White-ground vases in Hellenistic Macedonia

ISBN 978-960-386-057-0

ΘΕ

ΜΑ

ΤΑ Τ

ΗΣ

ΕΛ

ΛΗ

ΝΙΣ

ΤΙΚ

ΗΣ

ΚΕ

ΡΑΜ

ΙΚΗ

Σ ΣΤ

ΗΝ

ΑΡΧ

ΑΙΑ

ΜΑ

ΚΕ

ΔΟ

ΝΙΑ

TOPI

CS

ON

HEL

LEN

ISTI

C P

OTT

ERY

IN A

NC

IEN

T M

AC

EDO

NIA

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ amp ΘΡΗΣΚΕΥMΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ amp ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

MINISTRY OF EDUCATION AND RELIGIOUS AFFAIRS CULTURE AND SPORTSARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

ARCHAEOLOGICAL RECEIPTS FUND ATHENS 2012ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΑΘΗΝΑ 2012

ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

TOPICS ON HELLENISTIC POTTERY IN ANCIENT MACEDONIA



Γενική εποπτείαΕΛΕΝΗ ΚΩΤΣΟΥ

Υπεύθυνες έκδοσης - Επιμέλεια κειμένωνΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΚΟΥ

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΡΕΒΒΑΤΑ

MετάφρασηΔΑΦΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣΤΥΛΙΑΝΗ ΓΑΡΟΥΦΑ

ΝΤΕΜΠΟΡΑ ΚΑΖΑΖΗ (σ 7)

Kαλλιτεχνική επιμέλειαΡΟΥΛΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΚΗ

Σχεδίαση χαρτώνΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

ΠαραγωγήΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΟΕΕ ΑΕ

copy2012 ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝΠανεπιστημίου 57 10564 Aθήνα

ISBN 978-960-386-057-0

Απαγορεύεται η καθ οιονδήποτε τρόπο χρησιμοποίηση του εικονογραφικού υλικού

χωρίς την άδεια των συγγραφέων

General editorELENI KOTSOU

Supervision of publication - Text editingMARIA KAZAKOUVASILIKI KREVVATA

TranslationDAPHNE DIMITRIADISTYLIANI GAROUFADEBORAH KAZAZIS (p 7)

Artistic supervisionROULA GIANNOULAKI

Design mapsPANTELIS KONSTANTINOU

ProductionPAPADOPOULOS FPC SA

copy2012 ARCHAEOLOGICAL RECEIPTS FUNDPUBLICATIONS DEPARTMENTPanepistimiou 57 105 64 Athens Greece

The photographs may not be usedfor any purpose without the permissionof the authors



MINISTRY OF EDUCATION AND RELIGIOUS AFFAIRS CULTURE AND SPORTS

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI

TOPICS ON HELLENISTIC POTTERY

IN ANCIENT MACEDONIA

ARCHAEOLOGICAL RECEIPTS FUND

ATHENS 2012

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ amp ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ amp ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ

ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

ΑΘΗΝΑ 2012

Editors

STELLA DROUGOUProfessor of Archaeology Aristotle University of Thessaloniki

IOANNIS TOURATSOGLOUEmeritus Ephor of Antiquities

Eπιστημονική επιμέλεια

ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥΚαθηγήτρια Αρχαιολογίας ΑΠΘ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥΕπίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων






ATHENS 2012

Editors






6

Η μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής μάς οδηγεί κατευθείαν στον πυρήνα του πολιτισμού της καθημερινής ζωής στον ελληνικό κόσμο Μετά από εικοσιπέντε και πλέον χρόνια συστηματικής έρευνας πεδίου τη

διοργάνωση οκτώ Επιστημονικών Συναντήσεων για την Ελληνιστική Κεραμική στην Ελλάδα και χάρη στην πρωτοβουλία ακάματων πανεπιστημιακών δασκάλων αρχαιολόγων της Υπηρεσίας και συναδέλφων με ενθουσιασμό και όραμα έχει πλέον δημιουργηθεί μια έγκυρη βάση δεδομένων καθώς και οι προϋποθέσεις για μια στέρεη χρονολόγηση για την πολυπληθέστερη ίσως κατηγορία ανασκαφικών ευρημάτων Τα laquoελληνικά εκ κεράμου αγγείαraquo όπως περιγράφει τα εκθέματα του μουσείου της πόλης του και ο αλεξανδρινός ποιητής προσφέρουν σήμερα ένα σχετικά ασφαλές πλαίσιο για την προσέγγιση ευρύτερων ζητημάτων σχετικά με την οικονομία και τις εμπορικές σχέσεις την τεχνολογία και την τέχνη τα ήθη και τα έθιμα τις αντιλήψεις την παιδεία και την ιδεολογία των κρίσιμων αυτών χρόνων κατά τους οποίους η ελληνική πόλις μετασχηματίζεται σε ελληνορωμαϊκή οικουμένη Ο ανά χείρας τόμος ο αφιερωμένος στη Μακεδονία αποτελεί υπό την έννοια αυτή μια ανακεφαλαίωση και συνάμα μια αφετηρία για νέους γόνιμους προβληματισμούς

Δρ ΛΙΝΑ ΜΕΝΔΩΝΗΓενική Γραμματέας Πολιτισμού

7

Τ he study of Hellenistic pottery leads us directly to the heart of the culture of daily life in the Greek world After more than twenty-five years of systematic research in the field the organization of eight Scientific Meetings

on Hellenistic Pottery in Greece and thanks to the initiative of tireless university teachers archaeologists in the Service and colleagues possessing enthusiasm and vision a reliable database has now been created together with the presuppositions for firm dating of what is perhaps the largest category of excavation finds ldquoGreek pottery vasesrdquo as the Alexandrian poet describes the exhibits in the museum of his city today provide a relatively secure framework for approaching more general issues concerning the economy and trade relations technology and art manners and customs beliefs education and ideology of those crucial years during which the Greek polis was being transformed into the Greco-Roman world The present volume devoted to Macedonia is in this sense a recapitulation and simultaneously a starting-point for new and fruitful reflections

Dr LINA MENDONI General Secretary for Culture

8

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗΗ Μακεδονία κατά την ελληνιστική περίοδο

Ι Κ ΞΥΔΟΠΟYΛΟΣΝομισματική παραγωγή και κυκλοφορία

στο βασίλειο της Μακεδονίαςκατά την ελληνιστική περίοδο

Ι ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥΗ κεραμική στο βασίλειο της Μακεδονίας

κατά τους ελληνιστικούς χρόνουςΣ ΔΡΟΥΓΟΥ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΕργαστήρια εμπορικών αμφορέων των ύστερων

κλασικών και ελληνιστικών χρόνων στη Μακεδονία και τη Θράκη

Κ ΦΙΛΗΣΠήλινοι λύχνοι στην αρχαία Μακεδονία

κατά τους ελληνιστικούς χρόνους Σ ΔΡΟΥΓΟΥ

ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ laquoΕΚΕΙΘΕΝ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΟΣraquo

Η επιμετάλλωση αγγείων στη Μακεδονία των υστεροκλασικών και ελληνιστικών χρόνων

Ζ ΚΩΤΙΤΣΑΗ κεραμική παραγωγή στη Μακεδονία

τον 3ο και 2ο αιώνα πX Aπό την επίδραση του αττικού Κεραμεικού στην τοπική δημιουργία

Κ ΤΖΑΝΑΒΑΡΗΤα μελαμβαφή αγγεία και οι τρόποι διακόσμησής

τους στη Μακεδονία των ελληνιστικών χρόνων Χ ΚΑΛΛΙΝΗ

Αγγεία λευκού βάθους στη Μακεδονία των ελληνιστικών χρόνων

Α ΚΥΡΙΑΚΟΥΗ κατηγορία των laquoψευδοκυπριακώνraquo αγγείων

Το εργαστήριο της Μακεδονίας Λ-Α ΤΡΑΚΑΤΕΛΛΗ

Κεραμική μεταλλουργία και υαλουργία Δ ΙΓΝΑΤΙΑΔΟΥ

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (2ος αι πΧ κε)

Eργαστήρια ανάγλυφων αγγείων στην ελληνιστική Mακεδονία Πρώτες παρατηρήσεις

Σ ΔΡΟΥΓΟΥΗ κεραμική στο μακεδονικό χώρο

κατά το 2ο αι πΧ Το τέλος του βασιλείουΣ ΔΡΟΥΓΟΥ - Ι ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ

Γενική βιβλιογραφία Ι ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ - Σ ΔΡΟΥΓΟΥ - Σ ΓΑΡΟΥΦΑ

CONTENTS

PREFACE

INTRODUCTIONMacedonia in the Hellenistic period I K XYDOPOULOSCoin production and numismatic circulation in the Macedonian kingdom during the Hellenistic period I TOURATSOGLOUThe pottery in the kingdom of Macedonia during the Hellenistic periodS DROUGOU

EVERYDAY LIFE AND COMMERCETransport amphorae workshops in Macedonia and Thrace during the Late Classical and Hellenistic times K FILISClay lamps in ancient Macedonia during the Hellenistic period S DROUGOU

PUBLIC AND PRIVATE LIFEMetal-coated pottery in Macedonia in Late Classical and Hellenistic period Z KOTITSAPottery production in Macedonia during the 3rd and 2nd centuries BC From the influence of Athenian Kerameikos towards local creations K TZANAVARIBlack-glazed vases and their decoration in Macedonia during the Hellenistic period CH KALLINIWhite-ground vases in Hellenistic Macedonia A KYRIAKOUThe ldquopseudo-cypriotrdquo ware and the vases of the Macedonian workshop L-A TRAKATELLIPottery metalware and glassware D IGNATIADOU

THE END OF THE KINGDOM OF MACEDONIA(2nd c BC onwards)Relief pottery workshops in Hellenistic Macedonia Preliminary observationsS DROUGOUPottery in Macedonia during the 2nd century BC The end of the kingdomS DROUGOU - I TOURATSOGLOU

General bibliography I TOURATSOGLOU - S DROUGOU - S GAROUFA

10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10

Η πραγματοποίηση της Θ΄ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική στη Θεσσαλονίκη φέτος υπήρξε για τους διοργανωτές ένα αληθινό στοίχημα αφού η δυσχερής οικονομική συγκυρία στη χώρα δεν επέτρεπε μεγάλη αισιοδοξία για

ένα παρόμοιο εγχείρημα Παρrsquo όλα αυτά το θάρρος και η πίστη συνεργατών μάς παρότρυναν να προσπαθήσουμε άλλη μια φορά να κρατήσουμε ζωντανό το θεσμό ο οποίος έχει δώσει εδώ και είκοσι πέντε και πλέον χρόνια σημαντικά αποτελέσματα Όπως και παλαιότερα η συμβολή του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων του Διοικητικού Συμβουλίου και των συναδέλφων της Διεύθυνσης Δημοσιευμάτων έτσι και στην τωρινή περίπτωση υπήρξε αποφασιστική μαζί φυσικά με τους πρόθυμους συγγραφείς

Αυτή τη φορά το Λεύκωμα του Συνεδρίου μας πήρε άλλη μορφή υπακούοντας σε ένα διαφορετικό στόχο Η επιστροφή της διοργάνωσής μας στη Θεσσαλονίκη και στη Μακεδονία μετά από τρεις σχεδόν δεκαετίες επέβαλλε μια πιο συστηματική επισκόπηση του έργου που έχει γίνει για την περιοχή αυτή ως προς την ελληνιστική κεραμική Η επιδίωξή μας ήταν να δοθεί μια περισσότερο σύνθετη εικόνα της κεραμικής στην ελληνιστική Μακεδονία αν όχι πλήρως όμως τουλάχιστον ως ένα καλό δείγμα της έως τώρα έρευνας Το σύνολο περιλαμβάνει σχεδόν όλες τις βασικές και χαρακτηριστικές κατηγορίες της κεραμικής παραγωγής και της αγοράς στην ελληνιστική Μακεδονία Με την έννοια αυτή επιδιώξαμε και προτείνουμε το σχέδιο ενός μελλοντικού γενικού και πλέον σύνθετου laquoεγχειριδίουraquo για την ελληνιστική κεραμική ένα έργο που θα περιλάβει πολλά περισσότερα ζητήματα είναι όμως οπωσδήποτε αναγκαίο Η παράλληλη δραστηριότητα η οποία σχεδιάζεται να αναπτυχθεί στην ιστοσελίδα μας (wwwhellenistic-potterywebauthgr) που ήδη λειτουργεί και η οποία πρόκειται να αναβαθμιστεί μαζί με τον προαναφερθέντα στόχο σύνθεσης των ήδη κατακτημένων γνώσεων θα γίνει ένα νέο ουσιαστικό βήμα στην έρευνα του θέματος της ελληνιστικής κεραμικής Χτισμένη πάνω στη βάση της ελεγμένης χρονολόγησης και της ταξινόμησης του υπάρχοντος υλικού επιχειρείται η τεκμηριωμένη ανάδειξη του ιστορικού - ανθρωπολογικού ρόλου της κεραμικής παραγωγής των χρόνων αυτών

Ο ρόλος του μακεδονικού βασιλείου στους ελληνιστικούς χρόνους μετά τη λαμπρή εποχή της ακμής του 5ου και του 4ου αι πΧ φαίνεται αξιοσημείωτος Τα νέα laquoελληνικάraquo βασίλεια της Ανατολής και κυρίως οι βασιλικοί οίκοι τους σχεδόν αναγκαστικά αναφέρονται στη Μακεδονία ως αρχή αιτία και επικύρωση της δύναμής τους η ίδια όμως η χώρα δοκιμάζεται συνεχώς πολιτικά και οικονομικά όπως ολόκληρος ο μητροπολιτικός ελληνικός χώρος Όπως είναι γνωστό με την κεραμική δεν αναδεικνύονται τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα όμως στοιχειοθετείται παρrsquo όλα αυτά ένα ισχυρό δείγμα του καθημερινού κοινωνικού και οικονομικού πολιτισμού της εποχής

Το παρόν βιβλίο είναι αποτέλεσμα φιλίας και προθυμίας συναδέλφων και συνεργατών Ωστόσο πρέπει να υπογραμμιστεί ο ρόλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων της τέως προέδρου Μάρθας Σημαντώνη του νυν προέδρου Δημητρίου Δεληπέτρου καθώς και των αγαπητών Ελένης Κώτσου Μαρίας Καζάκου Βασιλικής Κρεββατά και Ρούλας Γιαννουλάκη οι οποίες όχι μόνο ανέλαβαν και εργάστηκαν για το έργο αυτό αλλά και μας ενθάρρυναν για την απόφαση της πραγματοποίησής του Οι συγγραφείς των κεφαλαίων οι οποίοι είναι νεότεροι και παλαιότεροι αρχαιολόγοι ερευνητές με εμπειρία ή και φρέσκη γνώση του αντικειμένου ανέλαβαν πρόθυμα το βάρος της συγγραφής Πολλά τεχνικά προβλήματα της έκδοσης έλυσαν οι αρχαιολόγοι Σ Γαρούφα Ν Βαλασιάδης και Χ Καλλίνη και η μεταφράστρια Δ Δημητριάδη Η δαπάνη της μετάφρασης των κειμένων και της φιλοτέχνησης του εξωφύλλου καλύφθηκε από την επιχορήγηση του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου (Επιτροπή Ερευνών) Σε όλους αυτούς τους φίλους και συναδέλφους εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας

ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ

10

11

The embodiment of the 9th International Scientific Meeting on Hellenistic Pottery in Thessaloniki this year was for the organizers a real bet as the difficult economic situation in the country did not allow much optimism for a similar venture Nevertheless the courage and faith of our colleagues

encouraged us to try once more to keep alive the institution which has given for over twenty five years significant results As before the contribution of the Archaeological Receipts Fund the Board of Directors and colleagues of the Department of Publications and so in the current case was determinant together of course with the eager writers

This time the Album of our Congress took another form obeying a different goal the return of our organizing in Thessaloniki and Macedonia after nearly three decades required a more systematic overview of the work that has gone into this region regarding Hellenistic Pottery Our goal was to provide a more complex image of Hellenistic pottery in Macedonia if not completely but at least as a good sample of the research hitherto The set includes almost all basic and characteristic categories of ceramic production and market in Hellenistic Macedonia In this sense we sought and we propose the design of a future general and most complex ldquoHandbookrdquo on Hellenistic pottery a project that will include many more issues and that is certainly a necessary task The parallel activity which is planned to be developed on our website(wwwhellenistic-potterywebauthgr) already operating and which will be upgraded along with the stated objective of the synthesis of the knowledge already conquered will become a new important step in researching the issue of Hellenistic pottery Built on the basis of audited dating and classification of the existing material attempts are made in order to highlight the documented historical and anthropological role of the ceramic production in these years

The role of the Macedonian kingdom in Hellenistic times after the glorious era of the prosperity of the 5th and 4th centuries BC seems remarkable The new ldquoGreekˮ kingdoms of the East and especially the royal houses almost necessarily refer to Macedonia as a principle cause and validation of their power but the same country is being constantly tested politically and economically as the entire Greek metropolitan area As is known pottery itself cannot highlight the major historical events but it can evidence a powerful sample of everyday social and economic culture of the time

This book is the result of friendship and willingness of colleagues and collaborators However we must emphasize the role of the Board of the Archaeological Receipts Fund the Former President Martha Simantoni the President Dimitrios Delipetros and our dears Helen Kotsou Maria Kazakou Vasiliki Krevvata and Roula Giannoulaki who not only worked for this project but also encouraged us to carry out the decision The authors of the chapters who are younger and older archaeologists and researchers with experience or fresh knowledge of the subject willingly undertook the weight of writing Many technical problems were solved by archaeologists S Garoufa N Valasiadis and Ch Kallini as well as translator D Dimitriadi The cost of the translation of texts and the design of the cover were covered by the grant of the Aristotle University (Research Committee) To all those friends and colleagues we express our gratitude

STELLA DROUGOU

11

12

13

14

I Πέλλα Πυξίδα διακοσμημένη με την τεχνική της laquoΔυτικής KλιτύοςraquoPella Pyxis decorated in ldquoWest Sloperdquo technique

15

II Δερβένι Κρατήρας διακοσμημένος με την τεχνική της laquoΔυτικής KλιτύοςraquoDerveni Krater decorated in ldquoWest Sloperdquo technique

17

IV Bεργίνα Πολύχρωμη υδρίαVergina Polychrome hydria

18

V Bεργίνα laquoΨευδοκυπριακόςraquo αμφορέαςVergina ldquoPseudo-cypriotrdquo amphora

19

VI Hμίτομος σκύφος (γυάλινος)Hemispherical skyphos (glass)

20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180

AΘANAΣIA KYPIAKOY ATHANASIA KYRIAKOU

1 D Kurtz Athenian White Lekythoi Patterns and Painters Oxford 1975 J Mertens Attic White-Ground its Development on Shapes other than Lekythoi New York 1977 Wehgartner 1983 U Koch-Brinkmann Polychrome Bilder auf weiszliggrundige Lekythen Zeugen der klassischen griechischen Malerei Muumlnchen 1999 I Wehgartner Color on Classical Vases στο Τιβέριος - Τσιαφάκη 2002 89-96 Συγκεντρωμένη βιβλιογραφία για τις υδρίες Hadra βλ Z Kotitsa Hellenistische Keramik im Martin von Wagner Museum der Universitaumlt Wuumlrzburg Wuumlrzburg 1998 88-90 και ιδιαίτερα Α Γιαννικουρή Υδρίες Hadra με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγγιση Γacute ΕλλΚερ 302-3102 Για μια συνολική παρουσίαση του τύμβου βλ Κυριάκου 2008 Ο συγκεκριμένος ταφικός τύμβος κάλυπτε τρεις τάφους ένα λακκοειδή και δύο κιβωτιόσχημους εκατέρωθεν που χρονολογούνται στα μέσα του 4ου αι πΧ ή αμέσως μετά Οι αρχικοί τύμβοι των τάφων ορίζονταν από αργολιθοδομικούς περιβόλους ενώ υπήρχε και επίμηκες ταφικό μνημείο στη μία πλευρά Οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι ωστόσο τους τυμβωρύχους δεν ενδιέφερε το περιεχόμενο των νεκρικών πυρών που είχε αποτεθεί στις οροφές των κιβωτιόσχημων τάφων Ο τύμβος πήρε την τελική του μορφή μετά τη σύληση και την επαναδημιουργία του ως πράξη σεβασμού Από τα πολυάριθμα όστρακα των πυρών ανασυντέθηκαν υδρίες που χρησιμο-ποιήθηκαν για τις νεκρικές χοές λίγο πριν τις προσφέρουν στην πυρά με τους νεκρούς

Αγγεία λευκού βάθους στη Mακεδονία των ελληνιστικών χρόνων

Η επάλειψη πήλινων αγγείων με λευκό επίχρισμα εφαρμόζεται στoν αρχαίο ελληνικό κόσμο ήδη από την αρχαϊκή εποχή Με τις αττικές λευκές ληκύ-θους του 5ου αι πΧ η κατηγορία των λευκών αγγείων φτάνει στο απόγειό

της επιτυγχάνοντας ένα αποτέλεσμα που προσεγγίζει τα ζωγραφικά έργα Κατά την ελληνιστική εποχή ανάλογη παραγωγή σε λευκό βάθος με το συνδυασμό αν-θρώπινων μορφών και φυτικών και γεωμετρικών μοτίβων συνιστούν οι λεγόμενες πολύχρωμες υδρίες Hadra1

Η παρουσίαση που ακολουθεί επικεντρώνεται σε λευκά αγγεία των ελληνιστικών χρόνων από τη Μακεδονία Επιχειρήθηκε να συγκεντρωθούν αναλυτικές δημοσι-εύσεις ή απλές αναφορές αγγείων αυτής της κατηγορίας από διάφορες αρχαιολο-γικές θέσεις Τα αγγεία αυτά είναι μάλλον περιορισμένα τουλάχιστον σύμφωνα με τα γνωστά στοιχεία και σχετίζονται κατά κύριο λόγο με τις ταφικές τελετουργίες Διακρίνονται δύο ομάδες τα αγγεία λευκού βάθους με χρωματική διακόσμηση και τα αγγεία που δέχονται απλώς λευκό επίχρισμα

ΑΓΓΕΙΑ ΜΕ ΠΟΛΥΧΡΩΜΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΣΕ ΛΕΥΚΟ ΒΑΘΟΣ

Στη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων σε όλη την Ελλάδα διακοσμημένοι τάφοι επιτύμβιες στήλες επιτάφια αγγεία τεφροδόχα σκεύη μελαμβαφή αγγεία κοσμήμα-τα όπλα και μικροαντικείμενα συγκροτούν ένα εντυπωσιακό σύνολο συνδεδεμένο με τις εσχατολογικές αντιλήψεις Σε αυτό το πλαίσιο που βρίσκεται στον απόηχο των κλασικών ταφών εντάσσονται και αγγεία με λευκό επίχρισμα πάνω στο οποίο αναπτύσσονται σχέδια με διάφορα χρώματα Είναι πολύ λιγότερες οι περιπτώσεις με τα μέχρι στιγμής δεδομένα όπου αγγεία αυτής της κατηγορίας εντοπίζονται σε μη ταφικά σύνολα

Πολύχρωμες υδρίες λευκού βάθους από τις Αιγές ΒεργίναΣτα μέσα του 4ου αι πΧ χρονολογούνται υδρίες με πολύχρωμη διακόσμηση σε λευκό βάθος από τη νεκρική πυρά κιβωτιόσχημου τάφου στη λεγόμενη Στενόμακρη Τούμπα της Βεργίνας στις αρχαίες Αιγές2 Τα αγγεία ανάγονται ως προς το σχήμα

AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU

1 D Kurtz Athenian White Lekythoi Patterns and Painters Oxford 1975 J Mertens Attic White-Ground its Development on Shapes other than Lekythoi New York 1977 Wehgartner 1983 U Koch-Brinkmann Polychrome Bilder auf weiszliggrundige Lekythen Zeugen der klassischen griechischen Malerei Muumlnchen 1999 I Wehgartner Color on Classical Vases in Tιβέριος - Tσιαφάκη 2002 89-96 Gathered bibliography for Hadra hydriai in Z Kotitsa Hellenistische Keramik im Martin von Wagner Museum der Universitaumlt Wuumlrzburg Wuumlrzburg 1998 88-90 and especially Α Γιαννικουρή Υδρίες ada με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-Α Γιαννικουρή Υδρίες ada με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- Γιαννικουρή Υδρίες ada με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-Γιαννικουρή Υδρίες ada με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- Υδρίες ada με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-Υδρίες ada με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- ada με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-με λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-λευκό βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-βάθος από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-από τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-τη Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- Ρόδο Μια πρώτη προσέγ-Ρόδο Μια πρώτη προσέγ- Μια πρώτη προσέγ-Μια πρώτη προσέγ- πρώτη προσέγ-πρώτη προσέγ- προσέγ-προσέγ-γιση ΓacuteΕλλΚερ 302-3102 For a complete presentation of the tumulus cf Κυριάκου 2008 This particular tumulus covered three graves a pit-gave and two cist tombs flanking the fome The tombs ae dated to the mid-4th c BC o ight aftewads The oiginal buial mounds wee defined with low fieldstone enclosues and thee was an elongated funeay monument on one side The tombs were found plundered however the looters showed no interest in the content of the funeal pyes that had been placed on the oofs of the cist gaves The tumulus took its final fom afte the looting and its re-creation as an action of respect From the numerous potsherds of the funeral pyres hydriai were econstucted which must have been used fo libations shotly befoe being offeed to the fie along with the dead3 Cf the analysis of the category in Κυριάκου 2008 169-196 and Κυριάκου 2011 822-827

White-ground vases in Hellenistic Macedonia

White slip or coating on clay vases appears in the ancient Greek world since the Archaic period Attic 5th-century white-ground lekythoi mark for the category of white vases a culminating point since the outcome recalls monumental painting

In the Hellenistic period the so-called polychrome Hadra hydriai constitute a production chaacteized by a simila basic featue the combination of human figues with vegetal and geometric patterns on white ground1

In the following overview focus is placed upon white-ground vases of the Hellenistic period from Macedonia It has been attempted to bring together analytical publications or plain references to vases belonging to this category and coming from various archaeological sites These vases are rather limited at least judging from the published material and are mainly related to funerary rites Two groups are to be distinguished white-ground pottery bearing coloured decoration and pottery covered only with plain white coating

WHITE-GROUND VASES WITH POLYCHROME DECORATION

During the Hellenistic period decorated graves tombstones grave vessels cinerary urns black-glazed pottery jewelry weaponry and other items set up all over Greece an impressive context linked to afterlife ideology Within this framework which resonates to the setting during the Classical period white-ground vessels with polychrome motifs are incorporated Much fewer are the cases according to data up to date where vessels of this category are located in non burial assemblages

Polychrome hydriai from Aegae Vergina White-ground hydriai with polychrome decoration from the so-called Stenomakri Toumba at Vergina are dated to the mid-4th century BC2 The vessels found among the funeral pyre remains in terms of shape resonate to Attic hydriai of the end of the 5th century BC The body is quite massive pea shaped and the neck is slende (fig 1) Thei paticulaity lies in their decoration since they seem to form an isolated production while their contribution to the discussion about the buial use of the shape is consideed significant3

The decorative motifs are characterized by such a variety in their combinations that in the present state of preservation it seems that not even one vessel is absolutely identical to

182

3 Βλ την ανάλυση της κατηγορίας Κυριάκου 2008 169-196 και Κυριάκου 2011 822-8274 Κυρίως αρύβαλλοι και φορμίσκοι όπου γεωμετρικά σχέδια αποδίδονται με ερυθρό κυανό και μελα-νό χρώμα πάνω στο λευκό βάθος βλ Kefalidou 2001˙ E Kefalidou Vases fo the Dead Local Wokshops of White-Ground Polychrome ldquoPhormiskoirdquo στο Schmaltz - Soumlldner 2003 185-187 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008 120-121 Βλ ακόμη την ακέραιη οπισθότμητη πρόχου Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008 64 Πρβλ μία μικροσκοπική υδρία από συστάδα αρχαϊκών-κλασικών τάφων διαλυμένων από σύγχρονα σκα-πτικά μηχανήματα στην περιοχή του Βελβεντού που φέρει πλατιές ερυθρές ταινίες σε λευκό επίχρι-σμα Γ Καραμήτρου-Μεντεσίδη Βελβεντό Αρχαιότητες και Ιστορία Αιανή Κοζάνης 2010 55 εικ 475 Το βάθος είτε παραμένει στο χρώμα του πηλού είτε πολύ συχνά η επιφάνεια του αγγείου δέχεται υπόλευκο ή κιτρινωπό εύθρυπτο επίχρισμα και τα θέματα είναι γεωμετρικά φυτικά ή εικονιστικά Βασικό παραμένει το άρθρο της I Vokotopoulou Polychrono a New Archaeological Site in Chalkidike στο JP Descoeudres (επιμ) ΕΥΜΟΥΣΙΑ Ceramic and Iconographic Studies in Honour of Al Cambitoglou Sydney 1990 79-86 για αγγεία από το Πολύχρονο και τη Μένδη Βλ επίσης OT Jones Chalkidic Painted Ware Three Stamnoid Kraters from Torone ΑΕ 129 (1990) 177-189 Βλ την αναλυτική παρουσίαση της έρευνας για την κεραμική της Χαλκι-δικής με νέα παραδείγματα Παντή 2008 52-81 και 231-247 και ειδικά για υδρίες - ταφικά αγγεία από την Άκανθο 71-78˙ βλ ιδιαίτερα 76 τις υδρίες αριθ κατ 125 και 126 που χρονολογούνται στις αρχές του 4ου αι πΧ και κοσμούνται με ανθέμια σπειροειδή μοτίβα και κυματοειδείς ταινίες6 Α Χρυσοστόμου - Π Χρυσοστόμου Κεραμική από το Δυτικό Νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας ΖacuteΕλλΚερ 403 Βλ ακόμη μικρές αναθηματικές υδρίες και κέρνους από το Θεσμοφόριο έξω από τα τείχη της Αμφίπολης μάλλον του 5ου αι πΧ με απλή φυτική και γεωμετρι-κή διακόσμηση στην επιφάνεια του πηλού Δ Λαζαρίδης Αμφίπολις Αθήνα 19972 26-27 εικ 44-457 Βλ αναλυτικά ΛΑ Τρακατέλλη Η κατηγορία των λεγόμενων laquoψευδοκυπριακώνraquo αμφορέων Συμ-βολή στη μελέτη της πρώιμης ελληνιστικής κεραμικής (διδ διατριβή) Θεσσαλονίκη 2009 και το σχε-τικό κεφάλαιο στον παρόντα τόμο

τους στις υδρίες που γνωρίζουμε από τον αττικό Κεραμεικό από τα τέλη του 5ου αι πΧ Το σώμα είναι ευρύ απιόσχημο και ο λαιμός ραδινός με κοιλόκυρτο περίγραμμα (εικ 1) Η ιδιαιτερότητά τους έγκειται στη διακόσμησή τους καθώς εμφανίζονται ως μεμονωμένη παραγωγή ενώ σημαντική είναι η συμβολή τους στη συζήτηση ως προς την ταφική χρήση του συγκεκριμένου σχήματος3

Τα διακοσμητικά μοτίβα παρουσιάζουν μια ποικιλία στους συνδυασμούς τους ώστε φαίνεται τουλάχιστον στην κατάσταση διατήρησής τους ότι κανένα αγγείο δεν είναι απολύτως όμοιο με κάποιο άλλο (εικ 2-5) Ακτινωτό κόσμημα επιλέγε-ται για το κάτω μέρος του αγγείου ενώ τον ώμο κοσμούν σε κάποιες περιπτώσεις αντιθετικές ακτίνες Θέουσα σπείρα αναπτύσσεται στο άνω μέρος του σώματος μεταξύ των οριζόντιων λαβών αλλά και βλαστόσπειρα ταινίες άνθη λωτού που εναλλάσσονται με ανθέμια καθώς και κλαδί ελιάς Στον ώμο αποδίδονται ευμεγέθη ανθέμια και κτενωτό κόσμημα Τα ανθέμια εξάλλου αποτελούν κυρίαρχο στοιχείο μιας και αποδίδονται τόσο στον ώμο όσο και στις γενέσεις των λαβών Οι ίδιες οι λαβές κοσμούνται με λοξές ερυθρές ταινίες

Το σύνολο φαίνεται να αφομοιώνει ποικίλες παραδόσεις στην περιοχή της Μα-κεδονίας και να συνταιριάζει διάφορα στοιχεία προκειμένου να καταλήξει σε μια πρωτότυπη δημιουργία Οι κεραμικές παραγωγές που φαίνεται να αποτέλεσαν ση-μείο αναφοράς είναι τα υστεροαρχαϊκά ταφικά αγγεία της Αιανής4 που ανάγονται στο αacute μισό του 5ου αι πΧ και η τοπική κεραμική της Χαλκιδικής που παράγεται από τις αρχές του 7ου μέχρι και τον 4ο αι πΧ5 καθώς και άλλα αγγεία που εντάσ-σονται σε τοπικές παραδόσεις όπως οι σταμνοειδείς πυξίδες του 4ου αι πΧ από το Αρχοντικό της Πέλλας με ταινίες στην επιφάνεια του πηλού6 Χαρακτηριστική είναι και η κατηγορία των λεγόμενων laquoψευδοκυπριακώνraquo αμφορέων με υπόλευκο επίχρισμα και διακόσμηση με ταινίες και σχηματοποιημένα φυτά που ανευρίσκο-νται συχνά σε τάφους της Μακεδονίας από τον 4ο αι πΧ και μετά7

1 Σχέδιο πολύχρωμης υδρίας από τη Βεργίνα (σχέδ X Kούντουρας) (Kυ-ριάκου 2008 εικ 94)Drawing of a polychrome hydria from Vergina (by Chr Kountouras) (Kυριάκου 2008 fig 94)

2-3 Πολύχρωμη υδρία από τη Βερ-γίνα (σχέδ X Kούντουρας) (Kυριά-κου 2008 εικ 90 91 255) Polychrome hydria from Vergina (by Chr Kountouras) (Kυριάκου 2008 figs 90 91 255)

AΓΓEIA ΛEYKOY BAΘOYΣ ΣTH MAKEΔONIA A KYPIAKOY

183

4 Mainly aryballoi and formiskoi where geometric designs are rendered in red blue and black colour against white ground cf Kefalidou 2001 E Kefalidou Vases for the Dead Local Workshops of White-Ground Poly-chrome ldquoPhormiskoirdquo in Schmaltz - Soumlldner 2003 185-187 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008 120-121 Cf also a jug with cut away neck Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008 64 Interesting is a miniature hydria from a plot of Archaic and Classical graves that were disturbed by modern digging machines in the area of Velvendo which bears wide red bands against white ground Γ Καραμήτρου-Μεντεσίδη Βελβεντό Αρχαιότητες και Ιστορία Αιανή Κοζάνης 2010 55 fig 475 The background is the clay surface or in many cases the exterior of the vase is covered with whitish or yel-The background is the clay surface or in many cases the exterior of the vase is covered with whitish or yel-lowish fiable coating and the motifs ae linea floal o figuative Of majo impotance emains the aticle by I Vokotopoulou Polychono a New Achaeological Site in Chalkidike in JP Descoeudes (ed) ΕΥΜΟΥ-ΣΙΑ Ceramic and Iconographic Studies in Honour of Al Cambitoglou Sydney 1990 79-86 on vessels from Polychrono and Mende Cf also OT Jones Chalkidic Painted Ware Three Stamnoid Kraters from Torone ΑΕ 129 (1990) 177-189 Cf the analytical pesentation of the eseach fo the Chalcidic pottey and new examples in Παντή 2008 52-81 and 231-247 and especially for hydriai - funerary vessels from Acanthos 71-78 cf especially 76 the hydriai cat nos 125 and 126 dated to the beginning of the 4th c BC which are ornamented with flowes spial motifs and wavy bands 6 Α Χρυσοστόμου - Π Χρυσοστόμου Κεραμική από το Δυτικό Νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας ΖacuteΕλλΚερ 403 In addition cf the small votive hydriai and kernoi from the Thes-In addition cf the small votive hydriai and kernoi from the Thes-mophorion outside the walls of Amphipolis possibly of the 5th c BC with plain vegetal and linear decoration on the vase surface Δ Λαζαρίδης Αμφίπολις Αθήνα 19972 26-27 figs 44-457 For a thorough examination ΛΑ Τρακατέλλη Η κατηγορία των λεγόμενων laquoψευδοκυπριακώνraquo αμ-φορέων Συμβολή στη μελέτη της πρώιμης ελληνιστικής κεραμικής (PhD thesis) Θεσσαλονίκη 2009 and the relevant chapter in the present volume

anothe (figs 2-5) A ay motif is chosen fo the lowe pat of the body while the shoulde is in some cases decorated with contradicted rays A running dog motif develops on the upper pat of the body between the handles as well as scolls ibbons lotus flowes altenating with palmettes and olive branch As a general rule palmettes prevail since they are often painted on the shoulde (togethe with comb-like pattens) o they spout fom the oot of the handles The vertical strap handles themselves are ornamented with oblique red ribbons

The group seems to integrate various traditions in the area of Macedonia and to put to-gether different elements in order to end up in an original creation The ceramic productions that should be considered as reference points are the Late Archaic burial vessels of Aiani4 dated to the fist half of the 5th centuy BC and the local pottey of Chalcidike5 produced from the beginning of the 7th up to the 4th century BC as well as other vessels belonging to local traditions such as 4th-century BC stamnoid pyxides from the area of Archontiko Pella with bands drawn directly on the clay surface6 Characteristic is also the category of ldquopseudo-cypriotrdquo amphorae with whitish coating band decoration and schematized plants which are often revealed in Macedonian graves from the 4th century BC onwards7

4-5 Λεπτομέρειες φυτικών και γεω-μετρικών κοσμημάτων σε πολύχρω-μες υδρίες από τη Βεργίνα (Kυριά-κου 2008 εικ 255-256)Details of floral and geometric decora-tion on polychrome hydriai from Ver-gina (Kυριάκου 2008 figs 255-256)

WHITE-GROUND VASES IN HELLENISTIC MACEDONIA A KYRIAKOU

184

8 Βλ τις βασικές μονογραφίες στην υποσημ 1 Χαρακτηριστική για τις αρχαίες Αιγές είναι η περίπτωση ανεύρεσης δέκα λευκών ληκύθων του Ζ των Γυναικών σε κιβωτιόσχημο τάφο στη συστάδα έξω από τη βορειοδυτική πύλη του τείχους Α Κοτταρίδη Βεργίνα 1989 Ανασκαφή στο νεκροταφείο στα ΒΔ της αρχαίας πόλης ΑΕΜΘ 3 (1989) 1-8 Βλ επίσης ενδεικτικά λευκή λήκυθο του Ζ των Καλάμων από την Πύδνα Louvre 2011 536-537 9 Βλ ενδεικτικά για το φυτικό διάκοσμο σε ερυθρόμορφα αγγεία A Lezzi-Hafter Der Schuwalow-Maler ΚΕΡΑΜΕΥΣ 2 Mainz am Rhein 1976 36-39 και 41-49 και S Drougou Krieg und Frieden im Athen des spaumlten 5 Jahhundets v Ch Die otfiguige ydia aus Pella AM 115 (2000) 160-16510 Πάνω στη μελανή στιλπνή επιφάνεια των αγγείων προσαρμόζονται ανάγλυφες μορφές που αποδί-δονται με λευκό χρώμα και φέρουν διακόσμηση με ευρεία γκάμα χρωμάτων καθώς και επιχρύσω-ση Η άνθηση της κατηγορίας αυτής τοποθετείται στο αacute μισό του 4ου αι πΧ E Zervoudaki Attische polychrome Reliefkeramik des spaumlten 5 und des 4 Jahrhunderts v Chr AM 83 (1968) 1-8811 Βλ ενδεικτικά Ζερβουδάκη 2002 V Jeammet - C Knecht - S Pagegraves-Camagna La couleur sur les terres cuites helleacutenistiques les figuines de Tanagra et de Myrina dans la collection du museacutee du Louvre στο S Descamps-Lequime (επιμ) Peinture et couleur dans le monde Grec antique Pais 2007 193-203 Τη συμβο-Pais 2007 193-203 Τη συμβο- 2007 193-203 Τη συμβο-λή εξάλλου των τεχνικών που εφαρμόζονταν στη διακόσμηση των ειδωλίων στην εμφάνιση της κα-τηγορίας των λευκών αγγείων προτείνουν οι Wehgartner 1983 3-4 και 22 D Kurz Vases for the Dead an Attic Selection 750-400 BC στο HAG Brijder (επιμ) Ancient Greek and Related Pottery Proceedings of the International Vase Symposium in Amsterdam Amstedam 1984 314-328 Kefalidou 2001 189 12 Βλ αναλυτικά Κυριάκου 2008 186-18813 Για τη Βεργίνα βλ Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984 για τις αττικές επιτύμβιες στήλες βλ πρόσφα-τα Posamentir 200614 Ενδεικτικά για τα χρώματα σε ταφικά μνημεία της Μακεδονίας βλ H Breacutecoulaki La peinture funeacuteraire de Maceacutedoine emplois et fonctions de la couleur IVe-IIe s av J-C Athegravenes 200615 Βλ μαρμάρινη αττική λήκυθο στην Κοπεγχάγη με βλαστόσπειρες στον ώμο που συγκρίνονται με επι-στέψεις επιτύμβιων στηλών Πολύχρωμοι θεοί 129 ιδιαίτερα εικ 233-236 και 239 με διαγώνιο φως και φθορισμό σε υπεριώδη ακτινοβολία Βλ ακόμη τα χαρακτηριστικά παραδείγματα του Posamentir 2006 Αριθ κατ 5 μαρμάρινη λήκυθος του 430-420 πΧ που αποτελεί και την πρώτη γνωστή μαρμάρινη λήκυθο Άνθη λωτού και ανθέμια στον ώμο ίχνη ερυθρού χρώματος στη λαβή Αριθ κατ 7 μαρμάρινη λήκυθος του 420-410 πΧ με παράσταση αρπίστριας Στον ώμο αποδίδονται ανθέμια που ενώνονται με διπλές έλικες

Βέβαια το φάσμα των παραγόντων που πρέπει να συνέβαλαν στην εμφάνιση των πολύχρωμων υδριών από τη Βεργίνα είναι αρκετά ευρύ Οι αττικές λευκές λήκυθοι8 τα πλούσια φυτικά μοτίβα του ερυθρόμορφου ρυθμού9 καθώς και τα πολύχρωμα ανάγλυφα αγγεία με βασικό κέντρο παραγωγής την Αθήνα10 ακόμη και άλλες μορφές τέχνης όπως τα ειδώλια11 τα υφάσματα ή και τα έπιπλα πρέπει να λειτούργησαν ως έμπνευση για την επιλογή των κοσμημάτων και των χρωμά-των12 Δεν μπορεί ασφαλώς να μη γίνει αναφορά στις επιτύμβιες στήλες13 και στις διακοσμήσεις κοσμικών και ταφικών κτηρίων˙ εξάλλου τα τελευταία αποτελούσαν κυρίαρχο στοιχείο στην ταφική τελετουργία14

Ως ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες προβάλλουν οι ομοιότητες που παρουσιάζουν τα πολύχρωμα αγγεία της Βεργίνας με τη διακόσμηση μαρμάρινων ή ανάγλυφων αγγείων κυρίως λουτροφόρων που αποδίδονται σε επιτύμβιες στήλες τόσο ως προς τα μοτίβα αλλά και ως προς τη γενικότερη αντίθεση λευκού-πολύχρωμου με κυρίαρχα χρώματα το ερυθρό και το κυανό Σε επιτάφια σήματα αυτού του τύπου ξεδιπλώνονται ευφάνταστα σχέδια αποδοσμένα με χρώματα στη διάρκεια ενός αιώνα από το τελευταίο τέταρτο του 5ου μέχρι και τα τέλη του 4ου αι πΧ Ζώνη με άνθη λωτού και ανθέμια ακτινωτό κόσμημα ανθέμια με έλικες βλαστόσπειρες μαίανδρος συνιστούν τα κοσμήματα που έχουν ανιχνευθεί στον ώμο και στο κάτω μέρος των αγγείων αλλά και στις ταινίες που όριζαν την κεντρική παράσταση (εικ 6-8)15 Την τάση για χρωματική διακόσμηση των μαρμάρινων αγγείων - επιτάφιων


185

8 Cf the basic monographs in n 1 In ancient Aegae ten white lekythoi by the Women Painter were discovered in a cist gave in the buial plot outside the noth-westen gate of the fotification wall Α Κοτταρίδη Βεργί-Α Κοτταρίδη Βεργί- Κοτταρίδη Βεργί-Κοτταρίδη Βεργί- Βεργί-Βεργί-να 1989 Ανασκαφή στο νεκροταφείο στα ΒΔ της αρχαίας πόλης AErgoMak 3 (1989) 1-8 Also cf fo instance a white lekythos from Pydna attributed to the Reed Painter Louvre 2011 536-537 9 On the vegetal decoation on ed figue vases see fo example A Lezzi-afte Der Schuwalow-Maler ΚΕ-ΚΕ-ΡΑΜΕΥΣ 2 Mainz am Rhein 1976 36-39 and 41-49 and S Drougou Krieg und Frieden im Athen des spaumlten 5 Jahhundets v Ch Die otfiguige ydia aus Pella AM 115 (2000) 160-16510 Relief figues endeed in white with a multi coloued decoation and gilding ae adjusted on the glossy black suface of vases The flouishing of this categoy is dated to the fist half of the 4th c BC E Zevoudaki Attische polychrome Reliefkeramik des spaumlten 5 und des 4 Jahrhunderts v Chr AM 83 (1968) 1-8811 For example Ζερβουδάκη 2002 V Jeammet - C Knecht - S Pagegraves-Camagna La couleur sur les terres cuites helleacutenistiques les figuines de Tanaga et de Myina dans la collection du museacutee du Louve in S Descamps-Lequime (ed) Peinture et couleur dans le monde Grec antique Paris 2007 193-203 It should be noted that the contribution of techniques used for the terracotta decoration to the emergence of the white vases category is emphasized by Wehgartner 1983 3-4 22 D Kurz Vases for the Dead an Attic Selection 750-400 BC in AG Bijde (ed) Ancient Greek and Related Pottery Proceedings of the International Vase Symposium in Amsterdam Amsterdam 1984 314-328 Kefalidou 2001 189 12 Analytically presented in Κυριάκου 2008 186-18813 For the tombstones found at Vergina cf Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984 for Attic tombstones cf recently Posamentir 200614 On the colours used on funerary monuments in Macedonia cf for example H Breacutecoulaki La peinture funeacuteraire de Maceacutedoine emplois et fonctions de la couleur IVe-IIe s av J-C Athegravenes 200615 A marble Attic lekythos in Copenhagen bears scrolls on the shoulder which are compared to tombstones crowning Πολύχρωμοι θεοί 129 esp figs 233-236 and 239 with diagonal light and ultaviolet fluoescence The characteristic examples in Posamentir 2006 should be noted Cat no 5 mable lekythos of 430-420 BC which constitutes the fist known mable lekythos Lotus flowes and palmettes on the shoulder traces of red colour on the handle Cat no 7 mable lekythos of 420-410 BC beaing the figue of a hapeess On the shoulde palmettes ae depicted which unite with double whorls Cat no 22 double faceted stele bearing relief lekythos dated to 410-400 BC Ray motif on the neck palmettes with whorls on the shoulder and friezes with eggs and meander framing the central scene Cat no 37 marble lekythos of 400-390 BC Palmette on the shoulder Cat no 53 stele of Paramythion dated to 380-370 BC Whorls on the neck ray motif on the foot and many complementary items Cat no 63 marble lekythos of 375-350 BC Vegetal motifs on shoulder and lower part and friezes with eggs and meander framing the central scene Cat no 74 stele with marble lekythos of 360-340 BC Ray motif on the lower part Cat no 81 marble lekythos of 350-317 BC Scrolls on shoulder

The range of factors contributing to the emergence of the polychrome Vergina hydriai must be quite wide White lekythoi8 the ich floal designs of ed figue pottey9 polychrome relief vases produced mainly in Athens10 even other forms of art like terracotta11 cloth or even furniture must have functioned as sources of inspiration12 Of course one should not fail to mention tombstones13 and ornamentation of secular and funerary architecture ndash besides the latter played a fundamental role during the mortuary rites14

It is particularly interesting to draw attention to the similarities of the polychrome vases of Vergina to the decoration of marble vases or relief vessels especially loutrophoroi rendered on tombstones not only in terms of the motifs but also in terms of the general contrast of polychrome predominantly red and blue against the white background On grave markers of this type fanciful designs executed in colour unfold in the course of a century from the last quate of the 5th to the late 4th centuy BC zones with lotus flowes altenating with palmettes ray motif palmettes ending in whorls scrolls and meander have been detected on the shoulder and the lower part of the vases as well as in the friezes framing the central scene (figs 6-8)15 The same tendency towards a colourful ornamentation of marble vases

6-8 Αττική μαρμάρινη λήκυθος (Posamentir 2006 αριθ κατ 63)Attic marble lekythos (Posamentir 2006 cat no 63)


186

Αριθ κατ 22 στήλη διπλής όψης με ανάγλυφη λήκυθο του 410-400 πΧ Ακτινωτό κόσμημα στο λαι-μό ανθέμια με έλικες στον ώμο και ζώνες με ιωνικό κυμάτιο και μαίανδρο που ορίζουν την κεντρική παράσταση Αριθ κατ 37 μαρμάρινη λήκυθος του 400-390 πΧ Ανθέμιο στον ώμο Αριθ κατ 53 στήλη Παραμυθίωνος του 380-370 πΧ Έλικες στο λαιμό ακτινωτό μοτίβο στη βάση και πολλά παραπληρωματικά αντικείμενα Αριθ κατ 63 μαρμάρινη λήκυθος του 375-350 πΧ Φυτικά μοτίβα στον ώμο και το κάτω μέρος και ζώνες με ιωνικό κυμάτιο και μαίανδρο που ορίζουν την κεντρική παράσταση Αριθ κατ 74 στήλη με μαρμάρινη λήκυθο του 360-340 πΧ Ακτινωτό κόσμημα στο κάτω μέρος Αριθ κατ 81 μαρμάρινη λήκυθος του 350-317 πΧ Βλαστόσπειρες στον ώμο16 Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984 246 αριθ κατ 67 Σε πρωιμότερη ταφή του τελευταίου τετάρτου του 5ου αι πΧ βρέθηκε μαρμάρινο εξάλειπτρο που έφερε φυλλόσχημη διακόσμηση αποδοσμένη με ιώδες χρώμα Louvre 2011 281-28217 Βλ σχετικά Κυριάκου 2008 172 και το παράρτημα 309-313 Για τις λευκές ληκύθους βλ I Wehgat-I Wehgart- Wehgart-Wehgart-ner Neue Untersuchungen zur weiszliggrundige Lekythenbemalung στο J Christiansen - T Melander (επιμ) Proceedings of the 3rd Symposium on Ancient Greek and Related Pottery Copenhagen August 31-September 4 1987 Copenhagen 1988 640-65118 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008 141 εικ 24019 Βλ τις παρατηρήσεις αναφορικά με το ζωγραφικό διάκοσμο τους ενός κιβωτιόσχημου τάφου της Στενόμακρης Τούμπας και τα επίχρυσα στεφάνια που βρέθηκαν στα υπολείμματα των πυρών Κυριά-κου 2008 120-122 και 223-226 με βιβλιογραφικές παραπομπές

σημάτων θα πρέπει να την αναζητήσουμε και στις αρχαίες Αιγές αν και τα δεδομένα είναι λιγοστά μία από τις μαρμάρινες υδρίες του 4ου αι πΧ που εντοπίστηκαν στην επίχωση της Μεγάλης Τούμπας έφερε γραπτό φολιδωτό κόσμημα με ανεπαίσθητη ίσως ανάγλυφη διαμόρφωση στην περιοχή του λαιμού16

Τεχνική ανάλυση των χρωστικών Καολίνης για το λευκό με μεγάλη περιεκτι-κότητα σε τάλκη κόκκινη ώχρα για το ερυθρό και αιγυπτιακό μπλε για το κυανό Το λευκό απλώθηκε με πινέλο μετά την όπτηση δεν είναι σταθερό ούτε και πολύ πυκνό αντίθετα με τις λευκές ληκύθους όπου έχει ενισχυθεί με ποτάσα17

Υδρία από την ΑιανήΜεταξύ των ευρημάτων από το ανατολικό νεκροταφείο της Αιανής αναφέρεται υδρία που όπως φαίνεται τουλάχιστον στη δημοσιευμένη φωτογραφία της φέρει λευκό επίχρισμα στο σώμα πάνω στο οποίο αναπτύσσεται γεωμετρικός και φυτικός διάκοσμος Ο λαιμός οι λαβές και η βάση καλύπτονται με καστανό-ερυθρό γάνωμα Για τις ταφές δίνεται ένας συνολικός χρονολογικός ορίζοντας από τον 4ο μέχρι το 2ο αι πΧ18

Πυξίδες από την Πέλλα και τη ΒέροιαΟι πυξίδες συνιστούν συχνό κτέρισμα στους τάφους της ελληνιστικής εποχής Κατά κύριο λόγο φέρουν διακόσμηση laquoΔυτικής Κλιτύοςraquo αλλά υπάρχουν και κάποιες που επιχρίονται με λευκό χρώμα στο οποίο αποδίδεται γραπτός διάκοσμος με ταινίες και φυτικά μοτίβα που σύμφωνα με την έρευνα συνδέονται με διαβατήριες τελετές και κατά συνέπεια και με την ταφική ιδεολογία19

Σε κιβωτιόσχημους και θαλαμωτούς τάφους της Βέροιας που χρονολογούνται στις αρχές ή και τα μέσα του 2ου αι πΧ έχουν βρεθεί τριποδικές πυξίδες λευκού βάθους με πλαστικά πόδια και μέγεθος μεγάλο ως γιγάντιο (20-63 εκ) Το λευκό επίχρισμα καλύπτει συνήθως όλο το πώμα του αγγείου και αποτελεί το βάθος για τη σκουρόχρωμη διακόσμηση με κυρίαρχο θέμα τις γιρλάντες που ενώνονται μεταξύ

9 Πυξίδα με λευκό επίχρισμα από τη Βέροια (αρχείο Κ Τζαναβάρη)Pyxis with white coating from Veroia (archive K Tzanavari)


187

16 Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984 246 cat no 67 In an earlier burial of the last quarter of the 5th c BC a marble exaleiptron was found bearing leaf decoration rendered in violet Louvre 2011 281-28217 Cf Kυριάκου 2008 172 and annex 309-313 On white lekythoi cf I Wehgartner Neue Untersuchungen zur weiszliggundige Lekythenbemalung in J Chistiansen - T Melande (eds) Proceedings of the 3rd Symposium on Ancient Greek and Related Pottery Copenhagen August 31-September 4 1987 Copenhagen 1988 640-65118 Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2008 141 fig 24019 Cf the remarks concerning the painted decoration of one of the cist tombs of Stenomakri Toumba and the gilt wreaths found in the remains of the pyres Κυριάκου 2008 120-122 and 223-226 with references20 Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990 156-159 Kotitsa 1996 110-111 and 142-144

should be traced in ancient Aegae as well on account of the limited body of material evidence so fa the neck of one of the mable hydiai found in the fill of the Geat Tumulus beas a painted scale motif possibly executed in low relief16

Technique pigment analysis Kaolin reported for white with a big percentage of talc red oche fo ed and Egyptian blue fo blue White coating was applied with a bush afte fi-ing and is neither thick nor steady in contrast to white lekythoi in which case coating was reinforced with potassium carbonate17

Hydria from Aiani Among the finds fom the east cemetey of Aiani a hydia is epoted which at least judging from the illustration bears a white coating on the body that constitutes the background for the development of geometical and floal decoation The neck the handles and the foot are covered with brown-reddish slip The graves belong to the time span from the 4th to the 2nd century BC18

Pyxides from Pella and Veroia Pyxides feature as a quite standard grave offering in Hellenistic graves As a rule they bear ldquoWest Sloperdquo decoration but there are also some covered with a white coating against which painted ribbons and vegetal motifs are rendered connected by researchers to passage rites and consequently to burial ideology19

In cist and chamber tombs at Veroia dated to the beginning or mid-2nd century BC white-gound tipod pyxides of big o gigantic size (20-63 cm) have been discoveed White coating is usually applied on the whole surface of the lid and serves as a background for the dark decoation consisting chiefly of galands joined with ibbons foming a bow tie The colous used ae violet dak ed and bown (fig 9)20

10 Πυξίδες με λευκό επίχρισμα από την Πέλλα (Kotitsa 1996 Farbtafel 2)Pyxides with white coating from Pella (Kotitsa 1996 Farbtafel 2)


188

20 Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990 156-159 Kotitsa 1996 110-111 και 142-14421 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Τάφοι 174 αριθ κατ 266 πίν 29 175 αριθ κατ 267 πίν 29 176 αριθ κατ 271 πίν 30 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 αριθ κατ 55 59 60 61 76 του βόρειου θαλάμου και αριθ κατ 183 του δυτικού Kotitsa 1996 112-113 και 142-144 22 Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990 15723 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 2824 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Τάφοι για παράδειγμα 156 αριθ κατ 163 159 αριθ κατ 178˙ 164 αριθ κατ 208 Φέρουν υπολείμματα λευκού επιχρίσματος σε όλο το σώμα και κοσμούνται με λεπτές οριζόντι-ες ταινίες λευκού και ρόδινου χρώματος Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 αριθ κατ 16 και 17 ενώ πολλά προέρχονται από ταφές της γ περιόδου (μέσα και γ τέταρτο 2ου αι πΧ)˙ βλ ακόμη το υπερμέγεθες μυροδοχείο με ύψος σχεδόν 40 εκ αριθ κατ 14 όπου διακρίνονται έντονα υπολείμματα λευκού επι-χρίσματος και η διακόσμηση συνίσταται και πάλι σε λευκές και ερυθρές ταινίες γενικές παρατηρή-σεις 28-29 με παραπομπές˙ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007 99-10025 Κωτίτσα 2006 54 και 153 για το αριθ κατ 85 με laquoαραιό επίχρισμα υπόλευκου ως ροδοκάστανου χρώματοςraquo˙ 55 125 και 167 για τα αριθ κατ 12 122 123 56 και 136 για το αριθ κατ 4326 Κωτίτσα 2006 60-6127 Κ Ρωμιοπούλου Κεραμική ελληνιστικής περιόδου από τα νεκροταφεία της Αμφίπολης Βacute Ελλ-Κερ 92-93

τους με ταινίες δεμένες σε φιόγκο Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι ιώδες σκούρο ερυθρό και καστανό (εικ 9)20

Τα παραδείγματα από τους θαλαμωτούς τάφους της Πέλλας χρονολογημένα στα μέσα του 2ου αι πΧ ή αμέσως μετά αποτελούν ακριβή παράλληλα με τα αγγεία της Βέροιας Πρόκειται και πάλι για τριποδικές πυξίδες με πλαστικά πόδια όπου η διακόσμηση συνίσταται σε ταινίες και γιρλάντες (εικ 10)21

Τεχνική ανάλυση των χρωστικών Στα αγγεία της Βέροιας το λευκό συνίσταται σε ανθρακικό ασβέστιο και απλώθηκε πιθανότατα μετά την όπτηση22 Στις πυξίδες της Πέλλας αναφέρεται οξείδιο του ασβεστίου και λευκό του μολύβδου Το επίχρι-σμα έχει αλειφθεί μετά το ψήσιμο γιrsquo αυτό και έχει απολεπιστεί σε μεγάλο βαθμό23

Μυροδοχεία από την Πέλλα και την ΠιερίαΣτους λαξευτούς θαλαμωτούς τάφους της Πέλλας καθώς και στον πολυθάλαμο και στον κιβωτιόσχημο με παράσταση φιλοσόφων τους νεκρούς συνοδεύουν συχνά από τον ύστερο 4ο έως το 2ο αι πΧ μυροδοχεία που φέρουν λευκό ή υπόλευκο επίχρισμα πάνω στο οποίο αποδίδονται ταινίες σκουρόχρωμες ρόδινες ή ερυθρές24

Στην περιοχή του Αιγινίου Πιερίας στο νεκροταφείο που ερευνήθηκε στη θέση laquoΜελίσσιαraquo έχουν εντοπιστεί μυροδοχεία με λευκό ή αραιό υπόλευκο επίχρισμα Αναλογικά βέβαια με το συνολικό αριθμό των μυροδοχείων αυτά είναι πολύ λίγα Συγκεκριμένα πέντε ατρακτόσχημα μυροδοχεία που η χρονολόγησή τους κυμαίνεται από το 310 έως το 250 πΧ έφεραν υπόλευκο επίχρισμα και καστανές ή καστανόμαυ-ρες ταινίες25 ενώ μια ομάδα σφαιρικών μυροδοχείων που ανάγεται στο διάστημα 300-27060 πΧ είχε καλυφθεί με πολύ αραιό υπόλευκο επίχρισμα απλωμένο ανο-μοιογενώς και διακοσμούνταν με ταινίες της ίδιας χρωματικής κλίμακας26

Τεχνική Για τα μυροδοχεία της Πέλλας αναφέρεται πως εξαιτίας του βαθμού απολέπισης του λευκού εικάζεται ότι το επίχρισμα απλώθηκε μετά την όπτηση

Λάγυνοι από την ΑμφίποληΣε μια σύντομη παρουσίαση κεραμικής από τα νεκροταφεία της Αμφίπολης γίνεται αναφορά σε λαγύνους με λευκό επίχρισμα που φέρουν διάκοσμο με ερυθρές ή κί-τρινες γιρλάντες Δεν δίνεται συγκεκριμένος χρονολογικός ορίζοντας27


189

21 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Τάφοι 174 cat no 266 pl 29 175 cat no 267 pl 29 176 cat no 271 pl 30 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 cat nos 55 59 60 61 76 from the northern chamber and cat no 183 from the western one Kotitsa 1996 112-113 and 142-144 22 Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990 15723 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 2824 Λιλιμπάκη-Aκαμάτη Τάφοι for instance 156 cat no 163 159 cat no 178 164 cat no 208 They bear traces of white coating all over the body and are ornamented with narrow horizontal bands of white and pink Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 cat nos 16 and 17 whereas many of them were included in burials of the third peiod (mid-2nd and thid quate of 2nd c BC) see also the ovesized unguentaium eaching almost 40 cm cat no 14 where many traces of white coating are discernible and the decoration is formed once again by white and red bands general comments 28-29 with references Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007 99-10025 Κωτίτσα 2006 54 and 153 for cat no 85 with dilute whitish to pinkish brown colour 55 125 and 167 for cat nos 12 122 123 56 and 136 for cat no 4326 Κωτίτσα 2006 60-6127 Κ Ρωμιοπούλου Κεραμική ελληνιστικής περιόδου από τα νεκροταφεία της Αμφίπολης Βacute Ελλ-Κερ 92-9328 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 168 cat no 319

The specimens from the chamber tombs of Pella dated to the mid-2nd century BC or right afterwards constitute precise parallels to the Veroia vessels tripod pyxides adorned with ibbons and galands (fig 10)21

Technique pigment analysis In the case of the Veoia vessels white is identified as calcium cabonate applied most pobably afte fiing22 In the case of the Pella pyxides calcium oxide is epoted and lead white The coating has been applied afte fiing and that is the eason it has flaked off to a lage extent23

Unguentaria from Pella and Pieria From the late 4th to the 2nd century BC in the rock-cut chamber tombs at Pella in the multi-chambeed tomb and in the cist gave decoated with philosophesrsquo pesentation the deceased are often accompanied by unguentaria bearing white or whitish coating on which dark coloured pink or red bands are depicted24

In the region of Aiginion at Pieria in the cemetery excavated at the site ldquoMelissiardquo unguentaria covered with white or dilute whitish coating are recorded It should be noted that compared to the overall number of unguentaria those ones are very few To be more specific five fusifom unguentaia dated between 310 and 250 BC have whitish coating and brown or black-and-brown bands25 whereas on a group of globular unguentaria dated to the years 300-270 BC a very dilute whitish coating has been applied in a rather uneven way and bands of the same colour scale have been depicted26

Technique For the unguentaria coming from Pella it is remarked that taking into consid-eation the extent of flaking it is assumed that the coating was applied afte fiing

Lagynoi from Amphipolis In a brief account of pottery from the cemeteries of Amphipolis lagynoi are reported cov-ered with white coating and decorated with red or yellow garlands The exact dating is not mentioned27

Chytra from Pella In a 2nd-century BC burial in the multi-chambered tomb of Pella a fragment of chytra was found that bears on the exterior remains of white coating and traces of light blue colour28


190

28 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 168 αριθ κατ 31929 Ακαμάτης 2011 387-39130 Όπ 384-38631 Βλ τη σχετική ανάλυση Κυριάκου 2008 196-202 και Κυριάκου 2011 828-831

Χύτρα από την ΠέλλαΣε ταφή του 2ου αι πΧ στον πολυθάλαμο τάφο της Πέλλας βρέθηκε τμήμα χύτρας που φέρει εξωτερικά υπολείμματα λευκού επιχρίσματος και ίχνη γαλάζιου χρώματος28

Υδρίες οινοχόες και λάγυνοι από την αγορά της ΠέλλαςΙδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το σύνολο από το στρώμα καταστροφής στην αγορά της Πέλλας που χρονολογείται με μεγάλη ασφάλεια στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 1ου αι πΧ29 Τα αγγεία τοποθετημένα σε στοίβες στο δάπεδο ή σε ράφια στους τοίχους των εργαστηρίων και των καταστημάτων συνιστούν μια πολύτιμη μαρτυρία για την καταγραφή τύπων και διακοσμήσεων κατά τη χρονική στιγμή της κατάρρευσης των κτηρίων μάλλον από σεισμό Η πρόσφατη παρουσίαση των σχημάτων που απαντούν σε δύο χώρους της αγοράς Α και 1 περιλαμβάνει και αγγεία λευκού βάθους με γραπτό διάκοσμο Οι περιορισμένες σε αριθμό υδρίες και οι οινοχόες επιχρίονται με λευκό χρώμα πάνω στο οποίο αποδίδονται οριζόντιες ταινίες ή κάποιες φορές πλατιές κυματοειδείς ταινίες από ερυθροκάστανο γάνωμα Η πλειονότητα των λαγύνων φέρει λευκό επίχρισμα και διάκοσμο από οριζόντιες καστανέρυθρες ταινίες Ελάχιστα δείγματα της κατηγορίας με τοξωτή λαβή φέρουν στον ώμο κληματίδα και κισσόφυλλα30

ΑΓΓΕΙΑ ΜΕ ΛΕΥΚΗ ΕΠΙΣΤΡΩΣΗ

Τα αγγεία που αναφέρθηκαν παραπάνω εντυπωσιάζουν με τις χρωματικές τους αντιθέσεις πάνω στο λευκό βάθος Υπάρχουν όμως και άλλες περιπτώσεις όπου το λευκό φαίνεται να καλύπτει το πραγματικό ευτελές υλικό τον πηλό προκειμέ-νου να προσδώσει άλλη υφή στο αγγείο πάντα στο πλαίσιο της σύντομης ταφικής τελετουργίας

Υδρίες με λευκό επίχρισμα από τη ΒεργίναΑπό το ίδιο ταφικό σύνολο του 4ου αι πΧ που αναφέρθηκε παραπάνω τη Στενό-μακρη Τούμπα αλλά από τα υπολείμματα της πυράς άλλου κιβωτιόσχημου τάφου προέρχεται ένα πολύ ενδιαφέρον και πάλι σύνολο υδριών31 Τα αγγεία έχουν λίγο πιο ραδινό σχήμα από τα πολύχρωμα (εικ 11-12) Η παραγωγή αυτή φαίνεται να συνδυ-άζει παλαιά χαρακτηριστικά με νεότερες τάσεις (εικ 13-14) Στα πρώτα εντάσσονται οπωσδήποτε η επεξεργασία της επιφάνειας του αγγείου με στιλβωτήρα τα πλαστικά laquoκορδόνιαraquo με εγχάρακτα σχέδια που βρίσκουν τα ανάλογά τους στη διακόσμηση πίθων και οι θηλές στο μέσον της κοιλιάς του αγγείου που θυμίζουν τα αγγεία από το Νεκροταφείο των Τύμβων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου Στα νεωτερικά ανήκουν το ανάλαφρο σχήμα και η ανάκαμψη των οριζόντιων λαβών που φέρουν στο μέσον απόφυση ανακαλώντας χαρακτηριστικά των μετάλλινων αγγείων Στις αυλακώσεις από τη στίλβωση αλείφθηκε λευκό αραιό επίχρισμα Πρόκειται για μια ιδιαίτερη παραγωγή που δεν βρίσκει εύκολα παράλληλα Το λευκό λειτουργεί αυτόνομα ένα μάλλον παραδοσιακό αγγείο δέχεται τη λευκή κάλυψη χωρίς τις

11-12 Υδρία με στίλβωση και λευκό επίχρισμα από τη Βεργίνα (Kυριά-λου 2008 εικ 266)Hydria bearing traces of burnishing and white coating from Vergina (Kυριάκου 2008 fig 266)


191

29 Ακαμάτης 2011 387-39130 Opcit 384-38631 Cf the relevant analysis in Kυριάκου 2008 196-202 and Κυριάκου 2011 828-83132 Cf for example Σ Δρούγου Ο εφήμερος πηλός και ο αιώνιος χρυσός επίχρυσα και επάργυρα πήλινα αγγεία στον 4ο αι πΧ in Π Αδάμ-Βελένη (ed) Μύρτος Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτο-πούλου Θεσσαλονίκη 2000 305-314 and Z Kotitsa Verzinnte Keramik aus Makedonien Wahrer Luxus oder billige Imitationen in Schmaltz - Soumlldner 2003 70-73

Hydriai oinochoai and lagynoi from the agora of Pella Especially interesting is the context of the destruction layer in the agora of Pella which is dated secuely in the end of the fist decade of 1st centuy BC29 The pots originally ac-cumulated on the floo o put on shelves on the walls of wokshops and shops constitute a valuable testimony for the listing of shapes and decorations at the moment of the collapse of the buildings probably due to an earthquake Among the recently presented shapes com-prehended in two rooms of the agora A and 1 white-ground vessels with painted decoration are recorded The limited in number hydriai and oinochoai are covered with white colour on which horizontal bands or sometimes wide wavy bands with red-and-brown glaze are rendered The majority of lagynoi has white coating and horizontal red-and-brown band decoration Very few pieces of this category with an arch handle bear vine branch and ivy leaves30

VASES WITH PLAIN WHITE COATING

The vases described so far have an impact thanks to their colour contrasts against the white background However there are other cases as well where white seems to be covering the real material of inferior quality ie clay in order to render a different texture to the vessel always in the framework of the short funeral rite

Hydriai with white coating from Vergina The same aforementioned 4th-century BC burial assemblage the Stenomakri Toumba included another interesting group of hydriai this time among the funeral pyre remains of a second cist grave31 This production with vessels of slenderer form if compared to the polychome ones (figs 11-12) seems to combine taditional featues and moden tends (figs 13-14) As taditional we would undoubtedly chaacteize the teatment of the suface with a burnisher the plastic protrusions around the shoulder bearing incised patterns in analogy to decoration of pithoi and the mastoid knobs on the belly reminiscent of the vases from the Early Iron Age Tumuli Cemetery The modern trends are expressed in the light form and the upturned horizontal handles with a knob in the middle a reference to metal vases In the low grooving created through burnishing a dilute white coating was applied It is difficult to compae this distinct poduction to othe known goups of ceamics White functions autonomously a rather traditional vessel acquires white cover without any contrast in colours without signaling any relationship to monumental or vase painting terracotta or textiles Presumably it could be considered as an effort to imitate another material it could be argued that an intention is detected as spotted on gilded and tin foiled vases which are in a way disguised32 Perhaps the interplay between white colour and light is an experimenta-tion aiming at achieving the effect of silver but in a simpler and cheaper way than in the two other cases

Technique pigment analysis The surface of the vases bears vertical traces from some kind of burnisher as well as brushstrokes towards any direction that were created during

13-14 Λεπτομέρειες υδριών με στίλ-βωση και λευκό επίχρισμα από τη Βεργίνα (Kυριάκου 2008 εικ 264-265)Details of hydriai bearing traces of bur-nishing and white coating from Vergina (Kυριάκου 2008 figs 264-265)


192

32 Βλ ενδεικτικά Σ Δρούγου Ο εφήμερος πηλός και ο αιώνιος χρυσός επίχρυσα και επάργυρα πήλινα αγγεία στον 4ο αι πΧ στο Π Αδάμ-Βελένη (επιμ) Μύρτος Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκο-τοπούλου Θεσσαλονίκη 2000 305-314 και Z Kotitsa Verzinnte Keramik aus Makedonien Wahrer Luxus oder billige Imitationen στο Schmaltz - Soumlldner 2003 70-7333 Σ Πινγιάτογλου Το ιερό της Δήμητρας στο Δίον Ανασκαφή 1991 ΑΕΜΘ 5 (1991) 14734 Κωτίτσα 2006 67-68 143 και 150 για τα αριθ κατ 61 και 78 35 Β Αλλαμανή - Κ Τζαναβάρη Σχήματα αγγείων της πρώιμης ελληνιστικής εποχής από ταφικά σύ-νολα της Βέροιας ΓacuteΕλλΚερ 101-10236 Μ Βατάλη Πολύμυλος Κοζάνης ταφικά σύνολα ελληνιστικών χρόνων ΣΤacuteΕλλΚερ 22337 Ζ Κωτίτσα Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από κλειστά ταφικά σύνολα της αρχαίας Πύδνας ΣΤacute ΕλλΚερ 201

αντιθέσεις με τα χρώματα χωρίς να εκπέμπει τη σχέση με τη ζωγραφική την αγγει-ογραφία την κοροπλαστική και την υφαντική Ίσως πρόκειται για μια προσπάθεια απόδοσης ψευδούς υλικού Σαν να επικρατεί ένα άλλο πνεύμα όπως το θέτουν τα επιχρυσωμένα και επικασσιτερωμένα αγγεία που υποδύονται μια άλλη υπόσταση32 Το laquoπαιχνίδισμαraquo του λευκού με το φως ίσως να αποτελεί έναν πειραματισμό για την απόδοση της ποιότητας του αργύρου αλλά με πιο απλό και οικονομικό τρόπο από ότι στις άλλες δύο περιπτώσεις

Τεχνική ανάλυση των χρωστικών Η επιφάνεια των αγγείων φέρει κατακόρυφα ίχνη από τη χρήση στιλβωτήρα καθώς και ίχνη προς όλες τις κατευθύνσεις από το πινέλο με το οποίο απλώθηκε το λευκό επίχρισμα Πρέπει να σημειωθεί ότι το επίχρισμα είναι πιο αραιό από εκείνο στις πολύχρωμες υδρίες του παρακείμενου κιβωτιόσχημου τάφου

Υδρίσκες από το Δίον Από το ιερό της Δήμητρας στο Δίον προέρχονται υδρίσκες που καλύπτονται με λευκό επίχρισμα και χρονολογούνται στον 4ο αι πΧ (εικ 15)33

Οινοχόες από την Πιερία τη Βέροια και την ΚοζάνηΣτο νεκροταφείο της θέσης laquoΜελίσσιαraquo στην Πιερία ξεχωρίζουν μεταξύ των συνολι-κά έξι ανευρεθέντων οινοχοών δύο που καλύπτονται με αραιό υπόλευκο επίχρισμα και χρονολογούνται στα 350-325 και 310-290 πΧ34

Επίσης σε τάφο του 3ου αι πΧ στη Βέροια βρέθηκε τριφυλλόστομη οινοχόη με λευκόχρωμο επίχρισμα ενώ σε δύο ταφικά σύνολα του τελευταίου τετάρτου του 3ου αι πΧ περιλαμβάνονται οινοχόες τύπου C με υπόλευκο επίχρισμα σε όλη την επιφάνεια του σώματος λιγότερο ή περισσότερο πυκνό35 Τέλος σε ταφή του αacute μι-σού του 2ου αι πΧ στον Πολύμυλο Κοζάνης βρέθηκε οινοχόη που φέρει αραιό υπόλευκο επίχρισμα36

Αλάβαστρο από την ΠύδναΣε τάφο με νόμισμα βασιλέως Κασσάνδρου στην Πύδνα βρέθηκε αλάβαστρο κα-λυμμένο με λευκό επίχρισμα37

Ανάλυση χρωστικής Πρόκειται για καολίνη

Χυτροειδές αγγείο από την ΠέλλαΠρόκειται για ιδιαίτερα ενδιαφέρον λόγω της σπανιότητάς του χυτροειδές αγγείο με ταινιωτό χείλος από τον κιβωτιόσχημο τάφο με ζωγραφική παράσταση φιλο-

15 Λευκή υδρίσκη από το ιερό της Δήμητρας στο Δίον (αρχείο Σ Πιν-γιάτογλου)White miniature hydria from the sanc-tuary of Demeter at Dion (archive S Pingiatoglou)


193

33 Σ Πινγιάτογλου Το ιερό της Δήμητρας στο Δίον Ανασκαφή 1991 AErgoMak 5 (1991) 14734 Κωτίτσα 2006 67-68 143 and 150 with cat nos 61 and 78 35 Β Αλλαμανή - Κ Τζαναβάρη Σχήματα αγγείων της πρώιμης ελληνιστικής εποχής από ταφικά σύ-νολα της Βέροιας ΓacuteΕλλΚερ 101-10236 Μ Βατάλη Πολύμυλος Κοζάνης ταφικά σύνολα ελληνιστικών χρόνων ΣΤΕλλΚερ 22337 Ζ Κωτίτσα Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από κλειστά ταφικά σύνολα της αρχαίας Πύδνας ΣΤacuteΕλλ-Κερ 20138 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007 103 (the coating has flaked off extensively)39 Opcit 97-9840 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Τάφοι 125 cat no 22 on which the coating is white and pink 185 cat no 314 Additionally in 2nd c BC burials in the multi-chambered tomb Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 166-167 cat nos 315-317 194 cat no 387 200 cat no 40341 Δρούγου 2005 114

the application of white coating It should be mentioned that the coating in this case is more dilute than in the case of the polychrome hydriai of the nearby cist grave

Miniature hydriai from Dion In the sanctuary of Demeter at Dion miniature hydriai were discovered covered with white coating and dated to the 4th centuy BC (fig 15)33

Oinochoai from Pieria Veroia and Kozani Among the finds fom the cemetey at the site ldquoMelissiardquo in Pieia we focus on two oino-choai (six was the total numbe) beaing white dilute coating dated between 350-325 and 310-290 BC34

Furthermore in a 3rd-century BC grave at Veroia a trefoil oinochoe was found bearing white coating whereas in two burial assemblages of the last quarter of the 3rd-century BC oinochoai of type C were included with irregular whitish coating all over the exterior of the body35 Finally a buial of the fist half of the 2nd centuy BC in Polymylos of Kozani contained an oinochoe covered with dilute whitish coating36

Alabastron from Pydna In a grave at Pydna comprising a coin of king Kassander an alabastron was found covered with white coating37

Pigment analysis White is identified as kaolin

Chytra from Pella A chytra with plain rim and traces of white coating from the cist grave with painted decoration is of great interest because of its rarity The grave is dated to the end of the 4th-beginning of the 3rd century BC38

Amphorae from Pella and Vergina A pointed amphora fragment bearing whitish coating comes from the tomb with wall paint-ings depicting philosophers at Pella39 Chamber tombs in the same area dated to the mid-2nd century BC contained Macedonian amphorae covered with white or whitish coating that has lagely flaked off40 In the same period a grave in the Tumuli Cemetery at Vergina contained Macedonian amphora with traces of white coating41


194

38 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007 103 (το επίχρισμα έχει απολεπιστεί σε μεγάλο βαθμό)39 Όπ 97-9840 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Τάφοι 125 αριθ κατ 22 όπου το επίχρισμα είναι λευκό ρόδινο˙ 185 αριθ κατ 314 Επίσης σε ταφές του 2ου αι πΧ στον πολυθάλαμο τάφο Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 166-167 αριθ κατ 315-317 194 αριθ κατ 387 200 αριθ κατ 40341 Δρούγου 2005 11442 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 141 αριθ κατ 25843 Ακαμάτης 2011 383

σόφων που φέρει ίχνη λευκού επιχρίσματος Ο τάφος χρονολογείται στα τέλη του 4ου-αρχές του 3ου αι πΧ38

Αμφορείς από την Πέλλα και τη ΒεργίναΑπό τον τάφο της Πέλλας με ζωγραφική παράσταση φιλοσόφων προέρχεται άνω τμήμα οξυπύθμενου αμφορέα με υπόλευκο επίχρισμα39 Από θαλαμωτούς τάφους της ίδιας περιοχής που χρονολογούνται περίπου στα μέσα του 2ου αι πΧ προέρ-χονται μακεδονικοί αμφορείς που δέχονται υπόλευκο ή λευκό επίχρισμα το οποίο έχει απολεπιστεί σε μεγάλο βαθμό40 Στα ίδια χρόνια ανάγεται και τάφος στο Νε-κροταφείο των Τύμβων της Βεργίνας που περιείχε μακεδονικό αμφορέα με ίχνη λευκού επιχρίσματος41

Λάγυνος από την ΠέλλαΣτον πολυθάλαμο τάφο της Πέλλας σε ταφή των μέσων-γacute τετάρτου του 2ου αι πΧ ανήκει λάγυνος που διατηρεί ελάχιστα υπολείμματα λευκού επιχρίσματος42

Μονοκόμματοι και μακεδονικοί αμφορείς από την αγορά της ΠέλλαςΛευκό επίχρισμα φέρουν συχνά οι μονοκόμματοι αμφορείς ενώ με υπόλευκο ή υποκίτρινο καλύπτονται οι μακεδονικοί αμφορείς στους χώρους Α και 1 της αγοράς που αναφέρθηκαν και παραπάνω43

ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ

Κλείνοντας αυτή την επισκόπηση είναι χρήσιμες κάποιες συνολικές παρατηρήσεις ως προς τη διακόσμηση τα σχήματα των αγγείων και το ρόλο τους Η πολύχρω-μη διακόσμηση σε λευκό βάθος όπως εμφανίζεται στα μέσα του 4ου αι πΧ στη Μακεδονία φαίνεται να εμπνέεται από ποικίλες μορφές τέχνης και οφείλει πολλά σε προγενέστερες τοπικές παραγωγές Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό ότι πρόκειται για μεμονωμένα παραδείγματα Συγκεκριμένα οι πολύχρωμες υδρίες από τη Στε-νόμακρη Τούμπα της Βεργίνας εμφανίζονται ως μια πρωτοποριακή δημιουργία που με τα μέχρι στιγμής δεδομένα έμεινε χωρίς συνεχιστές η υδρία από την Αια-νή παρουσιάζει ομοιότητες στα μοτίβα δεν έχει όμως δημοσιευθεί πλήρως και δεν είναι σαφής ούτε η χρονολόγησή της Το στοιχείο βέβαια που εντυπωσιάζει είναι η ομοιότητα με τις τεφροδόχες πολύχρωμες υδρίες Hadra που παράγονται από τις αρχές του 3ου αι πΧ στην Αλεξάνδρεια και στη Ρόδο Κρίνεται σχεδόν επιβεβλη-μένη η διατύπωση της υπόθεσης για κάποια πιθανή σύνδεση μεταξύ των δύο δη-μιουργιών δεδομένης της μικρής χρονικής τους απόστασης και της ιστορικής σχέ-σης που είχε η Μακεδονία και με τους δύο τόπους παραγωγής των ada με τη δι-ada με τη δι- με τη δι-αφορά βέβαια ότι οι τελευταίες γνώρισαν μεγάλη διάρκεια ζωής ίσως επειδή συν-


195

42 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 141 cat no 25843 Ακαμάτης 2011 38344 Σ Καραπάνου - Στ Κατακούτα Ταφικά αγγεία με επίθετους πλαστικούς κίονες από τη βορειοδυτική Θεσσαλία ΕλλΚερ Θεσσαλίας 157-167

Lagynos from Pella In the multi-chambered tomb of Pella a lagynos with barely discernible remains of white coating belonged to a burial of mid-2nd-third quarter of the 2nd century BC42

Amphorae with continuous outline and Macedonian amphorae from the agora of Pella White coating often covers amphorae with continuous outline whereas whitish or yellow-ish coating is reported for Macedonian amphorae in the aforementioned rooms A and 1 of the agora of Pella43

GENERAL REMARKS

Closing this overview it is necessary to articulate some general remarks on the decoration the shapes and the role of the vessels Polychrome decoration on white ground in the mid-4th century BC in Macedonia seems to be inspired by a variety of art forms and owes a lot to prior ceramic productions However this kind of vessels stand as isolated examples The hydriai from Vergina appear as an innovative creation which on the basis of available information had no descendants the hydria from Aiani displays similarities in the motifs but it is not wholly published and even its dating is not established It is worth underlining as a rather striking element their analogy to the Hadra polychrome hydriai whose production started in the beginning of the 3rd century BC in Alexandria and Rhodes It seems quite rea-sonable to articulate a hypothesis about a possible relationship between the two productions taking into account the short time span between the two and the historical relations between Macedonia and the two places of Hadra production The obvious difference of course would be that those lasted much longe pehaps because they wee connected in a vey specific way with the funeay ites of a paticula goup of people Detecting influences is anyway athe difficult without any links in space and time In this famewok it is woth mention-ing stamnoid pyxides from Alos with a Hadra type decoration which are dated according to their context in the end of the 4th-beginning of the 3rd century BC an early 3rd-century BC hydria perhaps from Leivadia bearing a polychrome narrative scene on the body and an impressive kalathos with white slip painted decoration and plastic columns a Thessalian workshop product dated in the second half of the 2nd century BC44

In the 3d centuy BC pehaps due to lack of published examples we donrsquot find vessels with vegetal or geometric motifs on white ground In the 2nd century BC white pyxides are quite common and the dominant patterns are garlands and ribbons rendered in brown yellow pink or red colour It seems that they share their motifs with ldquoWest Sloperdquo decora-tion but at the same time they draw from burial ideology iconography White lagynoi of uncertain date discovered in graves at Amphipolis bear decoration systems with yellow or red garlands Very few pieces with arched handle found in the agora of Pella and dated to the 1st century BC are decorated with vine branch and ivy leaves

Much commoner and standard from the 4th to the 1st century BC is the decoration with plain horizontal bands against white background bands rendered in red pink brown or black colour They are encountered on unguentaria and lagynoi ndash the latter are rarely adorned with wavy bands


196

44 Ζ Μαλακασιώτη Ελληνιστική Άλος Νοτιοανατολικό νεκροταφείο ταφικά σύνολα ΕλλΚερ Θεσ-σαλίας 15345 Ζερβουδάκη 2002 226-23046 Σ Καραπάνου - Στ Κατακούτα Ταφικά αγγεία με επίθετους πλαστικούς κίονες από τη βορειοδυτική Θεσσαλία ΕλλΚερ Θεσσαλίας 157-167

δέθηκαν με πολύ συγκεκριμένο τρόπο με το ταφικό τελετουργικό μιας συγκεκριμέ-νης ομάδας ανθρώπων Ούτως ή άλλως η ανίχνευση σχέσεων και επιρροών δεν εί-ναι ιδιαίτερα εύκολη χωρίς μάλιστα τη συμβολή των συνδετικών χρονικών και το-πικών κρίκων Σε αυτό το πλαίσιο αξίζει να αναφερθούν σταμνοειδείς πυξίδες από την Άλο με διακόσμηση του τύπου των ada που χρονολογούνται από τα συνευ-ada που χρονολογούνται από τα συνευ- που χρονολογούνται από τα συνευ-ρήματά τους στα τέλη του 4ου-αρχές του 3ου αι πΧ44 μία υδρία του πρώιμου 3ου αι πΧ με πιθανό τόπο καταγωγής τη Λειβαδιά που φέρει πολύχρωμη αφηγηματι-κή παράσταση σε όλο το σώμα45 και ένας εντυπωσιακός κάλαθος με λευκό επίχρι-σμα γραπτό διάκοσμο και επίθετους πλαστικούς κίονες προϊόν θεσσαλικού εργα-στηρίου που χρονολογείται στο βacute μισό του 2ου αι πΧ46

Κατά τον 3ο αι πΧ δεν εντοπίζονται ίσως ελλείψει δημοσιευμένων παραδειγ-μάτων αγγεία με φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα σε λευκό βάθος Στη διάρκεια του 2ου αι πΧ είναι συχνές σε ταφικά σύνολα οι λευκές πυξίδες με κυρίαρχο θέμα γιρλάντες και ταινίες που αποδίδονται με καστανό κίτρινο ρόδινο ή ερυθρό χρώμα Φαίνεται να αντλούν τα θέματά τους από τη διακόσμηση laquoΔυτικής Κλιτύοςraquo αλλά ταυτόχρονα εντάσσονται και στη γενικότερη θεματολογία της ταφικής ιδεολογίας Οι λευκές λάγυνοι από ταφικά σύνολα της Αμφίπολης που κοσμούνται με ερυθρές ή κίτρινες γιρλάντες δεν είναι γνωστό σε ποια εποχή ανάγονται Ελάχιστα δείγματα λαγύνων με τοξωτή λαβή από την αγορά της Πέλλας που χρονολογούνται στον 1ο αι πΧ κοσμούνται στον ώμο με κληματίδα και κισσόφυλλα

Πολύ πιο συνηθισμένη και σταθερή είναι από τον 4ο μέχρι και τον 1ο αι πΧ η διακόσμηση με απλές οριζόντιες ταινίες πάνω στο λευκό επίχρισμα ταινίες που αποδίδονται με ερυθρό ρόδινο καστανό ή μελανό χρώμα Απαντούν σε μυροδοχεία και λαγύνους ndash σπάνια στις τελευταίες ζωγραφίζονται και κυματοειδείς ταινίες

Στα αγγεία της δεύτερης κατηγορίας το λευκό ή υπόλευκο επίχρισμα άλλοτε πυ-κνότερο και άλλοτε πιο αραιό απλώνεται στην επιφάνεια του αγγείου για να καλύψει απλώς την υφή του πηλού Η επιδίωξη είναι να δοθεί η εντύπωση μιας επιφάνειας καλύτερης ποιότητας με πολύ μικρό κόστος και κόπο Και πάλι την κατηγορία αυτή εγκαινιάζει χρονολογικά ένα σύνολο υδριών από τη Βεργίνα στα μέσα του 4ου αι πΧ όπου όμως αξίζει να υπογραμμιστούν σύνθετα στοιχεία που δεν συναντώνται αργότερα η στίλβωση της επιφάνειας τα πλαστικά εξάρματα στον ώμο με χαράξεις οι μαστοειδείς αποφύσεις στο σώμα και στις λαβές Οινοχόες με λευκή επίστρωση αναφέρονται ήδη από τον 4ο και στη διάρκεια του 3ου αι πΧ Μακεδονικοί αμφο-ρείς του 2ου αι πΧ τόσο από ταφικά σύνολα όσο και από την αγορά της Πέλλας δέχονται τη λευκή επάλειψη ενώ αξιοπρόσεκτο είναι ένα χυτροειδές αγγείο από τάφο της Πέλλας που laquoμεταμορφώνεταιraquo τουλάχιστον εν μέρει με το λευκό επίχρισμα Μεμονωμένο είναι το παράδειγμα ενός αλαβάστρου του τέλους του 4ου αι πΧ από την Πύδνα Τον κατάλογο κλείνουν μικρογραφικές υδρίες από τον 4ο έως το 2ο αι πΧ από το ιερό της Δήμητρας στο Δίον που βάφονται λευκές

Έχει σημασία να εξετάσει κανείς τα σχήματα που επιλέγονται να καλυφθούν με το λευκό επίχρισμα καθώς αυτή η επισκόπηση βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το ερώτημα κατά πόσο πρόκειται για αγγεία ταφικά τελετουργικά ή χρηστικά


197

45 Cf the references in Κυριάκου 2008 177 and 199-20046 Κυριάκου 2008 190-193 and 201 As a point of reference is still considered the monograph by E Diehl Die Hydria Formgeschichte und Verwendung im Kult des Altertums Mainz am Rhein 196447 Δρούγου 2005 105-10648 Cf fo example E Tinkl Sacificial and Pofane Use of Geek ydiai in A Tsingaida (ed) Shapes and Uses of Greek Vases (7th-4th Centuries BC) Proceedings of the Symposium held at the Universiteacute Libre de Bruxelles 27-29 April 2006 Bruxelles 2009 153-17249 Π Θέμελης Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Μεσσήνη ΣΤacuteΕλλΚερ 420 n 73 50 Δρούγου - Τουράτσογλου Τάφοι Βεροίας 141-143 Kotitsa 1996 182-184

In the case of the second category vases the white or whitish coating either thick or rather dilute covers the exterior of the vessel in order to disguise the texture of clay The aim is to give the impression of a surface of better quality with less cost and effort Once again this category is chronologically inaugurated with a mid-4th-century BC group of hydriai from the same assemblage of Stenomakri Toumba at Vergina However it is worth underlining some complex features which are not to be traced later burnishing of the surface plastic protrusions on the shoulder bearing incised patterns mastoid knobs on body and handles White-ground oinochoai are reported already in the 4th and during the 3rd century BC Macedonian amphorae of the 2nd century BC from funerary contexts as well as from the agora of Pella are covered with white coating whereas it is worth mentioning a chytra from a grave at Pella which appears ldquotransformedrdquo in its white colour An alabastron of the end of the 4th century BC from Pydna stands as an isolated example The list ends with white painted miniature hydriai dating from the 4th to the 2nd century BC from the sanctuary of Demeter at Dion

It is important to examine the shapes selected for the white coating since this overview lies in conjunction with the issue whether the vases have a burial ritual or utilitarian char-acter In most cases the question is quite easy to answer Finding the vessels as grave goods promotes the idea that white colour embellishes the humble surface of plain vases during mortuary rites45 For the needs of the funeral an ordinary clay vessel looks more elaborate thanks to a rather rough coating vivid colours designs garlands or ribbons Analogous is the case of white vases in sanctuaries simple miniature hydriai transformed into white vessels constitute inexpensive dedications acquiring a new texture through the coating

Hydriai play an important role in the funeral ritual because of their connection to water Besides it is indicative that very often metal or clay hydriai are used as cinerary urns As far as the two groups of hydriai coming from Vergina are concerned it is noted that despite their different decoration they were roughly manufactured in the same period and were related to tombs of a specific family Moeove a custom o tadition is spotted the bottoms of the vessels have been pieced a fact testifying to thei significant involvement duing the buial rites of passage They must have been used for the libations to the dead before being thrown into the fie46 Further supportive to the existence of a tradition closely related to hydriai is the discovey of boken ed figue hydiai in the pye emains of a cist-gave dated to the last quarter of the 4th century BC in a neighboring tumulus47 It should be mentioned that hydriai are assessed a ritual role in sanctuaries as well48 and the miniature ones often constitute a characteristic shape associated to the cult mainly of chthonic goddesses and heroines49

Pyxides connected to the womenrsquos wold constitute not only utilitaian objects but also offerings produced for the grave Especially white painted pyxides are considered to have had exclusively burial use This aspect is enhanced in cases where the size of the pyxides can be chaacteized as gigantic (app 60 cm) and theefoe they cannot have been used in everyday life50


198

47 Βλ τις σχετικές αναφορές Κυριάκου 2008 177 και 199-20048 Κυριάκου 2008 190-193 και 201 Σημείο αναφοράς για τις υδρίες παραμένει η μονογραφία της E Diehl Die Hydria Formgeschichte und Verwendung im Kult des Altertums Mainz am Rhein 196449 Δρούγου 2005 105-10650 Βλ ενδεικτικά E Tinkl Sacificial and Pofane Use of Geek ydiai στο A Tsingarida (επιμ) Shapes and Uses of Greek Vases (7th-4th Centuries BC) Proceedings of the Symposium held at the Universiteacute Libre de Bruxelles 27-29 April 2006 Bruxelles 2009 153-17251 Π Θέμελης Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Μεσσήνη ΣΤacuteΕλλΚερ 420 σημ 73 52 Δρούγου - Τουράτσογλου Τάφοι Βεροίας 141-143 Kotitsa 1996 182-184

Στις περισσότερες περιπτώσεις η απάντηση είναι ξεκάθαρη Η ανεύρεση των αγγείων σε τάφους ως κτερίσματα καθιστά εύλογη την ιδέα ότι το λευκό εξωραΐζει την ευτελή επιφάνεια του αβαφούς πηλού47 Ένα όχι ιδιαίτερα φροντισμένο επίχρι-σμα κάποιες φορές με χρώματα σχέδια γιρλάντες ή ταινίες αναδεικνύει το απλό πήλινο αγγείο ίσα-ίσα όσο διαρκεί το ταφικό τελετουργικό ή και για την τελική εναπόθεση μαζί με το νεκρό Ανάλογη είναι η κατάσταση και στην περίπτωση των λευκών αγγείων που εντοπίζονται σε ιερά οι απλές υδρίσκες που μετατρέπονται σε λευκά αγγεία συνιστούν φτηνά αναθήματα που αποκτούν μια διαφορετική υφή χάρη στο λευκό επίχρισμα

Οι υδρίες παίζουν σημαντικό ρόλο στην ταφική διαδικασία λόγω της σύνδεσής τους με το νερό Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι πολύ συχνά μετάλλινες ή πήλινες υδρίες χρησιμοποιούνται ως τεφροδόχα σκεύη Στις δύο ομάδες υδριών από τη Βεργίνα που παρά τη διαφορετική τους διακόσμηση έχουν πολύ μικρή χρονική απόσταση και σχετίζονται με τάφους συγγενικών προσώπων ανιχνεύεται κάποιο έθιμο ή παράδοση έχουν διανοιχθεί οι πυθμένες τους γεγονός που μαρτυρεί τη σημαντική συμμετοχή τους στα δρώμενα των ταφικών διαβατηρίων τελετών Προ-φανώς χρησιμοποιήθηκαν για τις νεκρικές χοές πριν τις προσφέρουν στη νεκρική πυρά48 Εξάλλου στα υπολείμματα της πυράς από κιβωτιόσχημο τάφο του τελευ-ταίου τετάρτου του 4ου αι πΧ σε παρακείμενο τύμβο βρέθηκαν μεταξύ άλλων σπασμένες ερυθρόμορφες υδρίες49 Οι υδρίες έχουν τελετουργικό ρόλο και σε ιερά50 και μάλιστα οι μικρογραφικές αποτελούν χαρακτηριστικό σχήμα που σχετίζεται με τη λατρεία συνήθως χθόνιων θεαινών και ηρωίδων51

Οι πυξίδες συνδεδεμένες με το γυναικείο κόσμο αποτελούν τόσο χρηστικά αντι-κείμενα όσο και κτερίσματα κατασκευασμένα για την ταφή Ειδικά τα λευκά αγγεία θεωρείται ότι έχουν αποκλειστικά ταφική χρήση Αυτή η άποψη ενισχύεται στις περιπτώσεις που το μέγεθος των πυξίδων μπορεί να χαρακτηριστεί γιγάντιο (περ 60 εκ) και ως εκ τούτου αναιρείται η χρηστικότητά τους52

Τα μυροδοχεία μια και ανήκουν στα αγγεία που περιείχαν αρωματικά έλαια απαραίτητα κατά τη διάρκεια της ταφής συνιστούν τυπικό κτέρισμα Τα λευκά συνήθως διακοσμημένα με οριζόντιες ταινίες διαφόρων χρωμάτων περιλαμβάνονται συχνά σε τάφους χωρίς όμως να φτάνουν σε αριθμό τα πολυπληθή αβαφή ή εκείνα που φέρουν καστανό ή τεφρό επίχρισμα Η ανεύρεσή τους μόνο σε ταφικά σύνολα υποδεικνύει και τη χρήση τους Οι οινοχόες χαρακτηριστικό αγγείο για τον τάφο αλλά και κατrsquo εξοχήν χρηστικό αντικείμενο καλύπτονται κάποιες φορές αρκετά σπάνια είναι αλήθεια με λευκό επίχρισμα Έκπληξη προκαλεί σίγουρα το χυτροειδές αγγείο Οι χύτρες είναι συνηθισμένο κτέρισμα αλλά εντελώς σπάνια η επάλειψή τους με λευκό Οι αμφορείς μακεδονικοί ή άλλοι με λευκό ή υπόλευκο επίχρισμα εντοπίζονται σε τάφους εμφανίζονται όμως και στα σύνολα της αγοράς της Πέλλας


199

Unguentaria represent a typical category of grave offerings since they belong to perfume oil containers absolutely indispensable to funerary rites White coated unguentaria usually decorated with horizontal bands in a variety of colours are contained in tombs without reaching though the great numbers of coarse vessels or the ones with brown or grey slip The fact that they are known only from graves is indicative of their use Oinochoai a shape commonly found in graves but at the same time part of household ware are sometimes ndash albeit rarely ndash covered with white coating The cooking ware from Pella comes as a surprise chytrai form quite often part of funerary contexts but the white coating is unexpected Macedonian or other type amphorae with white or whitish coating are discovered in tombs However they also show up in the agora of Pella

The category of white lagynos which also includes other shapes than lagynoi such as pyxides and thymiateria is found in archaeological assemblages in the Mediterranean basin from the 3rd to the 1st century BC51 Especially in reference to lagynos research has focused on significant issues concening the use of the shape Except fo its confimed buial chaacte since it is part of funerary contexts the discovery of numerous vessels in the Asklepeion at Pergamum in combination with written sources describing the feast of lagynophoria in Alexandia duing the Ptolemaic peiod assesses a diffeent dimension to the vesselrsquos use However scholars are also in favour of the everyday use of the vessel as table ware52 As an impotant agument sustaining this aspect figues the steady thick slip applied on the ves-sel befoe fiing53 If we return to the area of Macedonia we realize that white lagynoi are primarily discovered in graves On the other hand they are also spotted in the destruction layer of the agora of Pella In this case the question raised is whether the vases were ready fo sale and consequently one cannot speculate about thei final use Notewothy at this point is a piece of information about a large amount of white-ground ceramics comprised in a settlement assemblage in Acanthos54

As a concluding remark we would say that the attempt for an overview of white-ground vessels in Hellenistic Macedonia ends up with a strong feeling of expectation It is highly possible that in the future the publications of numerous excavations in Macedonia will alter todayrsquos pictue and many aspects of this vase categoy will be futhe illuminated

51 For a general overview cf Agora XXIX 225-23052 Manifold is the approach by G Huumlbner Zur Lagynos Aspekte und Retrospektiven ΕacuteΕλλΚερ 161-178 comprising previous bibliography53 J Schaumlfer Hellenistische Keramik aus Pergamon PergForsch 2 Berlin 1968 10254 Ε Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου Άκανθος ελληνιστική κεραμική ΣΤrsquo ΕλλΚερ 183


200

53 Βλ γενικά Agora XXIX 225-23054 Πολύπλευρη η προσέγγιση της G Huumlbner Zur Lagynos Aspekte und Retrospektiven ΕacuteΕλλΚερ 161-178 με την παλαιότερη βιβλιογραφία55 J Schaumlfer Hellenistische Keramik aus Pergamon PergForsch 2 Berlin 1968 10256 Ε Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου Άκανθος ελληνιστική κεραμική ΣΤacuteΕλλΚερ 183

Η κατηγορία της λευκής λαγύνου που περιλαμβάνει και άλλα σχήματα όπως πυξίδες και θυμιατήρια εντοπίζεται σε ανασκαφικά σύνολα σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου από τον 3ο μέχρι και τον 1ο αι πΧ53 Ειδικά σε σχέση με τη λάγυνο η έρευνα έχει επικεντρωθεί σε πολύ σημαντικά ζητήματα ως προς τη χρήση της Εκτός από τον ταφικό της χαρακτήρα αφού περιλαμβάνεται συχνά σε ταφικά σύνολα η εύρεση πολυάριθμων αγγείων στο Ακληπιείο της Περγάμου σε συνδυασμό με τις γραπτές πηγές που περιγράφουν τη γιορτή της λαγυνοφορίας στην πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια δίνει μια άλλη διάσταση στη χρήση του αγγείου Ωστόσο οι μελετητές υποστηρίζουν και την καθημερινή χρήση της ως επιτραπέζιου σκεύους54 Στη διατύ-πωση αυτής της άποψης ίσως συμβάλλει και το στέρεο παχύ επίχρισμα που απλώνεται πριν την όπτηση55 Επιστρέφοντας στο χώρο της Μακεδονίας διαπιστώνουμε ότι κατά κύριο λόγο οι λευκές λάγυνοι ανευρίσκονται σε τάφους Εντοπίζονται όμως και στο στρώμα καταστροφής της αγοράς της Πέλλας Το ερώτημα βέβαια που προκύπτει είναι κατά πόσο πρόκειται για αγγεία έτοιμα προς πώληση οπότε δεν μπορεί να αποφανθεί κανείς ως προς την τελική τους χρήση Και σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούμε σε μια πληροφορία για εύρεση λευκόχρωμης κεραμικής με πολλά παραδείγματα αγγείων σε οικιστικό σύνολο της Ακάνθου56

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι αν επιχειρήσει να δει κανείς συνολικά τα αγγεία λευκού βάθους από τη Μακεδονία κατά τους ελληνιστικούς χρόνους έχει πολύ έντονη την αίσθηση της αναμονής Είναι πολύ πιθανό στο μέλλον οι δημοσιεύσεις των πολυάριθμων ανασκαφών ανά τη Μακεδονία να αλλάξουν τη σημερινή εικόνα και να φωτιστούν πολλές όψεις της κατηγορίας αυτής


201

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ABBREVIATIONS - BIBLIOGRAPY

Agora XXIX SI Rotroff Hellenistic Pottery Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material The Athenian Agora XXIX Princeton New Jersey 1997

Ακαμάτης 2011 Ι Ακαμάτης Εκ του κεραμικού της Πέλλας Το κλειστό σύνολο του στρώματος καταστροφής και η χρονολόγησή του Οι χώροι Α και 1 ΖacuteΕλλΚερ 381-392

Αλλαμανή - Τζαναβάρη 1990 Β Αλλαμανή - Κ Τζαναβάρη Πήλινες πυξίδες από τη Βέροια Χρονολογικές ενδείξεις ΒacuteΕλλΚερ 151-159

Δρούγου 2005 Σ Δρούγου Βεργίνα Τα πήλινα αγγεία της Μεγάλης Τούμπας Αθήνα 2005Δρούγου - Τουράτσογλου Σ Δρούγου - I Τουράτσογλου Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεροίας ΑθήναιΤάφοι Βεροίας 1980Ζερβουδάκη 2002 Η Ζερβουδάκη Το χρώμα στην ελληνιστική κεραμική και στην κοροπλαστική

στο Τιβέριος - Τσιαφάκη 2002 221-230 Καραμήτρου - Μεντεσίδη 2008 Γ Καραμήτρου-Μεντεσίδη Αιανή Αρχαιολογικοί χώροι και Μουσείο Αιανή

Κοζάνης 2008Kefalidou 2001 E Kefalidou Late Archaic Polychrome Pottery from Aiani Hesperia 70 (2001) 183-219Kotitsa 1996 Z Kotitsa Hellenistische Tonpyxiden Untersuchung zweier hellenistischer Typen einer

Keramikform Mainz am Rhein 1996Κωτίτσα 2006 Ζ Κωτίτσα Αιγίνιο Πιερίας Κεραμική από το νεκροταφείο στη θέση laquoΜελίσσιαraquo

Θεσσαλονίκη 2006Κυριάκου 2008 Α Κυριάκου Η Στενόμακρη Τούμπα της Βεργίνας Ταφικές πρακτικές στη

Μακεδονία του 4ου αι πΧ Θεσσαλονίκη 2008Κυριάκου 2011 Α Κυριάκου Οι υδρίες από τη Στενόμακρη Τούμπα της Βεργίνας ΖacuteΕλλΚερ

821-832Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Τάφοι Μ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας Αθήνα 1994Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996 Μ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Το Θεσμοφόριο της Πέλλας Αθήνα 1996Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2007 Μ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Πέλλης 1 Κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική διακόσμηση

από την Πέλλα Θεσσαλονίκη 2007Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2008 Μ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Πέλλης 2 Ο πολυθάλαμος τάφος της Πέλλας Θεσσαλονίκη

2008Louvre 2011 S Descamps-Lequime Au royaume drsquoAlexandre le Grand La Maceacutedoine antique

Κατάλογος έκθεσης Louve Pais 2011Παντή 2008 Α Παντή Τοπική κεραμική από τη Χαλκιδική και το μυχό του Θερμαϊκού κόλπου

(Άκανθος Καραμπουρνάκι Σίνδος) Θεσσαλονίκη 2008Πολύχρωμοι θεοί V Binkmann - Ν Καλτσάς- R Wuumlnsche (επιμ) Πολύχρωμοι θεοί Χρώματα στα

αρχαία γλυπτά Μια έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου σε συνεργασία με την Γλυπτοθήκη του Μονάχου και το Goethe-Institut της Αθήνας Αθήνα 2007

Posamentir 2006 R Posamentir Bemalte Attische Grabstelen klassischer Zeit Muumlnchen 2006Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984 Χρ Σαατσόγλου-Παλιαδέλη Τα επιτάφια μνημεία από τη Μεγάλη Τούμπα της

Βεργίνας (διδ διατριβή) Θεσσαλονίκη 1984Schmaltz - Sӧldne 2003 B Schmaltz - M Sӧldne (επιμ) Griechische Keramik im kulturellen Kontext Munster

2003Τιβέριος - Τσιαφάκη 2002 ΜΑ Τιβέριος - ΔΣ Τσιαφάκη (επιμ) Το χρώμα στην αρχαία Ελλάδα Ο ρόλος του

χρώματος στην αρχαία ελληνική τέχνη και αρχιτεκτονική (700-31 πΧ) Πρακτικά συνεδρίου Θεσσαλονίκη 12-16 Απριλίου 2000 Θεσσαλονίκη 2002

Wehgatne 1983 Ι Wehgatne Attische weiszliggrundige Keramik Maltechniken Werkstaumltten Formen Ver-wendung Mainz am Rhein 1983


285

ΓENIKH ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ GENERAL BIBLIOGRAPHY

ΑΑδάμ-Βελένη Π Πέτρες Φλώρινας Πρώτη προσέγγιση στην τοπική κεραμική παραγωγή ΔacuteΕλλΚερ 138-154Αδάμ-Βελένη Π (επιμ) Τα Καλίνδοια Μια αρχαία πόλη στη Μακεδονία Θεσσαλονίκη 2008Αδάμ-Βελένη Π Ανάγλυφοι σκύφοι από τις Πέτρες Φλώρινας ΖacuteΕλλΚερ 373-380Adam-Velenis P Eine Werkstatt fuumlr Reliefgefaumlsse in Petres Akten des XIII Internationalen Kongresses fuumlr Klassische

Archaumlologie Berlin 1988 (1990) 309 κεΑδάμ-Βελένη Π κά Αρχαιολογικοί περίπατοι στη Θεσσαλονίκη Η αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκη 1997Αδάμ-Βελένη Π - Γεωργάκη Π - Καλάβρια Β - Μπόλη Κ Κλειστά σύνολα ελληνιστικών χρόνων από την Αγορά

της Θεσσαλονίκης ΕacuteΕλλΚερ 275-297 πίν 139-148Αδάμ-Βελένη Π - Γεωργάκη Π - Ζωγράφου Η Σκύφοι και πινάκια από την αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης ΣΤacute

ΕλλΚερ 185-192Αδάμ-Βελένη Π - Γεωργάκη Π - Ζωγράφου Η Ανάγλυφοι σκύφοι με αφηγηματικές παραστάσεις από την Αγορά

Θεσσαλονίκης ΖacuteΕλλΚερ 813-820Ακαμάτης Ι Πρόσθετα ανασκαφικά στοιχεία για την καταστροφή της Αγοράς της Πέλλας Εγνατία 1 (1989) 171 κεΑκαμάτης Ι Η Αγορά της Πέλλας Τα πρώτα συμπεράσματα Μνήμη Δ Λαζαρίδη Πόλις και Xώρα στην Aρχαία

Mακεδονία και τη Θράκη (Kαβάλα 9-11 Mαΐου 1986) Θεσσαλονίκη 1990 175-183Ακαμάτης Ι Η Αγορά της Πέλλας κατά το 1991-1992 ΑΕΜΘ 6 (1993) 111-125Ακαμάτης Ι Πήλινες μήτρες αγγείων από την Πέλλα Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής Αθήνα 1993Ακαμάτης Ι Η Αγορά της Πέλλας κατά το 1993 ΑΕΜΘ 7 (1994) 183-194Ακαμάτης Ι Αγορά Πέλλας 1997 ΑΕΜΘ 11 (1998) 205-213Ακαμάτης Ι Ενσφράγιστες λαβές αμφορέων από την Αγορά της Πέλλας Ανασκαφή 1980-1987 Οι ομάδες

Παρμενίσκου και Ρόδου Αθήνα 2000Ακαμάτης Ι Εκ του Κεραμικού της Πέλλας Το κλειστό σύνολο του στρώματος καταστροφής και η χρονολόγησή

του Οι χώροι Α και 1 ΖacuteΕλλΚερ 381-392Akamatis I Spolium Homericum Pellense TEKMHΡIA 2 (1996) 1-7Ακαμάτης Ι - Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ Η Πέλλα και η περιοχή της Θεσσαλονίκη 2003Ακαμάτης Ι - Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ Η ελληνιστική πόλη Φλώρινας Αθήνα 2006Akamatis J Homer in Florina Samothracian Connections Tιμητικός τόμος για τον JC MacCredie Princeton 2010 222-237Ακαμάτης Ν Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα ΑΕ 2008 1 κεΑκαμάτης Ν Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα Το τοπικό εργαστήρι Θεσσαλονίκη 2011 (αδημ διδ

διατριβή)Αλλαμανή Β - Τζαναβάρη Κ Πήλινες πυξίδες από τη Βέροια Χρονολογικές ενδείξεις ΒacuteΕλλΚερ 151-159Αλλαμανή Β - Τζαναβάρη Κ Σχήματα αγγείων από ταφικά σύνολα της Βέροιας ΓacuteΕλλΚερ 90-103 πίν 43-49Anderson VR Pottery of Late Hellenistic and Early Periods at Stobi Princeton 1977Anderson-Stojanovic VR Stobi The Hellenistic and Roman Pottery Princeton 1992Ανδρειωμένου Α Τρία υπόγεια ταφικά οικοδομήματα από τη Δυτική Μακεδονία Aρχαία Μακεδονία Ι 1970 228 κε Ανδρόνικος Μ Ελληνιστικός τάφος Βεροίας ΑΕ 1955 24-50Ανδρόνικος Μ Οι βασιλικοί τάφοι και άλλες αρχαιότητες Αθήνα 1984Αρχαία Μακεδονία Κατάλογος της ομώνυμης έκθεσης στην Αυστραλία Aθήνα 1988Ασημενός Κ Επιχρυσώσεις με laquoμπόλοraquo και laquoμιξιόνraquo στοιχεία για τις μεθόδους επιχρύσωσης στην κλασική Ελλάδα

από τα ευρήματα της Βεργίνας Ηόρος 2 (1984) 161-166

ΒBarr-Sharrar B Hellenistic and Early Imperial Decorative Busts Mainz 1987 Barr-Sharrar B The Derveni Krater Princeton 2008Βατάλη Μ Πολύμυλος Κοζάνης Ταφικά σύνολα ελληνιστικών χρόνων ΣΤacuteΕλλΚερ 219-236Bιβλιογραφία ελληνιστικής κεραμικής 1980-1995 Θεσσαλονίκη 1998 (Kεφ για τη Mακεδονία)Βitrakova-Grozdanova V Monuments de lrsquoeacutepoque helleacutenistique dans la Reacutepublique Socialiste de Maceacutedoine Skopje 1987Blazevska S A ldquoMacedonian Shieldrdquo Bowl from Vardarski Rid Folia Archaeologica I Festschrift Prof V Bitrakova Skopje

2006 245-250Blazevska S Vardarski Rid The Pottery from the House of the Collector Ζacute ΕλλΚερ 475-482Blondeacute F Παρατηρήσεις για την προσφορά της Θάσου στη μελέτη της πρώιμης ελληνιστικής κεραμικής από τη

Μακεδονία ΓacuteΕλλΚερ 138-145

286

Blondeacute F Les ceacuteramiques dusage quotidien agrave Thasos au IVe siegravecle avant J-C Eacutetudes Thasiennes XX Paris 2007 (με την παλιότερη βιβλιογραφία για την αρχαία Θάσο)

Βοκοτοπούλου Ι Οι ταφικοί τύμβοι της Αινείας Αθήνα 1990Bollen E A West Slope Pottery Some Observations on Comparative Sequences ΖacuteΕλλΚερ 651-660

Γ CCallaghan PJ Macedonian Shields AAA ΧΙ (1978) 53-60Γιαννοπούλου Μ Οι πίθοι του ελλαδικού χώρου Συμβολή στη χρονολόγηση και τη μελέτη της τεχνολογίας και

της τυπολογίας των ελληνιστικών αποθηκευτικών αγγείων ΖacuteΕλλΚερ 683-696Γραικός Γ Ταφικά ευρήματα κλασικών χρόνων από το νότιο νεκροταφείο της Βέροιας ΑΕΜΘ 20 (2006) 821-832

Δ DΔρούγου Σ Τα πήλινα κτερίσματα του Μακεδονικού τάφου στην πλατεία Συντριβανίου Θεσσαλονίκης Συμβολή

στην πρώιμη ελληνιστική κεραμική της Μακεδονίας ΑΕ 1987 71-93Δρούγου Σ Ημίτομοι σκύφοι με πλαστικές επίθετες αχιβάδες Μνήμη Δ Λαζαρίδη Πόλις και Xώρα στην Aρχαία

Mακεδονία και τη Θράκη (Kαβάλα 9-11 Mαΐου 1986) Θεσσαλονίκη 1990 89-96Δρούγου Σ Ανασκαφή Πέλλας 1957-1964 Οι πήλινοι λύχνοι Αθήνα 1992Δρούγου Σ Βεργίνα Οι νέοι τάφοι του Heuzey Νέες ανασκαφικές έρευνες Εγνατία 5 (1995-2000) 227 κεΔρούγου Σ Η ελληνιστική κεραμική Παρατηρήσεις στη μέθοδο έρευνας και το περιεχόμενό της Μνήμη Μ

Ανδρόνικου 1997 65-76 Δρούγου Σ Βεργίνα 1999 Ο νέος τάφος του Heuzey (β) ΑΕΜΘ 13 (1999) 535-540Δρούγου Σ Ανάγλυφα αγγεία Μήτρες - Τεχνική - Διάδοση ΕacuteΕλλΚερ 493-495 Δρούγου Σ Ο εφήμερος πηλός και ο αιώνιος χρυσός Επίχρυσα και επάργυρα πήλινα αγγεία στον 4ο αι πΧ

Μύρτος Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου Θεσσαλονίκη 2000 306-314Δρούγου Σ Βεργίνα Τα πήλινα αγγεία της Μεγάλης Τούμπας Αθήνα 2005Δρούγου Σ Βεργίνα οι τάφοι Heuzey ΑΕΜΘ 20 χρόνια 2009 63-73Δρούγου Σ Οι διεθνείς επιστημονικές συναντήσεις για την ελληνιστική κεραμική (1986- 2005) ΖacuteΕλλΚερ 715-720Δρούγου Σ Mελαμβαφείς laquoαλατιέρεςraquo από τα ταφικά σύνολα της νεκρόπολης των Aιγών Έπαινος Luigi Beschi

Aθήνα 2011 107-110Δρούγου Σ - Τουράτσογλου Γ Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεροίας Αθήνα 1980Δρούγου Σ - Τουράτσογλου Γ Ελληνιστική κεραμική από την αρχαία Βέροια Η περίπτωση του οικ Γ Χαρωνιτάκη

ΒacuteΕλλΚερ 74-91Δρούγου Σ - Τουράτσογλου Ι Τα χρονολογημένα σύνολα ελληνιστικής κεραμικής από τη Μακεδονία ΓacuteΕλλΚερ

128-137 πίν 72-74 Δρούγου Σ - Τουράτσογλου Γ Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία Ο πηλός και το μέταλλο Δacute

ΕλλΚερ 155-163 πίν 117-120 Δρούγου Σ - Τουράτσογλου Ι Το ιερό της Μητέρας των Θεών στη Βεργίνα Νομισματικές ενδείξεις της κεραμικής

Οβολός 4 (2000) 307Drougou S - Touratsoglou I Hellenistische Keramik aus Makedonien Chronologische Indizien Antike Kunst 34 (1991) 13-21Dusenbery DB Samothrace The Nekropoleis I-II Princeton 1998

ΕΕλληνικός πολιτισμός Μακεδονία Το βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Κατάλογος της ομώνυμης έκθεσης στον

Καναδά Aθήνα 1993

ΖΖωγράφου Η Ένας νέος μακεδονικός τάφος στην αρχαία Αμφίπολη ΑΕΜΘ 20 (2006) 175-184 (ελληνιστικοί

χρόνοι)

ΘΘέμελης Π - Τουράτσογλου Γ Οι τάφοι του Δερβενίου Αθήνα 1997

ΙΙγνατιάδου Δ Δύο χυτά γυάλινα αγγεία από το Δερβένι Μνήμη Μ Ανδρόνικου Θεσσαλονίκη 1997 105-114Ιγνατιάδου Δ Κεραμική και υαλουργία στην πρώιμη ελληνιστική Μακεδονία ΣΤacuteΕλλΚερ 693-702

ΓΕΝΙΚΗ BIBΛIOΓPAΦIA I TOYPATΣOΓΛOY - Σ ΔPOYΓOY - Σ ΓAPOYΦA

287

GENERAL BIBLIOGRAPHY I TOURATSOGLOU - S DROUGOU - S GAROUFA

Ιγνατιάδου Δ Μακεδονική υαλουργία του 4ου αι πΧ Θεσσαλονίκη 2004 (αδημ διδ διατριβή)Ιγνατιάδου Δ Το διακοσμητικό θέμα των μακρών πετάλων ΖacuteΕλλΚερ 645-650Ignatiadou D Colorless Glass in Late Classical and Early Hellenistic Macedonia JGS 44 (2002) 11-18 (Vessels) Ignatiadou D Le verre incoloreacute eacuteleacutement du deacutecor polychrome du mobilier funeacuteraire de Maceacutedoine στο S Descamps-Lecuime

(επιμ) La couleur dans le monde grec antique Museacutee du Louvre 12 feacutevr 2004 Paris 2007 219-227

ΚΚαλλίνη Χ Ο ελληνιστικός laquoκάνθαροςraquo Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής Θεσσαλονίκη 2007

(αδημ διδ διατριβή)Καλλίνη Χ Χρονολογημένα ταφικά σύνολα από την Πύδνα 2ος αι πΧ ΖacuteΕλλΚερ 421- 432Καλλιπολίτης Β Agrave propos drsquoun type de ldquoMitreacuterdquo maceacutedonienne Αρχαία Μακεδονία ΙΙ 1973 123 κεΚαλλιπολίτης Β - Feytmans D Νεκρόπολις κλασσικών χρόνων εν Kοζάνη ΑΕ 1948-1949 85-111Καλλιτζή Κ Κλειστά σύνολα από το νεκροταφείο των αρχαίων Αβδήρων ΣΤacuteΕλλΚερ 259-268Καλλιτζή Κ Κύλικες ιωνικού τύπου από το νεκροταφείο των Αβδήρων ΖacuteΕλλΚερ 463-474Καλτσάς Ν Άκανθος Ι Η ανασκαφή στο νεκροταφείο κατά το 1979 Αθήνα 1998Καραδήμα Χ Ταφικά σύνολα ελληνιστικής κεραμικής από τη Σαμοθράκη ΔacuteΕλλΚερ 381-384Καραδήμα Χ Κεραμική με διακόσμηση της κατηγορίας laquoΔυτικής Κλιτύοςraquo από τη Μαρώνεια ΣΤacuteΕλλΚερ 257Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ Ανατολικό νεκροταφείο Αιανής ΕλλΚερ Μακεδονίας 136-145Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ Αιανή Αθήνα 1996Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ Αιανή Ελληνιστικοί τάφοι στη Βασιλική Νεκρόπολη ΣΤacuteΕλλΚερ 207-218Καραμήτρου-Μεντεσίδη Γ Αιανή Τάφοι ελληνιστικών χρόνων από το Ανατολικό Νεκροταφείο ΖacuteΕλλΚερ

407-420 Κοτζιάς ΝΧ Ο παρά το αεροδρόμιον της Θεσσαλονίκης (Σέδες) Γacute τάφος ΑΕ 1937 866-895Κοτταρίδη Α Το αρχαιολογικό έργο στη Βεργίνα το 1998 ΑΕΜΘ 12 (1999) 405-412Κυριάκου Α Η Στενόμακρη Τούμπα της Βεργίνας Ταφικές πρακτικές στη Μακεδονία του 4ου αι πΧ Θεσσαλονίκη

2008Κυριάκου Α Οι υδρίες από τη Στενόμακρη Τούμπα της Βεργίνας ΖacuteΕλλΚερ 821-832Κωτίτσα Ζ Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από κλειστά ταφικά σύνολα της αρχαίας Πύδνας ΣΤacuteΕλλΚερ 193-206Κωτίτσα Ζ Αιγίνιο Πιερίας Κεραμική από το νεκροταφείο στη θέση laquoΜελίσσιαraquo Θεσσαλονίκη 2007Kοtitsa Z Hellenistische Tonpyxiden Mainz 1996Kotitsa Z Verzinnte Keramik aus Makedonien Wahrer Luxus oder billige Imitation στo B Schmalz - M Soumlldner (επιμ)

Griechische Keramik im kulturellen Kontext Akten des Internationalen Vasen-Symposions in Kiel 24-2892001 Muumlnchen 2003 70-73 (επικασσιτερωμένα πήλινα)

Kotitsa Z et al Tin-foiled Ceramics from Macedonia στο V Kilikoglou et al (επιμ) Modern Trends in Scientific Studies on Ancient Ceramics Papers presented at the 5th European Meeting on Ancient Ceramics Athens 1999 BAR International Series 1011 2002 163-170

Λ LΛαζαρίδης Δ - Ρωμιοπούλου Κ - Τουράτσογλου Γ Ο τύμβος της Νικήσιανης Αθήνα 1992Liampi A Der makedonische Schild Bonn 1998Λιλιμπάκη-Ακαμάτη M Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας Θεσσαλονίκη 1987Λιλιμπάκη-Ακαμάτη M Το Θεσμοφόριο της Πέλλας Αθήνα 1996Λιλιμπάκη-Ακαμάτη M Πέλλης 1 Κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική διακόσμηση από την Πέλλα Θεσσαλονίκη

2007Λιλιμπάκη-Ακαμάτη M Πέλλης 2 Ο πολυθάλαμος τάφος της Πέλλας Θεσσαλονίκη 2008

ΜMalamidou V Roman Pottery in Context Fine and Coarse Wares from Fine Sites in North-Eastern Greece Oxford 2005Miller St The Tomb of Lyson and Kallikles A Painted Macedonian Tomb Mainz 1993Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Β Από το νεκροταφείο της αρχαίας Μίεζας ΑΕΜΘ 4 (1990) 127-141Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Β Ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Άφυτη ΑΕΜΘ 13 (1999) 305-316Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Β Χρονολογικά στοιχεία από ταφικά σύνολα του 4ου αι πΧ από τη Ν Φιλαδέλφεια

Αρχαία Μακεδονία VI 1999 771-785Μοσχονησιώτου Σ Νεκροταφείο στον Άγ Μάμαντα ΑΕΜΘ 3 (1989) 351-356Μπέσιος Μ Η αρχαία Πύδνα Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Καλοκαίρι 1984 Κατερίνη 1985 51

288


Μπέσιος Μ Ανασκαφή κλασσικών χρόνων στη Μεθώνη 1986 Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία Καλοκαίρι 1986 Κατερίνη 1990 68-83

Μπέσιος Μ Πιερίδων Στέφανος Πύδνα Μεθώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας Κατερίνη 2010

ΝΝασιούλα Μ Οι επιγραφές στους ανάγλυφους laquoομηρικούςraquo σκύφους (μεταπτ εργασία) Θεσσαλονίκη 2005Νικολαΐδου-Πατέρα Μ Ελληνιστικό κτίριο στην περιοχή της Ηιόνας Μνήμη Δ Λαζαρίδη Πόλις και Xώρα στην

Aρχαία Mακεδονία και τη Θράκη (Kαβάλα 9-11 Mαΐου 1986) Θεσσαλονίκη 1990 295-299Νικολαΐδου-Πατέρα Μ Σύνολο ελληνιστικής κεραμικής από τα περίχωρα της Ηιόνας ΓacuteΕλλΚερ 104-114 πίν 50-65

Π Παντερμαλής Δ Ο νέος μακεδονικός τάφος της Βεργίνας Μακεδονικά 12 (1972) 147Πέτσας Φ Ανασκαφή αρχαίου νεκροταφείου Βεργίνης (1960-1961) ΑΔ 17 (19611962) Αacute 218-288Πέτσας Φ Ανασκαφή αρχαίου νεκροταφείου Βεργίνης ΑΔ 18 (1963) Χρονικά 217-232Πινγιάτογλου Σ Δίον Το Ιερό της Δήμητρος Οι λύχνοι Θεσσαλονίκη 2005Πινγιάτογλου Σ Από την ελληνιστική κεραμική του Δίου Έμβλημα με πορτρέτο ηγεμόνα ΖacuteΕλλΚερ 433-444Πούλιος Β Χρονολογημένη ελληνιστική κεραμική από την Ανατολική Μακεδονία ΓacuteΕλλΚερ 115-127 πίν 66-71

ΡRRobinson D Excavations at Olynthus V Mosaics Vases and Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931 New Jersey 1933Robinson D Excavations at Olynthus XI Necrolynthia A Study in Greek Burial Customs and Anthropology New Jersey 1942Robinson D Excavations at Olynthus XIII Vases Found in 1934 and 1938 New Jersey 1950Ρωμιοπούλου Κ Αγγεία του 4ου αι πΧ εκ των ανασκαφών της Αμφιπόλεως ΑΕ 1964 91-104 εικ 1-11Ρωμιοπούλου Κ Ευρήματα από τους laquoΔίδυμουςraquo Μακεδονικούς τάφους της Βέροιας ΑacuteΕλλΚερ 33-40 πίν 10-23 Ρωμιοπούλου Κ Κλειστά ταφικά σύνολα υστεροκλασικών χρόνων από τη Θεσσαλονίκη Φίλια Έπη εις ΓΕ

Μυλωνά τ Γacute Αθήναι 1989 195-218 πίν 45-58Ρωμιοπούλου Κ Κεραμεική ελληνιστικής περιόδου από τα νεκροταφεία της Αμφίπολης ΒacuteΕλλΚερ 92-93Ρωμιοπούλου Κ - Τουράτσογλου Γ Μίεζα νεκροταφείο υστεροαρχαϊκών-πρώιμων ελληνιστικών χρόνων Αθήνα 2002

ΣSΣαββοπούλου Θ Ο Βacute ταφικός τύμβος της τούμπας Παιονίας ΑΕΜΘ 6 (1992) 424-431Σαμαρτζίδου Σ Νέα ευρήματα από τις νεκροπόλεις της αρχαίας Αμφίπολης ΑΕΜΘ 1 (1987) 327-341 (331-333

Μακεδονικός τάφος στη θέση Καστρί Τ ΙΙ 3ος αι πΧ)Sinn U Die Homerische Becher Hellenistische Keramik aus Makedonien AM Beih 7 1979Σισμανίδης Κ - Καραΐνδρου Γ Σωστική ανασκαφή στην Ποτίδαια Χαλκιδικής ΑΕΜΘ 6 (1992) 485-493Sokolovska V Isar-Marvinci and the Vardar Valley in Ancient Times Skopje 1986Sokolovska V Some Pottery Finds from Isar - Marvinci ΓacuteΕλλΚερ πίν 165 (2ος αι πΧ) Σουέρεφ Κ Ανασκαφή στην οδό Ορτανσίας της Τούμπας Θεσσαλονίκης ΑΕΜΘ 1 (1987) 235-245Σουέρεφ Κ Λατρευτικά στοιχεία από το προκασσάνδρειο πόλισμα στην Τούμπα Θεσσαλονίκης ΑΑΑ ΧΧΙΙΙ-

XXVIII (1990-1995) 31-46Σουέρεφ Κ - Χαβέλα Κ Σουρωτή στον Ανθεμούντα 1999 Νεκροταφείο ΑΕΜΘ 13 (1999) 123-130Σουέρεφ Κ - Χαβέλα Κ Ελληνιστική κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης ΖacuteΕλλΚερ 457-461

ΤΤζαναβάρη K Λαξευτός τάφος Καλλιθέας Βέροιας Μακεδονικά ΚΓacute (1983) 256 κεΤζαναβάρη Κ - Φίλης Κ Ταφικά σύνολα κεραμικής από την αρχαία Λητή ΖacuteΕλλΚερ 445-456Τουράτσογλου Ι Το ξίφος της Βέροιας Συμβολή στη μακεδονική οπλοποιία των ύστερων κλασικών χρόνων

Αρχαία Μακεδονία IV 1986 611-650 πίν 1-5 σχέδ 1-7Τουράτσογλου Ι Dated Gold The Εvidence from Hellenistic Macedonia The Art of the Greek Goldsmith London 1998 31-38Τουράτσογλου Ι Συμβολή στην οικονομική ιστορία του βασιλείου της αρχαίας Μακεδονίας (6ος-3ος αι πΧ)

Αθήνα 2010Τρακασοπούλου-Σαλακίδου Ε Άκανθος Ελληνιστική κεραμική ΣΤacuteΕλλΚερ 173-184Τριανταφυλλίδης Π Η ελληνιστική Κοινή Το γυαλί και ο πηλός ΖacuteΕλλΚερ 661-672

289


Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Μ Ανασκαφικές έρευνες σε ταφικούς τύμβους των νομών Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής ΑΕΜΘ 1 (1987) 261-268

Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Μ Άγιος Αθανάσιος 1994 Ο τάφος του νεαρού πολεμιστή ΑΑΑ ΧΧΙΙΙ-ΧΧVΙΙΙ (1990-1995) 71-80

Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Μ Σύνολα κεραμικής από το ελληνιστικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης ΓacuteΕλλΚερ 80-89 πίν 38-42

Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Μ Άγιος Αθανάσιος 1994 Το χρονικό μιας αποκάλυψης ΑΕΜΘ 8 (1994) 231-240Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Μ Μακεδονικοί τάφοι στον Φοίνικα και στον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης Συμβολή στη

μελέτη της εικονογραφίας των ταφικών μνημείων της Μακεδονίας Αθήνα 2005Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Μ Φοίνικας 2005 Η μαρτυρία του κιβωτιόσχημου τάφου 4 στο Στ Δρούγου - Δ Ευγενίδου

(επιμ) Κερμάτια φιλίας Τιμητικός τόμος για τον Ι Τουράτσογλου τ Βacute Αθήνα 2009 251-269Τσόκα Α Πήλινοι λύχνοι από τη Μαρώνεια ΣΤacuteΕλλΚερ 243-256Τσόκα Α Πήλινοι λύχνοι με ανάγλυφη διακόσμηση από τα Άβδηρα ΖacuteΕλλΚερ 833-840

WWilliams D Gilded Pottery and Golden Jewellery στο O Palagia - St Tracy (επιμ) The Macedonians in Athens 322-229

BC Proceedings of an International Conference held at the University of Athens May 24-26 2001 Oxford 2003 226-235 (επίχρυσα πήλινα)

ΦΦάκλαρης Π Πήλινες μήτρες σφραγίδες και ανάγλυφα αγγεία από τη Βεργίνα ΑΔ 38 (1983) Μελέτες 211-238

ΧΧρυσοστόμου Α Ο λαξευτός τάφος Δacute της Πέλλας Μακεδονικά ΚΓacute (1983) 192 κεΧρυσοστόμου Α Λόγγος Έδεσσας Ελληνιστικό νεκροταφείο ΕλλΚερ Μακεδονίας 122-133Χρυσοστόμου Α Η αρχαία Έδεσσα και τα νεκροταφεία της Θεσσαλονίκη 2000 (αδημ διδ διατριβή)Χρυσοστόμου Α Αρχαία Έδεσσα Έδεσσα 2008Χρυσοστόμου Α - Χρυσοστόμου Π Τα νεκροταφεία του Αρχοντικού Γιαννιτσών ΑΕΜΘ 14 (2000) 473-489Χρυσοστόμου Α - Χρυσοστόμου Π Κεραμική ύστερων κλασικών πρώιμων ελληνιστικών χρόνων από το δυτικό

νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας ΖacuteΕλλΚερ 393-406 Χρυσοστόμου Π κά Εθνική οδός Θεσσαλονίκης-Φλώρινας Σωστικές ανασκαφές κατά το 2006-2008 στο τμήμα

Νέας Χαλκηδόνας-Έδεσσας Θεσσαλονίκη 2008

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ABBREVIATIONS

- ΑΔ ADelt Αρχαιολογικό Δελτίο- ΑΕ AEphem Αρχαιολογική Εφημερίς- ΑΕΜΘ AErgoMak Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη- ΑacuteΕλλΚερ Αacute Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική Ιωάννινα 1986 Ιωάννινα 1989- ΒacuteΕλλΚερ Βacute Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική Ρόδος 22-25 Μαρτίου 1989 Αθήνα 1990 - ΓacuteΕλλΚερ Γacute Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική Θεσσαλονίκη 24-27 Σεπτεμβρίου 1991

Αθήνα 1994- ΔacuteΕλλΚερ Δacute Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική Μυτιλήνη Μάρτιος 1994 Αθήνα 1997 - ΕacuteΕλλΚερ Εacute Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική Χανιά 1997 Αθήνα 2000 - ΕλλΚερ Μακεδονίας Ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία Hellenistic Pottery from Macedonia Θεσσαλονίκη 1991- ΣΤacuteΕλλΚερ ΣΤacute Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική Βόλος 17-23 Απριλίου 2000 Αθήνα 2004 - ΖacuteΕλλΚερ Ζacute Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική Αίγιο 4-9 Απριλίου 2005 Αθήνα 2011

ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥ - ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ - ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΓΑΡΟΥΦΑ

290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA



Γενική εποπτείαΕΛΕΝΗ ΚΩΤΣΟΥ

Υπεύθυνες έκδοσης - Επιμέλεια κειμένωνΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΚΟΥ

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΡΕΒΒΑΤΑ

MετάφρασηΔΑΦΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣΤΥΛΙΑΝΗ ΓΑΡΟΥΦΑ

ΝΤΕΜΠΟΡΑ ΚΑΖΑΖΗ (σ 7)

Kαλλιτεχνική επιμέλειαΡΟΥΛΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΚΗ

Σχεδίαση χαρτώνΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

ΠαραγωγήΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΟΕΕ ΑΕ

copy2012 ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝΠανεπιστημίου 57 10564 Aθήνα

ISBN 978-960-386-057-0

Απαγορεύεται η καθ οιονδήποτε τρόπο χρησιμοποίηση του εικονογραφικού υλικού

χωρίς την άδεια των συγγραφέων

General editorELENI KOTSOU

Supervision of publication - Text editingMARIA KAZAKOUVASILIKI KREVVATA

TranslationDAPHNE DIMITRIADISTYLIANI GAROUFADEBORAH KAZAZIS (p 7)

Artistic supervisionROULA GIANNOULAKI

Design mapsPANTELIS KONSTANTINOU

ProductionPAPADOPOULOS FPC SA

copy2012 ARCHAEOLOGICAL RECEIPTS FUNDPUBLICATIONS DEPARTMENTPanepistimiou 57 105 64 Athens Greece

The photographs may not be usedfor any purpose without the permissionof the authors








ATHENS 2012






ΑΘΗΝΑ 2012

Editors











ATHENS 2012

Editors






6




7




8

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

























CONTENTS

PREFACE






10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA








ATHENS 2012






ΑΘΗΝΑ 2012

Editors











ATHENS 2012

Editors






6




7




8

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

























CONTENTS

PREFACE






10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA






ATHENS 2012

Editors






6




7




8

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

























CONTENTS

PREFACE






10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

6




7




8

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

























CONTENTS

PREFACE






10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

7




8

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

























CONTENTS

PREFACE






10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

8

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

























CONTENTS

PREFACE






10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

9

ΠEPIEXOMENA

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

























CONTENTS

PREFACE






10-11

22-35

36-53

54-58

60-85

86-106

108-125

126-157

158-179

180-201

202-213

214-246

248-259

260-283

285-289

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

10







10

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

11






STELLA DROUGOU

11

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

12

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

13

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

14


15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

15


17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

17


18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

18


19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

19


20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

20

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

21

EIΣAΓΩΓH

INTRODUCTION

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

180










AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

AΘANAΣIA KYPIAKOY

181

ATHANASIA KYRIAKOU










182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

182








183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

183






184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

184





185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

185






186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

186









187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

187









188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

188










189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

189










190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

190









191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

191









192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

192












193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

193











194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

194









195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

195




GENERAL REMARKS





196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

196








197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

197







198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

198







199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

199






200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

200





201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

201























285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

285















286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

286


















χρόνοι)




287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

287














288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

288















289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

289


















290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

290

24305_Cover__

24305_PROTOSELIDA__

24305_C4_KURIAKOU

24305_BIBLIOGRAFIA

White-ground vases in Hellenistic Macedonia

Documents

Transcript of White-ground vases in Hellenistic Macedonia