(with. B. Stevanović and M. Lukić), Fragments of Fresco Paintings in the Church in the Village of...

BO JA NA STE VA NO VI] ñ MI NA LU KI] ññ MI LO[ @IV KO VI]

FRAG MEN TI FRE SA KA IZ CR KVEU SE LU RA DO [I ]I MA KOD RA [KE

Ap strakt: @i vo pis cr kve u Ra do {i }i ma, da nas po sve }e ne Sv. Pet ki, sa ~u van

je sa mo u do sta usit we nim frag me nti ma. Oni su ot kri ve ni to kom ar he o lo {kih

is ko pa va wa, a ~u va ju se u Na rod nom mu ze ju u Kra qe vu. Na osno vu ana li ze oda ba ra nih,

re ~i ti jih frag me na ta iz ne te su pret po stav ke i za kqu~ ci o pro gram skim, iko -

no graf skim i stil skim oso be no sti ma sli kar stva ra do {i} ke cr kve, ~i ji sta ri -

ji sloj po ti ~e iz sre di ne XIV ve ka. Raz mo tre no je, ta ko |e, pi ta we sme {ta wa ove

cr kve u {i ri isto rij ski i ge o po li ti~ ki kon tekst srp ske sred wo ve kov ne dr ̀ a ve.

Kqu~ne re~i: crkva u Rado{i}ima, fragmenti fresaka

U se lu Ra do {i }i ma u bli zi ni Ra {ke ne dav no je ob no vqe na skrom na, jed no -brod na cr kva, da nas po sve }e na Sve toj Pet ki (sl. 1ñ3). Pri li kom ar he o lo {kih is -tra ̀ i va wa ko ja su pret ho di la ob no vi pro na |en je ve li ki broj frag me na ta fre -sa ka, po ve re nih na ~u va we Na rod nom mu ze ju u Kra qe vu. Po me nu ti ma te ri jalpred sta vqa vi {e ne go skro man osta tak ne ka da {weg fre sko-an sam bla. Osim to -ga, od ukup nog bro ja frag me na ta sa mo je ma li deo vre dan ve }e is tra ̀ i va~ ke pa -`we. Re~ je o sve ga ne ko li ko de li mi~ no o~u va nih li ko va, ne ko li ko frag me na tasce na, kao i o osta ci ma nat pi sa ko je je te {ko me |u sob no po ve za ti. Ipak, ra do -{i} ki frag men ti po se du ju ne sum wiv isto rij sko-umet ni~ ki zna ~aj. Na me }e sesto ga po tre ba da se oni na od go va ra ju }i na ~in opi {u, ana li zi ra ju i pu bli ku ju.î ni se da je neo p hod no naj pre us po sta vi ti {i ri kon tek stu al ni okvir za ana -li zu frag me na ta, od no sno na krat ko se osvr nu ti na sred wo ve kov nu isto ri ju i sa -kral nu to po gra fi ju obla sti u ko joj se na la zi se lo Ra do {i }i. Po red to ga, po treb -no je uka za ti na po dat ke iz ras po lo ̀ i vih iz vo ra ko ji mo gu da do pri ne su bo qempo zna va wu isto ri je da na {we Cr kve Sve te Pet ke, pre ar he o lo {kih is tra ̀ i va -wa go to vo sa svim ne po zna tog spo me ni ka.

Se lo Ra do {i }i, we go va sta ra cr kva i sred wo ve kov na @u pa Br ve nik

Te ri to ri ja da na {weg se la Ra do {i }i u sred wem ve ku je pri pa da la @u pi Br -ve nik, ~i je je sre di {te bio isto i me ni utvr |e ni grad. Sme {te na u do li ni Ibra,naj va ̀ ni joj ko mu ni ka cij skoj li ni ji ra {kih ze ma qa s ju ̀ nim obla sti ma, a u ne po -sred noj bli zi ni ko pa o ni~ kih rud ni ka, ova ̀ u pa je pred sta vqa la va ̀ an stra te gij -ski i eko nom ski punkt srp ske sred wo ve kov ne dr ̀ a ve.1 Iako su naj sta ri ja pi sa nasve do ~an stva o ù pi sa svim oskud na, iz wih se u do voq noj me ri na slu }u je wen tr -go va~ ki zna ~aj. Naj sta ri ji po men Br ve ni ka je iz 1280. go di ne, a od no si se na ta mo -{we ko lo ni je Ko to ra na i Du br ov ~a na.2 Pri su stvo Ko to ra na na tom pro sto ru po -tvr |u ju i dru gi iz vo ri. U pi smu pa pe Kli men ta VI od 6. ja nu a ra 1346. go di ne me |ucr kva ma ko tor ske di je ce ze u Sr bi ji po mi we se i br ve ni~ ka Cr kva Sve tog Tri pu -na, pa tr o na gra da Ko to ra,3 a sa ~u va na je i jed na no tar ska be le {ka iz 1335. go di ne oku po pro da ji ku }e dvo ji ce Ko to ra na u istom me stu.4 Sra zmer no ka sno, tek na osno -vu pi sa nih iz vo ra iz dru ge po lo vi ne XIV ve ka, mo gu }e je po u zda ni je re kon stru i sa -ti isto ri ju ̀ u pe, kao i we nu te ri to ri jal nu or ga ni za ci ju. Ta ko se zna da je 1363. go -di ne knez Vo ji slav Vo ji no vi} pre dao Br ve nik ~el ni ku Mu si, u za me nu za ù pu i

1 Naj zna ~aj ni ji rad o @u pi Br -ve nik je i da qe: A. So lo vjev, Jed -na srp ska ù pa iz vre me na car -stva, Gla snik Skop skog na u~ nog

dru {tva 3 (1928), 25ñ41. O Br -ve ni ku su pi sa li i: J. Alek si},@u pe u sli vu Ibra u sred we ve -kov noj srp skoj dr ̀ a vi, Isto -

rij ski ~a so pis 7 (1957), 337; K.Ji ri ~ek, Tr go va~ ki pu te vi irud ni ci Sr bi je i Bo sne u sred -wem vi je ku, Zbor nik Kon stan -

ti na Ji ri ~e ka, Be o grad 1959,261, nap. 155, 267; M. Di ni}, Ju -go i sto~ na Sr bi ja u sred wem ve -ku, u: Isti, Srp ske ze mqe u sred -

wem ve ku. Isto rij sko ge o graf -

ske stu di je, ur. S. ]ir ko vi},Be o grad 1978, 71ñ72; R. \uk,Pri log pro u ~a va wu ru dar stvana Ko pa o ni ku u sred wem ve ku,Isto rij ski gla snik 1ñ2 (1989),23ñ29; S. Bo ̀ a ni}, Br ve nik usred wem ve ku, Rad mu ze ja Voj vo -

di ne 47ñ48 (2005ñ2006), 81ñ87.

2 G. ^re mo {nik, Kan ce la rij ski

i no tar ski spi si (1278-1301),Be o grad 1932, 31; Ji ri ~ek, Tr -go va~ ki pu te vi i rud ni ci, 267.

3 T. Smi ~i klas, Dim plo ma ti~ ki zbor -nik kra lje vi ne Hr vat ske, Dal ma ci je iSla vo ni je, XI, Za greb 1913,179ñ180; Ji ri ~ek, Tr go va~ kipu te vi i rud ni ci, 267. Up. i:M. Al. Pur ko vi}, Avi won ske

pa pe i srp ske ze mqe, Po ̀ a re vac1934, 47 (fo to tip sko iz da we:Gor wi Mi la no vac 2002); I. Bo -ì}, O ju ris dik ci ji ko tor skedi je ce ze u sred wo ve kov noj Sr -bi ji, u: Isti, Ne mir no Po mor je

XV ve ka, Be o grad 1979, 18; S.]ir ko vi}, Ka to li~ ke pa ro hi jeu sred wo ve kov noj Sr bi ji, u:Isti, Ra bot ni ci, voj ni ci, du -

hov ni ci, Be o grad 1997, 249.

4 A. Mayer, Ko tor ski spo me ni ci. Pr -va knji ga ko tor skih no ta ra od god.1326ñ1335, Za greb 1951, 415; Di -ni}, Ju go za pad na Sr bi ja, 71.

85Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

УДК: 75.052(497.11) ;726.54(497.11)ID: 186245132

5 O ovo me po seb no: So lo vjev,Jed na srp ska ù pa. Isti autor jepr vi ob ja vio po ve qu: Isti,Oda bra ni spo me ni ci srp skog

pra va (od XII do kra ja XV ve ka),

Be o grad 1926, 166ñ167; D. Sin -dik, Srp ska sred wo ve kov na ak -ta u ma na sti ru Hi lan da ru, Hi -

lan dar ski zbo r nik 10 (1998), 57.Naj no vi je iz da we s ras pra vom:M. [u i ca, Po ve qa ca ra Uro {ao za me ni po se da iz me |u kne zaVo ji sla va i ~el ni ka Mu se, Sta -

ri srp ski ar hiv II (2003),143ñ166.

6 O ovo me po seb no: So lo vjev,Jed na srp ska ù pa.

7 O ~el ni ku Mu si i we go vim si -no vi ma, sa osvr ti ma na wi ho voupra vqa we Br ve ni kom: S. Mi -lo je vi}, Mu si }i, Isto rij ski

~a so pis 33 (1987), 5ñ37; M. [u -i ca, Ne mir no do ba srp skog sred -

weg ve ka. Vla ste la srp skih ob la -

snih go spo da ra, Be o grad 2000,97ñ98, 101ñ102, 114ñ116, 130,134ñ135, 158ñ159.

8 A. De ro ko, J. Ko va ~e vi}, Sred -

wo ve kov ni gra do vi u Sr bi ji, Cr -

noj Go ri i Ma ke do ni ji, Be o grad1950, 107; I. Zdrav ko vi}, Sred -

grad Zve ~an, {to je po ve qom od 15. ju la iste go di ne po tvrdio car Uro{.5 U ovomprav nom do ku men tu na bra ja se {e zde se tak se la ko ja su sa ~i wa va la ù pu, a mno go -broj ni po da ci ko je po ve qa pru ̀ a o we noj te ri to ri jal noj i so ci jal noj struk tu ri(po de la na dvo r ska, ̀ up ska i vla ste o ska se la) ima ju, kao kom pa ra tiv na gra |a, i {i -ri zna ~aj za pro u ~a va we srp skih sred wo ve kov nih ̀ u pa.6 Zna ~aj no raz do bqe u isto -ri ji Br ve ni ka je pe riod ka da su wi me upra vqa li si no vi po me nu tog ~el ni ka Mu -se, go spo din Ste fan i La zar. Ta da je, u zna ~aj no uma we nim te ri to ri jal nim okvi -ri ma Mo rav ske Sr bi je, eko nom ski i stra te gij ski zna ~aj ̀ u pe jo{ vi {e po ras tao.7

Uti sku o ne ka da {wem zna ~a ju ù pe na po se ban na ~in do pri no si ve li ki brojsa ~u va nih sred wo ve kov nih spo me ni ka na we noj te ri to ri ji. Grad Br ve nik,8 Cr kvaSve tog Ni ko le u we go vom pod gra |u, s frag men ti ma fre sa ka iz oko 1360. go di ne,9 cr -kve po sve }e ne istom sve ti te qu u obli ̀ wem [um ni ku, s kra ja XI II ili po ~et ka XIVve ka,10 i Ba qev cu, iz sre di ne XIV ve ka,11 kao i Ma na stir No va Pa vli ca, za du ̀ bi nabra }e Mu si }a (do 1389. go di ne),12 sve do ~an stva su zna ~aj ne gra di teq ske i sli kar skeak tiv no sti na ovom pro sto ru. Sli ku o ne ka da {woj sa kral noj, od no sno umet ni~ kojto po gra fi ji kra ja upot pu wu ju pi sa na sve do ~an stva o ne sa ~u va nim sred wo ve kov nimhra mo vi ma. Po red ve} po me nu te Cr kve Sve tog Tri fu na,13 ta kav je slu ~aj i s Ma na -sti rom Va ve de wa, ko ji je na svo joj ba {ti ni u se lu Ku kaw po di gao vla ste lin kne zaLa za ra voj vo da Ob rad Dra go sa li}, pri kqu ~iv {i mu i tri obli ̀ wa se la, {to je knezpo tvr dio po ve qom iz 1388. go di ne.14 Po sve mu su de }i, lo ka ci ju ove za du ̀ bi ne tre -ba tra ̀ i ti u da na {wem se lu Be qak, gde je 1656. go di ne iz no va ob no vqen Ma na stirVa ve de wa, kti tor skim ~i nom po pa Ge or gi ja iz se la Roj ~i }a.15

Cr kva u Ra do {i }i ma iz dva ja se iz tog, mo ̀ e se re }i, mno {tva po zna tih br -ve ni~ kih spo me ni ka. Za raz li ku od wi ho ve, isto ri ja ovog hra ma je sko ro sa svimne po zna ta. Iz naj sta ri jih pi sa nih iz vo ra mo ̀ e se, me |u tim, do }i do ne kih,isti na skrom nih, sa zna wa o sa mom se lu Ra do {i }i. Me |u mno go broj nim se li mako ja se po mi wu u po ve qi ca ra Uro {a ne ma ni jed nog s ta kvim ime nom. Bu du }i dase u do ku men tu na vo de sva se la ù pe, mo ̀ e se s ve li kom si gur no {}u pret po sta -vi ti da sa da {wi na ziv ni je bio u upo tre bi u vre me nu srp ske sred wo ve kov ne dr -àv no sti. Tek se u tur skim iz vo ri ma iz XVI ve ka na i la zi na se lo pod ova kvimime nom, prem da u ne {to dru ga ~i jem ob li ku. Te ri to ri ja ne ka da {we srp ske @u -pe Br ve nik za vre me Tu ra ka bi la je naj pre ka di luk Sme de rev skog san xa ka, da bipo tom po sta la deo pro stra nog Zvor ni~ kog san xa ka, for mi ra nog oko 1480. go di -ne. U ka ta star skim po pi si ma ove tur ske ad mi ni stra tiv ne je di ni ce iz 1519. i1533. go di ne16 po mi we se na se qe ko je bi bi lo ra zlo ̀ no po i sto ve ti ti s da na {wimRa do {i }i ma. U pr vom do ku men tu na vo di se, kao ti mar Si na na pi sa ra, se lo Ra -

de {i }i.17 U mla |em po pi su se, po red po me na istog se la, sa op {ta va i da u we mu po -

86 Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}

Sl. 2 Cr kva u Ra do {i }i ma, po gled sa ju go i sto ka

Sl. 3 Cr kva u Ra do {i }i ma, osno va

Sl. 1 Cr kva u Ra do {i }i ma, po gled sa ju go za pa da

sto ji se dam ku }a, isti broj ba {ti na, je dan neo ̀ e we ni sta nov nik i jed na udo vi -ca, kao i da, za jed no s jo{ tri se la, pri pa da ti ma ru Mura tova.18

Ne dav no je Bran ka Kne ̀ e vi} po i sto ve ti la cr kvu u Ra do {i }i ma s Ma na sti -rom Tu {i mqa, po zna tim iz istih tur skih ka ta star skih po pi sa. Pr vo je, u ve}na ve de nom ra du, pret po sta vqe no da se ovaj ma na stir na la zio u @u pi Br ve nik,u da nas ne po sto je }em se lu Tu {i mqa. Uka za no je na po da tak da se ma na stir po mi -we u po pi su iz 1519. go di ne u okvi ru ti ma ra br ve ni~ kog ka di je. Uo~e no je, ta -ko |e, da se na to po graf skim kar ta ma s kra ja XIX ve ka na i la zi na to po nim Tu {i -mqan sko br do, ju ̀ no od se la Ba daw, na te ri to ri ji ne ka da {we @u pe Br ve nik.Po red pi sa nih sve do ~an sta va, ar gu men ta ci ja za pred lo ̀ e nu ubi ka ci ju ma na sti -ra pro na |e na je i u po sto ja wu ru {e vi na cr kve na le voj oba li re ke Sa vi nac, pri -to ke Ra do {i} ke re ke.19 Pret po stav ku je, po tom, ospo ri la Dra gi ca Pre mo vi}Alek si}, iz no se }i mi {qe we da se ne ka da {wi Ma na stir Tu {i mqa na la zio uisto i me nom se lu, ko je i da nas po sto ji u oko li ni No vog Pa za ra. To bi tre ba loda po tvr |u ju i ar he o lo {ki ne is pi ta ni tra go vi cr kve na lo ka li te tu Kr sta ~e, gdese, po na rod nom ve ro va wu, na la zio èn ski ma na stir.20 Sa svim ne dav no, Bran kaKne ̀ e vi} je pret po sta vi la da se Ma na stir Tu {i mqa na la zio na te ri to ri ji da -na {weg se la Ra do {i }i, upra vo na osno vu ar he o lo {kih osta ta ka cr kve ~i ji sufrag men ti fre sa ka te ma na {eg ra da: ÑRu {e vi ne na de snoj stra ni Ra do {i} ke re -ke od go va ra ju me stu gde se ne ka da pro sti ra lo se lo Tu {i mqa, u ko me se, po svojpri li ci, na la zio ma na stir Tu {i mqa spo mi wan u tur skim po pi si ma iz pr ve po -lo vi ne 16. ve ka.î21 U ve zi sa ci ti ra nim za kqu~ kom ja vqa ju se od re |e ni pro ble -mi, ali ga ni je mo gu }e de fi ni tiv no od ba ci ti. Pre sve ga, ni je uo~e no da se u tur -skim iz vo ri ma iz ri ~i to po mi we se lo ÑRa de {i }iî. Lo gi~ no je pret po sta vi tida se ono ne ka da pro sti ra lo na te ri to ri ji da na {wih ÑRa do {i }aî. Sto ga bi bi -lo te {ko bez re zer vno pri hva ti ti ubi ka ci ju se la Tu {i mqa na pro sto ru ne ka da -{wih Ra de {i }a. Raz u me se, ipak ni je is kqu ~e na mo gu} nost da se te ri to ri je ne -ka da {weg i da na {weg se la Ra do {i }i ne po kla pa ju, od no sno da se ne po kla pa jupot pu no. Dru gim re ~i ma, pro stor na ko jem se da nas na la zi cr kva ne ka da mo ̀ dani je pri pa dao Ra do {i }i ma, ve} Tu {i mqi, se lu ~i je po sto ja we u ovom kra ju, pre -ma tu ma ~e wu Bran ke Kne ̀ e vi}, po tvr |u je obli ̀ wi to po nim Tu {i mqan sko br -do. U pri log ta kvom tu ma ~e wu ide i ~i we ni ca da se u po me nu tim iz vo ri ma nepo mi we cr kva u Ra de {i }i ma. Sma tra mo, zbog sve ga to ga, da pi ta we ubi ka ci jeMa na sti ra Tu {i mqa ipak ne tre ba sma tra ti de fi ni tiv no raz re {e nim.

S jo{ ma we si gur no sti mo ̀ e se go vo ri ti o pr vo bit noj po sve ti cr kve u Ra -do {i }i ma. Iz vo ri o tom pro ble mu po ti ~u, na i me, iz sra zmer no ka sno za be le ̀ e -nog na rod nog pre da wa. Po ~et kom XX ve ka, Ra do mir M. Ili} je, u okvi ru svo jihan tr o po ge o graf skih pro u ~a va wa ibar ske obla sti, po me nuo ostat ke cr kve u te me -qi ma i za be le ̀ io ka zi va wa me {ta na da je cr kva po sve }e na Sve toj Pet ki.22

Ne ula ze }i ovom pri li kom du bqe u slo ̀ e ni pro blem kul ta i iko no gra fi -je Sve te Pet ke u srp skoj sre di ni, sma tra mo da se ukrat ko ipak tre ba osvr nu ti nawe go ve po je di ne aspek te. Pre sve ga, tre ba na gla si ti da je u sred wem ve ku, u raz -do bqu srp ske dr ̀ av no sti, Sve ta Pet ka ret ko bi ra na za pa tro na hra ma, iako je wenkult Sr bi ma po znat jo{ od sre di ne XI II ve ka, ka da su na sta le naj sta ri je sa ~u va -ne slu ̀ be.23 Iz pi sa nih iz vo ra se zna za sve ga ne ko li ko woj po sve }e nih hra mo va.24

Ka da je o pred sta va ma u umet no sti re~, osim re la tiv no ve li kog bro ja po je di na~ -nih pred sta va Sve te Pet ke,25 vre di, iako ni je re~ o srp skim spo me ni ci ma, iz dvo -ji ti dva we na sli ka na ì tij na ci klu sa. Pa ra klis Cr kve Sve tih Kon stan ti na iJe le ne u Ohri du po sve }en je Sve toj Pet ki, a to je uslo vi lo po ja vu ilu stra ci ja izì vo ta sve ti teq ke, {to pred sta vqa ret kost za epo hu u ko joj na sta je.26 Ka da je re~o okru ̀ e wu srp skih ze ma qa, pre post vi zan tij ske epo he po sto ji i je dan sa ̀ e ti -ji ci klus Sve te Pa ra ske ve u ju ̀ noj ku li bu gar ske cr kve u Do woj Ka me ni ci (pr -va ~et vri na XIV ve ka).27 Va ̀ no je is ta }i da je u po me nu tim slu ~a je vi ma u pi ta wura no hri {}an ska mu ~e ni ca, Sve ta Pet ka Ri mqan ka (26. jul), a ne sve ta mo na hi -wa ko ja se sla vi 14. ok to bra, Pre po dob na Pet ka Epi vat ska (Tr nov ska, Be o grad ska,

wo ve kov ni gra do vi u Sr bi ji,Beo grad 1970, 119.

9 R. Sta ni}, Cr kva Sve tog Ni -ko le u Br ve ni ku, Sa op {te wa 8(1969), 145ñ149; O. Vu ka din, Ra -do vi na is tra ̀ i va wu i kon zer -va ci ji cr kve Sv. Ni ko le u Br -ve ni ku, isto, 150ñ153; I. M.\or |e vi}, Zid no sli kar stvo sr-

p ske vla ste le u do ba Ne ma wi }a,Be o grad 1994, 166ñ167; M. â -nak-Me di}, Ar hi tek tu ra dru -

ge po lo vi ne XI II ve ka, I, Be o grad2006, 229ñ239, gde je cr kva naosno vu ar hi tek ton skih od li kada to va na u kraj XI II ve ka.

10 R. Sta ni}, Cr kva Sve tog Ni -ko le u [um ni ku kod Ra {ke, Sa -

op {te wa 9 (1970); G. To {i},Cr kva Sve tog Ni ko le u [um -ni ku, No vo pa zar ski zbor nik 16(1992), 27ñ35.

11 R. Sta ni}, Fre ske cr kve Sv.Ni ko le u Ba qev cu kod Ra {ke,Sa op {te wa 10 (1974), 53ñ74; D.Voj vo di}, O ì vo pi su Be le cr -kve ka ran ske i su vre me nom sli -kar stvu Ra {ke, Zo graf 31

(2006ñ2007), 136.

12 V. J. \u ri}, Vi zan tij ske fre ske

u Ju go sla vi ji, Be o grad 1974, 96;M. Mi ha i lo vi}, M. Ko va ~e vi},No va Pa vli ca, Be o grad 1989.

13 Iako ubi ka ci ja ove cr kve ni -je iz vr {e na, iz ve stan zna ~aj zato pi ta we mo gla bi da ima u li -te ra tu ri ve} uo~e na sli~ nostcr kve u [um ni ku sa cr kvom uBa qev cu, od no sno sa ko tor skimSve tim Lu kom, is po qe na u po -sto ja wu sle pe ar ka de na pro ~e qu(To {i}, Cr kva Sve tog Ni ko le u[um ni ku, 30). Jo{ va ̀ ni ji mo -gao bi da bu de po da tak da je pona rod noj tra di ci ji Cr kva Sve -tog \or |a u Po ce sju, uda qe na de -se tak ki lo me ta ra od Ra {ke, safrag men tar no o~u va nim ì vo -pi som da to va nim u kraj XVI ipo ~e tak XVII ve ka, ne ka da bi laÑla tin skaî: R. Sta ni}, Ne po zna -te cr kve u oko li ni Ra {ke, Sa -

op {te wa 8 (1969), 216.

14 So lo vjev, Jed na srp ska ù pa,40ñ41. Po ve qa je po sled wi putob ja vqe na u: A. Mla de no vi},Po ve qe kne za La za ra, Be o grad2003, 201ñ208 (sa ko men ta rom,pre vo dom i snim kom). Prav nuva qa nost ovog do ku men ta po -tvr dio je po ve qom od 19. ja nu a -ra 1389. pa tri jarh Spi ri don(D. Sin dik, Po ve qe srp skih pa -

87Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke

tri ja ra ha Sa ve, Spi ri do na iNi ko di ma, Hi lan dar ski zbor -

nik 9 (1997), 108ñ110), da bi po -ve qom iz 1392. ili 1395. knezSte fan La za re vi}, na kon od u -zi ma wa ba {tin skih pra va, ma -na stir ustu pio Hi lan da ru: So -lo vjev, Jed na srp ska ù pa, 40;[u i ca, Ne mir no do ba srp skog

sred weg ve ka, 110ñ113; isti, Po -ve qa kne za Ste fa na La za re vi }ako jom se Hi lan da ru pri la ̀ ecr kva Va ve de wa Bo go ro di ~i -nog u Ibru, Sta ri srp ski ar hiv

3 (2004), 107ñ123; M. @i vo ji -no vi}, Vla ste lin stvo ma na sti -ra Hi lan da ra u sred wem ve ku, u:Ma na stir Hi lan dar, pr. G. Su -bo ti}, Be o grad 1998, 88ñ89; B.Zar ko vi}, Ibar ski po sed ma -na sti ra Hi lan dar, Ba {ti na 25

(2008), 183ñ201.

15 Do ta kvog za kqu~ ka do {la je:B. Kne ̀ e vi}, Ma na sti ri u na -hi ji Br ve nik po tur skim po pi -si ma iz pr ve po lo vi ne XVI ve -ka, ZLUMS 26 (1990), 265ñ266,{to pri hva ta i: Zar ko vi},Ibar ski po sed ma na sti ra Hi -lan da ra, 193ñ196. O cr kvi po paGe or gi ja, da nas po sve }e noj Sve -tom Mar ku: Sta ni}, Ne po zna te

cr kve u oko li ni Ra {ke, 218ñ220;V. Bo go sa vqe vi}, Cr kva Sve togVa ve de wa (Sve tog evan ge li steMar ka). Se lo Be qak, Gla snik

dru {tva kon zer va to ra Sr bi je

11 (1987), 55ñ56.

16 A. Han dì}, Dva pr va po pi saZvo r ni~ kog san dà ka (iz 1519. i1533. go di ne), Sa ra je vo 1986. Ozna ~a ju ovih iz vo ra za isto ri -ju Br ve ni ka pi {e: E. Mu {o vi},Br ve nik u tur skim iz vo ri maXV i XVI ve ka, No vo pa zar ski

zbor nik 16 (1992), 55ñ73. Po pi -si ma se, kao iz vo ri ma po da ta kao srp skim ma na sti ri ma na te -ri to ri ji ove ù pe, ba vi la i:Kne ̀ e vi}, Ma na sti ri u na hi ji

Br ve nik, 255ñ269, gde su ko ri -{}e ni i po da ci iz neo bja vqe -nog po pi sa Zvor ni~ kog san xa kaiz 1548. go di ne.

17 Han dì}, Dva pr va po pi sa, 69;Mu {o vi}, Br ve nik u tur skim

iz vo ri ma, 63.

18 Han dì}, Dva pr va po pi sa, 136;Mu {o vi}, Br ve nik u tur skim

iz vo ri ma, 71, gde se, ve ro vat nooma {kom, po gre {no na vo di daje se lo pri pa da lo ti ma ru Meh -me da Mu ra to va.

19 Kne ̀ e vi}, Ma na sti ri u na -

hi ji Br ve nik, 267ñ268.


Srp ska, Bal kan ska), a ko ja je u ka sni jim vre me ni ma, sve do da na {wih da na, bi lana ro ~i to {to va na me |u Sr bi ma i na {i rem bal kan skom pro sto ru, ka ko u kri lucr kve, ta ko i u kon tek stu na rod ne re li gi je.28 Pre lom ni tre nu tak za po ~e tak iz -ra zi ti jeg srp skog kult nog pro sla vqa wa ove Sve te Pet ke je sva ka ko 1398. go di na,ka da se de sio tran sla tio we nih mo {ti ju iz Bu gar ske u Kru {e vac, a ka sni je i u Beo-grad, gde, u po ~et ku pred sta vqa ju }i deo uob li ~e nog pre sto ni~ kog re li kvi jar nogpro gra ma, bo ra ve sve do tur skog osva ja wa gra da 1521. go di ne.29

U sve tlu pret hod nih na po me na, po sve tu cr kve u Ra do {i }i ma je lak {e raz u me -ti, ali i da qe ni je la ko od go net nu ti da li je ona pr vo bit na. Ra ni je po me nu ta ma lo -broj nost cr ka va po sve }e nih Sve toj Pet ki u srp skom sred wem ve ku mo gla bi da upu -}u je na ne ga ti van od go vor, ali sa ma po se bi, ta okol nost ni je do vo qan ar gu ment zaospo ra va we auten ti~ no sti, od no sno sta ri ne ta kve po sve te u ra do {i} kom slu ~a ju.I iz ne ko li ko dru gih raz lo ga ovaj pro blem tre ba pa ̀ qi vi je tre ti ra ti. Po sto ji, ~i -ni se, osnov da se iz bor Sve te Pet ke za pa tro na cr kve u Ra do {i }i ma tu ma ~i u kon -tek stu po seb nog po {to va wa ove sve ti teq ke u oko li ni Ra {ke. O ne go va wu we nog kul -ta u tom kra ju po sto je ne dvo smi sle na sve do ~an stva iz vre me na na kon ob no ve Pe} kepa tri jar {i je, ka da su po sve te ovoj sve ti teq ki i we ni sli ka ni ci klu si i ina ~e ne -{to ~e {}i, ma da su za pra vo i da qe ret ki.30 Sve ta Pet ka Tr nov ska iza bra na je, na i -me, za pa tro na hra ma ko ji su 1579/80. go di ne u se lu Tr na vi, uda qe nom de se tak ki lo -me ta ra za pad no od Ra {ke, po di gli iz ve sni Vu ~in i Cve ta (?).31 Po sle di ca ta kve po -sve te je sme {ta we pet epi zo da iz ì ti ja Sve te Pet ke na se ver nom i za pad nom zi dupri pra te tog skrom nog hra ma.32 Ta ko |e, a u kon tek stu {to va wa tr nov skog kul ta ovesve te è ne na te ri to ri ji ne ka da {weg Br ve ni ka, ni je ne va ̀ an ni po da tak da je pr -vi put u srp skoj umet no sti upra vo na toj te ri to ri ji uz we nu pred sta vu is pi san wenbu gar ski to po nim ski epi tet: Sve ta Pet ka Tr nov ska, pri ka za na je, za jed no s osta -lim sve tim ̀ e na ma, u zo ni po pr sja u No voj Pa vli ci.33 Ma da ovu okol nost ni po {tone tre ba pre di men zi o ni ra ti, oba ve {te nost o sa vre me nom ge o graf skom fo ku suwe nog kul ta ko ja je iz ra ̀ e na u na ve de noj sig na tu ri sve do ~i, mo ̀ da, o na ro ~i tom uva -à va wu ta da {we tr nov ske, a po tom srp ske za {tit ni ce u oko li ni da na {we Ra {kejo{ u raz do bqu dr ̀ av ne sa mo stal no sti u sred wem ve ku.

Sva na {a pre o sta la zna wa o ra do {i} koj cr kvi svo de se na {tu re po dat ke izlo kal ne usme ne tra di ci je. Ar he o log De jan Bu li} na vo di da se, po na rod nom pre -da wu, na sta nak cr kve u Ra do {i }i ma ve zu je za Ñne kog od Ne ma wi }aî. Iz istih iz -vo ra po ti ~u i na vo di da je cr kva bi la Ñsrp ska i bo ga ta ze mqomî, kao i da je od ka -me na s we nih ru {e vi na po dig nut zvo nik u Pa vli ci. Na osno vu do ku men ta ci je izkra qe va~ kog Za vo da za za {ti tu spo me ni ka, isti autor sa op {ta va po da tak da je cr -kva bi la u funk ci ji i 1872. go di ne.34

U ne do stat ku po u zda nih pi sa nih sve do ~an sta va, vre me na stan ka, po sve ta ikti tor cr kve u Ra do {i }i ma za sa da osta ju ne po zna ti. Ipak, iako ne mo gu da do -ve du do po u zda nih za kqu ~a ka, u raz mi {qa wa po vo dom ovih fak to graf skih pro -ble ma mo ̀ da tre ba ukqu ~i ti po dat ke iz po ve qe ca ra Uro {a ko ji se ti ~u te ri -to ri jal ne or ga ni za ci je @u pe Br ve nik. Ka ko je uo~io jo{ Alek san dar So lo vjev,ve }i na do ku men to va nih se la spa da ju u gru pu vla ste o skih. To su na se qa uz ~i je suna zi ve za be le ̀ e na i ime na wi ho vih vla sni ka. Uz ne ka od wih na vo de se po ro di -ce kao wi ho vi ko lek tiv ni vla sni ci (Ku ma ni }i, Mi ro no si }i, Be lo bra di }i,Mu ti vo di }i, Ki jev ci itd.), ali su u ve }i ni slu ~a je va vla sni ci po je din ci uz ~i -ja se ime na po ne kad na vo de i ti tu le ko je su im pri pa da le. Ta ko se u po ve qi po -mi wu se la kne za Vo ji sla va, ka zna ca Bog da na, iz ve snih Go ja ka, Tvrt ka, Do bri vo -ja, Iva na ̂ e qu go vi }a i dru gih.35 Raz u me se, ne ma ni ka kvog po u zda nog osno va da secr kva u Ra do {i }i ma po ve ̀ e s bi lo ko jom od po me nu tih po ro di ca ili li~ no sti.Ipak, na osno vu na ve de nih po da ta ka po sta je do ne kle ja sni ja sli ka o so ci jal nojstruk tu ri @u pe Br ve nik, a ti me i o mo gu} no sti vla ste o skih kti tor skih po du -hva ta na we noj te ri to ri ji. Tre ba, s tim u ve zi, pod se ti ti da je ì vo pis u ve} po -me nu toj Cr kvi Sve tog Ni ko le u pod gra |u br ve ni~ ke tvr |a ve, po sve mu su de }i, na -ru ~io knez Da bi sa,36 vla ste lin sli~ nog ran ga kao i ne ke od go re po me nu tih li~ -

no sti. Vla ste o ska za du ̀ bi na je mo ̀ da i cr kva u [um ni ku,37 a ve} je po me nut kti -tor ski po du hvat Ob ra da Dra go sa li }a, vla ste li na kne za La za ra. Ne tre ba za bo ra -vi ti ni okol nost da su hra mo vi u Br ve ni ku i [um ni ku, ba{ kao i ra do {i} ka cr -kva, skrom nih di men zi ja, kao i da je wi hov ar hi tek ton ski ukras sa svim sve den.To bi ta ko |e mo glo da go vo ri u pri log pret po stav ci da je i cr kva u Ra do {i }i -ma za du ̀ bi na ne kog pri pad ni ka vla ste o skog sta le ̀ a.

Po u zda no upo ri {te za ne ka re le vant na sa zna wa o ra do {i} koj cr kvi sva ka -ko su i osta ci we nog ne ka da {weg fre sko-an sam bla pro na |e ni pri li kom ar he o -lo {kih is ko pa va wa. Deo ra da ko ji sle di pred sta vqa po ku {aj da se oni Ñi{ ~i -ta juî upra vo s tim ci qem. Na kon krak tog osvr ta na ar he o lo {ka is tra ̀ i va wa cr -kve, pa ̀ wa je po sve }e na iden ti fi ka ci ji sa dr ̀ a ja po je di nih frag me na ta, ~e muna da qe sle di raz ma tra we stil skih ka rak te ri sti ka ovog go to vo uni {te nog spo -me ni ka srp skog sred wo ve kov nog sli kar stva.

Ar he o lo {ka is tra ̀ i va wa cr kve

Lo ka li tet Cr kvi na na la zi se oko 7 km se ve ro i sto~ no od Ra {ke. Lo ka li tet jesme {ten pod no jed nog uz vi {e wa, na de snoj oba li Ra do {i} ke re ke i s de sne stra -ne no vo i zgra |e nog pu ta Ra {kañKi ̀ e vak. Pre ar he o lo {kih is ko pa va wa, kon fi -gu ra ci ja te re na uka zi va la je na mo gu} nost po sto ja wa objek ta na ovom pro sto ru.38

Pri li kom pro {i ri va wa i grad we as falt nog pu ta kroz se lo Ra do {i }e 1985. go -di ne na i {lo se na ostat ke sta rih zi do va, ko ji su ta da de li mi~ no o{te }e ni.39 Nasa mom lo ka li te tu, pre ne go {to su bi la spro ve de na ar he o lo {ka is tra ̀ i va wa, bi -lo je mo gu }e uo~i ti ostat ke cr kve sa mo u su ho zi du.40 Ra{ ~i {}a va ju }i pro stor nako jem je pret po sta vqe no po sto ja we cr kve, me {ta ni su sle di li kon fi gu ra ci ju te -re na i ta ko do {li do ol tar skog pro sto ra i osta lih zi do va.41

Pa ro hi ja Ra {ka je 1989. go di ne upu ti la do pis Za vo du Kra qe vo. U po me nu tomdo pi su iz ra ̀ a va se è qa da Za vod odo bri po di za we no ve cr kve na me stu po sto je -}ih ru {e vi na. Ra {ka pa ro hi ja po no vi la je mol bu 6. fe bru a ra 1997. go di ne. Na konove dru ge mol be Za vod Kra qe vo je po ~eo sa spro vo |e wem pr vih ar he o lo {kih is ko -pa va wa. U vre me ka da su stru~ wa ci Za vo da Kra qe vo pr vi put ob i {li te ren, cr kvau Ra do {i }i ma je bi la za su ta ve li kom ko li ~i nom ze mqe, ko ja se u jed nom tre nut kuod ro ni la s br da iz ne po sred ne oko li ne.42 Sve do ovog obi la ska cr kva je, iz u zev u vi -du po me nu te be le {ke Ra do mi ra M. Ili }a, bi la ne po zna ta stru~ noj jav no sti.43 To -kom 1997. go di ne is tra ̀ i va wa su vr {e na u dva na vra ta 23. i 24. 6. 1997. i od 15.7. do 8. 8. iste go di ne. Is tra ̀ i va wa su bi la usme re na na is ko pa va we cr kve ne gra -|e vi ne i ogra ni ~e na na unu tra {wi pro stor hra ma i uza ni po jas oko we go ve pri -pra te.44 Te ren ske ra do ve su vo di li Obre ni ja Vu ka din, ar he o log i Veq ko Vu~ ko vi},ar hi tek ta. Wi ma se pri kqu ~i la Na da Pa jo vi}, ar hi tek ton ski teh ni ~ar, ko joj je bi -lo po ve re no vo |e we ar hi tek ton ske do ku men ta ci je na te re nu.45

Spro ve de na ar he o lo {ka is tra ̀ i va wa po ka za la su da je re~ o jed no brod nojcr kvi pra vo u ga o ne osno ve s do sta du bo kim ap si dal nim pro sto rom ko ji je po lu -kru ̀ no za vr {en i sa unu tra {we i sa spo qa {we stra ne. Du ̀ i na gra |e vi ne iz no -si 11, 45 m, a we na {i ri na je 6, 45 m. Zi do vi su o~u va ni u ni vou od 1, 30 m do2, 50 m, a wi ho va de bqi na je 0, 90 m. Na za pad noj stra ni cr kve ne gra |e vi ne u ne -ko do ba je na knad no po dig nut nar teks du ̀ i ne 6, 85 m i {i ri ne 6 m. Zi do vi su na -~i we ni od lo mqe nog ka me na i re~ nih oblu ta ka, a kao ve ziv ni ma te ri jal upo tre -bqen je be li kre~ ni mal ter. Za pad ni i ju ̀ ni zid nar tek sa o~u va li su se u vi si -ni 0, 70 m, dok je se ver ni zid pre o stao do ni voa od 2, 50 m. De bqi na ovih zi do vaiz no si oko 0, 55 m. ̂ i we ni ca da je se ver ni zid svo jom spoq nom stra nom pri slo -wen uz ze mqu i da ima li ce sa mo sa unu tra {we stra ne, te da je ta ko vr {io funk -ci ju pot por nog zi da, upu }u je na za kqu ~ak da je nar teks ozi dan u vre me ka da je cr -kva sa se ver ne stra ne ve} bi la za su ta ze mqom ko ja se sru ~i la sa obli ̀ weg br da.46

Pri met na je upo tre ba spojila pri li kom grad we hra ma. Ni {e ol tar skog pro sto -

20 D. Pre mo vi}-Alek si}, Sred -wo ve kov ni ma na stir Tu {i mqa,No vo pa zar ski zbo r nik 24 (2000),31ñ37. Ova kvu ubi ka ci ju ma na -sti ra pred lo ̀ i la je ra ni je: O.Zi ro je vi}, Ma na sti ri i cr kve

na te ri to ri ji Pe} ke pa tri jar -

{i je, Be o grad 1984, 197.

21 Kne ̀ e vi}, Gde se na la zio ma -na stir Tu {i mqa?, Gla snik dru -

{tva kon zer va to ra Sr bi je 32(2008), 95. Na ovaj ~la nak nam jeskre nuo pa ̀ wu pro fe sor Dra -gan Voj vo di}, na ~e mu smo muza hval ni. Up. i: ista, Se la na -hi je Br ve nik u pr voj po lo vi niXVI ve ka, u: Srp sko se lo ñ mo -

gu} no sti i da qi prav ci is tra -

ì va wa, Be o grad 2003, 41ñ45.

22 R. M. Ili}, Ibar. An tro po -ge o graf ska pro u ~a va wa, Na se -

qa srp skih ze ma qa III. Srp ski

et no graf ski zbor nik VI, Be o -grad 1905, 646. Isti is tra ̀ i -va~ pre no si i pre da we da seÑne kad oti sla s br da ve li kaste na te sru {i la ovu cr kvu ipo bi la sa bor, ko ji je tu bio sa -ku pqenî. Sa bor se, ina ~e, odr -à vao na Cve ti.

23 O srp skim slu ̀ ba ma Sve tojPet ki: T. Su bo tin-Go lu bo vi},Pet ka Pre po dob na ñ Pet ka Mu -~e ni ca, ZR VI 45 (2008) 177ñ190.

24 V. Pet ko vi}, Pre gled cr kve -

nih spo me ni ka kroz po ve sni cu

srp skog na ro da, Be o grad 1950,245ñ247; J. Ra do va no vi}, Ne ve -ste Hri sto ve u ì vo pi su Bo go -ro di ce Qe vi {ke u Pri zre nu,u: isti, Iko no graf ska is tra -

ì va wa srp skog sli kar stva XI -II i XIV ve ka, Be o grad 1988,75ñ76; \or |e vi}, Zid no sli kar -

stvo srp ske vla ste le, 184.

25 Ra do va no vi}, Ne ve ste Hri -sto ve, 76, gde su na bro ja ne pred -sta ve Sve te Pet ke u srp skoj sre-d wo ve kov noj umet no sti.

26 G. Su bo ti}, Sve ti Kon stan -

tin i Je le na u Ohri du, Be o grad1971, 55ñ56, 89ñ101. O ci klu -si ma Sve te Pet ke u is to~ no -hri {}an skoj umet no sti: Σ.Κουκιάρης, Ο κύκλος του βίου τηςΑγίας Παρασκευής της Ρωμαίαςκαι της εξ Ικονίου στηνΧριστιανική Τέχνη, Αθήναι 1994.Up. i: Ch. Walter, The Portrait ofSaint Paraskeve, ByzantinoslavicaLVI/3 (1995) 753ñ758.


27 B. @iv ko vi}, Do wa Ka me ni -

ca. Cr te ̀ i fre sa ka, Be o grad1987, crt. VI.

28 O fol klor nom aspek tu kul taSve te Pet ke Tr nov ske: M. De te -li}, St Pa ra ske ve in the Bal kan Con -text, Fol klo re 121/1 (2010), 94ñ105,sa sta ri jom li te ra tu rom. Opred sta va ma u umet no sti: E. Ba -ka lo va, La Vie de Sa in te Pa rascèvede Tir no vo dans l’art bal ka ni quedu Bas Moyen Age, Byzan ti no bul -ga ri ca 5 (1978), 175ñ211.

29 D. Po po vi}, Re li kvi je sve tePet ke: Glo ria Bul ga ri ae ñ Glo riaSer vi ae, u: ista, Pod okri qem

sve to sti. Kult sve tih vla da ra

i re li kvi ja u sred wo ve kov noj Sr -

bi ji, Be o grad 2006, 271ñ293.Beograd ski kult Sve te Pet ke jesvoj ne po sred ni od raz imao naobli ̀ wim te ri to ri ja ma, o ~e -mu sve do ~e po sve te ma na sti raFe ne ka i Pet ko vi ce. Up.: J. Ma -glov ski, O be o grad skom kul tusve te Pet ke Srp ske i ma na sti -ru Fe ne ku, Zbor nik Na rod nog

mu ze ja 18/2 (2007), 117ñ148, ko -ji se za la ̀ e za mo gu} nost da sumo {ti Sve te Pet ke na kon pre -no {e wa u Be o grad sme {te neupra vo u Ma na stir Fe nek.

30 Sve toj Pet ki je po sve }e na cr -kva u Mr ko vi (po lu o str vo Lu -{ti ca, Bo ka Ko tor ska), gde je1704. go di ne zo graf Di mi ti jena sli kao i wen ci klus: P. Mi -jo vi}, Bo ko ko tor ska sli kar ska

{ko la XVI Iñ XIV vi je ka. I. Zo -

graf da skal Di mi tri je, Ti to -grad 1960, 22ñ31, tab. VñVII.Ovaj pri mer, ina ~e naj o bim ni -ji srp ski ci klus Sve te Pet ke,ipak tre ba tu ma ~i ti pre sve gau lo kal nom kon tek stu. Mno go -broj ne cr kve ovog kra ja ima ju,na i me, istu po sve tu (Pet ko vi},Pre gled, 246ñ247; Mi jo vi}, Bo -


ra ñ tri u pro sko mi di ji, od ko jih jed na na is to~ nom i dve na se ver nom zi du, kaoi jed na ve }a na is to~ nom zi du |a ko ni ko na, uokvi re ne su de lo vi ma nad gr ob nihplo ~a. Plo ~e ovih nad grob ni ka uglav nom su od be log mer me ra i na ne ki ma je vi -dqi va or na men tal na de ko ra ci ja.47

U za pi sni ku sa is ko pa va wa vr {e nih 1997. go di ne na vi {e me sta je is tak nu toda se to kom arhe o lo {kih ra do va na i {lo i na do sta frag me na ta fre sa ka. Obre ni -ja Vu ka din, ko ja je ru ko vo di la is ko pa va wi ma, ta ko na vo di da je: ÑPri li kom is tra -ì va wa u {u tu u unu tra {wo sti cr kve, a na ro ~i to s ju ̀ ne i za pad ne stra ne ot kri -ve na ve }a ko li ~i na frag me na ta fre sa ka.î48 Aka de mik Goj ko Su bo ti}, ko ji je ta dakon sul to van, iz neo je mi {qe we da pro na |e ni frag men ti pri pa da ju XIV sto le }u.49

Sa spo qa {we stra ne cr kve, s we ne ju go za pad ne stra ne, na oko 0, 50 m od zi -da, pro na |e na je ve }a ko li ~i na {u ta iz me {a na s fre sko-mal te rom i frag men ti -ma s bo je nim po vr {i na ma. Sva je pri li ka da je u ne ko do ba na kon ru {e wa cr kvera{ ~i {}a van wen unu tra {wi pro stor, te su frag men ti ot pa log ì vo pi sa bi -li iz ne ti na po qe sa {u tom.50

Iz ve {taj o ar he o lo {kim ra do vi ma oba vqa nim 18. 7. 1997. go di ne sve do ~i daje s ju go i sto~ ne stra ne cr kve ski nut sloj sa ulom ci ma fre sa ka ko ji je na se ver -nom kra ju bio de beo oko 0, 20 m. Sloj se spu {tao pre ma ju gu. U iz ve {ta ju ko ji seod no si na is tra ̀ i va~ ke ra do ve ta ko |e je is tak nu to da su tom pri li kom pro na -|e ni frag men ti fre sa ka po va |e ni i opra ni, kao i da je re~ o frag men ti ma kva -li tet nog bo je nog slo ja, in ten ziv nog ko lo ri ta, pri ~vr {}e nog za ta nak mal ter, ta -ko |e so lid nog kva li te ta. Po me nu te frag men te ~i ni Ñdo sta de lo va li ca sve ti te -qa, raz li ~i tih nat pi sa, de lo va dra pe ri ja, ode ̀ da i dru goî. Na ̀ a lost, de taq ni -ji opis po me nu tih frag me na ta je iz o stao. Deo iz ve {ta ja ko ji se od no si na ar he -o lo {ke ra do ve od 23. 7. 1997. go di ne pru ̀ a po da tak da je u ol tar skom de lu cr kvepro na |en deo li ca ne kog sve tog.51 Iz ve {taj, me |u tim be le ̀ i i jed nu, za nas ne za -ne mar qi vu ~i we ni cu ñ o~i na ovom li cu su za tvo re ne. U ol tar skom pro sto ru cr -kve pro na |e na su jo{ dva frag men ta ko ja pri ka zu ju li ca usnu lih sve tih li~ no -sti.52 Ako se za ne ma ri po me nu ti {tu ri opis, po drob ni ji osvrt na pro na |e ne, vi -{e ne go skrom ne, ostat ke sli kar stva ot kri ve ne cr kve u Ra do {i }i ma je iz o stao.Naj ve }i pro blem pred sta vqa ~i we ni ca da ni su evi den ti ra na me sta u hra mu u ko -ji ma su pro na la ̀ e ni de lo vi ì vo pi sa. Be le ̀ e we me sta na la ̀ e wa frag me na ta,po go to vo onih s pre po zna tqi vim iko no graf skim sa dr ̀ a jem, bi lo bi od ve li kogzna ~a ja. Ti me bi bio omo gu }en po ku {aj re kon struk ci je sli ka nog pro gra ma cr kveili bar we go vih de lo va. Mo ̀ da se pri li kom stva ra wa do ku men ta ci je o is ko pa -va wi ma ra do {i} ke cr kve od u sta lo od uobi ~a je ne pro ce du re jer je ot pa li fre sko--mal ter u ne ko do ba na kon ru {e wa hra ma de li mi~ no iz net. Ve ro vat no je tom pri -li kom deo ma te ri ja la s frag men ti ma pre me {ten. Na i me, u ku ti ja ma na ko ji ma jeza be le ̀ e no da sa dr ̀ e frag men te pro na |e ne u pro sto ru pri pra te na la ze se ifrag men ti kom ple men tar ni oni ma iz dru gih de lo va gra |e vi ne.

Frag men ti fre sa ka s pre po zna tqi vim iko no graf skim sa dr ̀ a jem

Mo li tva u Get si man skom vr tu

Po me nu ti frag ment fre ske pro na |e ne u ol tar skom pro sto ru (sl. 4)53 od go va -ra li ku usnu log apo sto la u sce ni Hri sto ve mo li tve u Get si man skom vr tu (Mt. 26,36ñ46; Mr. 14. 32ñ42; Lk. 22. 39ñ46). Ova kvu iden ti fi ka ci ju po tvr |u je i ne po sto -ja we nim ba, {to je ka rak te ri sti ka pred sta va apo sto la u okvi ru po me nu te sce ne. Tajde taq, s dru ge stra ne, is kqu ~u je mo gu} nost da se ra di o ne koj dru goj pred sta vi sve -ti te qa za tvo re nih o~i ju, ka kve su, re ci mo, po je di ne ka rak te ri sti~ ne sce ne mu ~e -wa iz ̀ i tij nih ci klu sa. Pod uslo vom da je ova kva iden ti fi ka ci ja ta~ na, mo ̀ e seza kqu ~i ti da je u fre sko-an sambl cr kve u Ra do {i }i ma bio ukqu ~en ci klus Hri -sto vih Stra da wa, ko jem sce na Mo li tve pri pa da jo{ od naj sta ri jih pri me ra.54

Sl. 4 Cr kva u Ra do {i }i ma, fra gment Mo li tve u Get si man skom vr tu

Stra da wa Hri sto va su deo iko no graf skog pro gra ma ne kih srp skih cr ka va izXI II ve ka, ali uglav nom u vi du jed ne ili ne ko li ko oda bra nih sce na, ~e sto pri dru -è nih dru gim epi zo da ma iz Hri sto vog ì vo ta, a sme {te nih u pri pra ti (Stu de -ni ca, Mi le {e va), na o su (@i ~a, Mi le {e va, Sv. apo sto li u Pe }i) ili, kao u So po -}a ni ma, u ol ta ru. Ja sni ja pro gram ska di fe ren ci ja ci ja sce na Stra da wa u od no su naosta le hri sto lo {ke te me, od no sno wi ho va broj nost, pri met na je je di no u pev ni~ -kim pro sto ri ma i gor wim zo na ma na o sa Cr kve Sve tog Ahi li ja u Ari qu, ~i ji iko -no graf ski pro gram i po ne kim dru gim oso be no sti ma od stu pa od sta ri jih ra -{kih.55 Ci klus Stra da wa Hri sto vih se, ta ko, usta qu je u pro gra mu srp skih cr ka -va tek po ~et kom XIV ve ka, s na stan kom ì vo pi sa u za du ̀ bi na ma kra qa Mi lu ti -na. Za ovaj ci klus je re zer vi sa na po seb na zo na na o sa, s tim da se po ~et ne sce ne ne -ka da sli ka ju u ol ta ru. Ova no vi na u pro gra mi ma srp skih cr ka va u skla du je sa od -go va ra ju }im ten den ci ja ma sa vre me nog vi zan tij skog zid nog sli kar stva, na ro ~i tosa sve in ten ziv ni jim uti ca jem li tur gi je na we go ve pro gram ske i iko no graf ske od -li ke.56 Kroz ce lo po to we raz do bqe srp skog zid nog sli kar stva Stra da wa Hri sto -va su uglav nom oba ve zan deo iko no graf skog pro gra ma cr ka va. Za ni mqi vo je, u kon -tek stu ra do {i} kog pri me ra, a kao po tvr da o usta qe no sti ci klu sa u srp skom sli -kar stvu XIV ve ka, da se ci klu si Stra da wa osim u re pre zen ta tiv nim hra mo vi ma ja -vqa ju i u cr kva ma skrom ni jih di men zi ja, o ~e mu, re ci mo, sve do ~e fre ske La tin -ske cr kve u Pro ku pqu, {i ro ko da to va ne u raz do bqe iz me |u 1340ñ1360. go di ne,57

ili ì vo pis Bo go ro di ~i ne cr kve u Va ga ne {u, na stao 1354/1355. go di ne.58

Raz u me se, ra do {i} ki frag ment Mo li tve u Get si ma ni ji sa svim je ne do vo qanza bi lo ka kve za kqu~ ke o iko no gra fi ji sce ne. Na osno vu po da tka iz ar he o lo {kogiz ve {ta ja ne {to se, ipak, mo ̀ e re }i o we nom ne ka da {wem me stu u okvi ru sli -ka nog pro gra ma. Ako se shva ti kao de fi ni tiv na po tvr da ne ka da {we lo ka ci je sce -ne, po da tak bi upu }i vao na za kqu ~ak da se ona na la zi la u ol ta ru cr kve. Ipak, ~i -ni se da ne ma osno va za ta kvu tvrd wu. Na i me, u skla du s hro no lo gi jom no vo za vet -ne na ra ci je i li tur gij skim ~i ta wem od lo ma ka iz Stra snih je van |e qa na Ve li ki~e tvr tak,59 Mo li tva u Get si man skom vr tu je sli ka na po sle sce na Taj ne ve ~e re iPra wa no gu. Ako se ima u vi du skrom nost di men zi ja ol ta ra u Ra do {i }i ma, te {koje za mi sli ti da su u tom pro sto ru bi la pred sta vqe na sva tri je van |e o ska do ga |a -ja. Is prav ni ja }e bi ti pret po stav ka da se sce na Mo li tve ni je na la zi la u ol ta ru,iako su pri li kom ar he o lo {kih ra do va we ni frag men ti pro na |e ni ba{ u tompro sto ru. Pre ma to me, lo ka ci ju frag men ta tre ba shva ti ti kao even tu al ni do kazne ka da {weg me sta sce ne u bli zi ni ol ta ra. U tom slu ~a ju, tre ba pret po sta vi ti daje u Ra do {i }i ma Mo li tva u Get si ma ni ji za u zi ma la od go va ra ju }i pro stor ju ̀ nogzi da na o sa, {to je uobi ~a je na po zi ci ja sce ne u vi zan tij skom zid nom sli kar stvu.

Pre o bra ̀ e we Hri sto vo?

De se tak frag me na ta ra do {i} kih fre sa ka bi lo je mo gu }e po ve za ti u ne {tove }u i re ~i ti ju ce li nu (sl. 5). U okvi ru te ce li ne ja sno se pre po zna ju osta ci kr -sta stog nim ba i si vo pla ve man dor le iz ko je iz bi ja ju cr ve ni zra ci, kao i de lo viode }e sve tlo ru ̀ i ~a ste bo je i tam no pla va po za di na. Ovi frag men ti su mo gli dapri pa da ju od re |e nom bro ju kom po zi ci ja u ko ji ma se pri ka zu je Hri stos u man dor -li, kao ozna ci we go ve bo ̀ an ske pri ro de. Ta kve su sce ne Pre o bra ̀ e wa, Si la skau ad, Vaz ne se wa, Us pe we Bo go ro di ce, od no sno ne ke od sce na iz ci klu sa Hri sto -vih ja vqa wa na kon vas kr se wa (Oda {i qa we apo sto la), od re |e ne sce ne es ha to lo -{ke te ma ti ke ñ Hri stos u sla vi, De i zis ili Stra {ni sud ili po je di ne sta ro za -vet ne sce ne, kao {to su Go sto qu bqe Avra mo vo, sce ne iz ci klu sa Ge ne ze.60

S ob zi rom na di men zi je cr kve u Ra do {i }i ma, ja sno je da u woj ni je bi lo mo gu} -no sti za sli ka we ve li kog bro ja sce na i ci klu sa. Ci klus Ve li kih pra zni ka je sva -ka ko mo rao bi ti pred sta vqen, te je naj verovatnije da su frag men ti pri pa da li ne -koj od na ve de nih sce na iz ovog ci klu sa u ko ji ma se sli ka Hri stos u man dor li. Ne -

ko ko tor ska sli kar ska {ko la,30), a wi hov broj je ~ak i ve }iako se u ob zir uzmu i hra mo vipr vo bit no po sve }e ni Sve tojPet ki, a po tom Sve toj Ani, kao{to je slu ~aj u Pe ra stu, Ko to ru,Bog da {i }i ma i Her ceg No vom.Up. I. M. \or |e vi}, No vo ot -kri ve ni frag men ti fre sa ka ucr kvi Sve te Ane iz nad Pe ra -sta (Bo ka Ko tor ska), Zo graf 29(2002ñ2003), 204, nap. 20. Ci -klus Sve te Pet ke pred sta vqenje i 1628. go di ne u Mla dom Na -go ri ~a nu, kao i na iko ni iz1728. go di ne ko ja se ~u va u ri -zni ci Pe} ke pa tri jar {i je: S.Pet ko vi}, Zid no sli kar stvo na

pod ru~ ju Pe} ke pa tri jar {i je,1557ñ1614, No vi Sad 1965, 77,78; V. J. \u ri}, S. ]ir ko vi}, V.Ko ra}, Pe} ka pa tri jar {i ja,Be o grad 1990, 322, sl. 207. Za po-st vi zan tij ske ci klu se Sve tePet ke u {i rim okvi ri ma umet -no sti pra vo slav nih na ro da: Σ.Κουκιάρης, Ο κύκλος του βίου τηςΑγίας Παρασκευής, 63ñ73.

31 Pet ko vi}, Zid no sli kar stvo

na pod ru~ ju Pe} ke pa tri jar {i -

je, 77ñ78, 179; R. Sta ni}, Cr kvaSve te Pet ke u Tr na vi kod Ra -{ke, Sa op {te wa 14 (1982),93ñ125.

32 Isto, 106ñ115.

33 M. Mi ha i lo vi}, Zid na de ko -ra ci ja no vo pa vli~ ke cr kve, Ra -

{ka ba {ti na 1 (1975), 74; Po -po vi}, Sve ta Pet ka, 287.

34 D. Bu li}, @u pa Br ve nik. Sred -

wo ve kov na ar he o lo {ka na la zi -

{ta (dakti lo gra fi sa ni ma gi -star ski rad od bra wen na Fi -lo zof skom fa kul te tu u Be o gra -du), Be o grad 2007, 84.

35 So lo vjev, Jed na srp ska ̀ u pa, 39.

36 \or |e vi}, Zid no sli kar stvo,166ñ167.

37 To {i}, Cr kva Sve tog Ni ko leu [um ni ku, 30.

38 O. Vu ka din, Cr kva u Ra do {i -

}i ma, ar he o lo {ka is ko pa va wa

1997. Iz ve {taj sa is ko pa va wa;Bu li}, @u pa Br ve nik, 84.

39 Vu ka din, Iz ve {taj; Bu li},@u pa Br ve nik, 84.

40 Vu ka din, Iz ve {taj.

41 Isto; Bu li}, @u pa Br ve nik,85.


42 Isto, 84.

43 V. nap. 22.

44 Vu ka din, Iz ve {taj, gde se na -vo di da su ar he o lo {ka is tra -`i va wa vr {e na od 2. 6. do 27. 8.1997. sa pre ki di ma; Bu li}, @u -

pa Br ve nik, 84ñ85.


46 Isto

47 Isto; Bu li}, @u pa Br ve nik,100ñ101.


49 Isto; Bu li}, @u pa Br ve nik,99.

50 Vu ka din, Iz ve {taj; Bu li},@u pa Br ve nik, 85.

51 Vu ka din, Iz ve {taj. Taj na lazpo mi we i ar he o log De jan Bu -li}, ali ne da je ni ka kav opisko ji bi omo gu }io iden ti fi ka -ci ju frag men ta: Bu li}, @u pa

Br ve nik, 88.


53 Iako se u iz ve {ta ju sa ar he o -lo {kih is ko pa va wa po mi wutri li ka sa za tvo re nim o~i ma,pri li kom pre gle da wa ma te ri -ja la pre o sta la dva ni su pro na -|e na.

54 O ovoj sce ni v., re ci mo: N. V.Pokrovskiй, Евангелие в памяа-тниках иконографии, Mo skva20012, 387ñ390; A. W(eyl) C(arr),Agony in the Gar den, in: Ox fordDic ti o nary of Byzan ti um, I, ed. A.Kaz hdan et. al, New York ñ Ox fo -rd 1991, 37ñ38.

55 O sce na ma Stra da wa Hri sto -vih u pro gra mi ma srp skih cr -ka va XI II ve ka: D. Voj vo di}, Zid -

no sli kar sta vo cr kve Sve tog

Ahi li ja u Ari qu, Be o grad 2005,74, gde se uka zu je na mo gu} nostda su sce ne iz ovog ci klu sa bi -le deo i pr vo bit nog pro gra maBo go ro di ~i ne cr kve Ma na sti -ra Mo ra ~e. Raz ma tra we slo ̀ e -ne pro ble ma ti ke u ve zi sa raz -lo zi ma po ja ve ovih sce na u ra -{kim hra mo vi ma uve li ko pre -va zi la zi okvi re ovog ra da.

56 B. To di}, Srp sko sli kar stvo u

do ba kra qa Mi lu ti na, Be o grad1998, 132ñ140. Od ra ni jih za pa -


do vo qan broj sa ~u va nih frag me na ta one mo gu }a va pre ci zni je iden ti fi ko va we sce -ne, ma da ve ru je mo da je naj ve ro vat ni je re~ o Pre o bra ̀ e wu Hri sto vom.

U pri log ta kvoj tvrd wi mo ̀ e se na ve sti sli ~an pri mer ñ u for mal nom smi -slu, naj bli ̀ u pa ra le lu frag men ti ma iz Ra do {i }a pred sta vqa sce na Pre o bra ̀ e -wa iz ohrid ske Cr kve Sv. Di mi tri ja, osli ka ne kra jem XIV ve ka.61 Na ovoj fre scisu, na tam no pla voj po za di ni, ta ko |e na sli ka ni Hri stos u sve tloj ode }i s ni jan -sa ma ru ̀ i ~a ste bo je i cr ve ni zra ci ko ji iz bi ja ju iz sve tlo pla ve man dor le. Ipak,to osta je sa mo za ni mqi va pa ra le la, jer se o bli ̀ oj po ve za no sti ovih spo me ni kai po ten ci jal nim za jed ni~ kim uzo ri ma za sa da ne mo ̀ e go vo ri ti.

Me da qo ni s po pr sji ma sve tih

Iz cr kve u Ra do {i }i ma pre o sta li su i frag men ti ko ji su ne sum wi vo pri -pa da li po pr snim sve ta~ kim pred sta va ma u me da qo ni ma. Unu tar dva kon cen tri~ -na kru ga iz ve de na raz li ~i tim ni jan sa ma pa stel no ru ̀ i ~a ste bo je (spo qa {wisve tli ji, unu tra {wi tam ni ji) vi dqiv je trag ore o la ne ke sve te li~ no sti. Ta ko -

Sl. 5 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag ment Pre o bra ̀ e wa Hri sto vog

|e, sa ~u vao se deo sig na tu re, s jed ne stra ne, slo voS<<TYJ>>, a s dru ge, za vr {na slo -va sig na tu re s ime nom ne ka da pri ka za ne sve te li~ no sti ÖATJE. Slo va su is pi -sa na be lom bo jom (sl. 6).

Pred sta ve po pr sja sve tih li~ no sti sli ka nih u me da qo ni ma (imagines clipeatae)ima ju du gu isto ri ju.62 Sle de }i vi zan tij ske uz o re srp ska sre di na je usvo ji la iko no -graf sko re {e we pri ka zi va wa po pr sja sve tih unu tar me da qo na.63 Oni su mo gli dabu du sli ka ni na ra znim me sti ma ñ u po tr bu{ ji ma lu ko va ko ji no se ku po lu, u naj -vi {im zo na ma pot ku pol nog pro sto ra, u pro sto ru pro sko mi di je, |a ko ni ko naÖ64

Po ja va tzv. zo ne me da qo na, tj. ni zo va me da qo na s po pr sji ma sve tih li~ no sti du`dru ge zo ne ì vo pi sa, zo ne iz nad pred sta va sto je }ih fi gu ra, ka rak te ri sti ka jesrp skog sli kar stva na sta log to kom zre log XIV sto le }a.65 Ra ni srp ski pri mer pri -ka zi va wa ni za po pr snih li ko va sve tih u me da qo ni ma du` dru ge zo ne sli kar stvapred sta vqa ì vo pis pri pra te cr kve u Do bru nu, da to van u 1343. go di nu.66 Pri merko ji va qa is ta }i je Bo go ro di ~i na cr kva u Va ga ne {u, ne ve li ke uda qe no sti od No -vog Br da. Cr kva je po dig nu ta 1354/1355. Zid no sli kar stvo, u ve li koj me ri o{te }e -no i is pra no, ipak je sa gle di vo u toj me ri da nam ot kri va da se u pri pra ti na la -zi la zo na s po pr snim fi gu ra ma sve tih pri ka za nih unu tar me da qo na.67

Hro no lo {ki ne {to ka sni ji pri mer po ja ve tzv. zo ne me da qo na pred sta vqafre sko-de ko ra ci ja Bo go ro di ~i ne cr kve u Ma lom Gra du, da to va na u 1368/1369. go -di nu.68 U isto vre me je na stao i ì vo pis Cr kve Pre o bra ̀ e wa u Ma na sti ru Zr ze,~i ja pr vo bit na pri pra ta, a sa da {wi za pad ni tra vej ta ko |e po se du je zo nu me da -qo na s po pr sji ma sve tih.69 Mo ̀ e se re }i da je zo na s po pr sji ma sve tih li~ no stipo sta la jed na od od li ka sli kar stva za du ̀ bi na Mo rav ske Sr bi je.70

Na po mi sao da je niz imagines clipeatae ne ka da kra sio zi do ve cr kve u Ra do {i -}i ma na vo de nas broj ni sit ni ulom ci fre sko -mal te ra bo je isto vet ne onoj ka kveje po za di na na pre o sta lim ve }im frag men ti ma ko ji su ~i ni li me da qon o ko jemje bi lo re ~i. Mo gu }e je jo{ pret po sta vi ti da su se na iz me ni~ no sme wi va li me -da qo ni u dve bo je ñ sve tlo ru ̀ i ~a stoj i sve tlo ze le noj, bu du }i da je sa ~u van i frag -ment sve tlo ze le ne bo je s de lom sig na tu re is pi sa ne be lom bo jom ÖIM (sl. 9). Ta -ko su se u dve bo je sme wi va li me da qo ni, na pri mer, u Ra ma }i i Ra va ni ci.71 U Ra -va ni ci se upra vo ni ̀ u me da qo ni u bo ja ma ka kve su pre o sta li frag men ti za ko -je sma tra mo da su pri pa da li me da qo ni ma iz Ra do {i }a.72 Va qa, me |u tim, uka za ti

à wa o po ja vi srp skih ci klu saStra da wa up.: S. Ra doj ~i}, Pi -la tov sud u vi zan tij skom sli -kar stvu ra nog XIV ve ka, u: isti,Uzo ri i de la sta rih srp skih

umet ni ka, Be o grad 1976,211ñ236.

57 D. Ta si}, @i vo pis sred wo -ve kov ne cr kve u Pro ku pqu,ZLUMS 3 (1967), 109ñ128. Au-tor u po sto ja wu ci klu sa Stra -da wa vi di ar gu ment za pret po -stav ku da je cr kva bi la po sve }e -na Hri stu, {to ni je pri hva -tqi vo tu ma ~e we.

58 V. Jo va no vi}, Cr kva u Va ga -ne {u, Sta ri nar, n. s. 9ñ10(1959), 338; \or |e vi}, Zid no

sli kar stvo, 164.

59 O za vi sno sti ci klu sa Stra -da wa u od no su na li tur gi ju up.,re ci mo: To di}, Sta ro Na go ri -

~i no, Be o grad 1993, 111; isti,Srp sko sli kar stvo u do ba kra qa

Mi lu ti na, 132ñ140.

60 G. Ba bi}, Kra qe va cr kva u

Stu de ni ci, Be o grad 1987, 135,150ñ151, 158ñ163; J. Ra do va no -vi}, Lo gos-Hri stos kao Tvo racsve ta na fre ska ma ma na sti raDe ~a na, Iko no graf ska is tra -

ì va wa srp skog sli kar stva

XI II i XIV ve ka, 128; V. Ma ko,Ge o me trij ski ob li ci nim bo vai man dor li u sred wo ve kov nojumet no sti Vi zan ti je, Sr bi je,Ru si je i Bu gar ske, Zo graf 21

(1990), 41ñ59; To di}, Srp sko

sli kar stvo u do ba kra qa Mi lu -

ti na, 124ñ126; Voj vo di}, Zid no

sli kar sta vo cr kve Sve tog Ahi -

li ja, 63ñ78.

61 C. Gro zda nov, Ohrid sko zid no

sli kar stvo XIV ve ka, Be o grad1980, 156ñ158.

62 I. M. \or |e vi}, Ima gi nes cli -pe a tae u srp skom mo nu men tal -nom sli kar stvu XI II ve ka, u:Stu di je srp ske sred wo ve kov ne

umet no sti, Be o grad 2008,15ñ23, sa de taq ni jim raz ma tra -wem po re kla ove po ja ve i sauvi dom u sta ri ju li te ra tu ru.

63 \u ri}, ]ir ko vi}, Ko ra},Pe} ka pa tri jar {i ja, 36, 38, 44,sl. 17ñ20, sl. 35ñ37; Voj vo di},Zid no sli kar stvo cr kve Sve tog

Ahi li ja, 89ñ91; \or |e vi}, Ima -gi nes cli pe a tae, 19ñ23; S. Ga be li},Pred sta ve Pe to zar nih mu ~e ni -ka u cr kvi Sve tog Ste fa na uKon ~i, Zo graf 29 (2002ñ2003),


Sl. 6 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag ment me da qo na sa po pr sjem sve tog

194ñ195, 197; ista, Ma na stir

Kon ~e, Be o grad 2008, 129ñ131,134ñ135. Ima ih u @i ~i, Mi le -{e vi, So po }a ni ma, Sve timapo sto li ma u Pe }i, Ari qu,Kra qe voj cr kvi, Le sno vu itd.

64 \or |e vi}, Ima gi nes cli pe a tae,19ñ20; Ga be li}, Pred sta ve Pe -to zar nih mu ~e ni ka, 193ñ195;ista, Ma na stir Kon ~e, 129ñ131,134ñ135.

65 Voj vo di}, O ì vo pi su Be le

cr kve ka ran ske i su vre me nom

sli kar stvu Ra {ke, 137.

66 \or |e vi}, Zid no sli kar stvo,

145; M. Po po vi}, Sred wo ve -kov ni Do brun, Sta ri nar 52

(Be o grad 2002), 106, sl. 12, 107,112.

67 Jo va no vi}, Cr kva u Va ga ne {u,333ñ342, po seb no 340ñ341, sl.16; \or |e vi}, Zid no sli kar -

stvo, 164.

68 \u ri}, Vi zan tij ske fre ske u

Ju go sla vi ji, 88; \or |e vi}, Zid -

no sli kar stvo, 177ñ178.

69 Z. Iv ko vi}, @i vo pis iz XIVv. u ma na sti ru Zr ze, Zo graf 11

(1980), 69, 70ñ71 sl. 1, 73 sl. 4ñ5,75ñ76 sl. 7ñ8; \or |e vi}, Zid no

sli kar stvo, 178ñ178, sl. 87, 88.

70 B. Kne ̀ e vi}, Cr kva u se lu Ra -ma }i, ZLUMS 4 (1968), 152. Au-tor ka is ti ~e da u na {em sred -wo ve kov nom sli kar stvu Ñovajna ~in zid ne de ko ra ci je ka rak -te ri sti ~an je sa mo za spo me ni -ke iz po sled wih de ce ni ja XIV


i na po sto je }e raz li ke iz me |u iz gle da me da qo na o ko jem sve do ~e sa ~u va ni frag -men ti iz ra do {i} ke cr kve i po je di nih pri me ra me da qo na s po pr sji ma sve tih ko -ji pri pa da ju sli kar stvu za du ̀ bi na Mo rav ske Sr bi je. Pre o sta li de lo vi ko ji supri pa da li me da qo ni ma iz Ra do {i }a ne po ka zu ju da su, po put pri me ra iz Ra ma -}e ili Ma na si je, po sto ja le de ko ra tiv ne or na men tal ne tra ke ko je su uokvi ri va -le me da qo ne na wi ho vim spo qa {wim ru bo vi ma.73 Ne ka da {wi ra do {i} ki me da -qo ni su naj ve ro vat ni je pri pa da li ti pu me da qo na ko ji su bi li oivi ~e ni jed no -stav nom tan kom li ni jom da tom u jed noj bo ji.74 Ako je ta ko, gle da no na osno vu na -~i na uokvi ri va wa, me da qo ni iz cr kve u Ra do {i }i ma bli ̀ i su pri me ri ma iz Do -bru na, Va ga ne {a ili Zr za.75

Ne ko li ko za ni mqi vi jih pre o sta lih frag me na ta

Iz mno {tva frag me na ta u kra qe va~ kom mu ze ju, osim ve} po me nu tih, mo gu seiz dvo ji ti jo{ ne ki in te re sant ni ji i re ~i ti ji pri me ri. Me |u wi ma po seb no me -sto za u zi ma ju frag men ti s de lo vi ma in kar na ta, ko ji }e bi ti po drob ni je ana li -zi ra ni ka sni je (sl. 14ñ16, 18ñ21, 25ñ31).

Od frag me na ta ko ji se mo gu po u zda no iden ti fi ko va ti kao de lo vi sce na uokvi ru ne ka da {weg fre sko-an sam bla tre ba po me nu ti je dan broj frag me na ta s kr -sta stim nim bo vi ma na pla voj po za di ni. Oni su sva ka ko pri pa da li pred sta va maHri sta u je van |e o skim sce na ma (sl. 7).

Jo{ je dan frag ment iz ra do {i} ke cr kve je po seb no za ni mqiv. Na we mu jeo~u van deo èn ske gla ve u pro fi lu ñ deo in kar na ta i ko se sme |e bo je i le vo uhos be lom na u {ni com (sl. 8). Ovaj lik je sva ka ko pri pa dao ne koj sce ni, {to se mo -è za kqu ~i ti ka ko na osno vu di men zi ja, ta ko i zbog po lo ̀ a ja gla ve, ko ji ja sno uka -zu ju na to da se ne ra di o pred sta vi li ka iz zo ne sto je }ih fi gu ra ili me da qo na.Kod tog frag men ta in te re sant na je pre sve ga pred sta va na u {ni ce. Re~ je o na ki -tu ko ji je ve o ma ra do no {en u sred wem ve ku, a ta ko je bi lo i u srp skoj sre di ni,ka ko u slu ~a ju vla da ra i vla ste le, ta ko i me |u {i rim slo je vi ma sta nov ni {tva,po go to vo od sre di ne XIV ve ka.76 U srp skom mo nu men tal nom sli kar stvu XI II ve kana u {ni ce se ja vqa ju uglav nom sa mo u okvi ru èn skih vla dar skih por tre ta. Tekod po ~et ka XIV ve ka u zid nom sli kar stvu pri sut ne su u ve }em bro ju. Ka sni je sesli ka ju i na pred sta va ma po je di nih sta ro za vet nih li~ no sti (re ci mo, na sce niTri mla di }a u pe }i og we noj), sve tih è na, od no sno vla dar ki i vla ste lin ki. Uokvi ru sce na naj ~e {}e mo gu da se po ja ve u pred sta va ma Ro |e wa,77 Kr {te wa Hri -

Sl. 7 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti Hri sto vih nim bo va

Sl. 8 Cr kva u Ra do {i }i ma,frag ment li ca sa na u {ni com

Sl. 9 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag ment ne i den ti fi ko va nog sve ti te qa

sto vog78 i sli~ nim sce na ma u ko ji ma se sli ka ju per so ni fi ka ci je i èn ski li ko -vi uop {te.79

Iz ve de na s la ko }om, be la na u {ni ca iz Ra do {i }a se ne mo ̀ e svr sta ti u ne -ki od utvr |e nih ti po va na u {ni ca ko je su pra vqe ne u sred wem ve ku.80 Bu du }i daje wen ob lik ve ro vat no plod ma {te auto ra, ona osta je za ni mqiv de taq i po ten -ci jal no sve do ~an stvo o ne ka da {wem kva li te tu i bo gat stvu ì vo pi sa ra do {i} -ke cr kve i o ume }u i in ven tiv no sti sli ka ra.

Sa ~u va ni su i frag men ti pred sta ve sve tog ko ji bi po di men zi ja ma mo ra liod go va ra ti ne koj li~ no sti iz zo ne sto je }ih fi gu ra (sl. 9). Pri li~ no is pra niosta ci we go vog nim ba ù te bo je na ne ka da tam no ze le noj po za di ni i frag ment sde lom nim ba i nat pi sa, tj. slo vi ma GR, ne pru ̀ a ju do voq no po da ta ka za iden ti -fi ko va we pred sta vqe ne sve te li~ no sti. Pro na |e no je i vi {e frag me na ta sa or -na men tal nim mo ti vi ma (sl. 11), kao i onih s cr no-be lim kva drat nim po qi ma,ko ji su sva ka ko osta ci ar hi je rej skih po li sta vri o na (sl. 33).

Osta ci nat pi sa

Me |u frag men ti ma iz ra do {i} ke cr kve na {la se i iz ve sna ko li ~i na frag -me na ta ko ji sa dr ̀ e slov ne ozna ke (sl. 10, 12ñ13). Pri li kom wi ho vog raz ma tra -wa mo glo se uo~i ti vi {e raz li ~i tih ti po va is pi si va wa nat pi sa:

ñ Frag men ti s be lim slo vi ma is pi sa nim na tam nopla voj po za di ni (sl. 12);ñ Frag men ti tam nih slo va na sve tlo si voj po za di ni (sl. 13);ñ Fragmen ti s cr ve nim slo vi ma is pi sa nim na ze le noj po za di ni;ñ Frag men ti ne {to ve }ih slo va tam no pla ve bo je ko ja su is pi sa na u tra ci s ~i -

je je do we stra ne te kla tro ~la na bor du ra (pla va li ni ja, is pod we be la iste de bqi -ne, is pod ko je je bor du ra cr ve ne bo je). Po za |e na ko jem su is pi sa na slo va je u ni -vou sre di ne slo va go lu bi je si ve bo je, dok je ne {to vi {e i ni ̀ e od ovog po ja sa sve -tli je ni jan se (sl. 10);

ñ frag men ti s be lim slo vi ma is pi sa nim na pa stel no ru ̀ i ~a stoj po za di niS<<TYJ>> ÖATJE (sl. 6);

ñ frag ment s tam no pla vim slo vi ma na ve o ma sve tloj, is pra no ro ze po za di niÖYRY Ö % (sl. 13);

ñ frag ment s de lom be le sig na tu re ko ja je is pi sa na na sve tlo ze le noj osno vi...IM, kao i deo sa is pi sa nim slo vi ma GR (sl. 9);

ñ frag ment s jed nim slo vom Tna pi sa nim si vom bo jom na cr ve noj po za di ni (sl. 13).

ve ka i pr vih de ce ni ja XV ko jipri pa da ju Mo rav skoj Sr bi jiî.Me |u tim, ka ko je po ka za no, po -sto je i ra ni ji pri me ri. Ina ~e,u mo rav skom sli kar stvu ni zo -vi sa po pr sji ma sve tih u me da -qo ni ma sre }u se u Ra va ni ci,Qu bo sti wi, Ra ma }i, Si so jev -cu, Re sa vi. Up. \u ri}, Vi zan -

tij ske fre ske u Ju go sla vi ji, 93,94, 97, 98, 99, tab. u bo ji XXXIX.

71 U Ra ma }i se na iz me ni~ nosme wu ju me da qo ni sve tlo si vo -pla ve i ru ̀ i ~a ste po za di ne:Kne ̀ e vi}, Cr kva u se lu Ra ma -}i, 150. Za Ra va ni cu v.: M. Be -lo vi}, Ra va ni ca-isto ri ja i

sli kar stvo, Be o grad 1999, tab. ubo ji L, LI, LCI, LCII.

72 Be lo vi}, Ra va ni ca, tab. u bo -ji L, LI, LCI, LCII.

73 Za Ra ma }u: Kne ̀ e vi}, Cr kva use lu Ra ma }i, 150; \u ri}, Vi zan -

tij ske fre ske u Ju go sla vi ji,sl. 102. Za Ma na si ju: Isto, tab.u bo ji XXXIX; B. To di}, Ma na -

stir Re sa va, Be o grad 1995, sl.33, 34, 58, 106.

74 O ti po vi ma me da qo na v. vi -{e u: \or |e vi}, Ima gi nes cli pe -a tae, 16.

75 Za na ve de ne pri me re: Po po -vi}, Sred wo ve kov ni Do brun,106 sl. 12; Jo va no vi}, Cr kva uVa ga ne {u, na osno vu ski ce 340,sl. 16; Iv ko vi}, @i vo pis izXIV v. u ma na sti ru Zr ze, 70ñ71,sl. 1, 73, sl. 4ñ5, 75, sl. 7ñ8;\or |e vi}, Zid no sli kar stvo,

sl. 87, 88.


Sl. 10 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti nat pi sa u vi du tra ke

Sl. 11 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti or na men tal ne tra ke

76 B. Ra doj ko vi}, Na kit kod Sr -

ba od XII do kra ja XVIII ve ka,Beo grad 1969, 40ñ41, 68ñ75, 83,99ñ106, 157ñ158.

77 U sce na ma Ro |e wa Hri sta iBo go ro di ce mo gu da ih no se è -ne ko je ku pa ju Hri sta i one ko -je pri no se da ro ve Sv. Ani.

78 Per so ni fi ka ci ja Mo ra, re -ci mo u Gra ~a ni ci: To di}, Gra -

~a ni ca, tab. u bo ji X, sl. 99.

79 Va ve de we, Od ri ca we Pe tro voi sl.

80 Ra doj ko vi}, Na kit kod Sr ba,83ñ85, 97ñ98, 132ñ141, 211ñ215.

81 G. Ba bi}, Li tur gij ski tek sto -vi is pi sa ni na ì vo pi su ap -si de Sve tih Apo sto la u Pe }i,ZZSK 18 (Be o grad 1967), 80;\or |e vi}, Zid no sli kar stvo,

131, 135ñ136, 145, 153, 164, 168,178; G. Su bo ti}, I. Tot, Nat pi -si isto rij ske sa dr ̀ i ne na fre -ska ma XI i XII ve ka u za pad nimobla sti ma car stva, ZR VI 6 (Be -o grad 1997), 107ñ114; Voj vo di},Zid no sli kar stvo cr kve Sve tog

Ahi li ja, 33, sl. 3; S. Pe ji}, Ma -

na stir Sve ti Ni ko la Da bar -

ski, Be o grad 2009, 122.

82 N. Ra do {e vi}-Mak si mo vi},Je dan epi gram iz ba zi li ke Sv.Ahi li ja na Ma loj Pre spi, ZR VI

12 (Be o grad 1970), 9ñ12; \u ri},]ir ko vi}, Ko ra}, Pe} ka pa -


Me |u slo vi ma is pi sa nim be lom bo jom na tam nopla voj po za di ni iz dva ja ju sede lo vi skra }e ni ca † i œ, ko ji su pri pa da li sig na tu ri uobi ~a je no is pi si va -noj uz pred sta ve Hri sta (JSOUSY XRISTOSY)), i deo sig na tu re ğ, ko ja je pra -ti la Bo go ro di ~i ne li ko ve <MëR>>ğ (Mήτηρ θεoῡ). Na par ulo ma ka vi dqi vi sutra go vi li ni ja ugre ba va nih u mal ter, iz me |u ko jih su is pi si va na slo va. Da se me -|u ovim frag men ti ma na la ze i ona slo va ko ja su, vr lo ve ro vat no, ~i ni la ne ki, mo -gu }e je, kti tor ski nat pis, tre ba po mi {qa ti bu du }i da se is pred jed nog slo va Gna la zi Ü (sl. 12). Zna kom kr sta ne ret ko su za po ~i wa li nat pi si isto rij ske sa dr -ì ne. Ta kvih pri me ra ima do sta.81

Obi ~aj is pi si va wa tek sta u vi du fri za po znat je u vi zan tij skoj, ali i srp -skoj umet no sti.82 Ova kvi nat pi si mo gli su da se na |u u pod no` ji ma ku po la.83 Bu -du }i da cr kva u Ra do {i }i ma ni je bi la ku pol na gra |e vi na, tu mo gu} nost tre ba iz -u ze ti iz raz ma tra wa. Nat pi si ko ji su te kli u tra ci mo gli su se na }i i u pro sto -ri ma ol tar skih ap si da, ta~ ni je na spo ju iz me |u kon he i po lu ka lo te ap si de.84 Usrp skoj sre di ni na ovom me stu is pi san je nat pis u Cr kvi Sve tih apo sto la u Pe -}i.85 Is pi si va we nat pi sa na te ̀ e sa gle di vim me sti ma ko ja su no si la sim bo li -ku ne ba u srp skom zid nom sli kar stvu na pu {te no je ve} u XIV ve ku.86 Iz ka sni jegpe ri o da, ta~ ni je iz 1344/1345. go di ne, po ti ~e nat pis iz ol tar ske ap si de Bo go ro -di ~i ne cr kve u Ma lom Gra du, na Pre span skom je ze ru. Nat pis je is pi san na gr~ -kom je zi ku i po mi we kti to ra Boj ka i we go vu po ro di cu.87 Mo gu }e je da je ovaj za -ka sne li pri mer be le ̀ e wa nat pi sa u ap si di bio pod uti ca jem pre span ske Cr kveSve tog Ahi li ja.88 Iz u zev dva na ve de na pri me ra, u za du ̀ bi na ma srp skih kti to rane ma sa ~u va nih nat pi sa u vi du tra ke u ol tar skom pro sto ru, te bi, uko li ko se za -i sta tu na la zio, nat pis u Ra do {i }i ma pred sta vqao ret kost.

Bor du re s tek stu al nim sa dr ̀ a jem mo gle su se na }i i u dru gim pro sto ri ma hra -ma, osim u oni ma ko je smo na ve li. Tra ka s nat pi som mo gla je da te ~e i du` zi do -va unu tar na o sa odva ja ju }i zo ne ̀ i vo pi sa.89 Ovaj vi zan tij ski obi ~aj svoj od raz na -{ao je u An dre a {u. Tra ka u An dre a {u opa su je naj vi {u zo nu zi do va, a wen tekst sa -dr ̀ i ele men te kti tor skog nat pi sa i ele men te da rov ne po ve qe.90 Cr kva Sve tog Ni -ko le u Da bru pred sta vqa jo{ je dan pri mer srp ske kti to ri je u ko joj fre sko-nat piste ~e du` zi do va na o sa cr kve.91

Ka da je re~ o nat pi su iz Ra do {i }a, re kon struk ci ja ko ja je bi la mo gu }a svo -di se sa mo na ce li nu ko ju ~i ne slo va DE i sa sta vqa we jed nog # (sl. 10). Usled ne -do stat ka ve }eg bro ja frag me na ta pro ni ca we u smi sao nat pi sa, ~ak jed nog we go -

Sl. 12 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti nat pi sa

Sl. 13 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti nat pi sa


Sl. 14 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti li ca








tri jar {i ja, 40; \or |e vi}, Zid -

no sli kar stvo, 150; Su bo ti},Tot, Nat pi si isto rij ske sa dr -

ì ne, 103, 108; Voj vo di}, Zid no

sli kar stvo cr kve Sve tog Ahi -

li ja, 33 sl. 3, 54ñ56; Pe ji}, Ma -

na stir Sve ti Ni ko la, 53ñ54,123ñ124.

83 Su bo ti}, Tot, Nat pi si isto -rij ske sa dr ̀ i ne, 103 (sa is crp -no na ve de nim pri me ri ma kti -tor skih nat pi sa u ku po la ma);Voj vo di}, Zid no sli kar stvo

cr kve Sve tog Ahi li ja, 33, sl. 3,54ñ55.

84 Ba bi}, Li tur gij ski tek sto vi,80, sl. 1, 2, 3, 4, 5, 6; Ra do {e vi}--Mak si mo vi}, Je dan epi gram,9; \u ri}, ]ir ko vi}, Ko ra},Pe} ka pa tri jar {i ja, 40; \or -|e vi}, Zid no sli kar stvo, 150;Voj vo di}, Zid no sli kar stvo cr -

kve Sve tog Ahi li ja, 55; Pe ji},Ma na stir Sve ti Ni ko la, 54.

85 Ba bi}, Li tur gij ski tek sto vi,80, sl. 1, 2, 3, 4, 5, 6; \u ri}, ]ir -ko vi}, Ko ra}, Pe} ka pa tri jar -

{i ja, 38 sl. 11, 39 sl. 12, 40.

86 Voj vo di}, Zid no sli kar stvo

cr kve Sve tog Ahi li ja, 55.

87 \or |e vi}, Zid no sli kar stvo,

150.

88 Slu ~aj pre span ske Cr kve Sve -tog Ahi li ja po mi wu Ra do {e -vi}-Mak si mo vi}, Je dan epi -gram, 9ñ12; Su bo ti}, Tot, Nat -pi si isto rij ske sa dr ̀ i ne, 103U pi ta wu je tekst ne ja sne sa dr -ì ne, naj ve ro vat ni je je bi la is -pi sa na jed na mo li tva ve za na zabla go si qa we ol tar skog pro sto -ra i ~a sne tr pe ze, dok se tekstisto rij ske sa dr ̀ i ne na {ao iz -nad sin tro no na.

89 Su bo ti}, Tot, Nat pi si isto -rij ske sa dr ̀ i ne, 103ñ104, 108;Pe ji}, Ma na stir Sve ti Ni ko -

la, 53ñ54, 123ñ124, sl. 28, 29, 54,83.

90 J. Pro lo vi}, Die Kir che des He i li -gen An de as an der Tre ska, Wi en1997, 31ñ35, 94ñ97, sl. 2.

91 Pe ji}, Ma na stir Sve ti Ni -

ko la, 53ñ54, 123ñ124, sl. 28, 29,54, 83.

vog de la, ni je mo gu }e. O me stu is pi si va wa nat pi sa ko jem ova slo va pri pa da ju nemo ̀ e se, ta ko |e, do ne ti po uz dan sud (iz nad tra ke na zi ru se tra go vi pur pur ne bo -je, ko ja bi od go va ra la bo ji Bo go ro di ~i nog ma fo ri o na, mo ̀ da u ap si di). Na za -kqu ~ak da je nat pis te kao u vi du fri za na vo de i broj ni sit ni ulom ci tro boj netra ke, isto vet ni onoj vi dqi voj is pod o~u va nih slo va. Uko li ko bi se va qa nost togza kqu ~ ka po tvr di la, pri mer iz Ra do {i }a mo gao bi se pri dru ̀ i ti na ve de nim,sva ka ko ma lo broj nim sa ~u va nim srp skim pri me ri ma.

Li kov ne oso be no sti frag me na ta i wi ho vo da to va we

Fra gmen tar na o~u va nost fre sko-an sam bla cr kve u Ra do {i }i ma spre ~a va io-le po u zda ni je sa gle da va we osnov nih ele me na ta we go ve for mal ne struk tu re. Bu -du }i da ni od jed ne sce ne, osim mo ̀ da ne do voq no re ~i tog Pre o bra ̀ e wa, ni je sa -~u va na bar ne {to ve }a ce li na, za u vek }e osta ti ne po zna to kom po zi ci o no ustroj -stvo ra do {i} kih fre sa ka ñ struk tu ra ar hi tek ton ske po za di ne, ras po red i pro -por ci je fi gu ra, od no sno me |u sob no dej stvo ovih li kov nih ele me na ta. Za pra vo,zbog sve ga to ga stil ska ana li za frag me na ta iz Ra do {i }a po ~i va is kqu ~i vo na ob -ra di ne ko li ko sa ~u va nih de lo va in kar na ta (sl. 14ñ21, 25ñ30). Ipak, ma ko li ko tobi li skrom ni osta ci ñ sa mo re li qu i ae re li qu i a rum ne ka da {we ce li ne ñ pa ̀ qi vi -ja ana li za mo ̀ e da do ve de do po ne kog re le vant nog za kqu~ ka. î we ni ca je daupra vo ti po lo gi ja li ca i po stu pak wi ho vog isli ka va wa u sli kar stvu vi zan tij -skog sti la pred sta vqa ju ve o ma va ̀ ne od li ke na osno vu ko jih se mo gu pre po zna tiraz li ~i ti sli kar ski ru ko pi si i od re di ti wi ho va pri pad nost od re |e nim epo -ha ma i pe ri o di ma. Sto ga, pa ̀ wa usme re na na cr te`, mo de la ci ju, ko lo rit ili dru -ge ele men te ra do {i} kih frag me na ta otva ra mo gu} nost da se ovaj go to vo uni {te -ni spo me nik ba rem pri bli ̀ no po zi ci o ni ra u pro stra nim hro no lo {kim okvi -ri ma raz vo ja srp skog sred wo ve kov nog sli kar stva.

Po red frag men ta Mo li tve u Get si ma ni ji, jo{ ~e ti ri frag men ta iz cr kve uRa do {i }i ma iz dvo je na su i iz lo ̀ e na u stal noj po stav ci kra qe va~ kog Na rod nogmu ze ja (sl. 14ñ16, 18). Re~ je o li ko vi ma sa ~u va nim u do voq noj me ri da se sa gle -da ju wi ho ve li kov ne oso be no sti. Pa ̀ qi vi jom ob ra dom ce lo kup nog ma te ri ja lapro na |en je i do wi deo jed nog od ovih li ca (sl. 18). Od mno go broj nih frag me na -ta iz dvo je no je, po va ̀ no sti za sa gle da va we li kov nih oso be no sti, jo{ wih ne ko -li ko (sl. 19ñ21). Na pr vi po gled se za kqu ~u je da je re~ o dva sli kar ska ru ko pi sa.

Pr vu gru pu frag me na ta sli kao je ve o ma da ro vit maj stor. Ka ko se vi di na ro -~i to na frag men tu pred sta ve li ka u an fa su (sl. 18), on je bio ve{t u pro por ci o -ni sa wu li ca. I fi zi o no mi je we go vih dru gih li ko va ka rak te ri {e pri li~ na ana -tom ska pre ci znost ñ go to vo kla si ci sti~ ki sklad na she ma li ca ovog pr vog li kana slu }u je se i na osta ci ma li ka sve ti te qa s br ko vi ma (sl. 19). Ova kvu oce nu do -ne kle do vo di u pi ta we frag ment li ka sve ti te qa u po lu pro fi lu (sl. 14), na ~i jemse pre krat kom no su i pre ve li koj me |u sob noj uda qe no sti o~i ju ogle da iz ve stan ne -do sta tak ve {ti ne u uob li ~a va wu osnov ne she me li ca. Ta ko |e, taj po u zda ni cr te`je iz ve den gru bo. Sli kar opi su je ob li ke uglav nom de be lim mr kim li ni ja ma, a po -seb no je ka rak te ri sti ~an na ~in na ko ji sli ka o~i, upo tre bqa va ju }i za ta la sa nu mr -ku li ni ju za gor wu ivi cu i tam ni krug za ze ni cu, ~i me go to vo da svo di ovaj deo li -ca na or na men tal nu ce li nu. To po seb no do la zi do iz ra ̀ a ja na frag men tu li ka odko jeg je sa ~u va no sko ro sa mo le vo oko (sl. 20). Na taj na ~in su we go va zna la~ ki ob -li ko va na li ca iz gu bi la na ube dqi vo sti. Wi ho vi za tam we ni po gle di u ve li koj me -ri ih li {a va ju psi ho lo {kih svoj sta va, pa se kao osnov na op {ta stil ska od li kaovih li ko va is ti ~e svo je vr sna gru ba de ko ra tiv nost. Uti sku o do ne kle de hu ma ni -zo va noj eks pre siv no sti li ko va po red cr te ̀ a do pri no se mo de la ci ja i ko lo rit.Sli kar pr ve gru pe ra do {i} kih fre sa ka ni je bio sklon fi ni jem mo de lo va wu. Vo -lu men je po stig nut, u ne kim slu ~a je vi ma ma we, a u ne kim vi {e iz ra ̀ e nim, pri -li~ no Ñtran spa rent ni mî sla ga wem {i ro kih na no sa tam ni jeg i sve tli jeg oke ra i


sme lih ak ce na ta be le, u vi du krat kih i {i ro kih po te za. Te be le li ni je su, za pra -vo, naj u pa dqi vi ji de ta qi ra do {i} kih frag me na ta. Ras po re |e ne su, ~e sto po dveili tri, na ~e lu i no su, a po seb no je va ̀ na wi ho va ulo ga u mo de lo va wu o~i ju iokol nog pro sto ra. Sli kar osve tqa va o~i svo jih li ko va slo bod nim na no {e wem jed -ne ili dve zdru ̀ e ne be le mr qe, a u spe ci fi~ nost we go vog po stup ka spa da i po vla -~e we krat kih za ko {e nih be lih li ni ja is pod o~i ju. Opi sa nu gru bost sli kar skogpo stup ka sva ka ko tre ba tu ma ~i ti i u sve tlu ~i we ni ce da je re~ o frag men ti ma ma -lih di men zi ja, sva ka ko de lo vi ma ve }ih kom po zi ci ja iz vi {ih zo na cr kve, a dausled ne sa ~u va no sti ni je sa gle div po stu pak sli ka wa ni jed nog li ka iz pr ve zo neì vo pi sa. Na mo gu} nost da su ti iz gu bqe ni li ko vi iz pr ve zo ne ì vo pi sa bri -`qi vi je sli ka ni upu }u je i ~i we ni ca da su se i me |u frag men ti ma ma lih di men -zi ja sa ~u va li za nat ski uspe {ni je iz ve de ni vo lu me ni, o ~e mu sve do ~e po je di ni bri -`qi vi je ton ski mo de lo va ni in kar na ti (sl. 20ñ21).

Usled ne do voq nog ste pe na o~u va no sti fre sa ka ne mo gu se da ti sa svim ute me qe -ne oce ne o ko lo ri tu de lo va ì vo pi sa ko je je iz veo taj pr vi sli kar. Na i me, uti sak osve de no sti ko lo ri ta i iz ra zi toj do mi na ci ji tam ni jih to no va oke ra, ko ji ra sve tqa -va ju opi sa ni ak cen ti be le ñ a na ko ji na vo de sa ~u va ni in kar na ti ñ ni je sa svim po uz -dan, bu du }i da li ca sva ka ko ni su seg ment sli kar stva na osno vu ko jeg se mo ̀ e do ne tisud o ne ka da {woj ko lo ri sti~ koj ce li ni. Ipak, ni po gled na ce li nu, ma da pri li~ noogra ni ~en, ne da je do voq no raz lo ga da se taj za kqu ~ak u osno vi iz me ni. Iz u zev opa -à wa spo ra di~ ne po ja ve sve tli jih to no va pla ve ili cr ve ne bo je, pre gle da we frag me -na ta ni je re zul ti ra lo za kqu~ kom o ko lo ri sti~ ki na ro ~i to bo ga tom sli kar stvu.

Ne {to su dru ga ~i je li kov ne oso be no sti dru ge gru pe ulo ma ka. U wu tre ba svr -sta ti ve} po me nu ti frag ment iz Mo li tve u Get si man skom vr tu (sl. 4), kao i frag -ment li ka u tro ~e tvr tin skom pro fi lu, po gle da usme re nog ule vo (sl. 16). Lik apo -sto la, ana tom ski do sta pra vil nog ob li ka, iz ve den je po u zda nim cr te ̀ om, do ne -kle gru bqim kon tu ra ma. Raz li ke u od no su na frag men te pret hod ne gru pe o~i tu -ju se pre sve ga u mek {oj mo de la ci ji i dru ga ~i jem ko lo ri tu. Ako se, me |u tim, u ob -zir uzme mo gu }i gu bi tak ori gi nal nih li kov nih svoj sta va, ta kav uti sak mo ̀ da ni -je sa svim is pra van. U sva kom slu ~a ju, re~ je o ne {to Ñplo {ni jemî, ma we pa sto -znom sli kars kom po stup ku. Ne ma ak ce na ta be le, ka rak te ri sti~ nih za pr vu gru -pu, ali se is pod le vog oka uo~a va ju je dva pri met ne ~e ti ri ze le ne li ni je. Vo lu menli ka je urav no te ̀ e ni ji, dok je ko lo rit znat no ra sve tqe ni ji.

U po gle du sti la, na ro ~i to se iz dva ja frag ment jed nog li ka u tro ~e tvr tin skompro fi lu (sl. 16). Po u zda ni je ne go u slu ~a ju pret hod nog, li kov ne oso be no sti ovogfrag men ta mo gu se raz li ko va ti u od no su na pr vu gru pu ra do {i} kih li ko va. Pr -vi uti sak je, ~ak, da se sli kar ski ru ko pis ko ji ga od li ku je od wih znat no uda qa -va. Ipak, pa ̀ qi vi ja ana li za po ka zu je da, prin ci pi jel no, we go ve li kov ne oso be -no sti ne tre ba pot pu no iz dvo ji ti u od no su na osta le frag men te ra do {i} kogfre sko-an sam bla. U pi ta wu je jo{ je dan pri mer sli ka wa ta wim na ma zi ma bo je. Cr -te` je, kao i u osta lim slu ~a je vi ma, iz ve den de be lim osnov nim kon tu ra ma, s timda je ov de li ne ar nost jo{ iz ra zi ti ja. To po ka zu ju {i ro ke kon tu re obr va i krup -ne ba de ma ste o~i, ~i je su obe ivi ce opi sa ne jed nim br zim i {i ro kim po te zom ~et -ke. Osta tak oka je iz ve den na isti na ~in kao i u slu ~a ju frag me na ta iz pr ve gru -pe: gor wa ivi ca pot cr ta na je jo{ jed nom tam ni jom li ni jom, na ko ju se, s do we stra -ne na do ve zu je uska ba de ma sta ze ni ca. Po seb no tre ba na gla si ti da se i u oku ovo gali ka ja vqa jed na krup na be la mr qa, iz ve de na sa svim krat kim po te zom ~et ke. S dru -ge stra ne, frag ment se raz li ku je u iz ve snim aspek ti ma mo de la ci je. Na in kar na tuse ne uo~a va ju ak cen ti sve tlo sti u vi du be lih li ni ja, pa je op {ti uti sak o vo lu -mi no zno sti li ka po voq ni ji, iako pre la zi iz sve tlog u tam ni oker na kra je vi mali ca za pra vo ni su ni {ta ma we gru bi ne go na in kar na ti ma iz pr ve gru pe. Po sma -tra ne u ce li ni, li kov ne oso be no sti ovog frag men ta mo gu se sa gle da ti kao plo {ni -ja va ri jan ta pa sto znih in kar na ta iz pr ve gru pe. Ipak, neo prav da no bi bi lo tu ~i -we ni cu raz u me ti kao raz log za tvrd wu o stil skoj raz li ~i to sti ñ opi sa ni sli kar -ski ma ni ri su i po red to ga bli ski.


92 Da to va we u XIV vek ve} jeusme nim pu tem iz vr {io Goj koSu bo ti}: Vu ka din, Iz ve {taj;Bu li}, @u pa Br ve nik, 99.

93 Za op {ir no argu men to va nomi {qe we da u Mi lu ti no vimcr kva ma ni su stva ra la dvo ji caso lun skih maj sto ra ñ Mi ha i loi Ev ti hi je ñ ve} maj stor Mi ha -i lo, Ev ti hi jev sin i we go vipo mo} ni ci: M. Mar ko vi},Umet ni~ ka de lat nost Mi ha i lai Ev ti hi ja. Sa da {wa zna wa,spor na pi ta wa i prav ci bu du -}ih is tra ̀ i va wa, Zbo r nik Na -

rod nog mu ze ja 17/2 (2004),95ñ112, sa svom sta ri jom li te -ra tu rom.

94 Up., re ci mo: To di}, Sta ro

Na go ri ~i no, sl. 43, 59, 89, isti,Gra ~a ni ca, tab. XXI II, XXV, sl.61, 62; isti, Srp sko sli kar stvo

u do ba kra qa Mi lu ti na, sl.121ñ122, 126ñ128, 148; Ba bi},Kra qe va cr kva, tab. VñVII, XVI,sl. 24, 67, 72.

95 O na ~i nu sli ka wa o~i ju, a po -vo dom li ko va ar hi je re ja u ol -ta ru Kra qe ve cr kve u Stu de ni -ci, vred na za pa ̀ a wa iz no siGor da na Ba bi}, uo~a va ju }i raz -li ku u po stup ku sli ka wa li ko -va u zo ni sto je }ih fi gu ra i gor -wim zo na ma na o sa: ÑWi ho veo~i ima ju be o wa ~e, obo je ne du -`i ce i cr ne ze ni ce, pa im jepo gled stva ran, pro do ran iliblag, uvek pri la go |en ka rak te -


Kom pa ra tiv na stil ska ana li za ra do {i} kih farg me na ta ne mo ̀ e da re zul ti -ra sa svim po u zda nim za kqu~ ci ma, ve} se wi ho ve li kov ne od li ke sa mo uslov no mo -gu ve za ti za od re |e ne gru pe spo me ni ka. Sa si gur no {}u se, na po ~et ku, mo ̀ e kon -sta to va ti da se ra di o sli kar stvu XIV ve ka.92 O to me ne dvo smi sle no sve do ~i for -mal na ti po lo gi ja li ko va. Do voq no je upo re di ti ra do {i} ke in kar na te s mno go -broj nim li ko vi ma iz fre sko-an sam ba la u cr kva ma kra qa Mi lu ti na, re pre zen ta -tiv nim pri me ri ma Ñre ne san se Pa le o lo gaî u vi zan tij skom sli kar stvu, pa da se ta -kav stav de fi ni tiv no po tvr di. Na u osno vi po du da ran na ~in kao i sli kar u Ra -do {i }i ma, so lun ski sli kar Mi ha i lo i we go vi po mo} ni ci93 sli ka ju ka rak te ri -sti~ ne de ta qe po put no sa ili o~i ju.94 Po seb no su o~i va ̀ an kom pa ra tiv ni de taq:Mi lu ti no vi sli ka ri ih ~e sto ob li ku ju na isti na ~in kao {to je slu ~aj u Ra do {i -}i ma, ko ri ste }i se jed nom za ta la sa nom gor wom li ni jom, pqo sna tom mr qom za ze -ni cu i ka ra kte ri sti~ nim ak cen tom sve tlo sti u vi du be le mr qe u oku.95 Ipak, uzove de ta qe i ne ke sli~ no sti op {ti jeg ti pa, kao {to su u osno vi pra vil ni, kla -si ci sti~ ki ob li ci li ca, po sto je krup ne raz li ke u kva li te tu iz ved be. Na frag men -ti ma iz Ra do {i }a ne ma si gur no sti i me ko }e cr te ̀ a, pre fi we ne mo de la ci je iton ski bes pre kor no usa gla {e nog ko lo ri ta s fre sa ka iz Mi lu ti no vih cr ka va.96

Na ve de ne raz li ke u od no su na kla si ci sti~ ki ka non s po ~et ka ve ka pri bli -`a va ju ra do {i} ke frag men te ni zu spo me ni ka sli kar stva ko je stva ra ju maj sto riko ji u srp skoj sre di ni de lu ju od we go ve ~e vr te de ce ni je. Raz do bqe o ko me je re~ka rak te ri {u, u naj kra }em, po {to va we osnov nih obra za ca pa le o lo {kog sti la, alii zna ~aj ne raz li ke u od no su na wih, ka ko u smi slu opa da wa za nat skog kva li te tañ po seb no o~i gled no u ne ve {to iz ve de noj ana to mi ji, per spek ti vi i osta limstruk tu ral nim obe le` ji ma sli ke ñ ta ko i u smi slu na ~el no dru ga ~i jeg pri stu pasli ci. Pre tra ja va wu kla si ci sti~ kih kon cep ci ja u mo nu men tal nim vla dar skimza du ̀ bi na ma i ne kim vla ste o skim cr kva ma ovo ga vre me na (Sv. Ni ko la Da bar ski,na os De ~a na, Tre ska vac, Ma te i~, Ku ~e vi {te) su prot sta vqe na je ne ko he rent noststi la ve }i ne osta lih spo me ni ka.97 Ne ki od ovih sli kar skih an sam ba la mo gu sepre ma po je di nim aspek ti ma po ve za ti s frag men ti ma iz Ra do {i }a. To se de {a -va na ro ~i to ako se pa ̀ wa usme ri na eks pre siv ne ele men te na {ih frag me na ta, nacr te`, ak cen te sve tlo sti, od no sno ko lo ri sti~ ke od li ke.

Ta ko su, re ci mo, ka rak te ri sti~ ne o~i li ka u po lu pro fi lu (sl. 16) sli ka nena sli ~an na ~in kao o~i Sve te Ane iz Cr kve Bo go ro di ce Odi gi tri je u Pe} koj pa -

Sl. 22 Pe} ka pa tri jar {i ja, Cr kva Bo go ro di ce Odi gi tri je,

Sve ta Ana

Sl. 23 Psa ~a, Cr kva Sve tog Ni ko le,

Sve ti Ko zma

Sl. 24 Ro ma no vo je van |e qe, je van |e li sta Mar ko

tri jar {i ji, ~i ji je `i vo pis na stao pre 1337. go di ne (sl. 22). Na oba li ca, ko ja seina ~e po mo de la ci ji i ko lo ri tu znat no raz li ku ju, pri met na je do mi nant na ulo -ga kon tu ra, a {i ro ke obr ve na ro ~i to su sli ~an de taq. Pre ne go o di rekt nim stil -skim srod no sti ma, ovaj pri mer go vo ri o sli~ no sti ma u po gle du od stu pa wa od kla -si ci sti~ kih ka no na sli kar stva Pa le o lo ga.

Po seb no su ak cen ti sve tlo sti u vi du krat kih li ni ja svoj stvo na osno vu ko -jeg se mo ̀ e tra ga ti za sli kar stvom bli skim ra do {i} kim frag men ti ma. Spo ra di~ -no, oni se ja vqa ju ve} u sli kar stvu za du ̀ bi na kra qa Mi lu ti na, po seb no na li ko -vi ma sta ri jih sve ti te qa, ka da se dis kret ni sve tlo sni ak cen ti u vi du tan kih li -ni ja be le pla si ra ju na Ñsta ra~ keî de lo ve li ca, po put na gla {e nih pod o~ wa ka, obr -va, ili iz bra zda nog ~e la sve ti te qa. Ipak, ra di se o mar gi nal noj po ja vi, Ñeks pre -si o ni sti~ komî de ta qu ko ji je uskla |en sa osnov nim, har mo ni~ nim sli kar skim po -stup kom. Po je di ni znat no eks pre siv ni ji li ko vi iz De ~a na i frag men ti iz Sve -tih ar han |e la u Pri zre nu ne {to su re le vant ni ja, ali opet ne do voq no bli skastil ska ana lo gi ja frag men ti ma iz Ra do {i }a.98 Sli~ no to me, ka rak te ri sti~ no gru -pi sa ni po te zi be le is pod o~i ju Bo go ro di ce pri met ni su na pred sta vi Sve tog Jo -a ni ki ja u Cr kvi Sve tog Di mi tri ja u Pe} koj pa tri jar {i ji,99 ali sli~ nost ni je do -voq na da bi se ovo sli kar stvo do ve lo u ne po sred ni ju ve zu s Ra do {i }i ma.

S mno go vi {e po uz da wa, s dru ge stra ne, mo ̀ e se go vo ri ti o bli sko sti ma ra -do {i} kih frag me na ta s po je di nim sli kar skim ostva re wi ma dru ge po lo vi neve ka. Ka da je re~ o pri su stvu li ne ar nih ak ce na ta sve tlo sti u po stup ku sli ka wali ca, u kor pu su srp skog sli kar stva se po seb no iz dva ja ju sli ka ri Re ~a na (oko1370),100 Psa ~e (1365ñ1371)101 i An dre a {a (1388ñ1389).102 U Re ~a ni ma je ulo ga po -me nu tih de ta qa u osno vi po du dar na wi ho voj ulo zi u ra do {i} kom sli kar stvu.Sli~ no, i sli kar Psa ~e, osim ka da pri stu pa iko no pi sa~ ki mi nu ci o znoj ob ra dili ka na vla dar skim por tre ti ma ñ ~i ja li ca obo ga }u je mre ̀ om sa svim tan kih be -lih li ni ja na po je di nim ka rak te ri sti~ nim me sti ma ñ sli ka li ko ve svo jih sve -ti te qa ne kla si~ nih, iz du ̀ e nih ana to mi ja, obi la to se ko ri ste }i gra fi~ kim ra -sve tqa va wem wi ho vih ve o ma za tam we nih in kar na ta. On za pra vo stva ra svo je vr -snu mre ̀ u be lih sve tlo snih ak ce na ta ko ja ne ma ana tom sko upo ri {te ve} joj je de -ko ra tiv na ulo ga pri mar na, ka ko po ka zu je i sli ~an na ~in sli ka wa ko se na ovimli ko vi ma (sl. 23). Iako sli ka ri An dre a {a, ka ko je pri me }e no u isto ri o gra fi -ji, po ta~ no sti pro por ci ja i ple me ni to sti ko lo ri ta do sled ni je pra te ve li ke uz -

ru li ka, za raz li ku od li~ no -sti iz gor wih zo na su mar noobe le ̀ e nih sa mo be lim po te -zom oko cr ne ta~ keî (Ba bi},Kra qe va cr kva, 215). Na osno vuove za ni mqi ve pri med be mo globi se pret po sta vi ti da su ve }i -na in kar na ta iz Ra do {i }afrag men ti fre sa ka iz naj vi -{ih zo na ili sa svo do va cr kve.To bi se, uosta lom, mo glo za -kqu ~i ti i pre ma wi ho vim di -men zi ja ma. Up. i ve o ma de taq nuana li zu na ~i na sli ka wa po je -di nih de lo va li ca u sli kar stvuMi ha i la Astra pe: P. Miq ko -viќ-Pe pek, De lo to na zo gra fi -

te Mi ha i lo i Euti hij, Sko pje1967, 128ñ148.

96 Za stil sku ana li zu ovih fre -sa ka up. od go va ra ju }e po gla vqa umo no gra fi ja ma naj va ̀ ni jihspo me ni ka: To di}, Sta ro Na -

go ri ~i no, 127ñ138; isti, Gra ~a -

ni ca, 191ñ235; Ba bi}, Kra qe va

cr kva, 193ñ219; kao i sin tet skestu di je: Ra doj ~i}, Sta ro srp sko

sli kar stvo, 71ñ119; \u ri}, Vi -

zan tij ske fre ske u Ju go sla vi ji,47ñ48, 53ñ54; V. J. \u ri}, G. Ba -bi}, \or |e vi}, Srp ska umet -

nost u sred wem ve ku, II, Be o grad1997, 32ñ34 (G. Ba bi}); G. 32ñ34;To di}, Srp sko sli kar stvo u do -

ba kra qa Mi lu ti na, 228ñ262 (sasvom sta ri jom li te ra tu rom).

97 O sve mu ovo me: Ra doj ~i},Sta ro srp sko sli kar stvo,85ñ171; \u ri}, Vi zan tij ske


Sl. 25 Cr kva u Ra do {i }i ma,

frag men ti li ca


frag men ti li ca

o re XI II ve ka, ne go {to sle de to ko ve sa vre me nog sli kar stva, oni pri da ju na gla -{e nu ulo gu u za vr {nim fa za ma ob li ko va wa sve ti teq skih li ko va sve tlo snim ak -cen ti ma u vi du krat kih be lih po te za. Da ni je re~ o ma ni ru re zer vi sa nom sa mo zapred sta ve mo na ha i ana ho re ta, po tvr |u ju li ca an |e la, sli ka na na ve o ma sli ~an na -~in.103 Po stu pak sli ka wa po je di nih li ko va iz An dre a {a na ro ~i to pod se }a na ra -do {i} ki frag ment s me sna tim no sem i br ko vi ma (sl. 19).104

Tre ba po me nu ti i por tre te je van |e li sta u hi lan dar skom Ro ma no vom je van -|e qu, 1360. go di ne umet nu te u ru ko pis iz 1337. go di ne (sl. 24).105 Uz oprez na ko -ji oba ve zu ju raz li ke iz me |u mo nu men tal nog i mi ni ja tur nog sli kar stva, wih s po -je di nim frag men ti ma iz Ra do {i }a u iz ve snoj me ri po ve zu je pra vil nost pro por -

fre ske u Ju go sla vi ji, 56ñ78. Zajo{ ne ka va ̀ na za pa ̀ a wa ostil skim to ko vi ma srp skogsli kar stva od 1320. do 1371. go -di ne up. i: \or |e vi}, Zid no

sli kar stvo, 47ñ64.

98 To di}, ^a nak-Me di}, Ma na -

stir De ~a ni (B. To di}); Z. Ras -ko lo ska-Ni ko lov ksa, Frag men -ti fre sa ka Du {a no ve za du ̀ bi -ne Sve tih Ar han |e la kod Pri -zre na, u: De ~a ni i vi zan tij ska

umet nost sre di nom XIV ve ka,pr. V. J. \u ri}, Be o grad 1989,389ñ398.

99 \u ri}, ]ir ko vi}, Ko ra},Pe} ka pa tri jar {i ja, sl. 131.

100 V. J. \u ri}, Ne po zna ti spo -me ni ci sred wo ve kov nog sli -kar stva u Me to hi ji I, u: Sta ri -

ne Ko so va i Me to hi je, IIñIII,Pri {ti na 1963, 84ñ86; \or |e -vi}, Zid no sli kar stvo, 63.

101 \u ri}, Vi zan tij ske fre ske u

Ju go sla vi ji, 73ñ74; \or |e vi},Zid no sli kar stvo, 172ñ175.

102 Pro lo vi}, Die Kir che des He i li genAn dre as an der Tre ska, taf. VIñVII.

103 Isto.

104 Ulo ga de ta qa o ko me je re~za pra vo se mo ̀ e pra ti ti i uznat no {i rim okvi ri ma. Uokvi ru pro ce sa ko ji is tra ̀ i -va ~i obi~ no na zi va ju Ñspi ri -tu a li za ci jomî vi zan tij skogsli kar stva, sve tlo sni li ne ar -ni ak cen ti ima ju zna ~aj no me -sto. Oni su jed na od od li ka vr -hun skih ostva re wa epo he, ka kvoje iko na Hri sta Pan to kra to raiz Er mi ta ̀ a iz 1363. go di ne(L’Art Byzan tin Dans Les Mu se esDe L’Union So vi e ti que, ed. A.Bank, Le nin grad 1977, 325, pls.281ñ284), a vr hu nac for mal nedo mi na ci je li ni je i {i ro kihpo te za kao sli kar skih sred sta -va tog no vog Ñeks pre si o ni zmaîvi zan tij skog sli kar stva pred -sta vqa ju spo me ni ci na tlu Ru -si je, fre ske cr ka va Sve tog Te -o do ra Ti ro na i Pre o bra ̀ e wa uNov go ro du i Us pen ske cr kve naVo lo to vom Po qu (V. N. La za -rev, Drev ne rus skie mo za i ki i

fre ski, Mo skva 1974, ill.303ñ365).

105 J. Mak si mo vi}, Srp ske sred -

wo ve kov ne mi ni ja tu re, Be o grad1983, sl. 99, 103, sl. u bo ji26ñ27. Istom sli ka ru pri pi -su ju se i iko ne De i zi snog ~i na



frag men ti li ca


frag men ti li ca


frag men ti li ca


frag men ti li ca


Sl. 31 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti s de lo vi ma in kar na ta

Sl. 32 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti ne i den ti fi ko va nih sce na

Sl. 33 Cr kva u Ra do {i }i ma, frag men ti po li sta vri o na, sa ko sa i vla dar skog or na ta

i Bo go ro di ce Pop ske iz Hi -lan da ra, kao i mi ni ja tu re u Va -to ped skom ~e tvo ro je van |e qubr. 937. Up. V. J. \u ri}, Mi ni -ja tu re Va to ped skog ^e tvo ro je -van |e qa br. 937 i wi ho vi sli -ka ri, Zo graf 20 (1989), 61ñ72,gde je i sva sta ri ja li te ra tu ra.


ci ja li ca, ka rak te ri sti~ ni ob li ci o~i ju ili no sa, kao i svo je vr sna eks pre siv -nost li ka u ce li ni, ostva re na pa sto zni jim i slo bod ni jim na no si ma bo je, od no -sno za tam we nost oke ra ko jim je sli kan in kar nat.

Ipak, iz ve sne bli sko sti ra do {i} kih frag me na ta sa spo me ni ci ma na sta limiz me |u sed me ili de ve te de ce ni je XIV ve ka ne pred sta vqa ju, ~i ni se, do vo qan raz -log da se raz ma tra ni frag men ti da tu ju u to raz do bqe. Na oprez u tom po gle du oba -ve zu je ne ko li ko okol no sti. Pr va pri med ba je op {ti je pri ro de. Na osno vu jed nog,ma ko li ko ka rak te ri sti~ nog, de ta qa ne mo gu se us po sta vqa ti po u zda ne stil ske pa -ra le le ni ti one mo gu bi ti ar gu ment za da to va we. Ta ko |e, iz dvo je ne spo me ni ke, po -red ka rak te ri sti~ nih de ta qa ko ji ih ve zu ju za ra do {i} ke frag men te, od li ku je i nizkrup nih stil skih raz li ka, po seb no ka da je re~ o Psa ~i i An dre a {u. To se na ro ~i -to od no si na ne ke, ve} opi sa ne, uslov no re ~e no, kla si ci sti~ ke od li ke li ko va izRa do {i }a, ko je ih pri bli ̀ a va ju srp skom sli kar stvu pr ve po lo vi ne XIV ve ka.Naj zad, jo{ jed nom tre ba skre nu ti pa ̀ wu na ni ski ste pen sa ~u va no sti frag me na -ta iz Ra do {i }a. Zbog sve ga to ga ~i ni se naj o prav da ni jim da to va we ra do {i} kihfrag me na ta fre sa ka u sre di nu ili, even tu al no, {e stu de ce ni ju XIV ve ka.

Mla |i sloj sli kar stva

Pri li ~an broj ra do {i} kih frag me na ta znat no se raz li ku je od pret hod noopi sa nih osta ta ka sli kar stva XIV ve ka. Re~ je o mno go broj nim ulom ci ma fre sko--mal te ra raz li ~i te bo je i ne do voq no od re |e nog iko no graf skog sa dr ̀ a ja (sl. 32).Ipak, na osno vu kva li te ta bo je nog na no sa i ko lo ri sti~ kih od li ka mo ̀ e se za kqu -~i ti da je re~ o sli kar stvu znat no sla bi jeg kva li te ta. Od li ku je ga plo {nost sli -kar skog po stup ka, od no sno ra sve tqe nost ko lo ri ta, ostva re na ~e stom pri me nom ru -`i ~a ste, sve tlo cr ve ne i sve tlo ze le ne bo je. Po sve mu to me su de }i, re~ je o pri li~ -no mla |em sli kar stvu. Na ta kav za kqu ~ak upu }u ju i osta ci pred sta ve ar hi je rej skogsa ko sa ~i ja de ko ra ci ja od stu pa od od go va ra ju }ih pri me ra iz vre me na sred wo ve kov -ne srp ske dr ̀ av no sti (sl. 33). Ako se u ob zir uzme po da tak da je u ne kom ka sni jempe ri o du cr kvi u Ra do {i }i ma na knad no do zi da na pri pra ta, mo ̀ e se pret po sta -vi ti da su tom pri li kom, ili ne {to ka sni je, u cr kvi iz vo |e ni i sli kar ski ra -do vi. Ne bi ni ka ko tre ba lo is kqu ~i ti mo gu} nost da se to de si lo u vre me nu tur -ske vla sti, na kon ob no ve Pe} ke pa tri jar {i je.

* * *Pu bli ko va we i ana li za skrom nih osta ta ka fre sa ka iz cr kve u Ra do {i}i ma

sva ka ko ne ma pre ve li ki zna ~aj za pro u ~a va we srp skog sred wo ve kov nog sli kar stvakao ce li ne. Ipak, iz ve sno je da po je di ni, ma we ili vi {e po u zda ni, za kqu~ ci pro -i za {li iz wi ho ve ana li ze do pu wu ju zna wa o od re |e nim od li ka ma srp skog sli -kar stva zre log XIV ve ka. Osnov ni fak to graf ski pro ble mi ñ iden ti fi ka ci ja kti -to ra, auten ti~ nost po sve te Sve toj Pet ki, kao i po i sto ve }e we ra do {i} ke cr kves ka to li ko nom Ma na sti ra Tu {i mqa ñ osta ju i da qe bez de fi ni tiv nih od go vo -ra. S dru ge stra ne, ne ko li ko je pro gram skih oso be no sti ko je vre di uzi ma ti u ob -zir u bu du }im pro blem skim ana li za ma. Ta ko je ra do {i} ka cr kva jo{ je dan u ni -zu skrom nih hra mo va s ci klu som Hri sto vih stra da wa, {to sve do ~i o we go vojusta qe no sti u srp skoj sre di ni. I u bu du }im raz ma tra wi ma po ja ve fri za me da qo -na u srp skom sred wo ve kov nom sli kar stvu tre ba ima ti u vi du pri mer iz Ra do {i -}a. Jed na oso be nost po seb no je za ni mqi va. Vr lo je mo gu }e da je u ra do {i} koj cr -kvi kti tor ski ili ne ki dru gi nat pis bio is pi san u ap si di u vi du tra ke, {to jepri li~ no re dak slu ~aj u srp skom sred wo ve kov nom sli kar stvu. Ka da se sve mu do -da opi sa na stil ska vred nost frag me na ta, u sve sti is tra ̀ i va ~a ñ ~ak i onih ma -we sen ti men tal nih ñ ne mi nov no se ja vqa ne za do voq stvo zbog po stra da lo stispo me ni~ ke ce li ne ~i jem su se raz ma tra wu po sve ti li s ose }a wem ko je ta ko ~e stopra ti pro u ~a va we sred wo ve kov ne umet no sti.

Bo ja na Ste va no vi} – Mi na Lu ki} – Mi lo{ @iv ko vi}

FRAG MENTS OF FRE SCO PA IN TINGS FROM THE CHURCHIN THE VIL LA GE OF RA DO [I ]I NE AR RA[ KA

Summary

The pa per de als with the re ma ins of fre sco pa in ting of the re cently re no va ted sin gle na ve church inthe vil la ge of Ra do {i }i, 7 km nort he ast of Ra{ ka. To day’s church is de di ca ted to Sa int Pa ra ske ve. Its fre scoen sem ble has been pre ser ved only in the form of frag ments, which we re di sco ve red du ring ar cha e o lo gi calex ca va ti ons in 1997 and they are now kept at the Na ti o nal Mu se um in Kra lje vo.

In the Mid dle Ages the ter ri tory of to day’s vil la ge of Ra do {i }i be lon ged to the dis trict of Br ve nik, who -se cen tral pla ce was the for ti fied town be a ring the sa me na me, lo ca ted in the Ibar val ley, and it was an im -por tant stra te gic and eco no mic po int of the me di a e val Ser bian sta te. The pre sent na me of the vil la ge wasnot used at the ti me of me di a e val Ser bian sta te hood. A lar ge num ber of me di a e val mo nu ments ha ve beenpre ser ved on the ter ri tory of the Br ve nik dis trict, out of which the church in Ra do {i }i, who se hi story is al -most com ple tely unk nown, stands out. In the ab sen ce of re li a ble writ ten evi den ce, the qu e sti ons of con -struc tion, de di ca tion and fo un der of the church in Ra do {i }i re main still open. Ne vert he less, it can be cla -i med with a lot of cer ta inty that it was a fo un da tion of a mem ber of the no ble class. Be ing a sin gle na vebu il ding of mo dest di men si ons, with the rec tan gu lar ba se and rat her de ep ap se spa ce which ends in a se -mi-cir cle both on its in si de and on its out si de, the chu rch in Ra do si ci has qu i te re du ced ar chi tec tu ral de -co ra tion and no wa days the re is no fre sco pa in ting on its walls.

A frag ment of a fre sco with the fa ce of a sle e ping apo stle from the Sce ne Christ’s Prayer in the Gar -den of Geth se ma ne was fo und in the al tar spa ce. Ba sed on that, it can be con clu ded that the fre sco en sem -ble of the church in Ra do {i }i in clu ded the cycle of Christ’s Pas sion, to which the sce ne The Prayer in Geth -se ma ne has be lon ged even from the ol dest exam ples. The lo ca tion of that frag ment sho uld be un der stoodas a pos si ble pro of of the for mer po si tion of the sce ne ne ar the al tar, pro bably on the so uth wall of the na -os, which is a com mon po si tion of this sce ne in Byzan ti ne wall pa in ting.

The re is al so a gro up of abo ut ten frag ments with the re ma ins of a cross-sha ped nim bus and a gray-blue man dor la from which red rays emer ge, and with the parts of light pink clot hes on the dark blue bac -kgro und. The se frag ments may ha ve be lon ged to a cer tain num ber of com po si ti ons in which Christ is shownin a man dor la. They most pro bably be lon ged to one of such sce nes from the cycle of Gre at Fe asts, such asTran sfi gu ra tion, the De scent in to Ha des, Ascen sion, and the Dor mi tion of the Mot her of God.

A num ber of frag ments be lon ged to the bust ima ges of sa ints in me dal li ons. Ap pe a ran ce of the so-cal led me dal lion zo ne, i.e. a se ri es of me dal li ons with busts of holy fi gu res in the se cond zo ne of fre sco pa -in ting, abo ve the pre sen ta ti ons of stan ding fi gu res, is the cha rac te ri stic of Ser bian pa in ting that ori gi na -ted du ring the la te XIV cen tury. The Ra do {i }i me dal li ons had the bac kgro und ma de of two con cen tric cir -cles with dif fe rent to nes of the sa me co lo ur, and they we re pro bably ed ged with a sim ple thin li ne.

Among the frag ments from the Ra do {i }i church, so me of them are with let ter de no ta ti ons. A num -ber of the se frag ments must ha ve ma de a who le in the form of a band or fri e ze. The cu stom of wri ting atext in the form of fri e ze is well-known in Byzan ti ne art. It is very li kely that in the Ra do {i }i church the fo -un da tion wri ting or so me ot her wri ting was writ ten in the ap se in the form of band, which is a very ra reca se in Ser bian me di a e val pa in ting.

On the ba sis of the styli stic analysis of the pre ser ved frag ments with the parts of flesh to nes, it canbe con clu ded that two pa in ters wor ked in the church in Ra do {i }i. The first gro up of frag ments was pa in -ted by a very gif ted ma ster. He was skil lful at fa ce pro por ti o ning, with al most clas si cist har mony and con -si de ra ble ana to mi cal pre ci sion. The re li a ble dra wing was ro ughly ma de, and the main ge ne ral styli stic fe -a tu re of the se fi gu res is spe ci fic ro ugh de co ra ti ve ness. This pa in ter was not pro ne to fi ner mo del ling. Thevo lu me was ac com plis hed by wi de de po sits of dark and light oc hre and bold ac cents of whi te co lo ur, inthe form of short and wi de stro kes. Tho se whi te li nes, of ten two or three on the fo re head and the no se, are,in fact, the most no ti ce a ble de ta ils of the Ra do {i }i frag ments. The ot her gro up of frag ments shows dif fe -rent pa in ting pe cu li a ri ti es. It re pre sents a so mew hat “flat te ning”, less pa sto se pa in ting pro ce du re, wit ho -ut the ac cents of whi te, which is cha rac te ri stic for the first gro up. The vo lu me of fi gu res is mo re ba lan ced,whi le the co lo urs are re mar kably brig hte ned. The lat ter pa in ter wor ked with thin ner layers of co lo ur and



in his work li ne a rity is even mo re dis tinct. It can be said with cer ta inty that the ac hi e ve ments of both ma -sters be long to the XIV cen tury, which is une qu i vo cally pro ved by the for mal typo logy of fi gu res. Da tingthem to the mid dle or, pos sibly, to the sixth de ca de of the XIV cen tury, se ems most ju sti fied.

The re used to be a youn ger layer of fre sco pa in ting in the church, which can be con clu ded on the ba -sis of a num ber of frag ments with we a ker co lo ur va lu es as well as on the ba sis of the re ma ins of a pre sen -ta tion of the bis hop’s sak kos, who se de co ra tion de vi a tes from the cor re spon ding exam ples from the ti meof Ser bian me di a e val sta te hood. They pro bably be long to the pa in ting from a sub se qu ently ad ded nart hex.

(with. B. Stevanović and M. Lukić), Fragments of Fresco Paintings in the Church in the Village of...

Documents

Transcript of (with. B. Stevanović and M. Lukić), Fragments of Fresco Paintings in the Church in the Village of...