гирифта Антуан Мейе ба чунин хулосаи ралат меояд, ки гуё забоншиносй як кисмати социология бошад.

Илмй мустакиле, ки объекти тадкикотй ва методдои зару- рии тадкикотй дорад, чун кисмати илми дигар шуданаш мум­кин нест, аз ин ру, фикри Антуан Мейе ба куллй галат аст.

Дар ин давра якчанд мактаби забоншиносй мавчуд буд, ки бо роду равишдои гуногун илми забонро меомухт ва инки­шоф медод.

МАКТАБИ ЛИНГВИСТИИ КАЗОН

Д ар охири асри X IX баробари инкишофи чамъият дар Россия илм Дам тараккй мекунад ва инкишоф меёбад. Дар ин давра дар Россия ду мактаби забоншиносй чой дошт, ки яке аз ондо мактаби лингвистии Казон буд. Ин мактаб асо- сан ба номи забоншиноси машдур Бодуэн де Куртенэ (1845—• 1929), ки солдои 1875— 1883 дар университета Казон даре гуф- тааст, сахт алокаманд мебошад. Асардои машдури у индоанд: «Баъзе мулодизадои умумй дойр ба забоншиносй ва забон» (1871), «Тачрибаи назариявии чойивазкунии (альтернация) фонетики» (1895), «Забоншиносй ва ё лингвистикаи асри XIX» (1901), «Кайддои лингвистй ва афоризмдо» (1903), «Му- каддимаи забоншиносй» (1917).

Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ соли 1845 дар Польша таваллуд ёфтааст. Гузаштагони олим фрацуз буда, дар асри X V III ба Польша кучпда омадаанд. Кисми зиёди умри худро Бодуэн дар Россия гузаронидаао Маълумоти ав- валинро дар Варшава гирифтааст. Солдои 1862— 1866 данго- ми мактабхонй забондои славянй ва забони гуфтугуии лито- виро ёд мегирад. Соли 1867 дар университети Иене лекцияи Шлейхерро шунида, дар Берлин санскритро омухтааст. Соли 1868 дар Петербург лекцияи И. И. Срезневскийро мешунавад. Худи дамон сол асари аввалини у «Баъзё додисадои аналогия дар таснифи забони польякй» чоп мешавад. Бодуэн бори ав- вал принципдои тараккиёт ва тагьнроти таърихии забонро ба сохти морфологи« калима татбик мекунад Кисмати аввали ин макола «дойр ба тагьирьёбй ва кутодшавии асоси калима ба фоидаи бандак» ба назари Шлейхер, мударрири журнал чу- но№ революционй менамояд, ки ба чопи он ичозат намедидад ва он та нуд о баъди 34 сол, яъне соли 1902 чоп мешавад. Соли 1870 дар Петербург диссертация димоя намуда, доцент меша-

вад ва бори аввал дар таърихи университети Петербург кур- си грамматикам мукоисавй аз тарафи у хонда мешавад. Соли 1872 ба Австрия ва Италия меравад ва дар муддати се сол диалектном забони словениро меомузад. Натмчаи кораш «Тач,- рибаи фонетикй аз дмалектм резьянский» (1875) сазовори доктори забоншиносии мукоисавй гардид. Минбаъд Бодуэн дар панч. университет кор кардааст: солхои 1875— 1883 дар Казон, 1883— 1893 дар Юрьевск (холо Тарту), 1894— 1900 дар Краков, 1901 — 1918 дар Петербург ва 1918— 1929 дар Варшава.

Дар Казон дар атрофи профессори 30-сола муаллимон ва студенто'ни пешкадаму кобилиятнок чамъ омада кружоке барпо мекунанд, ки ммнбаъд ба мактаби забоншиносии Казон асос мегузорад. Аз он шогирдон олимони намоён ба мисли Крушевский А. И., Богородицкий В. А., Булич C. К-, РадловВ. В., Александров А. И. ва дигарон ба камол мерасанд. Со­ли 1887 Бодуэн академики Академияи илмхои Краков ва соли 1897 узви вобастаи Академияи илмхои Россия интихоб меша- вад. Ба аъзогии хакикии академия пешниход мешавад, вале бо сабаби фикрхои смёсии пешк,адам доштанаш рад мекунанд.

Соли 1913 Бодуэн барои брошюрам «Аломатдои миллм ва территориявй дар масъалаи автономия» ба хабси дусола мах- кум мегардад, вале бо талаби катъии зиёиёни рус бо сарва- •рим академик Шахматов А. А. озод карда мешавад. У дар лсархояш хукуки худмуайянкунии хамаи халкдои Россияро

химоя менамуд.Бодуэн асархояшро бо забонхои поляки, русй, немисй, сло-

венй, чехй, французй, итальянй, литовй ва забонхои дигар ме-

навишт.Бодуэн ба хорич,а сафархои змёд кардааст в а, дар ин са-

фархо бо забоншиносонм машхур во хурда, сухбат карда лек- цияхои ондоро шунидааст. Вай лекциях,ом И. И. Срезневский, Шлейхер, Лескнн, Асколи ва дигаронро шунмдааст, вале ба гуфтаи Шахматов у худро шогирди ягон кас ва ё пайравм ягон мактаб нашуморидааст. Бодуэн сохиби фикри худ ва мустакил буд. Дар шогирдонаш низ предмети худро дуст дош- тан, муста,килияти фикр, ч,асорат, муносибати танк,идй ба чиз- х,ои кухнашуда дар илм, шавку хавас ба проблемах,ои наза- риявим умумилингвистй, майлу рагбат ба омузмш ва мушоди- даи забонхои зинда ва лахчаву шевахоро мепарварид.

Бесабаб нест, ки як гурух олимони машхур аз кабили Л. В. Щерба, Е. Д. Поливанов, Л. П. Якубинский, С. И. Бернштейн, Б. А. Ларин, Б. В. Томашевский, Б. Я- Владимир- цов, А. П. Баранников, В. В. Виноградов худро шогирдони бе- воситаи Бодуэн де Куртенэ мешуморанд.

У дар корхои худ чунин коидахо ва хулосадои назармяви пешниход кардааст, ки минбаъд масъалахои асосии бмсьёр мактабхои забоншиносй гардидааст. Бодуэн забоншиносиро бо як катор истилодхо бой гардонид, аз кабили фонема, морфе­

46

ма, морфологизация, семасиологизация, синтагма, лексема, графема в а, гайра.

Бодуэн дойр ба масъаладои зерин фикр баён кардааст:1. Бодуэн принципан фарк кунонидани овозу дарфро та-

лаб карда буд, зеро намояндагони забоншиносии мукоисавй- таърихй инро фарк намекарданд. Аз шогирдон хуб донистани фонетикаи забондои зинда ва шевадоро талаб мекард.

2. Бартарии материали забондои зиндаро нисбат ба далел- дои забондои кадимаи хаттй таъкид мекард. Инро чавонграм- матикдои немис дам кайд карда буданд, вале фарки мактаби Казон он аст, ки онхо бо чунин тарзи омузиш конунияти та- раккиёти забонх;оро нишон медоданд, вале чавонграмматикхо дар ин гуна материалдо долати пешинаи забондоро пайдо кар- данй мешуданд.

3. Бодуэн фарк кардани синхрония ва диахронияи забонро талаб мекард. Ин масъала баъдтар асоси концепцияи Соссюр мегардад, вале онро дар забоншиносй аввалин бор Бодуэн ва мактаби у пешних,од намудааст. Соссюр синхрония ва диах- ронияро ду чизи ба дам зид мешуморид. Вале Бодуэн ва мак­таби у мустакилияти онхоро рад накарда, бо ин ду род омух- тани забонро низ нишон медоданд. Бодуэн таъкид мекард, ки дар забон чизи та,рьирнаёбанда нест. 'Дар_ забон дам мисли

табиат дама дар даракату тагьирьёбист.4. Бодуэн бар зидди акидаи биологии Шлейхер баромада

таъкид мекунад, ки забон организм нест, бинобар ин онро аз одамизод чудо омухтан мумкин нест. Бодуэн дам ба таври аналогия омухтани процессдои овозию додисадои грамматики- ро таъкид мекард. Вай ба мустадкам шуда,ни назарияи пси- хологй дар забоншиносй кушиш мекард. Тандо психологи ва ё физиологи нашудани ходисадои забониро таъкид мекард. Бодуэн мегуфт, ки забон дамон вакт а,хамият пайдо мекунад, агар воситаи алокаи байни одамон бошад. Бо хамин у дам чидати психики ва дам ичтимоии (чамъиятии) забонро ба ди- соб мегирифт.

5. Бодуэн мегуфт, ки ба сари забон категорияи дар он на- бударо бор накарда, чиздои худи он забонро омухтану тадкик кардан бедтар аст. Баъзан/ намояндагони забоншиносии му- коиса'вй-таърихй хусусиятдои хоси забондоро ба назар наги- рифта, дамаи онхоро дар як колаб, бештар санскрит дохил мекарданд, ки нодуруст буд. Бодуэн ба хронологияи додисадо ва процессхои забонй диккат додани тадкикотчиёни забонши­носии мукоиеавиро талаб мекард. У ба характеристики ти­пологии забондои хешу гайрихеш ахамият додаа'ст.

6. Бодуэн забонро чун системаи муайян медонист. Ин дар омузиши фонема, морфема ва калима аз тарафи мактаби за­боншиносии Казон пурра мушодида мешавад. Бодуэн аввалин шуда овозу фонемаро ё ки хусусияти физикиву функционалии овозро дар забоншиносй фарк мекунад. Овоз мадсули ларзи-

ши органхои нутк ва мавчи х,аво бошад, фонема элемента мах- суси лингвистй буда, функциям маънотагьирдидй дорад. Ф о­нема овозй якхела дар тасаввурот, вале дар амал гуногун аст.

Бисьёр фикру акидахои Бодуэнро шогирдонаш Николай Вячеславович Крушевский (1851— 1887) ва Василий Алексее­вич Богородицкий (1857— 1943) давом додаанд. Асари асосии Крушевский Н. В. «Очерки илмй дойр ба забон» (1883) буда, ба маеъаладои мухимтарини за,боншиносии умумй бахшида шудааст. Дар ин асар чанде пеш аз Соссюр «аломати чиз бу­дани калима», яъне системаи аломатхо будани забон нишон дода шудааст. Олим ба мисли устодаш ба омузиши забондои зинда диккат дода кайд мекунад, ки омухтани забондои хози- ра имконият медихад, ки бисьёр конундои забон ошкор ша- вад, зеро онхоро аз забондои мурда ба сабаби дастрас набу- дани материали зарурй пайдо карда наметавонем. Гайр аз ин у характери ичтимоии забонро кайд карда, ба омузиши грам- матикаи мукоисавй-таърихии забонхои диндуаврупой ва мах- сусан русй «Курси умумии грамматикаи русй» машгул шуда­аст. Крушевскийро яке аз аввалин фонетист-озмоишгарони

на танхо Россия, балки чахон номидан мумкин аст.Богородицкий В. А. ба омузиши мукоисавии забонхо беш­

тар диккат додааст. Доираи, тадкикоташ васеъ буд. У бароба­ри омузиши грамматикаю фонетикаи забони русй ва диалект- Хои забонхои славянй, ба омузиши грамматикаи забонхои хин- дуаврупой, романй, германй, филологияи туркй, фонетикаи тачри'бавй, проблемаи услуб, фольклор ва методикаи омузиши забон низ машгул шудааст.

МАКТАБИ ЛИНГВИСТИИ МОСКВА

Асосгузори мактаби лингвистик Москва Филипп Федорович Фортунатов (1848— 1914) буд. Фортунатов Ф. Ф. 2 январи со­ли 1848 дар Вологда таваллуд ёфтааст. Соли 1868 факультета таъриху филологияи университета Москваро хатм мекунад ва дар хамон чо ба кор мемонад. Дар ин чо у аз забоншиноси маъруф Потебня таълим мегирад. Соли 1871— 1873 ба сафар баромада, ба Германия, Франция ва Англия меравад. Дар ин сафар бо як катор олимони маъруфи хамон замон аз кабили Рудольф Рот, Лескин, Курциус, Вебер, Вергеня шинос шуда, лекциям онхоро дойр ба Ригведу Авесто шунида, дастхати за ­бонхои литовй, санскрит ва ведро меомузад. Баъди баргаш- тан, соли 1875 диссертация химоя мекунад. Аз соли 1876 то 1902 дар университета Москва лекция мехонад. Вай дар дав- рахои гуногун курсхои забоншиносии умумй, фонетика, ва морфологияи забонхои диндуаврупой, забондои славянин ка­дим, литовй, готй ва санскритро хондааст.

Соли 1898 уро академики Академиям илмхои Россия инти- хоб мекунанд. Вай аз соли 1902 то вафоташ (1914) дар Пе­тербург мудири шуъбаи забои ва адабиёти кадимаи рус шуда кор мекунад ва бештар ба корхои тахрир машрул мешавад.

Дойр а и тадкикоти Фортунатов хеле васеъ буд, вале дар масъалаи фонетика ва морфологняи забонхои хиндуаврупой мутахассиси машхур шуморида мешавад. Дойр ба Фортунатов академик Щерба Л. В. чунин гуфтааст: «Дар Россия пеш се нафар забоншинос — назариётчии номй буданд: А. А. Потеб- ня, Бодуэн ва Фортунатов. Онхо дохии акидахои лингвисти дар ватани худ буданд, бо таъсири шароити беруна онхо до­хни илми забони ч,ахон нагаштанд».

Мактаби забоншиносии Москва бо сарварии Фортунатов Ф Ф. дар сархади ду аср дар микьёси забоншиносии чадон ва рус мавкеи пешохангиро ишрол мекард. Ин аст, ки як гурух забоншиносони шинохтаи дуньё А. А. Шахматов, В. К. Порже- зинский, Д. Н. Ушаков, А. М. Пешковский, М. М. Покровский, М. Н. Петерсон, аз забоншиносони хоричй норвегиягй О. Брок, даниягй X. Педерсен, немисхо Ф. Сольмсен ва Э. Бернекер, швед Т. Торнбьрнсон, сербй А. Белич, чех И. Поливка, словен М. Мирко ва дигарон худро шогирдони бевоситаи Фортунатов Ф . Ф. мешуморанд.

Фортунатов мутахассиси грамматикаи мукоисавй-таърихй ва задашиноси забонхои хиндуаврупой ва махсусан славянию балтикй буд.

Намо-яндагони ин мактаб бештар ба материали таърихи за!бон ва ба назарияи грамматикаи хозира диккат медоданд. Райр аз ин дар тартиб додани лугатхо, инчунин дар коркарди орфография ва пунктуация хиссаи худро гузоштанд. Онхо беш- ^ар ба шакли калимаю ибора диккат додаанд. Намояндагони ин мактаб ва махсусан Фортунатов ба чои психологизми ча­вонграмматикхо формализми худро тарриб мекарданд ва ин яке аз аломатхои аз чавонграмматикхо дур ва чудо шудани онхо буд. Аксари чавонграмматикхо забонхои санскриту юно- ниро асос гиранд, Фортунатов бошад, забонхои славянию бал: тикиро ба асос гирифтааст. Пештар як кисми грамматикаро этимология мегуфтанд, инхо бошанд, морфология номидани онро таклиф мекунанд.

Фортунатов далелхоро чукур тахлил намуда, аз руи онхо Конунхои пайдоиши хамин далелхоро меёфт. У кушиш мекард, ки конунияти ходисахои забониро баркарор намояд ва хулоса- хои умумии онхоро ба шакл дарорад. Уро забоншинос — ма­тематик гуфтан мумкин аст, зеро бо кувваи хайратангез хуло- сахои абстракти мантикй мебаровард. Хангоми ин ё он шак- •ли забониро аз назар гузаронидан кушиш мекард, ки пайдои- ши онро аз нахустзабони умумии хиндуаврупой, инкишофи минбаъдаи онро дар забонхои чудогона ва конунияти овозии Катъии онро Дар тараккиёт нишон дихад. Аксари чавонграм-

матикдо ба омузиши мукоисавй зътибор медоданд, Фортуна­тов бошад, ба таджики мукоисавй-таърихии забонхои хеш дик­кат медод. Фортунатов таъкид мекард, ки муносибати забон­хои хиндуаврупоиро факат бо нахустзабонашон не, балки бо давраи инкишофи мустакилонаашон тадкик кардан лозим аст.

Забони литвонй дар омузиши мукоисавии забонхои динду- аврупои ва махсусан славянй роли калон мебозад. Ин забонро аввалин бор дар мактабхои олии рус Фортунатов таълим до­дааст.

Грамматикаи шаклии ин мактаб, ки ба мукобили схемаи абстракта грамматикаи мантикй ба амал омада буд, талаб мекард, ки ба грамматика он категорияхое, ки шакли ифода надоранд, пешнидод кардан мумкин нест. Ин таклифи дуруст буд, вале онро намояндагони ин мактаб яктарафа мефадми- данд, гуё воситадои ифодаи грамматикй якто бошанд

Мактаби Потебня ва Бодуэн баробари грамматикаи манти- тикиро танкид намудан формализми Фортунатовро низ мад- кум кардааст. Мактаби Фортунатов мафхуми шакли грамма- тикиро деле танг мефахмид, дар калима асосу бандакро ме- диданду далос, воситадои зиёди грамматикии забон мавриди тадкик нагардидааст.

Фортунатов Ф. Ф омузиши шаклдои калимадои чудогона- ро ба морфология нисбат медидад. Хиссадои нуталчун гуруди калимадои аломати ягонаи шакли грамматикй дошта фадми- да мешавад.

Ин буд, ки ондо калимаро ба тагьирьёбандаю тагьирнаё- банда чудо мекарданд. Ба катори калимахои тагьирнаёбанда гуруди гуногунп калимахо аз кабили хиссадои номии нутки тагьирнаёбанда (депо, какаду, пальто) ва инчунин пешоянду пасоянд, пайвандак ва диссачадоро дохил менамуданд. Аз ин ру„ хиссадои нуткро дам на аз руи категорияи грамматикиашон,. балки аз руи аломатдои шаклиашон чудо менамуданд. Дар- кордой Фортунатов чунин омехтагидоро мебинем: —

1) Ба чои хиссадои нутк калимадоро аз руи як аломата- шон ба гуруддо чудо менамуд. Масалан, гуё «писал» ва «зе­лен» ба як категория медароянд, чунки чинсияти якдела до­ранд: ходил, ходила, ходило ва зелен, зелена, зелено. Дар асл бошад, писал ■— даракат, тарз, шадсу шумора, замон ва на- мудро ифода кунад, зелен — аломат, дарачаро ифода мекунад, ки аз ин чидат ин калимадо ба як гуруд дохил намешаванд.

2) Система аз руи далелхо не, балки далелдо аз руи систе­ма ба гуруддо чудо мешуданд Масалан, а) аз як тараф, ба гуруди калимадои тагьирнаёбанда исмхои гайритасрифи (де­по), масдар (писать), зарф (хорошо), нидо (ах!), пайвандак- до ва пешоянду диссачадо додил мешуданд, &) аз тарафи ди­гар, аз исмдо исмдои гайритасрифи (пальто), аз феъл масда-

ру замони гузашта чудо мешуданд.Ляп масъалаи синтаксис назарияи Фортунатов ду хел буд:

1 ) Вай чумларо ифодаи мухокимаи психологи номида, наза- рияи хабари психологиро химоя менамуд: хар як аъзои чум- Лаи содда зада гирад, хабари психологи мешавад. Вазифаи асосии синтаксисро дар омузиши ибора медид, на чумла 2) Аз- баски аъзохои чумла танхо аз руи шакли морфологиашон му­айян карда мешуданд, онхо бо хиссахои нутк омехта карда шудаанд' муайянкунанда — сифат, пуркунанда — исм ва гай- pa Щерба инро «тафталогия» номида буд.

Фортунатов баракси Бодуэну Соссюр ба предмета забон­шиносй танхо таърихи забонро дохил менамуд, холати хози- раи забонро ба назар намегирифт. Байр аз инхо дар корхои Фортунатов боз чунин камбудихо ба назар мерасад:

1) Баъзе забоншиносон, аз чумла Коллиц соли 1879 дар нахустзабони хиндуаврупой мавчуд будани панч садоноки а, е, и, о, у-ро нишон дода бошанд, Фортунатов ба акидаи рала- ти Шлейхер такья карда, сето (а, и, у) будани онхоро таъкид мекунад Ба фикри у, садоноки «а» дар холатхои чудогона ва­зифаи е, о ва инчунин соф а-ро адо мекунад.

2) Ба монанди хамаи чавонграмматикхо Фортунатов тан­хо омузиши таърихи забонро илмй мешуморад, гуё «предмета забоншиносй танхо таърихи забони инсон бошад». Бодуэну Соссюр чихати илмии холати синхронии забонро таъкид кар­да бошанд, Фортунатов онро эътироф намекунад. Холати х,о- зираи забонро аз руи конуни гузашта, кухнашудаи забон тад- кик намудан нуктаи назари райритаърихй мебошад.

3) Ба акидаи Потебня ва Бодуэн, дар системаи забон ка- батхои чандин давраи инкишофи забон хамшафат вучуд дош- та метавонанд, Фортунатов ба ин акидаи дуруст шарик наме- 'шавад.

Алексей Александрович Шахматов (1864— 1920) яке аз шо- гирдони бевоситаи Фортунатов Ф. Ф. буд У мухаккики таъ­рихи халки рус ва забони он мебошад. Максади асосии Ш ах­матов омузиши таърихи забон, шакли адабй ва инчунин гуф- тугуи мардум дар алокамандй бо таърихи сохибонаш буд. Байр аз ин Шахматов ба омузиши сохти грамматикии забони Хозира низ диккати махсус медод. У аввалин шуда дар уни­верситет ба таълими забони хозираи русй cap кардааст. У за­бонро бо шевахояш дар инкишофи таърихи ва дар алокаман- ди бо таърихи сохибонаш омухтааст.

Асархои асосии у инхоянд: «Тадкикот дойр ба забони на- виштачоти асрхои X I I I—XIV Новгород» (1886), «Очерк дойр ба забони адабии хозираи рус» (1913), «Очерк дойр ба дав­раи кадимтарини таърихи забони русй» (1915), «Мукаддима ба курси таърихи забони русй» (1916) ва нихоят асари маш- ХУраш «Синтаксиси забони русй» соли 1925— 1927, баъди ва- фоташ чоп мешавад.

Шахматов шахси зиндадил, багайрат ва одамдуст ва ин­чунин ташкилотчии машхури чорабинихои илмиву устоди мо-

лир дар ёфтану ба илм чалбкунандаи куввахои наву кобили- ятнок буд.

Пешковский А М. (1878— 1933) дар тадкикотхои худ аки* даву фикрхои забоншиносон Потебня, Шахматов ва устодаш Фортунатовро давом ва инкишоф додааст. Вай таъкид мекард, ки грамматикаи тасвирй ва услубшиносй низ мисли сохти грамматикаи пешина чихати илмй дорад. У тарафдори мут- тахид намудани грамматикаи илмй (назариявй) ва амалй (мактабй) буд.

Асархои асосии Пешковский А. М. «Шархи илмии синтак- сиси русй» (1914), «Грамматикаи илмй ва мактабй» (1914) ̂ «Методикам забони модарй, лингвистика, услубшиносй ва назмшиносй» (1925), «Масъалахои методии забойи модарй,. лингвистика ва услубшиносй» (1930) ва гайра мебошад.

КОНЦЕПЦИЯМ ЛИНГВИСТИИ ФЕРДИНАНДТ ДЕ СОССЮР

( 1857— 1913)

Соссюр яке аз забоншиносони машхур буда, дар катори Ф. Бопп, Гумбольдт, Шлейхер ва Бодуэн чой мегирад. У аслан француз буда, вале дар Швейцария таваллуд шудааст. Соли- 1876 дар Лейбцмг аз асосгузорони чараёни чавонграмматик­х о — Лески«, Остгоф ва Бругман сабак меомузад. Соли 1878—- 1879 дар университети Берлин аз Г. Ольденберг ва Г. Циммер лекция мешунавад. Охири соли 1879 ба Лейпциг бармегардад ва феврали соли 1880 диссертациям докторй химоя мекунад. Аз соли 1881 дар муддати дах сол дар мактабй олии Париж ав- вал дойр ба забонхои германй ва баъд грамматикаи мукоиса- вии хиндуаврупой лекция мехонад. Аз соли 1891 ичрокунандаи вазифаи профессор ва аз соли 1896 профессор аз санскрит ва грамматикаи мукоисавии забонхои хиндуаврупоии университе­ти Женева буд. Аз соли 1906 мудири кафедраи забоншиносии умумии хамин университет буд. Дар хамин чо забоншиносон: Шарлль Балли ва Сеше аз у лекция шунидаанд. Хамин забон­шиносон соли 1916 аз руи лекцияи шунидаашон асари машху- ри Соссюр «Курси забоншиносии умумй»-ро баъди вафотанг чоп мекунонанд, ки соли 1933 тарчумаи русии он мебарояд.

Соссюр хам идеям лингвистхои психологию социологи ва хам неограмматиетхоро химоя менамуд. Идеям уро бошад, мак- таби структуралистхо ва лингвистикам семантикй инкишоф до-

даанд.Соссюр домр ба забон проблемахои нав пешниход менамовд.

Хамчун система донистани забон яке аз чидатхои мухими ко­ри у буд, ки ин чизро дар кори чавонграмматикхо намедидем. Соссюр, аз як тараф, назария ва ё фалсафаи забонро ба вучуд оварда бошад, аз тарафи дигар, объекти лингвистикаро муайян намуд. Дар яке аз асархои машхури худ «Курси забоншиносии

умумй» (1916), ки аз тарафи шогирдонаш таълиф карда шуда- аст, Дойр ба объект забоншиносй чунин мегуяд: «Объекта ягона ва дакикии лингвистика забон мебошад, ки дар худ ва барои худ омухта мешавад». К,исмати аввали ин тезис дуруст ва чолиби диккат мебошад, вале ба кисмати дуюми он розй ва дамрод шудан мумкин нест, ки баъдтар шард медик,ем.

Комьёбидои Соссюрро дойр ба масъаладои гуногуни забон чунин хулоса кардан мумкин аст:

1. Хамчун мутахассиси намоёни забоншиносии мукоисавй- таърихй дар нахустзабони хиндуаврупой чунин сонантдоро —и, у, р, л, м, н нишон медидад, ки вобаста ба мавкеи худ дар калима дар як долат дичо месозад, дар долати дигар не.

2. Дар «Курси забоншиносии >мумй» якчанд фикрдои тоза баён гардидааст. Ко>мьёбии бузурги олим муайян намудани спецификаи забоншиносй буд, зеро то у олимон забонро аз чидати_ мантикй, психологй, физиолога ва социологи меомух- танд. У мегуяд: «Объекти ягона ва дакикии лингвистика забон аст, ки дар худ ва барои худ омухта мешавад». Кисмати дую­ми ин тезис нодуруст, зеро забон барои худ не, балки бо мак- сади муайян— дамчун василаи алока, дамчун воситаи ифо- даи дам фикру дам маданияти инсонй вучуд дорад, дар акси дол забон овози хушку холй асту халос.

3. Соссюр яке аз он олимонест, ки адамияти системаи за­бонро пурра мефадмад. Элементдои забон чун система дам- дигарро дамеша муайян карда меистанд. Вале, мутаассифона, Соссюр системаро факат ба холати дозираи забон нисбат ме- дидад, гуё таърихи забон чунин хусисият надошта бошад.

4. «Забон шакл аст, на субстанция (чавдар, асос). Б аро­бари ин кайд мекунад, ки ба воситаи забон дама Гуна маъ- норо ифода кардан мумкин аст, зеро аломатдои забони дам ифода мешаванд ва дам ифода мекунанд.

5. Забон, ба фикри Соссюр, аз системаи аломатдо' иборат аст. Ин аломатдо шартианд. Соссюр онро бо системаи аломат­дои шартии дигар — хат, хати кару гунгдо, сигналдои харбй ва гайра баробар мешуморад. У таклиф мекунад, ки барои дамаи аломатдо илми нав — семиологияро ба вучуд овардан лозим, забоншиносй низ дамчун чузъи асосй ба он дохил шу- данаш мумкин аст. Ин акида роли забонро чун илми муста- кил, ки вазифааш тадкики чунин додисаи чамъиятии бисьёр мудим ва махсус — забон'и инсо» аст, паст задан мебошад. Забонро бо он аломатдо як шуморидан галат, зеро о« ало­матдо сунъианд, дар заминаи забон ба вучуд омадаанд.

6. Соссюр ба чои фонетика фонологияро пешнидод карда буд, зеро дар калима овоз асосй на_буда, овоздои маънои ка- лимаро тагьирдиданда мудим аст. У фонемаро чун мачмуи аломатдои фарккунанда мефадмчд.

У7. Соссюр забоншиносиро ба ду кисмат — дохил и ва беру- ни чудо мекард. Ба забоншиноси» берунй халк, таърих ва ин-

кишофи он, вокеахои таърихй, пахншавии забон, ба диалект - хо чудо шудани за(бон дохил мешавад. Гуё донистани хамаи ин шароитхое, ки забон инкишоф ва тараккй мекунад, шарт нест. Ин нодуруст, зеро забон бо сохибонаш ва таърихи онхо алокаи зич дорад. Шароити инкишофи забонро надониста му­айян намудани системаи худи забон имконжшазир аст.

Соссюр алокаи таърихи забонро бо таърихи халк ва та- раккиёт кайд мекунад. У мегуяд, ки урфу одатхои халк дар забони он инъикос меёбад ва инчунин забон то андозае ба шаклгирии миллат ёрй мерасонад. Х,амаи ходисаву вокеахои дар хаёти чамъият ба амал оянда хатман ба забон таъсир мерасонад ва дар он инъикос меёбад. Вале ба фикри Соссюр, хамаи инхо ба системаи дохилии забон дахле надорад. Ин акида ба куллй галат аст.

Баробари ин бояд кайд кард, ки ин гуна такси>мот ба чу­до намудани проблемаи муносибати забон ба таърихи чамъ­ият ёрй расонд. Мутаассифона, ин масъала то хол асоси таъ- рихй-материалистии худро наёфтааст.

8. Соссюр ду аспекта забон — синхрония ва диахронияро фарк мека>рд. Барои Пауль, Фортунатов ва Чикобава омузиши таърихи забон (диахрония) мухим бошад, барои Соссюр хо- лати хозираи забон (синхрония) ахамиятнок аст.

У ин ду чизро ба хам мукобил гузошта таъкид мекунад, ки байни онхо хеч гуна созиш, комиромис шуданаш мумкин нест. Пас, мувофики акидаи Соссюр, ду предмета тамоман мустакил —• лингвистикаи синхронй ва лингвистикаи диахронй вучуд дорад. Тадкики холати хозираи забон барои омузиши далелхои мавчуда, фахмидани системам забон, яъне омузиши забои «дар худ ва барои худ» имконият дорад. Х^олати диах­ронии забон системаро вайрон мекунад, онро ба чамъ наму­

дани далелхои пароканда мубаддал мегардонад.Чунин гузориши масъала галат буда, вайрон намудани ко-

нунхои диалектика мебошад ва ин зиддитаърихии муайян на­мудани ходисахои забонй аст. Гуфтаи Соссюр дуруст аст, ки барои гуяндагон холати хозираи забон бо системааш мухим аст, зеро вай реалй мебошад. Вале ин ба он асос шуда наме- тавонад, ки забон дар холати инкишофу тараккиёт (диахро­нй) система надошта бошад ва аз ин ру, син(хронияю диахро­

нияро бо хам мукобил гузорем.9. Соссюр забон, нутк ва фаъолияти нутккугжро фарк ме-

-кунад. 'Фдъолияти нутккунй ин системаи имкониятхои таъсир-бахши ин ё он халк буда, хеле гуцогуниакл мебошад ва -бо бисьёр сохахо — физика, физиология ва психология алока- манд аст. Соссюр дар пр-оцесси' нутккунй ду кутб — за’бон ва нуткро чудо мекунад. •Забон ин системаи грамматикй §а лугат аст, яъне тамоми воситахои забонист, ки бе донистани онхо муносибатхои овозй ишсоннопазир аст. Забон чун системаи лексики ва грамматикй ба таври чудогона дар шуури шахсо-

ни чудогонаи ба ягон умумияти забонй тааллукдошта вучуд дорад. Забон чун махсули чамъиятй ва чун воситаи хамдигар- фахмии одамон ба шахсони, чудогонаи бо он гаизананда во- баста нест. Бараке индивид бояд кушиши зиёд кунад, то ки системаи забонро ба таври бояду шояд аз бар кунад. Аз ин ру. омузиши забон ин процесси соф психологи мебошад. Нутк амалиётест, ки бо ёрии он индивид забонро- барои ифодаи фик­ри худ истифода мебарад.

Забону нутк алокаи зич доранд. Забон асос ва махсули нутк аст. Забон дар заминаи нутк ба амал меояд ва бо нутк ифода мегардад. Забоя шарт аст, то ки нутк мафхум бошад, нутк зарур аст, то ки забон инкишоф ёбад. Инкишофи забон­ро бо нутк муайян мекунанд. Нутк шакли мавчудият ва ин-у кишофи забон аст.

Бо вучуди ин Соссюр забону нуткро ба хам тамоман зид мегузорад ва аз ин ру, мавчудията лингвистикаи забо« ва лингвистикаи нуткро лозим медонад. Кадом хусусиятхои за­бон ва нутк онхоро ба хам мукобил гузоштааст:

якум, забон аз нутк чун ходисаи чамъиятй аз индивидуалй фарк мекунад. Забон монанди як кодекс ба тамоми сохибо­наш ба сифати коидаву меъёр хатмй мебошад. Хамчун мах­сули чамъиятй хар шахеи чудогона забонро дар шакли тайёр меомузад ва ёд мегирад. Нутк бошад, индивидулй аст. Хар як нуткк чудогона сохиб дорад ва у мувофики хости худ онро баён мекунад;

дуюм, забон ба нутк, ки воситаи тавонои реаликунандаи он аст, зид меистад;

сеюм, забон бо устувориву дарозумрй аз нутк, ки ноусту- вор ва яккарата аст, фарк мекунад;

чорум, забон аз нутк хамчун чизи асосй аз чизи дуюмда- рача, гайриасосй ва ё тасодуфй фарк мекунад.

Ин фаркиятхое, ки Соссюр дар байни забону нутк меби- над, дар хакикат чой доранд, вале танхо дар асоси хамин он­хоро ду чизи тамоман гуногун шуморидан мумкин нест, чун- ки ин ду аспекта фаъолияти нутккунй дар ягонагии диалекти- кй вучуд доранд. Забон кулл бошад, нутк чузъ аст.

Забонро абстракция ё ки «системаи соф муносибатхои лингвистй» шуморидани Соссюр низ галат аст.

10. Ба фикри Соссюр, одамо-н ба забон таъсири зур расо- нида наметавонистаанд, хол он ки Марксу Энгельс кайд кар­да буданд, ки вакте'мешавад, ки одамон назоратро ба забон ба дасти худ мегиранд.

Ин пешгуии, ондо холо чомаи амал пушидааст, зеро дар айни хол забон дар зери назорати сохибонаш мебошад. Онхо онро аз ифлосшавй, аз норма баромадан нигох медорацд.

Соссюр асосгузори ду мактаб — мактаби лищгвистии Ж е­нева ва Прага буд. Дар Женева кори уро шогирдонаш Сеше,

Карцевский, Годель ва махсусан Ш. Балли давом диданд, дар Прага А. Мейе, Ж. Вандриес, Граммон, Коэн давом додаанд.

Ба Соссюр мукобилгузорй — антиномия хос буд: забон— нутк, диахрония — синхрония, лингвистикам дохилй — линг- вистикаи берунй, шаклу мундарича ва гайра.

ЗАБОНШИНОСЙ ДАР АСРИ XX. СТРУКТУРАЛИЗМ

Аз солхом сиюм cap карда аксари илмдо бисьёр тез тарак- ки мекунанд. Илмй забоншиносй хам аз чихати назариявй ва хам аз чихати амалй инкишоф меёбад. Мактабу чараёнхои нав дар забоншиносй ба амал меоявд. Предмет ва методхои нави тадкикотй пайдо мешаванд. Баробари ин забоншиносии мукоисавй-таърихй ва типологй, лингвистикаи социологи, ман- тикй ва психикй хам бо далелу материалхои нав бой гарди'да пеш меравад. Масалан, забоншиносии мукоисавй-таърихй ба давраи сеюми тараккиёти худ мерасад. Дар ин давра васеъ гардидани базаи факту далелдо, аз нав дида баромадани проблемам нахустзабон, боз дам садех намудани тарзу усул- дои методи мукоисавй-таърихй дам аз методхои структурй ис- тифода бурдан мегиранд.

Забоншиносии социолога низ проблемадои худро аник ме- кунад. Ба масъалаи шаклу намуддои ба Хам таъсир расони- дани забонхо ва аз чихати ичтимой фарк кунонидани онхо, таълймот дар хусуси нор'маи забон ва услубдои он дар забо- ни адабй ва ё ба масъалахои этнолингвистика ва психолинг­вистика диккати махсус додан гирифтанд.

Дар ин давра чараёни менталингвиетика чараёне, ки ба омузитни алокаи байни забону тафаккур ва семант^каи забон сару кор дорад, низ инкишоф меёбад, худуди забоншиносии мантикй-граматикиву мантикй-математикй низ муайян карда мешавад.

Марказхои нави забоншиносй ба вучуд меояд. Баробари инкишоф ва тадкики лингвистикаи немисй, французй ва ита- лиягй забоншиносии советй, америкой ва чехи ба арсаи чахо- нй мебарояд.

Х,оло барои тадкики илми забоншиносй мактабу чараён­хои гуногун бо аспекту методхри тадкикотии худ вучуд до- ранд, аз и,н ру, ягон мактаб, ягон чараён ва ё ягон метод дар алохидагй дойр ба илми забон маълумоти пурра ва мукаммал дода наметавонад. Забоншиносии хозира илми тараккикарда буда, мактабу чараёнхои гуногун, проблема ва1 методхои гу- ногунро дар бар мегирад. Масъалаву проблемадои гуногуне, ки чамъияти хозира дар назди илми забон мегузорад, танхо дар якчоягии хамаи ин мактабу, чараёндо хал кардан мумкин

аст.Яке аз чараёндои дозира ва бадснок дар илми забоншино­

сй с т р у к т у р а л и з м мебошад.

Структурализм чун чараёни махсуси забоншиноей аз соли 1926 вучуд дошта бошад хам, заминаи он пештар гузошта шудааст. Гуфтан мумкин аст, ки ба ин чараён забоншиноси машхури швейдариягй Ф. де Соссюр асос гузоштааст. Хдмин- ро хам бояд кайд кард, ки дар забоншиносии советй та соли 1956 ба ин чараён — структурализм диккат дода намешуд.

Структурализм бар зидди чараёни чавонграмматикхо, ки ягон ходисаи таърихи забонро асоси кори худ мешумориданд, ба вучуд омадааст. Гайр аз ин структурализм чараёни психо- логй ва ичтимой-психологиро бо хусусиятхои тачрибавию»

(эмпи'рй) индуктивиашон эътироф намекунад..Структурализм мисли чараёнхои дигар таърихи худро до­

рад. Бодуэн Де Куртенэ соли 1870 дар лекцияи ба студентони университети Петербург хондаи худ масъалаи назарияи фоне­ма ва системанокии забонро мегузорад ки ин' баъдтар ду та- лаби чараёни структурализм мегардад. Баъдтар забоншиноси чавон Соссюр бо «Курси забоншиносии умумй» (1916) чор элементи ин чараёнро нишон медихад: специфика, система, шакл ва муносибат. Дар ин хусус Соссюр чунин гуфта буд:1) Объекти ягона ва хакикди лингвистика забон мебошад.2) Забон системаест, ки тартиби хоси худро дорад. 3) Забон шакл аст, на субстанция (маъно, чавхар). 4) Дар хама гуна холатхои забон тамоми вохидхои он дар муносибатанд.

Соли 1926 забоншиноси чех Матезиус дар Прага бо номи «Кружоки лингвистии Прага» кружоки структур а листхоро- ташкил намуд. Соли 1928 дар конгресси якуми умумичахонии лингвистхо дар Гаага структуралистхо манифеста худро эълон карданд. Аз соли 1939 cap карда дар Копенгаген журнали структуралистхо чоп мешавад. Холо дар Копенгагени Дания, ШМА, Швейцария ва Англия мактабхои ин чараён мавчуданд.

Хамин тарик, чараёни структурализм ба коидахои зерин

риоя карданро талаб мекунад:1. Предмета тадкики илми забоншиноей бояд забони инсон

бошад, на ягон чизи дигар. Ходисахои ба илмхои психология, физиология ва мантик дохил намудани забоя вучуд дошт.

2. Забонро чун система донистан. Хамаи элементхои за­бон бо хам муносибати зич доранд. Ходисахои забониро аз холати хозираи забони конкрет чустучу кардан лозим, на бо чунин ходисаи забони хеш ва ё забони кадима.

3. Чихати синхронии забонро тадкик кардан. Системаи за­бонро дар давраи муайяни* замони дозира та'дкик кардан ло­зим, на бо таърихи он ва ё диахронияю синхронияро омехта

кардан.Структурализм дар мушохида ва ба кайд гирифтани ма-

териалхои забон объективй буданро талаб мекунад.Холо бо максад ва мундаричаи ин чараён шинос мешавем:Х у с у с и я т и з а б о н . Факт ва материалхои забонро аз

чихати психологи (Штейнталь, Вундт), физиолога (Дарвин,

Павлов), ичтимой (Марр) ва эстетики (Кроче, Фосслер) дида мебаромаданд ва онхо забонро ба ходисахои психологи, та- бии^ ичтимой ва эстетики дохил ьамудаанд. Структуралистхо мегуянд, ки лингвистика илми мустакил аст, чунки объекта чудогона дорад, ки он забон аст. Забон ходисаи чудогона бу- да, чун воситаи алока ва таъсиррасон аз руи коидаи дохилии худ тараккй ва инкишоф меёбад. Вале структуралистдо дар ин ак,ида устувор наистоданд, чунки Соссюр забоншиносиро ба илми семиология ва ё семиотика дохил мекунад. Струк­турализм семиологияро кисми психологияи ичтимой (чамъия­тй) мешуморад. Структуралистхо забонро ба мантик ва мах- сусан математика наздик менамуданд.

С и с т е м а н о к и и з а б о н . Д ар замони, хозира низ масъалаи системанокии забон дар маркази диккати лингвис­тика мебошад. Яке аз асосхои пайдоиши структурализм хдмин масъала мебошад. Инро Гумбольдт ва Бодуэн хам махсус кайд карда буданд. Соссюр онро инкишоф дод. Система, гуф- та чизи ягонаи аз элементной монанд ба вучуд омадаро мегу­янд, ки ондо ба хамдигар сахт вобаста ва дар як вакт таъ- сиррасонанда мебошанд. Вале структур а листхо инро ба маъ­нои тангтар— мукобилгузории элементно мефахманд. Х,ол он ки элементной забон бо мачмуи аломатхои томе,-ки байни хамдигар х,ам умумияту хам фарк доранд, муайян карда ме­шавад. Аз ин ру, бояд дар хусуси мукоисаи умумият ва фар- ки элементно сухан ронд, на зиддияти онх,о. Пас, умумият ва фарки фактнои забони муносибати байни элементхоро муайян

мекунад ва системаро ба вучуд меоварад.Х,ар як забон системаи муайяни худро дорад, ки хусусияти

хоси он забонро дар бар мегирад. Системаи нозираи забон Нам чинатнои гузашта ва хам ояндаи забонро ба нисоб меги­рад. Забон чун система инкишоф меёбад.

Таърихи забонро чун таърихи далелхои аз нам чудо маъ­нидод кардан лозим нест, зеро дар хар як давраи таърихй за­бон чун система вучуд дорад. Таръихи забон факат чун таъ­рихи системаи фактхо чой дорад. Аз ин чост, ки тачдиди на­хустзабон чун азнавбаркароркунии системаи фонетикй, мор­фологи ва синтаксисй фахмида мешавад, ходисанои чудогона унсури ягонаи кулл дониста мешавад.

С т р у к т у р а и з а б о н . Структурализм таълим мединад, ки забон мачмуи якхелаи бешакл набуда, структура аст ва аз элементно (кабатно) иборат аст. Ба элементно фонология, лексика, морфология ва синтаксис дохил мешаванд. Х,ар яке аз ин кабатно боз ба звенохо ва ё парадигмахо (садонок-нам- садо, зичу рог, хиссахои нутк, ибораву чумла ва хелхои он) чудо мешавад. Тамоми кабатхои забон бо хам алокаи зич до­

ранд.С и н х р о н и я в а д и а х р о н и я . Гумбольдт кайд карда

буд, ки забон чун система додисаи т^раккикунанда мебошад.

Соссюр кайд мекунад, ки забонро дар ду аспект— синхрони (холати хозираи забон) ва диахрони (холати пештараи он) тадкик кардан лозим аст. Баъзе структуралисту дар хусуси панхрония (Х,одисаи забонро умуми, берун аз вакт фахмидан, яъне гуё умуман ба забони иисон тааллук дюшта бошад) ва ахронии (Хдди'сахои за?бон вактро ба инобат намегирад, гу$ тагьир намеёбад ва ба хамаи даврахои тараккиёт як хел та­аллук, дорад) забон сухан меронанд, яъне гуё забон ба хамаи даврахо як хел тааллук; дошта бошад. Ин тамоман нодуруст аст. На тавхо диахрония, балки синхрония хам ба замон во- баста мебошад.

С и с т е м а и а л о м а т х о и м а ъ н о д о р . Ба фикри Сос­сюр, забон системаи аломатхоест, ки идеяро ифода мекунад. Дар хакикат забон системаи аломатхои маънодор аст, на сис­темаи аломатхои шартй (пуч) ё код. Барой системаи забон на танхо муносибат, балки элементхои забон бо маъною функ- цияашон мухам аст.

К , н с м а т х , о и т а р к и б и и з а б о н . Забон аз во^идхой мустакнл (чумла, калима) ва вомустакил, кисмн таркибй (ибора, морфема, хичо ва овоз) иборат аст.

Микдори фонема дар забонхо аз 12 то 80 (дар лахчаи бзиби забони абхазй 80 фонема хает), вале одатан аз 30 то 50 мешавад. Микдори морфемахо аз якчанд хазор зиёд наме- шавад, калимадо (ба истиснои истиловдо) дар забонхоя та- раккикарда 100 хазор мешавад. Вале микдори чумлахо нихо- ят зиёд аст, зиёда аз миллион чумлаи содда сохтан мумкин аст.

Бодуэн (1880) калимаро вохиди хакикй ва мустакили за­бон номида буд, вале баъзе структуралистдо морфемаро чу- нин мешуморанд. Соссюр бошад, калимаро аломати шартй ме- номад, ки а) хам ифода мешавад (ба воситаи овоз ва шуни- дан) ва б) хам ифода мекунад (реалият ва маъноро).

Дар хакикат калима аломаЧчи шартнет, зеро бо мафхуми, ва ё предмета ифода мекардагиаш хеч гуна умумият надорад. Як предмет дар забонхо бо калимахои гуногун ифода мегар- дад. Албатта, байни калима хамчун аломати шартй ва ало- матх,ои шартии дигар фарки калон дида мешавад: системаи аломатад содда, вале аломатхои забон мураккаб, он аломат- Хо якмаъно, вале забон бисёрмаъно, аломатхои шартии ди­гар вариант надоранд, забон дорад, онхо хусусияти чамъбаст- куни надоранд, вале забон дорад, он аломатх,о тагьир наме- ёбанд, забон тагьир меёбад, он аломатхо таърих надоранд, забон дорад, он аломатхо ба иродаи одамон вобаста, вале на пайдоиш ва на тараккиёти забон ба иродаи одамон вобаста нест, аломатхои дигар тагьир ёбад, функцияашро гум меку­над, вале калима тагьир ёбад хам, он маъноро ифода карда метавонад.

Баъзе забоншиносон ба структурализм ва чараёнхои нави

д и г а р и за б он шиноей диккати махсус дода, роли Забоншино­сии мукоисавй-таърихй ва умумиро паст мекунанд, ки тамо- ман нодуруст аст.

Камбудии асосии структурализм аз инхо иборат аст:1. Структуралистхо дар забон танхо системаи аломатхои

пуч (бемаънй), системаи зиддиятро мебинанд, вале калима аломати пуч набуда, балки ифодаи чамъба'сти уму'мии хоидса-/ хои хакнкй мебошад.

2. Онхо структураи забонро аз сохибони он — халк чудо меомузанд ва бо ин хусусияти ба худ хоси забонхои миллиро инкор мекунанд.

3. Онхо ба холати хозираи забон (синхрония) диккати асосй дода, роли таърихии онро (диахронияро) паст мекунанд ва омузиши конунияти дохилии инкишофи забонро пурра ба Хисоб намегиранд.

4. Структуралистхо синхронияро ба панхрония ва ахрония иваз мекунанд. Системаи забонро хамчун мардалаи тагьири таърихии тараккиёти забо'н надониста, балки 6а. тамоми дав- рахо ягона мешуморанд.

Структурализм вобаста ба назарияи фалсафй ва методоло­гии забоншиносон дар мамлакатхои гуногун тарзи ифодаи махсус пайдо кардааст. Акнун бо кор ва намояндагони баъзе аз ин мактабхо шинос мешавем.

К РУ Ж О КИ ЛИН ГВИ СТИ И П РАГА ВА Е ЛИН ГВИ СТИ КАИ ФУ НКЦ И ОН АЛЙ

Кружоки лингвистии Прага ё ки Мактаби лингвистикаи функщгоналй ба назария ва амалияи забоншиносии хозира сахми арзанда гузошт. Ин кружок соли 1926 аз тарафи забон­шиноси чех Вилем Матезиус (1882— 1945) ва славяншинос Ро­ман Якобсон (1896) ташкил карда мешавад. Ба ин кружок ё ки садедтараш мактаби забоншиноей забоншиносони чех Богумил Транка, Богуслав Гавранек, Ян Мукаржовский, Иозеф Вехак, Владимир Скаличка ва дигарон, инчунин забон­шиносони рус Николай Сергеевич Трубецкой, Сергей Осипо­вич Карцевский, забоншиноси австриягй Бюлер, америкой Блумфильд, француз Мартине, даниягй Ельмселв, голландй Гроот ва забоншиносони советй Винокур, Поливанов, Тома- шевский, Аванесов ва Виноградов низ дохил мешуданд ва та- ваччух доштанд.

Дар ташаккули назарияи лингвистии забоншиносони ин мактаб таъсири бевоситаи акидахои Соссюр ва инчунин за­боншиносони рус Бодуэн, Фортунатов ва Шахматов деле ка- лон аст. Онхо бисьёр концепцияхои дойр ба забон гуфтаи Соссюрро ривочу инкишоф ва хатто тагьир- додаанд. Масалан, дар масъалаи синхронияю диахрония онхо тарафдори акидаи

Б о д у эн шуда муносибати зичн синхронияю днахронияро ни­шон медиданд, дол он ки Соссюр синхронияю днахронияро ба х,ам зид гузошта буд. Эътирофи алокаи зичи синхронияю ди­ахрони я дар далли баъзе масъаладои дигар низ ба намоянда- гони' ин мактаб ёрй расонид. Матезйус аз чидати синхронй му­коиса кардани системаи забонии забондои хешу гайрихешро пешнидод мекунад, то ки тамоили инкишофи забондо муайян карда шавад. Ин акида Дар оянда асоси таснифоти типологии забондо мегард^д. Омузиши додисадои монанди фонетика, морфология ва синтаксис дар забондои хешу гайридеш ба пайдоишил^фХуми иттифоки забондо (акси оилаи забондо) сабаб мешавад.

Структуралистдои Прага масъалаи забону нуткро аз Сос­сюр гирифта бошанд дам, онро инкишоф дода, ба тарзи худ дал намуданд. Ба фикри Скаличка, забон объекти граммати­каи структур« бошад, нутк ба грамматикаи тасвирй (баёнй) тааллук дорад.

Чидати овозии забонро, ба акидаи Трубецкой, бояд ду илм омузад. Овоздои нутк хусусияти физикй доранд, бинобар он дар омузиши он бояд аз методдои илмдои табий истифода ба- ранд, вале овоздои забонро бояд методдои лингвистика тад­кик намюяд. Овоздои н'уткро фонетика, овоздои забонро бо ­шад, фонология меомузад. Забону нутк Дар ягонагии диалек­тики вучуд доранд, бе дамдигар шуда наметавонанд, яке чузъ бошад, дигаре кулл аст. Мутаассифона, Соссюр ондоро ду чи­зи тамоман чудогона мешуморад.

Соссюр забонро предмети ягонаи лингвистика шуморида, дар худ ва барои худ омухта шудани онро таъкид мекард. Структуралистдои Прага на тандо омузиши элементдои за­бонро, балки муносибати гуногуни байни забону дакикати объективиро низ ба назар мегиранд ва бо ин муносибати зи­чи «лингвистикаи додилй» ва «берунй»-ро нишон медиданд.

Структуралистдои Прага ба масъаладои структура ва функ- цияи забон диккати чиддй медоданд, бинобар он дам ин мак- табро лингвистикаи функционалии Прага дам меноманд.

Максад ва вазифаи фаъолияти нутккунй функция номи'да мешавад. «Забон,— ба фикри Матезиус,— ин системаи воси­тадои ифодаест, ки барои ифодаи максади муайян хизмат ме­кунад», бинобар он1 ба тадлили лингвистй аз руй та'рзи и(фо-, дай функция бадо додан лозим аст.

К,обилияти психикии одам — фикр кардан, дис намудан, ифодаи орзуву хддиш (и р од а )— ин се функцияи забонро — коммуникативй, функцияи ифода ва функцияи мурочатро ба вучуд меоварад. Ин функциядои забон бо се намуди чумла — хабарй, амрй ва хитобй ифода мегардад. Ондо ба забони ада- бй ва маданияти нутк, дам диккати калон медоданд.

Хизмати нидоят бузурги забоншиносони чех дамчун илми мустакил шинохтани фонология буд. Матезиус фонологияро

аз рун назарияи нав предмета асоси дар лингвистикаи функ- дионалию структурй мешуморад. Акидаи забоншиносони чех дойр ба фонология дар асари Трубецкой «Асосхои фонология» (1939) ифода ёфтааст.

Системаи фонологиро Трубецкой чун мачмуи мухолифат- дои (оппозиция) фонологи мефадмад, ки барои фарк кунони- дани маънои лексикию грамматики хизмат мекунад. Аз ин ру, ба фикри у, ДаР фонология роли асосиро на фонема, балки оппозициядои маъночудокунанда мебозацд. Фонема бо овоз- дои гуногун ифода шуданаш мумкин. Чунин овзодои аз чида­ти физики гуногуне, ки бо ондо як фонема ифода меёбад, Тру­бецкой варианти фонема меномад. Дар калимадои кон-конь як фонемаи «н» даст, вале бо ду шакл сахт (н) ва мулоим (н’ ) ифода ёфтааст.

Ондо вариантдои датмй, факультативй ва индивидуалии фонемаро фарк мекунанд, ки дар яке аз индо чанд варианта дигар дорад.

Принципи структурй ва функционалиро намояндагони мак­таби лингвистии Прага ба морфологияю синтаксис низ чорй намуданд. Морфология дамчун кисмати назариявии номгузо- рии1 лингвистй фадмида шуда, ба мукобили синтаксис гузош- та мешавад. Дойр ба морофлогия ва синтаксис Скаличка, Якобсон ва Матезиус аки'даи худро доранд. Мудимтафи'ни он­до тачзияи актуалй мебошад, ки Матезиус дар асоси прин­ципи функционалй дойр ба синтаксис ба вучуд овардааст. Тачзияи актуалй зидди тадлшш шаклй, грамматики меистад. Аз руи тадлили маъной чумларо ба ду кисмат — исходная точка ва ядро ё ки тема ва рема чудо мекунанд. Кисмати те­ма он маъноро ифода мекунад, ки ба шунавандаю хонанда маълум аст, кисмати рема чизи нав мебошад. Х,оло ин фик­ри Матезиус хеле инкишоф ёфта, тарафдорони зиёде пайдо кардааст.

Мазмуни асосии структурализми Прага аз индо иборат аст:

1. Забоншиносй илми мустакил аст, ки дар асоси системаи аломатдои забон ба амал омадааст, аз ин ру, вай дар асоси психология, физиология ва ё мантик ба а'мал наомадааст.

Психологизм, физиологизм ва мантик додисадои забониро аз руи чиро ифода намудани ондо, на аз руи он, ки чй тарз ондо дар забон ифода шудаанд, маънидод мекунанд. Масалан, грамматикаи мантикй исмро чун диссаи нутки предметро ифо- дакунанда муайян мекунад. Калимадои «кабудй» ва ё «саё- х,ат» чй гуна предметро ифода мекунанд? Грамматикаи лингвистй бошад, исмро дамчун диссаи нутки ифодакунандаи предмет, хусусияту а'малиёт ва долату вазъи'ят муайян меку­над, ки дамеша дар намуд, дар падеж, чинсияту шумораи му­айян ифода ёфтааст. Аз ин чидат ба исм дама ?уна мафдум- дои предмета дохил мешавад.

2 Забон система аст. Онх;о мафхуми системаро бар акси атомизми чавонграмматикхо, ки далелхои забониро аз хам чудо, дар алохидагй дида мебаромаданд, мефадмиданд.

3. Онхо забонро чун системаи фувкционалй хеле хуб дарк намуда, онро хамчун воситаи ифоданоки системаи' талаботи аъзоёни худро конеъкунанда мефахмиданд.

Онхо забони гуфтугуй ва забони шеърро фарк; мекарданд. Дар назди забони адабии гуфтугуй чунин талаботхоро дуруст гузошта буданд: а) устуворй, б) лугати бой ва гуногунии ус- лубхои он, в) маънои аник, г) аслй будан ва д) бисьёр хам фарк накардан аз^забони умумихалкй. Онхо ба мукобили аз дад зиёд риоя иймудан ба пуризм (Пуризм даракатест, ки сохибони забон ва ё ягон табак,аи онхо бар зидди калима- дои иктйбосй/мубориза мебаранд) буданд, зеро ин ба мада- нияти дакдаии забони хаттй зарар меоварад.

4. Онхо фонологияи назариявиро ба вучуд оварданд. Ба мисли Щерба хусусияти калимаву морфемахоро, фаркдуно- нандагии фонемадоро нишон дода буданд.

5. Онхо баробари системанокии холати синхронии забон­ро кайд кардан инкишофу таракдиёти онро низ нишон дода- анд. Ин таракдиёт ба тамоми системаи забон — лексика, мор­фология, синтаксис, фонология дахл дорад. Якобсон соли 1929 характери системаи холати диахронии забонро низ ни­шон дода буд.

6. Трубецкой Н. С. мафдуми «иттифоки забондо»-ро пеш- ниндод мекунад. Забонхои гуногун (масалан, забонхои алба- нй, булгорй, юнонй, руминй дар нимчазираи Балкан) асрхо дар хамсоягй умр ба cap бурдаанд ва дар ин давра ба якди- гар таъсир расонда, ба хам наздик шуданашон мумкин аст.

7. Тачзияи акту алии чумла аз намояндаи ин мактаб Ма- тезиус cap туд а , то дол давом дорад.

Дар далли баъзе масъалахо ба камбудихо рох додани на- мояндагони ин мактаб ба назар мерасад. Хангоми тадкики проблемахои забонхо, ки функцияхои гуногунро адо мекунанд, байни фаъолияти нутки фикриву эмоционалй фарк мегузо- ранд. Х,атто фарки услубхои гуногун чун забони чудогона фадмида мешавад. Масалан, забонхои махсус ва ё услубхои функционалй: техникй, густохона, шоирона ва ё гуё забони ада|бй аз забони шеърият ва дар дуй индо аз умумихалкй фарк мекарда бошад. Ин акида тамоман ралат аст.

Хаминро хам бояд кайд кард, ки бисьёр масъаладои уму- милингвистие, ки намоянда,гони ин мактаб мавриди тадкик Карор додаанд, аз бисьёр чидат ба забоншиносии совета наз- Дик аст: таъсири фактордои берунй ба инкишофи забон, дар алокамандй омухтани долати синхронй ва диахронии забон, чидатдои маъногии додисадои забонй, кушиши лингвистикаро ба хизмати талаботи чамъият гузоштан ва гайра.

СТРУКТУРАЛИЗМИ КОПЕНГАГЕН Ё КИ ГЛОССЕМАТИКА

Глоссематика! калимаи юнонй буда, аз глосса — забон ги- рифта шудааст. Ин яке аз шохадои чараёни структурализм мебошад, ки бар зидди назарияи фонологии мактаби забом- шиносии Прага дар аввашдои солхои сиюм ба вучуд меояд. Намояндагони машдури ин мактаб Виго Бр'ёндаль (1887— 1942), Ганс Юрген Ульдалль (1907— 1957) ва назариётчии он Луи Ельмслев (1899— 1965) мебошанд. Ба фикри он до, за­боншиносии пештара падлудои субъективии зиёд дошт, бино- бар ин онро пурра илмй шуморидан душвор аст, Ельмслев таъкид мекунад, ки байни мантикшиносону лингвистдо бояд алокаи зич бошад. Вай аввалин бор истилоди глоссематика- ро (1936) ба кор бурд. Ба фикри Ельмслев, кащбудии забон­шиносии анъанавй он буд, ки вай асосан ба омузиши таърихи забонхр ва муносибати байни ондо машгул буд, аз ин ру, беш- тар ба чидати психологи, физиологи, социологи ва таърихй дикдат дода, ба омузиши табиати худи забон эътибори дуруст намедод. Забоншиносй бояд элемента дохилй, доимй ва конст- руктивии забонро, ки хоси нутки инсон аст, омузад, на ин ё он забони коикретро.

Яке аз максаддои Ельмслев ба вучуд овардани назарияи лингвистикаи универсалй буд. Ин акидаи олим, аз як тараф, чидати материалии забонро, аз тарафи дигар, инкишофу та- раккиёти онро инкор мекунад. Ин фикрдои олим дар асардо- яш: «Забон ва нутк» (1942), «Асосдои назарияи лингвистика» (1943) ва «Методи тадлшш структурй дар лингвистика» (1950— 1951) баён гардидааст. Ба фикри Ельмслев, забон ганч ва ё дурдонаи та|момнашавандааст. Забон аз инсон чудона- шаванда мебошад. Забон олотест, ки бо ёрии он инсон фикру диссиёт рудия, додиш, иродаву фаъолияти худро ба шакл ме- дарорад; забон олотест, ки бо ёрии он шахе ба одамони дигар ва шахсони дигар ба у таъсир мерасонанд; забон аввалин ва асоситарин заминаи чамъият аст,— мегуяд Ельмслев.

Г лоссем атикдо забонро чун системаи абстракцияи синхро­нии муносибати соф медонанд, бинобар он хусусияти доси за­бондои чудогонаро ба эътибор намегиранд. Асосгузори струк­турализм Соссюр забону нуткро фарк, карда, омузиши ондоро зарур дониета буд, вале Ельмслев нуткро тамоман ба эъти- бор намегирад. Ельмслев лингвистикаи беруниро инкор мена- мояд, бинобар он муносибати забону чамъият ва забону та- факкурро низ ба эътибор намегирад. Глоссематикдо таъкид мекунанд, ки забондо дар тамоми давру замондо шаклан пур­ра ба дам монанд буда, тагьир намеёбанд ва бо ия аз нав назарияи куднашудаи грамматикаи универсалиро зинда меку­нанд. Гуё забондои гуногун варианта дамон як схемаи ягона боцианд. Гайр аз ин ондо чидати таъридии забон (диахрония) ва хешигарии забондоро тамоман инкор мекунанд, дол ой ки

шакли мавчудияти забони табий инкишофи он аст. Хусусияти хоси забонхоро ба назар нагирифтан ба ондо асос шудааст, к и забоншиносиро ба м антик,, математика ва семиотика во- баста кунанд.

Акидаи асосии глоссематикдоро чунин хулоса кардан мум- кин аст:

2. Гайриматериалй шуморидани забон, яъне майл ба абст­ракциям математики.

2. Забон гуё аз системаи алома^дои берунй ё ки схемаи муносибати абстракт иборат бошад. у

3. Забондо гуё аз руи шакл моцотданд ва дар тамоми за- мондову халкдо гуё тагьир нахм^ёфта бошанд ва бо ин хусу­сияти хоси дар як забонро ийкор мекунанд. Фарки забондо чузъй ва тасодуфй буда, аз Ин ру, заболдои камахамиятро ба забондои мувофик иваз кардан бедтар аст.

4. Глоссематикдо хешигарии забондоро инкор мекунанд. Ондо кушиш мекунанд, ки назарияи куднашудаи граммати­кам универсалии асри ХУП-ро аз нав зинда кунанд ва инчу- нин забоншиносии мукоиеавй-таърихиро бо грамматикаи му- к,оиеавй иваз намоянд.

5. Глоссематикдо пурра диахронияро ба назар намегиранд ва датто синхорнияро бо пандрония ва ё ахрония иваз меку­нанд.

6. Забон гуё системаи пуч ва гайриматериалии аломатдо буда, бо тафаккур ва чамъият деч гуна муносибат надорад.

Ба чидати манфии глоссематика индоро дохил кардан мум- кин аст:

1. Глоссематика илми гайритачрибавист, вай бо роди де- дуктивй аз дакикати забонй чудо сохта шудааст. Модияти забон дар вазифаи он хамчун воситаи алокд, таъеирасонй ва ифодаи фикр зикр мегардад, ки инро глоссематикдо намефад- миданд.

2. Глоссематика илми забонро ба математика, мантик; ва семиотика вобаста мекунад.

3. Забон дамчун системаи муносибатдои пуч (доли) фад- мида мешавад.

4. Дар глоссематика фонема сифати овозии х уд р о надо­рад, вай гуё тандо як даста аломати фарккунанда бошад. Ельмслев умуман овоздоро ба назар намегирад ва дат то исти- лоди «фонема»-ро бо «сенема» (водиди холй) иваз намудааст. Х,ол он ки овоздои нутк, додйсаи конкретии физики буда, хо- сияти ченкуниву тадлилшавй доранд. Тандо ба туфайли чида­ти материалй ва физикии овоздо фактдои забонй дар процес- си муносибат дарк карда мешаванд.

5. Глоссематикдо калимаро чун дарфдои ба тартиб гузош- ташуда ва ё чумларо нукта ва ё аломати саволу хитобдошта муайян мекунанд, ки ба табиати ин водиддои забон мувофи- кат намекунад.

5—4055

Ба чихатхои мусбати глоссематика инхоро хисоб кардан мумкин аст:

1. Роли халкунанда бозидани назария 2 Ч,амъбасти структурам конкретии забон3. Глоссематика аввалин бор забоншиноснро бо мантик ва

семиотикаи рамзи алокаманд намудЕльмслев забонро аз чамъият чудо намешуморад ва онро

воситаи ташадкули фикру хиссиёт, ходишу ирода медонад. Забонро чизи асосй барон чамъияти инсон мешуморад Албат- та, ин фикрх,о дуруст ва чолиби диккатанд. Вале тадкики чи­хати физиологи ва физикии овозро пурра ба фанхои физиоло- гияву физика ва ё чихати психикию мантикии аломатхои забон­ро ба ишмдои психология ва мантик доданро таклйф мекунад, ки дуруст нест.

СТРУКТУРАЛИЗМ И А М Е Р И К А ВА Ё Л И Н ГВИ СТИ КАИ ДЕСК РИ П Т И ВИ И (Т А С В И Р И И ) А М ЕРИ КО Й

Лингвистикаи дескриптивй ё ки тасвирии америкой солхои 20— 30 ба вучуд омадааст. Азбаски забоншиносон дар тадки- котхои худ ба принципхои структурй такья мекуналд, макта- би онхоро низ як шохаи чараёни структурализм меноманд. Бояд кайд кард, ки солхои охир баъзе намояндагони ин мак­таб аз чихати назариявй бо глоссематика наздик шуда исто- даанд. Дескриптивизми америкой хангоми пайдоиши худ ба концепциям Соссюр такья накардааст. Вай дар асоси психоло­гиям ахлокй (бихевиоризм), тахлиши матнхо ва‘ махсусан аз, материали забонхои хиндухои Америкам шимолй ба амал ома­дааст. Заминаи асосии пайдоиши ин чараён зарурати_ тасвири забонхои хиндухои Америка, ки аз чихати типологй нихоят гуногун буда, ба таври мукоисавй-таърихй омухта нашуда бу­данд, мебошад. Намояндагони ин мактаб методу услубхои тадкики забони хиндухои Америкаро, ки онхо вобаста ба та- лаби шароит омухта буданд, ба забонхои дигар низ чори кар- данй мешуданд.

Асосгузори лингвистикаи дескриптивй забоншинос, этног­раф ва антропологи америкой Франц Боас (1858— 1942) ме­бошад. Дар мукаддимаи асари коллективонаи «Дастуруламал (рахнамо) дойр ба забонхои хиндухои Америка» (1911) Боас таъкид мекунад, ки он методхои тадкик,отие, к и д а р омузиши забонхои Европа истифода мешуданд, дар омузиши забони хиндухои Америка ба кор намеоянд, чунки забони хиндухои Америка категорияхои махсус дошта, хатто аз калимаву чум- ла барий вохидхои забонхои Европа ба куллй фарк мекунад. Масалан, «аниалот»-и забони чинук чунин маънй дорад: а(вак,т), н-ман, и-онро, а-у, л-ба, о-суй, т-додан, яъне ман он­ро ба у додам. Ин мисол ба гурухи забонхои инкорпоративй

тааллук дорад. Дар ин забондо калимаву чумларо фарк ку- нонидан нидоят душвор аст.

Кордой Боасро асосгузорони мактаби лингвистии Америка Эдуард Сепир (1884— 1939) ва Леонард Блумфильд (1887— 1949) дар ду равия инкишоф додаанд. Забоншиносони мин- баъда ба ин ё он дарача анъанаи ондоро давом медиданд.

Сепир асосгузори этнолингвистика буда, ба масъаладои за­боншиносии умумй ва махсусан алокаи забону маданият ва забону тафаккур машгул шудааст. Акидадои у дар асараш «Забон» (1921) ифода ёфтааст. Уерф ва 'ЕЪинберг пайрав ва давомдидандаи кори Сепир буданд. Сепир яке аз тадкикот- чиёни машдури забондои халкдои мадалдшг ШМА, Канада ва Мексика буд. Ба кавли Сепир, дар^^нГзабон модели (колаби) махсуси худро дорад, бинобар ин мудити атрофро ба тарзи махсус чудо М'екун'ад ва инро аз содибони худ дам талаб меку­над. Гуё одамони бо забондои гуногун гапзананда чадонро як хел надида, 'ба таври гуногун дарк мекунанду мефадманд. Ин идеяро тар'афдорони чараёни этнолингвистика давом дода ис- тодаанд. Мувофики гуфтаи ондо, гуё ду шахси нисбатан якхе- лай гуногунзабонро ба Марс фиристем ва тасвир намудани онро талаб кунем, ду натича мегирем. Ин акида ба куллй га- лат аст. Сепир кушиш мекард, ки асоси мантикии фикрро рав- шан намояд ва чунин мафдумдои лингвистиро ошкор кунад, ки tq андозае барои дамаи забондо хусусияти универсалй дошта бошад.

Блумфильд бошад, асосгузори лингвистикаи дескриптивист. vy дар яке аз асардои аввалини худ «Мукаддимаи омузиши за­бон» ба «Психологияи халкдо»-и В. Вундт такья намуда бо­шад, вале аз соли 1926 Блумфильд ба принципдои бихеви- оривм (омузиши одобу ахлок» одамон) такья менамояд ва ин акида дар асари машдури у «Забон» (1933) тасвир ёфтааст. Ин акидаро Блумфильд механицизм меномад. У ба мукобили психологизм дар забоншиносй баромада, забонро тамоман аз шуур чудо мекунад ва онро дамчун системаи сигналдои раф- тору одоби одамонро муайянкучанда мефахмад. Забон, ба фикри Блумфильд, пулест байни ду системаи асабдои дамсуд- батон. Дар нутки одамон,— мегуяд Блумфильд,— овоздои гу­ногун маънодои гуногунро ифода мекунанд. Овоздо (фонема- до) ба сабаби маънофарккуниашон дикдати уро чалб карда- аид .

Забоншиносон Б. Блок, Е. Найда, Ч,- Трейчер, 3. ХаррисЧ. Хоккет, Г. Глисон пайравон ва давомдидандагони акида­дои Блумфильд мебошанд. Ба акидаи ондо, чизи асоси дар тадкики забон матн мебошад. Баъд ин матнро ба кисматдои фонологй, морфологй ва ё синтаксисй таксим кардан мумкин аст.

Аз руи муносибат ба роли маъно шогирдони Блумфильд ба ду гуруд,— менталистдо ва механицистдо чудо мешаванд.

Менталистхо — худи Блумфильд, К. Пайк, Ч. Фрив таъкид мекарданд, ки маънои шаклхои забониро инкор кардан ду­руст нест. Механнцнстхо— 3. Харрис, Б. Блок ва Ч[. Трейчер ба маъно эътибор намедоданд. Ба акидаи гурухи дуюм, хан- гоми тасниф ба мундарича, мантики абстракт ва ё фалсафа диккат додан лозим нест.

Забоншиносон ва психологхои америкой фаъолияти нуткро Хамчун одоби шифой (даханакй), хамчун таассуроти гуянда ба ин ё он шароит (ситуация) мефахманд.

Забон системаи сигналхоест, ки алокаи берунй ва дохилй дорад ва аз ин ру, забоншиносй ба металингвистика (долинг- вистика) ва микролингвистика (лингвистика) чудо мешавад.

Металингвистика шохаи забоншиносиест, ки чихати маъ- нойи забонро дар алокамандй бо тафаккур ва хаёти чамъия- тии сохибони о « меомузад, бинобар он вай чунин илмхоро — этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, мента- лингвистика, фонетика (ки хусусятхои акустики ва артикуля- ционии овозхоро меомузад) ва паралингвистика (ки имову ишора, интонация ва гайраро меомузад) муттахид менамояд.

Микролингвистика шохаи забоншиносиест, ки алока, муно- сибати тарафайн ва мукоисаи дохили системаи забонро ме­омузад. Ба тарзи дигар гуем, илм дойр ба ифода, на маъно. Матн (порчаи нутк) асоси реалии ин илм ба хисоб меравад.

Вазифаи асосии лингвистикаи дескриптивй,— ба фикри Харрис,— омузиши муносибати таксимот (дистрибуция) ва ё тартиби (аранжировка) чой гирифтани кдемхои чудогонаи нутк таносубан ба якдигар хангоми нутккунй мебошад.

Барой дескриптивистхо вохиди марказии тахлили грамма­тики морфема мебошад. Ба воситаи он вохидхои нисбатан ка- лонтари забон (калима, чумла) муайян карда мешавад. Хан­гоми тахлили фикр ба морфема ва тарзи чой гирифтани он диккат медоданд. Намояндагони ин мактаб дуруст таъкид ме­кунанд, ки вохидхои системаи забон ба хамдигар муносибат- хои гуногун ва мураккаб доранд.

Забоншиносони Америка мактабй худро мустакил ва ба ягон чараёну мактаб вобаста намешуморанд. Вале шиносой бо асари Блумфильд «Забон» ба он шаходат медихад, ки он­хо бо асархои забоншиносони Европа шинос буданд ва таъси- ри онро дар забоншиносии Америка мушохида кардан мум- кин аст.

Яке аз максаддои забоншиносони Америка омузиши за­бонхои хиндухои Америка буд. Ин забонхоро бо он методе, ки забонхои европой омухта мешуданд, тадкнк кардан душвор буд, зеро онхо дорой категорияхои ба худ хос буда, осори хат- тй надоштанд ва инчунин чумлаи ин забонхо стурктураи мах- сус дошт. Аз ин ру, максади асосй баён ва ё тасвири забонх0 буд, на маънидоди онхо.

Аз чихати сатх тадкик надоудани забонро ба асосгузори

чараёни дескриптивй Блумфильд нисбат медиханд. У аз сатхи нисбатан оддй — аз омузиши фонология, яъне муайян намуда- ни фонемахо ва рохдои васлша,вии ондо cap кардани тасвири забо«ро бамаврид ва мухим мешуморад. Ба сатхи нисбатан мураккаб омузиши чнхати семантикиро, ки дар навба,ти худ ба грамматикаю лексика таксим мекунад, гузаштан бехтар аст.

К,исмати а,соси ва марказй барои лингвистикаи дескрипти­вй фонология ва морфология ба шумор меравад.\^

Ба тарафхои мусбати лингвистикаи дескрип)гиви инхоро дохил кардан мумкин аст:

1. Такья кардан ба шакл ха.нгоми тахлили лингвиста.2. Мукаммал ва хеле аник омухтащг тамоми навъхои ба

кисматхо чудокунй (тахлил) ва навъхои алок,а.3. Муайян на,мудани тамоми навъхои вобастагии грамма-

тикии байни компонентхои дар забон мавчуда.Чихатхои манфии лингвистикии дескриптивй:1. Ба эътибор нагирифтани чихати маъноии забон.2. Баробар, як хел шуморидани забонй маънодори инсон

бо сигналхои хайвонот ва ё аломатхо.Х,амин тарик;, методхои тадкики забон, ки забоншино'сони'

Америка дангоми тадкик, ва омузиши забонх,ои хиндухои Аме­рика ба даст овардаанд эътироф ва пахн гардид. Ин пеш аз дама тахлили дистрибутивии элементхои забон, тахлили кис- матхои бевосита бо хам алокаманди забон НС (непосредст­венно составляющим) ва трансформацияи синтаксисй мебо- шад.

ЗА Б О Н Ш Н О С Я ВА ИНКИШ ОФИ ОН Д А Р Д АВР АИ СОВЕТЙ

Инкишофи забоншиносй дар мамлакати мо ба/ъд аз рала- баи Революдияи Кабири Содиалистии Октябрь ба чанд оми- ди хеле мухимми чамъиятй-таърихй вобаста мебошад:

1) Дар СССР сохти нав — социализм ба вучуд меояд ва инкишоф меёбад.

2) Давлати Совета давлати бисьёрмиллат буд. Сохти нав шароити халкхои СССР-ро ба куллй тарьир дод. Тадбири сиё- сати миллй-ленинй бошад, дар инкишофи маданият ва сохти сиёсй — чамъиятии халкдои давлати мо роли калан бозид.

3) Роли чамъиятй-мадании забонй русй чун воситаи алокаи байни миллатхои гуногуни хйлки мо хеле афзуд.

Ин омилхоро ба назар нагирифта инкишофу таракдиёти лаб'оншииосии советиро дуруст муайян кардан мумкин нест. Баланд шудани маданияти халкхои СССР, саросар саводнок- шавии халкдо, инкишофи илм, васеъ шудани худуди истифо- даи забонй русй ва забонхои мвллии дигар, сахйби хату алифбо гардидани як к;атор халкхои канорахои Россия дар назди забоншиносони совета вазифахои амалию назариявии зиёдеро мегузорад.

Баъд аз Революцияи Октябрь дар забоншиносии советй якчанд чараёнхое буданд, ки ба тадкики забонхо машрул бу­данд. Хамаи ин чараёнхо як максад доштанд, ба вучуд овар- дани забоншиносии марксистй-ленинй, вале роххои ин чараён- хо гуногун буд.

Материализми диалектики ва таърихй базаи методологи барои забоншиносони советй мебошад. Классикони марксизм- ленинизм дар рафти фаъолияти худ борхо ба масъалаи забон­шиносй диккат дода, дойр ба масъалахои гуногуни он фикр- Хои умумй ва конкретй баён кардаанд. Маркс, Энгельс ва Ле­нин дойр ба проблемахои мохияти забон, роли забон дар хаё- ти чамъиятй ва, прогресси рухни инсоният дар асархои худ фикр баён намудаанд.

Маркс ва Энгельс хануз дар «Идеологиям немисй» (1846) ном асари худ мохияти чамъиятй ва коммуникативии забонро хеле хуб кайд карда буданд: «Забон мисли шуур кадимй аст. Забон амалан барои дигарон ва ба ин восита барои худ ву­чуд дорад. Забон хам мисли шуур аз руи зарурати хатмии муомилот бо дигарон ба вучуд меояд». Маркс ва Энгельс за­бонро махсули коллектив шуморида, онро хакикати бевоси- таи фикр номидаанд. В. И. Ленин «забонро воситаи мухимта- рини алокаи байни одамон» шуморидааст.

Маркс ва Энгельс борхо таъкид кардааНд, ки фикр бе ма­териал» худ — забон вучуд надорад. Инхо кадимй буда, бе якдигар вучуд надоранд. Онхо мувофики зарурати катъии одамон ба, гуфтугуй ба вучуд омадаанд ва характери чамъи­ятй до>ранд. «На фикр ва на забон ба сари худ чахони ало- хидаро ташкил надода, балки факат зохиршавии хаёти реалй мебошанд». Пас, лингвист забонро аз тафаккур чудо намеку- над, зеро фикр ба воситаи забон ба амал омада, бо ёрии он амалй мешавад. Алокаи зичи забону тафаккурро эътироф кар­дан яке аз талаботхои асосии забоншиносии материалистист.

Вохидхои забони бо предметхо ва ходисахои хакикати объективй танхо ба воситаи1 тафаккур, ба воситаи фаъолияти инъикоскунандаи майнаи одам муносибат пайдо карда мета- вонанд. Дар навбати худ натичаи азхудкуйи, дарккунй дар тафаккури мо ба воситаи мачмуи овозхои забонй чой меги- рад. Аз ин ру, забон чун восита, чун олоти1 тафаккур хизмат мекунад ва муносибати байни забону тафаккур ягонагии он- хоро нишон медихад.

Забоншиносии марксистй предметхо ва ходисахои хакика­ти объективиро якум шуморида таъкид мекунад, ки онхо бе- рун аз шуури мо вучуд доранд. Хакикати объективй дар шуури мо бо ёрии воситахои забонй инъикос меёбад.

Материализми диалектикй таълим медихад, ки дар дуньё хама чиз дар тараккиёту тагьирот мебошад. Предмету ходи­сахои хакикати объективй омухташаванда буда, бо роху_усул- х,ои гуногун тадкик карда мешаванд. Дар тадкику омузиши

забон дам ба як метод, як роду усул такья накарда, аз метод- дои нлмии гуногун истифода бурдан лозим аст.

Аломати асосй ва умумии дамаи забондо функцияи ичти- моии он, яъне муносибати байни одамон аст. Ду долат хусу- сияти чамъиятии забонро боз дам равшантар мекунад:

1) Забон дар чамъият ба вучуд омада, дар чамъи'ят та- раккй мекунад, агар чамъият аз он (забон) истифода наба- рад, мемирад (забондои славянин кадим, лотинй, форсии кадим, хоразмй ва инчунин забонхои кипчокй, курамагй, ад жарй ва гайрадо аз дамин кабиданд).

2) Функцияи асосии забон коммуникативист, ки ин харак^ терн чамъиятй дорад. Забон воситаи алокаи байни аъзоёни чамъият аст. Забон аз аввали пайдоиши худ мадсули фаъо­лияти тамоми чамъият буд, зеро вай шуури чамъиятро ифода мекунад, шуури чамъият бошад, аз аввал тандо бо ,адамон, мардум вучуд дорад.

Натичаи маърифат ба воситаи забон ба дисоб гирифта ме­шавад. Забон дар тамоми даврадо — ход чамъиятй бесинфй ва ход чамъияти синфй ба дама, ба мансабу нажоду табакаи ондо нигод накарда як хел хизмат намудааст.

Х,амин тарик, забон яке аз омилдои асосй дар даёти чамъ­ият мебошад. Бе забон фаъолияти якчояи меднатии одамон, ки асоси чамъият мебошад, мумкин нест. Пас бе забон чамъ­ият вучуд надорад. Бе забон тачриба, дониш ва маданиятро аз наел ба наели дигар додан мумкин нест, пас тараккиёти Чамъият дам намешавад. Роли забон дар ташаккули миллат хеле барчасга дис карда мешавад, чунки яке аз аломатдои миллат забон аст. Вазифаи чамъиятии забон хеле гуногун аст. Яке асосй бошад, дигардояш ёрирасон, дуюмдарача мебошад. Забон на тандо воситаи мудимтарини алокаи байни одамон, олоти ифодаи тафаккур, хазинаи тачрибаи гункардаи чамъият ва натичаи дарки дастй, балки воситаи мудимтарини таъсир- расонй ба омма мебошад.

Фарки забон аз дигар додйсадои чамъиятй он аст, ки вай ба чамъият дар тамоми фаъолияти гуногунсохдаш хизмат ме­кунад. Аз ин сабаб вай (забон) на ба идеология ва на ба ба­зис дохил мешавад.

Роли забон дар масъалаи муносибати байни аъзоёни чамъият, ташаккули1 фикр, воситаи аз худ кардани дакикати объективй ва инчунин воситаи бадастдарории тачрибаи чамъ- иятй-таърихии одамон нидоят калон аст. Азбаски забои бе чамъият вучуд надорад ва чамъият бошад, дар тараккиёту тагьирот аст, забон низ дамеша дар тараккиёт ва тагьирот мебошад. Албатта, забон тарьироту тараккиёти ба худ хос дорад. Забон деч год ба таври таркишу чадиш тагьир наме- ёбад. Бояд кайд кард, ки дамаи кисматдои забон як хел тарь- др намеёбад. Тагьироти лексикию овозй тезтар руй медидад,

вале инро дойр ба сохти грамматикии забон гуфтан мумкин нест.

Хамаи забовдо дар як дарачаи тараккиёт нестанд, зеро худи халкхо ва маданияти онхо дар дарачаи якхелаи тарак­киёт намебошанд. За^он бо маданият алокаи зич дошта, ифо- дакунандаи он мебошад. Маданияти як халк ба воситаи за- бондои гуногун ба халкхои дигар мегузарад. Маданият гуфта мачмуи муваффакият ва комьёбихои чамъият дар содаи мао- риф, илм, санъат ва хаёти маънавии дигар фахмида меша- вад. Дарачаи таракдиёти маданияти халк; дар забонаш инъи- кос меёбад.

ТАЪ РИХИ ЗА БОН Ш И НОСИ И СОВЕТЙ

Таърихи' забоншиносй ба таърихи илми советй, тараккиёти маданияти социалиста ва забонхои халкхои мамлакати совет- хо, азнавсозии системам маорифи халк, зич алокаманд мебо­шад. Революцияи Кабири Социалистии Октябрь хаёти халк­хои Ватанамонро ба куллй тарьир дод. Революцияи маданй, ки кисми чудонашавандаи сохтмони социализм мебошад, бо азнавсозии маорифи халк, cap шуд. Дар бархам додани1 беса- водй на тандо муаллимон, балки забоншинисони номй дам иштирок намуданд, зеро мувофики гуфтаи В. И. Ленин «дар сарзамине, ки ахолияш савод надорад, чамъияти' коммунистй сохтан мумкин нест». Дар ин масъала муваффакияти халки мо ба дама маълум аст.

Давлати Советй аз кадамдои аввалйни худ ба инкишофи илм диккати чиддй дода, онро- кори давлати мешуморад ва ба пешрафти о.н диккати махсус медидад.

Назарияи забоншиносии советй дар асоси анъанаи забон- шин’осии ватанй, махсусан концепциядои А. А. Потебня, Ф. Ф. Фортунатов, А. М. Пешковский, Д. Н. Ушаков, А. А. Шахма­тов, Бодуэн де Куртенэ, В. А. Богородицкий, Е. Д. Поливанов, А. В. Щерба ва дигарон инкишоф меёбад.

Дар корхои забоншиносон Винокур Г. О., Жирмунский Л. П., Ларин Б. А., Пешковский А. М., Поливанов Е. Д., Яку- бинский Л. П. аз забоншиносии таърихи ба тасвирй, ба омузи­ши забонй гуфтугуй, ба аспекти социологию услубй диккат додан1 мушохида мешавад.

Солдои 20— 30, ки дар мамлакати мо сохтмони социалистй авч гирифта буд, диккати забоншиносон ба содиби хату алиф- бо кардани халкхои бехати Ватанамон, тартиб додани китоб- хои дарсй, тайёр кардани кадрхои педагогию илмй равона карда шуда буд. Баробари ин корхои назариявй хам ба чун- биш меояд. Асархои назариявии (фалсафии) забоншиносии советй марксизм мешавад. Дойр ба масъалаи забон ва чамъ­ият, забон ва тафаккур китобдо н атр мешавад. «Назарияи

нав дойр ба забон» ном акидаи академик Марр Н. Я. ба амал омада, хеле инкишоф меёбад.

Николай Яковлевич Марр (1864— 1934) соли 1884 ба фа­культета шаркшиносии университети Петербург дохил шуда, ба омузиши забонхои гурчй, армлнй, кавказй ва соми машрул мешавад. Соли 1901 профессори хамин университет мешавад ва соли 1912 академик интихоб мегардад. Баъди Революцияи Октябрь Марр ба аз нав дида баромадани масъалахои наза- риявии забоншиносй ва омузиши забонхои райрихиндуавру- поии СССР машрул мешавад. Ба фикри Марр, забоншиносии хиндуаврупой дар чустучуи нахустзабон ба кучаи сарбаста даромадааст, бинобар он ба сохтани назарияи лингвистии худ cap мекунад.

Марр нишонахои забони ролиби кавказиро дар забони ар- манй (хиндуаврупой) мушохида карда, ба он яфетй ном ме­дихад. Вай ба масъалаи омезиш диккати чиддй дода, баъдтар злементхои яфетиро дар тамоми забонхои дуньё чустучу ме- кардагй шуд. Марр забоншиносии мукоисавй-таърихиро «бур- жуазй» номида, концепциям умумилингвистии пайдоиш ва та- раккиёти тамоми забонхои дунёро (единство глоттогониче­ского процесса) месозад. Ба фикри Марр, забонхои яфетй да- рачаи махсуси тараккиёти забонхои дуньёст. Гуё хешигарии забонхо дар натичаи омезиш, якчояшавй ва шабохати забон­хои гуногун ба амал меояд. Конунияти умумии тараккиёти забонхо аз ягонагй ба бисьёрй ва аз бисьёрй ба ягонагй гу- заштан мебошад.

Марр забонро болосохти идеологй мено^мад. Забон гуё на танхо инъикоси тафаккур, балки сохти чамъиятй ва хочагй бошад. Воситаи мухимтарини алокаи байни одамон будани забон ахамияти якумдарачагии худро гум мекунад. Як шу- моридани забону болосохти идеологй Маррро ба чунин хато- гихо меорад:

1) Забон синфй аст.2) Забон аз руи дарачахо инкишоф меёбад, яъне форма-

дияхои чамъиятиро инъикос мекунад.3) Ин додиса бо рохи революционй — таркиш ва чахиш

руй медихад.4) Назарияи процесси ягонаи пайдоиш ва тараккиёти за­

бонхои дуньёро (глоттогонй) пешниход мекунад.Ба фикри Марр, то пайдоиши забони овозй забони имову

ишора (кинетикй) чой дошт. Забони овозй дар чамъияти син­фй дар байни сохирону чодугарон ба вучуд омад. Гуё пайдои­ши тамоми забонхои дунё ба чор элемента овозй (сал, бер, йон, рош) вобаста бошад ва гуё ин элементхоро холо хам дар

хамаи забонхо мушохида мекарда бошем. Дар холати аз як дарача ба дарачаи дигар гузоштани забон он тамоман дигар ме- шуда бошад. Бо ин Марр конунхои фонетикй, фарки морфоло­гии байни забонхоро ба эътибор намегирифт.

Марр ба забоншиносии хоричй назари душманй дошта бо­шад дам, аз руИ дакикат назар кунем, асоси бисьёр назария- дои у аз Барб гирифта шудаанд. Баъзе назариядои у дойр ба процесси ягонаи инкишофу тараккиёти забондо аз Тромбетти, роли омезиши забони аз Шухардт, роли субстрат аз Асколи ва ё маънидоди тафаккури ибтидой аз Леви Брюль гирифта шудаанд.

Методдои пешйидодкардаи Марр дойр ба омезиши забон­хо ва «назарияи нав»-и у кобили кабул набуданд, бинобар он забоншиносии совета дар холати кризис монд. Як гурух; за­боншиносон — Виноградов В. В. Булаховский Л. А., Чикоба- ва А. С., Кузнецов П. С., Серебренников Б. А., ва дигарон норозигй баён карда, ба мукобили «назарияи нав» барома- Данд.

Албатта, ин гуфтадо чунин маъно надорад, ки дар ин дав­ра дар забоншиносии советй ягон фикри дуруст гуфта нашу- дааст. Мувофики гуфтаи забоншинос Филин Ф. П., хусусияти чамъиятй доштани забон ва ба чамъият вобаста будани он, баробари чамъият инкишоф ёфгани забон, умумияту фарки забондо барин масъаладо чолиби диккат буданд.

КОНЦ ЕПЦИЯМ ГРАМ М АТИКИИ И. И. М Е Щ А Н И Н ОВ

Иван Иванович Мещанинов (1883— 1967) солдои 30— 40 родбари забоншиносии советй буд. Вай яке аз шогирдони асо- сии академик Марр Н. Я- буд. Аз солдои 40 cap карда Меща­нинов И. И. баъзе фикр до и устоди худро масалан, анализи чорэлемента ё ки ба эътибор нагирифтани методи мукоисавй- типологии сохти грамматикии забондоро кабул намекунад. Ха- мин тарик, Мещанинов И. И. ба чои процесси ягонаи глотто­гонии Марр мукоисаи типологии забондоро дам аз чидати таърихй ва дам долати дозира пешнидод мекунад.

Дойр ба масъаладои диссадои нутк, тасрифи номдо, сига ва намуду замони феъл дар забондои гайрихеш кордой типо- логй ба вучуд меоянд.

Чун шогирди Марр Мещанинов И. И. принципдои зерини «назарияи нав дар забон»-ро таъкид мекард: алокаи забон бо чамъият, алокаи забону тафаккур, процесси ягонаи ба амал омадани забондо (глоттогонй), дарачанокй дар инкишофи за­бондо, ягонагии типологй ва гуногунии забондо, диссадои нутк ва аъзодои, чумла. Мувофикати категориядои мантикй (маса­лан, категорияи субъект) бо категорияи грамматики (мубта- до), ба акидаи Мещанинов, характери универсалии забониро доранд.

Асардои нисбатан калон ва охирини Мещанинов И. И. «Аъзодои, чумла ва диссадои нутк» (1945), «Феъл» (1949) ва «Структурам чумла» (1963) чй андоза аз акидадои устодаш дур шудани олимро нишон медиханд.

Мещанинов И. И. ба омузиши забонхои бехат ва камо- мухташуда диккат дода, ба баёни типологии шаклхои грамма­тики ва махсусан категорияхои синтаксисии забонхои гуногун- система ахамият медод. Мещанинов И. И. назарияи даврагии (стадиальность) синтаксисро пешниход мекунад. У дар асоси материалхои зиёд забонхои гуногуни Иттифоки советиро дар масъалаи муносибатхои субъектй-объектй ва тарзи ифодаи онхо ба се гурух — пассив, эргативй ва фаъол чудо мекунад.

Инкишофи пассив ба забонхои чукотй, алеутй, нихвй, па- леоосиёй хос аст. Ин забонхо субъекту объект, гузарандаву монда будани, амалро фарк, намекунанд.

Дарачаи эргативй ба забонхои Кавказ — гурчй, абхазй, адыгей, лазгинй ва гайра хос аст. Дар ин забонхо субъект дар падежи эргативй, вале объект дар шакли падежи именитель­ный дучор мешавад. Забонхои эргативй то андозае аз забон­хои хиндуаврупой фарк мекунанд. Дар аксар'и забонхои хин- дуаврупой мубтадо дар падежи именительный меояд, аъзохои дигари чумла бевоситаву бавосита ба он вобаста мебошанд, ба он аз руи шахсу шумора ва чинсият мувофикат мекунанд. Пуркунандаи бевосита бошад, дар падежи родительный ё ки дательный меояд.

Дар гурухи забонхои эргативй ходисаи дигар низ мушохи- да мешавад. Дар ин забонхо хабар бо феъли гузаранда ифо- да ёфта бошад, пуркунандаи бевосита дар падежи именитель­ный омада, мубтадо дар падежхои гуногун меояд ва ба ха- бари чумла вобаста мебошад. Дар падежхои гуногун омада- ни мубтадо ба семантикаи хабар вобаста аст. Инро дар ми,со­ли забонй аварй, ки аз чумлаи забонхои эргативист, мушохи­да кардан мумкин аст:

1. Вац рокъове вуссана •— Бародар ба хона баргашт. М у б ­тадо вац дар падежи винительный омадааст.

2. Вацас хур бекъа.на — Бародар заминро шудгор кард. Мубтадо вацас дар падежи творительный омадааст.

3. Вацасе жиндирго лъимер бокъула — Бародар бачаи худ- ро дуст медорад. Мубтадо вацасе дар падежи дательный ома­дааст.

4. Вацасда жиндярго вас валъа,на — Бародар писари худ- ро дид. Мубтадо вацасда дар падежи местный о'мадааст.

5. Вацасум вас вуго — Бародар писар дорад. Мубтадо ва- цасум дар падежи родительный омадааст.

Дар забонй аварй дар кадом падеж омадани мубтадо ба ифодаи хабар ва маънои он вобаста мебошад. Феъл хусусия- ти гузаранда дошта бошад мубтадо дар падежи творительный ё ки эргативй меояд, феъл хиссиётро ифода кунад, мубтадо дар падежи дательный, идрокро ифода кунад, дар падежи местный, сохибиятро ифода кунад, дар падежи родительный ва агар феъл монда бошад, мубтадо дар падежи именитель­ный меояд. Хамаи падежхо ва хатто именительный аз чониби

феъл идора карда мешавад. Агар мубтадо дар падежи имени­тельный омада бошад, дар чумла пуркунаида мушохида наме- шавад: Вас рокъове вуссана— Писар ба хона баргашт. Дар чумла пуркунанда бошад, он дар падежи именительный ме- ояд: Инсуда вас вихъана — Падар писарро дид.

Дар забони гурчй низ хамин х,олат мушохида карда меша­вад. Фарк дар он аст, ки дар ин забон мубтадо ба замони хо­зира далолат кунад, дар падежи именительный ва пуркунан­да дар падежи, дательный ва ё винительный меояд: Кат’си сах,лс ашенебс — Одам хона месозад. Мубтадо кат’си дар па­дежи именительный ва пуркунанда сах,лс дар падежи датель­ный омадааст.

Вале дар замонх,ои дигар: Кат’сма сахли аашена — Одам хона сохт. Мубтадо ,кат’сма дар падежи эргативй ва пурку­нанда— с а х л и дар падежи именительный омадааст. Ё ки: К,алса есто дзап’и — Зан ресмонро руст кард. Мубтадо к,алса дар падежи дательный ва пуркунандаи бевосита д з а п, и дар падежи именительный омадааст.

Бонд кайд кард, ки дар тамоми забонхои эргативй ханго- ми бо феъли монда ифода ёфтани хабар мубтадо дар падежи именительный меояд.

Дар дарачаи фаъол бошад, субъект танхо бо падежи име­нительный ифода мешавад ва он ба гузаранда ва монда бу- дани феъл алокамавд нест.

Инкишофи минбаъдаи забоншиносии советй бе асос буда- ни ин назарияро нишон дода бошад хам, гузориши масъала, яъне ба тарзи типологии синтаксисй омухтани забонхои гуно- гунсистема чизи нав буд.

Хиссахои нутк гуфта Мещанинов И. И. гурухи лексшши ка- лимахоро/меномад, ки пеш аз хама аломати синтаксисй ва морфолог^дорйЯдТГМаънои калима пеш аз хама роли синтак- сисии онро дар чумла нишон медихад. Хиссахои нутк чун аъзохои ч;умлаи морфологй кунонидашуда фахмида мешавад. Забоншиносон Меновщиков Г. А., Панфилов В. 3., Гухман М. М., Десницкая А. В., Кацнельсон С. Д. ба Мещанинов шо- гирд буданд ва ба у пайравй кардаанд.

Дар инкишофи забоншиносии советй мубохисаи лингвистии соли 1950 роли калон бозид. Вай хукмронии «назарияи нав»- ро дар забоншиносй бархам дода, ба инкишофи минбаъдаи забоншиносии советй рох кушод. Акидаи синфй будами забон ва ба болосохт дохил шудани онро хам катъй махкум кард. Ба инкишофи назарияи хешигарии забонхо, оилаи забонхо, методи мукоисавй-таърихй дар забоншиносй, ки дар давраи Хукмронии «назарияи нав» ба хисоб гирифта намешуд, рох кушод.

Мубохисаи лингвистии соли 1950 бо баромади мубохисавии профессор» университета Тбилисй Чикобана А. С. ба муко- били акидахои вульгарии Марр дойр ба забон ва методхои

омузиши он cap мешавад. Профессор Чикобава чунин тадриф- кунихои марксизмро дар «таълимоти нав» оид ба забон ба монанди характери синфй доштани забон, назарияи дарача- нокй, тахлили чорунсура ва болосохти идеологи будани забон ба таври дакконй ошкор мекунад. Баъди маколаи И. В. Ста­лин «Дар бораи забоншиносии марксиста» дискуссия катъ мегардад ва бо хамин то андозае программаи тадкикотхоц ил- мии мусбат низ катъ мегардад. Ба фикри забоншиносон, ба таври катъй инкор кардани нисбати забон ба синфхо гуё ба гуфтахои классикони марксизм дар бораи мавчудияти фарки ичтимой дар забон, ки ба социологияи забон алокаманд аст, зид бошад. Гуё гуфтаи Сталин дар хусуси фонди лугавй ва таркиби лугавй доштани шевахо низ галат бошад.

ФАЪ ОЛИЯТИ ЛИНГВИСТИИ Л. В. Щ Е РБ А

Академик Лев Владимирович Щерба (1880— 1944) яке аз забоншиносони маъруф ва шогирду давомдидандаи кори Бо­дуэн де Куртенэ мебошад. У аз соли 1909 cap карда дар уни­верситета Петербург (баъдтар Ленинград) даре гуфтааст. Забоншиносони номй Бернштейн С. И., Бубрих Д. В., Вино­градов В. В., Ларин Б. А., Обнорский С. П., Томашевский Б. В., Чернышев В. П., Якубииский Л. П., индолог Баранник ков А. П., арабист Крачковский И. Ю., эроншинос ФрейманА. А., полиглот Юшманов Н. в ! хамкор ва шогирдони акаде­мик Щерба Л. В. буданд.

Доираи тадкикоти Щерба хеле васеъ буд. Вай дойр ба проблеммадои умумии забоншиносй, фонетикаю орфоэпия, грамматика, лексикография, хату орфография, транскрипция- ву транслитерация, методикаи таълими забондои хоричй, за­бони нависанда, забони французй фикру акидахои худро баён карда, дар халли масъалахои номбурда хиссаи худро гузошта- аст.

Щерба тарафдори омузиши холати хозираи забон ва, лах,- чах,ои он буд. Тандо дар холати забони зш даро омухтан до ­йр ба Грамматика ва лугати о,» маълумоти аник додан мум­кин аст. Система бояд аз асоси материали конкретии забон ба амал ояд. Ин аз фадмиши Соссюр ба куллй фарк мекунад. Вазифаи асосии забоншинос дангоми омузиши забон ин чамъ- 'басти далелдои нутк ва аз ондо ба вучуд овардани системаи забон, сохтани лугату грамматикае, ки ба дакикат рост ояд, мебошад. Алокамандии лексикаву грамматика дар системаи забон предмета асосии омузиши лингвист бояд бошад. Бисьёр масъаладо бояд дар тачриба (эксперимент) садед карда ша- вад. Аз ин ру, дар забоншиносй чорй кардани методи тачри- ‘бавй ахамияти калон дорад. У ба чои грамматикаи мукоиса- ви-таъ,рихй ба таври мукоиса омухтани структураи забондои гуногунро таклиф мекунад. Омузиши фонема дар забонши-

носии советй ба номи Щерба сахт вобаста мебошад. Фрнема вохидв хурдтарини забон аст, ки шакл ва маънои калимахоро тарьир медихад, инчунин аз фонемаи дигари хамин забон фарк мекунад.

Дар масъалаи синтаксис Щерба назарияи синтагмаро чун вохиди асосии синтаксис ба вучуд меоварад. Синтагма ин яго- нагии фонетикиест, ки маънои яклухтро дар процесси н утк— фикр ифода мек>над ва аз калима, ибора ва хатто гурухи иборахо таркиб меёбад.

Щерба акидаи худро дойр ба системаи хиссахои нутки за- бони русй дар маколаи машхури худ «Дойр ба хиссахои нутк, дар забонй русй» (1928) и'фода намудааст. Вай дар сохаи фо- нетикаи тачрибавй хеле иурмахсул кор карда, назарияи фо-

чнемаи худро ба вучуд оварда, онро дар «Фонетикаи забонй французи» (1937) ифода намудааст Вай хамеша муносибати зичи фонологияву фонетикаро кайд менамуд. Щерба мухим ва ахамиятнок будани тачрибаи лингвистиро нафакат дар со- Хаи фонетика, балки грамматикаву услубшиносй хам кайд намудааст. Щерба хангоми омузиши забонй V хоричй онро ба чизхои ба талабагон маълуми забонй модарй мукоиса карда омухтанро маслихат медод. Дар давраи советй Щерба беш- тар ба масъалаи лурат ва тартйб додани он диккат додааст.

АК,ИДАХ,ОИ ЗА БОН Ш И НОСИ И А. М. ПЕШ КОВСКИЙ

Александр Матвеевич Пешковский (1878— 1933) яке аз шоги;рдони Фортунатов Ф. Ф. мебошад. Баробари ин дар кор- Хои у таъсири акидахои забоншиносии Потебня низ мушохи- да мешавад У бештар ба масъалаи грамматикаи нормативию тасвирй диккат додааст. Дар маркази тадкикоти у масъала- хои фуикиияхои интонация, орфографияю методика меистанд. Акидахои^сосжНТсшковский дойр ба забон дар асари маш­хури олим «Ша1рхи илмии свнтаксиси русй» (1914) ттьикос ёфтаанд. Хусусияти ин асар он аст, ки дар он хусусиятхои синтаксиси забонй адабии рус бештар фаро гири'фта^ш^дааст. Фикру акидахои худро Пешковский дар асоси материали хеле фаровони забонй баён намудааст.

Дойр ба фахмиши сйстемаи забон Пешковский акидаи махс^си худро дорад. Ба фи.кри у, забон аз элементной чудо- гона таркиб наёфта, балки ба элементно чудо мешавад. Асоси шу>р чизхои содда ва ё овозхо набуда^ балки чизхои хеле мураккаб ва ифодахо мебошад Аз ин ру, ба фикри Пешков­ский, калимаро мачмуи морфемахо, ибораро мачмуи калима- хо ва ифодаро мачмуи иборахо муайян накар'да, хамаи и,нро бараке маънидод кардан лозим Пешковский дуруст кайд ме­кунад, ки ба забон кухнапарастиву (консерватизм)^ нигох доштани меъёр хос аст, чахишу таркиш барои забон бегона

аст, зеро ин ё он конуну коидаи забон (грамматика) асрхои аср вучуд дорад. Олим ба услуби забон диккати махсус дода, китобдои дарсй навиш|тааст ва инчунин дойр ба методикам таълими забони русй низ корхои бисьёре кардааст.

ФИКРХ.ОИ ЛИНГВИСТИИ Е. Д. ПОЛИВАНОВ

Евгений Дмитриевич Поливанов (1890— 1937) забоншинос ва шаркшиноси рус, мутахассиси забоншиносии умумй буд. Дар Институти шаркшиносии Туркистон курси забоншиносии мукоисавй хондааст. Профессори университети Петроград, Институти шаркшиносии Москва буд. Дар як вакт дар шуъ- баи забоншиносии Институти забон ва тафаккур низ кор кар­дааст. Солхои охир, азбаски ба тамоми акидахои Марр дойр ба забон шарик набуд, ба К,иргизистон меравад ва дар Инсти­тути сохтмони мадании он чо кор мекунад Поливанов Е Д. аз мактабй забоншиносии Бодуэн де Куртенэ ва Щерба бах- ра бурдааст. У на танхо забоншиноси назариявй, балки ама- лй хам_буд. Ба омузиши забонхои японй, хитой, дунган, ко- реягй, узбеки, каракалпокй, точикй, абхазй, гурчй ва гайра диккаги махсус дода, дойр ба> ин забонх,о фикрхо баён наму- дааст. Ин забондонй ба у имконият дод, ки барои мактабх,ои олии шаркшиносй китоби дарсй нависад. Ин китоб бо номи «Мукаддимаи забоншиносй барои мактабхои олии шаркшино­сй» соли 1931 нашр мешавад Еайр аз ин у фикрхои ли'нгвис- тии худро дойр ба забон дар асардояш аз кабили «Грамма- тикаи русй дар мукоиса бо забони узбекй» (1933), «Лекцияхо дойр ба мукаддимаи забоншиносй ва фон'етикаи умумй» (1923), «Барои забоншиносии марксиста» (1931) баён наму- дааст. Олим акидахои лингвистии забоншиносони ватаниву хориЧиро омухта, принциихои назариявии забоншиносии со- ветиро ба вучуд меорад ва онро дар халли вазифахои ба» ми- ён гузоштаи хаёт истифода мебарад ва бо ин равняй ху̂ д аз муносибати нигилистонаи академик Марр И. Я ба1 мероси гузашта фарк мекунад. Ба фикри у, забон'шиносй бояд илми чамъиятй-иЧтимой гардад. Вазифаи забоншиносй на танхо тасвири забои ва таърихи он, балки ошкор намудани тагьи- ротхои забонй, ки вобаста ба тараккиёти чамъият ба амал меояд, мебошад. Поливанов Е. Д таъкид мекунад, ки тагьи- рот дар забон бе зарар ба муносибати байнихамдигарии аъзо- ёни; чамъияти наслхои гуногун ба амал меояд. Аз ходисахои чамъиятй нисбат ба революцияхои чамъиятй забон бештар муносибати консервативй (кухнапа'растй) зохир мекунад, яъне бо тезй ба тагьирот дучор намешавад. Дигаргуни'хои чамъиятй,— мегуяд олим,— бештар ба лексикаву фразеология таъсир мерасонад, зеро ин кисматхои забон нисбатан хассос- таранд. Поливанов Е. Д. ба фикри олимоне, ки ходисахои фо-

йетикиву грамматикиро ба оми'лхои ичтимой-иктисодй ни'сбат медодан'д, мукобил мебарояд. У ба масъалаи фонология эъти- бори махсус додааст. Бедуда нест, ки яке аз фонет-истони машхур Трубецкой номи Поливановро дар катори Бодуэн де Куртенэ гузоштааст.

Хамйнро бояд ка'йд кард, ки Поливанов Е. Д. дар содиби хату алифбо гардидани халку мнллатдои бедат ва ба норма даровардани забони адабии баъзе халкхо низ дисса гузошта­аст.

ТАЪЛИМОТИ В И Н О ГР А Д О В Д О И Р БА КАЛИМА,УСЛУБ ВА СИНТАКСИС

Виктор Владимирович Виноградов (1895— 1969) яке аз за- боншииосони маъруф ва машдури ватанамон мебошад. У шо- гирд ва давомдидандаи кори1 Шахматов А. А. ва Щерба Л. В. буд. У тамоми кисматдои забоншиносиро маври|ди тадкик ка- рор дода, асардои баландмазмуии илмй эчод кардааст. Аз асардои нисбатан маълуми Виноградов В. В. индоро номбар кардан мумкин аст: «Дойр ба вазифадои услубищносй» (1923), «Забони Пушкин» (1935), Услуби Пушкин» (1941), «Забони русй. Таълимоти гр'амматикй оид ба калима'» (1947), «Дои'р ба забони адабиёти бадей» (1959) ва гайрадо.

Дар концепцияи лингвистии Виноградов калима ва услуби забон чои асосй ва марказиро ишгол мекунад.

Калима ба яке аз чор намуди структурй-семантикй та-ал- лук дорад: калйма— ном (диссадои мустаъкилмаъно), кали- мадои ёридиданда (частицы речи), калимадои модалй ва дис- сачадо, нидо.

Намуддои структурй-семантикии калимадо аз руи панч аломат тавсиф карда мешаванд: семантики, морфологи, ка1- лимашай, синтаксисй ва фонетикй.

Вино|гр13ж>в В. В. «категориям долат» ва «калимадои мода- лй»-ро аз дохили хиссадои нутк чудо мекунад. Еайр аз ин у ягонагии маънои лексикиву грамматикиро низ кайд мекунад. Калимасовиро фанни чудогонаи лингвистика шуморида, чор навън он: морфологй, морфологй-синтаксисй, лексикй-синтак- сисй, лексикй-сема'нтикиро нишон медидад. Фразеологияро низ илми мустакил мешуморад.

Виноградов В. В. ба назарияй синтаксис омузиши ибора ва н-амудхои он, чумла ва хелхои$Ън ва инчунин банди синтакси- 'СИву синтагмаро дохил мекунад. Ибора дамчун водиди но- минативй баракси чумла дамчун водиди коммуникативй гу- зошта шудааст. Предикация ва модалият аломатдои асосии чумла ва категориям марказии синтаксис дониста мешавад.

Виноградов В. В. ба чидати услубии забон адамияти мах­сус медидад. Ба фикри у, забон функциядои муносибат, ха-

бардиХй ва таъсиррасониро адо мекунад. Мувофики хамин вазифахо услубхои маъмулй-маишй (функциям муносибат), маъмурй— коргузорй, расмй — хуччатй ва илмй_ (функцияи хабардихй), инчунин услуби публицистиву бадей (функцияи таъсиррасонй) мавчуд мебошад.

Виноградов В. В. асосгузори курси таърихи забонй адабй шуморида мешавад. Китоби у «Очеркхо оид ба таърихи за- бони адабии рус дар асрхои XVII— XIX» дар славяншиносй курен аввалини системаноки таърихи забонй адабии рус буда, аз грамматикам таърихй фарк мекунад. Дар ин курс ташак- кули забонй халкияту миллат, азнавсозии забо«и адабй, ди- гаргунИи катъй дар инкишофи системаи услуби забонй ада- <би>и русй вобаста ба фаъолиятц Ломоносову Пушкин омухта мешуданд. Алокамащщи ду намуди забонй адабии кадимаи рус, мубориза ва ба хам таъсиррасонии нутки халкй — гуф- тугуй, забонй славянин динй (церковй) ва элементной забон­хои Европаи Еарбй дар вакдхои охир дар асоси материали асархои муаллифони зиёде нишон дода шудааст.

ЗА БОН Ш И НОСИ И СОВЕТИИ ТОНИК

Баъди баркарор гардидани хокимияти совета дар Точикис- тон олимон ва забоншиносон кушиш мекунанд, ки халкро хар чй тезтар* саводнок кунанд. Бо ин максад соли 1928 ба чои алифбои арабй алифбои лоти'нй ва соли 1940 алфавита до-

зира, крилица кабул карда мешавад. Нимаи дуюми солхои бист ва аввали солхои сиюм дар атрофи забонй точйкй бахсу мунозирахои зиёде ба амал меояд. Фикрхри* гуногун баён карда мешавад. Дойр ба ин масъала устод С. Айнй, Фитрат, Зехнй, Саидризо Ализода, Б. Азизй, Бертельс Е. А., Андреев М. С., Валихучаев ва Дигарон фикрхои Чолиби диккат баён мекунанд.

Дар ин солдо ба навишггани китобхои дарей аз забонй то- чикй cap мекунанд. Он китобхо хеле оддй ва содда буданд, Хаздаи масъалахои сарфу надвро дар бар намешрифтанд. Ки~ тобхои аввали'н ба калами Саидризо Ализода, Хочизода, Ба- козода, Зехнй, Белиницкий, Лутфулло Бузургзода тааллук дош- та бошад, баъдтар дар навиштани он Ниёзмухаммадов Б., Ниё- зй Ш., Маъсумй Н., Каримов А., Рустамов Ш. сахм гузошта- анд.

Китоби дарсии забонй точикй барои донишчуён бори1 ав- вал бо номи «Грамматикаи забонй точикй» соли 1956 (фоне- тикаву морфология) ва соли 1963 (синтаксис) дар тахрири Б. Ниёзмухаммадов, Ш. Ниёзй, Д. Точиев, М. Исматуллоев чоп мешавад. Дар нашрхо» минбаъдаи он Рустамов Ш. низ фаъолона иштирок мекунад.

Омузиши хаматарафаи масъалахои гуногуни забонй точикй

аз солхои панчохум cap мешавад. Дар ин давра' баробарк тадкикоти масъалахои гуногуни лексика^ фонетика, морфоло­гия, синтаксис ва маданияти нутк, ба омузиши забони асар­хои адибони чудогона, масъалахои гуногуни таърихи забон ва »нчунин шева,хои забони точикй машрул мешаванд. Х,оло до ­йр ба масъалахои мухталифи забоншиносии’ точик асару мо- нографияхои зиёде нашр шудаанд. Х,ачаи ин имконият дод, ки грамматикаи академй навишта шавад.

Дар такомул ва ташаккуди илми забоншиносии советии точик сахми олимони шинохтаи халкамон Л. Бузургзода, Ш. Ниёзй, Б. Ниёзмухаммадов, Н. Маъсумй ва Д. Точиев хе- ле бузург аст.

Лутфулло Бузургзода (1909— 1943). Забоншинос, шеваши-<нос, фольклор ва адабиётшйноси иомии точик Бузургзода со­ли 1909 дар кишлок» Навгилеми Исфара, дар оилаи1 дехдон таваллуд ёфтааст. Маълумоти миёнаро дар зодгохи худ ва Казон, маълумоти олиро дар Самарканд (1936) гирифтааст. Баъди хатми мактабй олй аввал мухаррири нашриёт ва баъд коркуни илмии базаи Точикистонии АИ СССР шуда кор ме- кунад. Дар хамин вакт дар Институти педагогии шахри Ду­шанбе аз диалектологиям точкк, таърихи забон ва фольклор лекция мехонад. Охирх,ои сол » 1941 ихтиёрй Ьа фро>нт мера- вад ва дар мудофиаи шахрхои Москваю Ленинград иштирок менамояд. Барои озод кардани Белоруссия низ чоцбозихо кардааст. 12 ноябри соли 1943 дар наздикии цвдри Витебск кахрамонона халок мегардад.

Л. Бузургзода умри кутох дида бошад хам, дар ташаккул ва инкишофи дам забоншиносй ва хам адабиётшиносии точик хизмати босазо кардааст. Корхои илмии у аз руи мундарича- ву услуб ва тарзу халли худ намунаи барчастаи корхои илмй- тадкикотй буданд. Як катор маколаву корхои тадкдаотии У дойр ба Рудакй, Носири Хисрав, Саъдй, Ч,омй, Бобоюнус Ху- дойдодзода, дойр ба гурурливу шуриши Восеъ ба адабиёт- шинос будан® у далолат кунанд, асархои чудогона дойр ба масъалахои гуногуни забои аз кабили «Зада дар забони ада- бии точик» (1937), «Фонетикаи забони адабии точик» (1940), «Морфологияи забони точикй» (1941), «Синтаксиси забони то­чикй» (1942), «Шеваи точикон» Чилгазй» (1936), «Шеваи Ле- нинобод» (1937), «Баъзе хусусиятхои забони ахо>лии Самар­канд» (1938), «Очерки мухтасари диалектологиям точик» (1939), «Харитаи диалектологии шевахои точикии водии Ф ар­гона» (1939) ва гайрахо ба забондониву забонфахмии Лут­фулло Бузургзода шаходат медиханд. Л. Бузургзода дар таъ- лифи китобхои дарсй низ фаъолона иштирок кардааст.

Шавкат Ниёзй (1905— 1962). Забоншиноси боистеъдоди то­чик, номзади илми филология Шавкат Ниёзи соли 1905 дар шахри Бухоро, дар оилаи дехкон таваллуд ёфтааст. Аз пада- ру модар хурд ятим мемонад ва дар хонаи бачагон тарбия

меёбад. Фаъолияти мехнатии худро солхои 1927— 1930 аз му- аллимй дар шахрхои Душанбе ва Самарканд cap мекунад. Солхои 1930— 1939 дар омузшигохи педагоги ва баъд дар Института муаллимтайёркунии Тошканд кор мекунад. Солхои 1940— 1947 дар Института тадкикотии илмвд мажтаб^о» ва- зорати маорифи халки Точикистон кор кардааст. Аз соли 1947 то охири умр дар Института забон ва адабиёти ба номи Рудакии АИ РСС Точикистон аввал ба сифати' ходами илмй ва баъд дар вазифаи мудири сектори забони точикй кор кар­дааст.

Фаъолияти илмию педагогии Шавкат Ниёзи аз таълифу тартиб додани китобх,ои дарсй ва дастурхои амаливу програм- махои таълимй cap мешавад. У барои омузишгохдои педагоги «Грамматикаи забони точикй» (1940) ва хамрох» Лутфулло Бузургзодаву Б. Ниёзмухаммадов барои мактабхои миёна квтоби дарсии забони точикй менависад. Тайр аз ин дар таъ- лифи аввалин китоби дарсии мактабхои олй «Грамматикаи забони точикй» (1956) аз фонегикаву морфология иштирок кардааст. Дойр ба калимасозии нему сифат хмаколахо навиш- тааст. Монографияи Ш. Ниёзй «Исм ва сифат дар забони ада- бии точик» (1954) холо хам ахамияти худро гум накардааст. Ш. Ниёзй дар тарбияи як катор забоншиносон сахми босазо дорад.

Носирчон Маъсуми (1915— 1974). Н. Маъсумй со л » 1915 дар кишлоки К,аратог, дар оилаи дехкояи камбагал таваллуд шудааст. Соли 1930 курси дусолаи таълиму тарбияи шахри •Самаркандро хатм намуда, дар омузишгохи педагогии Пан- чакент аз забону адабиёт даре мегуяд. Соли 1940 института педагогии шахри Душанберо хатм намуда, дар хамон чо Дар вазифахои муаллиад, мудири кафедраи забони точикй (1948— 1951), мудири кафедраи адабиёт (1953— 1965) ва муовини ректори института педагога (1956— 1959) дойр ба илм кор ме­кунад. Мехру мухаббатро нисбат ба забону адабиёт дар кал- би Маъсумй устодонаш, олимони номдор Лутфулло Бузургзо- да ва Шарифчон Хусейнзода бедор намудаанд.

Носирчон Маъсумй соли 1959 директор» Институти забон ва адабиёти АИ РСС Точикистон таъин мешавад. Соли 1969 Маъсумй аъзои шоистаи АИ РСС Точикистон ивтихоб меша­вад ва чанде вазифаи академик — котаби шуъбаи чамъиятши- носии АИ Точикистонро адо мекунад.

Фаъолияти эчодии Маъсумй хеле васеъ мебошад. У забон- шинос, адабиётшинос, мунаккид, шоир, муаллам ва ходими Чамъийтй буд.

Маъсумй Н. дойр ба масъаладои гунотунн забон ва ада'би- ет зиёда аз 25 асари илмиву 200 макола навиштааст. Мухим- таринапюн аз инхо иборат аст: «Нишондодхои' методй ва су- лоришхо аз забон» модарй» (1949), «Фольклори точик» .(1952), «Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик»

(1959), «Мух,аммадчон Рахимй» (монография, 1961), «Адабиё- 1ти точик дар асрхои XVIII ва нимаи аввали асри XIX» (1962), «Чахонбшш ва махорат» (1967), «Забон ва услуби Ахмади Дониш» (1976).

Носирчон Маъсумй дар навиштан ва тартиб додани китоб­хои дарсй ва программахо аз забону адабиёт низ фаъолана иштирок намудааст.

Бобочон Ниёзмухаммадов (1906— 1979). Забоншиноси маъ- руфи точик, доктори илми филология (1948), профессор (1952), Ходйми Хизматнишочндодаи Илми РСС Точикистон (1964), академики АИ РСС Точикистон (1951) соли 1906 дар оилаи косив, дар шах,ри Конибодом таваллуд ёфтааст.

Ни'ёзмудаммадов Б. соли 1929 института муаллимии Тош- кандро хатм намуда, то соли 1932 дар зодгохаш муаллимй мекунад. Соли 1938, пас аз хатми аспирантура мудири секто- ри таъриху забоншиносй ва солхои 1941— 1944 директори Ин­ститута таърих, забон ва адабиёти филиал» точикисто'нии АИ СССР шуда кор мекунад. Ниёзмухаммадов Б. дар вазифахои ноиби президент (1951— 1953), академик-котиби шуъбаи фан- ¡х,ои чамъиятшиносии АИ РСС Точикистон (1953— 1962) ва то соли 1976 мудири сектори1 забонй Институти забон ва ада­биёти АИ РСС Точикистон шуда |кор кардааст.

Ниёзмухаммадов Б. аз соли 1938 то охири умр яке аз му- аллифон ва мураттибонй китобхои дарсии забонй точикй хам барои мактабхои миёна ва хам олй буд. Дойр ба масъалахои гуногуни забоншиносй маколаву монографияхои зиёде н,авиш- тааст. Дойр ба шевахои Конибодому (1961) Шадритус (1960) маколахо дорад. Дойр ба забонй асархои Носйри Хисрав, Ах­мади Дониш, С. Айнй, М. Турсунзода, А. Дехотй, Н- Икромй як силсила маколахо навиштааст.

Ба асархои асосии олим инхоро дохил кардан мумкин аст: «Синтаксиси чумлахри содда дар забонй адабии точик»(1960), «Очеркхо оид ба баъзе масъалахои забоншиносии то­чик» (1961), «Забоншиносии точик» (Асархои мунтахаб, 1970) ва гайра. Барои асари охирин олйм сазово'ри мукофоти дав- латии ба номи Абуалй ибни Сиж> гардидааст.

Хизмати академик Б. Ниёзмухаммадов дар тарбияи забон- шиносони точик хеле калон аст. Як катор забоншиносон бево­сита дар зери рохбарии у рисолахои номзадии худро химоя намуда бошанд, аксари забоншиносон — олимони точик дар химояи рисолахои номзадиву доктории худ аз хизмати у бах- ра бурдаанд.

Додочон Точиев (1915— 1987). Муллими Хизматнишондо- даи Точикистон (1965), доктори илми филология (1971), про­фессор (1967) Додочон Точиев 22 марти соли 1915 дар шахри Конибодом, дар оилаи косиб таваллуд мешавад. Сола 1934

\омузишгохи педагогии Хучандро хатм намуда, то соли 1938 дар омузишгоххои педагогии Хучанд, Коиибодом ва Сталино-

бод муаллимй мекунад. Соли 1941 факультета филологиян у н и вер си тета Ленин^радро хатм менамояд ва солхои 1942— 1946 дар кушундои сардадй хизмат мекунад. Соли 1951 тадти радбарии А. А. Фрейман дар мавзуи «Восичадои алокаи му- айянкунандаю муайяншаванда дар забони дозираи точик» дисертацияи номзадй ва соли 1971 дар мавзуи «Чумладои му- раккаби тобеъ бо чумлахои пайрави хол дар забони адабии хозираи точик» диссертацияи докторй дам о я мекунад. Точи­ев Д. аз соли 1953 то соли 1987 мудири кафедраи забониточикии университет буд.

Профессор Точиев Д. яке аз забоншиносони содиби'стеъдод ва маъруфи халки точик, яке аз буньёдгузорони илми забон- шиноси дар Точикистон ба шумор меравад. У аввалнн сабак- хои кори илмиву тадкикотиро тадти рохбарии олимони шарк- ши(носи барчастаи советй аъзоёни шоистаи АИ СССР А. А. Фрейман, Е. Э. Бертельс ва профессор Зарубин И. И. дануз дар солхои донишчуияш гирифтааст.

Фаъолияти и'лмии Точиев Д. гуногунсо.да буда, дойр ба да­ман кисматдои забоншиносй — лексикологияву лексикография, фонетикаву орфография, морфологияву синтаксис, услуб ва таърихи забон тадкикот бурдааст. Вале хизмати у дар сохаи синтаксис барчаста буда, макоми махсус дорад. Дар ин сода у мактабй худро дошт. Холо як гуруд шогирдон — забопши- носон кори и'н мактабро давом дода истодаа.нд.

Профессор Точиев Д. зиёда аз 9 асархои илмй навишта, чой кунонидааст. Асардои мудимтарини у индоанд: «Тарзхои алокаи муайянкунанда бо муайяншаванда дар забони адабии дозираи точих» (1955), «Сифати феълй дар забони адабии дозираи точик» (1954), «Чумлаи мураккаби тобеи сертарки- ба» (1966), «Воситадои алокаи чумладои мураккаби тобеъ дар забони адабии дозираи точик» (1971), «Чумладои мураккаби тобеъ дар забони адабии дозираи точик» (1981).

Профессор Точиев Д. дар навиштан ва тартиб додани ки- тобдои дарсй барои мяктабдои ми'ёна ва олй аз забони точи­кй хизмати арзандае ка'рдааст.

Профессор Точиев Д. дар тарбия ва ба камол расонидани забоншиносон садми босазое гузоштааст. Зиёда аз 15 нафар олимои-забоншиносони точик бо родбарии бевоситаи у рисо- ладои номзадиву доктории худро дифо кардаанд.

СТРУКТУРАЛИЗМИ СОВЕТЙ ВА ЛИНГВИСТИКАИ АМ АЛЙ (П Р И К Л А Д Н О Й )

Соли 1950 Институти забоншиносии АИ СССР ва соли- 1957 Институти забони русй кушода мешавад. Дар натича тайёр кардани мутахассисони илмй дойр ба забоншиносй бюз| Хам бедтар мешавад. Кордон забоншиносй боз дам натича- нок ва гуиогунсода мегардад. Баробари инкишофи назарияи

предмета забоншиносй диккати забоншиносонро структура­лизм ва методхои математекй дар забоншиносй ба худ чалб мекунад. Структурализм чун давраи нав дар таърихи забон- шийоси ва алокаи зичи он бо забоншиносии манггикй-матема- т>ики ва семиотика таъкид карда мешавад. Аз соли 1960 мач- муаи «Новое в лингвистике» нашр мешавад. Дойр ба тарриби структурализм ва методхои он маколаву вдтобхо чоп карда мешаваид. Кушиши омузиши структурй-математшши забои авч мегирад. Шавку хавас ба сохтаня колабхои шаклии за­бои, статистикам нутк, омузиши ба программа даровардани забон зиёд мешавад.

Масъалаи чун илми муста'кил донистани лингвистикам1 ма­тематики гузошта мешавад.

Назарияи забоншиносии советй пеш аз хама бо методологиям ягонаи марксистй-ленинй ва алокаи зичи он бо инкишофи чамъ- ияти социалиста, маданияти он ва илм муайян карда мешавад. Пас бо вучуди концепциям чудогона доштани баъзе олимон ва ё мактабдои лингвиста умумият чои асосиро ишгол мекунад.

Забоншиносони советй дар сохтмони мадании чамъият фаъ- олона иштирок мекарданд ва иштирок карда истодаанд. Хизмати нихоят бузурги онхо дар навиштани китобдои дарсии мактабию мактабдои олй, тартиб додани луратхои гуногун дойр ба забон- хои халкхои СССР, алфавитхо барои халкхои пештар хат на- дошта ва инчунин якхела кардани алфавит ва орфографияхои кухна ва ё реформам баъзе алфавитхо дида мешавад. Тачрибаи амалии забондо ба инкишофи назарияи забон ва методикам тах- лили лингвиста таъсири нмхоят калон расонид, ч -̂нки забонши­носии назариявй бо амалан омухтани забондои гуногун алокаи зичи бевосита дорад, зеро назария аз чамъбаст^ материали бои гуногуни мавчуда ба амал меояд. Тадкикотхо дар асоси мате­риали бои гуногун забоншиносии назариявии советиро бисьёр- аспекта гардониданд. Аз як тараф, назарияи фаъолияти нутк, забоншиносии типологй, мукоисавй, таърихи, назарияи таракки- «ти забонхои миллй ва адабй-хаттй, забони асархои бадей, масъ­алаи маданияти нутк хаматарафа тадкик шуда истода бошад, аз тарафи дигар, омузиши амалии кабатхои чудогонаи системам забон бо чамъбасти назариявй дойр ба лексикология, фонетика ва грамматика якчоя гузаронида мешавад.

Лексикография ва назарияи лексикология. Тартиб додани лугат дар Давлати Советхо бевосита бо рохбарии В. И. Ленин cap шудааст. Вай борхо ба зарурати сохтани лурати забони до- зираи русй, лугати калимахое, ки хам дар айни замон ва хам дар замони классикй истифода мешуданд, яъне лурате, ки аз Пушкин cap карда то Горькийро дар бар гирад, таъкид намуда- аст. Солхои 1935— 1940 лурати чорчилдаи Ушаков «Лурати таф- -енрии забони русй» чоп мешавад. Ин лугат 85 289 калимаро дар бар гирифта, онхоро аз чихати семантики ва шаклй шарх меди- хдц. Райр аз ин дар ин лугат чихатхои услубии калимахо (ки-

тобй, тантанавй, халкй ва дуруштмаъно), ифоданокии калимадо (дакоратомез, киноянок, нописандона, шухиомез, тадкиромез в а гайра), таърихй (кадимй, куднашуда, торсволюционй, нав в а райра), истифодаи махсус (илми, техникй, коргузорй, шоирона ва райра) низ дода шудааст. Соли 1949 профессор Ожегов С И . дар асоси ин лурат лурати якчилдаи «Лурати забонй русй »-ро тартиб медидад. Дар соли 1948— 1965 лурати 17-чилдаи «Лурати забонй адабии дозираи рус» чоп мешавад, ки 120 480 калимаро дар бар мегирад. Ин лурат пурра калимадои дар истеъмол б у - даи 100 соли охирро дар бар мегирад. Лугати мазкур на тан до дар омузиши забонй дозираи русй, балки адабиёти бадеии а ср - дои XIX ва XX ба хонанда ёрии калон мерасонад. Муаллифони лурат сазовори лауреата мукофоти ленинй гардидаанд. Гайр а з ин луратхои диалектологй, этимологи, синонимй, фразеологй, орфографй, орфоэпй, калимасозй, дузабона ва райра чоп ш у - данд. Дар солхои Хокимияти советй дойр ба забонхои миллии халкхои дигар низ ин гуна луратдо чоп мешаванд.

Дар ин давра калима дамчун водиди мухимтарини номина- тивии забон ва алокаи он бо вохидхо ва категориядои чамъияти- ву тафаккур ва инчунин алокаи он бо кисматхои дигэри забон даматарафа омухта мешавад. Агар солдои 20— 40 аз чидати с о - циологй ва семантикй-идеологй (корхои Абаев В. И., Будагов Р. А., Марр Н. Я., Филин Ф. П., Шор Р. О.) омухтани калима раем бошад, дар солхои 50— 60 тадкики синонимхо, полисемия, омонимия, тарьири лексикй-семантикии калимахо, нишон д о д а ­ни калима дар матн ва райра (корхои Андреев Н. Ю., Головин Б. Н., Холодович А. А.) чои асосиро ишгол мекард.

Ба омузиши хаматарафаи масъалаи марказии семасиология— - таълимот дойр ба маънои лексикии калима диккати махсус д о ­да мешавад. Забоншиносон, мантикшиносон ва психологхои с о ­ветй хусусияти чамъбасткунанда доштани маънои лексикиро Кайд намуда, фарки онро аз мафдум чун шакли фикр нишон медиханд. Маънои лексикй хамчун маънои мантикй-предметй ва ё чун мундаричаи шаклии калима фадмида мешавад. М аънои лексикй аз маънои конкретии он, ки дар шароити муайяни нутк, ва фаъолияти фикрй истифода мешавад, фарк кунонида м еш а­вад. Баробари ин кайд карда мешавад, ки маънои лексикй а з системаи забон — аз хусусияти хоси диссадои нутке, ки калима ба он тааллук дорад, аз муносибатдои синонимй ва алокадои дигари маъноии системаи лексикй-семантикии забон вобаста мебошад. Дар корхои Виноградов В. В., Уфимцева А. А., Филин Ф. П., Шмелев Д. Н. мафдуми лексики-семантикии кабатхои забон муайян карда мешавад.

Фразеология чун фанни махсуси лингвистика инкишоф м е ё ­бад. Фразеологияи забон ва ё забонй адиби чудогона тадвдк, карда мешавад. Солхои 50— 60 ба туфайли тадкикотхои В и н о­градов В. В., Ларин Б. А., Поливанов Е. Д., инчунин А м осов аН. Н , Архангельский В. А., Жуков В.П., Копиленько М. М .,

Кунин А. В., Чернышев И. И., Шанский Н. М назарияи фразе­ология хаматарафа инкишоф меёбад.

Дар корхои Истирина Е. С., Смирницкий А. И ва Щерба Л. В. омузиши мукоисавии лексика чои мухимро мегирад.

Тачрибаи фонетикй-орфографй ва фонетикаи умумй. Яке аз аввалин декретхои Комиссариата Халкии Маорифи РСФСР чо- рй намудани имлои нав барои забони русй буд. Ислохоти соли 1918 яке аз хамин гуна чорабинихо буд, ки дар инкишофи ма- данияти нав роли мухим бозид.

Дар сохиби хату алифбо гардидани халкхои бехат ва ба тартиб овардани хатхои мавчуда назарияи фонема, ки намоян­дагони мактабй забоншиносии Казон кор карда буданд, роли калон бозид.

Назарияи фонема дар корхои фонетистхо ва фонологхои со­ветй Аванесов Р. И., Бернштейн С. И., Богородицкий В А., Гвоздев А. Н., Зиндер Л. Р., Реформатский А. А., Щерба Л. В., Яковлев Н. Ф. тахлили чукур ва хаматарафа карда мешавад.

Фонема чун овозй махсуси маънодори ичтимоии нутк омухта мешавад, характеристикаи артикуляционии садоноку хамсадо- Хои забонхо ва шевахои аз чихати типологй гуногуни халкхои Иттифоки Советй сахех карда мешавад. Дар масъалаи фонети­каи таърихи ва мукоисавй-таърихй низ корхои зиёде ичро кар­да мешавад. Дар муайян намудани бисьёр чихатхои фонема ва овозхо тадкикотхои тачрибавй (эксперименталй) роли калон мебозад. Тадкикотхои артикуляционй ва акустикии овозхои нутк, назарияи фонема фонетикаю фонологияро ба яке аз кисматхои мухими забоншиносй табдил "медиханд. Аз чихати назариявй ва амалй омухтани хичо ва хицочудокунй, зада ва интонация ба рох монда мешавад.

Дар омузиши масъалахои мухталифи овозу фонема тамоми куввахои асосй дар ду марказ — мактабй фонологии Ленинград бо рохбарии Щерба— Зиндер ва мактабй фонологии Москва бо рохбарии Аванесов— Реформатский чамъ мешавад.

Грамматикаи нормативй ва назарияи грамматика. Тартиб до- дани грамматикахои нормативй ва таърихй аз тарафи забонши­носони советй ба инкишофи назарияи грамматика таъсири ка­лон расонид.

Сохти грамматикии забон мувофики забоншиносии назария­вй чун системаи мураккаби вохид, ходиса ва категорияи грам- матикй фахмида мешавад. Ду кисмати грамматика^ (морфоло­гия ва синтаксис) дар алокамандии хамдигар омухта меша­вад. Дойр ба сохти морфемагии калима ва хамчун илми мус- такил донистани калимасозй корхои зиёде карда шудааст. Яго- нагии шаклу мундарича, сохт ва вазифа, категория ва вохиди забон мураккабии сохти грамматикии забонхои чудогонаи ти­пологиям гуногунро нишон медихад.

Масъалаи марказй ва асосии морфология таълимот дар бо- раи хиссахои нутк, категорияхои грамматикии (морфологии)

хар як хиссаи нутк ва сохту шакли калимахо мебошад. Дар ому- зиш ва халли ин масъалахо корхои Виноградов В. В., Дмитри­ев Н. К-, Мещанинов И. И., Пешковский А. М., Смирницкий Д. И., Шахматов А. А. роли калон бозидаанд.

Х,иссахои нутк, чун гурухи лексикй-грамматикии калимахо ва ё чун калимахои аз чихати морфологи ба хиссахо чудошаванда ва мачмуи якхелаи калимахо ва ё гурухи синтагматикии кали­махо фахмида мешавад.

Хангоми диссадои нуткро чун гурухи лексикй-грамматикии калимахо муайян кардан ба чихати семантикии калимахо, ка- тегорияи грамматикии онхо, сохти морфологи ва структураи мор­фологии калима ва инчунин колабхои калимасозй ва шаклсозй диадат медиданд. Ба омузиши водид» хурдтарини маънодори за­бон — морфема низ диккат медиданд.

Назарияи синтаксис низ дар забоншиносии советй ба тарзи гуногун инкишоф ёфта истодааст. Дар омузиши масъалахои гу- ногуни синтаксис хиссаи олимон Адмони В. Г., Виноградов В. В., Мещанинов И. И., Пешковский А. М., Шахматов А. А., Шве­дова Н. Ю. калон аст.

Масъалаи асосй ва марказии назарияи синтаксис муносиба- ти коммуникативй, сохти чумла ва инчунин ибора мебошад. Чумла чун вохиди сохтмони забон аз руи муносибати шаклхои калима, аъзодои чумла, хелхои чумла ва колабхои он, вариант- дояш ва тафсильёбиаш омухта мешавад. Дар холати аз чихати семантикй омухтани чумла ба ифодаи предикативй ва модалият, инчунин муносибати мантикй-грамматикй ва маъногй (тачзияи актуалй) диккат дода мешавад.

Чумлахои соддаи тафсилй ва мураккаб мавриди тадкикоти Хаматарафа гардидаанд. Дар омузиши чумлахои мураккаб хис­саи олимон Белошапкова В. А., Богородицкий В. А., ДмитриевН. К-, Поспелов Н. С., Чередниченко И. Г., Шапиро А. Б. хеле калон аст.

Забоншиносони советй вохиди нисбат ба чумлаи мураккаб калонтари синтаксис — банди яклухти синтаксисиро нишон до­да, хусусиятдои семантикй, структурй ва коммуникативии онхо- ро таъин намудаанд. Фарки банди яклухти (сложное синтакси­ческое целое) синтаксисии монологию диалогиро нишон дода- анд.

Аз солхои шастум cap карда аз нав ба омузиши социолинг­вистика, ба омузиши муносибат ва алокамандии байни забонхои гуногуни халкхои Иттифоки советй ва забони русй шуруъ кар­да мешавад. Ба масъалаи дузабонй диккати махсус дода меша­вад. Дар тадкикоти барчастаи забоншиносони советй «Забон- Хои халкхои СССР» (1966— 1968) дойр ба 127 забони халкхои СССР маълумот дода мешавад. Дар ин асар комьёбихои асоси дар инкишофи забонхои гуногун дар солхои Хокимияти совета нишон дода шудааст. Дар корхои забоншиносони советй Белодод И. К-— Назарияи ленинии сохтмони миллй-забонй дар чамъияти

социалиста» (1972), «Забонй русй — забонй алокаи байни мил- латхову халкхои СССР» (1962), Дешериев Ю. Д. «Конунияти инкишоф ва бадамтаъсиррасонии забондо дар чамъияти сове­тй» (1966), Дешериев Ю. Д. ва Протченко И. Ф. «Инкишофи забонхои халкдои СССР дар давраи советй» (1968) ва Точиев Д. «Забонй русй — забонй мубодилаи байни миллатдо ва дам- кории тамоми халкхои СССР» (1964) роли забонй русй дар инкишофи забондои миллй, таъсири забонй русй ба забондои халкхои СССР ва он забондо ба забонй русй тахлил шудааст.

Ч,идати мухими забоншиносии советй омухтани акидахоиВ. И. Ленин ба забон, роли у дар инкишофи назарияи сохтмони миллй-забонй дар чамъияти социалиста ва инчунин тадкики таъсири ленинй дар ташаккули забоншиносии советй мебошад. Китоби «Ленинизм ва проблемадои назариявии забоншиносии

советй» (1970) ба омузиш ва тадкики дамин масъаладо бах- шида шудааст. Дар ин китоб проблеммахои асосии методологии забоншиносии советй аз руи нуктаи назари марксистй-ленинй баён гардидааст. Ба ин масъалахои системаи забон, структураи забон, категория ва функциядои он, муносибати байни мундари- чаву шакл медарояд.

Масъалаи таъсири дамдигарии забонй русй бо забонхои халк­хои СССР ва забондои хоричй дар назди забоншиносии советй вазифаи мухими дигар — аз чихати назариявй муайян кардани таъсири хамдигарии забонхо ва ичрои амалии он хангоми тар- тиб додани грамматикахои мукоисавй ва махсусан лугатхои ду- забона, ки забоншиносии советй аз он хеле бой аст, мегузорад.

Забоншиносии советй дар солхои мавчудият ва тараккиёти худ ба муваффакиятхои калон сохиб шуд. Такмили назарияи нормам забон, ба вучуд овардани хат (барон гагаузхо, хакасдо, киргиздо, ёкутхо, чувашдо...) ва забонй адабй (барои осетиндо, курддо, толишдо, абхазидо, адигейдо, ингушдо, чечендо ва гай- ра) барои халвдои бехат, омузиши забонй халкхои СССР, тад­кики масъалахои грамматика, дар лингвистика чорй кардани идеяхои нави методхои тасвирй, мукоисавй-таърнхй ва метод-

''х,он дигар, омузиши масъалахои социолингвистика ва гайра гу- ногунчабхагии забоншиносии назариявии советиро таъкид мена- мояд ва яке аз чараёндои махсуси илми чахонй дойр ба забон будани онро нишон медихад.

Хдмин тарнк, забоншиносии советй хамеша ба гуфтахои В. И. Ленин дар бораи забон такья карда илми забоншиносиро пеш бурда истода аст.

Назарияи забон

Масъалаи асосй ва мухимтарини назариявии забон муайян намудани мохият ва табиати забон ва инчунин сахех кардани предмета забоншиносй мебошад. Х,алли ин проблемаи асосй ба

як катор масъалахои дигар алокаманд аст, зеро забон чун во­ситаи алокаи чамъият бо чамъият, тафаккур, фаъолияти нутк- кунии одамон алокаи зич дорад.

Предмета забоншиносиро вобаста ба фахмиш ва маънидоди таби ат ва мохияти худи забон ва инчунин алокаи он ба ходи­сахои дигари вокеияти объективй муайян кардан мумкин аст. Олимон забонро ба тарзи гуногун муайян кардаанд: як гурух забонро бо тафаккур, гурухи дигар бо фаъолияти рухй, бо со- хахои ичтимой, бо ходисахои табиат, бо системаи аломатхо во­баста ва алокаманд кардаанд, ки дар натича чунин илмхои муштарак, аз кабили забоншиносии мантикй, психологй, соци- ологй, натуралистй ва семиотикиву математики ба амал омада- анд ва вучуд доранд. Пас маълум мешавад, ки вобаста ба фаъ­олияти гуногунчабхаи одамон ва худи чамъият забон ходисаи хеле мураккаб мебошад. Вале функцияхои асосии забон — «за­бон воситаи мухимтарини алокаи байни одамон» (В. И. Ленин) ва «...забои амалан барои шахсони дигар ва танхо ба туфайли хамин барои худи ман, чун хакикати шуур вучуд дорад» (Маркс ва Энгельс) ба он далолат мекунад, ки вай ходисаи чамъиятй буда, вобаста ба чамъият вучуд дорад ва муайян карда меша­вад. Х,ангоми муайян кардани табиат ва мохияти забон муноси­бати гуяндагони он, табакахои ичтимой ва умуман чамъият нис- бат ба забон дар даврахои гуногуни тараккиёти он бояд ба на- зар гирифта шавад.

Азбаски забон гуногунсоха, гуногунтип, гуногуналока бо сис- темахои дигар ва гуногунметод мебошад, онро ба таври гуногун тахлил мекунанд. Аз руи структура ва ё сохт онро ба кисмат- Хои фонетикаву фонология, лексикология, семасиология, кали- масозй ва морфологияву синтаксис чудо мекунанд. Ин гуна так- симотро дар аксари забонхои миллй мушохида кардан мумкин аст. Дуюм, аз руи хусусиятхои этникй забонхо ба забонхои гу­ногун чудо мешаванд, бинобар он илм дар бораи забони хиндй, точикй, русй ва ё арабй шуда метавонад. Сеюм, илми забон аз руи хусусияти ичтимоиаш ба забони адабй, шева, таълимот дойр ба услубхои забон, забони асари бадей ва илмй чудо мешавад. Чорум, вобаста ба чараёну мактабу методхо лингвистика ба за­боншиносии мукоисавй-таърихй, тасвирй, структурй, дескрипти­вй, этнолингвистика, психолингвистика, фонетикаи тачрибавй таксим мешавад.

Бояд кайд кард, ки ин гуна таксимот ба хамаи забонхо му- вофикат кунад хам, дар мамлакатхои гуногун мувофики равняй забоншиносии худ ба таври ба худ хос таксиму тахлил наму­дани лингвистика мушохида шуданаш мумкин аст. Дар забон­шиносии советй лингвистикаро ба кисматхои фонетика, фоноло­гия, лексикология, семасиология, фразеология, калимасозй, мор­фология, синтаксис ва услубшиносй чудо мекунанд.

Бо забоншиносй чй андоза муносибат доштани илмхои дигар баъди хаматарафа омухтан ва тадкик гардидани он илмхо му­айян гардид. Илми забон бо бисьёр илмхо алокаи зич дорад ва аз кадом чихат ва чй андоза муносибат доштани онхо дар ин ■фасл нишон дода мешавад.

а) Лингвистика. Барои лингвистика забон объекта асосии тадкикот мебошад. Лингвистика сохти забон, функция, тарак- Киёти он ва инчунин муносибат ва алокаи онро бо чамъият, шу- ур, тафаккур ва маданият меомузад.

б) Адабиётшиносй. Барои адабиётшиносй забон объекта ду- юмдарача ва ёрирасон аст, зеро забон воситаи ифода, ташак- кул ва шакли мавчудияти мундаричаи бадеии асархои адабй мебошад, Ба як илми ягона — филология муттахид гардидани онхо чи андоза бо хам алока доштанашонро нишон медихад.

в) Таърих. Барои таърих хам забон объекта асосй шуда на- метавонад, чунки фактхои забонй танхо яке аз манбаъхои ахбо- ри таърихи мебошаду халос. Хамаи далелхои забонй барои му­айян кардани чихатхои иктисодй, чамъиятй-сиёсй ва мадании таърихи халкхдву мамлакатдо манбаи асосй шуда наметавонад.

г) Мантик® рарои мантик забон объекта асосй аст, бо ву- чуди он ки баъзе муаллифон (Березин Ф. М., Головин Б. Н.) он­ро ёрирасон мешуморанд, чунки дама гуна вохидхои фикр — мафхум, мухфяша ва хулосабарорй асосан бо ёрии забон ифо­да мегардад.

д) ПсйхЬлогия. Психология дар вакти тадкики процессной психикй ки дангоми нутк мушохида мешаванд, ба забон чун объекта ёрирасон муносибат пайдо мекунад.

е) Философия. Бо вучуди он ки яке аз манбаъхои филосо­фия-позитивизм вазифаи асосии философияро дар тахлили забо- нй мебинад, философияи марксистй-ленинй хамчун илм дар бо- раи конунхои нисбатан умумии мавчудият ва инкишофи хастй ва кисмати асосии он — табиат, чамъият, шуур ва забон забонро Хамчун яке аз аспектхои ин конун медонад ва аз ин ру, барои он забон манбаи асосй нест.

ё) Семиотика. Семиотика забонро дар катори системаи ало- матхои дигар меомузад ва аз ин ру, ба назар чунин мерасад, ки забон барои он объекта асосй аст, вале забон он функцияе, ки дар лингвистика дорад, ин чо адо намекунад, бинобар он объекта асосй шуморида намешавад.

ж) Кибирнетика. Кибирнетика илми идоракунй ва чои ахбор мебошад, забон низ хамин гуна хусусият дорад, аз ин чихат бай­ни онхо умумият мушохида карда мешавад. Гайр аз ин муно­сибат ва алокаи он бо математика, информатика, семиотика, мантики шаклй-математикй солхои охир мукаррар шуд.

з) Информатика. Информатика мисли забон хамчун воситаи нигохдоранда, аз нав коркунанда ва ахбордиханда мебошад.

МУНОСИБАТИ ЗАБОНШ ИНОСИ БО ИЛМХ.ОИ ДИГАР

фарк дар он аст, ки информатика хам ахбори илмй, дам икти- ;одй ва дам гуногун медидад.

и) Мантик,и математики. Ин фан забонро чун системаи та- биии аломате, ки аз он барои истифода, санчиш, инкишофи на­зарияи шаклй-мантикй ва халли вазифадои шаклй-мантикй ис­тифода мебарад, медонад.

Ба гайр аз индо забон боз бо кисмати акустикаи физика, анатомия ва физиологиям одам, география муносибат дорад.

Албатта, муносибати забон бо дамаи индо як хел нест. Вай бо таърих, адабиётшиносй, мантик, психология ва философия хеле аз кадим муносибат дошта бошад, бо математика, кибир- нетика, информатика, семиотика, мантики шаклй-математикй муносибатро ба наздикй cap кардааст ва ё алока карда исто- дааст. Алокаи конкретии забоншиносй бо дар яке аз ин илмдо дар курси мадхали забоншиносй муфассал гуфта шудааст.

Забон ва нутк,. Муносибати забону нутк, яке аз масъаладои мудим ва асосии на тандо забони чудогона, балки у м у м а н з а ­бон мебошад. Дар айни замон аксари забоншиносон фарки он- доро эътироф кунанд дам, фикри ягона дойр ба фарки ондо ди- да намешавад.

Соссюр забону нуткро ду тарафи фаъолияти нутккунй шу- морида буд. Забон, ба фикри у, чидати ичтимой ва психикии фаъолияти нутккунй бошад, нутк чидати индивидуалй ва пси- хофизикии он мебошад. Аз ин ру, омузиши ондоро ба ду илмй мустакил чудо карда буд.

Гумбольдт забонро фаъолият медонист, вале, мутаассифона, у дануз олоти фаъолият шудани забонро намефадмид. Соссюр бошад, забонро чун олоти фаъолият медонист ва аз ин чидат аз Гумбольдт як кадам пеш меистод. Акидаи Щ ерба низ ба гуфтадои Соссюр наздик аст. Агар Соссюр фаъолияти нутккунй, забон ва нуткро фарк кунад, Щерба онро ба фаъолияти нутк­кунй, системаи забон (нутк), материали забон (забон) чудо ме­кунад, яъне фарк асосан дар истилод мебошад. Профессор Смир- ницкий А. И. забону нуткро нишон медидад ва баробари ин ба онхо «сверхязыковой остагок»-ро (як чизи аз забон зиёдаги) илова мекунад.

Аксари забоншиносони дозира забону нутк, ва норма (меъ- ёр)-ро фарк мекунанд. Умумияти ондо — Соссюр, Щ ерба ва Смирницкий дар фадмиши забон он аст, ки забон абстракция- ест, ки аз нутк гирифта шудааст. Ондо забонро натич.аи мадсу- ли фаъолияти лингвистии мутахассисон медонанд. Гуруди ди- гар бараке забонро мустакилу нуткро мадсули он мешуморанд. Профессор Ломтев Т. П. таъкид мекунад, ки модияти забон бо ёрии нутк маълум мегардад.

Маълум мешавад, ки забону нутк бо дам алокаи зич доранд, бе дамдигар вучуд надоранд. Баробари ин бояд кайд кард, ки байни ондо дам умумият ва дам фарк мушодида мешавад.

Забон ходисаи чудогонаест, ки дар шуури одамон вучуд до­рад ва ба воситаи он (забон) аз хурдсолй гуфтугуй кардан ва ё нутку фикр ва хиссиёти дигаронро фахмидан .мумкин аст.

Нутк, воситаи амалй гардонидани забон аст. Нутк, ходисаи индивидуалй аст ва он яке аз он воситахоест, ки шахсро чун индивид (фард), чун шахси чудогона нишон медихад. Нутк во­ситаи алока буда, ба воситаи он фикр, хиссиёт, хохиш ва иродаи худро ифода намудан мумкин аст. Хаминро хам бояд кайд кард, ки бо вучуди ходисаи индивидуалй будани нутк одамон хамди- гарро мефахманд, чунки бисьёр чизхо (фонемахо, морфемахо, калимахо ва чумлахо) ва конунхои онхо хусусияти умумй, уни- версалй доранд. Х,амаи ин умумиятхо ва коидахо ба забон таал­лук дорад ва хамин умумият нутки индивидуалиро ба хам мут- тахид мекунад ва асоси нуткро ба вучуд меорад. Х,амач ин процесси сухан кардану фикри дигаронро фахмидан асоси ич- тимои дорад. Хамин асоси ичтимоии нутк забонро ташкил меди­хад. Пас нутк ба забон чун ходисаи хусусиву индивидуалй, чун Ходисаи чамъиятиву ичтимой тааллук дорад. Нутк ба шароит вобаста буда, бо он сахт алокаманд мебошад, хол он ки вохид­хои забон ва коидахои он ба шароит вобастагй надоранд.

Хамин тарик, нутк хамеша максаднок буда, ба шароит во­баста мебошад, вале забон ба ин чизхо бетараф аст. Унсурхои нутк бо тартиб, пайдарпай (линейна) чой мегиранд. Хамин ху- сусиятро хангоми фахмидани нутк хам мушохида карда мета- вонем. Забон хусусияти ичтимой дошта бошад, нутк хусусияти индивидуалй дорад, забон устувор, вале нутк тагьирьёбанда мебошад. Нутк бояд талаботро пурра ичро кунад, барои ин вай аз забон, аз материали бои вай хамон вохид, хамон элементро интихоб мекунад, ки максад пурра ифода гардад. Нутк, барои ифодаи фикр, ифоданокиву образнокии он варианта муносибта- ринро интихоб мекунад. Бо ин максад дар нутк аз метонимия, метафора, такрор, чойивазкунй, мукоисакунй ва ташбех фаро- вон истифода мебаранд. Вакте ки ин чизхо хусусияти умумй пайдо мекунанд, ба забон мегузаранд. Ба нутк эчодкорй хос аст. Хамаи он чизхое, ки дар забон мушохида мешавад, аввал дар нутк санчида, аз имтихон гузаронида шудааст.

|Хусусияти чамъиятии забон ва истифодаи индивидуалии он инкишофи забонро нишон медихад ва ин ба хамзиддии онхоро не, балки ягонагиашонро нишон медихад. Ба тарзи дигар онхо кул- лу чузъ мебошанд, ки бе хам вучуд надоранд.

Хулоса, забону нутк як себи дутаксим ё ки медали дуруяро ба хотир меоранд, ки асосашон як буда, хар як руй хусусияту аломатхои ба худ хос дорад.

Масъалахои хусусияти аломатнокии забон, забон чун систе­ма, забону тафаккур, забону чамъият ва забону таърих низ ба проблеммаи назарияи забон медароянд.

ХУСУСИЯТИ АЛОМАТНОКИИ З А ь и п

А ксари забоншиносон чихати аломатнокии забонро эътироф мекунанд. Маълум аст, ки истилохи аломат маънихои гуногунро яфода мекунад. Аломат гуфта пеш аз хама вохиди материа^и- ■еро меноманд, ки ифодакунандаи ахбор бошад. Вохидхои забон хам чун аломат ахбори гуногунро ифода мекунанд. Кисмати за- боншиносие, ки ба омузиши чихатхои аломатнокии забон маш - рул аст, лингвосемиотика меноманд. Лингвосемиотика дар на- тичаи алокамандии забоншиносиву семиотика ба амал омадааст.

Забоншиносй ва семиотика. Бисьёр забоншиносон забон в а ё сахехтараш калимаро аломат, рамз номидаанд. Аристотель, фи- лософхо Гоббс, Локк, Лейбниц ва Гумбольдту Фортунатов бо тарзхои гуногун хамин акидаро таъкид кардаанд. Ба гуфтаи Богородицкий В. А., калимахои нутки мо рамз ва ё аломат ба­рои ифодаи мафхум ва хам фикр мебошанд. Пештар ин маеъ- ала вобаста ба алокаи забону тафаккур кайд карда мешуд. Х,оло хам философхо ва хам забоншиносон таъкид мекунанд, ки ка­лима мафхумро, чумла мухокимаро ифода мекунанд, калима бошад, рамз ва ё аломати мафхум мебошад.

Соссюр «забонро системаи аломатхои ифодакунандаи идея- хо» номида буд. Баробари ин таъкид карда буд, ки системаи аломатхои забонй аз системаи аломатхои дигар фарк мекунад. Он аломатхоро агар як чузъи психология — семиология о м у з а д , аломатхои забонро лингвосемиотика меомузад. Структуралистон ба ин масъала диккати махсус додаанд.

Семиотика назарияи умумии аломат мебошад. Вай табиат ва системаи аломат, намудхои аломат ва тагьиротхои онро ме­омузад. Одатан се чихати аломат (знак) кайд карда мешавад: муносибати аломатхо бо якдигар, муносибати аломат бо Пред­мета ифодашаванда ва муносибати истифодабарандагони ало­мат нисбати аломат.

Азбаски аломатхо гуногунанд, онро ба ду гурухи калон чудо мекунанд: а) аломатхои табий ва б) аломатхои еунъй.

Аломатхои табий аслан аломат нестанд, зеро онхо чузъи да­мой предмет ва ё ходисаанд, ки мардум онро меомузанд ва дарк мекунанд: Офтоби сузон нишонаи аломати тобистон, барф хоси- яти зимистон аст. Хамин аломатхо — офтобу барф, нишонаи то- бистону зимистон мебошад.

Вале аломатхои сунъй барои ба шакл даровардан, нигоХ доштан ва хабар расонидан махсус офарида мешаванд. Онхо предметхо, ходисахо, мафхумхо ва мухокимахоро иваз мекунанд, яъне ба чои онхо меоянд. Ин аломатхо чузъи предмету ходисах° нестанд. Онхо сунъй буда, хамчун воситаи муносибат хизмат мекунанд в а аз ин ру, онхоро аломати коммуникативй ва ин- формативй меноманд.

Аломатхои информативй гуногун буда, хам аз руи таъинот, хам аз руи сохт ва хам аз руи ташкиливу системаашон аз хдИ

фарк, мекунанд. Аломати информативи чунин намудхо дорад; сигнал, рамз, аломат (забонй) ва аломати субститут

сигналрамз аломат (забонй)

субститут

Аломати забонй ба куллй аз аломатхои дигар фарк мекунад, зеро вай аломати асосии коммуникативй мебошад, вале аломат­хои дигар нисбат ба аломати коммуникативиашон ёридиханда мебошанд.

Сигнал — ин аломати овозй, биниш ва ё ягон аломати шар- тист, ки ахборот медихад. Фарки ин аломат аз аломатхои ди­гар, дар он аст, ки вай ба сари худ, бе ситуация (шароит) ахбо- ротро ифода намекунад: гудоки заводу занги мактаб. Занги мактаб аз зангхои дигар (масалан, занги дар, телефон) аз чиха­ти сифат, давомнокй ва-ё микдор фарк намекунад, вале вобаста ба шароит онхо маънохои гуногунро ифода мекунанд.

Символ (рамз) аз сигнал бо он фарк мекунад, ки вай мак- саднок аст, ба сари худ маъноро ифода карда метавонад, ба шароит мухточ нест. Масалан, герби давлат, шахр ва ё гербу байрак. Е ки рамзи пионеру комсомол, харбй, ордену медальхо, досу болга ва гайра.

Аломати забонй ба куллй аз сигналу рамз фарк мекунад, вай намуди асосии коммуникация ва информация мебошад. Ало­мати забонй аз кабили калимаю чумла хам дарк карда меша­вад ва хам ахбори вобаста шударо ифода мекунад. Х,амин ка­лимаю чумла функциям номгузорию предикативиро адо намуда, забонро бо тафаккуру чамъият алокаманд мекунонанд. Калима чун аломат ба хамаи забонхо хос аст, вале мафхум ва тарзи ифодааш дар забонхо гуногун аст. Масалан, мафхуми чои ис- тикомат дар забонхои точикй хона, дар русй дом, дар узбекй уй, дар украинй дим ва гайра. Ин аломатхо (фонема, морфема, ка­лима, чумла) якумдарачаанд, вале аломатхои забонхои сунъй дуюмдарачаанд ва субститут номида мешаванд. Субститутхо предмету мафхумхоро иваз накарда, балки аломатхои якумда- рацаро иваз мекунанд. Субститутхо предмету мафхумхоро иваз накарда, балки аломатхои якумдарачаро иваз мекунанд. Маса­лан, агар фонема аломати якумдарача бошад, харф субститута он мебошад. Субститутхо дар асоси аломатхои забонй ба амал меоянд, вале баъзан мустакил шуда, системаи худро ба вучуд меоранд: Забонхои сунъй (аз чумла эсперанто) ва ё рамзхои илмии математикй, химиявй ва ё лингвиста чунин ба вучуд ома- даанд.

Забон чун системаи аломати мухим бо якчанд хусусиятхои худ аз системаи аломатхои ёрирасон фарк мекунад.

1. Системаи аломатхои дигар информацияи махдуд ва илова бар ин ахбори маълумро ифода мекунанд. Забон умумй буда,

на тандо воситаи хабаррасон ва хабарниговдоранда, балки во- ситаи бавучудоранда ва ба шакл дарорандаи фикр йа муноси- батхои эмоционалй-психологй хам мебошад.

2. Забон умумиистеъмолист, вале аломатхои дигар махду-данд.

3. Он аломатхо сунъи, сохта буда, дар натичаи гуфтушунид ба вучуд омадаанд, забон чунин хусусият надорад.

Албатта, байни системаи аломатхои забони ва системаи ало­матхои дигар умумият дам даст: 1) Онх,о ичтимоиан^, 2) мате- риалианд ва 3) воситаи алок,аанд.

Лингвосемиотика ва масъаладои асосии он. Лингвосемиоти- ка гуфта он кисмати забоншиносиро меноманд, ки хусусиятхои аломатнокии забонро меомузад ва дамин чиз забоншиносиро бо семиотика алокаманд мекунад. Азбаски тарафдорони назарияи аломат онро гуногун мефадманд, бинобар он предмет ва вазифа- дои лингвосемиотика низ як хел фадмида намешавад.

Як гуруд олимон аломат гуфта дама гуна предметро мено­манд, ки ондо бо органдои дис дарк карда мешаванд ва ондо дамчун сигнали ягон вокеаву додисаи дигар хизмат мекунанд. Масалан, Бопп ва Блумфильд аломати забон гуфта Овозу харф- ро мефадманд. Чунин фадмиши аломати забон аз тарафи мак- таби феноменологй яктарафа буда, модияти аломати забонро пурра ифода намекунад. Як гуруд тандо ба чихати катериалии аломат диккат медиданду бас.

Гурухи мактаби мантик,й-психики ба чидати функционалй ва идеалии аломат диккат медидад, вале чидати материалии он­ро ба назар намегирад. Аломат предмета реали ва ё додисаи дакикй нест,— мегуяд А. А. Леонтев. Вай модель (цолаб) аст, ки чидати функционалии дамон предметро чамъбаст мекунад. Мувофики акидаи тарафдорони ин ду мактаб аломат ба сари худ вучуд надорад, вай чузъи шароит (ситуация) и аломат ме­бошад.

Гуруди сеюм (билатериалй) ягонагии материалии идеалиро аломат (знак) меноманд. Гумбольдт, Соссюр, Потебня, Бодуэн де Куртенэ калима, морфема ва чумларо аломати Забон номи- Даанд.

Забон водиддои гуногун дорад, аз ин ру, ваи аз аломатдои оддии дигар фарк, мекунад. Он аломатдо содда бошанд, ало­матдои забон мураккабанд.

Фонемаро аломати сигналй ва ё ба гуфтаи Потебня, алома­ти аломат меноманд, ки ба аломати забон ишора мекунад.

Марфемаро низ аломати асосии забон гуфтан мумкин нест, вай дам аломати аломат мебошад.

Аломати асосии забон к а л и м а мебошад. Калима ифода- кунандаи маъно, мафдум ва аломати он аст. Калима ба катори системаи дуюми сигналй медарояд. Фарки калима аз аломатдои дигар он аст, ки вай а) чун аломати забон маънои хос дорад б) калима чун аломат дам аз чихати сохт ва дам аз чидати ичти-

мои асоснок (мотивировано) аст. Калима функциям номинатм- ви ва коммуникативиро адо мекунад, албаттта, вазифаи комму- никативиро дар таркиби чумла. Аз ин ру, аломати коммуника­тивна пурра ч у м л а мебошад. Дар чумла хамчун вохиди олии аломат тамоми аломату сигналхои забон ифода ва зохир мегардад. Ч,умла хама гуна фикр ва ахборро ифода карда ме- тавонад. Аз ин ру, чумла аломати пурра, калима аломати но- пурра ва морфема нималомат мебошад, ки дар ташаккули ало­мати забон хизмат мекунад. Калимаю чумла хамчун аломатхои асосии забон нишон медиханд, ки дар забон семантика роли мухим мебозад. Калима аломати шартии мукаррарй — сигнал набуда, балки воситаи нихоят мухим дар ифодаи фикр мебошад. Ба воситаи калима хакикати объективй'дар майнаи мо инъикос ёфта, ахбори гуногуни мухим ифода мегардад, ки он аз маънои калима хеле васеъ мебошад.

ЗАБОН ЧУН СИСТЕМА

Забон системаи мураккаб буда, вохидхои гуногуни ба хам алокамандро дар бар мегирад. Вохидхои забон — калима, мор­фема, фонема ва чумла дар якчоягй системаи забонро ташкил медиханд. Системаи забон роххои инкишоф ва тараккиёти онро муайян мекунад.

Забоншиносон кайхо боз системаи овозхо, таркиби лугавй ва сохти грамматикии забонро фарк мекунанд. Албатта, аввалхо ин фарк ва он вохидхо танхо чихати амалй дошт, вале баъдтар, аз асри XX cap карда, фонологияю лексикология ва инчунин грамматика ва кисматхои он морфема, шакли калима (слово­форма), ибора ва чумлахоро назариявй фарк мекардагй шу- данд. Дар даврахои гуногуни чамъият кисматхои чудогонаи за­боншиносй диккати олимонро ба худ чалб намудааст. Дар як давра фонология ва ё морфология, вале дар давраи дигар син­таксис ва ё лексикология дар маркази бахсу мунозираи забон­шиносон буд. Ин имконият дод, ки тасниф ва тадкики кисмат- х,ои чудогона хаматарафа гардад ва ба пайдоиши кабатхои (ярусхои) забоншиносй асос гардад.

Х,ар яке аз ин кабатхо вохидхои худ, категорияхо ва струк­турам дохилии худро доранд, ки бо хам алокаи зич доранд. Ал­батта, системаи фонологии забон аз лексика ва он бошад, аз грамматика ба куллй фарк мекунад, вале хам аз руи структу­рам забон ва хам аз руи функциям худ онхо бо хам сахт ало­каманд мебошанд.

К^абати фонетикй-фонологй. Сохти овозии забон аз овозхои нутки инсон, бо хам алокамандшавии овозхо дар процесси нутк ва категорияхои фонетикй иборат аст. Овозхои нутк хусусиятхои артикуляционй, акустикй ва фонологй доранд.

Характеристикам артикуляционии овозхои нутк сохти овозии

забонро бо имкониятдои физиологи ва бо дамин восита бо чамъ­ият алокаманд мекунонад, чунки базаи артикуляционии забон ин додисаи ичтимой-психологй мебошад. Системаи овозии забон аз ду категория — садонокдову дамсадодо таркиб меёбад. Ин- до аз бисьёр чихатхо аз дам фарк мекунанд. Фонемадо чун сиг- нали забон морфемаю калимадоро аз дам фарк мекунонад.

К,абати морфема-морфология. Кабати морфологй ду водидро дар бар мегирад. Морфема ва шакли калима (словоформа). Баъ- зан морфемаро тобеи калима мефадманд ва маънидод мекунанд. Морфема чузъи хурдтарини маънодори забон фадмида меша­вад, аз ин ру, ба он гайр аз калимадои решагй аффиксдо, ар­тикль ва инчунин калимадои ёрирасон дам дохил мешаванд. Аз ин ру, морфемадо ба ду гуруд чудо мешаванд: морфемадои маъ- нодор ва ёрирасон.

Калимаро аз руи шакл (словоформа) муайян кардан хоси за­бондои флективй ва агглютинативй мебошад, зеро дар ин гуруд забондо калимадоро ба асос ва бандак (флексия) чудо кардан мумкин аст. Асос маънои лексикй ва маънои умумии граммати- киро ифода кунад, бандак маънои чудогонаи грамматикй дорад. Масалан, калимадои вижу, стену ба асос — виж ва стен, инчу­нин флексияи — у1 ва — у2 чудо мешаванд, виж маънои асоси замони дозира, вале — у1 шахси якум ва шумораи тандоро, стен маънои предметро, вале — у2 маънои винительный падеж, шу­мораи тандоро ифода мекунад.

Ин гуна мисолдоро дар забонй точикй дам дучор кардан мум­кин аст. Масалан, калимадои хондам, китобам ба ососи хонд, китоб ва флексиядои — ам1 ва — ам2 чудо мешаванд. «Хонд» асоси замони гузашта буда, -ам1 шахси якум ва шумораи тан­до, «китоб» маънои предметро, вале -ам2 маънои содибият ва шахси якуму шумораи тандоро мефахмонад.

Ба дам монандии мисолдо дар забондои русй ва точикй ба он далолат мекунанд, ки ин забондо ба гуруди забондои флек­тивй дохил мешаванд. Албатта, чидати флективии забонй русй барчаста аст. Ин аломатро на тандо дар диссаи нутки феъл, балки дар дигар диссадои нутки маънодор низ ба таври васеъ мушодида мекунем.

Асос боз ба чузъи хурдтар таксим мешавад ба реша ва аф­фиксдо. Масалан, учительница ва переписать ба учитель ва пи­са в ш и ), инчунин суффикси -ниц ва префикси пере- чудо ме­шаванд. Ё ки дар калимадои гулистон, коргар, суханвар; дам- кор, боакл, нодон, баромад чузъдои гул, кор, сухан, кор, акл, дон ва омад реша буда, чузъхои -истон, -гар, -вар, дам-, бо- но-, бар- суффиксу префикс мебошанд.

Ба кабати морфологй ду навъи парадигма — морфологй ва калимасозй хос аст. Парадигма ин чамъи шаклдои калима, ки ба ин ё он диссаи нутк хос аст. Масалан, сифат дар забонй ру­сй аз чидати чннсият, шумора ва падеж тагьир меёбад, бинобар он дар як сифат дар забонй русй 36 шакл гирифта метавонад.

(Шаш падеж дар се чине 18 шакл ва дар ду шумора 36 шакл мегирад).

Парадигма ин тарзу роддои ифодаи додисадои грамматикии забон, категория ё класси он мебошад. Масалан, парадигмаи феъл ба категориями замон, сига, намуд ва шахсу шумора ало­каи зич дорад.

Мисол: замон: хондам, мехондам, хонда будам, хонда исто­да будам, мехонам, ходам хонд.

сига: хондам, хон, хонам, хонда бошам, хондагистам.намуд: мехонд, хонда истодааст, бихонд.шахсу шумора; хондам, хондй, хонд; хондем, хондед, хон-

данд; ё ки: хондаам, хондай, хондааст; хондаем, хондаед, хон- даанд. Ё ки чумладои «Ондо давиданд», «Хона калон мебошад», «У студент аст» низ як колабро ташкил медиданд, чунки дама- ашон чумлаи хуллас мебошанд. Мисолдои «Ёдгор омад. Ёдгор меомад. Ёдгор омада буд. Ёдгор омада истодааст. Ёдгор ме- ояд. Ёдгор ходад омад ва гайра» дам ба хамин гуруд мисол шу- да метавонад.

Парадигма ва категорияи забон бо дам алокаи зич дошта бошанд дам, як хел нестанд.

Категорияро аввалин бор дар илм Аристотель нишон дода буд. Вай мафдумдои умумй ва дарачаи олии мантикиро катего­рия номида буд. Дар забоншиносй бошад, категорияро забон­шиносии чараёни психологй ба вучуд овард. Ондо ба катего- риядои мантикй категориядои забониро мукобил мегузоштанд.

Х,ар як диссаи нутк категорияи худро дорад ва бо он дам аз диссадои нутки дигар фарк мекунад. Масалан, феъл катего­риядои замон, сига, намуд, тарз ва шахсу шумора дорад, ки онро ягон диссаи нутки дигар надорад.

Категорияи грамматикй на тандо мафдумдои грамматики аст, балки ифодаи худро дар воситадои грамматикии забон ва сох­ти парадигм дорад. Структураи парадигм низ гуногун мешавад. Масалан, агар категорияи намуд характеристикам семантикй дошта бошад, категорияи чинсият ифодаи семантикй надорад. Дар забони русй сухан дар бораи шахе ва ё предметдои чондор равад, чинсият ифодаи семантикй пайдо мекунад, дар долатдои дигар не. Категорияи грамматикй бояд ифодаи худро дошта бошад.

Кабати синтаксисй. Базе забоншиносон синтаксисро кабати забонй намешуморанд, ба он асос ки гуё вай семантикаро ме- омухта бошад, гуё вай ба синтагмаю мантик як бошад. Хамин- ро дам кайд кардан лозим аст, ки синтаксис таърихан аз мор- фологияю мантик хамчун таълимот дар бораи сохт ва чумла ба амал омадааст.

Ба водиддои кабати синтаксис модельдои (колабхои) син­таксисй, ибора_ю чумла медароянд. Масалан, чумладои «Ман ки- тоб мехонам. У алаф медаравад. Ондо суруд мехонанд. М о пах­та мечинем» дар асоси як модель сохта шудаанд, дол он ки

фикрхои гуногунро ифода мекунанд. Байни ибораю чумла му­носибати зич дида мешавад, зеро онхо ба хамдигар вобаста- анд. Ибора материали сохтмони чумла мебошад.

Ибора чун вохиди синтаксисй аз ду ва ё зиёда калимахои аз чихати грамматикию семантикй бо хам алокаманд иборат аст. Албатта, он калимахо бояд яке ба дигаре тобеъ бошанд ва дар якчоягй як мафхуми мураккабро ифода кунанд. Иборахо низ аз руи колаб ва ё модели муайян сохта мешаванд.

Чумла низ яке аз вохидхои синтаксис аст. Вай аз калима ва ё калимаю иборахои алокаманд таркиб меёбад. Чумла ху­сусияти предикативй дошта, фикрро ифода мекунад. Чумла низ колаби муайян дорад ва аз руи он сохта мешавад. Сохти чум­ла ба аъзохои якумдарачаву дуюмдарачаи он вобаста мебошад. Коммуникация хусусияти дуюми чумла аст, ки ду чихати му­хим дорад:

а) Чихати семантикии чумла ба шакли мантикии тафаккур вобаста аст, бинобар он мухокимаро ифода мекунад.

б) Сохти чумла чун вохиди коммуникативии забон ба тамо­ми шаклхои муносибат хос буда, як хел хизмат мекунад.

Ибораву чумла чун вохиди мухимтарини синтаксис боз ба хелхои гуногун чудо мешаванд: иборахои номиву феълй ва зар- фй, соддаву мураккаб, чумлахои соддаву мураккаб, яктарки- баву дутаркиба, хулласу тафсилй ва гайра.

Кабати лексикиву семантикй. Ин чихати забон аз он кабат- хое, ки ном бурдем, ба куллй фарк мекунад, вале бо онхо ало­каи зич дорад. Кабатхои лексикй хеле гуногун мешавад. Ч,ихати якуми он ин аст, ки одамон ба он «д а х л » карда метавонанд, ка­лимахои дилхохро интихоб карда метавонанд, онхоро ба дига- раш иваз мекунанд. Таркиби лугавй хеле тагьирьёбанда буда, тагьироти чамъиятро пурра инъикос мекунад. Калимахо худй ва иктибосй мешаванд. Калимахо аз руи вазифаю пайдоиш хам гуногун мешаванд. Чихати дуюми ин кабати забонй он аст, ки вай ба структураи берунии за б он — услубхо ва жанрхои гуно­гуни фаъолияти нутк алокаманд аст.

Дар маркази хамаи ин кабатхои забон калима меистад, вай хамаи ин кабатхоро бо хам алокаманд мекунад. Калима, аз як тараф, ба фонемаю морфема алокаманд бошад, аз тарафи ди­гар, Тю мофологияву синтаксис ва хатто услуб хам алокаи зич дорад.

Сатххои забон ва вохидхои он аз хамдигар тамоман чудо намебошанд, онхо бо хам алокаи зич дошта, дар алокамандии Хамдигар вучуд доранд. Системаи забон танхо кабатхои струк- турии забонро не, балки услубхои забонро низ дар бар мегирад. Райр аз ин фарки системаи забон аз системахои сунъии дигар дар он аст, ки структураи сатхи забонй бо меъёри (нормаи) забон ва худи забон бо тафаккур муносибат дорад. Бояд кайд кард, ки структураи забон бо ахбори ифода мекашидагиаш бе- тараф нест.

Маълум аст, ки овоздои нутк бевосита маъниро ифода наме- кунанд, ондо ба туфайли морфемаву калима ба чунин хусусият содиб мегарданд. Забонро системаи калимахои алокаманд ва аз чидати структурй муттадидгардида ба вучуд меорад. Калимадо аз чихати лексикиву семантикй ва лексикиву грамматикй ба дам алокаманд гардида, ибораву чумларо ба амал меоранд. Калима чун вохиди марказии забон дамаи сатххои забонро бо дам муттахид намуда, системаи забонро ба вучуд меорад, аз ин ру, дар таърихи забоншиносй хиссахои нутк дамеша дар марка- зи диккат ва мухокима меистад. Намояндагони чараёнхои гуно- гуни забоншиносй хиссахои нуткро бо кабатхои гуногуни за­бон — ба морфологиву синтаксисй ва ё фонетикаву морфема нисбат додаанд.

Хиссахои нутк ба гуруди лексикй-грамматикии калимахо до­хил мешаванд. Онхо пеш аз дама калимадои мустакилмаъноро дар бар мегиранд. Хиссадои нутк кабатдои забонро аз кабили лексикаву морфология ва синтаксис ба дам муттадид намуда, структураи забонро, ки системаи забонро ташкил медидад, ба вучуд меоварад. Хама гуна калима ба ягон диссаи нутк мансуб аст. Пас калима дар маркази системаи забон чой мегирад. Маъ- нодои лексикй, морфологй, калимасозй ва синтаксисй ба кали­ма хос аст. Калима дамаи ин маънодоро бо дам алокаманд кар­да, сатддои морфологй, синтаксисй ва лексикиро бо дам мутта­дид мекунад.

МУНОСИБАТХ,ОИ С И Н ТАГМ АТ И К А ВА ПАРАД И ГМ АТИ КИ

Синтагматика ва парадигматика пеш аз дама бо номи Фер­динанд де Соссюр зич алокаманд аст, зеро у дар байни унсур- дои (водиддои) забон ду муносибатро нишон дода буд. Муно­сибати пайдардамии элементдои забонро Соссюр синтагматика ва муносибати байни унсурхоро дамчун аъзои гуруддои (класс- дои) гуногун асодиативй номида буд, ки баъдтар бо истилоди парадигматика иваз карда мешавад.

Одатан мафдуми муносибати парадигматикиро ба забон ва синтагматикиро ба нутк нисбат медиданд. Хар ду муносибат дам ба элементдои забон тааллук дорад.

Муносибати парадигматикиро дар байни унсурдои ин ё он водиди (класси) забон мебинем, бинобар он бештар дар байни ондо алокаи пайваст мушодида мешавад, муносибати синтаг­матикиро дам дар байни элементдои як водиди (класси) забон ва ё байни худи водиддои чудогона мушодида кардан мумкин аст, аз ин ру, дар ин чо алокаи тобеият асосй мебошад.

Мафдуми этимологии синтагматика ба худи калимаи син­тагма — паси дам омадани ду элементи забон, алокаманд мебо­шад. Муносибати синтагматики гуфта дама гуна муносибатеро меноманд, ки дар байни элементдои забонии катор чой гириф-

та мушодида мешавад, ба тарзи дигар гуем, муносибати байни злементдои забон дар нутк мебошад.

Характеристикаи умумии муносибати синтагматикй аз инхо иборат:

1. Муносибатдои синтагматикй функцияи асосии з а б о н —■ функцияи коммуникативиро амалй мегардонад. Дар натичаи да- мин гуна муносибат чумла ба амал меояд, ки вай ифодакунан- даи ахбор аст. Муносибати синтагматикй дамон муносибатест, ки ба туфайли он забон функцияи алокаи байни одамондо адо мекунад.

2. Муносибати синтагматикй, чи хеле ки доло лингвистика муайян кардааст, аз муносибати парадигматики пештар ба амал омадааст. Соссюр низ кайд карда буд, ки фактдои нутк аз ф а к т ­дои забонй кадимтаранд. Муносибатдои синтагматикй парадиг- матнкаро ба амал меоварад. Пайдоиш ва инкишофи парадигма дар навбати худ муносибатдои синтагматикиро «бой» м егар­донад, яъне бо як колаби синтагматика мафдумдои гуногунро ифода кардан мумкин мегардад: Ман китоб мехонам. Ман га­зета мехарам. Ман журнал мегирам... Дар ин мисолдо маънои семантикии чумладо гуногун бошад дам, маънои грамматикии ондо умумй аст. Парадигма чй андоза бой бошад, муносибати синтагматикй дамон дарача функцияи худро хуб адо мекунад, зеро бо як колаб чандин маъноро ифода кардан мумкин м е ­гардад.

3. Муносибат дар синтагматика дамчун муносибати элемента конкретй (масалан, калимаи конкрет) фадмида нашуда, балки дамчун муносибати гуруд (класси калимахо) фадмида м еш а­вад. Аз ин чидат ин додиса ба тадкикоти синтаксисй монанд мебошад. Масалан, дар чумлаи «Ман китоб мехонам» дойр ба муносибати байни калимадои конкретй ман, китоб ва мехонам чизе нагуфта, балки дар бораи муносибати мубтадо, пуркунан- да ва хабар ва ё чонишин, исм ва феъл гап мезананд. ё ки вакте ки аъзои чумла мегуем, калимаи конкрет не, балки ф у н к ­цияи гуруди калимадо фадмида мешавад.

4. Х,ар як элемент дар чараёни нутк (дар синтагматика) ч ой ва мавкеи муайян дорад. Мавкеъ дам барои элемент дамчун аъзои ин ё он парадигма нидоят мудим аст. Мавкеи элемент ба функцияи он ва ба элементдои дигари забон вобаста мебошад.

Пасидам ва ё дар падлуи якдигар омадани водиддои чудо- гонаи забон низ конуну коидаи муайян дорад. Нависанда ва ё гуянда чй ходад ва чй тавр ходад, дамон хел фонема, морфема, калима ва чумларо чой дода наметавонад. Масалан, дар з а б о ­ни точикй, дар калимадои аслан точикй пас аз дамсадодои г, д, к, п, ч, ч ягон дамсадо омада наметавонад. Мисол: Сангин, к о - док, дароз, каду, гардан, бодом, лашкар, пагод, падар, парчам, парчин, чома, чилав...

ё ки дамсадои «л» тандо пеш аз дамсадодои м, ф, х, т, ч, ва пас аз «д» омада метавонаду халос. Мисол: пилта, калтак,

калта, калхот, илмак, дулма, дулча ва райра. Ин конун аст ва онро касе тагьир дода наметавонад. Айнан хамин ходисаро бо калимадо низ мушохида кардан мумкин аст, яъне ин ё он ка­лимаро бо хамаи калимахои дилхох алокаманд кардан мумкин нест. Пас маълум мешавад, ки дар алокамандй ва пасихам ома- дани вохидхои забон конунияти синтагматикии забон мавчуд аст.

Парадигма ва муносибати парадигматики. Мафхуми парадиг­ма ба мафхуми мавкеъ сахт алокаманд аст. Х,ар як вохиди за­бон парадигмаи худро дорад. Ч,амъи вариантхои ин ё он элемен­та забонй парадигма номида мешавад. Масалан, садоноки «и» дар забони точикй вобаста ба мавкеи худ гуногун талаффуз карда мешавад, вале он маъноро тарьир дода наметавонад. Х,а- маи вариантхои «и» парадигмаи хамин садонок номида меша­вад. Мисол: тир, кишлок, хирс, биринч, ирода, шодй ва райра. Ё ки тамоми садонокхо бо хусусиятхои худ аз хамсадохо фарк мекунанд ва парадигмаи худро ташкил медиханд. Морфемахо низ варианта худро доранд. Масалан, суффикси -чй, -гар, -гор, -ор, -вар, -вор исми шахе месозанд. Мисол: колхозчй, коргар, охангар, омузгор, парастор, шиновар, диловар ва райра. Онхо як парадигмаро ташкил медиханд. Дар он чое, ки вариант хает, парадигма шуда метавонд. Ба парадигмаи лексики калимахои антонимй, гуруххои тематики, синонимиро мисол гирифтан мум­кин аст, зеро онхо хам нисбат ба якдигар вариант шуморида мешаванд: руй, рух, ситора, рухсора, лико, ораз, шакл, намуд, шамоил... Парадигма ва синтагма дар алокамандй вучуд до­ранд. Масалан, дар ташаккули нутк гуянда ва ё нависанда во­хидхои чудогонаи лозимиро интихоб мекунад, яъне яке аз ва­риантхои парадигмаро маъкул мешуморад. Вале кор бо ин та- мом намешавад, у бояд чизи интихоб кардаашро аз руи конуну коидаи забон ба тартиби муайян чо ба ч,о кунад. Ана хамин бо тартиби муайян чой гирифтани элементхои забон хусусияти синтагматикии забон аст. Маълум мешавад, ки байни парадиг- маву синтагма алокаи зич мушохида мешавад. Факат дар ха­мин холат нутк шакли муайян мегирад ва ба шунавандаю хо- нанда фахмо мегардад.

Баъзан морфологияро ба парадигматика ва синтаксисро ба синтагматика нисбат медиханд ва таъкид мекунанд, ки гуё дар морфология муносибати синтагматикй ва дар синтаксис муно­сибати парадигматики дида намешавад. Ин дуруст нест, зеро калимахои ин ё он чумларо мувофики хохиши худ бо кадом тарзу усул ва бо хар гуна тартиб гузошта наметавонем. Маса­лан, на хамаи вариантхои чумлахои зер ба нормаи забони ада­бии хозираи точик мувофикат мекунанд:

1. Баррачаяки сиёхак бозикунон аз куча гузашт.2. Баррачаяки сиёхак аз куча бозикунон гузашт.3. Аз куча баррачаяки сиёхак бозикунон гузашт.4. Бозикунон аз куча баррачаяки сиёхак гузашт.

5. Сиёдак баррачаяк аз куча бозикунон гузашт.6. Баррачаяк аз куча бозикунон сиёдак гузашт.7. Сиёдак аз куча баррачаяк бозикунон гузашт...Аз мисолдо вариатдои 5, 6, 7 ба забонй адабй мувофикат

намекунанд, бинобар ин галатанд.Дар ташаккули чумла дамаи кабатдои забон иштирок меку­

над. Чумла аз калимадои мустакили маънодор (дусусияти лек­сикй), шакли муайяндошта (хусусияти морфологй), бо дам ало- кадошта (хусусияти синтаксисй) таркиб меёбад. Чумла бояд интонацияи махсус дошта бошад, тагьири интонация чумларо дигар мекунад. Аз ин ру, дар синтаксис муносибати парадигма- тикй нест гуфтан галат аст. Агар ба мафдуми парадигма мач­муи вариантдои аз рун система алокаманди ин ё он водид ва ё категорияи забониро дохил кунем, пас аъзодои чумла ва худи чумладо дам парадигмаи худро доранд. Масалан, мубтадо. М уб­тадо дар забонй адабии дозираи точик бо исм, чонишиндои предметй, масдар ва дамаи диссадои нутки мустакили дигаре, ки хусусияти предметй пайдо кардаанд, ифода мешавад. Пас он калима ва ё диссадои нутке, ки ба вазифаи мубтадо меоянд, бо дамдигар парадигмаро ташкил медиданд. Ё ки як фикрро бо чандин вариантдои як чумла ифода кардан мумкин аст: Та- лаба мехонад, мехонд, ходад хонд, мехондагист, хонда бошад, хонда истодагист ва гайра. Ин чумладо низ ба якдигар пара­дигмаро ташкил медиданд. Чои калимадои ин ё сн чумларо тагьир дода, вариантдои гуногуни он чумларо месозем, ки як фикрро ифода мекунанд. Дар ин дол дам парадигмаи синтакси­сй ба амал меояд. Ва нидоят чумлаи соддаю мураккаб дам ба якдигар даммаъно шуда парадигмаро ташкил медиданд: Бул- буле, ки дар шохи дарахт нишаста буд, парида рафт. Булбули дар шохи дарахт нишаста парида рафт.

Аз ин маълум мешавад, ки парадигмаи синтаксисй низ хеле мураккаб буда, тадкик ва омузиши ояндаро талаб мекунад.

ЗАБОН ВА ТАФ АККУР

Муносибати забону тафаккур на тандо масъалаи мудимми за­боншиносй, балки психология, мантик ва философия дам ме­бошад. Ба ин ма-съала датто олимони намоёни математика, фи­зика ва тиб низ диккат кардаанд.

Алокаи байни забон, фикр ва дакикати объективиро аз ка­дим меомузанд. Акидаи як шуморидани забону тафаккур ва бо дам алока надоштани ондо чой дорад. Вале аксар алокаи он- доро эътироф мекунанд. Гумбольдт забону тафаккурро як ме- шуморад. У гуфта буд: «Забонй халк руди халк аст, руди халк забонй уст, бинобар он ягон чизи чунин айният доштаи дигар- ро тасаввур кардан душвор аст». Ин акидаро забоншиноси ан- глис Макс Мюллер низ дастгирй намуда, забону тафаккурро

«... факат ду ном барои як чиз» номида буд. Забоншиноси Аме­рика Блумфильд низ ин фикрро тарафдорй намуда чунин гуфта буд: «Тафаккур айни хамон чизест мисли гуфтугуй бо худ».

Соссюр ягонагии онхоро таъкид намуда, баробари ин онхо- ро фарк мекард. У забонро ба фикре монанд кардааст, ки дар шакл и материяи садодор ифода гардидааст. ё ки у «Фикрро ба руи когаз, овозро ба пушти он монанд намуда, таъкид кар­дааст, ки руи когазро то пушти онро набурред, буридан мумкин нест. Мисли хамин дар забон дам фикрро аз овоз ва овозро аз фикр чудо кардан мумкин нест. Инро танхо бо рохи абстракция ба чо овардан мумкин аст». Соссюр забону фикрро назариявй аз хам чудо намудааст, вале амалан фикрро як кисми забон (руи когаз) номидааст. Август Шлейхер бошад, онх,оро шаклу мундарича номидааст. Забоншиноси француз Эмиль Бенвенист Шлейхерро пайравй кардааст. Ба фикри у, забон на танхо шак- ли шартии баёни фикр, балки шарти амалии он аст.

Математики француз Ж ак Адмар байни забону фикр хеч гу- на муносибатро намебинад. Физики машхур А. Эйнштейн низ дар хамин акида аст. Дар фикркунии ман калима хеч гуна роль намебозад,— мегуяд у. Забоншинос Томсон А. И., физиолог Се­ченов И. М., психолог Рубинштейн С. Л. хам хамин гуна акида Доранд.

Ба фикри Маркс ва Энгельс, «агар шаклу мохияти чизхо пурра ва бевосита ба хам мувофик меафтоданд,. он гох хама гу­на илм зиёдатй мебуд». Маркс ва Энгельс «забонро чун элемен­та асосии тафаккур, элементе, ки дар он хакикати (хаёти) фикр ифода ёфтааст» муайян кардаанд.

Забоншиносии советй инро ба рохбарй гирифта ин масъала- ро хал намудааст. Забоншиноси советй Мещанинов И. И. дар хусуси муносибати забону тафаккур чунин гуфтааст: «Айният не, балки ягонагии диалектики забону тафаккурро бо хам мут- тахид менамояд». Ин ягонагй хам умумият ва хам фарку мубо- ризаи байни онхоро мефахмонад.

Дар илмхои фалсафа, мантик, психология ва забоншиноси ба истилохи шуур ва тафаккур дучор мешавем ва аксар муно­сибати забонро бо онхо нишон медиханд.

Тамоми процесси инъикоси хастй ба воситаи системаи асаб ва майнаи сари одам ш у у р номида мешавад. Процесси инъ- икоси хастй дар шакли мафхум, мухокима ва хулосабарорй т а- ф а к к у р номида мешавад. Пас, тафаккур чузъ ва ё кисми асосии шуур будааст. Ба шуур ба гайр аз тафакк>р боз инъи­коси хастй дар шакли эмоция, эстетика, идрок ва хиссиёт низ дохил мешудааст.

Маркс таърифи фалсафии забонро чунин дода буд: «Забон хам мисли шуур кадимист... Забон ба мисли шуур мувофики за- рурати бевоситаи одамон ба гуфтугуй ба амал омадааст». Ин ба алокаи зичи забону шуур далолат мекунад. Вобаста ба ин мавзуъ чор масъаларо равшан кардан лозим аст:

1) Функцияи забон дар шуур,2) Функцияи шуур дар забон,3) Функцияи забон дар тафаккур,4) Функцияи тафаккур дар забон.Забон хамчун олоти ташаккули шуур хизмат мекунад. Ш у­

ур бе забон, бе калимадои он номаълум мемонад. Хизмати дув- вумини забон нисбат ба шуур он аст, ки шуур тандо ба воситаи забон ифода мегардад. Мундаричаи шуури чамъият ба воситаи калима ва сохти грамматикии забон ба кайд гирифта мешавад ва инчунин ифода мегардад. Истифодаи забон дар нутк мунда- рича ва фаъолияти шуурро хам ба шунавандагону хонандагон ва хам ба худи муаллиф ошкор менамояд. Аз ин ру, забон шар- ти фадмиши фаъолияти шуури худ мегардад. Пас забон воси­таи назорат аз болои шуури худ хам шуда метавонад.

Шуур дам дар инкишофи забон роли багоят калон мебозад. Шуур, фаъолият ва тараккиёти он яке аз шартдои асосй дар тагьир ва инкишофи системаи лексикй-семантикии забон мебо­шад. Он тагьироте, ки дар шуур ба вучуд меояд, датман ба за­бон таъсир мерасонад. Шуур шарт ва сабаби асосии инкишофи нутк ё ин ки чидати амалии забон мебошад. Худи меданизми забон хусусияти инерция (пешравй) надорад, дамаи он вобаста ба шуур мебошад. Дар шаклгирии услубдои забону нутк дам роли шуур нидоят калон аст. Тайр аз ин худи фаъолияти нутк- кунй ба шуур вобаста мебошад. Интихоби элементдои (водид­дои) забон, алокаи байни ондо, мантикию гайримантикй буда- ни нутк, мувофикати шаклу мундарича ва гайра низ ба кори шуур вобаста аст. Аз хамаи ин маълум мешавад, ки забону шу­ур бо дам алокаи зич дошта, ба якдигар ёрй мерасонидаанд.

Сабаби бештар ба масъалаи забону тафаккур диккат дода­ни олимон, аз як тараф, таъсири чараёни мантикй-грамматикй бошад, аз тарафи дигар як шуморидани маънои калима бо маф­хум мебошад. Чунин фадмиш яктарафа аст, зеро фаъолияти шуур тандо бо мафхум ифода намеёбад. Албатта, роли забон дар пайдоиш ва ташаккули фикр хеле калон аст.

Вазифаи аввалин ва асосии забон иштироки он дар ташак­кули фикр мебошад. Тафаккур дамчун инъикоси чамъбасткунан- даи дастй дар шуур ба калимаю чумла дамеша мудточ аст, зеро бе калимаю чумла ва мудокима, на хулосабарорй ва на маф- дум ба ахмал меояд. Инро аз чидати назариявию фалсафй Марк­су Энгельс нишон дода бошанд, аз чидати физиологии фаъоли­яти дарачаи олии асаб Павлов И. П. нишон додааст.

Забон фикрро ба шакл дароварда, дар бораи он информация медидад, яъне муносибати дамдигариро мумкин мегардонад. Шунавандаю хонанда дар хусуси фаъолияти фикрии муаллиф танхо бо ёрии воситахои забонй маълумот мегирад ва он фикр­ро баркарор мекунад, вале кисме аз онро гум ва омехта ме­кунад.

Вазифаи сеюмини забон азнавбаркароркунии фикри хонан-

даю шунаванда аз руи чизи хонда ва шунидааш мебошад. Ха­мин тарик, забон дар ташаккул, ифода ва азнавбаркароркунии фикр роли мухим бозида, ба инсон имкон медихад, ки хастиро (чахонро) пурра ва чукур донад, дар бораи он информацияи пурра ва дуруст гирад. Дар ин холат забон чун воситаи дарк- куни хизмат мекунад.

Роли тафаккур хам дар забон ва инкишофи он кам нест. Ва­ле ин масъала то хол ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Холо диккати лингвистхо, психологхо, физиологхо ва мантикши- носон ба ин масъалаи мухим нигаронида шудааст. ,

Яке аз функцияхои тафаккур чун аломат истифода шудани вохидхои забон мебошад. Аломатхои забонй ягонагии талаффу- зу маъно ва ягонагии материалию идеалй доранд. Чихати иде- алии аломат (знак) барои он вучуд дорад, амал мекунад, ама- лиёт дорад ва инкишоф меёбад, ки фикри инсон вучуд дорад, амалиёт дорад ва тараккй мекунад, дар маънои аломатхо ба кайд гирифта мешавад. Фикр шарт ва заминаи асосии вазифа- дории аломатхои забонй дар мохияти аломатнокии онхо мебо­шад.

Тафаккур воситаи асосии инкишофи системаи маънохои лек­сики ва грамматикист. Хама гуна калимахои сермаъно низ на- тичаи инкишофи фикр аст. Терминхо бошанд, бевосита ба маф- хум алокаманд мебошанд. Тафаккур чун воситаи инкишофи се­мантика кушод ва сахех хизмат мекунад. 'Вале роли тафаккур дар инкишофу тараккиёти маънои грамматикй, гуфтан мумкин аст, ноаён, пушида аст. Масалан, олимону шоирон калимаро

тагир дода мефахманд, ки чй ходиса руй медихад, ба калима чй тагьироти маъной руй дод. Вале инро дар хусуси маънои грамматикй гуфтан мумкин нест. Ба маънои граматикй шахси алохида назорат карда наметавонад. Маънои грамматикй на- тичаи абстракцияи фикр (аслан фикри чамъият) мебошад. Маъ­нои грамматикй натичаи хулосабарории амалй-стихиявии маъ­нои лексикй мебошад.

Райр аз ин тафаккур дар интихоби вохидхои забон барои нутк ёрии калон расонида, чун восита хизмат мекунад. Гуянда Хама гуна калима ва ё модели чумларо истифода набурда, фа- кат хамонашро интихоб мекунад, ки фикр онро талаб кардааст. Пас тафаккур ба ташаккул ва бандубасти нутк назорат ме- кардааст. Ин гуна назорат чй андоза катъй бошад, нутк хамон дарача аник ва ифоданок мешавад.

Аз гуфтахои боло маълум шуд, ки маънои забонй хамчун мундаричаи вохиди забон ба ду гурух — маънои лексикй ва грамматикй чудо мешавад. Инхо ба куллй аз хам фарк меку­нанд. Фарки онхо ин аст, ки маънои лексикй бо калимаи чу­догона (баъзан гурухи калимахо — синонимхо) вобаста бошад,. маънои грамматикй на ба калимаи чудогона ва ё гурухи кали­махо, балки умуман ба забон вобаста мебошад. Хама гуна маъ­нои лексикй ба воситаи маънои умумии грамматикй зохир ме-

шавад. Пас, маънои грамматикй воситаи пешниходкунандаи маънои лексики мебошад.

Маънои грамматикй чун мафхуми умумигардида ва асосй барои тамоми аъзоёни чамъият хатмй мебошад, вале дарачаи истифодаи маънои лексикй гуногун буда, ба дониши махсус, ба лугатдонй ва инчунин ба шиносой бо услубхои гуногуни забон вобаста мебошад. Вариантнокй ва чихати синонимии маънои лексикй нисбат ба маънои грамматикй хеле васеъ ва гуногун аст. Ба лексикй ва грамматикй чудо кардани маънои забонй нишонаи алокаи зич доштани онхо мебошад.

Калимахо маънои аслй ва мачозй доранд. Маъно ва пайдо- иши баъзе калимахоро муайян карда шавад, гурухи дигарро му­айян намудан аз имкон берун аст. Калимахо хусусияти сермаъ- ной дошта бошанд, категорияхои грамматикй, ки ифодакунан- даи маънои грамматикй мебошанд, хусусияти универсалй до ­ранд, ки онро дар аксари забонхои дуньё мебинем.

Дар забон на танхо истилоххо якмаъно мешаванд, балки ка- лимахои мукаррарй хам ин гуна хусусият доранд. Албатта, ин гуна калимахо нисбат ба калимахои сермаъно камтарапд.

ЗАБОН ВА ЧАМ ЪИ ЯТ

Забон бо чамъият, бо сохибони худ алокаи зич дорад, зеро вай ба туфайли чамъият вучуд дорад. Ч,амъият хам бе забон вучуд надорад, яъне чамъияти безабон намешавад. Забону чамъият дар як вакт ба амал омадаанд ва яке аз омилхои пай- доиши инсон ба шумор мераванд.

Муносибати забону чамъият яке аз масъалахои мураккаб ва гуногунпахлуи илми забоншиносй мебошад. Ин мавзуъ масъ­алахои гуногунро дар бар мегирад. Ба он масъалахои табиат ва мохияти ичтимоии забони инсоният, сабабхои чамъиятии пай- доиш ва инкишофи забон, забон ва шаклхои умумияти таъри- хии одамон, сабабхои ичтимоии ташаккули забони адабй ва меъёри он, сабаби ичтимоии фарки структурии забонхо, функ- цияхои услубхои забон, таъсири шууронаю максадноки чамъ­ият ба забон, вобастагии чамъият аз забон ва гайрахо дохил мешавад.

Аз руи табиати худ забон чамъиятй мебошад. Ба ин хам вазифа, хам роль ва хам талабот ба он шаходат медихад, ак­сари забоншиносон ба чамъият чун воситаи алока хизмат на- мудани з а б ^ р о нишон медиханд. Х,атто забоншиносони идеалист ва философхо аз кабили Гумбольдт, Гегель, Сепир ва Уорф ба чамъият чун воситаи муносибат хизмат кардани забонро кайд кардаанд. Аксари забоншиносони советй дар хамин акидаанд. Ба фикри онхо, функцияи муносибат вазифаи марказй ва ав- валиндарачаи забон мебошад ва ин вазифа дар адои функцияхои дигари забон аз кабили таъсиррасонй, ахбор додан, ба шакл

даровардану ифода намудани фикр ёрй мерасонад, зеро муно­сибати байни одамон намебуд, ифодаи фикр дам зарурат на- медошт. Фалсафаи марксиста роли халкунанда бозидани муно­сибати меднатии одамонро дар ташаккул ва тараккиёти забон кайд мекунад.

Муносибати забону чамъият яке аз масъалахои асосии на­зарияи забоншиносй буда, онро социолингвистика меомузад.

Забон ва фаъолияти нутккунй. Забонро бе фаъолияти нутк- кунй тасаввур кардан мумкин нест, зеро он дар натичаи нутк такмил меёбад, тараккй мекунад. Забон натичаи фаъолияти одамон мебошад. Фаъолияти нутккунй ду чихат дорад: а) ин- дивидуалй-психикй ва б) объективй-ичтимой. Фаъолияти нутк­кунй пеш аз хама муносибати одамон ба дамдигар ба воситаи забон мебошад ё ки амали (акти) коммуникативист. Ин ама- лиёт бештар дар шакли диалог ба амал меояд.

Амалиёти нутк ва кобилияти забондонии гуянда хусусияти психофизики дорад, вале ин нишонаи индивидуалй будани фаъ­олияти нутккуниро намефадмонад, зеро вай мохиятан чамъиятй аст. Забон компонента асосии нутккунист. Нутк структураи му­айян дорад, ки вай хоси чамъият мебошад. Одамон барои сухан- донии худро нишон додан ва ё забонро аз нав баркарор кардан не, балки барои ифодаи ахбори гайризабонй ran мезананд. Ондо воситадои забониро барои ифодаи фикр, диссиёт истифода ме- баранд ва баробари ин ба шаклу тарздои ифода низ диккат ме- диханд.

Дузабонй, Дузабонй низ психофизики ва ичтимой мебошад. Алокадои забонй, омезиши забондо ва муносибати забондо яке аз шартдои инкишофи забондо мебошад. Дузабонй (билинг-

Шсе аз шаклдои инкишофи забондо дар забоншиносии на- чои мудимро ишгол мекунад. Дарачаи азхудкунии за- ногун мешавад, дарачаи олии он забонй дуюмро забонй донистани (шуморидани) гуянда мебошад. Билингвизм

лотинй буда, аз ду чузъ — би (ду) ва лингуа (забон) ёфтааст ва маънояш дузабонй мебошад. Агар шахси чудогона ду забонро донад, билингвизми индивидуалй ва ^агар

гуруди одамон бо ду забон ran зананд, билингвизми умумй ме­номанд.

Дузабонй ва шаклдои он ба шароити конкретй-таърихии та­раккиёти халкдо ва сохти ичтимой-иктисодн ва маданй-сиёсии ондо вобаста мебошад. Х,аминро дам бояд кайд кард, ки на тан­до шахсони чудогона, балки табакадои гуногуни чамъиятй ва датто халкдои чудогона хусусияти дузабонй пайдо карда мета- вонанд. Дар ин холат билингвизми пурра ва ё миллй мегуянд. Дузабонй ба хамаи даврахо хос бошад хам, дар давраи Тачад- дуд инкишоф меёбад, зеро дар ин давра забонхои нав^ба нав маълум мешавад ва инчунин баъзе забондои адабй-китоби функ- цияхои махсусро (ба чо овардани ибодат, корхои давлати, фаъ­олияти илмй ва гайра) адо менамуданд. Ин забондо вазифаи

байналмиллалиро адо менамуданд. Дар Шарк, забонхои арабй, форси ва хитой, дар Европа лотинй, дар як катор халкхои сла­вян славянин динй (церковнославянский) хамин гуна вазифа доштанд. Дар аввалхо дузабонй махдудияти ичтимой дошт, зе­ро баъзе намояндагони синфхои доро, инчунин намояндагони дин, дипломатхо, олимон ду забонро медонистанду халос.

Дузабонй дар замони мо шакли умумй гирифтааст. Ин ходи- саро дар байни халкхои Америкаи лотинй, дар Бельгия, Швей­цария, Англия, Франция, Америка, Хиндустон, мамлакатхои араб мушохида кардан мумкин аст. Дузабонй ба мамлакати мо низ хос аст. Аксарияти миллату халкияти мамлакати мо ба­робари забони модарии худ забони русиро низ медонанд, яъне дар мо билингвизми умумй мушохида мешавад.

Омузиши ходисаи дузабонй ва намудхои он шаходат меди­хад, ки дузабонй ду навъ мешавад: иртиботй (контакта) ва гай- рицртиботй. Иртиботй дар холати якчоя, алокамандона зиндагй кардани ду халк ба вучуд меояд. Ин намуд устувор ва доимй буда, аз наел ба наел мегузарад ва яке аз асосхои омезиши з а ­бонхо мегардад. Ин навъи билингвизм ба республикаи мо хам хос аст, зеро дар территорияи он халкиятхои зиёде аз кабили бадахшонихо — шугнихо, рушонихо, ишкошимихо, язгуломихо, сарикулихо ва инчунин ягнобнхо ва кисман узбекхову киргизхо баробари забони модарии худ аз забони точикй истифода меба- ранд. Дар ин холат забони точикй функцияи байналмиллалиро адо мекунад. Албатта, намунаи барчастаи забони байналмилла- лй забонхои русй ва англией мебошад, чунки бо ин забонхо хал- ку миллатхои зиёде гуфтугу мекунанд.

Райринртиботй гуфта хамон ходисаро меноманд, ки забони халки дигарро махсусан меомузанд. Масалан, забонхои англией, испанй, немией, русй, французиро хамчун забонхои хусусияти умумичахонй дошта дар мактабхои мамлакатхои гуногун мео­музанд.

Вакте ки масъалаи дузабонй (билингвизм) ба амал меояд, забони модариро фарк ва аник кардан (дар холате ки хар ду забонро баробар медонанд) шарт аст, яъне кадоме аз забонхо забони модарй шуморида мешаванд. Забони модарй гуфта ха­мон забонро мегуянд, ки шахеи конкрет ва ё коллективи одамон онро ба дарачаи бояду шояд медонанд, бо он озод ва фаъолона ran мезананд, дар тамоми шароитхо (на танхо ran мезананду мефахманд, балки фикр мекунанд) бо он сухан мекунанд. З а ­бони модарй забонест, ки бо он хамеша дар хама гуна шароит фикрро ифода кардан мумкин аст. Агар ин ё он шахе ду ва ё зиёда забонро як хел донад, он гох забони модарй гуфта, за ­бони миллатро меноманд.

Дойр ба дузабонй ягонагии фикр нест. Баъзехо хамон вакт дузабонй мешуморанд, ки хар ду забонро озод ва пурра донед, вале ба фикри гурухи дигар, забони дуюмро донистан ва каму беш ran задан хам кифоя. Профессор Ханазаров К- X. ду тарз

фахмидани билингвизмро нишон медихад. Аз чихати лннгвистй гирем, хамон вакт дузабонй гуфтан мумкин аст, ки хар ду за­бонро озод ва пурра донед, аз нуктаи назари социолога бошад, як хел донистани хар ду забон шарт нест.

ЗАБОН ХДМЧУН НОРМАИ ИЧТИМОЙ — ТАЪРИХИ

Хар як забон дар даврахои гуногуни тараккиёти чамъият як меъёри муайян дорад. Албатта, фахмиши меъёр дар даврахои гуногун як хел нест. Нормаи забон танхо дар халкхое ба вучуд меояд, ки хат доранд. Нормаи забон хамчун ходисаи конкретй- таърихй дорой се хусусият мебошад: интихобй, устуворй ва хат­мй будан.

Нормаи забон аз забон он чизхоеро интихоб мекунад, ки ху­сусияти умумишавй дорад. Хусусияти интихобй нормаи забонро мураккаб, зиддиятнок ва инкишофьёбанда мегардонад. Баро­бари ин нормаи забон устувор аст, зеро вай дар майнаи хар як еохиби забон чой гирифтааст, аз ин ру умумист. Хамин хусуси­яти устуворист, ки нормаи забон аз наел ба наел мегузарад, ба замону макон ва мансабу дониши одамон нигох накарда, фаъо­лияти нутккунии онхоро муттахид мегардонад. Хамин устуво­рист, ки анъанахои забон нигох дошта мешаванд ва охиста ма­данияти нутк инкишоф меёбад.

Он конуну коидаи забоние, ки чамъият кабул кардааст, ду- руст буда, барои аъзоёнаш хатмй мебошад.

Хамин тарик, н о р м а и з а б о н й гуфта мачмуи хеле ус- тувори элементхои анъанавии системаи забонро меноманд, ки тачрибаи забонии чамъият таърихан онхоро чудо карда, дар худ мустахкам чой додааст.

Азбаски забон бисьёрвазифа аст, тачрибаи забонии чамъият, ки нормаи забон бо он мустахкам карда мешавад, якхела нест, нормаи забон ягона намешавад. Вай чунин намудх,о дорад: узус, забони адабй ва услуби забон.

Узус шакли мукаррарии мавчудият ва вазифадории забон мебошад. Ба ин тамоми на-въхои гуфтугуй ва хатто диалекту жаргон дохил мешавад.

Тагьири нормаи забон на танхо ба давру замон, балки ба ша- роити ичтимоии одамон низ вобаста мебошад. Инро дар холати мавчуд будани нормаи ягона хам мушохида кардан мумкин аст. Узус ва ё шакли мукаррарии забон дар диалектхои махаллй ва ичтимой хам аз хамдигар фарк мекунад, чунки шароити зисту зиндагонй хатман таъсир мерасонад. Аз ин ру, ду намуди диалектро — махаллй ва ичтимой, фдрк кардан шарт аст. Д иа­лектхои махаллй тамоми ахолии ин ё он территорияро муттахид мекунад, чихатхои овозй, лексикй ва грамматикии махсус дорад, вале диалектхои ичтимой бошад, системаи лексикии махсус дошта, гурухи муайяни одамонро дар бар мегирад.

Истифодаи чамъиятии забон пеш аз хама ба инкишофи нор­мам адабии он, ки бевосита ба инкишофи ичтимой-иктисодй ва маданй-сиёсии чамъият, инчунин ба амал омадани забонхои байналхалкии истифодаи махсус — илмй (аз кабили лотинй,

санскрит, арабй), динй (лотинй, забонй кадимаи юнонй, славянй ва арабй) алокаманд мебошад, вобастааст.

Дифференциацияи (фарки) ичтимоии забонхо ба мавчудияти вариантхои забон, хусусан таркиби лугавии он, ки ба табака, гуруд ва синфдои чамъиятй вобаста мебошад, алокаманд аст. Аз вариантдои забонй арго, жаргон ва забондои профессионалй хуб омухта шудаанд.

«Забондои» црофессионалй, албатта, забонй махсус набуда, ба истифодаи системаи лексикии калимадо, ки ин ё он табака ва ё гурудхои ичтимой (аз кабили мохигирон, шикорчиён, коси- бон...) истифода мебаранд, вобаста мебошад. Дар дакикат, на- мояндагони дар як касбу кор аз калимадои худи истифода ме­баранд, вале истифодаи он калимадо ба мавчудияти забонй мад- суси ондо далолат намекунад.

Жаргон дам ба гуруди ичтимоии одамони аз чидати истед- солот муттадид, дам якчоя вакт гузаронанда (аскарон, дониш- чуён, варзишгарон) дос мебошад. Аз жаргон синфдои чудогона низ истифода мебаранд. Масалан, дворяниндои рус дар одири асри XVIII забонй русиву французиро бо дам омехта карда ran мезаданд.

Бояд кайд кард, ки жаргон яке аз намуддои диалекти ичти­мой мебошад. Одатан диалектро ба ду гуруд — мадаллй ва ич­тимой, чудо мекунанд. Акидаи олимон дойр ба диалекти ичти­мой гуногун аст. Баъзан худи шакли мавчудияти забонро ди­алекти ичтимой номанд (Жирмунский В. М.), аксар ба он ж ар ­гон, арго ва «забонй шартй»-ро дохил мекунанд.

Вазифаи диалектдои ичтимой ба шадсоне, ки гуруди ичти­моии одамон ва ё гуруди касбиро ташкил медиданду манфиати касбй, ичтимой-табакагй, синну сол, маданй-эстетикй ондоро муттадид намудааст, чун воситаи муносибат хизмат мекунад. Диалектдои ичтимой дар заминаи забонй умумй (забонй адабй, диалектдои мадаллй, забонй умумихалкй) вучуд доранд ва ба он ёрй мерасонанд.

Ба диалектдои ичтимой индо дохил мешаванд:1) «Забондои» касбй, аниктараш системаи лексикии моди-

гирон, шикорчиён, кулолон, дуредгарон, музадузон, чармгарон ва касбдои дигар.

2) Забондои гуруди ё ки жаргон. Ба ин гуфтугуи хоси тала- багон, донишчуён, варзишгарон, аскарон дохил мешавад, ки ба коллективи чавонон хос аст.

3) Забондои шартии (арго) косибон— мардикорон, савдога- рон ва табакадои ба ондо наздик.

4) Жаргони (арго) каллобон, муртаддо.«Забондои» касбй воситаи ёргирасони забонй умуми (забо-

ни адабй ва диалекти мадаллй) мебошад. Дар даёт касб\ кор зиёд аст, дамаи онхо системаи лексикии ба худ хос доранд, ки ба намояндагони касбдои дигар аксар номафдум мебошад ва аз ин ру, ондо истифода намебаранд. Масалан, бадрнавардон ошпазро кок, занбуриасалпарварон занбурдои кори, асалдехро матка, дуредгарон калимахои искана, парма, пайтеша, шокулро- истифода мебаранд. Дехконон зиёда аз 30—40 навъи харбуза, зиёда аз 100 намуди ангурро фарк мекунанд ва дар яки ондо ном дорад.

Албатта, индо ба ном забон шуморида мешаванд, зеро як микдор калимахои хоси ин ё он касбу кор дар алодидагй беёрии калимадои умумиистеъмолй ва грамматика забонро ташкил дода наметавонанд.

Жаргони гуруди муайяни чавонон аз «забони» касбй фарки, калон дорад, чунки содибони жаргон ба мисли косибон барои ифодаи мафдумдои хоси худ калимаи чудогона надоранд. Со- дибони жаргон — чавонон, барои ифодаи мафдумдои чудогона аз калимадои умумиистеъмолй истифода мебаранд. Он калима- доро ба маънои аслиашон не, балки ба маънои мачозй кор ме- фармоянд. Дар ин дол калимадо хусусиятдои экспрессией ме- гиранд. Масалан, малах ва лой калимаи умумиистеъмолист ва маънои аслии ондоро дар як содиби забон медонад. Ин калима­до дар забони дуздон ба маънои пул кор фармуда мешавад. Д ар’ забони русй «ширман» дузди киса, «банщик» дузди вокзал, «майданщик» дузди поезд аст. Жаргон чизи сохта аст, ондоро содибонашон меофаранд.

Арго ё ки забони шартй гуфта системаи лексикии калимадо- ро меноманд, ки асосан ба максади пиндон, махфй нигод дош- тани сирри худ истифода мебаранд. Ин ба гуруди ё ки табакаи муайяни одамон хос аст, ки ондо бошуурона худро аз чамъият, аз дигарон чудо карда меистанд. Онро гуруди ночизи одамон дангоми ба даст даровардани ягон чиз берун аз хона, оила ба кор мебаранд. Аргоро бо максаддои гуногун — махфй нигод доштани машгулият ва ё касби худ (роддои истедсол), пиндон доштани максад дангоми оворагардй ё дар назди содиби хона ва ё нишон додани забондонии худ истифода мебаранд. Аз арго косибон — даммолон, дузандагон, одангарон, бофандагон, сарро- чон, танурсозон, шишагарон, духтурони дайвонот, аробакашон, андовачиён, рангуборчиён истифода мебаранд. Забони занону духтарон, мардону чавононро, ки дар байни халкхои гунргун1 кор фармуда мешавад, ба хамин гуруд дохил кардан мумкин аст-

Забони адабй д^р давраи забони халкият хам ба вучуд ома- да метавонад, вале асосан баъди пайдоиши миллат ба амал меояд. То пайдоиши миллат забони адабй дар он халкхое ба амал омадааст, ки таърихи дуру дароз дошта, содиби хату алиф- бо буданд ва инчунин халки тараккикарда шуморида мешуданд. Ба ин халкдои кадимаи хинд, юнон, араб, форсу точик, рус, гурчиву арманй ва райра мисол шуда метавонанд.

Забони адабй шакли таърихан кор кардашуда ва намунавии забони халкият ва ё миллат мебошад. Забони адабй хамчун шакли олии забон бо боигарии таркиби лугавй, бо сохти грам­матикии ба тартиб овардашудаву такмильёфта (албатта, бо конуну коидах,ои аники орфографию китобатй) ва инчунин бо системаи инкишофьёфтаи услубхо аз навъхои дигари забон фарк карда меистад. Вай аломатхо ва хусусиятхои бехтарини забони умумиро дар худ тачассум мекунад, бинобар он вазифа- аш муттахид намудани тамоми аъзоёни халкият ва ё миллат мебошад. Забони адабй хам инкишоф меёбад, тараккй мекунад, вале хусусияти умумиаш он аст, ки дар хамаи шароит ба та ­моми ахолй як хел, баробар хизмат мекунад Забони адабй до- рои аломатхои зерин аст:

1) Шакли хатмии хаттй. Ин дар забонхо як хел намешавад, вале хоху нохох забони адабиро ба вучуд меоварад.

2) Барои тамоми сохибони забон хатмй будани он. Нормаи забони адабй хусусияти умумй дорад, ки инро шаклхои дигари забон — вариантхои махаллй, ичтимой ва функционалй надо- ранд.

3) Забони адабй дар тамоми жанрхо як хел истифода ме­шавад.

Маълум аст, ки забони адабй хаттй мешавад, вале ин маъ­нои онро надорад, ки онхо як чизанд. Хама гуна чизи навишта- шуда забони адабй шуда наметавонад. Забони адабй дар ду шакл вучуд дорад: хаттй ва шифохй.

Забони адабй на танхо забони китобат (адабиёти бадей, тад- кикотхои илмй, газетаву журналхо), балки забони гуфтугуии ламояндагони муассисахои давлативу чамъиятй, мактабу театр, радиову телевизион мебошад. Аз забони адабии гуфтугуй дар зиндагиву маишат низ истифода мебаранд. Албатта, байни ин ду навъи забони адабй — хаттиву гуфтугуй, фарки услубиву струк- турй дида мешавад. Шакли хаттии он ба интихоби махсуси ка- лимах,о, грамматикаи сайкальёфта ва тартиби калимахо катъй риоя карданро талаб мекунад. Дар баъзе забонхо байни ин ду навъи забони адабй фарки чиддй мушохида нашавад, дар баъ- зеи дигараш (масалан, забонхои чехй, хитой, японй, хиндй, ара- бй) фарк калон аст.

Одатан забони адабиро бо диалект ва ё забони умумихалкй мукобил мегузоранд, зеро забони адабй нормаи хатмй ва катъй дорад. Ин норма устувор ва кухнапараст мебошад. Ба гуфтаи академик Щерба Л. В., «Мохияти забони адабй дар устуворй ва анъанавй будани он аст». Нормаи забони адабй ба узус, яъне истифодаи умумихалкии калимахо такья мекунад, ки онро кис­ми маълумотноки чамъият маъкул мешуморад. Вариантною! ба гуфтугуй бештар хос аст. Масалан, китобро //китоба ё ки рафта истодаем //рафсодем ва гайра.

Нормаи забони адабй бо тавассути осори адибон, ходимони

давлати, олимон, муалличон ба забонй умумихалки таъсир ме- расонад.

Азбаски нормаи забонй адабй бештар ба туфайли адибон~ ва асархои ондо ба чамъият ва забонй умумихалки мегузарад, баъзедо забонй адабй ва забонй асархои бадеиро як чиз мешу- моранд, ки дуруст нест, зеро дар забонй асархои бадей на тан­до нутки адабии ба норма даромада, балки услуби фардии худи- адиб, нутки кадрамонони асар, ки годо ба конуну коидадои^нор- чаи забонй адабй риоя намекунанд, мушодида мешавад. Райр- аз ин забонй адабй на тандо воситаи бадеии инъикоси даки- кати объективй ва таъсири эмоционалй расонанда, балки дам- чун воситаи муносибат дар даёти чамъиятй-сиёсй ва илмй ме­бошад. Баробари ин забонй адабй дар ташаккули услубдои гу- ногуни забон роли калон мебозад, ки онро дар содадои хеле гуногуни муомилот истифода мебаранд.

Услубдои забон ин навъдои коммуникативй ва функциона- лии нормаи забон мебошад. Услубдои забон аз нормаи забонй- адабй бо он фарк мекунад, ки вай хусусияти умумиистеъмолй надорад, баъзан аз конуну коидадои мукаррарии забон меба- рояд. Услуб низ баъди пайдоиши хат ба амал меояд, вай за- бони хаттиро бо гуфтугуй, нутки хаттию шифодиро бо дам му- кобил мегузорад. Пайдоиши забонй назм, гуфтугуй ва шевагй- дам ба услуб вобаста мебошад.

Дойр ба услубдои забон фикри ягона вучуд надорад, чунки олимон онро аз тарафдои гуногун тадкик намудаанд. Дар масъ­алаи услубдои забон Ломоносов, Винокур, Щерба, Шарл Бал- ли, Виноградов акидадои худро доранд. Ломоносов услубро ба жанрдои адабиёт вобаста карда бошад. Балли ва Винокур он­ро ба воситадои экспрессивии забон дар нутк алокаманд меку­нанд. Академик Щерба услубдои забонро ба истифодаи синони­мии калимадо вобаста намудааст. Виноградов дар зери мафду­ми услуб чидатдои функционалии системаи воситадои забониро мефадмад. Бояд кайд кард, ки дар яке аз ондо вобаста ба роди пешгирифтаи худ дак буданд, зеро воситадои мавриди тадкик интидоб намудаи ондо дар забон мавчуданд. Бо вучуди гуно- гунфикрй дар акидаи ин олимон ягонагй дам даст. Хамаи ондо, аз як тараф, услуби забону нуткро фарк, мекунанд, чунки на- муддо, типдо ва вариантдои материали забонй ва родхои исти­фодаи онро кайд намудаанд. Аз тарафи дигар, алокаи байни услубдои забон ва истифодаи воситадои забониро нишон до- даанд.

Холо чунин услубдои забонро кайд мекунанд: саноатй-техни- кй, илмй, бадей, коргузорй, чамъиятй-публицистй ва гуфтугуй- маишй. Виноградов В. В. ин услубдоро бо функциядои муноси­бат, ахбордихй ва таъсиррасонии забон алокаманд карда буд. Албатта, функцияи муносибат дар дамааш то андозае иштнрок дорад. Хар яке аз ин услубдои номбурда хусусияти хоси худро дорад ва бо он аз дигардояш фарк мекунад. Масалан, барои

услуби илмй калимадои ифодакунандаи мафхумхои семантикй' ва инчунин истилох,й ва колабхои чумлахое, ки алокаи манти- кии байни мухокимахоро катъй ифода карда тавонад, лозиманд.

Услубхои забон варианти структурй-функционалии забон ме- бошанд, ки ба намудхои фаъолияти ичтимой вобаста буда, бо ьнтихоби махсуси системаи устувор ва истифодаи материалхои забонй аз хамдигар фарк мекунанд. Услуб ходисаи структурй набуда, балки функдионалй мебошад, зеро бе ин услуби забон вучуд надорад.

Х,оло дар забоншиноси асосан ба услубхои хаттию гуфтугуй ва бадеию илмй диккат медиханд.

Услуби хаттй ва гуфтугуй. Маълум аст, ки забон воситаи умумй ва ягонаи алокаи байни одамон мебошад. Забон чун во­ситаи алок,а дар фаъолияти гуногунсохаи одамон хизмат меку­над ва баробари ин вобаста ба замону шароит то андозае ба тагьирот дучор мешавад. Он забонхое, ки шакли хаттй доранд, бо осонй фарки байни забони хаттиву гуфтугуиро хис мекунанд. Дойр ба фарк,и байни ин ду намуди забон олимону нависандагон фикрхои ачоиб гуфтаанд. Масалан, Бернард Шоу гуфтааст, ки «Калимаи да (ха) 50 ва калимаи не (нет) 500 тарзи ифода до­рад, вале мо онро як хел менависем». Ё ин ки нависандаи итальянй Эдмондо фарки забони гуфтугуй ва хаттиро ба рох хаштану давидан нисбат додааст. Пас маълум мешавад, ки ин ду услуби баёни фикр аз хам фарки калон доштааст. Д ар гуф­тугуй роли интонация нихоят калон аст. Барои услуби гуфту­гуй аломатхои зерин характерноканд:

1. Вобаста ба шароит хеле фаровон истифода бурдан аз ин­тонация,

2. Нисбат ба тобеият аз конструкцияи пайваст васеъ истифо­да бурдан.

3. Зиёд истифода шудани чумлахои нопурра.4. Ба маънои махсус кор фармудани баъзе калимахо.5. Баъзан аз имову ишора, аз шеваю лахча ва хатто жаргон

истифода бурдан ва гайра.Барои услуби хаттй аломатхои зерин хосанд:1. Бо тартиби катъй ва мантикан дуруст накл ва ё баён кар­

дан.2 . Аз алокаи пайвасту тобеъ бисьёр истифода бурдан.3. Хеле аник фарк кунонидани воситахои лексикй (масалан,

синонимхо).4. Ба анъанаи пешинаи забон (кадима) вобаста будан ва

гайра.Ин аломатх,ое, ки ба ин ё он услуб нисбат дода шуд, факат

хоси яке аз онхо набуда, дар хар ду услуб хам мушохида ме­шавад, танхо дар яке зиёдтару дар дуюмй камтар, бинобар ин онхо нисбианд. Вобаста ба шароит ва давру замон ин услубхо ба хам таъсир мерасонанд, зеро онхо услубхои гуногуни як за­бон мебошанд.

Услуби бадей ва илмй. Забони асархои илмй ва хам забони адабиёти бадей то андозае аз хам фарк; мекунанд, Максади хам илм ва х,ам санъат, аз чумла асари бадей, донистан ва аз худ кардани хастй, табиат ва одамизод бошад хам, онро бо рох ва воситахои гуногун ба даст меоранд. Забон барои адабиёт на танхо воситаи ифода (мисли илм), балки материалест, ки бо тарзи махсус баён ва ифода мегардад. Дар асархои бадей об- разхо ва маънои мачозии калимахо васеъ истифода мешавад ва дар ин холат пеш аз хама чй гуна функцияро адо намудани образ ба хисоб гирифта мешавад. Сахех ва возех ифода кардан- ро Пушкин ба хар ду услуб хам ба забони илмй ва хам бадей хос медонад, вале ифоданокй ва образнокй бештар хоси забони бадей мебошад. Барои услуб кадом ва чй гуна функцияро адо намудани образнокй мухим мебошад, зеро онро да,р услубхои

гуногун мушохида кардан мумкин аст.Терминхо (истилоххо) дар услуби асархои илмй як маъноро

ифода мекунанд, вале онхо дар асархои бадей чанд маъно ва Хатто ба маънои мачозй омада метавонанд. Баъзан вобаста ба услуб ин ё он калима хам ба мафхуми термин ва хам ба маъ­нои умумихалкй омада метавонад. Дар чой гирифтани калимахо дар чумла, истифодаи калимахои ба маънои мачозй омада, ис- тифодаи санъатхои бадей ва маънавй низ байни ин услубхо -фарки калон мушохида мешавад. Дар услуби адабиёти бадей ис­тифодаи нутки айнан ва мазмунан наклшуда хеле фаровон бо­шад, дар услуби илмй ба чои он иктибос бештар истифода бур­да мешавад.

Хамин тарик, услуби забонй ин навъхои забони умумихалки- ест, ки таърихан ба амал омада, мачмуи муайяни аломатхои забониро дар бар мегирад. Баъзе аз ин аломатхо хоси ин ё он услуб бошад, баъзеи дигараш ба хамаи услубхо хос мебошад.

Аз гуфтахои боло чунин хулоса баровардан мумкин аст:1. Услубхои забонро инкор кардан мумкин нест, зеро мав-

чудияти онхоро функцияи коммуникативии забон ва таърихи он нишон медихад.

2. Ин ё он категорияи услубй вобаста ба услубхои забон маъ- нохои гуногунро ифода карда метавонад.

3. Услубхои забонро бо жанрхои адабиёти бадей (хикоя, ро­ман, очерк, назму наср) ва ё бо услубхои нависандагони чудо- гона омехта кардан нашояд. Чор услуби забон — хаттй ва гуф­тугуй, илмй ва бадеиро фарк кардан лозим аст.

4. Услубхои забон вобаста ба в акту замон ва шароит ин­чунин забони конкрет тагьир меёбанд.

5. Мавчудияти услубхои забон забони умумихалкиро инкор накарда, балки дар заминаи забони умумихалкй вучуд доштани онхоро нишон медихад. Хар яке аз услубхои забон хамчун навъи чудогонаи забони умумихалкй намоён мегардад.

Хаминро бояд кайд кард, ки услубхои забон мувофики ко- нуни дохилии забон инкишоф ва тагьир меёбад. Таърихи услуб-

хои забонро аз таърихи забони умумихалкй чудо омухтан л1Ум~ кин нест, зеро забони умумихалкй манбаъ ва асоси услубхои забон мебошад.

УМУМИЯТИ ИЧТИМОЙ ВА ШАКЛХ.ОИ ЧАМЪИЯТИИ З А Б О Н * 0

Забон ба чамъият хос аст. Мавчудият ва инкишофу тзРак" киёти забон бо таърихи чамъият, бо умумияти ичтимоии од^мон вобаста аст. Намуддои умумияти одамон ин кавм (авлод), ка‘ била, халкият ва миллат мебошад. Хар яке аз ин намудд£> за ­бонхои ба худ хос доранд ва он забондо бо хусусиятдои хуД 33 дам фарк мекунанд.

К,авму кабила асосан ба чамъияти ибтидой тааллук доРаД- Маълум аст, ки дар чамъияти ибтидой синфдо мавчуд набуд1анд’ аз ин ру, диалект ва ё жаргоне, ки ба синфдо хосанд, дар ин давра мушодида намешаванд. Вале дар ин давра забони ка_ лонсолону чавонон ва ё занону мардон бо баъзе аломатдои ХУД аз хам фарк мекард. Чунин додисаро олимон дар забони х алк" дои кафомондаи Африка низ мушодида кардаанд. М асалан, ДаР Maca ном мадалли Африкаи Шаркй мардон ба талаффузи б аъзе чиздо дукук доранд, вале чавонон дак надоранд ва ё б а р акс- Маросими гузариш, яъне дукукдор шудан бо тантана кайд ^ар- да мешавад. Чунин додисаро дар гуфтугуй мардону занон хам мушодида кардан мумкин аст. Масалан, дар забони чикЯгаи Боливия мардон ба аввали бисьёр исмдо садонок ва ё х,амС^Л° илова мекунанд: и-пис -чубдаст, у-тамокас -саг, н-онеис -оДам, вале занон бе ин гуна илова пис, тамокас, онеис талафф уз ме" кунанд. Албатта, ин гуна фаркдо мавчудияти забони чудоГона доштани ондоро нишон намедидад.

Дар аввалдои чамъияти ибтидой кавмдо аз руи з а р у Р ати зиндагй аз хам чудо мешуданд ва дар натича кавмдои хеле зи­ёде ба амал меоянд ва ин ба забон то андозае таъсир мерасо^ад, яъне забони аввалини кавм дар натичаи чудо шуда муст^кил зиндагй кардан тагьир меёбад. Агар кавмдои чудошуда дар 0 ло- камандй зиндагй кунанд, забони кабиларо ба вучуд меор>анД ва агар аз дам канда шуда,'мустакилона умр ба cap б а р анД- забондои чудогона ба амал меояд. Умумияти одамоне, ки д а р як территория зиндагй мекунанд, бо як забон ran мезананд ва ДаР байни ондо муносибати хочагй вучуд дорад, кабила меном^ВД- Аломати асосии ондо дамхунии тамоми аъзоён буд. Дар да мин вакт забондои хеш пайдо мешавад. Хангоми бо дам м у т т з хиА гардидани кавмдои дамдун ва ба амал омадани забони ум У М1! забони аввалини ондо диалектдои як забони умумиро ба хс?тиР меорад. Бояд кайд кард, ки кабиладо дам аз руи зарурат^ аз Дам чудо шуда, забондои чудогонаро ба вучуд меоваранд.

Дар охирдои чамъияти ибтидой бо дам муттадид шудани ка" биладои хеш ба назар мерасад ва дар натича иттифоки к ^ и -

ладо ба амал меояд ва ин ба гуфтаи Энгельс асоси ба вучуд омадани халкият мегардад. Фарки забонй кавму кабиларо чу- нин шард додан мумкин аст:

1. Дар давраи кавм забон чун воситаи муносибат тандо ба як кавм хизмат кунад, дар давраи кабила вай ба кабила ва ё иттифоки кабиладо хизмат кардааст.

2. Дар давраи кавм забон таркиби лугавии ночиз ва грам- матикаи оддиву содда дошта бошад, дар давраи дуюм хеле ин- кишоф ёфтани ондо ба чашм мерасад.

3. Да,р давраи якум забондои зиёд (аксари забондои дозира) пайдо шуда бошад, дар одирдои давраи дуюм кам шудани мик- дори забондо мушодида мешавад.

4. Дар давраи якум диалектдои мадаллй мушодида намеша- вад, дар охирдои давраи дуюм, яъне дар давраи забонй кабила чунин диалектдо ба амал меоянд.

5. Ба давраи забонй кавм аз як забон ба амал омадани за- бони зиёде хос бошад, ба давраи забонй кабила муттадид гар­дидани забондо ва кам шудани шумораи ондо хос аст.

Забонй халкият. Пароканда шудани чамъияти ибтидой, ба амал омадани моликияти хусусй ва давлат халкиятро ба вучуд меоварад. Яке аз роддои пайдоиши далкият ба дам муттадид гардидани кабиладои хеш ва датто бегона мебошад. Баъзе ка- биладои чудогона дам ба дарачаи халкият расиданашон мумкин аст.

Агар халкият бо роди якум — иттифоки кабиладо ба амал омада бошад асоси забонй умумиро забонй кабиладои хеш ва, албатта, яке аз кабиладо ташкил медидад. Ин забон ба тамоми адолй фадмо ва умумй мебошад. Халкият ва забонй юнонй бо дамин род ба амал омадааст.

Агар халкият бо роди дуюм — зуран якчоя кардани кабила­до ба амал ояд, забонй кабилаи зур асоси забонй халкият ме­гардад ва кабиладои дигари бегона ба он омезиш меёбанд. За- бони лотинй ба ин мисол шуда метавонад. Кабилаи лотиндо ка ­биладои дигарро зуран ба худ муттадид намуда, забонй худро асоси забонй халкият гардонидаанд.

Ба намуди сеюм — ба дарачаи забонй халкият расидани за- бони кабила, баъзе халкиятдои Кавказ ва забондои помирй ми- гол шуда метавонад.

Ба давраи забонй далкият диалектдои мадаллй ва инчунин «диалектдои синфию» жаргон хос аст. «Диалектдои синфй» ба куллй аз диалектдои мадаллй фарк мекунад, зеро он на сохти

'грамматики дораду на таркиби лугавй. Дар он як гуруд кали­мадои ба касбу кори он синф хос мушодида мешавад, ки вай забонро ташкил дода наметавонад.

Аломатдои асосии халкият — умумияти забон, территория, ягонагии маданият ва хислати маънавии одамон мебошад. За- бони халкият, чи хел ки кайд шуд, дар натичаи иттифоки каби-

^ладо ба амал меояд, бинобар он дар ин давра диалектдо зиёд

мушохида мешаванд. Яке аз онхо асоси забони халкият мегар­дад. Сабаби зиёд шудани диалектхо дар чамъияти феодалй сох­ти худи чамъият мебошад, зеро вай зиёдтар ба территорияхо чу­до мешавад. Забони халкият шакли адабй-хаттй дошта мета­вонад, вале чунин хам мешавад, ки забони бегона (лотинй, ара- бй) забони хаттии ин ё он халк мегардад.

Ба вучуд омадани давлат сабаби инкишоф, такмил, тараккй ва мукаммал гардидани забон ва махсусан ба тартиб дарома- дани хат гардид. Хат пеш аз чамъияти синфй хам мушохида мешуд, вале инкишофу такмили он ба давлату давлатдорй ало- каманд мебошад.

Такмили мунтазами истехсолот ва инкишофи савдо ба тарак- киёти забон таъсири калон расонид. Тайр аз ин инкишофи ада­биёт ва ба ин восита такмил ёфтани забони адабй ва инчунин ба амал омадани нашри китобхо низ ба инкишофу тараккиёти забон сабаб мегардад. Хулоса, забони халкият бо чунин аломат­хо аз даврахои дигари забон фарк мекунад:

1. Баробари ташаккули халкият забони умумй ва ягонаи хал­кият низ ба амал меояд. Вай хангоми омезиш галаба мекунад ва аз хисоби забони маглуб таркиби лугавии худро бой мегар­донад.

2. Забони халкият дар натичаи иттифоки забонхои кабилахои зиёди хеш ва инчунин ассимиляцияи забони кабилахои бегона ба амал меояд.

3. Забони ягонаи халкият агар ба дарачаи забони миллй на- расад, хангоми шикасти давлат диалектхои махаллии он асоси забонхои нави мустакил шуданаш мумкин аст.

4. Диалектхои махаллй дар натичаи чудо шудани террито- рияи забони халкият ва инчунин омезиши забони кабилахои бе­гона ба амал меояд. Дар давраи забони халкият диалектхои махаллй аз руи кабила не, балки территория ба амал меоянд.

5. «Диалектхои синфй» ва жаргон ба амал меояд.6 . Инкишофи истехсолот, давлат ва савдо кувваи пешбаран-

да, инкишофьёбанда ва такмилдихандаи забон мегардад.7. Хат ва адабиёт асоси инкишоф ва такмили забон ва ин­

чунин воситаи ба амал омадани забони адабй гардидааст.Забони миллй. Забони миллй ба пайдоиши худи миллат во-

баста аст. Миллат хангоми алокаи иктисодии одамони бисьёри аз руи умумияти территория, забон, шуурнокии миллй, ки дар ягонагии маданият ва хислату характери одамон зохир мегар­дад, ба амал меояд, вучуд дорад ва инкишоф меёбад. Ба гуф- таи В. И. Ленин, «Миллат махсули ногузир ва шакли хатмии тараккиёти чамъиятии асри буржуазия мебошад». В. И. Ленин галабаи капитализмро бар феодализм ба харакати миллй ало- Каманд намуда, ин гуна харакатро ба галабаи пурраи истехсо- ли молй дар бозори дохилии буржуазия, муттахидии террито- рияи ахолии хамзабон ва инкишофи бемайлони он забон ва мав­кеи он дар адабиёт вобаста мекунад. Албатта, инкишофи пур-

рай миллат дар чамъияти социалиста ба амал меояд, зеро дар ин в акт дустии миллатдову халкдо, алокаи интернационалии мехнаткашон боз хам кавитар мегардад.

Ягонагии забон ва инкишофи бемайлони он яке аз аломатхои асосии миллат мебошад. Хусусияти забонй миллй ва фарки он аз забонй халкият датмй будани шакли адабии хаттй, мавчу­дияти нормаи муайян мебошад. Забонй миллй дорой аДабиё- тест, ки дисси миллй ва шуурнокии миллиро ифода мекунад. Забонй миллй ин шакли маданияти миллй мебошад.

Алокаи забону миллат конкретй-таърихист, чунки роххои пайдоиши забонхои миллй, структураи функционалй-услубй ва Кабатдои он дар забонхо гуногун аст. Х,ар як миллат забонй худро дорад, вале ин маънои онро надорад, ки он забон аз азал забонй он халк бошад.

Одатан се намуди муносибати забону миллатро нишон ме- диханд:

1. Забонй милли дар заминаи забонй халкият ташаккул ме­ёбад, аз ин ру, забонй худй, ягона ва такрорнашаванда мебо­шад.

2. Баъзан хангоми ташаккули миллат ва забонхои миллй ин ё он забон асоси забонй миллии чандин миллат мегардад. М а­салан, дар Америкаи Лотинй зиёда аз бист миллат забонй ис- паниро ба сифати забонй миллии худ истифода мебаранд. За- бони англисй бошад, забонй миллии халкхои Британияи Кабир,

Америка, кисман Канада, Австралия ва Зеландияи Нав мебо­шад. Забонй арабй дар чанд давлат, забонй немисй барои не- мисхову австриягихо, забонй португалй барои далвдои Португа- лияву Бразилия забонй миллй шуморида мешаванд. Албатта, ин забонхо дар он мамлакатхо услубхои хоси худро доранд. Хат­то америкоихо забонй худро забонй махсуси америкой мешу- моранд. Ба чанд миллат хизмат кардани як забон ба функцияи чамъиятии он дохил мешавад.

3. Баъзан дар як давлат чанд забон истифода мешавад ва дар яке аз онхо функциядои чудошнаро адо мекунанд. М аса­лан, швейцариягихо бо чор заб он — французй, немисй, италянй ва ретороманй гап мезананд. Ин гуна холат муносибати забо­ну миллатро инкор намекунад, факат фарк кунонидани маф- хуми забонй миллй ва давлати гуногунзабона ва дузабонаро талаб мекунад.

Ба забонй миллй аломатхои зеринро нисбат додан мумкин аст:

1. Ташаккули забонй ягонаи миллй ба шароитдои хоси таъ- ридии пайдоиши дар як миллат вобаста мебошад.

2. Инкишофи забонй миллй то дарачаи забонй адабй баъзан дар мубориза ба мукобили забонй бегона ва ё забонй мурдаи дуд, ки дар адабиёт дукмрон аст, сурат мегирад. Масалан, дар чандин мамлакатдои Осиё забонй арабй ва дар Европа забонй лотинй ва дар Арманистон забонй мурдаи арманй дукмрон буд.

3. Жаргон ва арго дар байни гуруддои хурд чой дорад.4. Диалектдо суст мешаванд ва бо забони миллй омезилг

^еёбанд.5. Ихтилофи байни забондои миллй, шикастхурии баъзе за-

бонхо, зуран падн намудани забони миллии халки торочгар дар мамлакатдои мустамлика мушодида мешавад.

ИНКИШ ОФИ ЗА Б0НХ .0 ДАР ЧАМЪИЯТИ СОЦИАЛИСТЙ

Революцияи Кабири Социалистии Октябрь дар мамлакате ралаба кард, ки аз халкияту миллатдои гуногун иборат мебо­шад. Халкияту миллатдое, ки Иттифоки Республиками Советии Социалистиро ташкил намуданд, аз чидати маданият хеле гу­ногун буданд. Баъзе аз ондо маданияти хеле кадима (точикон, русдо, украиндо, армандо, гурчидо...) дошта, содиби хату ада­биёти бой бошанд, баъзе дигарашон датто хату алифбо на­до шт а нд.

Давлати Советй аз руздои аввалини мавчудияти худ барои саросар саводнок намудани дамаи халкияту миллатдо ва ба да- мин восита инкишоф додани илму маданияти халкдои гуногуни Ватанамон кушиш менамуд. Х,оло ба дайати СССР 15 республи­кам иттифоки, 20 республикаи автономй, 8 вилояти автономй ва 10 округдои миллй дохил мешаванд. Дар Иттифоки Советй 130 забон мавчуд аст. Аз ин 70-тоаш содиби дат буда, забони адабй дорад. Зиёда аз 50 халкияту миллатдо ба туфайли Ре­волюцияи Октябрь содиби хату алифбо гардиданд. Дар байни ондо миллатдои республиками иттифоки ба монанди к а зо к м , киргиздо ва туркманм, миллатми республиками автономй (аварм , бошкирдм, бурятдо, калм ы км , кумыкм, марийдо, мордвагидо, удмуртм, чувашу, ёкутдо), инчунин вилоятми ав- тономиву округми миллй ба мисли мансдо, ненецм, ойротм , хакасдо, чукчдо, эвенким дида мешаванд. Ин х а л к м танхо ба шарофати Революцияи Октябрь содиби хату алифбо гардиданд. Х,оло бо 56 забон гуфторми радио бурда мешавад.

Дар Иттифоки Советй забони ягонаи давлатй нест. Дар дар як республика забони миллати асосй бояд забони давлатии он шуморида шавад.

Дар моддадои 45 ва 159 конституциям СССР махсус таъкид карда шудааст, ки дар як гражданини мамлакати гуногунмил- лати мо дукук дорад, дар мактаб бо забони модарии худ таъ- лим гирад, чобачогузории дуччатдо низ бо забони республика- дои иттифокию автономй ва ё вилоятдои автономию округдои миллй гузаронида шавад.

Намунаи инкишоф ва тараккии бемайлони забондо дар чамъ­ияти социалистй яке аз забондои Догистон— забони аварй ме­бошад. Ин халк баъди галабаи РКСО содиби хату алифбо гар- дид. Холо забони адабии бое дорад, ки дар мактабдо бо он

таълим дода мешавад, бо ин забон китобу мачалладо чоп ме­шавад ва театри ба номи шоири халкй Рамзат Цадасы намо- ишномадои худро бо забони аварй мебарад. Асархои Лауреата мукофоти ленинй, шоири номии Д ористон Расул Гамзатов низ бо ин забон навишта шудаанд. Х,оло 12 халкияти гуногуни ин республикам автономй аз хати авархо истифода мебарад.

Кдргиздо хам мисол шуда метавонанд. Онхо факат ба.ту- файли Революцияи Октябрь сохиби хату алифбо гардиданд, со- хиби давлат шуданд ва миллати социалистии киргиздо ба ву­чуд омад. Соли 1924 кирриздо вилояти автономй мешаванд ва дамон сол дар асоси графикам арабй алифбои киргиз до тартиб дода мешавад. Ондо соли 1926 сохиби республикаи автономй ва соли 1936 содиби республикаи иттифокй мегарданд.

)\оло дар мактабдо бо забони киргизй таълим дода меша­вад. Бо ин забон рузномаву мачалла ва китобдо чоп мешаванд, намоишдои телевизион ва барномадои радиои К,иргизистон бо дамин забон бурда мешавад. Чингиз Айтматов низ аввалин ди- кояву повестьдои худро бо дамин забон навишта, адабиёти к,и,р- гизро ба арсаи чадон баровардааст.

Дар давраи советй тамоми халкияту миллатдо озодии пур- раи дудро ба даст дароварданд. Маданият, санъат, илм ва хо- чагии халки ондо бемайлон тараккй карда истода аст. Дустии халкдо боз дам мустадкам шуд. Ин бошад, ба инкишофи з а ­бондо ва ба амал омадани лексикаи умумй барои тамоми халк­хои советй сабаб шуд. Дар дамаи ин масъаладо роли забони русй калон аст.

Забондои байналмиллалй. Вазифаи аввалиндарачаи дар як забон воситаи алока, воситаи муносибати байни одамон мебо­шад. Баъзе забондо (масалан, чехи, словакй, пашту, шугни, рушонй, ягнобй...) воситаи муносибати танхо як халк ва ё мил­лат мебошанд, вале баъзе забондое дам дастанд, ки барои чанд далкияту миллат чун воситаи алока хизмат мекунанд. Ин гуна забондо хусусияти байналмиллалй доранд. Масалан, дар Аме­рикан Лотинй зиёда аз бист халкияту миллат забони испаниро забони миллии худ мешуморанд, забони англией забони миллии миллатдои англис, америкой, канадагй, халкдои Австралияю Зе- ландияи Нав ба шумор меравад, забони арабиро як катор дав- латдои Африка забони миллии худ мешуморанд, забони неми- сиро аветриягидо, забони португалиро бразилидо низ забони миллии худ медонанд.

Забони миллии точикй низ дамин гуна хусусият дорад. Бо забони точикй гайр аз точикон мардумони Бададшони советй: шурниву рушонидо, язруломидо, вахониву ишкошимидо, сарику- лидо ва инчунин ягнобидо низ ran мезананд ва забони миллии точикй барои дамаи ин халкдо забони умумии муносибат шу­морида мешавад. Ин халкдо дар оила, дар кору зиндагй аз забондои худ истифода мебаранд, забони миллии точикй барои ондо забони мактаб, забони матбуот, забони радиову телеви-

эйон ва нидоят забонй муносибат бо халкдои дигар мебошад, зеро дамаи ин халкдо дамроди точикон миллати точикро таш­кил медиданд.

Таракдиёти иктисодии дозира халк, ва миллатдои гуногунро алокаманд мекунад, давлатдои гуногунмиллатеро ба вучуд мео- варад, ки умумияти нави таърихии нисбат ба миллат калону васеъ доранд. Халки советй дамин гуна умумияти нави таъри- х& мебошад. Заминаи пайдоиши ин умумият ватани социалис­тки ягона, хочагии социалистии ягона, максади умумии ягона доштани тамоми халкияту миллатдои мамлакати мо мебошад. Албатта, далки советй ифодакунандаи ягон миллати нав нест. Ин умумияти нави таърихии халкдо дар натичаи тагьироти чид- дии иктисодй ва мадании халку миллатдои советй ба амал ома­дааст ва он ифодакунандаи ягонагии миллй ва интернационалы мебошад. Революцияи Кабири Социалистии Октябрь ба тамо­ми халкдову миллатдои мамлакати мо имконият дод, то ки ик- тасодиёт, илму маданият ва забонй худро бемайлон инкишоф диданд ва барои гулгулш укуфии он даракат кунанд. Дар ин дав- ра дустии халкдо боз дам мустадкамтар шуд, додугирифт ва ку- маки байнидамдигарии халкдои гуногуни Ватанамон боз дам васеъ шуд. Х,амаи ин ба дам наздикшавии миллатдо ва ба амал омадани лексикаи умумй барои дамаи далкхои ватани мо с^абаб гардид. Х,амаи ин ба туфайли далки рус ва забонй русй мумкин гардид. Забонй русй халкдоро бо дам наздик кард ва воситаи муносибати тамоми халкияту миллатдои ватанамон гардид. Т а ­моми далкдои советй онро забонй дуюм и худ мешуморанд. Ба гайр аз 130 миллион русдо датто 55 миллион халкияту миллат­дои дигар забонй русиро забонй модарии худ шуморидаанд ва ё озоду то за медонанд. Х,аминро дам бояд кайд кард, ки за- бони байни миллатдо — забонй русй забонй давлатии халку мил- латдои дигар шуданаш шарт нест.

Истифодаи забонй русй чун забонй умумии алокаи халкияту миллатдои гуногуни Ватанамон барои тачрибаивазкунии байни халкдо ва шинос шудан ба комьёбидои маданияту санъати халк­дои Ватанамон ва халкдои тамоми дуньё ва инчунин ба про- десси ба дам наздикшавии миллатдо ёрй мерасонад.

Воситаи муносибати байни халкияту миллатдои гуногуни Ва­танамон будани забонй русй маънои онро надорад, ки вай нис­бат ба забондои дигар бартарии мадсус дорад. Баръакс забонй русй барои боз дам инкишоф ва тараккй ёфтани забондои дигар ёрй мерасонад. Дар црограммаи Партияи Коммунистии Иттифо­ки Советй, ки съезди XXVII КПСС кабул кардааст, дар хусуси забондои Иттифоки Советй чунин гуфта шудааст: «Минбаъд дам инкишофи озодона ва истифодаи баробардукукона аз забондои модарй барои дамаи гражданиндои СССР таъмин карда меша­вад. Зимнан дар баробари омухтани забонй миллии худ омух- тани забонй русй, ки мардуми советй онро дамчун воситаи ало­каи байни миллатдо ихтиёран кабул кардаанд, барои бадравар

шудан аз комьёбидои илму техника, маданияти ватани ва чадо- ни роди васеътар мекушояд».

Партия дамицро ба асос мегирад, ки собиткадамона ба амал баровардани сиёсати миллй-ленинй, дамачониба мустахкам на­мудани дустии хал кхо— кисми таркибии такмили социализм, роди дар амалияи чамъиятй санчидашудаи нашъунамои мин- баъдаи Ватани сермиллати социалистки мо мебошад.

Дар шароити социализм забонх,ои миллй боз дам инкишоф меёбанд, функцияи чамъиятии забони адабй васеъ мешавад, та- носуби байни забони адабиву услубдои гуногуни он тагьир ме- ёбад. Таъсири забони адабй руз аз руз зиёд шуда, диалектдо суст ва нест шудан мегиранд. Хам ба нутки адабй ва дам забо­ни гуфтугуй лексикаи чамъиятй-сиёсй ва илмй-техникй, инчунин элементной китобатй зиёдтар додил мешаванд.

Таркиби лугавии забони адабй боз дам бойгар мегардад. Хдмаи тагьиротдои дар чамъият руйдода инъикоси д>дро дар забон меёбад.

Сабаби воситаи асосии муносибати байни миллатдову хал- киятдои Ватани мо гардидани забони русй таърихи мамлаката- мон ва таърихи инкишофи забондои он мебошад.

1. Забони русй забони кисми зиёди адолии Ватани мо ме­бошад, онро украиндову белорусдо дуб медонанд, халкдои ди­гари Ватанамон забони русиро забони дуввумини худ мешумо- ранд.

2. Халки рус дар галабаи социализм роли авангардй бозид, ба тамоми халкдои СССР дар масъалаи иктисодиёти маданиятёрии бевосита расонид. Хамин чиз ба забони ин халк дам эдти- ром ба вучуд овард.

3. Воситаи асосии муносибати байни халкдои Ватанамон гардидани забони русй роли маданият ва илми халки рус низ даст, зеро ин халк дар инкишофи тамоми халкдои СССР кумаки калон расонидааст.

В. И. Ленин орзу мекард, ки тамоми халкдои Ватанамон ид- тиёран забони русиро омузанд ва ба дамин восита бо маданият ва идеядои пешкадами ин халк ва халкдои чадон шинос шаванд. Холо ин орзуи В. И. Ленин чомаи амал пушидааст, зеро тамоми далкдову миллатдои Иттифоки Советй забони русиро медонанд ва ба воситаи он бо дам муносибат мекунанд.

Аз забони русй на тандо дар СССР, балки дар хорича ва махсусан мамлакатдои системаи лагери социалистй истифода мебаранд. Раиси ассоциацияи умумичадонии муаллимони забон ва адабиёти русй солхои шаст академик Виноградов В. В. 25 сол пештар кайд карда буд, ки забони русиро ба. ин ё он ан- доза кариб 500 миллион одамон медонанд, бо вучуди он ки со- дибоии ин забон 150 миллион нафаранд. Пас маълум мешавад, ки омузандагону донандагони забони русй аз содибонаш чй ка- дар зиёд аст. Аз забони русй пеш аз дама халкдои славян чун воситаи муносибат истифода кардаанд. Аз охири асри гузашта

cap карда дар мактабхои миёнаву олии як катор мамлакатдо ба омухтани забони русй cap карданд. Оцро дар тамоми уни- верситетдои халкхои славян, инчунин университетхои Париж, Вена, Берлин, Гарвард, Калифорния, Чикаго ва гайра меому- занд.

Забони русй на танхо яке аз забонхои пахншуда, балки яке аз забонхои бойтарин ва инкишофёфтатарин хам мебошад. Л о­моносов М. В. бузургии забони русиро барои халкхои Европа нишон дода бошад, В. И. Ленин онро забони нависандагон ва тмутафаккирони пешкадами рус шуморида, бузургй ва пуркув- ватии онро кайд мекунад. Ф. Энгельс бошад, забони русиро «яке аз пуркувваттарин ва бойтарин забонхои зиндаи дуньё» мешуморад.

СОЦИОЛИНГВИСТИКА

Холо дама медонанд, ки забон чун воситаи муносибат ба чамъият алокаманд буда, бе он вучуд надорад. Забон дар чамъ­ият пайдо шудааст ва баробари чамъият инкишоф меёбад, та- ракдй мекунад. Забоншиносй аз аввали пайдоиши худ ба ин масъала диккати чиддй медод. Забон дар хар формацияи чамь- иятй дамчун воситаи чамъкунандаи донишу тачрибаи одамон хизмат мекунад ва онро ба наслхои минбаъда мегузаронад. Аз ин чидат хама гуна дигаргунихои чамъият ход вай иктисодй бошад, хох маданй ва хох ичтимой ба забон хатман таъсир мерасонад. Албатта, забон хам дар навбати худ ба чамъият ва инкишофи он хамин гуна таъсир расонида метавонад. Шакли адабй ва ба норма даромадаи дама гуна забон ба муносибат ва маишати одамон таъсири зур мерасонад, ба баланд шудани маданияти сохибонаш ёрй расонида, ба бархам хурдани фарк- дои диалектики кумак мерасонад. Калимаю иборахои нав, маъ- нодои нав, ки мафдумдои навро ифода мекунанд, барои донис- тани хакикати объективй, барои фикри худро пурра ва аник ифода намудан ёрй мерасонанд. Ин аст, ки ба масъалаи муно­сибати забону чамъият олимони гуногун, чараёнхои лингвиста диккати махсус дода меоянд. Вале дарачаи тадкик, ва маъни- доди он дар даврахои гуногун як хел набуд. Дар даврахои ка ­дим философхо ин масъаларо вобаста ба пайдоиши забон омух­та бошанд, дар асрхои миёна ба он диккат надодаанд, вале дар замони мо ин яке аз масъалахои актуалй ба шумор меравад.

Дар нимаи дуюми асри XIX асосгузорони марксизм вобаста ба назарияи коммунизми илмй ба масъалаи пайдоиш ва таъри­хи ичтимоии забои, роли он дар чамъияти тосинфй, дар чамъ­ияти синфй диккати махсус дода, хамаи инро бо чамъият ало- каманд аз назар мегузаронанд.

Забоншиносони советй ба ин масъалаи мудим диккати чиддй медиданд. Аз руздои аввали галабаи Революцияи Октябрь за-

боншиносони советй ба масъалахои баъзе функцияхои ичтимоии шахру кишлок, инкишофи забонй русй ва забондои миллии Ва­танамон вобаста ба шароити нав, тартиб додани хату алифбо барои халкдои бехат, ба амал омадани забонхои адабй барои як катор халкдо ва нормаи забонй адабй диккати махсус ва чидди медоданд. Дар масъалаи социолингвистикаи советй дар дадсолахои аввал пешраЕию камбудихо чой дошт. Ба ин масъ­алаи мухим баъди солхои панчох диккати махсус додан ги- рифтанд. Х,амаи тагьироти забонй ба ин ё он андоза ба чамъият вобаста мебошад, зеро забон чамъиятро инъикос менамояд. Аз ин ру, муносибати чамъият ба забон стихиявй ва бошуурона шуданаш мумкин аст. Албатта, ин таъсир бевосита ё ки худ ба худ не, балки дар структураи он ба амал меояд. Мохияти чамъиятии забон хамаи функцияхои забонро муайян мекунад. Инро як катор забоншиносоне, ки дар масъалаи социолингвис­тика кор мекунанд, ба мисли Аврорин В. А., Будагов Р. А., Де­шериев Ю. Д., Филин Ф. П., Протченко И. Ф. ва дигарон низ махсус к,айд кардаанд.

Инкишофи забонхо ба таври стихиявй низ мешавад, ба ин дифференциадияи территориявии забонхоро, ки ба дифферен- циацияи худи чамъият вобаста мебошад, овардан мумкин аст. Ба ин масъала К. Маркс хам диккат дода кайд карда буд, ки Кабилахои общинаи ибтидой ба территорияхои васеъ пахну па- решон мешуданд ва дар натича дар забонй ондо фаркхо ба амал меомад. Дар забон на танхо фарки диалектй, балки фаркхои профессионалй хам дида мешавад.

Таъсири бошууронаи чамъият ба забон дар шакли сиёсати забонй (языковая политика), ки аз тарафи чамъият ва ё синфи муайян гузаронида мешавад, мушохида мешавад. Сиёсати за ­бонй кисми таркибии сиёсати миллии давлат, партия ва ё синф мебошад.

Дар шароити чамъияти социалиста сиёсати забонй дар асо­си принципи ленинии баробархукукии халкхову забонхо бурда мешавад. Дар ин хусус В. И. Ленин навишта буд: «... давлати демократа бояд озодии пурраи забонхоро бечуну чаро эъти- роф намояд ва хар гуна бартарй доштани яке аз забонхоро ин- кор намояд». Муносибати ленинй ба масъалаи миллй дар хуч- чатхои карорхои съезди X партия кайд шудааст. Дар ин карор гуфта мешавад, ки вазифаи партия ёрй расонидан ба оммаи мехнатй дар масъалаи давлатдории советй бо забонй миллии худ ва бо забонй модарй адо намудани вазифаи худ аз тарафи органдои судй, маъмурй ва хочагй мебошад, инкишоф додани муассисахои маданй-равшаннамой бо забонй модарй, ташкили курсхо ва мактабхо ба забонй модарй барои тезонидану бись- ёр намудани кадрхои миллй мебошад.

Х,амин муносибати ленинй ба миллату забон буд. ки дар солхои мавчудияти хокимияти советй забонй хамаи халкхову миллатхои Ватанамон бемайлон ва озодона инкишофу таракки

кард Дар ин давра забонхои адабии миллй боз нам инкишоф меёбад, таъсири забонхо ба дамдигар хусусан таъсири тарафайн, зиёд мешавад. Проблемам аз хисоби хамдигар бой гардидани забонхо масъалаи нав буда, ба забоншиносии советй хос мебо­шад ва яке аз масъалахои социолингвистика мебошад. Дар ин масъала роли забони русй хамчун забони байналмиллалй ва умумичахонй нихояг бузург аст. Аввалин бор дар забоншиносии советй проблемам инкишофи функцияи чамъиятии забон гузош- та мешавад. Дар ин кор омузиши тачрибаи инкишофи забонхои миллии СССР ёрии калон расонид. Функцияи чамъиятии забон­хо масалан, ба падеж ва ё системаи фонетикию грамматикй во­баста набошад хам, ба системаи лексикй алокаманд аст. Дар мамлакати гуногунмиллати мо забонхо функцияхои гуногуни чамъиятиро адо мекунанд, масалан, баъзе забонхо ба як аул (забони хиналуги Догистон) хизмат кунанд, забонхои дигар (русй) ба чандин халку миллат хизмат мекунад

Максади асосии социолингвистика дар СССР тадкики та- биати забон чун ходисаи ичтимой, мавкеъ ва роли он дар ин­кишофи чамъият; тадкик ва муайян намудани методхои тадки­коти социолингвиста; сахех кардани факторхои ичтимой дар ин­кишофи забон; омузиши дифференциациям ичтимоии забонхо ва проблемам тараккиёти функцияи чамъиятии забонхо мебо­шад.

Дар шароити давлати сермиллати совета дар назди социо­лингвистика вазифахои багоят мухим ва актуалии амалию на­зариявй меистад. Ин вазифахо пеш аз хама ба масъалаи холат ва перспективам инкишофу тараккиёти чамъияти мо вобаста ме­бошад: омузиши конунияти инкишофи забонхои халкхои СССР дар давраи сохтмони чамъияти коммуниста, муносибати функ­цияи чамъиятии забони русй ва забонхои дигар дар республи- кахо ва вилоятхои миллй, кор карда баромадани проблемаи з а ­бони байналмиллии халкхои СССР, тадкики намудхои дузабонй ва бисьёрзабонй дар СССР, масъалаи забон дар СССР ва аха- мияти чахонии он, кор карда баромадани проблемаи лингвис­тикам амалй (прикладной) дойр ба масъалахои терминхо, ал­фавит, орфография дар аспекта социалистй ва гайра аст.

Забоншиносии советй ин масъалахоро факат дар асоси наза ­рияи марксистй-ленинй дойр ба инкишофи чамъият хал карда метавонад.

ЗАБОН ВА ТАЪРИХ

Дойр ба алокаи наздики забону таърихи халк олимон фикр- хои гуногун баён кардаанд. Ба акидаи яке аз асосгузорони за ­боншиносии мукоисавй-таърихй Расмус Раск, ягон восита ба мисли забон ба мо дар бораи пайдоиши халк ва муносибати

хешигарии он бо халвдои дигар маълумот дода наметавонад. Ба гуфтаи Якоб Гримм, аз тамоми кашфиётхое, ки инсоният ба даст

овардаасту нигавдори мекунаду аз наел ба наел мегузаронад,забон бузургтарин, бошарафтарин ва доротарин ба шумор ме- равад, зеро он ба тамоми содибонаш як хел дастрас буда, мис­ли боду хаво бе забон зиндагй кардани ондо — чамъият имкон- нопазир мебошад. Аз ин ру, забони мо таърихи мо хам мебо­шад,— мегуяд Гримм.

Бояд кайд кард, ки дамаи олимон ин масъаларо як хел дал накардаанд. Онхо вобаста ба чараёни лингвистии худ ба ин масъала наздик шудаанд. Масалан, Август Шлейхер ду давраи забонро — инкишоф ва таназзул, кайд намояд, чавонграмматик­хо диккати асосиро ба тадкики таърихи забон чалб мснамоянд, вале онро чун додисаи индивидуалй-психологй шуморида, аз чамъият чудо мекарданд. Вале чараёни социологи дар забонши­носй чидати ичтимоии онро кайд мекунад.

Забоншиносии советй алокаи зичи забону таърихи халкро кайд менамояд. Ондо ба таърихи забон чун додисаи чамъиятй диккат додаанд.

' Тагьирьёбандагй ва динамизми системаи забон яке аз сифат- хои доимй ва асосии забон аст. Гуногунии забондо, категория ва ходисахои забонй натичаи хамин динамизми забон мебошад. Д ар натичаи дарк намудани табиати забон чй андоза ба забон таъсир расонидани вакт, шакл ва намудхои тагьироти забонй, сабаб ва натичахои ин тагьирот маълум мегардад. Универса­лии тагьироти таърихи ва динамизми забон он маъно надорад, ки дар забон чизи доимй вучуд надорад. Дар хар як за бон ус- туворию тарьирьёбандагй, оромию инкишофьёбй дар ягонагй мушохида мешавад.

Забон вобаста ба чамъият инкишоф меёбад ва тараккй ме­кунад, тагьирог ва инкишофи чамъиятро дар худ инъикос ме­намояд. Аз ин ру, хар як забон ду холат дорад: яке холаш до- зираи он ва дигаре холати пешиьа, кадимаи он. Холати дозираи забонро синхрония меноманд, холати кадимаи онро диахрония мегуянд. Синхрония калимаи юнонй буда, аз ду чузъ сун (дахМ- рох, якчоя) ва хронос (вакт, замон) таркиб ёфтааст. Диахрония низ калимаи юнонй буда, аз диа (ба воситаи) ва хронос (вакт, замон) таркиб ёфтааст.

Дар ду холат омухтани забонро Ф. де Соссюр пешниход кар­да, забоншиносиро ба лингвистикаи синхронй ва лингвистикаи диахронй чудо намуда буд. Баъзе забоншиносон бо хам деч гуна муносибат надоштани синхрония ва диахронияро кайд ме­кунанд.

Забоншиносии советй алокаи зичи синхрония ва диахронияро нишон дода, ба хам вобаста будани онхоро нишон медихад. Бо вуч\ди ин забоншиносии советй ду аспекта тадкикотй будани синхронияю диахронияро таъкид мекунад.

Материализми диалектикй таълим- медихад, ки хамаи воке- аву додисадо, аз чумла додисадои забонй, бояд дар алокамандй ва инкишофу тараккиёт омухта шаванд. Дар таксимоти Соссюр

хамин чиз риоя карда начешавад, яъне вай холати хозираи за ­бон (синхронияро) дар алокачандии вохидхои системаи забон омухта, тараккиётро ба эътибор намегирад, вале холати пеши- наи (диахронии) забонро дар тараккиёт мебинаду алокаманди- ро ба эътибор намегирад.

Забоншиносии советй таъкид мекунад, ки дар вакли очух- тани хам холати синхрони ва хам холати диахронии забон ало- камандиву инкишофро бо'яд ба эътибор гирифт.

Агар забонро дар холати тасвирй (синхронй) гиреч, хох хо­лати хозираи он ва хох ягон давраи таърихи онро, устувории динамикии онро мушохида мекунем, ки дар он омехтагии хози- раву гузашта ба назар мерасад ва ин табиати ичтимоии забон­ро нишон чедихад. Забон ба чамъият чун воситаи алока, чун воситаи чубодилан афкор, чун воситаи ифодаи фикр хизмат ме­кунад, аз ин ру, вай хамеша дар инкишофу тагьирот мебошад. Дар забон вариантхои гуногун вучуд дорад, як намуди он си- нонимхо мебошад ва худи хамин синоничхо нишондихандаи ин­кишофи забон аст.

Процесси тагьирот ва вариант ба нутк вобаста мебошад, зе­ро инро пеш аз хама дар нутк мушохида мекунем.

Тартиб додани алфавит, тагьирот ва дигаргунй дар орфо­графия, коидахои транскрипцияву транслитерация, тарчимаи мо- шинй, тартиб додани грамматикахои нормативии тасвирй беш­тар ба холати синхронии забон тааллук дорад.

Дар ин ё он холати забон тагьирот дар шакли вариантхои воситахои забонй ба амал меояд, вале дар даврахои гуногуни ин ё он забон воситахои забонй дигар мешавад, структура ва нормаи забон ба тагьирот дучор мешавад. Масалан, агар дар давраи кадим ва миёнаи забонй точикй чинсияту падеж барин категорияхои грамматикй мавчуд бошанд, дар давраи нав онхо бархам мехуранд ва баробари он воситахои ифодакунандахои он хам тагьир меёбад.

Хамин тарик, аломати системанокии забон на тандо ба хо­лати хозираи забон тааллук дорад, балки ба холати пешнна низ хос мебошад. Ба мисли хамин тараккиёт на танхо ба хо­лати диахронии забон, балки ба холати хозираи он хам таал­лук дорад.

ТАЪРИХИ ЗАБОН ХДМЧУН ТАЪРИХИ ХАЛК,

Масъалаи муносибати таърихи забону таърихи халк, таъри­хи забону фаъолияти одамон на танхо масъалаи лингвистй, балки фалсафй хам мебошад. Философи немис Гегель таъриху инсонро ба хам мукобил гузошта таъкид карда буд, ки кувваи пешбарандаи процесси таърихй худи Т а ъ р и х мебошад, на ин- сон. Инсон олоти ё ки яроки таърих аст. Ба фикри у, акл (хи- рад) хукмрони хастй мебошад.

Маркс ва Энгельс ба мукобили ин акидаи идеалистии Гегель баромада таъкид мекунанд, ки субъекти таърих инсон аст, на таърих. Одамон таърихро ба вучуд меоранд, барои он мубориза мебаранд.

Дар забоншиносй ин проблема вобаста ба мавзуи шаклхои мавчудияти забонхо ва сабабхои инкишофи таърихии онхо тад- кик карда мешавад. Дойр ба ин масъала фикри ягона нест. Баъзехо алокаи байни таърихи забон ва таърихи сохибони онро яктарафа мефахманд. Ба акидаи як гурух, аз чумла академик Марр Н. Я-, таърихи чамъият ва инкишофи ичтимоии он, яъне тараккиёти иктисодй, маданй ва сиёсй сабаби асосии инкишофи забон мебошад.

Баъзехо забонро «чахони сеюм», чахоне, ки забонро идора мекунад, мефахманд. Гурухи сеюм таъкид мекунанд, ки забон худаш мустакилона тараккй мекунад, алокаи таърихи забону чамъият, калимаю чизро ба алокаи лингвиста вобаста намеку- нанд, балки онро ба мисли Соссюр ба лингвистикаи берунй до- хил мекунанд. Дар асл бошад, алокаи забону чамъият, забону инсон хеле мураккаб буда, ба масъалахои асосии лингвистика дохил мешавад. Алокаи забону чамъият хамчун проблемаи таъ- рихй таъсири забонро ба одамон ва чамъиятро ба забон нишон медихад. Сабабхои асосии тагьироти забони вобаста ба таърихи чамъият аз инхо иборат аст:

а) Тагьири хайати сохибони забон ва алокаи халкхо,б) Пахншавии маорифу маданият,в) Прогресси материалй ва ичтимоии чамъият.Алок,амандии забонхо. Нишон додан ва муайян кардани му­

носибати забонхо ба якдигар ва намудхои ин гуна муносибат нихоят мухим мебошад. Маълум аст, ки халкхо аз аввали пай- доиши худ cap карда ба хамдигар муносибат доранд. Чунин алокаро дар тамоми даврахои тараккиёти чамъияти инсон му­шохида кардан мумкин аст. Алокаи байни халкхо ба забонашон низ таъсир мерасонад. Албатта, ин таъсир як хел намешавад. Масалан, таъсире, ки ду халк дар давоми хазорсолахо дар хам- соягй зиндагй мекунад, аз таъсири ба халки маглуб мерасони- дагии халки голиб фарк мекунад. Ё ки ягон халк дар ин ё он давраи тараккиёти худ хеле пеш меравад. Ин пешравиро дар адабиёт, санъат, маданият ва илму дониш мушохида намудан мумкин аст. Дар натича дар забони ин халк як гурух мафхум- хо — калимахо ба амал меоянд, ки халкхои дигар надоранд. Халкхои дигар мачбур мешаванд, ки аксар ин мафхумхоро бо калимахои ифода мекардагиаш иктибос кунанд. Дар ин хол хам аз як забон ба забони дигар калима мегузарад, вале он аз навъхои дигари таъсири забонхо ба хамдигар фарк мекунад.

Ба хамдигар таъсир расонидани забонхо яке аз омилхои му- химтарини инкишофи таърихии забонхо мебошад. Ба ин масъала забоншиносон Гумбольдт, Шлейхер, Шухардт, Бодуэн де КуР" тенэ ва Марр диккати калон дода, фикру акидахои худро баен

намудаанд. Забоншиносони хозира низ ба ин масъалаи мухим ахамияти махсус медиханд. Бахамтаъсиррасонии забонхо про- цесси мураккаб буда, якчанд навъ мешавад.

Иктибос. Иктибос яке аз роххои асосии бой гардидани тар­киби луравй буда, бештар ба лексика таъсир мерасонад. Кали­махои кабулшуда пурра ба конуну коидахои забони нав итоат мекунанд, бо аффиксхо ва ё решахои дигар калима месозанд, ки инро дар забони иктибосшуда дучор намекунем. Х,ангоми ик,- тибос маънои лексикии калима, чихати овозй ва ё хусусияти морфологии калима тагьир ёфтанаш мумкин аст.

Калимахои иктибоей бо рохи иртиботй (контактй) ва райри- иртиботй дохил мешаванд. Бо рохи иртиботй дохил шудани ка­лимахо зиёдтар дучор мешавад. Калимахои арабй ва кисман туркй-узбекиро дар забони точикй мисол гирифтан мумкин аст. Ё ки дар забони румыни 2 2% калимахои славянй дида мешавад. Дар англией бошад, калимахои зиёди французию лотинй мушо­хида мешавад. Инро дар забоншиносй с у п е р с т р а т мегу- янд. Бо рохи гайрииртиботй одатан истилоххо-терминхо кабул мешаванд ва аксар бевосита не, балки ба воситаи забони дигар.

Калимахо аз забонхои дигар бо ду рох — зуран ва ихтиёрй, иктибос карда мешаванд. Калимахо хамон вакт аз як забон ба забони дигар зуран иктибос мешаванд, ки як халк ба халки дкгар хучум карда, онро ба итоати худ медарорад ва солхои сол хукмронй мекунад. Дар ин холат халки маглуб камнуфуз ва ё таърихи дуру дароз надошта бошад ва ё сохиби хату алиф- бо ва маданияти баланд набошад, ба он зурй тоб наоварда ба халки ролиб ассимиляция мегардад ва забони халки маглуб аз байн меравад. Дар холати дуюм, яъне халки кадима ва тарак- кикарда будани халки маглуб халки ролиб зуран калимахои худро ба забони вай мегузаронад ва дар натича таркиби лура- вии забони халки марлуб бой мегардад. Ин гуна калимахо пур­ра ба конуну коидахои забони халки маглуб итоат мекунанд. Калимахои иктибоей зарурати хаётй дошта бошанд, ба фонди лугавии забони халки маглуб медароянд, аз они худй меша­ванд, дар акси хол баробари бархам хурдани хукмронии халки ролиб калимахои иктибоей хам аз истеъмол мебароянд. Про­фессор Ачарян Р. инро дар мисоли забони арманй хеле хуб ни­шон додааст. Х,ангоми хукмронии арабхо ба забони арманй аз арабй 702 калима иктибос шуда бошад, холо дар забони арманй хамагй 32 калимаи арабй дучор мешаваду халос. Ба забони то­чикй аз арабй калимахои зиёде иктибос шуда буд, холо мик­дори он калимахо хеле кам шудааст. Калимахои ифодакунандаи мафхумхои динй, тарзу усули хукмронй ва ё инъикоскунандаи хаёти халки зуровар аз истеъмол баромадаанд.

Ба иктибоси ихтиёрй калимахои юнонй ва лотиниро дар за ­бони точикй аз кабили грамматика, лексикология, лексикогра­фия, фразеология, динор, иклим, номус, пиёла, мумиё, теорема, аксиома, геодезия, формула, республика, революция, курс, рек­

тор, доктор, доцент ва гайра мисол гирифтан мумкин аст. Умри ин гуна калимадо дароз аст, зеро ондо мафдумдоеро ифода ме­кунанд, ки зарурати даётй доранд. Калимадои мазкур бевосита ва ё ба воситаи забони дигар иктибос шуданашон мумкин аст.

Омезиш. Омезиш як навъи таъсири забондо ба хамдигар ме­бошад. Ин додиса аз кадим вучуд дорад. Омезиш дам дар дав- раи ташаккули забондои кабила, дам халкият ва хам миллат дучор мешавад. Х,аминро дам бояд кайд кард, ки дам забонхои хеш ва дам бегона ба якдигар омезиш ёфта метавонанд. Дойр ба ин намуди таъсири забондо ба якдигар фикрдои гуногун мав- чуд аст. Ба акидаи Марр, дангоми омезиши ду забон як забо­ни наве ба амал меояд, ки аз он ду забон ба кул л й ф арк меку­над. Гайр аз ин гуё ин додиса яку якбора, ба таври таркиш руй медода бошад. Ин фикр то Марр дам буд. Онро дар концепцияи лингвистии Август Шлейхер дам мушодида кардан мумкин аст. Ин фикр дар Шлейдер вобаста ба акидаи натурбиологии у ба амал омадааст. Вай ба конундои табиат такья намуда ба ир ху- лоса омадааст, чунки дар табиат ду намуд растанй ва ё дайвон бо дам омезиш ёбад, навъи тамоман нав ба амал меояд. Ба фикри Гумбольдт, дангоми омезиши ду забон яке аз забондо, ки нисбатан фаъол аст, галаба мекунад. Ин акида низ галат аст, чунки дангоми омезиш дамон забон галаба мекунад, ки содибонаш галаба кардаанд. Фикри он, ки омезиш яку якбора ба амал меояд, низ галат аст. Омезиши забондо низ бо ду род-роди осоишта ва зурй ба амал меояд. Тарзи осоиштаи он дар натичаи садсоладо дар дамсоягй зиндагй кардани ду далк ба амал меояд. Масалан, забони очорй бо гурчй, кипчокй бо узбекй омезиш ёфтааст. Бо роди зурй ба амал омадани омезиш низ мушодида мешавад. Баъзан як халк халки дигарро ба худ тобеъ намуда, забонашро дам ба он бор мекунад ва дар натичаи деле дуру дароз дар идотаи он будан забони маглуб аз байн меравад, вале ба забони голиб калимадои зиёди дудро медидад. Ба ин юнонидое, ки дар Туркия зиндагй мекунанд, ё доразмидое, ки дар идотаи далкдои туркзабон буданд, мисол шуда метаво­нанд. Дар натичаи ин омезиш забони юнонй ва доразмй аз байн рафтааст,. Инро с у б с т р а т меноманд.

Таъсири тарафайн. Навъи сеюми таъсири забондоро ба дам- дигар таъсири дутарафа меноманд. Ин намуд низ дар тамоми даврадои тараккиёти забондо мушодида мешавад. Ин навъи таъсири забондо ба дамдигар дар натичаи дар дамсоягй зинда­гй кардани далкдо ба амал меояд. Ин намуд ба дешу бегона будани забондо вобастагй надорад. Масалан, далкдои точику узбек, арману гурчй ва ё русу украин, ки чуфти аввалу дуюм забондои бегона аст, дар натичаи чандин асрдо боз дар дамсо­ягй умр ба cap бурдан бо дам муносибатдои иктисодй, мадани ва сиёсй доштанд. Байни ондо датто муносибати хешутаборй низ ба амал омадааст. Х,амаи ин ба забони ондо таъсир нара- сонида наметавонист. Албатта, меъёри таъсир як дел нест, зе­

ро дарачаи тараккиёти ин халкдо дар як поя намебошад. Ода- тан халки бештар тараккикарда ва инкишофьёфта ба дамсояи х>д зиёдтар таъсир мерасонад ва дар натича зиёдтар калима хам мегузарад.

Дар замони мо таъсири забойно ба дамдигар боз хам пур- кувваттар мешавад, хусусан инро дар чамъияти социалистй бештар мушохида мекунем, чунки халкхои советиро як максад, як маром ва як чамъият бо хам муттадид намудааст. Дар дал- ли ин масъалахо ондо ба дамдигар даме£па кумак мекунанд,

дасти ёрй дароз менамоянд. Хусусияти ин намуд он аст. ки дар ду забон ба дам таъсир мерасонанд. Инро дар забоншиносй а д с т р а т меноманд.

ЗАБОН ВА МАДАНИЯТ

Масъалаи забону маданият хеле мураккаб буда, олимон он­ро гуногун шарду эзод додаанд, чунки худи маданиятро дар хел мефадманд. Олими америкой Боас Ф. мачмуи тамоми даёти гайрибиологии инсонро маданият мешуморад. Психологи сове­тй Леонтьев А. П. фаъолияти ичтимоии одамонро маданият ме- донад.

Илми марксиста дойр ба чамъият маданиятро ба маданияти моддй ва маънавй чудо мекунад. Маданияти моддй гуфта та ­моми мадсули моддй ва ба назар намоёни меднати инсонро гу- янд, ба маданияти маънавй истедсол, таксим ва истеъмоли бои- гарии рудй (маънавй) медарояд.

Хамин тарик, маданият чун додисаи чамъиятй ин мачмуи боигарии моддиву маънавиест, ки чамъияти муайяни одамон андухтааст ва инчунин андухта истодааст.

Забоншиносони Америка забонро чузъи маданият мешумо- ранд. Дар забоншиносии советй дойр ба ин масъала се акида мушодида мешавад. Дар конференцияи соли 1973, ки ба муно­сибати забону маданияти халкдои СССР бахшида шуда буд, низ ин фикр баён гардид.

1) Забон шаклу чузъи маданият нест.2) Забон чузъи маданият аст.3) Забон шакли ифодаи маданият мебошад.Азбаски маданият чун додисаи чамъиятй тамоми боигаридои

моддиву маънавиро дар бар мегирад, забон чун додисаи чамъ­иятй яке аз комионентдои асосии маданият мебошад. Таъсири забон ба тафаккур ин таъсири забон ба маданият мебошад, ва ­ле ин таъсири далкунандаву муайянкунанда нест. Бояд кайд кард, ки забон ба тамоми чабхахои маданият як хел муносибат надорад. Масалан, муносибати забон бо адабиёти бадеиву санъ- ати тасвирй ва раксу наккошй як хел нест. Асари бадеиро бе забон тасаввур кардан мумкин набошад, дар санъати тасвирй, раке ва ё наккошй забон роле намебозад. Албатта, ин гуна му-

носибатдо дутарафа мешаванд, роли адибонро дар инкишофи забони адабй ба хотир овардан кифоя аст.

Инкишофи маорифу маданият (махсусан чоп намудани ки- тоб) ба мукам мал ва пурра гардидани нормам забони адабй сабаб мешавад. Таърихи забондои адабй бо таърихи маданият, забони коргузорй ва илм сахт алокаманд мебошад. Дар тако- мул ва ташаккули забони адабй роли адабиёти бадей нидоят калон аст. Дар ташаккули миллати рус насри бадей чун воси­таи инкишофу тараккиёти забони адабй хеле калон аст. Роли таърихи забони адабй чунон бузург аст, ки датто таърихи за­бони жанр ва чараёнхои адабй, забони адибони чудогона, шо- ирон ва драмматургдоро ба он вобаста мекунанд.

Алокаи забон бо маданият хеле гуногун ва васеъ мебошад. Олимон, нависандагон, ходимони чамъиятй низ дар инкишофи забони адабй хизмати босазо доранд. Тараккиёти забондои ада­бии нав, тартиб додани грамматикадои нормативй, лугатдо ва мачмуадои орфографй, фаъолияти маданй-равшаннамой боз дам падн шудан ва инкишоф ёфтани нормаи забони адабй ва маданияти нуткро талаб менамояд. Махсусан дар вакти ташак­кули миллат ба ин масъала диккати чиддй дода мешавад.

Роли нависандагон дар ташаккул ва мустахкам гардидани нормаи адабй хеле бузург аст. Масалан, Данте ва Боккачо дар ба норма даровардани забони италянй, Мартин Лютер дар за­бони немисй, Алишер Навой дар узбекии кадим, Шота Руста- велй дар грузинии нав, Табдулло Тукай дар тоторй, Пушкин дар забони русй, Айнй дар забони точикй хизмати нидоят бузург кардаанд. Ба туфайли ин шахсони бузург забондои номбурда ба як нормаи муайян даромадаанд. Ондо материали забони бои худро аз дуд намуда, аз он чойдоеро интихоб кардаанд, ки ба тамоми содибони забон ба мансабу мадалли истикоматашон ни­год накарда умумию ягона буданд ва тамоми содибони забон навиштадои ондоро ба хубй мефадмиданд. Тайр аз ин адибони дамзамону баъдинаи ондо ба ин шахсон пайравй карда асардо эчод намудаанд. Бо вучуди ин ба норма даромадани забон ба фаъолияти мадании тамоми табакадои чамъиятй вобаста ме­бошад.

Дар инкишофу тараккиёт ва такмили нормаи забони адабй тараккиёти иктисодй, сиёсй ва мадании чамъият низ роли калон мебозад. Таъсири ин фактордои чамъиятй ба забон хеле намоён мебошад, чунки тараккиёти забон ба инкишофи чамъият во­баста аст. Махсусан таърихи забони адабии хаттй ба тар ак к и и умумияти чамъиятии одамон, ба чидати чамъиятй-сиёси ва до- чагй-иктисодии чамъият сахт алокаманд ва вобаста мебошад.

Ба вучуд омадани нормаи муайяни забон дар халкдо гуногун мешавад. Ин ба чанд чидат вобаста мебошад. Пеш аз дама халкдо роди ягонаи тараккиёт надоранд, хат, ки воситаи ба нор­ма даровардани забон мебошад, дар дамаи халкдо дар як ва^т ба вучуд наомадааст. Бинобар он нормаи забон дар далкдо бо

роххои гуногун ва дар даврахои гуногун ба амал омада мета­вонад. Масалан, пайдоиши забонй адабии украинй ба харакати миллй-озодихохии ин халк, бо рохбарии Богдан Хмельницкий во­баста мебошад, зеро то ин вакт украинхо дар зери тасарруфи литовхо ва польякхо буданд. Умуман шакли нисбатан мукамма- ли забонй адабии украинй ба эчодиёти Т. Г. Шевченко вобаста мебошад. Забонй адабии белорусй бошад, дар асархои Янка Купала ва Якуб Колас (давраи советй) намудор гардид.

Забону маданият бо хам алокаи зич доранд, вале онхоро як шуморидан мумкин нест, зеро онхо аз руи вазифаю функция низ аз хам фарк, мекунанд. Маданият характери синфй дорад, ба синфхо хизмат мекунад, вале забон бошад, ходисаи чамъи­ятй аст, бинобар ин вай чузъи маданият бошад хам, бо он як нест. Дар забоншиносии советй олимоне (ба мисли Марр) хам буданд, ки забонро ба маданият дохил мекарданд. Мубохисаи лингвистии соли 1950 дар сахифахои газетаи «Правда» шуда гу- зашта нодуруст будани ин акидаро нишон дод.

К,ОНУНХ,ОИ ДО ХИ ЛЙ ВА БЕРУНИИ ТАРАККИЁТИ ЗАБОН

Мавчудияти конунияти муайяни тараккиёти забон ва сабаб- хои берунии ба таърихи забон таъсиррасонанда дар назарияи за­боншиносй проблемаи конунхои инкишофи дохилй ва берунии забон ва инчунин проблемаи зиддиятро чун манбаъ ва асоси тагьироти таърихии забон ба вучуд овард.

Дар забоншиносй дойр ба конунхои тараккиёти дохилй ва берунии забон фикрхои гуногун мавчуд аст. Намояндагони ча- раёни чавонграмматикхо ба конуни дохилии тараккиёти забон конунхои фонетика ва анологияро (шабохат) дохил намуда бу­данд. Баъдтар конуни дохилии таракдиёти забон гуфта тарак- киёти таърихии забонй чудогона ва ё гурухи забонхо дар дав­раи муайян ва дар кабатхои гуногу-ни забон фахмида мешуд.

Конуни берунии тараккиёти забонро Ф. Бопп ва Август Шлейхер бо конунхои биологиву физики омехта карда буданд, чунки забонро организм меномиданд. Тарафдорони чараёни пси­хологи, ки забонро фаъолияти психики медонистанд, конунхои забонро бо конунхои психология як мешумориданд. Хддисаи бо конунхои мантик як шуморидани конунхои забон низ ба на­зар мерасад. Марр Н. Я ■ вобаста ба болосохт шуморидани забон дар конуниятхои забон зохир гардидани конуниятхои идеоло­гию ицтисодиро медид.

Хам конунхои дохилй ва хам берунии тараккиёти забон уму- мй ва хусусй мешаванд.

Ба конунхои умумй он конунхое дохил мешаванд, к и дар ак- сари забонхо ва тамоми кабатхои забон мушохида мешаванд. Ба конунхои хусусй бошад, он конунхое, ки ба забонй чудогона ва ё гурухи забонхову ин ё он кабати забонй тааллук дорад, до­хил мешавад.

Забон аз руи конуни д о х и л и и худ инкишоф меёбад, ки ба он инх,о медарояд:

1. Ба хамаи забонхои дуньё тамоили абстракциякунонии эле- ментхои структураи забон хос аст. Баробари тараккиёти забон як гурух калимахое, ки маънои конкретй доштанд, маънои аб­стракта пайдо мекунанд, ё ки калимахои маънодор ба калима- хои ёрирасон аз кабили пешояндхо, пасояндхо, иайвандакхо ва инчунин феълхои ёридиханда мегузаранд. Чинсияти грамматикй дар забонхои славянй дар аввалхои пайдоиши худ асоси манти- кии худро дошт, холо бошад, соф категорияи грамматикй гарди- дааст.

2 . Майли фарк кунонидан ва ё чудо кардани структураи за- бонй ва функцияхои он низ ба бисьёр забонхо хос аст. Масалан, калимаро аз морфемаю чумла фарк кардан, чумлахоро ба^сод- даю мураккаб ва чумлахои мураккабро ба тобею пайваст ва пайвандакдору бепайвандак, ё ки хиссахои номии нуткро ба исм, сифат, шумора ва чонишин чудо намудан низ ба инкишофи забон таъсир мерасонад.

3. Майли муттахид намудани элементхои забони низ чой до­рад. Масалан, морфемахо якчоя шуда калима созанд, калимахо бо хам алокаманд гардида ибораю чумларо ташкил медиханд. Ё ки калимахои гуногунмаъною гуногунсохт ба як гурух, ба як Хиссаи нутк муттахид мешаванд. Х,амин холатро дар муттахид шудани забони кабилахо ва ба вучуд омадани забони халкият ва аз охирон ба амал омадани забони миллат хам мушохида кардан мумкир аст.

4. Бой гардидан ва мураккабшавй ба аксари забонхо хос аст. Дар ин чо танхо овозхо истисно шуданаш мумкин аст. Таркиби лугавй хамеша бой мегардад, колабхои нав ба нави калимасоз пайдо мешаванд, структурахои синтаксисй хам мукаммал ва мураккаб мешаванд. Баъзан акси ин ходиса хам мушохида ме­шавад, вале ин нихоят кам. Масалан, бархам хурдани падежу чинсияти грамматикй дар забони точикй ба ин мисол шуда ме­тавонад.

5. Дар хамаи замонхо ва даврахо аз руи аналогия тагьир ёф-тани калимахо ва дигар вохидхои забонй мушохида мешавад. Масалан, калимахои п р и л у н и т ь с я ва п р и о к е а н и т ь - с я аз руи аналогияи калимаи п р и з е м л и т ь с я сохта шу- даанд.

6 . Х,аминро хам гуфтан лозим аст, ки хамаи конунхои дохи­лии тараккиёти забон ба конуни берунии он алокаманданд, ва­ле дар асоси материали Егабонй ба амал меоявд.

Пас маълум мешавад, ки конунхои дохилй ва берунии тарак­киёти забон бо хам алокаи наздик доранд, ба якдигар таъсир мерасонанд.

Ба конуни берунй ва ё сабабхои берунии тараккиёти забо:к инхо дохил мешаванд:

1. С т р у к т у р а и и ч т и м о и и ч а м ъ и я т . Тагьир?

структураи ичтимоии чамъият ба забон таъсири калон мерасо- над. Инро дар вакти тагьиротхои революционй ба хубй мушохи- да кардан мумкин аст. Синфхои голиб таъсири худро, хусусан дар сохаи лексика, зиёд мекунанд. Революцияи буржуазии охи- ри асри XVIII Франция ва ё Революцияи Кабири Социалистии Октябрь дар мамлакати мо ба ин мисол шуда метавонад.

2. Т а р к и б и э т н и к и и а х о л и и м а м л а к а т . Агар таркиби ахолии мамлакат гуногун набошад, таъсири калимахо ва системахои дигар камтар мушохида мешавад.

3. Шакли у м у м и я т и т а ъ р и х и и о д а м о н — кабила, халкият ва ё миллат. Дар холати аз як шакл ба дигар шакл гузаштан забон ба тагьироти калон дучор мешавад.

4. И с т е х с о л о т у т е х н и к а , о л о т в а и с т и ф о - д а и о н д а р т а б и а т . Хамаи инхо ба таркиби лугавй се- мантикаи ибора, терминх,о ва калимасозй ва нисбатан номаъ- лумтар ба синтаксис таъсир мерасонад.

5. И л м . Тараккиёт ва инкишофи илм, аз худ намудани ха- ёт ба забон, истилоххои он ва хатто ба синтаксису семантика таъсир мерасонад.

6. А д а б и ё т и б а д е й . Таъсири адабиёти бадей ба за ­бон нихоят бузург аст ва инро хама эътироф мекунанд. Бесабаб нест, ки нависандагони бузург асосгузорони забони адабй хам шуморида мешаванд. Ба ин А. С. Пушкин ва С. Айниро мисол гирифтан мумкин аст.

7. Д а в л а т ва махсусан идорахои он аз кабили мактаб, суд ва гайра дар инкишофи забон низ хисса мегузоранд.

8. И д е о л о г и я ва м а х с у с а н д и н . Таъсири дин дар бисьёр калимахои забонхои хитой, японй, бенгалй ва хиндй ка­лон асг. Дар семантикаи бисьёр калимахо таъсири дин дида ме­шавад.

9. И р т и б о т, яъне робитаи халвдо. Ин таъсир низ дар ин­кишофи забон роли мухим мебозад.

10. Ф а ъ о л и я т и ш у у р ва т а ф а к к у р и о д а м о н , ч а м ъ и я т . Чй андоза таъсир доштани инхо ба хама маълум аст. К. Маркс забонро хакикат ва ё амалияи шуур номида буд. Тайр аз ин тамоми сабабхои берунии номбурда низ ба воситаи шуур ва тафаккури одамон ба забон таъсир мерасонад.

Сабаби инкишофи забон дар динамизми худи он хамчун во­ситаи мухимтарини муносибат, дар чустучуи роху шаклхои нав ба нав барои ифодаи фикр нихон аст.

Азбаски забон хамчун структураи забонй, нормаи забонй ва фаъолияти нутк вучуд дорад, сабаби тагьири забониро дар зид- дият ва ба хам таъсиррасонии забону норма ва нормаву фаъо­лияти нутк чустучуй кардан лозим аст. Азбаски нормаи забон ходисаи ичтимоиву фаъолияти нутк бо фаъолияти дарккунии гуяндагон алокаи зич дорад, сабаби тагьири забонро инчунин дар алокаи байни забону чамъият ва забону фаъолияти дарк­кунии одамон чустан лозим меояд.

Методх,ои забоншиноси

Методология хахмчун таълимот дар бораи методи илмй уму- ман ва методх,ои илмхои чудогона дар назария ва амалияи хар як илм ва аз чумла забоншиносй, ахамияти багоят калон дорад.

Инкишофи илмхои гуногун, пайдоиши илмхои нав ба нав, тараккии номунтазами илму техника, пайдоиши илмхои мушта- рак талаб намуданд, ки метод ва ё рох, инчунин тарзу усулхои тадкики илмхо хаматарафа омухта муайян карда шавад. Зиёд гардидани шавку рагбат ба метод ва тарзу усулхои тадкики ил­ми аз он сабаб хам cap зад, ки доираи мутахассисон зиёд шуда истодааст, коллективхои калони илмй ба амал омада истодаанд, Хамаи ин зарурати автомата кунонидани мехнати фикриро та­лаб мекунад. Х,оло баробари мухим будани натичаи корхои ил­мй роху усулхои ба даст даровардани он низ ахамияти калон пайдо карда истодааст.

Х,ар як илм дорой методхои худ мебошад ва кушиш мекунад, ки бо роху усулхои осон ва оддй натичахои хуб ба даст дарорад. Пас дар аз худ кардан ва натичахои дилхох ба даст дароварда­ни хар як илм метод роли багоят калон мебозидааст.

Метод максади ягонаи илм набуда, вай танхо воситаи дарк- кунии объект, тарафхои чудогонаи он ва инчунин вазифаи он мебошад. Дарккунй ин наздикшавии тафаккур ба объект, та- биатро донистани инсон ва инчунин донистани конунияти та ­раккиёти чамъият ва худи тафаккур мебошад. Дойр ба ин масъ- ала гуфтаи В. И. Ленинро хотиррасон кардан ба маврид аст. У гуфта буд, ки ба назарияи идрок мисли тамоми илмхои дигар диалектикй назар кардан лозим аст. Ин чунин маъно дорад, ки дониши худро тайёр ва тарьирнаёбанда нашуморида, балки чй гуна аз нафахмидан фахмидан, аз дониши нопурраву ноаник до­ниши нисбатан пурра ва сахех ба амал омаданашро андешидан лозим аст.

Дар натичаи тараккиёти чамъият дарккунии хакикати объ­ективй боз хам хаматарафа ва чукур мегардад.

Роххои дарккунй ва методхои лингвиста. Аз руи назарияи ид­рок метод ин тарзу усул ва роххои донистан ва ё омухтани ха­кикати объективй, дарк намудани табиат, чамъият ва тафаккур аст. Роххои омузиш ва дарк намудани марксизм-ленинизм ме­тоди диалектикй — материализми диалектикй ва таърихй мебо­шад.

Методи диалектикии дарккунй инъикоси диалектикии худи табиат мебошад.

Методхои чудогонаи тадкикот дар продесси инкишофи илм ба амал меоянд ва аник мегарданд ва он ба мачмуи донишхои чамъшуда вобаста мебошад. Донишхои хосилшуда барои ба даст даровардани донишхои нав ба нав ёрй мерасонанд ва чун метод хизмат мекунанд. Масалан, чор амали арифметикии одди барои халли масъалахои мураккаби математикй восита гардиданд. £

ки хамроди сунъии замин кашфиёти нодири илм буд, холо бо­шад, хамчун воситаи тадкикот истифода шуда истодааст.

Тарзу усулхои дарккунй умумй ва хусусй мешавад. Методи фалсафй хусусияти умумй дорад ва методологияи он ба прин- ципхои методи дарккунй, ки ба ин ё он системаи фалсафй хос аст, вобаста мебошад.

Методологияи илм конкретонидани методи фалсафии дарк­кунй мебошад, ки дар ин ё он сохаи илми чудогона ба амал омада, ус)лу методхои чамъбасткунии худро пайдо кардааст.

Методи фалсафй ё ки методи дарккунй таълимотест дар ху- суси конунхои умумии табиат, чамъият ва тафаккур.

Методи диалектикии марксиста эътироф мекунад, ки табиат материалй мебошад, материя якум ва шуур дуюм аст. Хдстй, табиат омухташаванда мебошад. Хддисадои дакикати объекти- вй бо хамдигар алокаманд буда, ба хам таъсир мерасонанд. Он- Хо дар харакат ва тараккиёт мебошанд ва ин тараккиёт ба са­баби зиддияти байнидамдигарй ба амал меояд.

Принципхои методолгии умумй дар натичаи хулосабарории илмхои гуногун ба вучуд омадааст. Аз ин ру, методи диалекти- кй-материалистии дарккунй ягонагии хамаи илчхо, хамаи тад- к,икотдоро, ки ба методи диалектикии марксиста такья мекунад, ифода менамояд. Марксизм таълим медидад, ки барои дуруст ва пурра дарк кардан, фадмидан танхо донистани методологияи умумй кифоя нест. Марксизм зчодкорона муносибат карданро талаб мекунад, баробари ин марксизм ба мукобили ондое ме- барояд, ки методи илмхои чудогонаро чун методи умумиметодо- логй маънидод намуда, онро ба назария ва методи дарккунии умумй табдил медиханд.

Х,ар як илм методхои тадк,ик,отии худро дорад ва ин методхо ба воситаи методи умумиилмй бо мегодхои фалсафй ва манта- Кй муносибат пайдо мекунанд. Б а методхои умумиилмй метод­хои математики, физикй, биологи, филологй дохил мешаванд. Методхои лингвиста бо хамаи ин методхо муносибат дорад. Ме­тодхои филологй аз он методхо бо он фарк мекунад, ки дар он тачрибаи дастгохй (инструменталй) кариб гузаронида намеша- вад. Филолог дар асоси матн тачриба мегузаронад, дар асоси колабхо-модельхо назария мебарорад.

Ба тарики мукоисавй-таърихй маънидод кардани фактхои конкретй барои тадкик,отдои таърихиву филологй нихоят мухим мебошад.

Умумияти методхои хамаи илмхо эътироф намудани он аст, ки дарккунии илмй ин процесс аст, аз ин чихат конуну коида- хои тадкикот мавчудияти дарачахои гуногунро дар дарккунй ба эътибор мегирад.

Ч а р а ё н и д а р к к у н и и и л м й . Дарккунй хамчун про­цесс се мархаларо дар бар мегирад:

а) тадкикот (кашфи фактхо ва ё алокамандии онхо),б) ба система даровардан (шарху эзох ва исбот).

в) баён кардан (тасвир).Дар процесси эчоди илмй масъалагузорй ва пешнихсди фа-

разияхо нихоят мухим буда, бояд асосхои назариявию амалй дошга бошад. Воситаи умумиилмии тадкикот мушохида, тач- риба (эксперимент) ва намунасозй (моделирование) мебошад.

М у ш о х и д а . Мушохида яке аз воситахои маъмул ва та- биии тадкикоти илмй мебошад. Хар як тадкикотчй ин ё он ходи- саи забонро муоина мекунад ва чизхои лозимаро ба кайд ме- гирад.

К,онун ва техникаи аз матн ва ё нутк ин ё он факти забони- ро чудо намуда, ба мавзуи омузиш дохил намуданро мушохи- даи лингвистй мегуянд. К,онуни муоина талаб мекунад, ки пред­мета мушохида аник карда шавад, аломатхои он нишон дода шавад. Натичаи мушохида бо формулахо, схемахо, таблицахо ва ё хаттй ба кайд гирифта мешавад. Мушохидакунанда бояд дониши хуб дошта бошад, ба вай хисси забонй хос бошад. На- висанда ва ё гуянда забонро барои он истифода мебарад, ки ба воситаи он фикр баён мекунад, тадкикотчй бошад, аз матн ва ё нутк он чойхоеро мегирад, ки барои мушохида зарур аст. Му­шохида дамон вакт натичаи хуб медидад, ки мушохидачй дар хус^си ходисаи мушохида мекардагиаш маълумоти пурра дошта бошад.

Мушохида кисми таркибии хама гуна фаъолияти илмй буда, вай чузъи зарурии дар як методи лингвистй мебошад. Чихати хуби мушохида он аст, ки вай ин ё он ходисаи забониро дар шакли табииаш бо ёрии органхои хиссиёт ва ё магзи cap ба кайд мегирад ва бо ин аз тачриба фарк мекунад.

Т а ч р и б а (эксперимент). Тачриба ин озмоиши илмиест, ки ба воситаи он ходисаи омухташавандаи забонй хар дафъа дар шароити муайян ба хисоб гирифта мешавад. Эксперимент яке аз воситахои дарккунй дар илми хозира мебошад ва намуд- хои зерин дорад: лабораторй, ичтимой ва фикрй.

Т а ч р и б а и л а б о р а т о р й , бештар ва асосан ба илм- хои табий хос буда, ба кисмати фонетика ва тарчумаи моши- нии лингвистика низ тааллук дорад. Мутаассифона, таъмини техникй ва корхои лингвистии автоматикунонидашуда холо ба дарачаи бояду шояд ба рох моида нашудааст. Бинобар он холо хам тачрибаи маъмули лингвистй бо картатекахо гузаронида мешавад. Инро хам дар муайян намудани баъзе ходисахои фо­нетики ва хам дар тарчумаи мошини мушохида мекунем.

Карточкахои зиёди аз руи максад ба система даровардашуда картатекаи лингвистиро ташкил медиханд ва онхоро дастгохи маълумтарини лингвистй гуфтан мумкин аст. Материали забо- ние, ки аз лугатхо ва ё маълумотномахои грамматикй навишта шудаанду ба хотири мошина дохил карда шудаанд, базаи тач­рибаи лингвистй номида мешавад.

Т а ч р и б а и и ч т и м о й озмоиши илмй дар фаъолияти чамъияти буда, барои сахех ва муайян намудани ин ё он гипо­

теза дар шароити муайян гузаронида мешавад. Намудхои асо­сии ин тачриба икдисодй (асосан истехсолй), педагогй, ичти- мой-психологй, хукукй ва социологй мешавад. Лингвистика дар тачрибаи педагогй ва социологй иштирок карда метавонад Б а ­робари тараккиёти чамъият роли тачрибаи лингвистикаи ичти­мой васеъ мешавад. Маркс ва Энгельс табиати ичтимоии забон­ро кайд карда, таъкид карда буданд, ки вакташ мерасаду ода­мон ба забон пурра назорат мекунанд.

Т а ч р и б а и ф и к р и озмоиши илмиест, ки объектро ба воситаи колабхои идеалй тадкик мекунад. Ин бештар бо рохи абстракциям мантикй ва тафаккури дедуктивй гуз-аронида ме­шавад.

Н а м у н а с о з и и л и н г в и с т и (лингвистическое моде­лирование). Ин метод ба мисли методи тадкикотии тачрибавй ва назариявй дар забоншиносй хеле барвакт маълум буд, вале вазифа ва тарзу усули он сах,ех, ва конкрет набуд.

Дар забоншиносй модель-назария ва модель-идея мушохида мешавад ва ин ба назарияи забон тааллук дорад ва шакли ифо­даи он мебошад. Модель-метод ва тарзу тарики тадкикот бо рохи индуктивию дедуктивй досил карда мешавад, яъне дар хар ду холат дам тадкикот бо хулосабарорй сарукор дорад. Ба тарзи абстракциякунй хам хулоса баровардан мумкин аст.

Х,аминро бояд кайд кард, ки агар натичахои бо рохи мушо­хида, тачриба ва нам>насозй ба даст даромада шарху эзохи (интерпретация) худро наёбанд, дарки илмй пурра шуморида намешавад ва инчунин ахамият ва фоиданокии ин ё он метод ва ё тарзу усул хам номаълум мемонад. Шарху эзох гуфта бо конуну коидахои назарияи мавчуда мукоиса кардани натичахои ба даст даровардашударо мегуянд. Натичахо назарияи мавчу- даро пурра карданаш мумкин аст, агар натичахо ва мундари- чаи онхо ба колаби назарияи мавчуда нагунчад, назарияи нав ба амал оварда мешавад. Албатта, ин гуна кашфиётхо дар асо­си материали фаровони нав ба вучуд омада метавонанд. Пас, интерпретация баходихй ба дониш мебошад.

МЕТОДХОИ ЛИНГВИСТЙ

Чи тавре ки кайд шуд, гайр аз методи дарккунй ва методхои умумиилмй боз методхои хусусй — илмй-тадкикотй ва методхои илмхои чудогона вучуд дорад.

Методи илмй-тадкикотй гуфта мачмуи роху усулхо ва ко- нунхои омузиши ин ё он ходиса ва ё ходисахоро меноманд. Ба методи илмй-тадкикотй аспекта тадкикот бо тарзу усулхои тад- кикотиаш, методикаи истифодаи онхо ва инчунин роххои тасви- ри натичаи ба даст дароварда дохил мешавад. Пас сохт ва ё структураи методи тадкикотиро ба хам алокамандии аспект, тарзу усул (приём), методикаи тадкикот ва роххои тасвирн он

муайян мекунад. Вале дар забоншиносй бисьёр вакт танхо яке аз ин компонентной методи тадкикотй ба назар гирифта меша­вад, хол он ки истилохи метод барои ифода намудани чор маф­х у м — аспект, тарзу усул (приём), методика ва роххои тасвир ба кор бурда мешавад.

М е т о д в а а с п е к т и т а д к и к о т . Аспекти тадкикот воситаи дарккунии вокеият мебошад ва аз он баъзе ходисахо, объектхо ва ё тзрафхояшро барои тадкик ва омузиши махсус чудо мекунад. Аспекти тадкикот аз руи таъиноти худ ва мохи- яти лингвистиаш фарк мекунад. Дар байни аспектхо ё ки ме­тодхои лингвистй пеш аз дама аз они худй ва иктибосиро чудо кардан лозим. Методи хоси лингвистй гуфта методи мукоисавй- таърихиро меноманд. Ин метод дар натичаи маълум гардидани хешигарии забонхо ба амал омад, зеро омузиши он системаи муайяни тарзу усулхои тадкикотро талаб мекунад. Илова бар ин хангоми аз чидати мукоисавй-таърихй шарху эзох додани овозхову морфемахо тахлили махсуси лингвистиро талаб мекард-

Метод ва ё аспекти иктибосии лингвистй ин методи статис­тики ва мантикй-математикй мебошад. Ин методхоро барои аник намудани методикаи тахлили лингвистй кабул намудаанд.

Аспекти тадкикотро чун методи (рохдои) дарккунй баъзан, аз як тараф, бо методи дарккунй ва аз тарафи дигар, бо усул­хои тадкикот ва инчунин бо вазифахои тадкикот ва ё нуктаи назари тадкикот омехта мекунанд: методи структурй-семантикй, методи мантикй-грамматики, методи шаклй ва гайра. Дар ин холат истилохи «метод» маънии аспекти тадкикотро дорад.

М е т о д ч у н т а р з у у с у л и т а д к и к о т . Усул ва тарзи тадкикотро хам, яъне мачмуи коидахои тадкикотро, ки чун методикаи тахлил ба шакл даромадааст, метод меноманд. Ин гуна тарзу усулхо методи асосии лингвистиро ба вучуд на- меоварад, зеро онхо чузъи ин ё он методи асосй мебошанду ха- лос. Масалан, усули ё ки тарзи табдил (трансформация) дар вакти омузиши синхронию диахронии забон, дар тадкики норма ва системаи забон, забон ва фаъолияти нутк ва ё тасвири му- каррарй ва мантикй-математикй ба кор бурда мешавад. Пас ме­тоди трансформаторй вучуд надорад, вай тарзу усули методхои дигар мебошад.

Дар забоншиносй истилохи «метод» ба ду маънй — хам ме­тод ва хам усул ва ё тарзи тадкикот фахмида мешавад. Мачмуи тарзу усулхои илмй-тадкикотии бо аспекти тадкикоти муттадид гардидаро метод меноманд. Ба ин маънй дар хусусй методхои тадкикотии мукоисавй-таърихи, мукоисавй, структурй-математи- кй сухан рондан мумкин аст. Вале баъзан мачмуи коидахо ва ё татбики ин ё он тарзу усулро низ метод меноманд, ки вай метод набуда, тарзу усули истифодаи ин ё он метод мебошад. Масалан, тарзу усули истифодаи методи мукоисавй-таърихй ва гайра.

М е т о д и к а и т а д к и к о т . Методика ба мафхуми дуюми истилохи «метод» (чун тарзу усул) синоним шуда метавонад.

Вале ин калима «методика» бештар дамчун тартиби нстифодаи ин ё он метод ба кор бурда мешавад, чунки худи як метод бо тартибдои гуногун истифода шуданаш мумкин аст. Фарки мето­дикам тадкикот ба бисьёр сабабдо вобаста мебошад: аз аспекти тадкикот, аз чидатдои гуногуни мантикиву умумиилмй (маса­лан, индуктиву дедуктивй), аз худи тартиб ва техникаи тадки­кот, аз воситадои тасвир ва гайра.

Методикам илмй дамаи зинадои тадкикот — мушодида, чамъ- оварии материал, воситадои тасвир, муайян кардани тарзу усул- дои тадлил, характери интерпретация ва аспекти тадкикотро дар бар мегирад. Донистани методикам тадкикоти илмй барои дар як мутахассис шарт ва з.арур аст. Материал дошта бошеду ме- тодро дам донеду методикам коркарди онро надонед, чизи дил- ход ба даст оварда намешавад.

М е т о д и к а м т а д к и к о т в а р о д д о м т а с в и р . Роддом тасвири натичадои ба даст даромада ва исботи он бо методикаи тадкикот бевосита алокаманд аст. Роддом тасвир ме- тоди тадкикот набуда, тандо шакли берунии ин ё он тарзу усул ва методикаи тадлил аст.

Роддои тасвир аз руи характери тасвир ба шаклию гайри- шаклй ва аз руи воситадои тасвир даданакию (шифодию) гайри- даданакй мешавад.

Дар омузиши ин ё он додисаи забонй шакли аслй ва ягонаи он муайян карда шавад, онро роди баёни шакли мегуянд. Аз шакли аслй боз шаклдои дигару мазмундои дигар ба вучуд овар- дан мумкин аст. Масалан, аз чашм, кор, хона, акл, хон шакл- дои чашма, чашмй, чашмак, чашмнок, бечашм; коргар, корй, корзор, корам, бекор; хонагй, хонадор, хонача, бехона, дамхона; аклнок, аклак, беакл, боакл, камакл; хонам, хонй, хонад, хо- нем, хонед, хонанд, хониш ва гайра.

Дар забоншиносй аз роддои тасвири гайришаклй низ исти­фода мебаранд. Тадкикотчй материали заруриро гирд оварда дар асоси он хулосадои худро баён мекунад. Масалан, гиребон, дедкон, шурбо, зимистон... Ин калимадо дар асл сохтаю мурак­каб бошанд дам, дар айни замон содда шуморида мешаванд, чунки ба морфемадо чудо намешаванд. Барои исботи ин ба эти­мология мурочиат кардан лозим меояд.

Дар омузиши роддои тасвири даданакй аз калимаю тер- чиндои мукаррарй истифода бурда, ифодаи аники он дода ме­шавад.

Дар омузиши роддои тасвири гайридаданакй ба чои кали- маву терминдо формуладои дарфй, рамздо, таблицаву схема- хоро истифода мебаранд. Масалан, калимадои забоншиносй, мубтадо, чумла, хабар, чумлаи мураккаб аломатдои ихтисори ин калимадо ба таври з, м, ч, х, чм дода мешавад. Х,амин тарик, роддои тасвир низ методи махсуси тадкикот набуда, метод ва тарзу усулхои мавчударо маънидод мекунад ва ба ондо ин ё он шакли берунй медидад.

Таснифи методхои асосии лингвистика. Яке аз проблемахои методологияи лингвистй таснифи метод ва тарзу усулхои (при­ём) лингвистй, кор карда баромадани методикаи тахлилхои лин­гвистй ва инчунин масъалахои татбики тарзу усулхои лингвистй ва методхои муштараквазифа мебошад.

Азбаски вазифаи асосии забоншиносй омузиши забонхои кон- кретист, таснифи методхои лингвистй хам вобаста ба объекти омузиш муайян карда мешавад.

Забоншиносй низ ба мисли илмхои дигар мачмуи илмхои лингвистиро дар бар мегирад, ки чихатхои гуногуни система ва нормаи забон ва инчунин инкишофу вазифадории онхоро тад­жик мекунад.

Кушиши олимоне, ки барои тадкикоти лингвистй методи яго­на (универсалй) сохтанй буданд, ба мисли олимоне, ки методи философия, аниктараш методи диалектикаи материалистиро ме­тоди махсуси лингвистй медонистанд, натича надод. Методоло­гияи лингвистй гуфта мачмуи аспектхо ва методхои илчй-тад- кикотиро меноманд, ки мумкин аст конуну коидахои умумй дошта бошад ва ё бо методикаи тадкикот ва роххои тасвир фарк, кунад.

Тарзу усул ва методхои лингвистиро вобаста ба мактабхо ва ё чихатхои гуногуни забон тасниф кардан мумкин аст. Хамаи; вохидхои забон бо як тарзу усул ва ё рох тадкик карда наме- шаванд. Дар тадкики овозхои забон аз аппаратхои махсус ва ё аз приёмхои оппозициониву мавкеъгй истифода баранд, дар ому­зиши синтаксис аз приёмхои гуногуни синтаксисй ба мисли ман- тикй-грамматикй, тачзияи актуалй, трансформаторй ва гайра истифода мебаранд.

Ба методхои асосии лингвистй методхои тасвирй, мукоисавй ва нормативй-услубй дохил мешаванд. Ин методхо вобаста ба чараёнхои забоншиносй, вобаста ба кисматхои забоншиносй бо тарзу роххои гуногун, инчунин бо методикаю приёмхои гуногун истифода мешаванд.

Хар яке аз ин методхо функцияву вазифахои худро доранд ва тарзу тарики истифода ва кор фармудани онхо хам як хел нест.

МЕТОДИ ТАСВИРЙ

Ин метод яке аз кухнатарин ва баробари он хозиразамони лингвистй мебошад. Грамматикахои кадимаи хитой, хиндй ва юнонй дар асоси хамин метод навишта шуда буданд. Забонхои Хозира хам аз ин метод васеъ истифода мебаранд. Системаи усул ва ё тарзхои тадкикоте, ки ин ва ё он додисаи хозираи за­бонро муайян мекунад, методи тасвирй меноманд. Ин метод дар омузиши забон роли багоят калон мебозад.

Одатан объекти омузиш гуногун ва васеъ мешавад. Вобаста ба мавзуи тадкик калима ва ё чумлахои чудогона аз матн чудо

карда мешаванд. Ин кадами якуми тадкикот аст. Он калима ва ё чумлахо мувофики мавзуъ тасниф карда мешаванд, зеро дам калима ва хам чумларо аз чандин чихат омухтан мумкин аст, ки ин кадами дуюми тадкикот мебошад. Дарачаи сеюми тадкик, талаб мекунад, ки материала чудо карда шуда тахлил карда шавад. Ду навъ тахлил шуданаш мумкин аст: категориявй ва дискрета. Дар тахлили категориявй вохидхои чудошуда ба гу- рухдо муттахид карда мешаванд. Онхо бояд дорой як категория бошанд. Масалан, суффиксдои -чй, -rap, -бон, -вар, -гор, -ор калимадои гуногун месозанд, вале ба як гуруд дохил мешаванд, зеро дамаи ондо исми шахе месозанд ва бо дамин хусусияти худ ба як гурух медароянд. Дар тахлили дискретй бошад, бараке вохиди структурй ба гуруд ва гурудчадои майдатарин чудо кар­да мешавад. Масалан, чумладои соддаи яктаркиба ба чумладои яктаркибаи муайяншахс, умумишахс, номуайяншахс, бешахс ва унвонй чудо карда мешаванд ва дар як намуд чй гуна хусуси- ятхои чудогона дорад ва чй гуна аломатдои фаркнок дорад, нишон медиданд.

Н а м у д д о и а с о с и и р о д д о и м е т о д и т а с в и р й . Методика ва роххои методи тасвирй нидоят гуногун ва зиддият- нок буда, ифодашавии ондо низ гуногун аст. Аз ин сабаб на фа- кат нишон додани роххои гуногуни методи тасвирй, балки му- каррар кардани намуддои он низ мудим аст. Методдои тахлили лингвистй дар асосдои гуногун тасниф карда мешавад: аз руи воситадои баён методи тасвирй ба шаклию гайришаклй, мате- матикию гайриматематикй ва аз руи таносуби байни вохиди за ­бону вохиди тахлил структурию математикй мешавад. Дар вак- ти маънидоди натичадои ба даст даромада ин ду намуди тас­ниф дамдигарро мебуранд.

Умуман, дамаи роддо ва методикаи методи тасвириро ба ду намуди асосй — шарди маънидоди додилй ва берунй чудо кар­дан мумкин аст.

Шарди маънидоди берунй. Факти забон дамчун хосияти сис­темаи забон ва ё хосияти додиса ё предмете, ки- бо ин факти забонй ифода шудааст, зохир шуда метавонад. Тадкики вазифа- хои вохидхои забон шарди маънидоди ондоро ба вучуд меорад. Шарди маънидоди берунй низ водиддои забонро меомузад. Ш ар­ди маънидоди берунй ба ду намуд чудо мешавад:

1. Маънидоди водиддои забон аз руи муносибати ондо ба до- дисадои гайризабонй, аз кабили роддои социологй, мантикй- психологй ва артикуляционй-акустикй.

2. Маънидоди водиддои забон аз руи муносибаташон бо во- диддои дигари забон. Ин роддо барои кабати тадкикшаванда берунй шуморида мешавад, вале ондо аз дудуди структураи за ­бон намебароянд. Ба ин пеш аз дама шарди маънидоди байни- сатдй (межуровный) ва методикаи дистрибутивй дохил меша­ванд, ки хусусиятхои водиди омухташавандаро бо ёрии восита- хои дигар кушода медиданд.

Р о д д о и с о ц и о л о г и . Роддои социологи дар долати аз чидати нормативй-услубй ва таърихи омухтани забон хеле кулай бошад дам, дар тадкики тасвири забон ва махсусан омузиши таркиби лугавй истифода мебаранд. Рохи маъмултарин дар ому­зиши социологии калима ин усули «калима ва ашьё», усули гу- руди тематикй, географини лингвистй ва роди нормативй-услу­бй мебошад.

Роди омузиши «.калима ва ашьё» дар омузиш ва тасвири лек- сикаи забон, тадкикотдои энциклопедй ва ё лугатдои тафсирй ба кор бурда мешавад. Холо лугатдои энциклопедй бо хамин услуб дода мешаванд. Хусусияти ин навъи тадкик он аст, ки маънои калима вобаста ба ашьё ва мафхум, ки калима онро ифода кар­дааст, омухта мешавад.

Хусусияти омузиши тарзи гурухи тематикй он аст, ки дар асоси ин ё он нисбияти предметй-тематикй гурухи калимадо ин- тихоб карда шуда, махсус омухта мешаванд. Бо ин рох аксар лексикаи истикоматй ва сохтмони мах,алдои адолинишин, давзу дарьёхо омухта мешаванд. Вактхои охир лексикаи терминоло- гй низ ба хамин рох омухта мешавад. Омузиши тарзи геогра- фияи лингвистй дар сохаи таркиби лугавй аз он иборат аст, ки калимахо аз руи худуди пахншавиашон ва ё равшан намудани худудхои диалективу забонй тадкик карда мешаванд. Аз руи натичадои он харитадои лексикй тартиб дода мешаванд. Нати- чахои ба даст даровардашуда аз чихати таърихи ва иктисодй- сиёсй шарху эзох дода мешаванд.

Рохи нормативй-услубй дар тартиб додани лугатхои тасвири ва характеристикаи услубии калимахои ин ё он асар ва ё на- висанда ба кор бурда мешавад. Услубдои нисбатан маъмули мушохидашаванда, ки ба характеристикаи ичтимой ишора меку­над, индо аст: китобатй, гуфтугуй, халкй, мадаллй, жаргон, со- дагй, таърихй ё ки куднашуда ва бегона (доричии умуминашу- да).

Р о д и м а н т и к й-п с и д о л о г и . К,онун ва коидадои ман­тик кисмати мудимтарини роддои дама гуна тадкикот мебошад. Чидати мантикиро дар тамоми роддои омузиши забон мушохида кардан мумкин аст. Ба роди мантикии тадлили лингвистй асоси мантикии тарздои лингвистй дохил нашуда, балки чунин родхои тахлили лингвистй медароянд, ки алокаи байни маънои водид- хои забону категорияхои онро бо водид ва категориядои тафак­кур тадкик мекунанд.

Дар байни усулдои мантикии тахлили лингвистй роддои ин- вариантй-метаязыки (забоне, ки дар бораи мундарича ва ифодаи забони дигар маълумот медидад) ва вариантй-забониро фарк ме­кунанд, ки дар таърихи забоншиносй ондоро чун роддои манти- кй ва псидологии тадлили забонй ба дисоб гирифтаанд,

Роддои мантикии инвариантй-метаязыкии тадлили забон бо роди дедуктивии дарккунй асос карда шудааст, аз ин ру, водид- дои конкретии забон чун амалй гардидани колабдои абстрактии

забон дониста мешавад. Дар ин навъи омузиш маънихои забонй чун ходисаи мантикй-мафхумй фахмида мешавад, бинобар он предмета тадкик, на вохиди худи забон, балки аломатхои он до­ниста мешавад. Дар вакта бо ин рох омухтан аксар вохидхои конкретии забонро бо структурам мантикй-тематикии матн як мешуморанд. Ин тарзи омузиши тахлили лингвистй аз тарафи мантикшиносони француз, аз чумла Пор-Роял ба шакл даровар- да шуда буд.

Д ар усули мантикии вариантй-забонии тахлил гуногунии во­хидхои забонй ва худи забонхо ба эътибор гирифта мешавад, бинобар он хосияти умумимантикии онхо хеле гуногун ва зид- диятнок намоён мегардад. Аз ин чихат предмета омузиш вохи- ди конкретии забон ва вазифахои онхо ва инчунин алокаи онхо на танхо бо шаклхои мантик, балки бо маънй ва категорияхои дигар мебошад. Ин тарзи тахлил бештар ба типхои гуногуни маънои забонй, категорияи он ва алокаи он бо матн истифода карда мешавад. Масалан, дар омузиши маъноии структура» чумла тарзи мантикй-морфологй ва актуалй-синтагчатикии тах­лили чумла васеъ истифода мешавад.

Усули мантикй-морфологии тахлили чумла онро ба асос ме­гирад, ки хелхои чумла бо шаклхои мантикии фикр мувофикат мекунанд. Шакли мантикии фикр асоси субъективию предика- тивии чумларо нишон медихад, ки он бо сараъзохои чумла — мубтадову хабар аксар мувофикат мекунад ва бо ёрии аъзо- хои п ай р ав— хол, пуркунанда ва муайянкунанда пурра мегар­дад. Бехуда нест, ки онхоро— аъзохои чумларо категорияхои мантикй-грамматикй меноманд ва дар аксари забонхои дуньё мушохида мешаванд. Хаминро хам бояд кайд кард, ки байни тарафхои мантикй-грамматикй ва морфологй-синтаксисин чу^ла, байни мундарича ва шакли онхо мутобикати пурра мушохида намешавад. Аз ин чихат хам субъекту мубтадо ва предикату хабар на хамеша бо хам мувофикат мекунанд. М асалан, дар чумлаи «К,арор аз тарафи котиб навишта шуд» мубтадову субъ­ект тамоман аз хамдигар фарк мекунанд, зеро «карор» муб­тадо бошад, «аз тарафи котиб», ки ба вазифаи пуркунандаи ба- восита омадааст, субъекти мантикй мебошад. Вале дар чумлаи «Талабагон мехонанд» ин гуна мувофикат байни мубтадову субъект дида мешавад.

Холо дар забоншиносии дуньё ва аз чумла мамлакати ма чумларо на танхо аз чихати грамматикй, балки аз чих'ати мак- саднокй низ тахлил мекунанд. Аз руи ин тахлил аксари чумла- хоро ба ду кисмат — тема ва рема чудо мекунанд. Д ар кисма- ти тема он калимахо чой мегиранд, ки аз чихати ифодаи маъно ба хонандаву шунаванда маълуманд ва танхо барои ифодаи маънои нав, ки дар кисмати рема ифода мегардад, ёрй мерасо- нанд. Максади гуянда дар кисмати рема ифода мегардад ва он аксар дар охири чумла чой мегирад. Ин тахлилро дар забон­шиносй тачзияи актуалй мегуянд, ки ба номи забоншиноси

чех Матезиус сахт вобаста мебошад. Ин намуди тахлили чумла ба усули мантикй-психологй мувофикат мекунад.

Р о х х о и а р т и к у л я ц и о н й-а к у с т и к и . Овозхо, хи- чохо ва интонация вохиди материалии забон буда, ба чихати табиии забон, ба ходисаи артикуляционй-физиологй ва акусти­ки-физиологи алокаманд мебошад. Аз ин чих,ат овозхои нутк, ху­сусияти физикиву биологи доранд, баробари ин онхо хамчун мадсули фаъолияти дарачаи олии асаби инсон ходисаи психики низ мебошанд.

Хусусияти физикй ва физиологии овозхои нутк, бо ёрии му- шохидаи бевосита ва роххои методи тачрибавй-фонетикй омух- та мешавад. Хусусиятдои артнкуляционй-психологй ва акустики- психологии овозхои нутк, ба воситаи методи классификационй ва тахлили компонентии артикуляцияи овозхо ва кори артику- ляционй омухта мешавад.

Компонентхои артикуляция ба воситаи таблицахои классифи­кационй, ки барои садонокдову хамсадохо чудогона сохта меша­вад, тасвир карда мешавад. Масалан, хамсадохои забони точикй аз руи чои талаффуз, тарзи талаффуз ва иштироки садо тас­ниф карда шаванд, садонокхо аз рун катор, бардошт, ки ба ха- ракати забон вобаста мебошад, иштироки лаб ва устуворию но- устуворй тасниф карда мешаванд. Дар забонхои полякй ва французй дар таснифи садонокхо боз хусусиятхои димогии он- хо, дар немисию ёкутй дарозиву кутохии садонокхо низ ба эъти- бор гирифта мешавад.

Р о х х о и м а ъ н и д о д и б а й н и с а т х й . Ин рохи маъ- нидод дар тадкикотхои лингвистй васеъ истифода бурда меша­вад. Максади ин гуна тарзхои омузиш он аст, ки вохидхои бай­ни кабатхои забонй ва ё вохидхои хурдтарини ин ё он кабати забонй чун вохиди тахлили лингвистй ба хисоб гирифта меша­вад. Дар ин холат ба объекти омузиш аз нуктаи назари як чанд кабат назорат карда мешавад ва бо ин рох алокаи байни к а ­батхои забонй муайян мегардад. Усули маъмултарин синтакси- сй-морфологй ва морфологй-морфемагй мебошад.

Вохидхои синтаксис ибораву чумла буда, ба таркиби онхо калимадову хиссахои нутк, дохил мешаванд. Усули синтаксисй- морфологй аз он иборат аст, ки структураи синтаксисиро аз чи­хати ифодаи морфологии онхо меомузанд. Бо ёрии рохи манти- кй-психологй сараъзохои чумла чудо карда шуда, тарзи ифодаи мубтадову хабар нишон дода мешавад. Масалан, дар забони точикй бо исм, чонишини предметй ва маедар ифода ёфтани мубтадо гуфта мешаваду баъд бо хиссахои дигари субстанти­вация гардидаи нутк ифода шудани он низ кайд карда меша- в а д .

Рохи морфологй-морфемагй аз он иборат аст, ки морфема хамчун вохиди асосии морфология ва тахлили морфологй фах- мида мешавад.

М е т о д и к а и д и с т р и б у т и в й. Вохидхои забон дар

матн ба хамдигар наздик ва пахлу ба пахлу чой мегиранд. Син­тагматика ба ин масъала муносибати наздик дорад, зеро вай назарияи синтагма ва алокамандии вохидхои забонро меому- зад. Д ар байни усулхои омузиши алокамандкунй роххои мав- кеъгй ва дистрибутивиро кайд мекунанд. Рохи мавкеъгй ба мав­кеи вохидхои забон асос карда шудааст. Бо ёрии методикаи дистрибутивй доираи вохидхои забонй, контексти онхо омухта мешавад. Яке аз роддои методикаи дистрибутивй валентият (ва­лентность — бо хам алокамандона омада тавонистани калима­хо) мебошад. Дар вакти бо роди валентият ому.хтан муносибати калимаи асосию тобеъ ба назар гирифта мешавад. Калимаро ба кадом калима ходед, алокаманд карда наметавонед. М аса­лан, калимаи омадан бо калимахои имруз, тез, аспакй, бо рафик ба хона ... алокаманд шуда метавонад, вале бо китобро муноси­бат пайдо карда наметавонад чунки феъли монда аст. Ё ки чумлаи «Мо омадем» баъди худ чумлахои пайрави максад, з а ­мон, сабаб гирифта метавонад, вале чумлахои пайрави мубта- до, пуркунанда, хабар ва муайянкунанда гирифта наметавонад. Сабаби ин гуна чумлахои пайравро кабул карда натавонистани сарчумлаи «Мо омадем» он аст, ки чумлаи пайрави мубтадо ва муайянкунанда бар эзохи предмет меоянд, дар ин сарчумла бошад, ин гуна предмета эзохталаб нест. Сабаби чумлаи пайра­ви хабар нагирифтанаш он аст, ки чумлаи пайрави хабар танхо ба хабаре тобеъ мешавад, ки бо чонишини ишоратй ифода гар- дидааст. Сабаби чумлаи пайрави пуркунанда нагирифтанаш он аст, ки хабар омадем, бо феъли монда ифода шудааст, ин гуна хабар чумлаи пайрави пуркунанда кабул карда наметавонад.

Намудхои контекст низ ба вохидхои забон таъсир мерасонад. Масалан, ибораи «дандон ба дандон мондан»-ро дар хама гуна матн овардан мумкин нест. Пас яке аз роххои методикаи дист­рибутивй идотаи вохидхои забон нисбат ба якдигар будааст. Чй андоза маънои калима ва ё чумла васеъ бошад, хамон дарача алокамандии он бо калимахои дигар ва ихотаи он мураккабтар мешавад.

Рохх,ои маънидоди дохилй. Вохидхои забон сохти дохилшг худро доранд. Омузиши структураи вохидхои забон ва катего- рияхои ондо ба мавчудияти маънидоди хоси онхо далолат меку- над. Роххои маънидоди дохилиро ба ду намуд чудо кардан мум­кин аст:

1) Роддои тасниф ва мураттаб намудан. Ин ба ч-удо намудани гурудхои гуногун, навъдо ва классдои вохидхои забон нигарони- да шудааст.

2) Роххои азнавсозй, аз чумла методикаи трансформационй.Р о х х о и т а с н и ф в а м у р а т т а б н а м у д а н . Предмет-

до ва додисадои гуногунро, аз чумла додисадои забониро, аз руи умумият ва фаркашон ба гуруддо ва ё классдои чудогона таксиад мекунанд, ки даминро тасниф мегуянд. Дар забоншиносй дар асо-

си чинсу намуд ва дихотомия (Ба ду) чудо намудани мафдумдо таснифот гузаронидан васеъ истифода бурда мешавад.

Дихотомия, ки хоси мантик аст, мафдумдоро ба ду намуди ба хам зид чудо менамояд: намуди мутлаку давомдор, падежи бевоситаву бавосита, танхову чамъ, камию зиёдии аломат ва райра. Ба таснифоти лингвистй калимадоро ба диссадои нутк,, чумладоро ба соддаву мураккаб, овоздоро ба садоноку дамсадо чудо намудан хос аст.

Аз нуктаи назари мантик,, таснифот бояд ба конундо чудо намудани мафдумро риоя кунад. Д ар лингвистика аксар ба ин конун риоя накарда, тандо аз руи система, яъне бе асосдои ман- тикй тасниф кардан мушодида карда мешавад. Вале баъзе ча- раёндо ва мактабдои мантикй ва мантикй-математикй ба конун- дои мантик, риоя карданро талаб мекунад.

Р о д д о и а з н а в с о з й в а м е т о д и к а и т р а н с ф о р м а - ц и о н й. Роддои азнавсозй ба фадмиши забон чун процесс, чун структураи динамики бо водиддои чудогона, ки ба дамдигар ало- каманданд, такя мекунанд. Пайдоиши роддои азнавсозй, аз як тараф, ба забоншиносии мукоисавй-таърихй, аз тарафи дигар, бо лингвистикаи мантикй ва тадлили услубии матни бадей во­баста мебошад. ,

Дар забоншиносии мукоисавй-таърихй роди азнавсозй барои муайян намудани пайдардамии хронологии вохиддои забонй, барои азнавсозии шаклдои кадима истифода мешавад.

Дар лингвистикаи мантикй ин род барои тадлили хусусият- хои семантикии сохти синтаксисй истифода. бурда мешавад. Ма­салан, забоншиноси рус Ф. И. Буслаев методикаи трамсформа- ториро барои ихтис_ор ва ё кутод кардани чумладои пайрав ис­тифода кардааст. У ба чои чумлаи «Тот, кто виноват» тандо «Виноват» ё ки ба чои «Думаю о том, чтобы идти» чумлаи «Ду­маю идти» гуфтаает. Ин тарзи истифодаро ва ё бараксашро, яъне ба чои ибора истифода бурдани чумладои мураккабро дар эчодиёти адибони точик дам мушодида кардан мумкин аст.

Падншавии методикаи трансформационй дар забоншиносии дозира эътироф намудани динамизми забон ва зиёд шудани роли методикаи тачрибавй мебошад. Методикаи трансформа­ционй алокамандй ва дешигарии водиддои забонро эътироф ме­кунад. Вай дар омузиши колабдои синтаксисию калимасози васеъ ба кор бурда мешавад.

Нутки мазмунан наклшуда шакли аз нав сохтаи нутки ай- нан наклшуда, чумлаи пайрав шакли дигари аъзои чумла до- ниста мешавад. Нутки айнан наклшуда: «Мо ин забонй шариф- ро дар Бухоро омухтаем»,— гуфта буд як дафъа муаллим (Сат- тор Турсун. Се рузи як бадор, сад. 209) ва ё «Дина модарам уро дабар гирифта буданд»,— гуфт Самад (Хамон чо, сад. 271). Нутки мазмунан наклшуда: Муаллим як дафъа гуфта буд, ки ин забонй шарифро ондо дар Бухоро омухтаанд. Дина модараш уро хабар гирифтаанд. Ч,умлаи мураккаб: «Маълум буд, ки руи

осмон тадричан аз абрхо кушода мешавад (Саттор Турсун. Се рузи як бадор, сад. 16). Бо вучуди он ки офтоб тобон буд, аз пеш буи борон меомад» (Хамон чо, сах. 57). Чумлахои содда, ки чумлахои пайрави мисолдои боло дар шакли аъзои тафсилии чумла омадаанд: Тадричан аз абрдо кушода шудани руи осмон маълум буд. Бо вучуди тобон будани офтоб аз пеш буи борон меомад. Чумладои пайрави мубтадо ва холи хилоф дар чумла­хои содда ба вазифаи мубтадо ва холи хилофи чумлаи содда омадаанд.

Дар вакти азнавсозй ва ё трансформация кардан баъз^ чиз- Х0 ихтисор ва ё илова карда шуданаш мумкин аст. Талаба ки- тоб хонд. Китоб аз тарафи талаба хонда шуд.

Хусусияти хоси методикаи трансформационй он аст, ки вай системаи конунхои сахт надорад ва хамчун назарияи забон ис­тифода нашудааст. Вай ба реалияти забони конкрет такья ме- намояд ва барои омузиши категорияхои мураккаб ва бисьёрмаъ- но ва ё ходисахои пурра ифода нагардида истифода бурда ме­шавад.

МЕТОДИ МУКОИСАВЙ

Мукоиса яке аз тарзу усулхои илмй буда, дар тамоми соха- хо ба кор бурда мешавад. Ин усулро дар забоншиносй низ ба таври васеъ истифода мебаранд. Дар мукоиса бо забони дигар омухтани забони модарй ё ки бо рохи мукоиса муайян намудани хусусияти хоси худи хар як забон нихоят мувофик, ва адамият- нок аст. Факту далелдои як забон ва ё чанд забон мукоиса шу­данаш мумкин аст. Дангоми мукоиса ходисахои умумй ва хо­си як забон ва ё забонхои гуногун мукаррар ва муайян карда мешавад. Ин аст, ки мукоиса хамчун амалиёти умумиилмии та­факкур дар тамоми методхои тахлили лингвистй иштирок ме­кунад. Одатан дар методикаи тадкикотхои лингвистй мукоисаи дохилизабонй ва байнизабониро ба куллй фарк мекунанд, зеро дар мукоисаи дохилизабонй категория ва ходисадон забонии ин ё он забони чудогона, вале дар мукоисаи байнизабонй забон­хои гуногун тадкик карда мешаванд. Аз ин ру, методи мукои- савй зидди методи тасвирй меистад, зеро дар он чо (тасвирй) мукоиса вучуд надорад. Ба таври мукоиса омухтани ду ва ё зиёда забон хеле машхур аст. Мукоисаи байнизабонй, аз як. та- раф, дар натичаи омухтани забони бегона ва аз тарафи дигар,

хангоми омухтани забонхои хе'ш ба амал омад. Ин метод дар забоншиносй пештар хам дучор мешуд, вале он аз аввали асриXIX машхур гардид, зеро дар ин вакт забоншиносии мукоиса­вй-таърихй ба амал омад.

Методи мукоисавй дар ду намуд — мукоисавй-таърихи ва мукоисавй-таккоскунй зодир мегардад. Ин методдо дам аз руи максаду вазифа, хам материали тадкикоту худуди истифодаи он ва дам роду методикаи тадкики илмй аз хам фарк мекунанд.

Методи мукоисавй-таърихй на танхо мукоисаи ду забон ва додисадои онхоро нишон медидад, балки инкишофи забондои хешро ошкор менамояд. Максади методи мукоисавй-таккоскунй тасвир кардани ходисаи мукоисашавандаи ду ва ё зиёда забон­хо, мукаррар намудани умумият ва фарки ин ходисадо бе му- коиса бо гузаштаи ондост. Методи мукоисавй-таърихй ба уму- мияти генетикии забондо такья кунад, методи мукоисавй-так­коскунй ба мафдуми додисаи мукоисашавандаи ду забон такья мекунад, ки ондо мумкин аст, умумияти таърихй надошта бо- шанд. Бо методи мукоисавй-таърихй дам забондои хеш ва дам вариантдои таърихии худи як забонро омухтан мумкин аст.

Мукоисаи забондо асоси тамоми методдои лингвистй бошад дам, методдои мукоисавй-таърихй, таърихй-мукоисавй ва муко- исавй-таккоскунй бо максади мукоиса, бо он ки кадом забондо мукоиса мешаванд ва бо чй максад мукоиса карда мешаванд, фарк мекунанд. Ин ба фарки тарзу методикаи тадкик дам са- баб мешавад.

Методи мукоисавй-таърихй. Методи мукоисавй-таърихй ба мафдуми умумияти генетикй ва мавчудияти оила ва гуруди за­бондои хеш асос карда шудааст. Аз ин ру, пеш аз шинос шу­дан бо методи мукоисавй-таърихй бо забоншиносии мукоисавй- таърихй ва муносибати ин методро бо он аз назар гузаронидан лозим меояд.

Забоншиносии мукоисавй-таърихй забондои хеш, таснифи он­хо, таъриху падншавии ондоро меомузад. Забоншиносии муко­исавй-таърихй бо методи дамномаш як чиз нест, вале мафдуми ягонагй ва фарки генетикй барои ондо умумй аст.

Ягонагии генетикии забондо аз иктибос ва ё тасодуфан ба дам мувофик омадани овозу калимадо дар забондо фарк меку­над. Масалан, калимадои атом ва фабрика дар чандин забон­дои Европа ва Осиё мушодида мешавад. ё ки калимадои мак- табу муаллимро дар чандин забондои Осиё дучор кардан мум­кин аст. Ин калимадо нишонаи хешигарии дамаи ин забондо шуда наметавонад, зеро ондо калимадои иктибосианд. Мисоли дигар, дар забони точикй калимадои сад ва бад дида мешавад

ва айнан дамин гуна калима дар забондои русй ва англисй низ 'мушодида мешаванд. Ин калимадо нишонаи умумияти ондо шу­да наметавонанд, чунки дар ин чо тасодуфан бо дам мувофик омадани овздо ба назар мерасад.

Калимаи духтар ва чонишини шахсии ту-ро дар чандин з а ­бои мушодида кардан мумкин аст: дар русй дочь — ты, литови дукте — ту, санскрит дудите (р) — тувам, юнонй тдугатер — ту, готй даудтар — су, англисй даугдтер — тдоу, немисй Гачтер—•

ду' - <Калимадои духтар ва ту калимадои решаги ва кадими мсоо- шанд ва дар забонх,ои гуногун бо дам мувофик омадани ондо аломати хешигарии ин забондо мебошад.

Маълум мешавад, ки дар долати аз чидати реша, аффцксдои

калимасозу шаклсоз ва ё овоз ба хам мувофик омадан ба хе- шигарии забонхо шубха намемонад. Албатта, хар як забон бо

конуну коидахои тараккиёти дохилии худ инкишоф меёбад, би­нобар он каличахо ба тагьиротхои овозй дучор ш\данашон мум­кин аст. Дар натичаи мукоиса хатто рохи тараккиёти забон­хои хеш муайян карда мешавад.

Методи мукоисавй-таърихй ин системаи тарзхои тадкикот ва методикаи тахлил мебошад, ки дар вакти омузиши забонхои хеш аз онхо истифода бурда, тараккиёти конунии сохти он за­бонхо нишон дода мешавад ва инчунин барои аз нав баркарор намудани овозхову шаклхои кадимай онхо ёрй мерасонад.

Методикаи мукоисавй-таърихй аз мукоисаи мукаррарй бо он фарк мекунад, ки:

1) Дар ин усули омузиш фактхои мушохида аз тамоми забон­хои хеш гирифта мешавад — хам аз забонхои мурдаву зинда ва хам аз забонхои адабй-хаттй ва гуфтугуй-шсвагй. Чй андоза за ­бонхои зиёд мукоиса шавад, хамон дарача фикр асоснок меба- рояд.

2) Дар вакти омузиши мукоисавй-таърихй дарачаи хешига- рии забонхо ба хисоб гирифта мешавад, зеро мукоиса бояд аз забонхои нисбатан наздик cap шавад. Масалан, забонй точикй пеш аз хама бо забонхои форсию дарй, баъд бо забонхои поми- рию осетинй ва баъд бо забонхои пахлавию сугдй ва кадимаи дигар мукоиса шуда, дар зинаи дуюм бо забонхои хиндй ва баъд славянию ягон гурухи дигар мукоиса карда мешавад.

Роххои асосии методи мукоисавй-таърихй инхо мебошад;а) Мукаррар намудани айнияти генетикй,б) Азнавсозии шакли кадима,в) Мукаррар кардани хронологияи пурра ва нисбй.

а) М у к а р р а р н а м у д а н и а й н и я т и г е н е т и к й . Роххои .мукаррар намудани айнияти генетикии овозхо ва шакл­хои грамматикии забонхои хеш фактхои забониро предметй тад- кики методи муоисавй-таърихй гардонидааст. Дар забоншиносии мукоисавй-таърихй хамон гуна мувофикоии овозхо, морфемахо, калимахо ва иборахоро айният меноманд, ки пайдоиши умумй до- ранд, яъне ба хам монандии генетикй доранд. Ин аст, ки баъзан айнияти генетикй аз чихати материалию семантики дар айни за- мон бо хам мувофик наомаданаш мумкин аст. Б а х ам монандии овозхо аз чихати генетикй маънои онро надорад, ки онхо холо хам аз руи хусусиятхои акустикиву артикульяционй мувофик оянд, яъне монанд бошанд. Масалан, овозхои «г» ва «ж» аз хар чи­хат фарк мекунанд: г — овози пасизабонии зич бошад, ж —пешизабонии рог мебошад, хол он ки онхо аз чихати генетикй монанд мебошанд. Морфема, калима ва ибора низ дар айни замон пурра ба хам мувофикат накарданашон мумкин аст.

б) А з н а в с о з и и ш а к л и к а д и м а.' Хаминро хам кайд кардан лозим аст, ки хамаи овозхо, морфемахо ва калимахои хо- зира шакли кадима, шакли нахустзабони худро надоранд. Ба ин

калимадои решагии ифодакунандаи он мафдумдое дохил меша­ванд, ки дар к.адим низ дучор мешуданд. Мукоисаи калимадои ба- родар, падар, ходар ва гайра дар забонхои гуногун ба ин шадодат медиданд. Масалан, калимаи бародар дар забони русй брат, сла­вянин кадим — братрь, немисй — брудер, лотинй — братер, сан­скрит — бхрата ба он далолат мекунад, ки овозй аввали ин ка ­лима дар кадим дамсадои (бд) будааст.

в) М у к а р р а р н а м у д а н и х р о н о л о г и я и п у р р а в а н и с б й. Забондои хеш на тандо шакли кадимро нигод медо- ранд, балки ба дамон монанд калимадо дам месозанд. Дар дав- раи нахустзабон дам диалектдо буд. Диалектдои хеш дар давраи тараккиёти забон муттадид шуда, забони ягонаро инкишоф дода- анд ва баробари ин забони чудогонаи мустакил дам гардидаанд. Барои муайян намудани шакли кадима мукаррар кардани он, ки аввалин бор он дар кучо ва кай зикр шудааст, адамияти калон дорад. Осори бокимондаи хаттии забондо як хел нест. Осори хаттии забони дети ба асри XIV—XIII пеш аз милод тааллук дошта бошад, забони кадимаи юнонй аз асри X— IV, форсии кадим аз асри VI— III, санскрит III, вале забони готй аз асри

V—VI, арманй кадим V—IX, славянин кадим IX—XI, литовй аз асри XVI ба мо омада расидаанд.

Усули дронологияи нисбй аз он иборат аст, ки бо роди ому­зиши падншавй ва адамиятнокй аз ду додисаи системаи забон кадимй будани яке аз ондо нисбат ба дигараш муайян карда мешавад.

Методи таърихй-мук,оисавй. Методи мукоисавй-таъридй ба он асос карда шудааст, ки забондои хеш бо дам мукоиса кар­да мешаванд. Бо ин метод таърихи забондо омухта мешавад. Бо методи мукоисавй-таъридй дам забондои деш ва дам давра- дои гуногуни худи як забон, яъне пайдардамии ондо омухта мешавад. Масалан, давраи кадим ва ё миёнаи забондои форсй- точикй.

Методи таърихй-мукоисавй системаи усулдо ва методикаи тадлил аст, ки дангоми омузиши тараккиёти таъридии забони чудогона бо максади ошкор намудани конунияти додилй ва бе- рунии тараккиёти он истифода карда мешавад. Ба воситаи ин метод айният ва фарки таъридии шаклдову овоздои забон бар- карор карда мешавад. Бо ин метод одатан як забон омухта ме­шавад, дар ин чо мукоисаи забондо нест. Фактдои забонй дар даврадои гуногуни тараккиёти он мукоиса карда мешавад.

Хангоми омузиши таърихй-мукоисавй баркарор намудани айнияти овоздо, шаклдо, колабдо, калимадо шарт ва зарур аст, зеро тандо дар дамин долат тадкики минбаъдаи ондо имкон- пазир мебошад. Азбаски бо ин метод фактдои забонии ин ё он забони чудогона тадкик карда мешавад, баробари нишон додани айнияти водиддои забонй фарки ондоро нишон додан дам адамияти калон дорад.

Забондои дозира тандо як кием калимадо, шаклдо, овоздо

ва ё сохту таркиби забони кадимаи худро нигох доштаанду ха- .лос. Х,амин кисми бокимонда хам метавонад холати пешина, таърихи забонро то андозае баркарор намояд. Чунин омузиш ба воситаи тарзи азнавсозии дохилй ба вучуд оварда мешавад. Усули азнавсозии дохилй аз он иборат аст, ки шакли кадима бо рохи таъсири гуногуни он дар доираи худи як забон баркарор карда мешавад. Баъзан бо максади назорат факти забони хеш истифода бурда мешавад. Чидати хронологии ин ё он давраи таърихи забон бо ёрии архаизмхо ва колабхои бемадсул ва, ин­чунин неологизму колабхои сермахсул муайян карда мешавад.

Усулхои аз чихати хронологи нишон додани ходисахои забо­нй он аст, ки фактдои забонй характеристикаи мутлак ва нис-

<бии замонй мегиранд. Дар омузиши таърихй-мукоисавй хроно­логиям мутлакро тандо дар долати дучор шудани ин ё он фак­ти забонй дар асари аввалини хаттй нишон додан мумкин аст.

Инкишофи забоншиносии мукоисавй-таърихии асри XIX'—XX на тандо забондои хаттии кадимаро ошкор намуду онхоро о.мухт, балки ладчаву шевадои дозиразамонро низ ба омухтан cap кард.

Материалдои диалектй хам объекта забоншиносии таърихй- мукоисавй ва дам диалектологияву географияи лингвистй гар- дид. Методи диалектографй гуфта чамъи тарздо ва методикаи чамъ намудан, кор карда баромадан ва маънидоди материалдои шевагиро мегуянд.

М е т о д и м у к о и с а в й . Методдои мукоисавй-таърихй ва таърихй-мукоисавй бо материали забонхои хеш махдуд меша­ванд. Дар тартиб додани фонетика, грамматика, лексикологиям таърихй ва ё муайян намудани хусусиятдои чудогонаи забонхои хеши хозира аспекти таърихй роли мухим ва халкунанда мебо- зад. Дар холати ба таври мукоиса омухтани хох забондои хеш ва хох гайрихеш аспекти таърихй деч гуна роль намебозад.

Ба таври мукоиса омухтани забонхо лугатхои дузабона ва грамматикахои умумиро ба вучуд овард. Забоншинос Гумбольдт гайр аз ба таври мукоисавй-таърихй омухтани забонхо ба тари- ки мукоисавй-типологй тадкик карданро низ зарур дониста буд. Дар ин соха хизмати забоншиноси советй, академик Мещани­нов И. И. хеле калон аст.

Дар холати ба тарики мукоисавй-типологй омухтани забонхо хусусиятхои структурии забондои гуногунро ошкор намудан мумкин аст. Таснифоти морфологй низ дар хамин асос гузарони-

rnyjLi^cT Дар холати ба тарзи мукоиса омухтани забондо да- рачаи таъсири як забон ба забони дигар дангоми алокадои таъ- рихиву территориявй маълум мегардад. Масалан, дар холати ба тарзи мукоиса омухтани сохти грамматикии забонхои ним- чазираи Балкан—булгорй, юнонии нав, албанй ва румынй маъ­лум шуд, ки ба хамаи ин забонхо артикли постпозитивй ва ба­рои ифодаи замони оянда феъли ёридихандаи хотеть умумй ва ягона мебошад.

Райр аз ин методи мукоисавй-таърихй дар тартиб додани лу- ратхои дузабона ва таълими забонй хоричй низ ёрии калон ме­расонад. Аз асри XIX cap карда давлатхои сермиллат ба амал меоянд ва зиёд шудан мегиранд. Ин ба он сабаб шуд, ки баро- бари луратхои дузабона грамматикахои мукоисавй тартиб до-

да шаванд. Ба ин «Грамматикаи русй дар мукоиса бо забонй узбекй»-и Поливанов Е. Д .— 1933 ва «Забоншиносии умумй ва масъалахои забонй французй»-и Ш. Балли — 1932 мисол шуда метавонанд. Балли забонй французиро асос карда, забоин ч?- мисиро ба он мукоиса кардааст. Солхои охир ба таври мукоиса омухтани хусусиятдои чудогонаи забонй точикй бо забонхои русй, англисй, немисй ва франдузй зиёд мушохида мешавад. Дойр ба мукоисаи масъалахои чудогонаи забонй точикиву р) ей диссертация ва мак,олах,ои зиёде навишта шудаанд. Масъалахои гуногуни сохти грамматикаи забонй точикй бо забондои хоричй низ мавриди тадкики як гурух забоншиносон гардидааст. Ба ин диссертацияхои доктории Шахобова М. Б. «Тачрибаи ба таври мукоиса омухтани сохти забонхои точикй ва англисй»,Ч,амшедов П. «Категорияи намуд ва замон дар забонхои точи­кй, англисй, русй ва шурнй» ва рисолахои номзадии Камолова А. Р. «Пешояндхои аслии забонй точикй ва хаммаъноии онхо

дар забонй англисй», Х,амралиев Н. «Намудхои феъл дар за ­бонхои хозираи точикиву англисй», Яхьёева X. Ю. «Тачрибаи ба таври мукоиса омухтани сифат дар забонхои точикиву анг­лисй», Собиров А. «Тартиби калима дар чумлахои соддаи ду- таркиба дар забонхои хозираи точикй ва англисй», Усмонов К- «Категорияи муайянй ва номуайянии исм дар забонхои точи-

, киву англисй», Ч,алилова М. «Категорияи шумора дар исми за ­бонхои точикиву англисй», Азимова М. «Тахлили мукоисавии лексика ва фразеологияи моддй дар забонхои точикй ва англи­

сй», Мухторова С. Я- «Артикли -е дар забонй хозираи точик ва хаммаъноии он дар забонй англисй», Абдуллохочаева К,- «Муай- янкунанда дар забонхои точикй ва англисй», Мамадназарова Г. «Хол дар забонхои англисй ва точикй», Мамадиазаров А. «Си- раи шартй-хох,ишмандй дар забонхои точикй ва англисй» ва райраро дохил кардан мумкин аст.

Дар натичаи мукоиса на танхо чихатхои умумй, балки хусу- сиятхои хоси хар яке аз забонхои мукоисашаванда ошкор ме­гардад. Инро дар вакти омузиши блингвизм ва контактхои з а ­бонй, омузиши забонхои хоричй ва ё тарчума аз он низ мушо­хида кардан мумкин аст. Ба тарзи мукоиса омухтани бо масъалахои таснифоти типологии забонхо ва чихатхои уни­версалии забондо низ алокаманд мебошад.

Методи мукоиса ин системаи усулхо ва методикаи тахлил барои нишон додани хусусиятхои умумй ва хусусии забонхои мукоисашаванда мебошад.

Тадкикотчй вобаста ба максади гузоштаи худ, вобаста ба

чанд забонро мукоиса карданаш ин ё он усули тадкикотро пеш мегирад.

М у к а р р а р к а р д а н и а с о с и м у к о и с а . Ба ин масъ- ала муайян намудани предмета мукоиса, характери он ва инчу­нин намудхои мукоиса аз руи монандиву фарк дохил мешавад. Чй андоза ходисахои монанду аломатхои умумй зиёд бошад, ха­мон дарача фарк хам зиёд мешавад. Агар ходисахои умумй бай- шп ду ва ё зиёда забонхо мушодида нашавад, хамин чиз кайд карда мешаваду халос. Дар ин хол предмети тадкик нихоят камбагал ва агар ходисахои умумй зиёд бошад, мавзуи тадкик васеъ мешавад.

Асоси мукоиса бо ёрии мукоисаи забону аломатнокй муайян карда мешавад.

Тарзи мукоисаи забонй аз он иборат аст, ки ягон забон асо­си мукоиса карор дода мешавад. Кадом забон асоси мукоиса

■интихоб гардиданаш ба вазифаи тадкикотчй ва ё дарачаи омух­та шудани забондо вобаста мебошад. Пештар, дар вакти тартиб додани грамматикаи забонхои Европа забони лотинй асос ва намуна гирифта шавад, баъдтар забонхои французй, немисй, англией ва русй низ хамин вазифаро адо менамуданд. Х,ангоми муайян намудани таснифоти морфологии забонхо забони немисй чун намунаи забонхои флективй дар мукоиса бо забонхои гай- рифлективй гурухи забонхои агглютинативй, решагй ва полисин- тетикиро ошкор намуд. Ё ки хангоми омузиши забонхои хинду­хои Америка забони англией одатан асоси мукоиса ба хисоб ги­рифта мешавад. Дар вакти ба таври мукоиса омухтани бисьёр забонхои халкхои Ватанамон забони русй низ хамин гуна ва­зифаро адо менамояд.

Тарзи мукоисаи аломатнокй аз он иборат аст, ки ягон ходи- са ва ё аломати ин ё он забон асоси мукоиса мегардад. Мик- дор ва сифати аломатхо дар забонхо гуногун мешавад. Хатто аломатхои умумй хам аз чих,ати мохият ва табиати худ дар за ­бонхо аз хам фарк мекунанд. Масалан, овозхои нутк дар забон­хо аломатхои артикулядионй ва акустикии умумй дошта бошанд хам, хусусиятхои чудогона доранд. Дангоми тадккки дутарафаи вохидхои забон ду намуди мукоиса: шаклй-семантикй ва функ- ционалй-семантикй мушохида мешавад.

Дар мукоисаи шаклй-семантикй асоси мукоиса фактдо ва хо­дисахои материалии вохидхои забон (масалан, морфема ва на-

мудхои он, шаклсозй) ба шумор меравад.Хангоми ба тарики мукоисаи функционалй-семантикй тад­

кик намудан асоси мукоиса фактхо ва ходисахои чихатхои иде- алии вохидхои забон буда, тадкикот ба он нигаронида шудааст, ки маъно бо кадом воситахо дар забонхо ифода мешавад. Ин роххо вобаста ба максади тадкикот интихоб карда мешаванд.

Дар омузиши шаклй-типологй бештар ба чихати шаклй дик­кат медиханд ва аз руи мувофикати шаклй забонхоро ба реша­ги, агглютинативй ва флективй чудо мекунанд.

МУНДАРИЦА

356

16 21 21

Сарсухан .................................................................................Предмет ва масъалахои асосии забоншиносии умумйТаърихи з а б о н ш и н о с й .....................................................Забоншиносии мукоисавй-таърихй . . . .Пайдоиши забоншиносии умумй .............................Акидахои Вилгельм Гумбольдт дар бораи забон Инкишофи забоншиносии мукоисави-таърихи ва чара­

ёни н а т у р а л и с т й .............................. . . .Концепцияи лингвистик Авг) ст Шлейхер

Забоншиносии мукоисавй-таърихии иимаи дуюми асриXIX ва аввали асри X X .....................................

Чараёни мантикй ва психологи дар забоншиносйЧ а в о н г р а м м а т и к х о .....................................................Акидахои Карл Маркс ва Фридрих Энгельс дойр ба

проблемахои забон ...........................................................Забоншиносии охири асри XIX ва аввали асри XX Чараёни социолога . . . . . . . .Мактаби забоншиносии К , а з о н .....................................Мактаби лингвистии М о с к в а .....................................Концепцияи лингвистии Фердинандт се Соссюр Забоншиносй дар асри XX. Структурализм .Кружоки лингвистии Прага ва ё лингвистикаи функци

оналй ....................................................................................'Структурализми Копенгаген ё ки глоссематика Структурализми Америка ва ё лингвистикаи дескрип, тивии тасвирии) америкой .....................................Забоншиносй ва инкишофи он дар давраи советй Таърихи забоншиносии советй . .’Забоншиносии т о ч и к ....................................................Структурализми советй ва лингвистикаи амалйНазарияи з а б о н ............................................................'Муяосибати забоншиносй бо илмхои дигар . . .^ аб он ва н у т к .............................................................Хусусияти аломатнокии забон Лингвосемиотика ва масъалахои асосии онЗабон чун система . .....................................Муносибатдои синтагматикй ва парадигматикйЗабон ва т а ф а к к у р ....................................................'Забон ва ч а м ъ и я т ....................................................Забон чун нормаи ичтимой-таърихй Умумияти ичтимой ва шаклхои чамъиятии забонхо Инкишофи забонхо дар чамъияти социалистй .Социолингвистика ..................................................................

¡¿¿бон ва таърих . . ....................................."Таърихи забонхо хамчун таърихи халк, . . . .Забон ва маданият '.

'Конунхои дохилй ва берунии тараккиёти забон . Методхои забоншиносй . „ , оРоххои дарккунй ва методхои лингвистйМетодхои л и н г в и с т й ......................................Методи т а с в и р и ............................................Шархи Маънидоди берунй . . . .Роххои маънидоди дохилй . . . .Методи мукоисавй (мукоисавй-таърихй, таърихй-муко

исавй, м у к о и с а в й ) ...................................................................156

2425

282935

404243 45 48 52 56

6064

6669728185909293 959798

102 105 109 112 119 123

127129131,135137140

143146148152