W22137109p_1630702800.pdf - Национальный правовой ...

Национальный правовой Интернет-портал Республики Беларусь, 04.09.2021, 8/37109

1

ПОСТАНОВЛЕНИЕ МИНИСТЕРСТВА ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ 2 июля 2021 г. № 143

Об утверждении учебных программ по учебным предметам для учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования

На основании части первой пункта 12 статьи 167 Кодекса Республики Беларусь об образовании Министерство образования Республики Беларусь ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Утвердить: 1.1. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Беларуская мова» для XI класа

ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.2. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Беларуская літаратура» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.3. учебную программу по учебному предмету «Русский язык» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с белорусским и русским языками обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.4. учебную программу по учебному предмету «Русская литература» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с белорусским и русским языками обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.5. учебную программу по учебному предмету «Математика» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.6. учебную программу по учебному предмету «Информатика» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.7. учебную программу по учебному предмету «Всемирная история» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.8. учебную программу по учебному предмету «История Беларуси» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.9. учебную программу по учебному предмету «Обществоведение» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.10. учебную программу по учебному предмету «География» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.11. учебную программу по учебному предмету «Биология» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);


2

1.12. учебную программу по учебному предмету «Физика» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.13. учебную программу по учебному предмету «Химия» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень) (прилагается);

1.14. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Матэматыка» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.15. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Інфарматыка» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.16. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Сусветная гісторыя» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.17. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Гісторыя Беларусі» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.18. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Грамадазнаўства» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.19. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Геаграфія» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.20. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Біялогія» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.21. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Фізіка» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца);

1.22. вучэбную праграму па вучэбным прадмеце «Хімія» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень) (дадаецца).

2. Признать утратившими силу: 2.1. постановление Министерства образования Республики Беларусь от 27 июля

2017 г. № 93 «Об утверждении учебных программ по учебным предметам для X–XI классов учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования»;

2.2. абзацы четвертый–десятый пункта 1 постановления Министерства образования Республики Беларусь от 21 июня 2016 г. № 49 «Об утверждении учебных программ по учебным предметам для учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования».

3. Настоящее постановление вступает в силу после его официального опубликования.

Министр И.В.Карпенко


3

ЗАЦВЕРДЖАНА

Пастанова Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь 02.07.2021 № 143

Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Беларуская мова» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі

з беларускай і рускай мовамі навучання і выхавання (павышаны ўзровень)

Глава 1 Агульныя палажэнні

1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Беларуская мова» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні гэтага вучэбнага прадмета ў ХІ класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 105 гадзін (3 гадзіны на тыдзень). 3. Мэта навучання беларускай мове на ІІІ ступені агульнай сярэдняй адукацыі

(павышаны ўзровень) – не толькі падагульненне і сістэматызацыя, але і паглыбленне ведаў вучняў пра мову і маўленне ў параўнанні з базавым узроўнем, замацаванне і развіццё маўленчых уменняў і навыкаў, павышэнне матывацыі да працягу адукацыі па выбраным профілі, авалоданне некаторымі прафесійна арыентаванымі кампетэнцыямі.

4. Задачы навучання беларускай мове: падагульніць і паглыбіць веды вучняў пра сістэму беларускай мовы на ўсіх яе

ўзроўнях (фанетычным, лексічным, марфемным, марфалагічным і сінтаксічным); пашырыць веды пра стылістычныя магчымасці і тэкстаўтваральную функцыю моўных сродкаў; развіваць здольнасці аналізаваць і ацэньваць з прагматычнага і эстэтычнага пунктаў гледжання розныя моўныя з’явы (моўная кампетэнцыя);

сістэматызаваць і паглыбіць веды пра тэкст, тыпы, стылі і жанры маўлення; удасканаліць уменні і навыкі ў розных відах маўленчай дзейнасці, у авалоданні культурай вуснага і пісьмовага маўлення (маўленчая кампетэнцыя);

развіваць уменні прымяняць атрыманыя веды пра камунікатыўныя якасці маўлення (правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня, багацце, выразнасць, дарэчнасць) для эфектыўнага ўзаемадзеяння ў маўленчай практыцы, у тым ліку ў прафесійна арыентаванай сферы зносін (камунікатыўная кампетэнцыя);

пашырыць і паглыбіць рытарычныя веды, якія забяспечваюць эфектыўныя зносіны ў любых маўленчых сітуацыях; садзейнічаць авалоданню прыёмамі эфектыўных маўленчых зносін, падрыхтоўкі і вядзення дыскусіі, палемікі; удасканаліць рытарычныя ўменні і навыкі ў розных відах маўленчай дзейнасці (рытарычная кампетэнцыя);

садзейнічаць усведамленню вучнямі нацыянальна-культурнай спецыфікі беларускай мовы, авалоданню нацыянальна маркіраванымі моўнымі адзінкамі, асэнсаванню ўзаемасувязі мовы і культуры на аснове выяўлення культурнага фону, які стаіць за нацыянальна маркіраванымі моўнымі адзінкамі (лінгвакультуралагічная кампетэнцыя);

пашырыць уяўленні вучняў пра ролю беларускай мовы ў жыцці чалавека і грамадства; дапамагчы авалодаць мовай як сродкам спасціжэння нацыянальнай і сусветнай культуры, культурна-гістарычнага і сацыяльнага вопыту чалавецтва, засвоіць сацыяльныя нормы маўленчых паводзін у розных сітуацыях зносін, выхоўваць каштоўнасныя адносіны да беларускай мовы і культуры, павагу да культурных каштоўнасцей народаў свету (сацыякультурная кампетэнцыя).

5. Рэкамендаваныя формы навучання і выхавання: лекцыі, лекцыі-гутаркі, семінарскія заняткі, практыкумы, сюжэтна-тэматычныя ўрокі; метады і прыёмы, накіраваныя на развіццё творчых здольнасцей вучняў: лінгвістычны эксперымент,


4

самастойная работа па аналізе тэкстаў, падрыхтоўка рэфератаў, паведамленняў, дакладаў, творчыя работы ў жанры эсэ, нарыса, апавядання і гэтак далей.

Выбар форм і метадаў навучання і выхавання вызначаецца настаўнікам самастойна на аснове мэт і задач вывучэння пэўнай тэмы, сфармуляваных у дадзенай вучэбнай праграме патрабаванняў да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў з улікам іх узроставых і індывідуальных асаблівасцей.

6. Прыярытэтнай задачай профільнага навучання становіцца фарміраванне культуры вуснага і пісьмовага маўлення вучняў, таму засваенне і асэнсаванне ўсіх моўных адзінак на ІІІ ступені навучання адбываецца ў аспекце культуры маўлення, што і перадае назва раздзела дадзенай вучэбнай праграмы для XI класа: «Сінтаксіс і пунктуацыя. Культура маўлення». З гэтай мэтай паглыбляюцца веды вучняў пра нормы беларускай мовы (сінтаксічныя, пунктуацыйныя, стылістычныя), сродкі і прыёмы маўленчай выразнасці, стылістычную ролю і тэкстаўтваральныя магчымасці моўных сродкаў, удасканальваюцца ўменні аналізаваць і ацэньваць чужыя і рэдагаваць уласныя выказванні.

У дадзенай вучэбнай праграме прыводзяцца прыкладныя віды дзейнасці і тэматыка творчых работ.

Прыкладныя віды дзейнасці

Чытанне (азнаямляльнае, выбарачнае, вывучальнае, іншае) тэкстаў на лінгвістычную тэму.

Аналіз тэкстаў розных стыляў маўлення, абгрунтаванне мэтазгоднасці выкарыстання ў іх пэўных моўных сродкаў.

Напісанне тэзісаў і канспектаў лекцый, дакладаў, навуковых, навукова-папулярных і публіцыстычных артыкулаў.

Напісанне розных відаў навучальных і кантрольных работ (дыктанты, пераказы, пераклады, анатацыі, водгукі, рэцэнзіі, тэсты і іншыя).

Напісанне самастойных тэкстаў пэўнага стылю і жанру, тэкстаў на адну тэму ў розных стылях маўлення.

Рэдагаванне тэкстаў розных стыляў, знаходжанне і выпраўленне маўленчых недахопаў, арфаграфічных, пунктуацыйных і граматычных памылак.

Слуханне і аналіз публіцыстычных, навуковых выступленняў (ці іх фрагментаў). Публічнае выступленне на пэўную тэму перад аўдыторыяй. Удзел у дыспутах, дыскусіях, іншым. Напісанне рэферата, работ даследчага характару лінгвістычнай тэматыкі.

Прыкладная тэматыка творчых работ

Беларусь – мая Радзіма

Дарагія мясціны роднага краю. Каля карты Беларусі. Імя на абеліску. Хатынскі звон днём і ноччу разносіцца па Беларусі. «Каб любіць Беларусь нашу мілую, трэба ў розных краях пабываць» (А. Ставер).

Беларускія народныя звычаі і традыцыі

Кожны народ мае свае святы. Ноч, калі папараць цвіце. «Мяняе час былыя звычкі…» (П. Панчанка). Талака – звычай узаемадапамогі, перададзены нам ад бацькоў.

Мова, этыка маўленчых зносін і маўленчы этыкет

«Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі…» (Ф. Багушэвіч). «Слова – радасць, слова – чары…» (Я. Колас).


5

««Калі ласка!» – нашай роднай мовы шчырыя і ветлівыя словы…» (П. Броўка). 21 лютага – Міжнародны дзень роднай мовы.

Прыгажосць чалавечых узаемаадносін

Ад пустога звону карысці мала. «Чалавеку патрэбна не слава…» (С. Грахоўскі). Дзякуй табе, дарагая матуля. «Ды кім ні станеш у жыцці ты, будзь да сяброў заўжды адкрыты» (В. Рагойша).

Кніга адкрывае свет

Артыкул (кніга), які мяне зацікавіў (зацікавіла). Скарбніца народнай мовы. «Бачыць нябачнае, чуць нячутнае – у гэтым прызначэнне паэзіі» (Я. Гардзіцкі). Я пераклаў бы (пераклала б) на беларускую мову…

Музыка (спорт) у маім жыцці

«І песню родную люблю я…» (К. Буйло). «Чароўнымі, сардэчнымі песнямі славіцца наша зямля» (Р. Шырма). Алімпійскія чэмпіёны – нашы землякі. Сучасная беларуская музыка. Што для мяне сучаснае кіно?

Мой любімы від мастацтва

Роздум пасля спектакля (канцэрта, кінафільма). Беларускія мадонны (паводле твораў мастакоў). На свеце шмат кніг, скульптур, карцін… Чым цікавіцца маё пакаленне?

Мая сям’я і я

Што я ведаю пра свой род? Мой запавет нашчадкам. «Шчасця большага няма ў зярняці, як на ніве роднай прарастаці…» (В. Таўлай). «Ёсць матчына любоў. Яе не зблытаеш з ніякай» (Ю. Свірка).

Знакамітыя людзі нашай краіны

Заснавальнік беларускай філалогіі Я. Ф. Карскі. Іх юбілеі адзначала ўсё культурнае чалавецтва. «Кнігі Коласа і Купалы нам калыскай і песняй былі…» (П. Броўка). Ля помніка беларускаму пісьменніку.

Кнігадрукаванне: гісторыя і сучаснасць

Беларускі асветнік і першадрукар Францыск Скарына. Найлепшы памочнік, дарадца. «Жыве ў вяках беларускае слова…» (А. Бачыла).

Прырода і мы

Ахоўваць і берагчы прыроду. Чалавек – гаспадар зямлі? «Прырода – найцікавейшая кніга» (Я. Колас). Мне б спасцігнуць твае таямніцы, прырода…

Я ў сучасным свеце

Наш час – эпоха мабільнай сувязі.


6

Беларуская мова ў інтэрнэт-прасторы. Электронны падручнік: за і супраць. Сучаснае аблічча роднага горада (вёскі, раёна…).

Глава 2 Змест вучэбнага прадмета. Асноўныя патрабаванні да вынікаў

вучэбнай дзейнасці вучняў (105 гадзін на год, 3 гадзіны на тыдзень, з іх 14 гадзін на пісьмовыя работы)

Агульныя звесткі пра мову (1 гадзіна)

Мова і маўленне. Веданне мовы і валоданне мовай.

Асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў

Адрозніваць паняцці мова і маўленне. Усведамляць неабходнасць валодання мовай для паспяховай сацыялізацыі і самарэалізацыі.

Чытаць і аналізаваць тэксты, ствараць на іх аснове ўласныя вусныя і пісьмовыя выказванні.

Стылістыка (7 гадзін, з іх 1 гадзіна на пісьмовую работу)

Функцыянальныя стылі (навуковы, афіцыйны, публіцыстычны, мастацкі, гутарковы) і жанры маўлення, стылеўтваральныя моўныя сродкі.

Стылістычны аналіз тэксту. Стылістычныя нормы. Памылкі, выкліканыя парушэннем стылістычных норм.

Кантрольны дыктант.


Ведаць асноўныя прыметы, па якіх характарызуецца кожны стыль. Распазнаваць тэксты розных стыляў маўлення; абгрунтоўваць прыналежнасць

тэкстаў да пэўнага стылю; выяўляць асаблівасці ўжывання моўных сродкаў у тэкстах розных стыляў і жанраў; удасканальваць тэксты рознай стылістычнай прыналежнасці з мэтай захавання стылёвага адзінства.

Ствараць самастойныя тэксты рознай жанрава-стылістычнай прыналежнасці.

Маўленчыя зносіны (4 гадзіны)

Умовы і правілы маўленчых паводзін. Правілы і асноўныя сродкі арганізацыі эфектыўных маўленчых зносін. Маўленчы этыкет.

Вуснае маналагічнае маўленне. Структура маналагічнага маўлення, стылістычныя асаблівасці і сродкі маўленчай выразнасці розных відаў маналагічнага маўлення (інфармацыйнае, пераканальнае, пабуджальнае, іншае). Падрыхтоўка інфармацыйнай, пераканальнай, пабуджальнай і іншай прамовы, выступленне перад класам.


Ведаць асноўныя правілы і сродкі арганізацыі эфектыўных маўленчых зносін. Адрозніваць вуснае і пісьмовае, маналагічнае і дыялагічнае маўленне; абгрунтоўваць

залежнасць структуры, стылістычных сродкаў і сродкаў маўленчай выразнасці ад віду маналагічнага маўлення.

Ствараць тэксты розных відаў прамоў (інфармацыйнай, пераканальнай, пабуджальнай, іншых). Захоўваць у маўленні правілы і нормы маўленчага этыкету.

Сінтаксіс і пунктуацыя. Культура маўлення (89 гадзін)

Словазлучэнне (12 гадзін, з іх 3 гадзіны на пісьмовыя работы)

Словазлучэнне; віды, спосабы і сродкі сінтаксічнай сувязі ў словазлучэнні. Свабодныя і несвабодныя словазлучэнні, іх сінтаксічная роля і стылістычныя магчымасці.


7

Пісьмовая творчая работа. Сінтаксічныя нормы: асаблівасці дапасавання і кіравання ў беларускай мове.

Граматычныя памылкі пры канструяванні словазлучэнняў розных тыпаў. Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля словазлучэнняў у разгортванні тэмы,

афармленні звязнага выказвання. Сінаніміка словазлучэнняў, яе роля ў стварэнні тэкстаў рознай жанрава-

стылістычнай прыналежнасці. Кантрольны падрабязны пераказ тэксту. Сінтаксічныя нормы: правілы ўжывання формы залежнага слова пры дапасаванні,

кіраванні і прымыканні.

Просты сказ (39 гадзін, з іх 5 гадзін на пісьмовыя работы)

Сказ, асноўныя функцыі сказа. Парадак слоў у сказе. Стылістычныя магчымасці парадку слоў. Лагічны націск.

Галоўныя члены сказа. Спосабы выражэння дзейніка. Тыпы выказніка і спосабы яго выражэння. Стылістычныя магчымасці розных форм выражэння выказніка. Функцыі звязкі ў састаўным іменным выказніку.

Даданыя члены сказа. Віды дапаўнення, азначэння, акалічнасці. Сінтаксічная роля інфінітыва. Тэкстаўтваральныя функцыі даданых членаў сказа ў тэкстах-апісаннях, тэкстах-апавяданнях.

Кантрольны дыктант. Аднасастаўныя сказы, іх віды і спосабы выражэння галоўнага члена ў іх.

Размежаванне няпоўных і аднасастаўных сказаў. Сэнсава-стылістычная роля аднасастаўных сказаў у тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.

Сказы з аднароднымі членамі, іх сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля. Абагульняльныя словы пры аднародных членах сказа.

Сказы з адасобленымі членамі. Адасобленыя азначэнні і прыдаткі, акалічнасці, дапаўненні, удакладняльныя члены сказа, іх сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля.

Пісьмовая творчая работа. Сказы са звароткамі, пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі. Сэнсава-стылістычная і

тэкстаўтваральная роля сказаў са звароткамі, пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі ў тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.

Сказы з параўнальнымі зваротамі, іх сэнсава-стылістычная роля і тэкстаўтваральныя магчымасці.

Кантрольнае сачыненне. Сінтаксічныя нормы: сувязь дзейніка і выказніка ў сказе; ужыванне аднародных і

адасобленых членаў сказа; правілы ўжывання дзеепрыслоўных і дзеепрыметнікавых зваротаў.

Пунктуацыйныя нормы: працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам, знакі прыпынку ў сказах з аднароднымі, адасобленымі членамі, звароткамі, параўнальнымі зваротамі, пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі.

Кантрольная тэставая работа.

Складаны сказ (38 гадзін, з іх 5 гадзін на пісьмовыя работы)

Складаназлучаныя сказы, асноўныя віды, будова. Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля складаназлучаных сказаў у тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.

Складаназалежныя сказы, будова, сродкі сувязі, класіфікацыя. Складаназалежныя сказы з некалькімі даданымі. Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля складаназалежных сказаў у тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту. Бяззлучнікавыя складаныя сказы. Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля

бяззлучнікавых складаных сказаў у тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.


8

Складаныя сказы з рознымі відамі сувязі частак, будова, віды сувязі. Сэнсава-стылістычная і тэкстаўтваральная роля складаных сказаў з рознымі відамі сувязі частак у тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.

Чужая мова, спосабы яе перадачы. Сінаніміка сказаў, якія перадаюць чужую мову, яе стылістычныя магчымасці. Сэнсава-стылістычная роля канструкцый з чужой мовай у тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.

Няўласна-простая мова, яе сэнсава-стылістычная роля ў тэкстах розных тыпаў і стыляў. Унутранае маўленне персанажаў у творах мастацкай літаратуры і спосабы яго перадачы. Цытаты, правілы іх афармлення.

Сінтаксічная сінаніміка. Пісьмовая творчая работа. Сінтаксічныя нормы: правілы ўжывання складаных сінтаксічных канструкцый

у тэкстах розных тыпаў, стыляў і жанраў. Пунктуацыйныя нормы: знакі прыпынку ў складаных сказах рознай будовы,

канструкцыях з чужой мовай. Кантрольная тэставая работа.


Ведаць асаблівасці дапасавання і кіравання ў беларускай мове; пунктуацыйныя нормы.

Вызначаць сінтаксічныя прыметы і асаблівасці будовы сказаў розных тыпаў; вызначаць сэнсава-стылістычную ролю словазлучэнняў і сказаў рознай будовы і прызначэння; абгрунтоўваць мэтазгоднасць ужывання сінтаксічных канструкцый у тэкстах розных тыпаў і стыляў маўлення.

Захоўваць сінтаксічныя і пунктуацыйныя нормы ў маўленні. Знаходзіць і выпраўляць маўленчыя недахопы і парушэнні норм літаратурнай мовы ў чужым і ўласным маўленні, устанаўліваць прычыны парушэння норм.

Падагульненне і сістэматызацыя вывучанага (2 гадзіны)

Рэзервовыя гадзіны (2 гадзіны)



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Беларуская літаратура» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй

адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання і выхавання (павышаны ўзровень)

Глава 1 Агульныя палажэнні

1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Беларуская літаратура» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Беларуская літаратура» ў ХІ класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 105 вучэбных гадзін (3 гадзіны на тыдзень).

3. Мэта вывучэння вучэбнага прадмета «Беларуская літаратура» – далучэнне вучняў да мастацтва слова ў кантэксце духоўнага і сацыяльна-гістарычнага жыцця народа і


9

фарміраванне на гэтай аснове мастацкага мыслення, эстэтычных пачуццяў, чытацкай і маўленчай культуры, выхаванне чалавека з глыбокім гуманістычным і дэмакратычным светапоглядам, развітым пачуццём нацыянальнай і асабістай самапавагі, патрыёта, адданага агульначалавечым ідэалам, асобы з выразна выяўленымі творчымі схільнасцямі, здольнай успрыманне прыгожага выкарыстаць для выпрацоўкі стымулу маральнага, інтэлектуальнага і духоўнага развіцця.

4. Задачы вывучэння вучэбнага прадмета «Беларуская літаратура»: фарміраванне ў вучняў ведаў і ўменняў, якія забяспечваюць самастойнае засваенне

мастацка-эстэтычных, духоўна-маральных каштоўнасцей; фарміраванне літаратурнай кампетэнцыі – сістэматызацыя ведаў пра літаратуру як

цэласнасць, прадстаўленую ў выглядзе паняццяў і спосабаў дзейнасці; фарміраванне культуралагічнай кампетэнцыі, развіццё ўяўленняў пра літаратуру як

сацыякультурны феномен; фарміраванне камунікатыўнай кампетэнцыі, якая раскрывае камунікатыўную

прыроду тэксту, дзе наладжаны дыялог паміж героямі, аўтарам і чытачом, адзінкавым тэкстам і мноствам кантэкстаў;

фарміраванне культуратворчай кампетэнцыі – сістэмы цэласных аперацыянальных комплексаў розных відаў творчай дзейнасці, г. зн. навучанне дзейнасці праз уключэнне ў гэтую дзейнасць.

5. Рэкамендаваныя метады і прыёмы навучання і выхавання: семінары, дыспуты, чытацкія канферэнцыі, іншыя. Метады навучання ў сваёй сукупнасці спрыяюць праяўленню ўсіх функцый літаратуры: пазнавальнай, выхаваўчай, эстэтычнай, эўрыстычнай, камунікатыўнай, геданістычнай. Накіраванасць методыкі на рэалізацыю толькі адной з іх, напрыклад, пазнавальнай, аслабляе ўздзеянне літаратуры на асобу вучня. Агульным патрабаваннем да ўсіх метадаў навучання з’яўляецца сарыентаванасць на эстэтычную сутнасць літаратуры, яе мастацкую спецыфіку. Умелае спалучэнне метадаў навучання з задачамі грамадзянскага, патрыятычнага выхавання робіць працэс спасціжэння ведаў яшчэ больш мэтанакіраваным і выніковым. Назапашванне маральных і эстэтычных уражанняў, наступная іх сістэматызацыя і абагульненне, тэарэтычнае асэнсаванне ўзбагачаюць жыццёвы вопыт вучняў, уплываюць на іх духоўна-інтэлектуальнае сталенне.

Структура ўрокаў беларускай літаратуры і іх форма абумоўліваюцца мэтавымі ўстаноўкамі, узростам вучняў, мастацкай своеасаблівасцю твора, этапамі яго вывучэння. Гутарка і лекцыя, чытанне і абагульненне, аналіз і сачыненне, абарона праектаў і завочная экскурсія, паэтычная хвілінка і работа з вучэбным дапаможнікам – усе гэтыя формы навучання маюць сваю спецыфіку, якая праяўляецца ва ўнутранай логіцы разгортвання ўрока, і забяспечваюць такія яго якасці, як цэласнасць, навучальная, выхаваўчая і развіццёвая накіраванасць, праблемнасць, дзейнасны характар, дыялагічнасць.

Мэтазгодна спалучаць франтальныя, групавыя, парныя і індывідуальныя формы навучання.

Выбар форм і метадаў навучання і выхавання вызначаецца настаўнікам самастойна на аснове мэт і задач вывучэння пэўнай тэмы, сфармуляваных у дадзенай вучэбнай праграме патрабаванняў да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў з улікам іх узроставых і індывідуальных асаблівасцей.

6. Змест літаратурнай адукацыі ў XI класе пабудаваны па гісторыка-храналагічным прынцыпе, што дазваляе прадоўжыць знаёмства вучняў, якое пачалося ў IX–Х класах, з асаблівасцямі развіцця беларускага мастацтва слова ў розныя перыяды і спрыяе фарміраванню гістарычнага падыходу да літаратурных з’яў, першапачатковаму разуменню ўзаемасувязей і ўзаемаўплыву ў творчасці розных пісьменнікаў, успрыманню літаратуры як працэсу. На гэтым этапе навучання ў вучняў інтэнсіўна фарміруецца сістэма каштоўнасных арыентацый, ідэалаў і перакананняў, інтарэсаў і схільнасцей. Таму ў дадзеную вучэбную праграму ўключаны творы маральна-этычнай праблематыкі, у якіх выяўляюцца канфлікты характараў, ідэй, поглядаў. Мастацкія тэксты размешчаны ў паслядоўнасці, якая адпавядае асноўным этапам развіцця літаратуры.


10

Значным кампанентам зместу літаратурнай адукацыі з’яўляецца сістэма тэарэтыка- і гісторыка-літаратурных паняццяў, звязаных з фарміраваннем уяўленняў аб развіцці і станаўленні мастацтва слова. На ІІІ ступені навучання паглыбляюцца веды вучняў пра структуру мастацкага твора, літаратурныя роды і жанры ў гістарычным аспекце, даецца ўяўленне пра асаблівасці творчай манеры, стылю пісьменніка. Асэнсаванне тэарэтычных пытанняў паспрыяе больш глыбокаму ўспрыманню літаратуры як мастацтва. У працэсе вывучэння манаграфічных тэм прадугледжана атрыманне вучнямі крытыка-біяграфічных ведаў пра жыццё і творчасць пісьменнікаў.

Прапанаваны дадзенай вучэбнай праграмай змест аглядавых і манаграфічных тэм мае арыентацыйны характар: тут акрэсліваюцца праблемы, ключавыя моманты, на якія мэтазгодна звярнуць увагу пры вывучэнні і абмеркаванні твораў. Настаўнік засяроджваецца на асобных пазіцыях, найбольш актуальных у канкрэтных класах.

Са спіса твораў, прапанаваных для дадатковага чытання, настаўнік выбірае тыя, вывучэнне якіх ён лічыць больш дарэчным на пэўным уроку, улічваючы індывідуальныя магчымасці вучняў і наяўнасць тэкстаў у бібліятэчным фондзе.

Рэзерв вучэбнага часу настаўнік выкарыстоўвае па сваім меркаванні на чытанне і асэнсаванне літаратурных твораў.

Гадзіны, адведзеныя на творчыя работы, настаўнік размяркоўвае ў адпаведнасці з каляндарна-тэматычным планаваннем.

Глава 2 Змест вучэбнага ПРАДМЕТА

БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА ПЕРЫЯДУ 1960-х – ПАЧАТКУ 1990-х ГАДОЎ (67 гадзін)

Развіццё беларускай літаратуры ў 1960-х – пачатку 1990-х гадоў. Агляд (2 гадзіны). Літаратура ва ўмовах новай грамадскай сітуацыі. Значнасць гісторыка-сацыяльных

пераўтварэнняў. Пашырэнне сферы мастацкага асэнсавання рэчаіснасці. Жанравыя і тэматычныя пошукі літаратуры, паглыбленне яе чалавеказнаўчага і гуманістычнага зместу. Узмацненне аналітызму ў даследаванні мінулага і сучаснасці. Антываенны пафас творчасці пісьменнікаў філалагічнага пакалення.

Узбагачэнне светабачання беларускіх паэтаў, іх жанрава-стылёвыя пошукі (Максім Танк, Пімен Панчанка, Аркадзь Куляшоў, Анатоль Вярцінскі, Яўгенія Янішчыц, Ніна Мацяш, Раіса Баравікова, Алесь Разанаў, Генадзь Пашкоў, Казімір Камейша, Васіль Зуёнак, Раіса Баравікова, Пятрусь Макаль і іншыя). Грамадзянскасць і маральна-этычная скіраванасць пафасу паэтычнай творчасці. Павышаная цікавасць да філасофскіх праблем, складаных пытанняў чалавечага жыцця.

Тэматыка, праблематыка і жанравая разнастайнасць беларускай прозы (Васіль Быкаў, Іван Мележ, Уладзімір Караткевіч, Іван Навуменка, Міхась Стральцоў, Віктар Казько, Вячаслаў Адамчык, Іван Пташнікаў, Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Іван Шамякін, Віктар Карамазаў, Янка Сіпакоў, Алесь Жук, Георгій Марчук, Генрых Далідовіч і іншыя).

Здабыткі ў жанрах драмы і камедыі (п’есы Андрэя Макаёнка, Уладзіміра Караткевіча, Міколы Матукоўскага, Алеся Петрашкевіча, Аляксея Дударава, Георгія Марчука, Анатоля Дзялендзіка і іншыя). Праблемнасць, канфліктная аснова твораў беларускіх драматургаў.

Іван Шамякін. Аповесць «Гандлярка і паэт»; раман «Сэрца на далоні» (8 гадзін). Звесткі пра жыццё і творчасць (з абагульненнем раней вывучанага). «Гандлярка і паэт». Гісторыя напісання аповесці. Тэма трагічнага лёсу жанчыны

на вайне. Вобраз Вольгі Ляновіч. Каханне ў лёсе гераіні. Вобраз Алеся Шпака, яго роля ў духоўным узвышэнні Вольгі Ляновіч. Праблема маральнага выбару ў творы. Майстэрства пісьменніка ў стварэнні сюжэта, псіхалагічнай абмалёўцы характараў.

«Сэрца на далоні». Праблематыка рамана. Маральна-этычная сутнасць аўтарскай пазіцыі. Рэтраспектыўны зварот да падзей вайны. Вастрыня канфлікту. Прынцыповасць і


11

рашучасць Кірылы Шыковіча ў выкрыцці Гукана. Партызанскае мінулае Яраша. Вобраз кар’ерыста Гукана. Вобраз Зосі Савіч, яе жыццёвы лёс.

Маладое пакаленне ў рамане. Няўстойлівасць жыццёвай пазіцыі Славіка Шыковіча. Складаны шлях духоўнага станаўлення Тараса. Праблема ўзаемаадносін бацькоў і дзяцей, неабходнасць выхавання маладога пакалення. Сімволіка назвы твора.

Значэнне творчасці Івана Шамякіна для развіцця беларускай літаратуры. Тэорыя літаратуры. Жанр рамана (паглыбленне паняцця). Мастацтва1. Жывапіс: М. Будавей. «Партрэт Івана Шамякіна»; Н. Шчасная.

«Снежныя зімы (партрэт пісьменніка Шамякіна)»; У. Масленікаў. «Мае бацькі ў маі 1945 года». Тэатральнае мастацтва: спектаклі «Трывожнае шчасце», «Сэрца на далоні», «І змоўклі птушкі» (па творах І. Шамякіна). Кінамастацтва: мастацкія фільмы «Гандлярка і паэт» (рэжысёр С. Самсонаў), «Вазьму твой боль» (рэжысёр М. Пташук). ______________________________

1 Разгляд твораў рубрыкі «Мастацтва» адбываецца на выбар настаўніка і ў першую чаргу з апорай на вядомае. Яны выкарыстоўваюцца ў якасці ілюстрацыйнага матэрыялу, дадатковыя гадзіны на авалоданне імі не патрабуюцца.

Андрэй Макаёнак. «Зацюканы апостал» (3 гадзіны). Звесткі пра жыццё і творчасць драматурга. «Зацюканы апостал». Жанравая адметнасць п’есы. Спалучэнне ў творы камічнага і

трагічнага. Умоўнасць часу і месца дзеяння. Характарыстыка персанажаў, іх сімвалічнасць і падкрэсленая абагульненасць. Маральна-этычны змест камедыі, сцвярджэнне аўтарам духоўных агульначалавечых каштоўнасцей. Майстэрства А. Макаёнка ў абмалёўцы характараў.

Тэорыя літаратуры. Трагікамедыя. Моўная характарыстыка персанажаў (паглыбленне паняцця).

Мастацтва. Жывапіс: М. Будавей. «А. Макаёнак». Тэатральнае мастацтва: спектакль «Зацюканы апостал» (рэжысёр Б. Луцэнка).

Янка Брыль. Апавяданне «Галя»; лірычныя мініяцюры «Загадка», «Трохі пра

вечнае» (3 гадзіны). Звесткі пра жыццё і творчасць (з абагульненнем раней вывучанага). «Галя». Пошукі чалавечага шчасця і сэнсу жыцця. Гісторыя кахання гераіні.

Праблема маральнага выбару і адказнасці чалавека за свае ўчынкі. Спалучэнне лірычнай усхваляванасці з глыбокім пранікненнем у псіхалогію чалавека. Асаблівасці кампазіцыі апавядання.

Лірычныя мініяцюры. Паэзія «імгненняў жыцця». Сродкі стварэння мастацкага вобраза ў «малой прозе». Ідэя разнастайнасці жыцця і яго праяў у творчасці.

Тэорыя літаратуры. Традыцыі і наватарства (паглыбленне паняццяў). Паняцце пра лірычную прозу.

Мастацтва. Жывапіс: М. Будавей. «Партрэт Я. Брыля». Васіль Быкаў. Аповесці «Сотнікаў», «Абеліск», «Знак бяды» (10 гадзін). Звесткі пра жыццё і творчасць. «Сотнікаў». Праблематыка аповесці. Чалавек перад знішчальнай сілай абставін.

Вобразы Сотнікава і Рыбака ў творы. Праблема выбару на вайне. Персанажы другога плана ў аповесці (стараста, Дзёмчыха, Бася), іх мужнасць. Выкрыццё паліцэйскіх – прыслужнікаў немцаў – у творы (Партноў, Стась Гаманюк, Будзіла). Мастацкая дасканаласць твора. Яго сюжэт і кампазіцыя. Пейзаж у аповесці. Роля мастацкай дэталі ў абмалёўцы герояў і падзей.

«Абеліск». Ідэйна-мастацкае вырашэнне ў аповесці праблемы гераічнага. Вобраз Мароза як увасабленне ідэалу настаўніка і носьбіта духоўных асноў народа. Асаблівасці кампазіцыйнай будовы твора. Сімвалічны сэнс яго назвы.

«Знак бяды». Актуальнасць маральна-філасофскай праблематыкі аповесці. Вастрыня трагедыйнага канфлікту. Маштабнасць характараў галоўных герояў – Петрака і


12

Сцепаніды. Зварот аўтара да эпізодаў даваеннага жыцця. Паказ прыслужнікаў акупацыйнага рэжыму. Глыбокі псіхалагізм аповесці. Мастацкая сімволіка твора. Значэнне творчасці Васіля Быкава для развіцця беларускай літаратуры.

Тэорыя літаратуры. Выяўленне аўтарскай пазіцыі ў мастацкім творы (паглыбленне паняцця). Аўтарская канцэпцыя жыцця і асобы. Гераічнае і трагічнае ў літаратуры (паглыбленне паняццяў). Вобразы-сімвалы, мастацкія дэталі, іх роля ў тэксце.

Мастацтва. Жывапіс: М. Будавей. «Партрэт В. Быкава»; М. Данцыг. «Партрэт В. Быкава»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыі да аповесцей В. Быкава «Пайсці і не вярнуцца», «Яго батальён»; Г. Паплаўскі. Ілюстрацыі да аповесцей В. Быкава «Дажыць да світання», «Сотнікаў»; У. Тоўсцік. «Васілю Уладзіміравічу Быкаву прысвячаецца»; «Васілёва зорка»: альбом. Кінамастацтва: «Абеліск» (рэжысёр Р. Віктараў), «Знак бяды» (рэжысёр М. Пташук), «Узыходжанне» (рэжысёр Л. Шэпіцька).

Эрнэст Хемінгуэй. Аповесць «Стары і мора» (2 гадзіны). «Стары і мора». Праблемы жыцця і смерці, прыроды і чалавека, пераемнасці

пакаленняў. Вобраз галоўнага героя аповесці. Падтэкст у творы. Уладзімір Караткевіч. Вершы «Каложа», «Багдановічу», «Ты і я», «І тады закахалася

хмара...»; раман «Каласы пад сярпом тваім» (7 гадзін). Звесткі пра жыццё і творчасць (з абагульненнем раней вывучанага). Лірыка. Тэма Бацькаўшчыны, яе гістарычнага мінулага і будучыні. Патрыятычны

пафас, спалучаны з глыбокім лірызмам. Паэтызацыя прыроды і прыгажосці кахання. Сувязь лірыкі з традыцыямі фальклору. Асацыятыўная вобразнасць, жанравая разнастайнасць.

«Каласы пад сярпом тваім». Гістарычная аснова рамана. Увасабленне рэальных гістарычных асоб у творы: Каліноўскі, Шаўчэнка, Серакоўскі, Манюшка, Дунін-Марцінкевіч. Духоўны воблік галоўнага героя рамана Алеся Загорскага. Прадстаўнікі дваранства ў рамане (Даніла Вежа-Загорскі, Хаданскія, Кроер). Дзеячы шляхецкага руху Яраслаў Раўбіч і Багдан Война. Стыхійны характар антыпрыгонніцкай барацьбы сялян. Паказ супярэчнасцей паміж дваранскімі рэвалюцыянерамі і кіраўніком сялянскага паўстання Корчакам. Грунтоўнасць гістарычнага мыслення аўтара. Майстэрства пісьменніка ў стварэнні чалавечых характараў. Хараство кахання Алеся Загорскага і Майкі Раўбіч. Вобразная сімволіка.

Тэорыя літаратуры. Рамантычнае і рэалістычнае адлюстраванне жыцця ў літаратуры (паглыбленне паняццяў). Гістарычны раман.

Мастацтва. Музыка: Я. Глебаў. Раманс «Любы мой»; Л. Мурашка. Раманс «Дагарэў за брамай небакрай»; Д. Смольскі. Опера «Сівая легенда». Скульптура: С. Вакар. «Пісьменнік У. Караткевіч». Жывапіс: Л. Дударанка. «Беларускія пісьменнікі Васіль Быкаў, Уладзімір Караткевіч, Ніл Гілевіч». Кіна- і тэлемастацтва: тэлеспектакль «Лісце каштанаў»; фільмы: «Будзь шчасліва, рака» (сцэнарыст У. Караткевіч), «Быў, ёсць, буду» (сцэнарыст і рэжысёр Ю. Цвяткоў), «Кніганошы» (рэжысёр У. Траццянкоў), «Ладдзя роспачы» (рэжысёр Л. Тарасаў), «Лісце каштанаў» (рэжысёр У. Забэла), «Маці ўрагану» (рэжысёр Ю. Марухін).

Міхась Стральцоў. Апавяданні «Сена на асфальце», «На чацвёртым годзе вайны»,

«Смаленне вепрука» (5 гадзін). Звесткі пра жыццё і творчасць. «Сена на асфальце». Тэматыка, ідэйны пафас. Эцюды-ўспаміны пра маладосць,

каханне, жыццёвыя праблемы і клопаты. Вобраз аўтара-апавядальніка і іншых герояў твора. Адметнасць кампазіцыі. Лірызм стылю. Прырода ў творы.

«На чацвёртым годзе вайны». Гора і нястачы, прынесеныя ў сялянскую сям’ю вайной, якую кожны з сямейнікаў перажывае па-свойму. Вобразы старой маці, нявесткі Марусі і яе маленькага сына. Заўчаснае сталенне хлопчыка, яго рашучае жаданне


13

дапамагчы маці і бабулі, узяць на сябе адказнасць за лёс сям’і. Глыбокі псіхалагізм у паказе характараў.

«Смаленне вепрука». Адметнасць кампазіцыі апавядання. Роля мастацкай дэталі ў творы. Наватарства аўтарскага індывідуальнага стылю.

Тэорыя літаратуры. Унутраны маналог як сродак раскрыцця характараў герояў. Ніл Гілевіч. Вершы «Край мой беларускі, край!..», «Ах, якая над Гайнай купальская

ноч!..», «Страціў слова, страціў спадчыннае слова...», «Паклон табе, мой беларускі краю!..»; раман у вершах «Родныя дзеці» (4 гадзіны).

Звесткі пра жыццё і творчасць. Лірыка. Любоў да Бацькаўшчыны, клопат пра яе лёс, шанаванне роднай мовы,

захаванне культурнай спадчыны, паэтызацыя прыроды – асноўныя тэмы паэзіі Н. Гілевіча. Глыбокі лірызм, песеннасць вершаў, фальклорныя матывы ў лірыцы паэта.

«Родныя дзеці». Праблематыка твора. Вобраз галоўнага героя Сцяпана Вячоркі. Другарадныя вобразы і іх роля ў творы. Сюжэтна-кампазіцыйная структура. Лірыка-публіцыстычны стыль рамана, значэнне лірычных адступленняў.

Тэорыя літаратуры. Раман у вершах. Мастацтва. Жывапіс: М. Андруковіч. «Лагойскі краявід»; М. Бушчык «Відная ноч».

Графіка: А. Лапіцкая. «Гучаць над Палессем старажытныя песні». Музыка: Э. Зарыцкі. Песня «Палыновая ростань» (словы Н. Гілевіча); Л. Захлеўны. Песня «Сонца ў азерцы» (словы Н. Гілевіча); І. Лучанок. Песня «Я хаджу закаханы» (словы Н. Гілевіча); Э. Ханок. Песня «Вы шуміце, бярозы...» (словы Н. Гілевіча); «Аксамітавы вечар»: кампакт-дыск; «Нашы песні»: кампакт-дыск (ансамбль «Сябры»).

Іван Чыгрынаў. Апавяданні «Дзівак з Ганчарнай вуліцы», «У ціхім тумане» («Маці»)

(3 гадзіны). Звесткі пра жыццё і творчасць. «Дзівак з Ганчарнай вуліцы». Памяць мінулай вайны і лёс старога лесніка

Дземідзёнка. Паэтызацыя гуманістычных каштоўнасцей, гармонія чалавека і прыроды. Вобраз героя-апавядальніка.

«У ціхім тумане» («Маці»). Новыя падыходы да асэнсавання тэмы вайны. Узаемаадносіны ахвяр і здраднікаў. Праблема віны і даравання. Вобразы Рэйдзіхі і Ганны. Гуманістычны пафас апавядання.

Мастацтва. Жывапіс: В. Грамыка. «Па-над Прыпяццю. 1941 год»; А. Малішэўскі. «Мы вернемся»; І. Белановіч. «Сустрэча з недалёкім мінулым».

Іван Навуменка. Апавяданні «Сямнаццатай вясной», «Хлопцы самай вялікай вайны»

(3 гадзіны). Звесткі пра жыццё і творчасць. «Сямнаццатай вясной». Паказ лёсу моладзі ў гады вайны з фашызмам. Раскрыццё ў

творы характараў Цімоха, Стасі і іншых герояў. Эмацыянальнасць зачыну апавядання, лірызм аповеду. Сімвалічнасць вобраза бэзу.

«Хлопцы самай вялікай вайны». Жорсткая праўда жыцця. Унутраная самаацэнка юнакоў; жаночы, мацярынскі погляд на рэаліі вайны. Шматгранны партрэт пакалення. Роля мастацкай дэталі ў творы.

Тэорыя літаратуры. Сюжэт і яго элементы (паглыбленне паняццяў). Генрых Бёль. Раман «Дом без гаспадара» (ва ўрыўках) (2 гадзіны). «Дом без гаспадара». Адлюстраванне цяжкіх душэўных пакут пасляваеннага

пакалення Германіі. Лёс удавы паэта Раймунда Баха Нэлы. Вобразы непераадоленага мінулага ў творы. Праблема бацькоў і дзяцей. Думкі аўтара пра ўсенародную віну за паўтарэнне фашызму. Раскрыццё псіхалогіі дзяцей-сірот у рамане (Марцін і Генрых). Вобраз мастака Альберта. Сэнс назвы рамана. Асаблівасці кампазіцыі. Прыёмы аўтарскага маналогу пры раскрыцці ўнутранага свету герояў.


14

Рыгор Барадулін. Вершы: «Неруш», «Яна адна, зямля вякоў…», «Бацьку», «Заспаная раніца мжыстая…», «Чалавек не ўзнікае так…», «Пакуль жывеш, развітвайся з жыццём…» (3 гадзіны).

Звесткі пра жыццё і творчасць пісьменніка. Народнасць і самабытнасць паэзіі Рыгора Барадуліна. Сувязь яго творчасці з

традыцыямі фальклору, міфалогіі, класічнай літаратуры. Шчырасць, даверлівасць пачуццяў, псіхалагізм і экспрэсіўнасць у вершах. Асаблівасці паэтычнага майстэрства Рыгора Барадуліна: арыгінальная метафарычна-асацыятыўная вобразнасць, гукапіс, рытміка, рыфма.

Тэорыя літаратуры. Паняцце пра асацыятыўнасць у літаратуры. Метафара, сінекдаха, перыфраз (паглыбленне паняццяў).

Алесь Разанаў. Вершы «Радзіма…», «Кожны народ мае…», «У крузе», «Спадчына»,

«Горад», «На гэтай зямлі», «Барана» (3 гадзіны). Звесткі пра жыццё і творчасць пісьменніка Філасофска-інтэлектуальны кірунак творчасці: суадносіны агульначалавечага

(быційнага) і нацыянальна-гістарычнага (асабістага). Тэма Бацькаўшчыны ў лірыцы паэта. Адметнасць творчай індывідуальнасці. Жанрава-стылёвыя асаблівасці лірыкі. Асацыятыўная вобразнасць. Роля А. Разанава ў развіцці сучаснай беларускай эксперыментальнай паэзіі.

Тэорыя літаратуры. Жанравыя пошукі сучаснай беларускай паэзіі: традыцыі і наватарства.

Георгій Марчук. Навелы «Канон Гарыні», «Канон Маці», «Канон Школе»

(3 гадзіны). Звесткі пра жыццё і творчасць пісьменніка. Жанрава-стылёвая спецыфіка твораў, іх спавядальнасць. Захапляльнае падарожжа па

радзіме пісьменніка, асэнсаванне жыцця палешукоў, іх традыцый. Глыбокае разуменне чалавечага шчасця і іншых духоўных каштоўнасцей.

Тэорыя літаратуры. Апавяданне і навела як эпічныя жанры (паглыбленне паняццяў). Мастацтва. Кінамастацтва: фільм «Ліст да Феліні» (рэжысёр Д. Зайцаў). Аляксей Дудараў. П’еса «Князь Вітаўт» (3 гадзіны). Звесткі пра жыццё і творчасць пісьменніка. «Князь Вітаўт». Наватарскі падыход драматурга да ўвасаблення далёкага мінулага.

Жанравая адметнасць твора, асаблівасці яго кампазіцыі. Вітаўт і Ягайла як вобразы-тыпы. Маральна-этычнае завастрэнне канфлікту. Праблема асабістага шчасця ў п’есе. Сцвярджэнне ў творы галоўных каштоўнасцей на зямлі: любові, еднасці, згоды і міру.

Тэорыя літаратуры. Гістарычная драма. Мастацтва. Тэатральнае мастацтва: спектаклі «Князь Вітаўт» (рэжысёры В. Раеўскі,

Б. Герлаван), «Радавыя» (рэжысёры В. Раеўскі, Б. Герлаван), «Чорная панна Нясвіжа» (рэжысёры В. Раеўскі, Б. Герлаван).

Міхась Башлакоў. Вершы «Дарогі Палесся», «Заркапад», «Рэха даўніх гадоў», «Не

будзьце раўнадушнымі ніколі», «Тры лікі любові», «Музыка вясны», цыкл «Радзіма...» (3 гадзіны).

Звесткі пра жыццё і творчасць пісьменніка. Свет Радзімы-Беларусі ў творчасці паэта, выяўленне пачуцця любові да зямлі

бацькоў. Знітаванасць з родным краем як духоўная аснова ўнутранага свету лірычнага героя. Філасофскі роздум пра хуткаплыннасць часу і сэнс чалавечага жыцця. Задушэўнасць інтанацыі, меладычнасць, тонкі лірызм вершаў.

Тэорыя літаратуры. Мастацкія тропы (паглыбленне паняцця).


15

СУЧАСНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА. АГЛЯД (25 гадзін)

Літаратурны працэс у Беларусі на сучасным этапе. Змяненне ролі літаратуры ў жыцці грамадства. Новая літаратурная сітуацыя. Беларускі постмадэрнізм: творчыя асобы і жанры. Літаратурна-мастацкая перыёдыка (часопісы «Полымя», «Маладосць» і іншыя). Утварэнне і дзейнасць грамадскага аб'яднання «Саюз пісьменнікаў Беларусі», яго супрацоўніцтва з пісьменнікамі іншых краін свету.Творчасць сучасных пісьменнікаў-землякоў. (4 гадзіны).

Паэзія (у межах агляду вылучаюцца аўтары і творы на выбар настаўніка) (6 гадзін). Паглыбленне агульначалавечага, маральна-філасофскага, гуманістычнага зместу

лірыкі, яе грамадзянска-публіцыстычнага і індывідуальна-асобаснага пачаткаў у творчасці Васіля Зуёнка, Анатоля Вярцінскага, Янкі Сіпакова, Юрася Свіркі, Дануты Бічэль, Генадзя Пашкова, Міхася Пазнякова, Раісы Баравіковай, Мар’яна Дуксы, Уладзіміра Карызны, Алеся Пісьмянкова, Міколы Маляўкі і іншыя. Разнастайнасць творчых індывідуальнасцей у сучаснай паэзіі: Алесь Бадак, Навум Гальпяровіч, Змітрок Марозаў, Мікола Мятліцкі, Мікола Шабовіч і іншыя. Наватарства ў галіне вершаванай формы і іншыя мастацкія пошукі сучаснай паэзіі (Алесь Разанаў, Людміла Рублеўская, Віктар Шніп і іншыя).

Проза (у межах агляду вылучаюцца аўтары і творы на выбар настаўніка) (9 гадзін). Разнастайнасць тэматыкі і праблематыкі сучаснай прозы. Асэнсаванне пісьменнікамі стасункаў асобы і грамадства, повязі часоў і пакаленняў: Алесь Савіцкі «Пісьмо ў Рай»; Віктар Карамазаў «Крыж на зямлі і поўня ў небе»; навела Уладзіміра Сцяпана «Адна капейка» і іншыя.

Далёкая і блізкая гісторыя ў сучаснай прозе: Леанід Дайнека «Меч князя Вячкі»; Алесь Марціновіч ««Гетман-кларнет» на службе ў муз»; Іван Чыгрынаў «Вяртанне да віны»; Іван Навуменка «Вір»; Янка Сіпакоў «Кулак» і іншыя.

Драматургія (у межах агляду вылучаюцца аўтары і творы на выбар настаўніка) (5 гадзін).

Асноўныя тэндэнцыі ў развіцці беларускай драматургіі на сучасным этапе. Традыцыі драматургіі Кандрата Крапівы і Андрэя Макаёнка ў творчасці сучасных пісьменнікаў.

Надзённасць маральна-этычнай праблематыкі ў творчасці Міколы Матукоўскага і іншых. Узмацненне цікавасці да далёкага і блізкага мінулага ў творчасці Алеся Петрашкевіча, Уладзіміра Бутрамеева і іншых. Новыя мастацка-эстэтычныя тэндэнцыі ў сучаснай беларускай драматургіі (І. Сідарук, А. Дзялендзік, П. Васючэнка і іншыя.).

Сучасная драматургія і тэатр.

Рэзерв вучэбнага часу (1 гадзіна)

ПАЎТАРЭННЕ І ПАДАГУЛЬНЕННЕ ВЫВУЧАНАГА ЗА ГОД (1 гадзіна)

Усяго: на вывучэнне твораў – 93 гадзіны; на творчыя работы – 8 гадзін; на ўрокі па творах для дадатковага чытання – 4 гадзіны.

Спіс твораў для завучвання на памяць

Міхась Стральцоў. Урывак з апавядання «Сена на асфальце» (пачынаючы са слоў «О зямля! Ты даеш нам тугу па небе…» і да слоў «…гэта ўсё ж лепш, чым не любіць нічога»).

Ніл Гілевіч. Урывак з рамана ў вершах «Родныя дзеці» (з раздзела «Пашанаванне» ад слоў «Паклон табе ад сэрца, мама…» да слоў «І рукі ёй пацалаваў»).

Рыгор Барадулін. Верш «Чалавек не ўзнікае так…». Алесь Разанаў. Верш «У крузе». Верш з сучаснай беларускай паэзіі (на выбар вучняў).


16

Спіс твораў для дадатковага чытання

Паэзія

Зборнік «Краіну родную люблю». Зборнік «Мая Радзіма». Раіса Баравікова. Зборнік «Дрэва для райскай птушкі». Міхась Башлакоў. Зборнік «Далеч вячэрняя». Навум Гальпяровіч. Зборнік «Святло ў акне». Сяргей Давідовіч. Паэмы «Партызанскі праспект», «Памяць»/ Васіль Зуёнак. Зборнік «Лета трывожных дажджоў». Анатоль Зэкаў. Зборнік «Белае сонца бяроз». Казімір Камейша. Зборнік «Гордзіеў вузел». Уладзімір Карызна. Зборнік «Доля – Русь наша Белая». Пятро Макаль. Зборнік «Лагода». Дзмітрый Марозаў. Зборнік «Вачыма сэрца». Ніна Мацяш. Зборнік «Душою з небам гаварыць». Мікола Мятліцкі. Зборнік «Прысутнасць». Міхась Пазнякоў. Зборнік «Час надзеі». Генадзь Пашкоў. Зборнік «У далонях свету». Алесь Пісьмянкоў. Зборнік «Я не памру, пакуль люблю». Алесь Разанаў. Зборнік «У горадзе валадарыць Рагвалод». Людміла Рублеўская. Зборнік «Замак месячнага сяйва». Віктар Шніп. Зборнік «Першы папяровы снег».

Проза

Зборнік «Мая Радзіма». Янка Брыль. Зборнік «З людзьмі і сам-насам». Васіль Быкаў. «У тумане». Алесь Жук. «Душа над чыстым полем». Віктар Карамазаў. «Зачараваная душа». Алесь Марціновіч. «Цяпло колішніх вогнішчаў» (2–3 эсэ, гістарычныя аповесці

на выбар настаўніка). Георгій Марчук. «Давыд-гарадоцкія каноны» (2–3 навелы). Іван Навуменка. «Любімы горад». Іван Пташнікаў. «Мсціжы». Іван Чыгрынаў. «Плач перапёлкі». Іван Шамякін. «Злая зорка».

Драматургія

Аляксей Дудараў. «Радавыя». Алесь Петрашкевіч. «Напісанае застаецца». Іван Чыгрынаў. «Следчая справа Вашчылы».

АСНОЎНЫЯ ВІДЫ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ПА ЛІТАРАТУРЫ Ў XI КЛАСЕ

Чытанне мастацкага твора і паўнавартаснае яго ўспрыманне. Аргументаванне ўласных ацэнак герояў і падзей. Выразнае чытанне мастацкіх твораў розных жанраў. Складанне плана ўласнага вуснага і пісьмовага выказвання. Разгорнутыя і сціслыя вусныя адказы на праблемныя пытанні, даклады і

паведамленні на літаратурную тэму (з выкарыстаннем адной або некалькіх крыніц). Тэзісы і канспекты літаратурна-крытычных артыкулаў па пытаннях літаратуры. Сачыненні і рэфераты па праграмных творах.


17

Рэцэнзіі на самастойна прачытаную кнігу, прагледжаныя кінафільм, тэлеперадачу, спектакль, на твор жывапісу або музыкі.

Напісанне ўласных твораў (вершаў, невялікіх апавяданняў, мастацкіх замалёвак, эсэ і пад.).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ XI КЛАСА

Вучні павінны ведаць: асноўныя звесткі пра жыццёвы і творчы шлях пісьменнікаў; асноўныя ідэйна-маральныя праблемы вывучаных твораў; асноўныя жанравыя і стылёвыя асаблівасці праграмных мастацкіх твораў; спецыфіку літаратуры як мастацтва слова, літаратурныя роды і жанры; асноўныя тэарэтыка-літаратурныя паняцці, прадугледжаныя дадзенай вучэбнай

праграмай; асноўныя перыяды развіцця нацыянальнай літаратуры; асаблівасці, якія вылучаюць беларускую літаратуру сярод іншых літаратур свету,

складаюць яе ўнікальнасць, адметнасць; асаблівасці рамантычнага, рэалістычнага і мадэрнісцкага тыпаў мастацкай творчасці; тэксты, рэкамендаваныя дадзенай вучэбнай праграмай для завучвання на памяць. Вучні павінны ўмець: узнаўляць мастацкія карціны, створаныя пісьменнікам; аналізаваць твор з улікам яго ідэйна-мастацкай цэласнасці і аўтарскай пазіцыі; вызначаць асноўную праблематыку твора; выяўляць асноўныя адметнасці стылю (творчай індывідуальнасці) пісьменніка; характарызаваць героя твора, супастаўляць герояў аднаго або некалькіх твораў; абгрунтоўваць сваю ацэнку прачытанага твора; весці дыялог па прачытаных творах, улічваць чужы пункт гледжання на твор і

аргументавана адстойваць сваё меркаванне; адрозніваць высокамастацкую літаратуру ад «масавай»; пісаць сачыненні на літаратурную тэму; карыстацца літаратуразнаўчымі крыніцамі і даведачнымі матэрыяламі

(энцыклапедыямі, даведнікамі, слоўнікамі літаратуразнаўчых тэрмінаў, рэсурсамі глабальнай камп’ютарнай сеткі Інтэрнэт, іншымі).

УТВЕРЖДЕНО

Постановление Министерства образованияРеспублики Беларусь 02.07.2021 № 143

Учебная программа по учебному предмету «Русский язык» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего

среднего образования с белорусским и русским языками обучения и воспитания (повышенный уровень)

ГЛАВА 1 ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ

1. Учебная программа по учебному предмету «Русский язык» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «Русский язык» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 105 часов (3 часа в неделю). Из них на контрольные письменные работы – 9 часов: на диктанты – 2 часа, на изложения –


18

4 часа, на сочинение на языковую или свободную тему – 1 час; на тестовые работы – 2 часа; 4 часа – резервные (по усмотрению учителя резервные часы могут быть использованы для написания сочинения на литературную или лингвистическую тему).

3. Цель изучения учебного предмета «Русский язык» на повышенном уровне – углубление и расширение знаний, совершенствование умений и навыков свободного владения русским языком во всех видах речевой деятельности (слушание, говорение, чтение, письмо) и в различных сферах и ситуациях общения; развитие средствами русского языка интеллектуальной, духовно-нравственной, коммуникативной, гражданской культуры учащихся.

4. Задачи изучения учебного предмета «Русский язык»: развитие и совершенствование языковой компетенции учащихся (углубленное

и расширенное предъявление учащимся знаний о системе русского языка; организация усвоения действующих в устной и письменной речи норм – лексических, грамматических, стилистических, правописных – с привлечением более сложного языкового материала; совершенствование всех видов языкового разбора за счет включения в учебный процесс более детализированных, по сравнению с базовым уровнем, знаний о языковых объектах); совершенствование языковой личности путем расширения сведений об изобразительно-выразительных средствах русского языка и развития способностей анализировать и оценивать различные языковые явления с прагматической и эстетической точек зрения;

развитие и совершенствование речевой компетенции учащихся на основе расширения знаний о видах речевой деятельности и речевой ситуации, нормативно-речевых навыков и умений (соблюдение норм русского литературного языка, правил отбора речевых средств с учетом речевой ситуации);

развитие и совершенствование коммуникативной компетенции учащихся (обучение созданию первичных и вторичных текстов различной жанрово-стилистической принадлежности с опорой на грамматику текста и коммуникативные качества речи; развитие навыков информационной переработки текстов на основе сформированных речеведческих понятий; совершенствование коммуникативных умений общения в различных речевых ситуациях);

развитие и совершенствование риторической компетенции учащихся на основе овладения приемами эффективного речевого общения, подготовки и ведения дискуссии, полемики, усвоения знаний о правилах подготовки и эффективного произнесения разных видов монологической речи, совершенствования риторических умений и навыков в процессе работы над различными видами речевой деятельности;

развитие и совершенствование лингвокультурологической и социокультурной компетенций учащихся на основе усвоения знаний о языке как феномене культуры, его роли в формировании системы общечеловеческих и национальных идеалов, традиций, обычаев, ценностей русского и белорусского народов, норм, регулирующих поведение личности в обществе.

5. Рекомендуемые формы и методы обучения и воспитания: на учебных занятиях целесообразно сочетать фронтальные, групповые, парные и индивидуальные формы обучения; с целью активизации познавательной деятельности учащихся рекомендуется использовать методы проблемного обучения, интерактивные и эвристические методы, дискуссии, метод проектов и др. Выбор форм и методов обучения и воспитания определяется учителем самостоятельно на основе целей и задач изучения конкретной темы, сформулированных в настоящей учебной программе требований к результатам учебной деятельности учащихся.

Работа по развитию связной речи организуется на каждом уроке, при изучении всех разделов и тем курса русского языка (выделение часов на обучающие виды работ по развитию связной устной и письменной речи учащихся планирует учитель, исходя из общего количества часов, отведенных на изучение данной темы). Работа по развитию речи может проводиться как в процессе урока, так и при подготовке к нему учащихся дома. Проведение учебных занятий по развитию связной речи учащихся является обязательным.


19

Рекомендуемые виды учебной деятельности (устной и письменной): учебное сообщение обобщающего и систематизирующего характера (в устной и письменной форме) на основе материалов учебного пособия (таблиц, схем, алгоритмов и других), материалов справочных пособий; составление плана текста, тезисов, конспекта; составление таблиц, схем, алгоритмов, опорных конспектов для обобщения и систематизации изученного материала (под руководством учителя); выразительное, аналитическое чтение текста; создание синтаксических конструкций по заданным критериям, в том числе синонимичных предложенным; комплексный, риторический, стилистический, сопоставительный, синтаксический, пунктуационный анализ текстов и так далее; анализ и создание текстов дискуссионного характера; написание научного доклада и его произнесение перед слушателями; выявление и устранение нарушений норм современного русского языка в устной и письменной речи; редактирование и стилистическая трансформация текста; создание текстов определенного функционального стиля речи (с учетом сферы применения, цели, условий общения, содержания, адресата, адресанта) и смыслового типа речи; введение подтем и ключевых слов для раскрытия темы сочинения, учебного сообщения, устного высказывания; дополнительных фрагментов с определенным типовым значением (описание природы, состояния и внешности человека, памятника, трудового процесса и другое); изложение (подробное, выборочное, сжатое); сочинение (описание, повествование, сочинение-миниатюра; сочинение-рассуждение на морально-этическую, социокультурную, литературную, лингвистическую тему, по предложенному тезису и тому подобное); творческие работы в различных жанрах речи; написание эссе, отзыва о спектакле, фильме, книге и тому подобное.

Для диагностики усвоения теоретических сведений, определения результатов учебной деятельности рекомендуются следующие формы контроля: учебное сообщение учащегося; диктанты различных видов; изложение (подробное, сжатое, выборочное); сочинение (сочинение-описание; сочинение-повествование, сочинение-рассуждение); различные виды языковых разборов; тестовая работа.

6. Теоретическая и практическая направленность обучения русскому языку и развития речи учащихся подчинены компетентностному подходу, который объединяет два понятия: образовательная компетенция и компетентность. Образовательная компетенция – это общая норма, результат подготовки учащегося по учебному предмету «Русский язык». Содержание образовательной компетенции регламентирует предметно-деятельностную составляющую учебного процесса, комплексное достижение его целей, запланированного результата. Компетентность – это личностные достижения учащегося в области теории и практики владения языком.

Различают метапредметные и предметные компетенции. Важными для обучения русскому языку являются такие метапредметные компетенции, как ценностно-смысловая, учебно-познавательная, информационная. Они регулируют содержательный компонент привлекаемых текстов, учебно-познавательную работу с информацией, учебными моделями, общими схемами; выполнение логических операций сравнения, анализа, обобщения, классификации, установление аналогии и так далее.

Приоритетными для обучения русскому языку на повышенном уровне являются предметные компетенции: языковая, речевая, коммуникативная, риторическая, социокультурная, лингвокультурологическая.

Языковая (лингвистическая) компетенция предполагает формирование у учащихся системы знаний о различных языковых единицах, их лексических, грамматических и функциональных характеристиках; о функционально-стилистической системе русского языка; о комплексном анализе текста; ознакомление учащихся с элементами истории науки о языке, с научными достижениями выдающихся русских и белорусских ученых-лингвистов прошлого и современности; формирование у учащихся исследовательских умений, которые опираются на опознавательные, классификационные, аналитические и синтетические умения работы с объектами языка; осмысленное усвоение учащимися языковых явлений; развитие языковой рефлексии – способности улавливать


20

существующие в языке закономерности, наблюдать за собственной речевой деятельностью и речью других носителей языка.

Речевая компетенция – это владение знаниями о речи в ее соотношении с языком, видах речевой деятельности, речевой ситуации; это нормативно-речевые навыки и умения (соблюдение норм русского литературного языка: произносительных, лексических, словообразовательных, морфологических, синтаксических, стилистических, правописных (орфографических и пунктуационных) в процессе речевой деятельности; соблюдение правил отбора речевых средств с учетом сферы общения).

Коммуникативная компетенция – это владение учащимися средствами языка и речи для реализации целей общения. Содержательными компонентами коммуникативной компетенции являются: сферы деятельности; общение и тактика коммуникации в зависимости от ситуации; типы текстов и правила их построения.

Коммуникативная компетенция – коммуникативно-текстовые умения: на уровне текстовосприятия (понимание содержания воспринятого текста, анализ его структурно-логической организации, выявление признаков текста); на уровне текстопорождения (подчинение содержания текста теме, отбор опорных слов и ключевых предложений; накопление материала по теме, его структурирование в соответствии с жанрово-типологической принадлежностью текста и его категориальными признаками; отбор языковых средств и средств выразительности речи с учетом типологической и стилистической принадлежности текста; оценка отобранных языковых средств с точки зрения соответствия коммуникативным качествам речи (правильности, логичности, точности, уместности, богатству, выразительности); совершенствование созданного текста с целью его улучшения).

Риторическая компетенция – это знание теории публичной речи и владение разнообразными диалогическими и монологическими формами речевого общения, способами и умениями контролировать и совершенствовать свое речевое поведение и речь в конкретной речевой ситуации, способами оценки аудитории, свободное владение словом и приемами реагирования на реплики собеседника.

Социокультурная компетенция – это совокупность знаний о культурном наследии страны, национально-культурной специфике народа (обычаях, идеалах, традициях, ценностях, правилах речевого поведения и тому подобном).

Лингвокультурологическая компетенция – это владение национально-маркированными единицами языка, русским речевым этикетом, знание афористики и фразеологии с точки зрения отражения в них культуры, национально-психологических особенностей, опыта русского народа.

Кроме компетентностного подхода, теоретическую и практическую базу обучения языку и речи определяют системно-функциональный, коммуникативно-деятельностный, социокультурный и лингвокультурологический подходы.

Системно-функциональный подход предполагает усвоение системы русского языка, единиц разного уровня с точки зрения значения, строения и назначения в речи; отбор и организацию языкового материала для создания различных видов текста с целью совершенствования языковой и речевой компетенции учащихся.

Коммуникативно-деятельностный подход обеспечивает максимальное приближение образовательного процесса к реальному общению. Объектом обучения с позиции этого подхода является речевая деятельность во всех ее видах, что способствует совершенствованию коммуникативной компетенции.

Лингвокультурологический и социокультурный подходы к обучению русскому языку предполагают ознакомление с материальными и духовными ценностями, способами выражения которых являются язык, литература, искусство, история, умение пользоваться полученными знаниями о культурном наследии страны, обычаях, традициях, социальных стереотипах и так далее в процессе общения. Лингвокультурологический и социокультурный подходы направлены на развитие речевой культуры и личностных качеств учащихся на основе освоения языка как средства постижения русской


21

и национальной культуры в контексте общемировой. Эти подходы осуществляют совершенствование лингвокультурологической и социокультурной компетенций.

Принципами отбора содержания обучения русскому языку в XI классе на повышенном уровне являются: значимость теоретических сведений для речевой деятельности; учет функционально-семантических особенностей явлений языковой системы; опора на текст как на предмет обучения и как на результат (продукт) речевой деятельности; опора на этнокультуру при отборе теоретических сведений и дидактического материала.

ГЛАВА 2 СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА. ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ

К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Повторение изученного в Х классе (4 часа)

Текст, его основные признаки, функционирование языковых единиц в тесте. Слово как основная единица языка. Грамматические характеристики слова. Языковые нормы современного русского языка. Трудные вопросы орфографии.

Общие сведения о языке (2 часа)

Основные функции языка (коммуникативная, мыслительная, познавательная). Частные (номинативная, этническая, эстетическая и другие) функции языка (ознакомление).

Язык и мышление: взаимосвязь понятий. Язык и общество. Взаимосвязь между языком и обществом.

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Учащиеся должны: знать основные функции русского языка; осознавать роль языка в обществе; понимать связи языка и процессов мышления.

Речевое общение (8 часов)

Речевое общение и качества речи. Условия и основные компоненты процесса общения.

Правила и основные средства организации эффективного речевого общения. Речевое общение и речевой этикет. Языковые средства, свойственные современному речевому этикету.

Устная монологическая речь: средства организации устной речи. Интонация, речевые такты, типы пауз.

Виды монологической речи: информационная, воодушевляющая, призывающая к действию, убеждающая, развлекательная. Стилистические особенности и средства выразительности каждого вида речи.

Композиционные части монологической речи, их функции и задачи. Планирование и тактика вступления, основной части и заключения в текстах разных видов монологической речи. Приемы построения разных видов монологической речи в зависимости от цели выступления. Подготовка и произнесение информационной, воодушевляющей, призывающей к действию, убеждающей, развлекательной речи.


Учащиеся должны: знать: условия и основные компоненты процесса общения, правила эффективного речевого

общения; разные виды монологической речи, их структуру, коммуникативные задачи;


22

стилистические особенности, средства организации и выразительности каждого вида монологической речи;

уметь: создавать тексты разных видов монологической речи с учетом их задач,

стилистических особенностей и требований к структуре каждого вида монологической речи и произносить речь перед слушателями;

использовать языковые средства точной передачи мысли при построении научно-учебного, научно-популярного сообщения, правильно употреблять термины, обеспечивающие точность и логичность высказывания; общественно-политическую лексику, средства публицистического стиля, эмоционального воздействия на слушателя, читателя.

Основные синтаксические единицы и их функционально-стилистические возможности (47 часов)

Словосочетание (4 часа)

Словосочетание как единица синтаксиса. Виды подчинительной связи. Смысловые отношения в словосочетании. Свободные и несвободные словосочетания, их синтаксическая роль и стилистические возможности.

Грамматические ошибки, обусловленные нарушением морфологической и синтаксической норм при конструировании словосочетаний.

Грамматическая (синтаксическая) норма. Нормативное употребление формы зависимого слова при согласовании и управлении.


Учащиеся должны: знать: виды подчинительной связи в словосочетании; уметь: вычленять словосочетания из предложений, в том числе несвободные

словосочетания; определять смысловые отношения между главным и зависимым словом и вид

синтаксической связи в словосочетании; определять синтаксическую функцию несвободных словосочетаний; использовать возможности грамматической синонимии словосочетаний в тексте; выявлять и исправлять грамматические ошибки, обусловленные нарушением

морфологической и синтаксической норм при конструировании словосочетаний.

Простое предложение (8 часов)

Предложение как основная коммуникативная единица языка. Типология простых предложений. Изобразительно-выразительные возможности простого предложения; риторический

вопрос как стилистическая фигура речи, его пунктуационное оформление; вопросно-ответный ход как прием диалогизации монологической речи.

Функции порядка слов в предложении. Логическое ударение. Экспрессивные синтаксические конструкции (ознакомление).

Главные члены предложения: синтаксическая и пунктуационная нормы. Трудные случаи определения подлежащего. Типы сказуемого и формы его выражения. Трудные случаи определения типов сказуемого. Синонимия сказуемых. Стилистические возможности различных форм выражения сказуемого. Разнообразие и функции связок в составном именном сказуемом.

Текстообразующие функции главных членов предложения.


23

Второстепенные члены предложения. Виды определения, дополнения, обстоятельства. Синтаксическая роль инфинитива.

Текстообразующие функции второстепенных членов предложения. Типология односоставных предложений. Разграничение двусоставных неполных

и односоставных предложений. Функционально-стилистические возможности односоставных предложений. Грамматическая (синтаксическая) норма. Согласование сказуемого с подлежащим,

выраженным количественным словосочетанием; употребление полной и краткой форм прилагательного в составном именном сказуемом; согласование определения, находящегося между числительными два, три, четыре и существительным, и определения, стоящего перед счетным оборотом.

Пунктуационная норма. Тире между подлежащим и сказуемым. Дефис при приложении. Знаки препинания в конце предложения.


Учащиеся должны: знать: виды простых предложений; способы выражения подлежащего; типы и способы

выражения всех типов сказуемого; основные случаи постановки тире между подлежащим и сказуемым в простом предложении; виды второстепенных членов предложения; синтаксические функции инфинитива в предложении; виды односоставных предложений;

уметь: производить синтаксический разбор простого предложения; составлять предложения по заданным образцам с учетом синонимии двусоставных

и односоставных предложений; выявлять текстообразующие функции и изобразительно-выразительную роль

главных и второстепенных членов предложения в текстах разных типов, жанров и стилей; использовать интонацию, логическое ударение и порядок слов в соответствии

с коммуникативными задачами высказывания; выражать побуждение в различных ситуациях общения с учетом синонимии

языковых средств; использовать вопросительные конструкции для побуждения и сообщения

(риторические вопросы); учитывать текстообразующую роль разных видов предложений при развертывании

темы текста и формировании текстов разных типов речи.

Простое осложненное предложение (14 часов)

Осложненные предложения и их структурно-семантические особенности. Предложения, осложненные однородными членами, связанными

неповторяющимися, повторяющимися, парными (сопоставительными, двойными) союзами или только интонацией перечисления, без союзов. Предложения с обобщающими словами при однородных членах. Конструкции, имеющие два обобщающих слова. Пунктуационное оформление предложений с однородными членами.

Текстообразующая функция и изобразительно-выразительные возможности предложений с однородными членами.

Предложения с обособленными членами, их построение. Пунктуационное оформление предложений с обособленными членами. Обособление второстепенных членов предложения как средство смыслового, интонационного и пунктуационного (в письменной речи) оформления добавочного сообщения в высказывании. Обособленные уточняющие, пояснительные и присоединительные члены предложения: построение и пунктуационное оформление.

Текстообразующие функции и изобразительно-выразительные возможности предложений с обособленными определениями, приложениями, дополнениями, обстоятельствами.


24

Предложения с вводными словами, словосочетаниями и предложениями, вставными конструкциями и их пунктуационное оформление. Вводные слова, словосочетания, предложения как средство выражения отношения говорящего к сообщаемому и как средство логичности речи. Вставные конструкции как средство выражения попутных замечаний, разъяснений, конкретизации деталей. Разграничение вводных и вставных конструкций.

Текстообразующая функция и выразительные возможности предложений с вводными словами, словосочетаниями и предложениями, вставными конструкциями.

Предложения с обращением и их пунктуационное оформление. Функции обращения как средства характеристики адресата речи с целью достижения ее выразительности.

Грамматическая (синтаксическая) норма. Согласование сказуемого с подлежащими, образующими однородный ряд; правильное построение однородного ряда; правильное построение предложений с обособленными определениями, приложениями, обособленными обстоятельствами, выраженными деепричастным оборотом.

Пунктуационная норма. Знаки препинания в предложениях с однородными членами, в том числе с обобщающим словом при них; знаки препинания в предложениях с обособленными определениями, приложениями; обособленными обстоятельствами; знаки препинания в предложениях с обособленными членами предложения со значением уточнения, пояснения, присоединения; знаки препинания при вводных словах, словосочетаниях и предложениях, вставных конструкциях; в предложениях с обращениями.


Учащиеся должны: знать: основные способы осложнения простого предложения; знаки препинания в простом осложненном предложении; уметь: обнаруживать и разграничивать конструкции, осложняющие предложение; конструировать осложненные предложения по заданным образцам; обнаруживать пунктограммы и решать пунктуационные задачи в осложненном

предложении; производить синтаксический разбор предложений с однородными, обособленными

членами, вводными словами, словосочетаниями и предложениями, обращениями; интонировать осложненные предложения; использовать осложняющие конструкции

как средства увеличения информативности простого предложения; вводные слова, словосочетания и предложения как средства логичности речи, выражения авторской позиции в рассуждении; использовать обращения для характеристики адресата речи.

Сложное предложение (21 час)

Типология сложного предложения. Сложносочиненное предложение: виды и пунктуационное оформление. Текстообразующая роль и изобразительно-выразительные возможности

сложносочиненных предложений. Сложноподчиненное предложение, его структура и средства связи. Классификация

сложноподчиненных предложений. Построение и пунктуационное оформление сложноподчиненных предложений.

Текстообразующая роль и изобразительно-выразительные возможности сложноподчиненных предложений.

Сложноподчиненное предложение с несколькими придаточными (однородное, параллельное, последовательное, комбинированное подчинение): структура, правила построения и пунктуационное оформление.


25

Текстообразующая функция и изобразительно-выразительные возможности сложноподчиненных предложений с несколькими придаточными.

Бессоюзное сложное предложение: структура и пунктуационное оформление. Текстообразующая функция и изобразительно-выразительные возможности

бессоюзного сложного предложения. Сложные предложения с разными видами связи: структура и пунктуационное

оформление. Текстообразующая функция и изобразительно-выразительные возможности

сложных предложений с разными видами связи. Синтаксическая синонимия разных типов сложных предложений. Грамматическая (синтаксическая) норма. Правильное построение

сложносочиненных, сложноподчиненных, бессоюзных сложных предложений; сложноподчиненных предложений с несколькими придаточными; сложных предложений с разными видами связи.

Пунктуационная норма. Запятая, точка с запятой, тире между частями сложносочиненного предложения; отсутствие запятой в сложносочиненном предложении при наличии общего компонента; знаки препинания в сложноподчиненном предложении: выделение придаточной части, условия расчленения составного союза; знаки препинания в сложноподчиненном предложении с однородным подчинением; постановка запятой на стыке сочинительного и подчинительного союзов или двух подчинительных союзов (союза и союзного слова); запятая, точка с запятой, двоеточие и тире в бессоюзном сложном предложении.


Учащиеся должны: знать типы сложных предложений и правила их пунктуационного оформления; уметь: обнаруживать части в составе сложного предложения и определять их количество; определять тип сложного предложения; виды придаточных частей

в сложноподчиненном предложении; разграничивать союзы и союзные слова; составлять схемы сложного предложения; конструировать сложные предложения по схемам; интонировать сложные предложения; производить синтаксический и пунктуационный разбор сложного предложения; целесообразно использовать в текстах разные типы сложных предложений с учетом

их текстообразующих функций и изобразительно-выразительных возможностей; использовать в текстах синонимичные синтаксические конструкции (союзные и бессоюзные сложные предложения, сложные и простые предложения) как источник богатства и разнообразия речи.

Чужая речь (5 часов)

Чужая речь и способы ее передачи: прямая речь, косвенная речь, конструкции с вводными словами и предложениями, указывающими на источник сообщения, обозначение темы чужой речи. Построение и пунктуационное оформление предложений с прямой речью. Диалог и его пунктуационное оформление.

Синтаксическая синонимия предложений, передающих чужую речь. Функционально-стилистические возможности разных способов передачи чужой речи.

Несобственно-прямая речь как яркое стилистическое средство художественного текста.

Цитация, ее функции в текстах разных жанров речи. Способы введения цитат в текст и их пунктуационное оформление.

Грамматическая (синтаксическая) норма. Правильное построение предложений с чужой речью. Соблюдение правил замены прямой речи косвенной.


26

Пунктуационная норма. Знаки препинания в предложениях с прямой речью; знаки препинания при диалоге. Пунктуационное оформление косвенного вопроса. Пунктуационное оформление цитат, в том числе стихотворных. Правильное оформление эпиграфа к сочинению.


Учащиеся должны: знать: способы передачи чужой речи и правила пунктуационного оформления конструкций

с чужой речью; уметь: определять способ передачи чужой речи; составлять предложения с прямой и косвенной речью; заменять прямую речь косвенной и наоборот; производить синтаксический разбор предложений с прямой речью; использовать различные способы передачи чужой речи при пересказе текста

от первого и третьего лица; прямую речь для речевой характеристики героев; цитаты в сочинениях и устных высказываниях для иллюстрации и подтверждения мысли; подбирать эпиграф к сочинению в соответствии с темой и основной мыслью текста.

Пунктуация (22 часа)

Принципы современной русской пунктуации как системы знаков препинания и правил их употребления: структурный, логический, интонационный.

Функции знаков препинания: отделяющие и выделяющие знаки препинания. Знаки конца предложения и их экспрессивные возможности. Роль знаков

препинания в пунктуационном оформлении экспрессивных синтаксических конструкций. Запятая, ее функции и основные правила употребления в современном русском

языке. Отделяющая и выделяющая запятые в разных синтаксических конструкциях. Трудные случаи и правила употребления разных по функциям запятых. Пунктуация

в предложениях с союзом и, или (обобщение и систематизация). Пунктуация в предложениях, содержащих конструкции с как (обобщение и систематизация).

Точка с запятой: условия постановки, функции. Двоеточие: условия постановки, функции. Тире: условия постановки, функции (отделяющая, выделяющая). Употребление тире

в современных публицистических и художественных текстах. Дефис как знак препинания. Различение дефиса-орфограммы и дефиса-

пунктограммы. Изобразительно-выразительные возможности дефиса и их реализация в текстах разных типов и стилей речи.

Кавычки. Виды кавычек: кавычки-«елочки», кавычки-»лапки». Изобразительно-выразительные возможности кавычек. Употребление кавычек в текстах разных типов и стилей речи.

Скобки и основные правила их употребления. Изобразительные возможности современной русской пунктуации и их реализация

в текстах разных типов и стилей речи.


Учащиеся должны: знать: функции и правила постановки знаков конца предложения; основные правила постановки запятой, точки с запятой, дефиса, двоеточия, тире,

кавычек, скобок;


27

уметь: производить пунктуационный анализ предложений; применять на письме современные правила пунктуации, в том числе правильно

пунктуационно оформлять предложения с союзами и, или; предложения, содержащие конструкции с как;

обнаруживать и исправлять нарушения синтаксических и пунктуационных норм в текстах;

выявлять и использовать изобразительно-выразительные возможности знаков препинания;

анализировать, редактировать, совершенствовать тексты разных типов и стилей речи (в том числе собственных сочинений и устных высказываний);

совершенствовать тексты с целью усиления их выразительности.

Повторение изученного в XI классе (4 ч)

Речевое общение. Подготовка и произнесение монологической речи. Основные синтаксические единицы: виды, структура. Пунктуационная норма и функции знаков препинания. Текстообразующая функция и изобразительно-выразительные возможности

синтаксических единиц.


Учащиеся должны: уметь: использовать функционально-стилистические и изобразительно-выразительные

возможности различных синтаксических конструкций и знаков препинания; производить синтаксический анализ художественного текста. УТВЕРЖДЕНО


Учебная программа по учебному предмету «Русская литература» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего

среднего образования с белорусским и русским языками обучения и воспитания (повышенный уровень)


1. Учебная программа по учебному предмету «Русская литература» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «Русская литература» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 105 часов (3 часа в неделю). 3. Цель изучения учебного предмета «Русская литература» – приобщение учащихся

к искусству слова в контексте движения духовной и социально-исторической жизни народа и развитие на этой основе художественного мышления и эстетических чувств, творческих способностей, читательской и речевой культуры, формирование нравственно-эстетических ориентаций.

4. Задачи изучения учебного предмета «Русская литература»: формирование комплекса историко- и теоретико-литературных знаний;


28

развитие читательских умений; приобретение опыта самостоятельной литературно-творческой деятельности; формирование системы норм отношения к миру, людям, себе. 5. Рекомендуемые формы и методы обучения и воспитания: устный и письменный пересказ художественных произведений или отрывков из них

(подробный, краткий, выборочный, художественный, творческий) с элементами анализа; устное и письменное сочинение-рассуждение по изученному произведению:

формулировка вопроса к изучаемому произведению, развернутый ответ на вопрос, проблемная характеристика (индивидуальная, сравнительная, групповая) героев произведения;

устный или письменный отзыв о самостоятельно прочитанном произведении, просмотренном кинофильме, телепередаче, спектакле, прослушанной звукозаписи (с мотивировкой своего отношения), об актерском и авторском чтении;

устное или письменное сочинение в жанре рассказа, дневниковых записей, письма, инсценировки (о посещении выставки, музея, об архитектурных памятниках города и так далее);

очерк, публицистическая, литературно-критическая статьи; доклад и реферат на литературную тему (по одному или нескольким источникам); составление сложного плана прочитанного произведения и собственного

высказывания; рецензия на самостоятельно прочитанную книгу, просмотренные кинофильм,

телепередачу, спектакль, произведение живописи, музыки. 6. Настоящая учебная программа повышенного уровня рассчитана на учащихся,

которые испытывают потребность в чтении художественной литературы, обладают склонностями к изучению предметов гуманитарного цикла и навыками самостоятельной творческой и научной деятельности. Содержание курса, выстроенное на историко-литературной основе в соответствии с хронологическим принципом, отображает сложный и многообразный литературный процесс XX – начала XXI в.

Содержание настоящей учебной программы повышенного уровня предусматривает постижение художественного мира писателя, нравственной и эстетической ценности его произведений, тенденций историко-литературного процесса.

При реализации настоящей учебной программы повышенного уровня учитель сам определяет глубину изучения литературного процесса, творчества писателя, метод анализа художественного произведения, учитывая возможности учащихся.

Предметные компетенции реализуются через формы учебного процесса: урок-семинар, урок-диалог; интеллектуальная игра; научно-практическая конференция; медиаурок; урок с имитацией форм публичного общения (пресс-конференция, творческая встреча, регламентированная дискуссия, устный журнал); урок с имитацией общественно-культурных мероприятий (заочная экскурсия, путешествие, литературная гостиная, концерт). Рекомендуется использовать разноуровневые задания; совершенствовать навыки многоаспектного анализа текста (восприятие – понимание – осмысление – анализ – интерпретация – оценка прочитанного); использовать компьютерные средства и технологии; развивать креативные способности учащихся, их образное мышление в системе творческих заданий. При этом обращать внимание на задания, связанные с предполагаемой будущей профессиональной деятельностью учащихся: иллюстрирование, написание рецензий, статей, сценариев, рассказов, составление психологических портретов, подготовка плана-конспекта урока, постановка фрагмента произведения и так далее.

Результатом изучения литературы на повышенном уровне должно стать формирование у учащихся системы компетенций, которые проявляются в специальных филологических знаниях и умениях, высоком уровне читательской культуры, готовности учащихся к осознанному выбору профессии, связанной с гуманитарным профилем.


29

ГЛАВА 2 СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

(105 часов, из них 4 часа – на написание сочинений, 4 часа – резервное время)

Введение (2 часа)

Литература на рубеже XIX–ХХ вв. как особый этап в истории общественного и художественного развития России. Влияние трех русских революций (1905 г., Февральской и Октябрьской 1917 г.), двух мировых войн, возникновения мировой социалистической системы на развитие русской и мировой литератур и судьбы писателей. Эволюция традиционных и возникновение новых творческих направлений и течений в русской и мировой литературах.

Реализм конца XIX – начала XX в.

Новые черты реализма. Дискуссии о русском реализме рубежа веков (А. П. Чехов, Максим Горький, В. Г. Короленко). Классический реализм (Л. Н. Толстой, А. П. Чехов), «романтический реализм» (И. А. Бунин), «духовный реализм» (И. С. Шмелев, Б. К. Зайцев). Реализм и натурализм. Реализм и неореализм.

Максим Горький. «Челкаш»; пьеса «На дне» (4 часа).

Очерк жизни и творчества (с обобщением ранее изученного). «Челкаш». Тема босячества. Проблема нравственного выбора человека в решающий

момент жизни. Гуманность авторской позиции в оценке характеров и судеб героев. Максим Горький – драматург. «На дне». Нравственная и философская проблематика

пьесы. Спор о назначении человека. Проблема деградации личности, предчувствие социальной катастрофы. Авторская позиция в пьесе. «На дне» как социально-философская драма.

Литература и искусство. Сценическая история пьесы.

Для дополнительного чтения

Максим Горький. «Фома Гордеев», «По Руси», «Городок Окуров», «Жизнь Матвея Кожемякина», «Коновалов»; пьесы: «Варвары», «Дачники», «Дети солнца».

И. А. Бунин. Лирика: поэма «Листопад», стихотворения «Слово», «Пустошь». Проза: «Антоновские яблоки», «Грамматика любви», «Легкое дыхание», «Господин из Сан-Франциско», сборник «Темные аллеи» (3–4 рассказа по выбору учителя) (4 часа).

Жизненный и творческий путь. Лирика. Тема Родины и русской природы в поэме «Листопад». Живописность,

внешняя изобразительность, ритмическая организация как характерные черты бунинского стиля. Традиции А. А. Фета, Ф. И. Тютчева, А. К. Толстого и характер их осмысления.

Проза. Рассказ «Антоновские яблоки» – повествование о конце помещичье-крестьянской Руси, о судьбах России и судьбах народных. Психологизм рассказов о любви («Легкое дыхание», «Грамматика любви», сборник «Темные аллеи» и другие). Социально-философская проблематика рассказа «Господин из Сан-Франциско». Неприятие Октябрьской революции («Окаянные дни»). Творчество Бунина в эмиграции («Темные аллеи»). Эволюция бунинского отношения к советской культуре.

Теория литературы. Лиризм художественной прозы. Углубление понятия «импрессионизм».


И. А. Бунин. «Иван-Рыдалец», «Чистый понедельник», «Жизнь Арсеньева», «Окаянные дни».

Л. Н. Андреев. «Иван Иванович», «Большой шлем», «Губернатор». А. Т. Аверченко. «Молодняк», «Люди-братья», «Неизлечимые» и другие.


30

Серебряный век русской поэзии

Модернизм (1 час)

Социально-исторические предпосылки возникновения модернизма в мировой литературе. Философско-эстетические идеи европейского модернизма (П. Верлен, А. Рембо, М. Метерлинк), его трансформация на русской национальной почве. Особенности русского модернизма. Его идейная и эстетическая неоднородность. Символизм, акмеизм, футуризм как важнейшие направления модернизма. Их место и роль в литературе Серебряного века. Разграничение понятий «модернизм» и «декаданс». Импрессионизм и экспрессионизм.

Символизм (2 часа)

Философские истоки эстетической теории символистов. Понимание искусства как иррационального постижения мира. Культ интуиции и авторского «я». Понятие о символе: «символ как образ видимости; символ как аллегория; символ как призыв к творчеству жизни» (Андрей Белый).

Николай Минский как один из основоположников русского символизма. Символисты старшего и младшего поколений.

В. Я. Брюсов. «Отверженный герой», «Грядущие гунны», «Юному поэту», «Каменщик», «Работа» и другие. В. Я. Брюсов как основоположник символизма в русской поэзии. Универсализм брюсовских мифологических и исторических образов и параллелей. Социальные предвидения и раздумья над историческими судьбами России. Тема Октябрьской революции в творчестве поэта.

К. Д Бальмонт. «Челн томленья», «Песня без слов», «Я мечтою ловил уходящие тени...», «Камыши», «Океан». Программный индивидуализм ранней поэзии. Своеобразие восприятия природы. Дух самоутверждения. Импрессионистские элементы поэтического стиля. Гибкость, музыкальность стиха, искусная внутренняя рифмовка, богатство аллитераций.

А. А. Блок. «Стихи о Прекрасной Даме» (2 стихотворения); «Фабрика», «Незнакомка», «О, весна без конца и без краю…», «О доблестях, о подвигах, о славе…», «Россия», «На железной дороге»; из цикла «На поле Куликовом» (по выбору учителя); поэма «Двенадцать» (5 часов).

Очерк жизни и творчества. Этапы становления мировоззрения и творчества поэта. Мистическая романтика, мотивы мистических предчувствий в книге «Стихи о Прекрасной Даме». «Вечная Женственность» как образ-символ. Революция 1905 г. и кризис блоковского философского идеализма. Обострение внимания к общественной проблематике. Тема Родины в творчестве А. А. Блока.

«Двенадцать» – первая попытка художественного осмысления революции как очищающей стихии. Художественный мир поэмы. Синтез романтизма и символизма. Сюжет и конфликт. Особенности композиции и стиха. Герои и автор. Образы-символы социальных явлений. Образ Христа.

А. А. Блок и белорусская поэзия. Образы-символы в поэзии М. Богдановича. Теория литературы. Углубление понятия «образ-символ». Литература и искусство. Иллюстрации И. С. Глазунова к циклу «Стихи

о Прекрасной Даме». Иллюстрации Ю. П. Анненкова к поэме «Двенадцать». Стихи, положенные на музыку (романсы в исполнении А. Н. Вертинского «Буйный ветер», «Тебе единственной» и другие).


А. А. Блок. «Соловьиный сад», «Скифы», «Возмездие». М. И. Цветаева. «Стихи к Блоку», «Поэма Горы». Ф. К. Сологуб. «Ариадна», «Грустная светит луна...», «Искали дочь». Н. М. Минский. «Осенняя песня», «Перед зарею», «Дума».


31

В. В. Каменский. «Осенью», «Письмо домой», «Любовь поэта», «Маяковский». Андрей Белый. «Вода», «Воспоминание», «Любовь», «Марине Цветаевой»,

«Серенада».

Акмеизм (2 часа)

Акмеизм – идейно-художественная реакция на кризис символизма. Особенности художественной модели человека и мира. Стремление к «искусству прекрасной ясности», к установлению равновесия между субъектом и объектом художественного творчества. Установка на «вещное» восприятие действительности. Культ «первоначал жизни» в природе и личности. Судьба акмеизма и его ведущих представителей (Н. С. Гумилева, О. Э. Мандельштама, А. А. Ахматовой).

Н. С. Гумилев. «Капитаны» («На полярных морях и на южных...»), «Шестое чувство», «Озеро Чад», «Жираф», «Волшебная скрипка», «Заблудившийся трамвай», «Слово» (2 часа).

Романтический герой лирики Гумилева. Яркость, праздничность восприятия мира. Активность, действенность позиции героя, неприятие серости, обыденности существования. Экзотика. Мир человеческой культуры в творчестве поэта. Трагическая судьба Н. С. Гумилева после революции.


Н. С. Гумилев. «Мечты», «Перчатка», «Перстень», «Носорог», «Товарищ». О. Э. Мандельштам. «Образ твой, мучительный и зыбкий…», «О, небо, небо, ты мне

будешь сниться!..», «Раковина», «В Петрополе прозрачном мы умрем…», «Царское Село».

Футуризм (2 часа)

Футуризм как одно из течений русского литературного авангарда Серебряного века. Неоднородность футуристического движения и его внутренняя противоречивость. Эгофутуризм Игоря Северянина и кубофутуризм Велимира Хлебникова, В. В. Маяковского, В. В. Каменского. Эстетический нигилизм футуристов по отношению к культуре прошлого и настоящего. Протест против существующего миропорядка и его духовных атрибутов. Проповедь индивидуализма. Формальное экспериментаторство. Русский футуризм в контексте европейского. Его национальные отличия.

Игорь Северянин. «Запад погас…», «Классические розы», «На реке форелевой», «Эпилог» («Я, гений Игорь Северянин…»), «Увертюра» («Ананасы в шампанском! Ананасы в шампанском!..»).

Культ авторского «я» в поэзии Игоря Северянина. Попытки создания новых поэтических форм и средств выразительности.

Велимир Хлебников. «Заклятие смехом», «Бобэоби пелись губы…». Велимир Хлебников как поэт и ученый-лингвист. Природа мироздания

и поэтическая вселенная в его поэзии. Словотворчество.


Игорь Северянин. «Громокипящий кубок». Велимир Хлебников. «Ладомир».

Литература 1920–1930-х гг. (2 часа)

Дифференциация писателей 1920-х гг. по политическим («советские писатели», «внутренняя» и «внешняя» эмиграция) и социальным («пролетарские», «новокрестьянские» писатели и «попутчики») принципам. Плюрализм художественных направлений в литературе 1920-х гг. Социалистический реализм и его соотношение с реализмом классического типа. Литературные объединения (РАПП, «Перевал»,


32

«Серапионовы братья», ЛЕФ). Нарастание негативных тенденций в литературном процессе конца 1920–1930-х гг. Процесс «огосударствления» литературы. Первый съезд писателей и создание Союза советских писателей как административно-творческой организации. Репрессии инакомыслящих художников. «Общественно-поэтизирующая» и конкретно-аналитическая тенденции в литературе 1920–1930-х гг. Приоритетные темы в литературе 1920–1930-х гг.

Обращение писателей к изображению исторических событий. «Революция – Россия – народ – личность» как главная проблема литературы. Многообразие ее идейно-художественных решений в зависимости от идеологических и эстетических позиций писателей. Поэтизация «железного потока» революции и Гражданской войны как великой «очистительной силы» в произведениях А. С. Серафимовича («Железный поток»), Д. А. Фурманова («Чапаев»), А. А. Фадеева («Разгром»), Н. А. Островского («Как закалялась сталь»).

Героические и трагические тенденции в прозе о революции и Гражданской войне (И. Э. Бабель. «Конармия»). Идейно-художественная концепция революции и Гражданской войны как общероссийского апокалипсиса в литературе русского зарубежья (И. С. Шмелев. «Солнце мертвых»). Разные идейно-художественные подходы к проблеме отношения интеллигенции к революции (В. В. Вересаев. «В тупике», А. Н. Толстой. «Хождение по мукам»).

Сатирическое изображение быта (И. Ильф, Е. Петров. «Двенадцать стульев», «Золотой теленок»). Романтическая проза А. Грина и ее гуманистическая проблематика (повторение изученного).

Становление жанров «производственного» и «колхозного» романов в прозе 1930-х гг. об индустриализации и коллективизации (В. П. Катаев. «Время, вперед!», Ф. В. Гладков. «Энергия»). Их художественная и социально-этическая нормативность как следствие подчинения писателей официальной идеологии и эстетике социалистического реализма.

Множественность идейно-художественных решений темы коллективизации и индустриализации (К. Г. Паустовский. «Кара-Бугаз»; Л. М. Леонов. «Соть»).

Модификация жанров исторического романа (В. Я. Шишков. «Емельян Пугачев»; Ю. Н. Тынянов. «Кюхля», «Смерть Вазир Мухтара»; О. Д. Форш. «Одеты камнем», «Радищев»), научно-фантастического романа (А. Р. Беляев. «Голова профессора Доуэля», Г. Адамов. «Тайна двух океанов»).

Возникновение «двух потоков» русской литературы (литература метрополии и русского зарубежья). Литература русского зарубежья и ее представители (И. А. Бунин, Д. С. Мережковский, В. Ф. Ходасевич, В. В. Набоков, А. Т. Аверченко и другие).

Литература и искусство. Выдающиеся советские композиторы: С. С. Прокофьев, Н. Я. Мясковский, Р. М. Глиэр.

Живопись М. В. Нестерова, А. А. Рылова, К. Ф. Юона. Е. И. Замятин. «Мы» (3 часа). Очерк жизни и творчества. Роман Е. И. Замятина «Мы» как антиутопия. Авторская

рефлексия на политику «военного коммунизма», идеологию и практику социалистического строительства. Социальный прогноз и сатирический пафос романа-антиутопии.


И. С. Шмелев. «Лето Господне». Б. К. Зайцев. «Преподобный Сергий Радонежский», «Чехов». Е. И. Замятин. «Дракон», «Пещера». Я. Гашек. «Похождения бравого солдата Швейка». Ф. Гарсиа Лорка. Лирика. А. де Сент-Экзюпери. «Планета людей».


33

С. А. Есенин. «Русь советская», «Русь уходящая», «Возвращение на родину», «Отговорила роща золотая…», «Неуютная жидкая лунность…»; поэмы «Анна Снегина», «Черный человек» (4 часа).

Очерк жизни и творчества поэта. Социальные и поэтические истоки лирики С. А. Есенина. Человек и природа в лирике С. А. Есенина. Исповедальность интимной лирики. Отношение поэта к революции, «крестьянский уклон» в ее восприятии. Образ Родины и образ времени в поэзии С. А. Есенина. Трагическое ощущение надвигающейся ломки в жизни деревни. Предельная искренность и глубокий лиризм стихотворений.

Поэма «Анна Снегина» как лиро-эпическое повествование о России и судьбах русского крестьянства. Трагедия Анны Снегиной. Образ лирического героя. Художественное своеобразие поэмы.

Поэма «Черный человек» – отражение глубокой духовной драмы поэта. Истоки образа черного человека. Психологизм поэмы.

С. А. Есенин и советская поэзия. Поэты есенинского круга – Н. А. Клюев, С. А. Клычков, П. Н. Васильев, П. В. Орешин, П. И. Карпов. Дискуссии о личности и творчестве поэта в современном литературоведении.

Переводы стихотворений С. А. Есенина на белорусский язык. Литература и искусство. Песни и романсы на стихи С. А. Есенина («Клен ты мой

опавший», «Не жалею, не зову, не плачу», «Отговорила роща золотая» и другие).


С. А. Есенин. «Мы теперь уходим понемногу…», «Песнь о великом походе», «Персидские мотивы», «Пугачев», «Страна негодяев».

В. В. Маяковский. «Сергею Есенину». Максим Танк. «Сяргей Ясенін». В. В. Маяковский. «Послушайте!», «Вам!», «Бруклинский мост», «Небоскреб

в разрезе», «О дряни», «Прозаседавшиеся», «Письмо Татьяне Яковлевой»; поэмы «Облако в штанах», «Про это», «Во весь голос»; «Клоп», «Баня» (одна из пьес по выбору учителя) (4 часа).

Очерк жизни и творчества поэта. Современные дискуссии о месте В. В. Маяковского в русской литературе ХХ века. Поэт и футуризм. Противоречия его индивидуальной поэтической практики и футуристической теории. Основные темы и мотивы лирики В. В. Маяковского. Трагедийно-протестующий пафос лирики раннего периода. Общечеловеческие ценности и элементы революционного экстремизма и максимализма в стихотворениях советского периода. Любовь и революция, личное и общественное, трагедия непонятости в интимной лирике В. В. Маяковского. Тема Запада в стихотворениях В. В. Маяковского. Патриотизм и гуманизм – исходная позиция поэта при изображении западной цивилизации («Бруклинский мост», «Небоскреб в разрезе»). Эволюция лирического «я», оценка и анализ собственного творческого пути. Поэтическое новаторство В. В. Маяковского.

Проблемы времени, особенности сатирического изображения действительности в пьесах «Клоп», «Баня». Критика бюрократизма.

Теория литературы. Тоническое стихосложение.


В. В. Маяковский. «Люблю». М. А. Булгаков. «Мастер и Маргарита», «Собачье сердце»; пьеса «Дни Турбиных»

(9 часов). Очерк жизни и творчества писателя. Его место в литературе ХХ века. М. А. Булгаков

об особенностях своего мировоззрения и творческой индивидуальности. «Собачье сердце». Изображение послереволюционной действительности. Авторская

позиция и способы ее выражения. «Дни Турбиных» – пьеса о революции и судьбах людей в революции. Проблематика,

конфликт, система образов. Осмысление Гражданской войны как личной и общенациональной трагедии. Сценическая судьба пьесы.


34

«Мастер и Маргарита». История создания «закатного романа», его проблематика и система образов. Многоплановость композиции. «Троемирие» романа и его идейно-художественные функции. Судьба Иешуа и Мастера. Синтез библейской, конкретно-исторической и гротескно-фантастической образности. Критическое изображение московской действительности 1920–1930-х гг. Функции образа Воланда. Стилевые отличия в изображении реального и ирреального при единстве авторской нравственной позиции. М. А. Булгаков и традиции «фантастического реализма».

Теория литературы. Новаторство автора в жанре романа. Реальное и фантастическое в искусстве.

Литература и искусство. Экранизации произведений М. А. Булгакова.


М. А. Булгаков. «Белая гвардия», «Бег», «Театральный роман», «Записки юного врача» и другое.

А. П. Платонов. Рассказы: «Песчаная учительница», «Фро», «На заре туманной юности»; повесть «Котлован» (4 часа).

Очерк жизни и творчества. Осмысление бытийных общечеловеческих проблем на основе реалий исторической эпохи. Обострение внимания художника к переменам в жизни русского народа. Особенности индивидуального стиля писателя.

«Песчаная учительница». Борьба с враждебными силами природы. Реализация платоновской метафоры «превращение пустыни в сад».

«Фро». Образ исторического времени. Полнота чувства любви. Полемика автора с современной идеологией.

«В прекрасном и яростном мире». Сложность, противоречивость, конфликтность окружающего мира. Первое жизненное испытание юноши. Преломление «идеи сверхчеловека» в образе Мальцева. Чеховская традиция в создании романного содержания на пространстве рассказа.

«На заре туманной юности». Преодоление духовного сиротства, ощущение высокой причастности к судьбе всего народа – путь платоновского героя от одиночества к людям.

«Котлован» – повесть-предупреждение. Проблематика повести. Художественное своеобразие. Метафора «котлована» в идейно-художественной концепции повести.

Теория литературы. Понятие о творческой эволюции писателя.


А. П. Платонов. «Возвращение», «Чевенгур», «Город Градов». Дж. Оруэлл. «1984». М. И. Цветаева. Стихотворения «Домики старой Москвы», «Моим стихам,

написанным так рано…», «Идешь, на меня похожий…», «Вы, идущие мимо меня…», «Уж сколько их упало в эту бездну...» (из цикла «Бессонница»), «Мне нравится, что вы больны не мной…», «Генералам двенадцатого года» и другие; стихотворения из циклов «Стихи к Блоку», «Стихи к Пушкину», «Стихи к сыну» (по выбору учителя), поэма «Крысолов» (5 часов).

Очерк жизни и творчества. М. И. Цветаева – «самый трагический поэт XX века». Богатство тем и мотивов лирики М. И. Цветаевой: сила и нежность любви,

преданность друзьям, достоинство и честь, сила духа, мужество; высокая оценка русской культуры, русской поэзии («Стихи к Пушкину», «Стихи к Блоку» и другие); любовь к Родине и верность ей («Стихи к сыну»). Романтический мир лирической героини.

«Крысолов». Литературная основа поэмы (легенда о Гамельнском крысолове). Символика поэмы. Образы Греты и Крысолова. Черты времени в поэме. Приговор обществу потребления.

Теория литературы. Понятие о поэтическом синтаксисе. Понятие об индивидуальном стиле поэта.


35

Литература и искусство. Песни на стихи М. И. Цветаевой («Мне нравится, что вы больны не мной…», «У зеркала» и другие на музыку М. Таривердиева; романс «Генералам двенадцатого года» на музыку А. П. Петрова).

А. А. Ахматова. Стихотворения «Вечером», «Мне голос был. Он звал утешно...», «Рыбак», «Смятение», «Я не знаю, ты жив или умер...», «Смуглый отрок бродил по аллеям...», «Я пришла к поэту в гости...», «Муза» («Когда я ночью жду ее прихода…»), «Творчество», «Родная земля» и другие (по выбору учителя); поэма «Реквием» (4 часа).

Очерк жизни и творчества. Лирика А. А. Ахматовой как сплав мгновения и вечности. Глубина и яркость

переживания. Тема поэта и поэзии. Тема Пушкина. Тема Родины и гражданского мужества. Мотивы любви, душевных побед и крушений. Своеобразие лирики А. А. Ахматовой, связь с поэтикой акмеизма. «Вещность» образов, разговорные интонации как характерные особенности лирики А. А. Ахматовой.

«Реквием». Отражение трагедии личности, семьи, народа в поэме. Тема гуманизма и милосердия. Образ Матери. Евангельские мотивы. Традиции народной поэзии и русской классики в поэме. Общественное и художественное значение поэмы.

Теория литературы. «Романность» лирического стихотворения. Литература и искусство. Портреты А. А. Ахматовой (К. С. Петров-Водкин,

Ю. Анненков, Н. Альтман, А. Модильяни). Цикл С. С. Прокофьева «Пять стихотворений Ахматовой».


А. А. Ахматова. «Нам свежесть слов и чувства простоту...», «И упало каменное слово...», «Ива», «Читатель», «А вы, мои друзья последнего призыва!..», «Все души милых на высоких звездах…» «Летний сад», «Городу Пушкина». Цикл «Ветер войны». Поэма «У самого моря».

О. Э. Мандельштам. «Дано мне тело…», «На розвальнях, уложенных соломой…», «Silentium» («Она еще не родилась…»), «Бессонница. Гомер. Тугие паруса…», «Жизнь упала, как зарница…», «Помоги, Господь, эту ночь прожить…», «Я скажу тебе с последней …», «Мы живем, под собою не чуя страны…» (2 часа).

Очерк жизни и творчества. Трагическая судьба поэта. Диалог с веком. Отражение трагических коллизий 1930-х гг. Синтез личного и социального в поэзии О. Э. Мандельштама. Парадигма культурного сознания поэта (христианский универсализм, память культур, музыка, миф, эстетика неоклассицизма). От символизма – к акмеизму. О. Э. Мандельштам – «поэт синтеза» (Н. Струве), художественные особенности его стиха.

Б. Л. Пастернак. «Февраль. Достать чернил и плакать!», «Давай ронять слова…», «Снег идет», «Единственные дни», «Любить иных – тяжелый крест…», «Во всем мне хочется дойти…», «Определение поэзии», «Гамлет», «Быть знаменитым некрасиво…», «Стихи Юрия Живаго» и другие (по выбору учителя). Стихи из сборников «Сестра моя – жизнь», «Когда разгуляется» (по выбору учителя) (3 часа).

Очерк жизни и творчества. Лирика. Философская насыщенность поэзии Б. Л. Пастернака. Вечные вопросы

бытия в лирике поэта. Стремление постичь мир, через слово-образ во всем дойти «до самой сути». Тема поэта и поэзии в лирике Б. Л. Пастернака. Путь поэта от сложной ассоциативности к мудрой простоте.

Теория литературы. Образность поэтического слова; роль метафоры в единой целостности текста.

Литература и искусство. Стихи Б. Л. Пастернака, положенные на музыку М. Таривердиева («Никого не будет в доме»), Н. Носкова («Зимняя ночь»).


Б. Л. Пастернак. «Доктор Живаго». А. А. Блок. «Я – Гамлет. Холодеет кровь…».


36

Из зарубежной литературы

У. Шекспир. «Гамлет» (2 часа). Жизнь и творчество великого драматурга. «Гамлет» – одна из самых знаменитых пьес в мировой драматургии. Вечные

вопросы бытия в пьесе. Литература и искусство. «Гамлет» на сцене и в кино.


М. И. Цветаева. «Поэма Горы», «Ариадна», «Мой Пушкин». О. Э. Мандельштам. «Стихи о Неизвестном солдате». М. А. Шолохов. «Донские рассказы» (1–2 по выбору), «Тихий Дон» (10 часов). Очерк жизни и творчества. «Донские рассказы», их проблематика и художественное своеобразие (1–2 рассказа

по выбору учителя). «Тихий Дон» как роман-эпопея. История семьи Мелеховых как отражение

социальных катаклизмов эпохи. Глубина постижения сущности исторических процессов. Изображение Гражданской войны как трагедии народа. Проблема ответственности общества перед личностью. Судьба Григория Мелехова. Цельность характера. Истоки мелеховской трагедии. Женские судьбы в романе. Глубина чувств и сила страстей героев.

Проблема гуманизма в романе. Особенности авторской позиции. Психологическая глубина реализма М. А. Шолохова. Богатство, яркость, многоцветность языка. Специфика художественного строя романа. Его место в истории мировой литературы.

Теория литературы. Развитие понятия о романе-эпопее. Литература и искусство. Произведения М. А. Шолохова в кинематографической

интерпретации С. Ф. Бондарчука, С. А. Герасимова.


В. Ф. Тендряков. «Люди и нелюди», «Не ко двору», «Пара гнедых», «Хлеб для собаки».

Ф. А. Абрамов. «Пряслины». В. М. Шукшин. «Любавины».

Литература 1940-х – середины 1950-х гг. (2 часа)

Общие закономерности и тенденции литературного процесса 1940-х – 1950-х гг. Литература в годы Великой Отечественной войны. Ее внутренняя вера в свое высокое предназначение и свободу творческого самовыражения. Морально-патриотическое единство писателей в годы борьбы против фашизма (обобщение ранее изученного).

Публицистика в годы Великой Отечественной войны (А. Н. Толстой, И. Г. Эренбург и другие.). Патриотизм в лирике О. Ф. Берггольц, М. Джалиля и других. Лирика «фронтового поколения» (Ю. В. Друнина, Д. С. Самойлов и других), поэтов, не пришедших с войны (Н. П. Майоров, П. Д. Коган и другие). Песенная поэзия (А. А. Сурков. «Бьется в тесной печурке огонь», А. И. Фатьянов. «Соловьи» и другие).

Жанрово-стилевое многообразие поэм: М. И. Алигер «Зоя», П. Г. Антокольский «Сын», П. Г. Тычина «Похороны друга» и другие.

Опыт эпического освещения войны в рассказах К. Г. Паустовского, повестях и романах А. А. Бека «Волоколамское шоссе», А. А. Фадеева «Молодая гвардия», В. С. Гроссмана «Народ бессмертен», К. М. Симонова «Дни и ночи» и других.

Социально-политические и нравственно-психологические аспекты драматических коллизий в пьесах Л. М. Леонова «Нашествие», К. М. Симонова «Русские люди».

«Вторая волна» эмиграции. Атмосфера духовного освобождения в первые послевоенные годы, надежды на либерализацию сталинского режима и их подавление. Проблемно-тематическое содержание литературы первого послевоенного десятилетия.


37

Память войны, образ Родины, апофеоз победы, горечь всенародных утрат и бедствий (А. Т. Твардовский «Дом у дороги», М. А. Дудин «Вчера была война»).

Роман Л. М. Леонова «Русский лес» как этапное произведение послевоенной литературы. Тема исторических судеб России и народа, русской науки и культуры.

Литература и искусство. Песни периода Великой Отечественной войны (А. И. Фатьянов, М. В. Исаковский, А. А. Сурков). Тема войны в искусстве: в музыке – Д. Д. Шостакович «7-я (Ленинградская) симфония»; живописи – картины А. А. Пластова «Фашист пролетел», Б. М. Неменского «Мать», графическая серия Б. И. Пророкова «Это не должно повториться!».

А. Т. Твардовский. «Памяти матери», «Слово о словах», «Утро», «Кружились белые березки...», «О Родине», «Жестокая память», «Вся суть в одном-единственном завете…», «Памяти Гагарина», «О сущем», «Московское утро», «Нехожен путь...», «На дне моей жизни...» и другие (3-4 стихотворения по выбору учителя); поэмы «За далью даль», «По праву памяти» (5 часов).

Очерк жизни и творчества (с опорой на ранее изученное). А. Т. Твардовский – редактор «Нового мира».

Лирика. Размышление о настоящем и будущем Родины. Чувство сопричастности к истории страны, утверждение нравственных ценностей. Желание понять истоки побед и потерь советского народа. Открытость, искренность и честность поэта в разговоре с читателем.

Поэма «За далью – даль». Отзвуки в поэме недавних событий войны. Пафос строительства, созидания. Размышления о судьбах народа, страны, о труде писателя, о положении художника в советском обществе.

Поэма «По праву памяти». Осмысление поэтом трагических событий прошлого, связанных с периодом сталинизма. История и современность в поэме. Лирика и публицистика в поэме. Размышления о судьбах народа, страны, о труде писателя. Чувство ответственности за настоящее, прошлое и будущее.

Традиции и новаторство в поэзии А. Т. Твардовского. Теория литературы. Традиции и новаторство в поэзии.


А. Т. Твардовский. «Дом у дороги», «Теркин на том свете».

Литература середины 1950–1960-х гг. (2 часа)

Качественно новый период в развитии русской литературы советской эпохи. Его связь с социально-историческим развитием общества.

Попытки переосмыслить исторический путь советского государства с позиций личности как главного критерия общественного прогресса (П. Ф. Нилин. «Жестокость», Б. Л. Пастернак. «Доктор Живаго», В. С. Гроссман. «Жизнь и судьба»).

«Шестидесятники» в советской литературе и их достижения в прозаических жанрах (рассказы Ю. П. Казакова, Д. А. Гранина), поэзии (А. А. Вознесенский, Е. А. Евтушенко, Б. А. Ахмадулина, Б. Ш. Окуджава), драматургии (В. С. Розов. «Традиционный сбор», «Вечно живые»; А. М. Володин. «Старшая сестра»).

Попытки переосмыслить события войны, исследование причин и истоков поражений и побед в романах К. М. Симонова «Живые и мертвые», «Солдатами не рождаются»; реалистическое изображение нравственных коллизий на войне в романе Ю. В. Бондарева «Горячий снег», в повестях Г. Я. Бакланова «Пядь земли». Философское освещение темы подвига и предательства, поведения человека в исключительных обстоятельствах (В. В. Быков «Сотников» и другие).

Формирование «деревенской прозы» как идейно-художественного направления русской литературы в очерках В. В. Овечкина («Районные будни») и повестях В. Ф. Тендрякова («Поденка – век короткий» и другие). Глубина и цельность характеров крестьян в повести В. И. Белова «Привычное дело».


38

Место и роль в литературном процессе «самиздатовской» и диссидентской литературы (В. В. Набоков, А. А. Галич, В. П. Некрасов и другие).

Журналистика 1960-х гг. Роль журнала «Новый мир» и его редактора А. Т. Твардовского в литературном процессе 1960-х гг.

Литература 1970 – начала 1990-х гг. (2 часа)

Проза. Основные темы и проблемы прозы этого периода. Система «вечных» нравственных ценностей и историческая память народа в повестях В. Г. Распутина «Последний срок», «Прощание с Матерой»; романах Ч. Айтматова «Буранный полустанок», «Плаха».

Острый интерес к документальным жанрам (А. М. Адамович, Я. Брыль, В. А. Колесник. «Я из огненной деревни»; А. М. Адамович, Д. А. Гранин. «Блокадная книга»).

Обращение к прошлому советского общества как попытка понять истоки сегодняшних проблем (В. В. Быков. «Знак беды»; Ю. В. Трифонов. «Старик», «Дом на набережной»; В. Г. Распутин. «Живи и помни»).

Художественное мышление В. П. Аксенова, В. С. Маканина, А. А. Кима, Ф. А. Искандера.

Поэзия. Проблемно-тематическая и жанрово-стилевая характеристика. Роль поэзии в сохранении духовно-нравственных идеалов. Поиск совершенства поэтической формы.

«Эстрадная» лирика (А. А. Вознесенский, Е. А. Евтушенко, Б. А. Ахмадулина, Р. И. Рождественский), ее публицистичность, апелляция к читателю.

«Тихая лирика» Н. М. Рубцова. Философская лирика А. А. Тарковского. Авторская песня как социокультурное явление (В. С. Высоцкий). Стихотворения В. Н. Корнилова, О. Г. Чухонцева, Б. А. Чичибабина и других. Драматургия. Жанрово-стилевая специфика драматургии этого периода.

«Производственная драма» («Человек со стороны» И. М. Дворецкого), «политическая драма» («Брестский мир» М. Ф. Шатрова), социально-психологическая драма («Валентин и Валентина» М. М. Рощина; «Гнездо глухаря» В. С. Розова; «Жестокие игры» А. Н. Арбузова), комедии Л. Г. Зорина, С. В. Михалкова, М. М. Рощина, В. М. Шукшина. Приход в драматургию А. В. Вампилова и его последующее влияние.

Литература и искусство. Музыкальное творчество Г. В. Свиридова, Р. К. Щедрина, А. П. Петрова, А. Г. Шнитке.

И. А. Бродский. «В тот вечер возле нашего огня…», «Стансы…», «И вечный бой, покой нам только снится…», «Прощай…» (2 часа).

Очерк жизни и творчества. Основные темы и мотивы лирики. Глубочайшая искренность и твердая жизненная позиция лирического героя.

А. В. Вампилов. «Утиная охота» (2 часа). Очерк жизни и творчества. Театр Вампилова как художественное открытие. Острота социальной и нравственной проблематики. Сопряжение комического

и трагического. Система персонажей. Образ Зилова. Специфика жанра.


Е. С. Гинзбург. «Крутой маршрут». В. Т. Шаламов. «Колымские рассказы». А. В. Жигулин. «Черные камни». В. А. Солоухин. «Безмолвна неба синева...», «Тропа нацелена в звезду…». С. Ю. Куняев. «Живем мы недолго – давайте любить». В. Н. Соколов. «Это просто вечер был такой. Облаков безветренный покой…».

Русская литература конца ХХ – начала XXI века (2 часа)

Новая социокультурная и литературная ситуация. Изменение статуса литературы в обществе, опасность коммерциализации искусства. Разграничение некоммерческой


39

и массовой литературы. Сосуществование нескольких литературных поколений и разных культурных парадигм.

Активизация жанра рассказа. Общечеловеческие проблемы в рассказах В. Г. Распутина («Женский разговор», «Новая профессия», «В ту же землю», «Изба» и другие), Е. И. Носова («Темная вода», «Алюминиевое солнце»), В. И. Белова («Лейкоз»), Т. Н. Толстой («Факир»), Л. С. Петрушевской («Новые Робинзоны»), Д. И. Рубиной («Уроки музыки», «Дорога домой»), Б. П. Екимова («Елка для матери», «Мальчик на велосипеде»). Жанр антиутопии.

Поэзия. Основная тенденция развития русской поэзии конца ХХ – начала XXI в.: доминанта лирического начала и многообразие творческих манер.

Авторские художественные искания Ю. П. Мориц, А. С. Кушнера, С. М. Гандлевского, Т. Ю. Кибирова, Б. Ш. Кенжеева, А. П. Цветкова, Я. А. Сатуновского.

Пьесы Л. С. Петрушевской, А. П. Казанцева, Л. Н. Разумовской, А. М. Галина, Н. В. Коляды. Эксперименты Е. В. Гришковца («Как я съел собаку»). Пьесы-ремейки, их диалог с классикой (Б. Акунин. «Чайка»; Н. Н. Садур. «Памяти Печорина» и другие).

Русскоязычная литература Беларуси (2 часа)

Литература, созданная белорусскими писателями на русском языке: диалог культурных и художественных традиций, национальное своеобразие современных творческих поисков и достижений. Проблемно-тематический и жанрово-стилевой анализ русскоязычной литературы Беларуси.

Проза. Человек и война в произведениях Н. И. Чергинца («Сыновья»), С. А. Трахименка («Родная крывинка») и других. Проблематика рассказов О. А. Ждана («Надо терпеть»), А. Н. Андреева («Чудо») и других.

Поэзия. Художественный мир поэзии В. М. Блаженного («Я услышал тот голос вблизи», «Жизнь»). Лирическая поэзия В. П. Поликаниной («Слово – творчество...», «Осень»). Гуманистическая проблематика поэзии Ю. М. Сапожкова («У памятника Пушкину», «Точка невозврата»). Многогранность лирики А. Ю. Аврутина («Грушевка», «Швырнули речке в душу камень»). Традиции классики в поэзии К. Н. Михеева («Русской речи», «Царскосельские сумерки»). Жанрово-стилевые поиски А. В. Скоринкина, Т. И. Красновой-Гусаченко и других.

Драматургия. Художественное переосмысление событий войны в пьесах Е. Г. Поповой («Блиндаж»), С. П. Бартоховой («Такая долгая гроза»). Своеобразие творческой индивидуальности А. А. Делендика («Вызов богам» («Четыре креста на солнце»)).


А. Ю. Аврутин. «Просветление». В. П. Поликанина. «Не сдавайся времени, душа!». В. М. Тулинов. «Гвардейцы Гиппократа». А. К. Сульянов. «Расколотое небо».

Повторение (2 часа)

Систематизация знаний по истории и теории литературы. Особенности развития и мировое значение русской литературы.

Для заучивания наизусть

А. А. Блок. 1–2 стихотворения по выбору учащихся. Н. С. Гумилев. 1–2 стихотворения по выбору учащихся. В. В. Маяковский. 1–2 стихотворения по выбору учащихся. А. А. Ахматова. 1–2 стихотворения по выбору учащихся. М. И. Цветаева. 1–2 стихотворения по выбору учащихся. О. Э. Мандельштам. 1–2 стихотворения по выбору учащихся.


40

Б. Л. Пастернак. 1–2 стихотворения по выбору учащихся. А. Т. Твардовский. 1–2 стихотворения по выбору учащихся. Поэзия 1970–1990-х гг. 1–2 стихотворения по выбору учащихся.

ГЛАВА 3 ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Учащиеся должны: знать/понимать: образную природу словесного искусства; содержание изученных произведений, их тематику, систему образов, композицию,

изобразительно-выразительные средства языка, пафос литературного произведения; основные факты жизни и творчества писателей ХХ в.; этапы и закономерности русского и мирового литературного процесса; основные теоретико-литературные понятия, необходимые для самостоятельного

анализа и оценки художественных произведений: модернизм как основа более поздних эстетических систем; роман-эпопея, рассказ; творческая эволюция писателя; реальное и фантастическое в искусстве; художественный образ; образ-символ; лирическое начало в эпическом повествовании; «романность» лирического стихотворения; образность поэтического слова; поэтический синтаксис; индивидуальность стиля; роль метафоры в единой целостности текста, тоническое стихосложение;

традиции и новаторство в русской литературе; взаимодействие русской, белорусской и мировой литератур. уметь: выразительно читать изученные литературные произведения (или их фрагменты),

соблюдая нормы литературного произношения; аргументированно выражать свое отношение к прочитанному произведению; анализировать художественное произведение (его эпизод, сцену), используя

сведения по истории и теории литературы; определять род и жанр произведения; сопоставлять произведения русской и родной литератур, выявляя их

типологическую общность и национальное своеобразие; писать отзывы о прочитанных произведениях и сочинения различных жанров

на литературные темы; составлять планы, тезисы, конспекты статей учебника, устных выступлений

и письменных работ на литературные темы. УТВЕРЖДЕНО


Учебная программа по учебному предмету «Математика» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего

образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень)


1. Учебная программа по учебному предмету «Математика» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета


41

«Математика» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 210 часов (6 часов в неделю: 4 часа – алгебра и 2 часа – геометрия). Алгебраический компонент – 140 часов, геометрический компонент – 70 часов.

3. Цели изучения учебного предмета «Математика»: в предметном направлении: овладение математическими знаниями, умениями, навыками, способами

деятельности, необходимыми при изучении других учебных предметов, для применения в повседневной жизни, создавая учащимся в соответствии с их профессиональными интересами и намерениями необходимые условия для обучения и продолжения образования;

в метапредметном направлении: формирование представлений о математике как части общечеловеческой культуры,

значимости математики в развитии цивилизации и современного общества; развитие представлений о математике как форме описания и методе научного

познания окружающего мира, создание условий для формирования опыта моделирования средствами математики;

формирование общих способов интеллектуальной деятельности, характерных для математики и являющихся основой познавательной культуры, значимой для различных сфер деятельности человека;

в направлении личностного развития: развитие правильных представлений о характере отражения математикой явлений

и процессов в природе и обществе, роли методов математики в научном познании окружающего мира и его закономерностей;

развитие логического и критического мышления, культуры устной и письменной речи с применением математической терминологии и символики, способности к эмоциональному восприятию идей математики, рассуждениям, доказательствам, умственному эксперименту;

формирование умений самостоятельно учиться, контролировать результаты учебной деятельности;

воспитание качеств личности, обеспечивающих социальную мобильность, способность принимать самостоятельные решения и нести за них ответственность;

формирование качеств мышления, необходимых для социальной адаптации в современном обществе;

развитие математических способностей, интереса к творческой деятельности. 4. Задачи изучения учебного предмета «Математика»: формирование представления о математике как части мировой культуры и месте

в современной цивилизации, способах описания средствами математики явлений и процессов окружающего мира;

овладение понятийным аппаратом; представление об основных изучаемых понятиях (число, геометрическая фигура, пространственное тело, уравнение, неравенство, функция) как важнейших математических моделях, позволяющих описывать и изучать реальные процессы и явления;

умение работать с математическим текстом (анализировать, извлекать необходимую информацию), точно и грамотно выражать свои мысли в устной и письменной речи с применением математической терминологии и символики, проводить классификации, логические обоснования, доказательства математических утверждений;

развитие представлений о числе и числовых системах от натуральных до действительных чисел; овладение навыками устных, письменных, инструментальных вычислений;

овладение приемами выполнения тождественных преобразований рациональных выражений, решения уравнений, систем уравнений, неравенств и систем неравенств; умение использовать систему координат на плоскости и в пространстве


42

для интерпретации уравнений, неравенств, систем; умение применять алгебраические преобразования, аппарат уравнений и неравенств для решения практико-ориентированных задач, задач с межпредметным содержанием;

овладение навыками моделирования при решении практико-ориентированных задач, задач с межпредметным содержанием;

усвоение систематических знаний о пространственных фигурах и их свойствах; умения распознавать на чертежах, моделях и в реальном мире геометрические

фигуры, применять знания о геометрических фигурах для решения геометрических задач, практико-ориентированных задач, задач с межпредметным содержанием, находить площадь поверхности и объем геометрических фигур;

формирование первоначальных представлений об идеях и методах математики как универсальном языке науки и техники, средстве моделирования явлений и процессов;

умение видеть математическую задачу в контексте проблемной ситуации в других учебных предметах, реальной жизни;

развитие универсальных учебных действий (регулятивных, учебно-познавательных, коммуникативных) средствами математики;

умение ясно, точно, грамотно излагать свои мысли в устной и письменной речи, понимать смысл поставленной задачи, выстраивать аргументацию, приводить примеры и контрпримеры;

креативность мышления, инициатива, находчивость, активность; умение контролировать результаты учебной деятельности; способность к эмоциональному восприятию идей математики, рассуждениям,

доказательствам, умственному эксперименту. 5. Образовательный процесс осуществляется с учетом возрастных особенностей

учащихся, специфики учебного предмета «Математика», его места и роли в образовательной программе среднего образования. При этом необходимо, чтобы учащиеся не только усвоили определенные теоретические знания, но и научились использовать их при решении учебных задач, практико-ориентированных задач, задач с межпредметным содержанием.

При реализации предлагаемого настоящей учебной программой содержания учебного предмета «Математика» образовательный процесс направлен на дальнейшее формирование у учащихся математической компетенции, а также развитие средствами математики коммуникативной, учебно-познавательной, информационной и иных ключевых компетенций; овладение учащимися универсальными учебными действиями как совокупностью способов действий, обеспечивающих способность к самостоятельному усвоению новых знаний и умений (включая и организацию этого процесса), эффективному решению различного рода жизненных задач.

Должное внимание уделяется: развитию у учащихся логического и критического мышления; формированию культуры устной и письменной речи с применением математической

терминологии и символики, умений работать с различными источниками информации, описывать реальные объекты и явления с помощью математических моделей;

компонентам организации умственной деятельности: умениям ставить цели, планировать и искать пути их достижения, анализировать и оценивать результаты;

приобретению опыта сотрудничества с учителем, одноклассниками при осуществлении поисково-исследовательской и иных видов творческой деятельности.

Образовательный процесс организуется на основе педагогически обоснованного выбора форм, методов и средств обучения и воспитания, современных образовательных и информационных технологий, повышающих степень активности учащихся. Наряду с традиционными средствами обучения и средствами диагностирования результатов учебной деятельности учащихся целесообразно использовать электронные, к которым относятся электронные учебные пособия, интерактивные компьютерные модели, электронные образовательные ресурсы (электронные справочники, энциклопедии, тренажеры, контрольно-диагностические материалы) и другое. Они применяются с целью


43

повышения степени наглядности, конкретизации изучаемых понятий, углубления интереса, создания положительного эмоционального отношения к учебной информации и формирования мотивации к успешному изучению математики.

Изучение тем по стереометрии «Многогранники», «Объем многогранников», «Тела вращения» возможно в порядке, представленном в настоящей учебной программе, а также в следующем порядке:

призма и цилиндр; пирамида и конус; сфера и шар. В этом случае в каждой из указанных тем при изучении многогранников и тел

вращения рассматриваются их площади поверхности и объемы. Организация образовательного процесса должна быть направлена на освоение

знаний, умений, навыков в соответствии с предъявляемыми требованиями к результатам учебной деятельности учащихся. Результаты, которых должны достигнуть учащиеся при освоении предъявленного содержания, указаны в главе 2 настоящей учебной программы. Основные требования к результатам учебной деятельности структурированы по компонентам: правильно употреблять термины и использовать понятия; знать; уметь. К вопросам соответствующей темы, выделенным звездочкой, основные требования к результатам учебной деятельности учащихся не предъявляются.

Требование «правильно употреблять термины и использовать понятия» означает, что учащийся соотносит понятие с обозначающим его термином, распознает конкретные примеры понятия по характерным признакам, выполняет действия в соответствии с определением и свойствами понятия, конкретизирует примерами.

Требование «знать» означает, что учащийся знает определения, правила, теоремы, алгоритмы, предписания, приемы, методы, способы деятельности и с пониманием оперирует ими.

Требование «уметь» фиксирует сформированность навыков применения знаний, способов деятельности по их освоению и применению, ориентированных на компетентностную составляющую результатов учебной деятельности.

6. Учебный предмет «Математика» при реализации учреждениями образования образовательной программы среднего образования на повышенном уровне занимает ведущее место в формировании ключевых интеллектуальных умений и личностных качеств учащихся, необходимых для жизни в современном обществе.

Совокупность знаний, умений, навыков, опыта деятельности, а также качеств личности, формируемых в процессе изучения математики, необходимы как при изучении других учебных предметов, так и для продолжения образования, трудовой деятельности, успешной социализации в обществе.

7. Профильное обучение является средством дифференциации и индивидуализации обучения, позволяющим за счет изменений в структуре, содержании и организации образовательного процесса наиболее полно учитывать интересы, склонности и способности учащихся, создавая им в соответствии с их профессиональными интересами и намерениями необходимые условия для обучения и продолжения образования.

Типовой учебный план общего среднего образования устанавливает на изучение математики в XI классе 6 учебных часов в неделю на повышенном уровне.

Содержание учебного предмета «Математика» распределено по темам с учетом целесообразной последовательности его освоения учащимися и учетом межпредметных связей с различными учебными предметами.

Время, отведенное на изучение отдельных тем в содержании учебного предмета «Математика», является примерным. Оно зависит от используемых учителем методов обучения и воспитания, форм проведения учебных занятий, а также учебных достижений учащихся.

Предусмотренный резерв учебных часов предназначен для повторения изученного учебного материала и систематизации знаний, умений и навыков учащихся.


44

Распределение учебного материала опирается на возрастные физиологические и психологические особенности учащихся XI классов. Учет особенностей подросткового возраста (стремление к общению и совместной деятельности со сверстниками, моделирование норм социального поведения взрослого мира), успешность и своевременность дальнейшего формирования познавательной сферы, качества и свойства личности связываются с активной позицией учителя, а также с адекватным построением образовательного процесса.

8. Обновление содержания учебного предмета «Математика» выражается в следующем.

Реализация принципов компетентностного подхода предполагает рассмотрение результатов образования не как суммы усвоенных знаний, а как совокупности умений, позволяющих действовать в новых проблемных ситуациях, для которых невозможно заранее разработать соответствующие модели поведения. Компетентность учащегося должна проявляться в различных видах деятельности, сочетая в себе знания, умения, навыки, социальный опыт и личностные качества обучаемого.

Методологическая и практическая направленность усилена: посредством расширения и повышения роли теоретического материала,

доказательств; усиления роли и значения комплексного интегрированного сочетания

арифметического, алгебраического и геометрического материала как средства математического развития учащихся;

моделирования реальных объектов и явлений с помощью математических моделей; использования таблиц, диаграмм, графиков, схем для наглядного представления количественной информации;

включения для решения практико-ориентированных задач – задач, описывающих реальную или приближенную к ней ситуацию на неформально-математическом языке, а также задач с межпредметным содержанием.

Включены вопросы, отмеченные звездочкой, которые предназначены для самостоятельной поисково-исследовательской или проектной деятельности учащихся (индивидуальной или групповой), организуемой учителем.

Усилены основные требования к результатам учебной деятельности учащихся, обусловленные изменениями содержания учебного предмета «Математика», способов деятельности учащихся, обобщением и систематизацией теоретических знаний и их применением при выполнении различных заданий.



Обобщение понятия степени (20 часов)

Степень с рациональным показателем. Свойства степени с рациональным показателем.

Степень с действительным показателем. Свойства степени с действительным показателем. Степенная функция.

Определение логарифма числа. Основное логарифмическое тождество.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: степень с рациональным показателем; степень с действительным показателем; логарифм числа;


45

основание логарифма; знать: определение и свойства степени с рациональным показателем; определение и свойства степени с действительным показателем; определение логарифма числа; основное логарифмическое тождество; свойства степенной функции; уметь: применять свойства степени с действительным показателем для упрощения

выражений; строить графики степенной функции с различными показателями; применять основное логарифмическое тождество для упрощения выражений,

представления положительного числа в виде степени с любым положительным основанием;

решать практико-ориентированные задачи и задачи с межпредметным содержанием.

Показательная функция (25 часов)

Процессы показательного роста и показательного убывания. Показательная функция.

Производная показательной функции*. Свойства показательной функции. Решение задач на применение свойств

показательной функции. Показательные уравнения. Решение показательных уравнений на основании свойств

показательной функции. Решение показательных уравнений с помощью разложения на множители, заменой переменной, решение однородных показательных уравнений.

Решение систем, содержащих показательные уравнения. Решение показательных неравенств и систем, содержащих показательные неравенства. Решение нестандартных уравнений и неравенств, задач интегрированного характера.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: показательная функция; показательное уравнение; показательное неравенство; знать: определение и свойства показательной функции; методы решения показательных уравнений и неравенств; уметь: строить графики показательной функции с различными основаниями; применять свойства и графики показательной функции с различными основаниями

для сравнения значений показательной функции, определения множества значений, наибольшего и наименьшего значений выражений;

решать показательные уравнения на основании свойств показательной функции, с помощью разложения на множители, заменой переменной, решать однородные показательные уравнения;

решать показательные неравенства на основании свойств показательной функции, с помощью разложения на множители, заменой переменной, решать однородные показательные неравенства;

решать системы показательных уравнений и неравенств; использовать приемы поиска и решения нестандартных уравнений и неравенств; применять полученные знания при решении задач практической направленности.


46

Логарифмическая функция (40 часов)

Свойства логарифмов: логарифм произведения, частного, степени. Формула перехода от логарифма с одним основанием к логарифму с другим основанием. Десятичный логарифм. Натуральный логарифм*.

Логарифмическая функция. Производная логарифмической функции*. Свойства логарифмической функции. Решение задач на применение свойств

логарифмической функции. Решение логарифмических уравнений на основании свойств логарифмической

функции и свойств логарифмов. Решение логарифмических уравнений заменой переменных.

Решение логарифмических неравенств. Решение систем логарифмических уравнений и логарифмических неравенств.

Решение нестандартных уравнений и неравенств, задач интегрированного характера.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: логарифм числа; десятичный логарифм; логарифмическая функция; логарифмическое уравнение; логарифмическое неравенство; знать: свойства логарифмов: логарифм произведения, частного, степени; формулу перехода от логарифма с одним основанием к логарифму с другим

основанием; определение десятичного логарифма; определение и свойства логарифмической функции как функции, обратной

показательной; методы решения логарифмических уравнений и неравенств; уметь: строить графики логарифмической функции с различными основаниями; применять свойства и графики логарифмической функции с различными

основаниями для сравнения значений логарифмической функции, нахождения области определения и множества значений, наибольшего и наименьшего значений выражений;

решать логарифмические уравнения на основании свойств логарифмической функции, с помощью разложения на множители, заменой переменной, решать системы логарифмических уравнений;

решать логарифмические неравенства и их системы; применять приемы поиска и решения нестандартных уравнений и неравенств; решать практико-ориентированные задачи и задачи с межпредметным содержанием.

Системы уравнений и неравенств (25 часов)

Системы уравнений и неравенств. Равносильные системы. Основные методы решения систем.

Метод Гаусса для решения систем линейных уравнений*. Решение текстовых задач. Решение уравнений, неравенств и систем с параметрами*.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: система;


47

решение системы; равносильные системы; знать: основные методы решения систем: подстановки, заменой переменных, сложением,

с помощью свойств функций; уметь: решать системы уравнений и неравенств различными методами: способами

сложения, подстановки, введением новых переменных, с помощью свойств функций; решать системы неравенств различными методами.

Элементы теории вероятностей и математической статистики (12 часов)

Алгебра событий. Теоремы сложения и умножения вероятностей. Решение задач на вычисление вероятностей с помощью формул комбинаторики.

Условные вероятности. Формула полной вероятности. Понятие о геометрической вероятности.

Случайные величины. Статистический ряд. Выборочное среднее, мода, медиана, размах, дисперсия.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: сумма событий; независимые события; произведение событий; условная вероятность; геометрическая вероятность; случайная величина; статистический ряд; вариационный ряд; выборочное среднее; мода; медиана; размах; дисперсия; знать: теоремы алгебры событий; формулу полной вероятности; методы решений задач на вычисление вероятностей и характеристик случайных

величин; уметь: выполнять операции над событиями; вычислять вероятности случайных событий, пользуясь классическим

и геометрическим определением вероятности, формулами комбинаторики; находить вероятности суммы, произведения случайных событий; применять

формулу полной вероятности; вычислять характеристики случайной величины по заданной выборке; применять полученные знания при решении практико-ориентированных задач

и задач с межпредметным содержанием.

Многогранники (16 часов)

Понятие многогранника. Выпуклые многогранники. Призма, прямая призма, правильная призма. Параллелепипед, прямой

параллелепипед, прямоугольный параллелепипед, куб.


48

Свойства призмы, правильной призмы, параллелепипеда. Площадь боковой и полной поверхностей призмы.

Пирамида, правильная пирамида. Свойства правильной пирамиды. Свойства пирамиды с равными или равно наклоненными к основанию боковыми ребрами. Свойства пирамиды с равными высотами боковых граней, опущенными из вершины пирамиды, или равно наклоненными боковыми гранями. Площадь боковой и полной поверхностей пирамиды.

Усеченная пирамида. Правильная усеченная пирамида. Правильные многогранники.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: призма, прямая призма, правильная призма; параллелепипед, прямой параллелепипед, прямоугольный параллелепипед, куб; пирамида, правильная пирамида; усеченная пирамида; правильная усеченная пирамида; апофема правильной пирамиды; диагональное сечение призмы и пирамиды; правильный многогранник; знать: определения: выпуклого многогранника; призмы, прямой призмы, правильной призмы; параллелепипеда, куба; пирамиды, правильной пирамиды; усеченной пирамиды, усеченной правильной пирамиды; тетраэдра; диагонального сечения призмы, пирамиды, усеченной пирамиды; правильного многогранника; правильных: тетраэдра, гексаэдра, октаэдра, додекаэдра, икосаэдра; свойства: призмы, прямой призмы, правильной призмы; параллелепипеда, прямоугольного параллелепипеда, куба; правильной пирамиды; пирамиды с равными или равно наклоненными к основанию

боковыми ребрами; пирамиды с равными высотами боковых граней, опущенными из вершины пирамиды, или равно наклоненными боковыми гранями;

формулы: площади боковой поверхности прямой призмы; площади боковой поверхности правильной пирамиды; площади боковой поверхности правильной усеченной пирамиды; уметь: применять формулы площади боковой поверхности прямой призмы и правильной

пирамиды для решения задач; решать геометрические задачи на доказательство и вычисление с использованием

известных свойств призмы и пирамиды; выводить формулы площади боковой поверхности прямой призмы и площади

боковой поверхности правильной пирамиды; применять полученные знания при решении практико-ориентированных задач

и задач с межпредметным содержанием.


49

Объем многогранников (20 часов)

Объем тела. Свойства объемов. Объем параллелепипеда. Объем призмы. Объем пирамиды. Объем усеченной пирамиды.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: многогранник; объем тела; знать: формулы: объема прямого параллелепипеда; объема наклонного параллелепипеда; объема треугольной призмы; объема произвольной призмы; объема пирамиды; объема правильной усеченной пирамиды; объема усеченной пирамиды; уметь: применять формулы объемов параллелепипеда, призмы, пирамиды, усеченной

пирамиды для решения задач; выводить формулы объема параллелепипеда, треугольной призмы, произвольной

призмы; решать геометрические задачи на доказательство и вычисление с использованием

известных свойств призмы и пирамиды; применять полученные знания при решении задач практической направленности.

Тела вращения (26 часов)

Сфера и шар. Сечения сферы и шара плоскостью. Касательная плоскость к сфере (шару). Площадь сферы. Объем шара.

Цилиндр. Осевое сечение цилиндра. Сечения цилиндра, параллельные и перпендикулярные оси цилиндра. Развертка боковой поверхности цилиндра. Площадь боковой и полной поверхностей цилиндра. Объем цилиндра.

Конус. Осевое сечение конуса. Развертка боковой поверхности конуса. Площадь боковой и полной поверхностей конуса. Объем конуса. Сечение конуса, перпендикулярное оси конуса. Сечение конуса плоскостью, проходящей через вершину и хорду основания.

Усеченный конус. Объем усеченного конуса. Комбинации многогранников и тел вращения.


Учащиеся должны: правильно употреблять термины и использовать понятия: сфера, шар; радиус, хорда, центр, диаметр сферы (шара); касательная плоскость к сфере (шару); касательная прямая к сфере (шару); секущая прямая к сфере (шару); сечение сферы и шара плоскостью; цилиндр; осевое сечение цилиндра; образующая цилиндра;


50

конус; усеченный конус; образующая конуса; осевое сечение конуса, осевое сечение усеченного конуса; сфера (шар), описанная около многогранника; сфера (шар), вписанная в многогранник; цилиндр, вписанный в призму и описанный около призмы; конус, вписанный в пирамиду и описанный около пирамиды; знать: свойство касательной плоскости к сфере (шару); признак касательной плоскости к сфере (шару); свойства: сечения сферы и шара плоскостью; осевого сечения цилиндра; сечений, параллельного и перпендикулярного оси цилиндра; осевого сечения конуса; сечения, перпендикулярного оси конуса; формулы: площади сферы, объема шара; площади боковой и полной поверхностей цилиндра, объема цилиндра; площади боковой и полной поверхностей конуса и усеченного конуса, объема

конуса и усеченного конуса; уметь: выводить формулы: площади боковой поверхности цилиндра, конуса и усеченного конуса; объема цилиндра, конуса и усеченного конуса; доказывать: свойство касательной плоскости к сфере (шару); признак касательной плоскости к сфере (шару); находить объемы и площади поверхности тел вращения; решать задачи на комбинацию тел вращения; решать задачи на комбинацию тел вращения и многогранников; находить радиус описанной сферы (шара) и радиус вписанной сферы (шара)

для правильной и прямой призмы, правильной пирамиды; решать геометрические задачи на доказательство и вычисление; решать задачи на сечение тел вращения; применять полученные знания при решении задач практической направленности.

Обобщение и систематизация изученного материала – 26 часов (18 часов – алгебра, 8 часов – геометрия)

______________________________ * Отмеченные символом «*» вопросы предназначены для самостоятельной поисково-

исследовательской или проектной деятельности учащихся (индивидуальной или групповой), организуемой учителем. К этим вопросам основные требования к результатам учебной деятельности учащихся не предъявляются.


51



Учебная программа по учебному предмету «Информатика» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы

общего среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень)


1. Учебная программа по учебному предмету «Информатика» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «Информатика» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 105 учебных часов в год (3 часа в неделю).

3. Цель изучения учебного предмета «Информатика» – подготовка учащихся к жизни в информационном обществе; формирование целостного мировоззрения, основанного на научной информационной картине мира; приобретение знаний о видах информации, способах ее представления в компьютере, информационных процессах; развитие логического и алгоритмического мышления; формирование компьютерной грамотности, умений работать с прикладным программным обеспечением для решения различных практических задач; формирование информационной культуры.

4. Задачи изучения учебного предмета «Информатика»: формирование теоретических знаний в области теоретической информатики,

алгоритмики и практических умений в области программирования, информационных и коммуникационных технологий;

формирование ключевых компетенций в сфере информационных технологий; формирование умений моделирования при решении задач из различных предметных

областей; развитие познавательных интересов, интеллектуальных и творческих способностей; формирование умений индивидуальной и коллективной работы; воспитание трудолюбия, ответственного отношения к соблюдению этических

и нравственных норм при использовании информационных и коммуникационных технологий.

5. Рекомендуемые формы и методы обучения и воспитания. Основным принципом изучения учебного предмета «Информатика» является

сочетание системности, научности и доступности. Выбор форм, методов и средств обучения и воспитания определяется учителем

самостоятельно на основе сформулированных настоящей учебной программой требований к результатам учебной деятельности учащихся учреждений общего среднего образования с учетом их возрастных особенностей и уровня обученности. Формирование практических навыков осуществляется через выполнение практических заданий из различных предметных областей.

Работа учащихся может строиться как в группах, так и индивидуально. Мировоззренческий аспект обучения в рамках учебного предмета «Информатика»

реализуется через формирование информационной картины мира. Компетентностный подход предполагает формирование умений и навыков работы

на компьютере, а также развитие способностей решения задач с его использованием, опираясь на компьютерное моделирование.


52

Воспитательный аспект обучения в рамках учебного предмета «Информатика» реализуется через развитие информационной культуры, воспитание самосознания, формирование культуры умственного труда, воспитание общечеловеческих качеств личности (трудолюбия, целеустремленности, воли, самостоятельности, творческой активности и других).

Для осуществления образовательного процесса рекомендуется использовать элементы следующих педагогических технологий: развивающее обучение, личностно ориентированное обучение, технология уровневой дифференциации, дидактические игры, проблемное обучение, метод исследовательских проектов.

При изучении тем «Основные понятия объектно-ориентированного программирования», «Основы визуального программирования» и «Разработка приложений в среде визуального программирования» можно использовать язык программирования С++ или другой язык, который изучался в Х классе на повышенном уровне.

6. Основное содержание учебного предмета «Информатика» составляют элементы знаний об информации и информационных процессах; умения решать учебные задачи в различных предметных областях с использованием языка программирования, информационного моделирования, информационных и коммуникационных технологий.

Содержание учебного предмета «Информатика» последовательно раскрывается в процессе обучения по следующим содержательным линиям:

информация и информационные процессы; аппаратное и программное обеспечение компьютеров; основы алгоритмизации и программирования; основы информационного моделирования; компьютерные информационные технологии; коммуникационные технологии. 7. При изучении учебного предмета «Информатика» у учащихся должны

формироваться следующие компетенции: алгоритмическая – способность учащихся к осознанию общих компонентов

алгоритмизации, проявляющаяся в разнообразных формах алгоритмической деятельности и характеризующаяся определенным уровнем развития алгоритмического мышления;

учебно-познавательная – готовность учащегося к самостоятельной познавательной деятельности: целеполаганию, планированию, анализу, рефлексии, самооценке учебно-познавательной деятельности, умению отличать факты от домыслов, владению измерительными навыками, использованию вероятностных, статистических и иных методов познания;

исследовательская – способность учащегося быть в позиции исследователя по отношению к окружающему миру, выражающаяся через научно обоснованное восприятие окружающего мира, умение распознавать и разрешать проблемную ситуацию, используя для этого различные источники информации; готовность личности к определенным действиям и операциям в соответствии с поставленной целью на основе имеющихся знаний, умений и навыков;

информационная – готовность учащегося самостоятельно работать с информацией из различных источников, искать, анализировать и отбирать необходимую информацию, организовывать, преобразовывать, сохранять и передавать ее. Она обеспечивает навыки деятельности учащегося по отношению к информации, содержащейся в учебном предмете «Информатика», а также в окружающем мире;

здоровьесберегающая – ценностное отношение к здоровью как к основе всех сторон жизнедеятельности человека, готовность к усвоению знаний, умений и навыков, направленных на сохранение и укрепление здоровья в повседневной деятельности;

естественно-научная – способность интерпретировать соответствующие знания, умения и навыки, отражающие современные мировоззренческие тенденции в науке.


53



Основные понятия объектно-ориентированного программирования (8 часов)

Концепции объектно-ориентированного программирования (ООП) в языке программирования. Объектная модель. Классы и объекты.

Понятие объекта. Свойства и методы объекта. Класс. Структура класса. Конструкторы. Перегрузка операций. Использование классов.


Учащиеся должны: знать: понятия: «класс», «поле», «метод»; структуру класса; уметь использовать классы для решения практических задач; владеть приемами описания классов.

Основы визуального программирования (8 часов)

События. Объектно-событийная модель работы программы. Обработчики событий. События мыши и клавиатуры.

Элементы управления в приложениях с графическим интерфейсом. Визуальная среда разработки программы. Форма. Основные свойства элементов

управления. Проектирование интерфейса с использованием элементов управления: кнопок, надписей, текстового поля, флажков, переключателей и других.

Работа с диалоговыми окнами. Контрольная работа.


Учащиеся должны: знать: понятия: «событие», «элемент управления»; компоненты: форма, кнопка, надпись, поле, флажок, переключатель; компоненты для работы с графикой; уметь: изменять свойства элементов управления; описывать на языке программирования алгоритмы по управлению событиями:

нажатие кнопки мыши, клавиши на клавиатуре, создание формы и другие; владеть приемами создания программ – обработчиков событий мыши и клавиатуры.

Компьютерная графика (6 часов)

Компьютерная графика. Цветовые модели. Типы графических файлов. Коррекция растровых изображений. Многослойные изображения. Подготовка компьютерной графики для практических заданий из различных

предметных областей.


54


Учащиеся должны: знать: понятия: «компьютерная графика», «цветовая модель», «многослойное

изображение»; типы графических файлов; уметь создавать и редактировать многослойные графические изображения; владеть приемами создания и изменения графического изображения различной

степени сложности.

Разработка приложений в среде визуального программирования (28 часов)

Элементы управления для работы с графикой. Холст. Интерактивная графика. Построение графиков и диаграмм. Компонент таймер. Анимация. Компоненты для работы со списками строк. Компоненты для работы с таблицами. Компоненты для работы с базами данных. Разработка приложений для решения практических заданий из различных

предметных областей.


Учащиеся должны: знать компоненты для работы с графикой, строками, таблицами; уметь: создавать и запускать приложения с использованием элементов управления; использовать различные компоненты для решения учебных задач в различных

предметных областях; создавать графические, анимационные модели с использованием компонентов

визуальной среды программирования; владеть навыками по созданию простейших приложений с оконным интерфейсом.

Основы веб-конструирования (22 часа)

Построения информационной модели сайта. Основные понятия языка гипертекстовой разметки документов HTML (далее –

HTML-документ). Структура HTML-документа. Теги и атрибуты. Гиперссылки. Элементы оформления веб-страницы. Понятие о каскадных таблицах стилей (далее – CSS). Графика и мультимедиа на веб-страницах. Визуальное веб-конструирование. Разработка фрагментов тематических сайтов. Понятие о динамических веб-страницах. Основы языка JavaScript. Элементы JavaScript для создания веб-страниц. Обработка событий. Форма.

Элементы управления на веб-страницах. Контрольная работа.


Учащиеся должны: знать: структуру HTML-документа;


55

правила использования CSS; теги форматирования веб-страниц; формат записи основных алгоритмических конструкций на языке JavaScript; уметь: создавать фрагмент сайта из нескольких страниц, связанных гиперссылками; подключать скрипты на веб-страницу; владеть навыками создания и форматирования веб-страниц, связывания веб-страниц

посредством гиперссылок, использования элементов управления на веб-странице.

Компьютерное моделирование (26 часов)

Компьютерные информационные модели. Цели моделирования и формы представления моделей.

Компьютерное моделирование объектов и процессов из различных предметных областей1. Системный подход. Моделирование систем. Моделирование в физике, биологии, экономике, математике. Моделирование случайных событий. Метод Монте-Карло. ______________________________

1 Выбор предметных областей для построения моделей и программных средств для их реализации осуществляется с учетом профиля обучения учащихся и может быть ограничен 4–5 предметными областями и 2–3 программными средами.

Создание компьютерных информационных моделей с использованием текстового редактора, графического редактора, 3D-редактора, электронных таблиц и языка программирования.

Использование пакетов символьной математики для реализации и исследования математических моделей.

Решение задач с помощью компьютерных информационных моделей. Контрольная работа.


Учащиеся должны: знать понятие компьютерной информационной модели; уметь решать задачи с помощью компьютерных информационных моделей; использовать язык программирования и прикладные программы для создания

и исследования компьютерных информационных моделей; владеть приемами использования прикладных программ и языка программирования

для создания компьютерных информационных моделей.

Информационные технологии в обществе (4 часа)

Информационные ресурсы общества. Информационные системы. Информационные технологии.

Информационная культура. Информационное общество. Информационная цивилизация.

Образование и профессиональная деятельность в информационном обществе. Кибербезопасность. Киберустойчивость.


Учащиеся должны: знать понятия: «информационные ресурсы», «информационные системы»,

«информационные технологии», «информационная культура», «информационное общество»;

владеть навыками безопасного существования в современном информационном пространстве.

Резервное время (3 часа)


56



Учебная программа по учебному предмету «Всемирная история» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего

среднего образования с русским языком обучения и воспитания (повышенный уровень)


1. Учебная программа по учебному предмету «Всемирная история» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «Всемирная история» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

В соответствии с концентрическим принципом построения содержания исторического образования в учреждениях общего среднего образования учащиеся XI класса изучают исторический период: XIX – начало XXI в.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 87 часов, в том числе 10 часов – резервное время.

В соответствии с типовым учебным планом общего среднего образования на изучение учебного предмета «Всемирная история» в XI классе на повышенном уровне отводится 3 учебных часа в неделю в первом полугодии и 2 учебных часа в неделю во втором полугодии.

В настоящей учебной программе содержательный и процессуальный компоненты учебного материала структурированы следующим образом:

мир в XIX – начале XX в.; мир в эпоху кризиса индустриального общества (1918–1945 гг.); страны мира во второй половине XX – начале XXI в. В XI классе изучение всемирной истории организуется на проблемно-теоретическом

уровне, что предполагает систематизацию и обобщение знаний; осмысление учащимися исторического процесса, понимание ими закономерностей и тенденций исторического развития.

Важно учить учащихся приемам самостоятельного познания исторической и современной социальной действительности.

В процессе обучения истории в XI классе следует сделать акцент на развитии у учащихся умений самостоятельно анализировать события прошлого и настоящего, определять свое отношение к ним и давать им собственную аргументированную оценку.

Учитель, исходя из педагогической целесообразности и учитывая особенности обучения в конкретных условиях, может изменить рекомендуемое настоящей учебной программой количество учебных часов на изучение отдельных тем и порядок их изучения, не выходя за рамки общего количества учебного времени, отведенного на изучение разделов.

Резервное время рекомендуется использовать для контроля усвоения знаниевого и деятельностного компонентов содержания исторического образования, а также для презентации результатов проектной деятельности учащихся.

3. Целями исторического образования на повышенном уровне в XI классе являются: осмысление учащимися знаний о всемирно-историческом процессе, необходимых

для понимания истоков современных реалий и прогнозирования будущей жизнедеятельности;

осознание учащимися самоценности и уникальности культуры каждого народа, в том числе оригинальности многовековой культуры белорусского народа;


57

формирование на основе усвоенных исторических знаний компетенций, необходимых для профессионального самоопределения и продолжения образования по избранному направлению, а также для ориентации в современной социокультурной среде и самореализации в условиях многомерных отношений с другими людьми;

формирование ценностных ориентаций учащихся на основе воспитания патриотизма, уважения к историческим традициям народов мира, развития гражданского и национального самосознания, восприятия идей гуманизма.

4. Задачами исторического образования в XI классе на повышенном уровне являются:

систематизация и обобщение знаний; овладение учащимися основами теоретических знаний об историческом процессе; осмысление закономерностей, тенденций и особенностей развития отдельных стран,

цивилизаций и регионов мира в XIX – начале XXI в., понимание места и роли истории Беларуси данного периода во всемирно-историческом процессе;

развитие исторического мышления; формирование мировоззренческих убеждений и ценностных ориентаций; выработка у учащихся специальных исторических умений, необходимых

для самостоятельного приобретения социально-исторических знаний; создание условий для самореализации и успешной социализации личности

в современной социокультурной среде, формирование готовности учащихся к осмысленному профессиональному самоопределению, дальнейшему продолжению образования и трудовой деятельности.

5. Учитывая возрастные психологические особенности учащихся XI класса, уровень их обученности, а также цели изучения истории на повышенном уровне, наиболее эффективными формами и методами обучения следует признать те, что основаны на учебно-познавательной деятельности учащихся, которая носит самостоятельный, исследовательский, развивающий, дискуссионно-диалоговый характер.

Создать условия для освоения специальных способов деятельности, навыков исследовательской работы с историческими источниками, совершенствовать умения формулировать и аргументировать собственную точку зрения позволит проведение уроков-практикумов и организация проектной деятельности учащихся.

Особое внимание должно уделяться совершенствованию способов учебно-познавательной деятельности, необходимых для продолжения образования по избранному направлению, а также для дальнейшего самостоятельного использования исторических знаний при анализе современной социальной действительности.

Настоящая учебная программа предусматривает проведение обобщающих уроков, которые содействуют установлению связей между разными разделами, выявлению закономерностей и тенденций, совершенствованию компетенций учащихся. Повышению качества обучения будет способствовать использование в образовательном процессе внутри- и межпредметных связей и современных информационно-коммуникационных технологий.

6. Повышенный уровень изучения учебного предмета «Всемирная история» реализуется посредством расширения учебного материала (введения новых тем), более глубокого изучения учебного материала, а также совершенствования способов учебно-познавательной деятельности.

Повышенный уровень изучения учебного предмета «Всемирная история» предусматривает приобретение учащимися систематических знаний и обеспечивает развитие средствами учебного предмета «Всемирная история» предметных, метапредметных и личностных компетенций, необходимых для профессионального самоопределения, продолжения образования по избранному направлению, личностного саморазвития, а также для осознанного и эффективного решения образовательных и жизненных (социокультурных) задач.

Изучение истории на уровне общего среднего образования осуществляется на основе компетентностного подхода к подготовке выпускника. Компетентность – интегративное


58

свойство личности, сформированное на основе приобретаемых в образовательном процессе и практической деятельности знаний, умений, навыков, способов учебно-познавательной деятельности и обеспечивающее способность человека эффективно осуществлять определенный вид деятельности. По отношению к образовательному процессу компетенции представляют собой объективно и социально задаваемые требования к подготовке учащихся, представленные перечнем предметных, метапредметных и личностных результатов изучения истории.

Предметные результаты изучения истории представлены в основных требованиях к результатам учебной деятельности учащихся, сформулированных в главе 2 настоящей учебной программы.

Обучение учебному предмету «Всемирная история» в XI классе должно способствовать формированию метапредметных результатов, которые выражаются в том, что учащийся:

осуществляет учебную деятельность на основе сформированных общеучебных умений и навыков; устанавливает межпредметные связи;

владеет логическими операциями сравнения, анализа, синтеза, обобщения, классификации по родо-видовым признакам, установления аналогий и причинно-следственных связей между фактами и явлениями, определения понятий, моделирования, доказательства и опровержения;

умеет интегрировать знания из различных предметных областей для решения практических задач; способен воспринимать и объяснять на основе полученных знаний и опыта происходящие явления и события повседневной жизни; умеет использовать в социальной практике приобретенные научные знания;

умеет организовывать и взаимодействовать в различных видах совместной учебно-познавательной деятельности, вести диалог, решать проблемные ситуации; следует этическим и нравственным нормам общения и сотрудничества;

умеет правильно, лаконично и логично излагать свою точку зрения; может аргументировать собственную позицию; критично относится к своему и чужому мнению;

владеет технологиями поиска, отбора, обработки, хранения, передачи информации, в том числе использует информационно-коммуникационные технологии в соответствии с учебными и коммуникационными задачами; самостоятельно ориентируется в различных источниках информации;

критически воспринимает информацию, полученную из различных источников, грамотно интерпретирует и использует ее в образовательных и общекультурных целях;

умеет определять цели своего обучения, ставить и формулировать новые задачи в учебно-познавательной деятельности; проявляет способность к самоуправлению учебной деятельностью, рефлексии, саморегуляции, самостоятельному определению приоритетных задач;

мотивирован на инновационную, созидательную деятельность; осуществляет самостоятельный поиск методов решения проблемных задач творческого и поискового характера, противоречий с использованием различных методов познания.

Личностные результаты изучения истории представляют собой сформировавшуюся систему ценностных отношений учащихся к себе и другим, процессу обучения и его результатам и, в целом, к процессу жизнедеятельности. Они предполагают сформированность мировоззрения, личностной и гражданской позиции учащихся; развитие готовности к ответственному поведению в современном обществе; накопление опыта жизнедеятельности, в том числе на основе осмысления социально-нравственного опыта предшествующих поколений. Личностные результаты изучения истории позволяют занимать активную жизненную позицию, сохранять национальную идентичность в поликультурном обществе, психическое и физическое здоровье, направлены на формирование потребности в самопознании, саморазвитии, самоактуализации и самореализации.

Личностные результаты изучения истории, связанные с личностными качествами и мировоззренческими установками учащихся, определены как прогнозируемые и не подлежат промежуточной и итоговой проверке.


59




Периодизация всемирной истории Нового и Новейшего времени. Изменения на политической карте мира. Модернизация общества и интеграционные процессы в мировом сообществе. Научно-технический прогресс и ускорение исторического развития. Войны и революции. Национально-освободительные движения. Деколонизация. Глобальные проблемы современности.

МИР В XIX – НАЧАЛЕ ХХ в. (31 час)

Промышленная революция XIX в. Сущность и основные этапы промышленной революции. Экономический рост и индустриализация в Европе. Аграрная революция. Промышленная революция и наука. Социальные проблемы.

Развитие транспорта и связи, миграция населения и урбанизация. Новые источники энергии. Развитие транспорта и связи. Миграция населения и урбанизация. Роль науки в развитии промышленности.

Социальные и политические последствия промышленной революции. Появление промышленного пролетариата. Положение крестьянства. Промышленная и финансовая буржуазия. Средний класс. Изменения в образе жизни в эпоху промышленной революции. «Социальный вопрос». Новые политические идеологии и партии.

Франция в эпоху Консульства и империи Наполеона Бонапарта. Франция: от республики к империи. Конституция 1799 г. Внутренняя политика Наполеона. Кодекс Наполеона.

Наполеоновские войны и их последствия. Влияние Французской революции на Европу. Противостояние и войны. Разрушение феодально-абсолютистских порядков в Европе. Разгром империи Наполеона. Установление Венской системы международных отношений. Священный союз.

Европейские революции и национальные движения после Венского конгресса. Европа в период реакции (1815–1830 гг.). Национальные движения и революции 1820-х гг. Революции 1830–1831 гг. Европейская «весна народов» (революции 1848–1849 гг.).

Возникновение новых национальных государств в Европе. Объединение Италии. Создание Германской империи. Изменение политической ситуации в Европе.

Особенности социально-экономического и политического развития стран Запада во второй половине XIX – начале ХХ в. (2 часа). Изменение социальной структуры. Экономическое развитие стран Запада. Появление монополий. Империализм. Политическое развитие стран Запада.

Общественные и политические движения. Распространение идей либерализма в Европе. Социальные завоевания рабочих во второй половине XIX в. Зарождение социалистической идеологии. Возникновение марксизма. Создание социалистических партий. I и II Интернационалы. Идеология национализма.

США в ХІХ – начале ХХ в. Экспансия США на континенте. Гражданская война и ее итоги. Ускорение экономического роста. Приток иммигрантов и их американизация. Особенности американской политической системы.

Система военно-политических блоков и союзов во второй половине XIX – начале XX в. Крымская война и крах Венской системы международных отношений. На пути к Тройственному союзу. Сближение России и Франции. Создание Антанты. Обострение противоречий между великими державами в начале XX в.

Российская империя в XIX – начале XX в.: экономическое развитие и реформы. Государственный строй. Реформы государственного управления. Социально-экономическое развитие России в первой половине XIX в. Буржуазные реформы 1860-х–1870-х гг. Послереформенное развитие. Столыпинская аграрная реформа 1906–1911 гг.


60

Российская империя в XIX – начале XX в.: политическое развитие и революции (2 часа). Отечественная война 1812 г. и общественные движения XIX в. Революционное движение в России и его особенности. Революция 1905–1907 гг.

Славянские народы в борьбе за национальное освобождение (2 часа). Положение славянских народов в составе иноземных государств. Россия и славянский вопрос. Национальное возрождение. Движение за государственную самостоятельность. Русско-турецкие войны и освобождение Болгарии. Создание новых славянских государств. Балканские войны начала ХХ в.

Кризис традиционного общества в странах Востока. Основные черты восточных обществ к началу XIX в. Промышленный переворот и его влияние на страны Азии и Африки. Индия под властью англичан. Социальные движения и революция в Китае. Японский опыт модернизации. Мусульманский мир и Европа.

Завершение колониального раздела мира. Активизация колониальной экспансии в Азии и Африке. Окончательный раздел мира на колонии и сферы влияния. Последствия колониализма для метрополий и колоний. Страны Востока в эпоху «пробуждения Азии».

Колониализм в странах Азии и Африки и основные центры антиколониального сопротивления. Формы и методы колониальной эксплуатации народов Азии и Африки. Территориальный раздел мира в конце XIX – начале ХХ в. Сопротивление чужеземному вмешательству. Англо-афганские войны. «Опиумные войны» и восстание ихэтуаней в Китае. Англо-бурская война (1899–1902 гг.).

Революционный подъем в странах Востока в начале ХХ в. (2 часа). Подъем национального движения в Индии. Революции в Иране и Турции. Свержение Цинской династии в Китае.

Образование независимых государств в Латинской Америке. Испанская и Португальская Америка. Освободительная борьба и достижение независимости. Господство крупных землевладельцев. Политическое развитие Латинской Америки. Отличительные черты развития латиноамериканской культуры.

Наука, литература и искусство в XIX в. (2 часа). Влияние естественных наук на развитие общества. Литература и искусство. «Эпоха конца века». Начало формирования массовой культуры. Вклад России в мировую культуру.

Первая мировая война как рубежный период в европейской истории (2 часа). Причины, характер и цели войны. Западный и Восточный фронты. США в Первой мировой войне. Завершающий этап войны (1917–1918 гг.). Война и общество. Новое обличие войны. Итоги войны.

Урок-практикум (3 часа). Урок обобщения.


Учащиеся должны: знать: периодизацию: истории Нового времени, истории Новейшего времени; истории

Первой мировой войны; значение понятий: промышленная революция, индустриализация, демографическая

революция, миграция, урбанизация, Венская система международных отношений, консерватизм, либерализм, социализм, марксизм, национальное движение, протекционизм, буржуазно-демократическая революция, парламентская республика, монополия, империализм, политическая партия, модернизм, военно-политический блок, мировая война, Первая мировая война;

основные процессы политического, социально-экономического и культурного развития стран Западной Европы, славянских стран, России, стран Востока в XIX – начале ХХ в.;

культурное наследие стран Западной Европы, славянских стран, России, стран Востока в XIX – начале ХХ в.;


61

уметь: показывать на исторической карте: империю Наполеона, территориальные

изменения, произведенные в Европе по решениям Венского конгресса; славянские страны в составе Российской, Австрийской, Османской империй; колониальный раздел мира;

характеризовать политическое, социально-экономическое и культурное развитие стран Западной Европы, славянских стран, России, стран Востока в XIX – начале ХХ в.; деятельность наиболее значительных политических и государственных личностей и деятелей культуры стран Западной Европы, славянских стран, России, стран Востока в XIX – начале ХХ в.;

давать оценку историческим событиям, деятельности политических и государственных личностей стран Западной Европы, славянских стран, России, стран Востока в XIX – начале ХХ в.; оценивать вклад в мировую культуру стран Западной Европы, славянских стран, России, стран Востока в XIX – начале ХХ в.

МИР В ЭПОХУ КРИЗИСА ИНДУСТРИАЛЬНОГО ОБЩЕСТВА (1918–1945 гг.) (24 часа)

Версальско-Вашингтонская система международных отношений. Проблемы победителей. Новая расстановка сил на международной арене. Результаты Парижской мирной конференции. Вашингтонская конференция. Противоречия Версальско-Вашингтонской системы. Попытка создания инструмента мира. Движение за создание системы коллективной безопасности.

Россия в 1917 г.: Февральская и Октябрьская революции (2 часа). Первая мировая война и победа Февральской революции в России. Отречение Николая II и падение монархии. Захват власти большевиками. Формирование советской государственности. Принципы национально-государственного устройства. Основы экономической политики. Причины победы большевиков. Значение Февральской и Октябрьской революций.

Советское государство в 1917–1939 гг. (2 часа). Гражданская война в России: причины, основные этапы, последствия. Экономическая политика Советского государства в годы Гражданской войны. Новая экономическая политика. Советская модель модернизации: индустриализация и коллективизация.

Образование СССР. Национально-государственное строительство. Образование СССР. Основные черты советской политической системы. Культурная революция и ее результаты.

Страны Запада в межвоенный период (2 часа). Послевоенные проблемы. Социальные и политические перемены. Великая депрессия. Пути выхода из кризиса. «Новый курс» Ф. Рузвельта.

Утверждение антидемократических режимов в Европе (2 часа). Истоки фашизма в Европе. Установление фашистского режима в Италии. Установление нацистского режима в Германии. Идеология и практика фашизма.

Освободительное движение и революции в странах Азии и Африки. Территориальный передел мира. Национально-освободительное движение за независимость и модернизацию. Особенности развития Японии. Латинская Америка.

Идеология национально-освободительного движения. Гандизм. Суньятсенизм. Исламский национализм и его разновидности. Кемализм.

Развитие науки и искусства (2 часа). Идеологизация и политизация культуры. Наука и культура. Противоречивый характер развития науки. Литература и искусство.

Мир на пути к новой мировой войне (2 часа). Эпоха пацифизма и относительной стабилизации в Европе. Крах Версальской системы. Агрессивная политика фашистских держав. Формирование блока агрессивных государств. Проблема создания системы коллективной безопасности. Политика умиротворения. Причины политики умиротворения.

Вторая мировая война и ее последствия (2 часа). Причины, характер и цели войны. Участники войны. Главные этапы Второй мировой войны. Начало Второй мировой войны. Великая Отечественная война. Завершающий этап Второй мировой войны.


62

Великая Отечественная война. Цели Германии в войне против СССР. Особенности начального периода войны. Ход военных действий. Партизанская и подпольная борьба на оккупированных территориях. Советский тыл. Роль Советского Союза в разгроме фашистского блока. Источники победы.

Деятельность антигитлеровской коалиции. Создание антигитлеровской коалиции. Проблема открытия Второго фронта. Укрепление антигитлеровской коалиции. Тегеранская конференция. Окончательный разгром агрессивного блока. Создание Ялтинско-Потсдамской системы международных отношений.



Учащиеся должны: знать: периодизацию: истории межвоенного периода стран Запада; истории Второй

мировой и Великой Отечественной войн; значение понятий: социалистическая революция, Версальско-Вашингтонская

система международных отношений, мировой экономический кризис, советское государство, сплошная коллективизация сельского хозяйства, культурная революция, административно-командная система, авторитарный политический режим, тоталитарный политический режим, фашизм, нацизм, индустриальное общество, оккупация, агрессия, доминион, мандатная система, этатизм, массовая культура, элитарная культура;

основные процессы политического, социально-экономического развития стран Западной Европы, США, Советской России, СССР, стран Азии, Африки и Латинской Америки в 1918–1945 гг.;

особенности развития культуры стран Западной Европы, США, Советской России, СССР, стран Азии, Африки и Латинской Америки в 1918–1945 гг.;

уметь: показывать на исторической карте: территориальные изменения, произошедшие

на политической карте мира после Первой мировой войны; основные театры военных действий и места основных сражений Второй мировой войны;

характеризовать политическое, социально-экономическое и культурное развитие стран Западной Европы, США, Советской России, СССР, стран Азии, Африки и Латинской Америки в 1918–1945 гг.; деятельность наиболее значительных политических и государственных личностей и деятелей культуры стран Западной Европы, США, Советской России, СССР, стран Азии, Африки и Латинской Америки в 1918–1945 гг.;

давать оценку историческим событиям, деятельности политических и государственных личностей стран Западной Европы, США, Советской России, СССР, стран Азии, Африки и Латинской Америки в 1918–1945 гг.; оценивать вклад в мировую культуру стран Западной Европы, США, Советской России, СССР, стран Азии, Африки и Латинской Америки в 1918–1945 гг.

СТРАНЫ МИРА ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ХХ – НАЧАЛЕ ХХІ в. (19 часов)

Мир после Второй мировой войны. Обострение противоречий между западными державами и СССР. Создание военно-политических и экономических межгосударственных организаций и блоков. Холодная война. Распад европейской системы социализма. Процессы интеграции и дезинтеграции в современном мире.

Научно-технический прогресс и формирование постиндустриального общества. Научно-техническая революция. Прорыв в медицине. «Зеленая революция». Последствия научно-технической революции.

Западная Европа. Экономический подъем 1950-х гг. «Государство всеобщего благосостояния». Волнения и перемены 1960-х–1970-х гг. Неоконсервативная политика 1980-х–1990-х гг.


63

Создание Европейского союза. Интеграционные процессы и создание Европейского союза. Политическое устройство. Экономика. Проблемы и перспективы развития.

Страны Центральной и Юго-Восточной Европы (2 часа). Общедемократический характер преобразований 1945–1947 гг. «Советизация» политики компартий. Кризисы и потрясения. «Бархатные революции». Роспуск Совета экономической взаимопомощи (СЭВ) и Организации Варшавского договора (ОВД). Объединение Германии. Образование Чехии и Словакии. Распад федеративного государства Югославия.

СССР в 1945 – первой половине1980-х гг.: экономическое развитие. СССР после войны. Реформы Н. С. Хрущева. Эпоха «развитого социализма». Достижения и просчеты в развитии экономики. Теневая экономика.

СССР в 1945 – начале 1980-х гг.: политическое развитие. Последствия войны и новые тенденции в развитии советского общества. Попытки демократизации политической системы. ХХ съезд КПСС и его значение. Общественно-политическая обстановка в середине 1960-х – начале 1980-х гг. Внешняя политика.

Перестройка в СССР и ее последствия. Перестройка: истоки, причины, цели. Углубление кризиса советского общества и распад СССР. Создание Содружества Независимых Государств и образование независимых постсоветских государств.

Российская Федерация. Радикальная экономическая реформа. Октябрьские события 1993 г. и принятие Конституции Российской Федерации. Социально-экономическое и политическое развитие России в 1994–1999 гг. Россия в начале XXI в. Успехи и проблемы. Внешнеполитические вызовы.

Распад колониальной системы. Обретение независимости. Развивающиеся страны. Холодная война и третий мир. Новые государства в поисках стабильности. Препятствия на пути развития.

Модернизационные процессы в странах Азии, Африки и Латинской Америки (2 часа). Суть теории модернизации. Япония, Китай, Индия. Новые индустриальные страны. Модернизация в странах Африки и Латинской Америки.

Основные тенденции развития культуры второй половины ХХ – начала ХХІ в. (2 часа). Новые явления в развитии культуры. Развитие массовой культуры. Образование. Общественные науки. Изобразительное искусство. Художественная литература. Архитектура.



Учащиеся должны: знать: значение понятий: социалистический лагерь, научно-техническая революция,

постиндустриальное общество, информационное общество, государство всеобщего благосостояния, неоконсерватизм, сталинизм, распад колониальной системы, новые индустриальные страны, страны третьего мира, неоколониализм, глобализация, транснациональная корпорация, глобальные проблемы человечества, локальные войны;

основные процессы политического, социально-экономического развития стран Запада, СССР, России, стран Азии, Африки и Латинской Америки во второй половине ХХ – начале ХХІ в.;

особенности развития культуры стран Запада, СССР, России, стран Азии, Африки и Латинской Америки во второй половине ХХ – начале ХХІ в.;

уметь: показывать на исторической карте: территориальные изменения, произошедшие

после Второй мировой войны, во второй половине ХХ – начале ХХІ в., социалистические страны, страны третьего мира;

характеризовать политическое, социально-экономическое и культурное развитие стран Запада, СССР, России, стран Азии, Африки и Латинской Америки во второй


64

половине ХХ – начале ХХІ в.; деятельность наиболее значительных политических и государственных личностей и деятелей культуры стран Запада, СССР, России, стран Азии, Африки и Латинской Америки во второй половине ХХ – начале ХХІ в.;

давать оценку историческим событиям, деятельности политических и государственных личностей стран Запада, СССР, России, стран Азии, Африки и Латинской Америки во второй половине ХХ – начале ХХІ в.; оценивать вклад в мировую культуру стран Запада, СССР, России, стран Азии, Африки и Латинской Америки во второй половине ХХ – начале ХХІ в.

Заключение (1 час)

Мир в начале XXI в. Новая стадия развития цивилизации. Постиндустриальное общество. Эволюция двухполюсной структуры мира. Экологические проблемы. Проблемы войны и мира. Глобализация и ее последствия. Формирование нового мирового порядка.

ГЛАВА 3 ОБЩИЕ ТРЕБОВАНИЯ К ОРГАНИЗАЦИИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА

В процессе обучения учебному предмету «Всемирная история» в ХІ классе рекомендуется организовывать следующие виды учебно-познавательной деятельности учащихся:

работа с исторической картой, самостоятельное составление обобщающих/сравнительных/синхронических таблиц, перевод текстовой информации в знаково-символьную и наоборот, решение познавательных/проблемных/контекстных задач, работа с источниками социально-исторической информации разных видов, выполнение заданий поискового/исследовательского характера.

По итогам изучения учебного предмета «Всемирная история» на повышенном уровне в XI классе учащиеся должны:

уметь: локализовывать события всемирной истории XIX – начала ХХІ в. во времени

и пространстве; объяснять значение основных понятий и правильно их использовать при

характеристике исторической и современной социальной действительности; соотносить исторические события, явления и процессы европейской и всемирной

истории; отличать исторический факт и его интерпретации; характеризовать политическое, социально-экономическое и культурное развитие

представленных в настоящей учебной программе стран мира в XIX – начале ХХІ в.; деятельность политических и государственных личностей и деятелей культуры;

характеризовать геополитическое положение стран в XIX – начале ХХІ в.; выделять особенности политического, социально-экономического и культурного

развития представленных в настоящей учебной программе стран мира в XIX – начале ХХІ в.;

давать оценку историческим событиям, деятельности правительств, политических и государственных деятелей в XIX – начале ХХІ в.; оценивать вклад деятелей культуры и науки XIX – начала ХХІ в. в мировую культуру;

объяснять причинно-следственные связи между историческими фактами, раскрывать взаимообусловленность изменений в основных сферах общественной жизни;

систематизировать, классифицировать и обобщать исторические факты и делать на основе этого аргументированные выводы;

сравнивать исторические факты по самостоятельно определенным критериям; конкретизировать выводы, исторические понятия; определять значение исторических событий, явлений, процессов; проводить анализ содержания исторических документов;


65

переводить текстовую информацию в знаково-символьную и наоборот; объяснять различные точки зрения на одни и те же исторические факты; высказывать и аргументировать свое отношение к историческим событиям

и личностям; высказывать аргументированную точку зрения при обсуждении исторических

проблем; проводить поиск исторической информации в источниках разных видов; использовать методы учебного исторического исследования: формулировать

проблемы, осуществлять сбор, систематизацию и обобщение материала, проводить презентацию результатов личного учебного исследования;

применять усвоенные знания и умения: для объяснения исторического контекста при чтении художественной литературы,

просмотре игровых и документальных фильмов, посещении исторических достопримечательностей, музеев и так далее;

определения собственной позиции по отношению к историческим событиям, явлениям и личностям, а также к событиям современной жизни;

анализа современной социальной информации, представленной в средствах массовой информации;

бережного отношения к памятникам истории и культуры; осознанного поведения как представителя исторически сложившегося гражданского,

этнокультурного, конфессионального сообщества, гражданина Беларуси. УТВЕРЖДЕНО


Учебная программа по учебному предмету «История Беларуси» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего



1. Учебная программа по учебному предмету «История Беларуси» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «Всемирная история» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

В соответствии с концентрическим принципом построения содержания исторического образования в учреждениях общего среднего образования учащиеся XI класса изучают исторический период: XIX – начало XXI в.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 87 часов, в том числе 2 часа – резервное время).

В соответствии с типовым учебным планом общего среднего образования на изучение учебного предмета «История Беларуси» в XI классе на повышенном уровне отводится 2 учебных часа в неделю в первом полугодии и 3 учебных часа в неделю во втором полугодии.

В настоящей учебной программе содержательный и процессуальный компоненты учебного материала структурированы следующим образом:

общественно-политическая жизнь в Беларуси. Развитие белорусской государственности;

социально-экономическое развитие Беларуси;


66

Беларусь в системе международных отношений; формирование белорусской нации. Конфессиональное положение в Беларуси; культура Беларуси. Учитель, исходя из педагогической целесообразности и учитывая особенности

обучения в конкретных условиях, может изменить рекомендуемое настоящей учебной программой количество учебных часов на изучение отдельных тем и порядок их изучения, не выходя за рамки общего количества учебного времени, отведенного на изучение разделов.

3. Цели изучения учебного предмета «История Беларуси» в XI классе на повышенном уровне:

овладение основами систематизированных теоретических знаний о важнейших процессах истории Беларуси XIX – начала XXI в. во взаимосвязи и взаимообусловленности со всемирной историей, специальными способами деятельности, необходимыми для формирования мировоззрения личности, ее личностных гражданско-патриотических и национально-культурных ценностных ориентаций;

освоение учащимися компетенций, необходимых для профессионального самоопределения и продолжения образования по избранному направлению, а также для ориентации в современной социокультурной среде и самореализации в условиях многомерных отношений с другими людьми.

4. Задачи обучения учебному предмету «История Беларуси» в XI классе на повышенном уровне:

формировать у учащихся системные знания об истории Беларуси XIX – начала XXI в. и умения использовать их для сознательного профессионального самоопределения, связанного с продолжением образования в учреждениях высшего образования;

развивать у учащихся опыт исторического мышления через понимание ими важнейших процессов и тенденций в развитии Беларуси в XIX – начале XXI в., умение использовать усвоенные исторические знания для объяснения современных общественных явлений во взаимосвязи с прошлым;

содействовать формированию у учащихся мировоззренческих убеждений, связанных с принятием идей гражданского общества, правового и демократического государства, социальной справедливости, а также воспитанию чувства гордости за культурно-историческое наследие Беларуси, ответственности за собственную жизнедеятельность и дальнейший путь развития Беларуси.

5. Особое значение в процессе обучения истории на повышенном уровне имеют уроки-практикумы. На уроках-практикумах рекомендуется учить учащихся обобщать и систематизировать учебный материал, делать выводы, сравнивать исторические факты, давать им аргументированную оценку, развивать умения использовать усвоенные знания для решения познавательных задач, проведения учебного исследования, анализа исторических первоисточников.

Целесообразна организация практических работ учащихся с научной, научно-популярной, энциклопедической, художественной литературой, а также материалами музейных экспозиций. Уроки-практикумы должны быть направлены на установление межпредметных связей, овладение обобщенными способами деятельности. Особое внимание следует обратить на возможности использования межпредметных связей с белорусской литературой при изучении тем, посвященных развитию культуры и искусства.

Темы уроков-практикумов определяет учитель с учетом познавательных интересов учащихся, а также особенностей усвоения учебного материала в конкретном классе.

Эффективной формой организации учебно-познавательной деятельности учащихся при обучении учебному предмету «История Беларуси» на повышенном уровне является проектная деятельность. В процессе выполнения проектов учащиеся совершенствуют навыки работы с источниками исторической информации, учатся анализировать исторические факты, делать выводы, представлять результаты индивидуальной и коллективной деятельности.


67

По каждому из разделов предусматривается проведение уроков «Наш край», на которых рекомендуется использовать историко-документальные хроники городов и районов Беларуси «Память». Краеведческий материал целесообразно использовать при выполнении ученических исследований (проектов).

Резервное время рекомендуется использовать для проведения контроля результатов усвоения содержания образования по учебному предмету «История Беларуси».

6. Повышенный уровень изучения учебного предмета «История Беларуси» реализуется посредством расширения учебного материала (введения новых тем), более глубокого изучения учебного материала, а также совершенствования способов учебно-познавательной деятельности.

Повышенный уровень изучения учебного предмета «История Беларуси» предусматривает приобретение учащимися систематических знаний и обеспечивает развитие средствами учебного предмета «История Беларуси» предметных, метапредметных и личностных компетенций, необходимых для профессионального самоопределения, продолжения образования по избранному направлению, личностного саморазвития, а также для осознанного и эффективного решения образовательных и жизненных (социокультурных) задач.

Личностные результаты изучения истории представляют собой сформировавшуюся систему ценностных отношений учащихся к себе и другим, процессу обучения и его результатам и, в целом, к процессу жизнедеятельности. Они предполагают сформированность мировоззрения, личностной и гражданской позиции учащихся; развитие готовности к ответственному поведению в современном обществе; накопление опыта жизнедеятельности, в том числе на основе осмысления социально-нравственного опыта предшествующих поколений. Личностные результаты изучения истории позволяют занимать активную жизненную позицию, сохранять национальную идентичность в поликультурном обществе, психическое и физическое здоровье, направлены на формирование потребности в самопознании, саморазвитии, самоактуализации и самореализации.

Личностные результаты изучения истории, связанные с личностными качествами и мировоззренческими установками учащихся, определены как прогнозируемые и не подлежат промежуточной и итоговой проверке.

Метапредметные результаты обучения связаны с выработкой у учащихся умений самостоятельно определять цели своего обучения, представлять, анализировать и корректировать их результаты в условиях индивидуальной и коллективно-распределительной форм деятельности; систематизировать и обобщать содержание учебного материала и делать на этой основе аргументированные выводы; осуществлять поиск, сбор, обработку разнообразных источников социально-исторической информации с возможностью ее перевода из визуального в вербальный вид и наоборот.

Предметные результаты обучения представлены в основных требованиях к результатам учебной деятельности учащихся, сформулированных в главе 2 настоящей учебной программы.

ГЛАВА 2 СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА. Основные требования к результатам

учебной деятельности учащихся

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ ЖИЗНЬ В БЕЛАРУСИ. РАЗВИТИЕ БЕЛОРУССКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ

(22 часа)

Общественно-политическая жизнь в первой половине и середине XIX в. Особенности политического курса российского правительства в начале XIX в. Польские и российские дворянские революционеры в Беларуси. Восстание 1830–1831 гг. и его результаты. Политика российского правительства на белорусских землях в середине XIX в.


68

Восстание 1863–1864 гг. Причины восстания. Политические течения повстанцев. Взгляды К. Калиновского. Характер и результаты восстания. Отражение событий восстания в белорусской исторической науке.

Общественно-политическая жизнь во второй половине 60-х–90-е гг. XIX в. Истоки и сущность народничества. Народнические организации в Беларуси в первой половине 1880-х гг. Выходцы из Беларуси в народнических организациях России. Создание социал-демократических организаций в Беларуси. Распространение марксизма. Польское и еврейское национальные движения в Беларуси.

Общественно-политическая обстановка в начале ХХ в. Возникновение социалистических и национально-демократических партий. Политические силы в революции 1905–1907 гг. Манифест 17 октября 1905 г. Создание Государственной думы и ее деятельность. Динамика и формы революционного движения в Беларуси. Особенности проведения земской реформы в Беларуси.

Белорусское национальное движение в начале ХХ в. Попытки решения национального вопроса. Образование Белорусской социалистической громады, ее программные требования. Проекты оформления белорусской национальной государственности во время Первой мировой войны. Белорусский национальный комитет. Центральная рада белорусских организаций. Великая белорусская рада. Белорусское национальное движение в Петрограде, Москве и других городах России.

Февральская и Октябрьская революции 1917 г. как начало нового этапа развития Беларуси. Февральская революция. Свержение самодержавия и установление двоевластия. Политическая ситуация в Беларуси. Деятельность большевиков в Беларуси и на Западном фронте. Обострение социально-экономического и политического кризиса в России. Октябрьская революция. Особенности установления советской власти в Беларуси. Создание органов государственной власти и управления. Северо-Западный областной комитет РСДРП(б). Первые революционные преобразования.

Попытки практической реализации белорусской национальной государственности в 1917–1918 гг. Позиция Областного исполнительного комитета Западной области и фронта по белорусскому вопросу. I Всебелорусский съезд и его роль в оформлении белорусской национальной государственности. Провозглашение БНР и ее независимости: взгляды на проблему в белорусской исторической науке.

Оформление белорусской национальной государственности на советской основе. Позиция ЦК РКП(б) по созданию белорусского государства на советской основе. VI Северо-Западная областная конференция РКП(б) и ее решения. Манифест Временного правительства Беларуси от 1 января 1919 г. о создании ССРБ. Образование ССР Литвы и Беларуси. Второе провозглашение ССРБ.

Общественно-политическая жизнь в Советской Беларуси в 1920-е–1930-е гг. Формирование советской общественно-политической системы. Участие БССР в образовании Союза Советских Социалистических Республик (далее – СССР). Роль Коммунистической партии (большевиков) Беларуси и Советов рабочих, крестьянских и красноармейских депутатов в политической системе. Деятельность общественных организаций. Политические репрессии.

Общественно-политическое положение в Западной Беларуси в 1921–1939 гг. Польские властные структуры в стране. Политика полонизации. Деятельность политических партий и организаций. КПЗБ, БХД, Белорусская крестьянско-рабочая громада. Б. А. Тарашкевич. Общественные объединения.

Общественно-политическая жизнь во второй половине 1940-х – первой половине 1950-х гг. Роль КП(б)Б в послевоенном восстановлении республики. Деятельность Советов и общественных организаций. Особенности общественно-политической ситуации в западных регионах Беларуси.

Общественно-политическая жизнь во второй половине 1950-х – первой половине 1960-х гг. Попытки демократизации общественно-политической жизни. Осуществление курса ХХ съезда КПСС. Принятие курса на построение коммунизма.


69

Общественно-политическая жизнь во второй половине 1960-х – первой половине 1980-х гг. Особенности общественно-политической жизни. Поворот к консервативному курсу. Концепция развитого социализма. Деятельность Советов и общественных организаций. Изменения в общественно-политической жизни в начале 1980-х гг.

Общественно-политическая жизнь во время осуществления политики перестройки. Реформа политической системы: демократизация и гласность, альтернативный порядок выборов. Формирование многопартийности. Возникновение парламентской оппозиции.

Прекращение существования СССР. Движение за государственный суверенитет. Отмена 6-й статьи Конституций СССР и БССР. Принятие Декларации о государственном суверенитете БССР и придание ей статуса конституционного закона. Референдум по вопросу о сохранении СССР. Принятие Закона «Об обеспечении политической и экономической самостоятельности БССР». Беловежское соглашение. Причины распада СССР. Создание СНГ.

Становление государственного суверенитета Республики Беларусь. Принятие решения об изменении названия Белорусской ССР. Закон Республики Беларусь «О гражданстве Республики Беларусь». Принятие Конституции Республики Беларусь. Введение должности Президента Республики Беларусь. Первый Президент Республики Беларусь А. Г. Лукашенко. Республиканский референдум 14 мая 1995 г. и его результаты.

Общественно-политическая жизнь во второй половине 1990-х гг. Развитие общественно-политической системы. Формирование законодательной и исполнительной ветвей государственной власти. Республиканский референдум 24 ноября 1996 г. и его результаты. Конституция Республики Беларусь 1994 г. с изменениями и дополнениями, принятыми на референдуме. Изменения в структуре органов государственной власти. Укрепление института президентской власти.

Общественно-политическая жизнь в начале XXI в. Развитие общественно-политической системы. Политические партии и общественные объединения. Процесс формирования Республики Беларусь как демократического социального правового государства. Республиканский референдум 17 октября в 2004 г. и его результаты. Выборы Президента Республики Беларусь. Роль Всебелорусских народных собраний.

Наш край. Практикум (3 часа). Обобщение.


Учащиеся должны: знать: значение понятий: автономия, гражданское общество, гражданство,

государственный суверенитет, институт президентской власти, модернизация, национал-демократизм, национальный вопрос, парламентская оппозиция, перестройка, правовое государство, реабилитация, советская общественно-политическая система, Союзное государство, социализм, унитарное государство;

основные этапы и особенности становления национальных форм белорусской государственности;

особенности общественно-политического развития белорусских губерний в составе Российской империи;

направления белорусского национального движения, пути и средства решения национального вопроса;

пути и средства становления и модернизации общественно-политической системы БССР;

итоги общественно-политических реформ и революционных событий для развития Беларуси;

тенденции современного общественно-политического развития Республики Беларусь;


70

государственную символику БССР и Республики Беларусь; основные оценочные суждения (точки зрения) о становлении национальных форм

белорусской государственности, общественно-политическом развитии Беларуси, общественно-политических деятелях;

достижения уроженцев Беларуси в общественно-политической жизни; уметь: конкретизировать содержание понятий: автономия, гражданское общество,

гражданство, государственный суверенитет, институт президентской власти, модернизация, национал-демократизм, национальный вопрос, парламентская оппозиция, перестройка, правовое государство, реабилитация, советская общественно-политическая система, Союзное государство, социализм, унитарное государство;

локализовать процесс формирования национальных форм белорусской государственности с опорой на хронологические и синхронические таблицы, историческую карту и атлас;

характеризовать особенности и результаты формирования белорусской государственности;

характеризовать реформы и революции как средство модернизации общества; давать оценку изучаемым историческим событиям, явлениям и процессам,

деятельности исторческих личностей; сравнивать, систематизировать и обобщать исторические факты о формировании

белорусской государственности, изменениях в общественно-политической жизни и делать на этой основе аргументированные выводы;

сравнивать точки зрения о становлении и развитии национальных форм белорусской государственности, изменениях в общественно-политической жизни в Беларуси;

анализировать содержание исторических источников информации о формировании национальных форм белорусской государственности и общественно-политической жизни;

готовить и презентовать сообщения об общественно-политических исторических личностях с оценкой результатов их деятельности;

использовать знания и умения для: поиска и анализа социально значимой информации об общественно-политической

жизни в Беларуси, представленной в средствах массовой информации; проведения учебного исторического исследования по вопросам общественно-

политической жизни в Беларуси; объяснения исторического контекста при чтении художественной литературы,

просмотре художественных и документальных фильмов, посещении исторических мест, музеев и так далее;

определения собственного отношения к историческим фактам и личностям, а также к событиям современной жизни;

осознанного поведения как гражданина Республики Беларусь.

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ БЕЛАРУСИ (17 часов)

Решение аграрного вопроса в первой половине XIX в. Разложение феодально-крепостнического строя и кризис барщинного хозяйства. Социальные противоречия в деревне. Реформа государственной деревни. Люстрация государственных поместий. Инвентарная реформа в помещичьей деревне.

Отмена крепостного права. Назревание необходимости крестьянской реформы, ее причины. Подготовка реформы. Манифест и «Положения» 19 февраля 1861 г. Права крестьян. Уставные грамоты и выкупные акты. Специфика местных «Положений» для Витебской, Могилевской, Минской, Гродненской и Виленской губерний. Выкупная операция. Изменения в реализации реформы, связанные с восстанием 1863–1864 гг. Результаты и значение аграрной реформы.

Развитие сельского хозяйства в 60-е гг. ХІХ – начале ХХ в. Характеристика землевладения в Беларуси. Особенности развития капитализма в сельском хозяйстве


71

Беларуси. Феодально-крепостнические пережитки. Смешанная система хозяйствования. Становление предпринимательского хозяйства капиталистического типа в Беларуси. Влияние мирового аграрного кризиса на специализацию сельского хозяйства Беларуси. Причины и цели аграрной реформы П. А. Столыпина, ее особенности в Беларуси. Формирование аграрной буржуазии.

Развитие промышленности, торговли, финансов и транспорта в 60-е гг. XIX – начале XX в. Строительство железных дорог, их влияние на развитие хозяйства. Процесс урбанизации и его особенности в Беларуси. Рост городов как фабрично-заводских и торговых центров. Особенности промышленной революции в Беларуси. Отраслевая структура промышленности. Создание монополистических объединений. Формирование национального рынка. Повышение роли банков. Состояние торговли. Формирование классов буржуазного общества.

От политики «военного коммунизма» к новой экономической политике. Политика «военного коммунизма», ее содержание. Экономическое и политическое положение БССР. Кризис политики «военного коммунизма» и переход к новой экономической политике. Сущность и содержание новой экономической политики, ее противоречия. Итоги восстановления народного хозяйства Советской Беларуси.

Индустриализация. Курс на социалистическую индустриализацию. Причины и направления проведения индустриализации. Строительство и модернизация промышленных предприятий. Особенности индустриализации в БССР. Результаты ее осуществления.

Коллективизация сельского хозяйства. Причины проведения коллективизации. Колхоз как форма производственного кооперирования. Переход к сплошной коллективизации сельского хозяйства. Политика ликвидации кулачества как класса. Перегибы и ошибки в колхозном движении. Итоги коллективизации крестьянских хозяйств.

Социально-экономическое положение в Западной Беларуси в 1921–1939 гг. Особенности социально-экономического положения в Западной Беларуси. Аграрные реформы. Проблемы промышленного развития. Влияние мирового экономического кризиса. Трудовая эмиграция.

Восстановление народного хозяйства в первое послевоенное десятилетие. Потери и разрушения, нанесенные экономике и социальной сфере Беларуси в годы Великой Отечественной войны. Восстановительные работы в промышленности. Особенности и трудности в восстановлении и развитии сельского хозяйства. Коллективизация в западных областях Беларуси. Материальное положение народа в послевоенные годы.

Социально-экономическое развитие в условиях научно-технической революции. Научно-техническая революция в Беларуси. Развитие радиотехнической, радиоэлектронной, химической и нефтеперерабатывающей промышленности, машиностроения и металлообработки. Материально-техническое обеспечение аграрного сектора экономики. Материальное благосостояние населения. Экономические реформы и их результаты. Агропромышленный комплекс. Проявления стагнации в экономике.

Изменения в социально-экономическом развитии во второй половине 1980-х гг. Курс на ускорение социально-экономического развития. Перевод предприятий на хозрасчет и самофинансирование. Развитие кооперативного движения. Причины ухудшения социально-экономического положения. Преодоление последствий аварии на Чернобыльской АЭС.

Социально-экономическое положение в 1990-е гг. Экономическое положение Республики Беларусь в первой половине 1990-х гг. Поиск путей выхода из кризиса. Введение системы денежных единиц Республики Беларусь. Становление предпринимательских структур.

Особенности белорусской модели социально-экономического развития. Разработка белорусской модели социально-экономического развития и ее сущностные характеристики. Цели и средства реализации социально ориентированной экономики. Экономическая интеграция с Россией и странами СНГ. Мировой финансово-


72

экономический кризис и пути преодоления его последствий в Республике Беларусь. Главные итоги социально-экономического развития в период суверенитета. Приоритеты государства в социально-экономической сфере. Государственная молодежная политика.



Учащиеся должны: знать: значение понятий: аграрный вопрос, осадничество, автономия, военно-

промышленный комплекс, индустриализация, инфляция, интеграция, цифровая экономика, коллективизация сельского хозяйства, модернизация, Таможенный союз, национализация, новая экономическая политика, политика «военного коммунизма», приватизация, «прусский» путь развития капитализма в сельском хозяйстве, «американский» путь развития капитализма в сельском хозяйстве, раскулачивание, социально ориентированная экономика, сельская община, стагнация, урбанизация, устойчивое развитие, экстенсивный путь развития экономики, интенсивный путь развития экономики;

основные этапы и особенности решения аграрного вопроса в Беларуси; пути и средства модернизации в процессе перехода от аграрно-ремесленного

к индустриальному обществу в Беларуси; итоги экономических реформ для развития Беларуси; сущность белорусской модели социально-экономического развития; основные оценочные суждения (точки зрения) о процессе модернизации при

переходе от аграрно-ремесленного к индустриальному обществу; достижения уроженцев Беларуси в экономическом развитии (хозяйственной жизни); уметь: конкретизировать содержание понятий: аграрный вопрос, осадничество, автономия,

военно-промышленный комплекс, индустриализация, инфляция, интеграция, цифровая экономика, коллективизация сельского хозяйства, модернизация, Таможенный союз, национализация, новая экономическая политика, политика «военного коммунизма», приватизация, «прусский» путь развития капитализма в сельском хозяйстве, «американский» путь развития капитализма в сельском хозяйстве, раскулачивание, социально ориентированная экономика, сельская община, стагнация, урбанизация, устойчивое развитие, экстенсивный путь развития экономики, интенсивный путь развития экономики;

локализовать процесс перехода от аграрно-ремесленного к индустриальному обществу с опорой на хронологические и синхронические таблицы, историческую карту и атлас;

характеризовать сущность модернизации при переходе от аграрно-ремесленного к индустриальному и информационному обществу;

соотносить процесс модернизации при переходе от аграрно-ремесленного к индустриальному и информационному обществу в Беларуси с соответствующим ему по содержанию процессом мировой истории;

давать оценку изучаемым историческим событиям, явлениям и процессам, деятельности историчеких личностей;

объяснять причинно-следственные связи между модернизацией при переходе от аграрно-ремесленного к индустриальному и информационному обществу в Беларуси и социальными процессами в Беларуси;

характеризовать сущность белорусской модели социально-экономического развития; сравнивать, систематизировать, обобщать исторические факты о социально-

экономическом развитии Беларуси и делать на этой основе аргументированные выводы;


73

сравнивать точки зрения о процессе модернизации при переходе от аграрно-ремесленного к индустриальному и информационному обществу в Беларуси;

анализировать содержание исторических источников информации о социально-экономическом развитии Беларуси;

готовить и презентовать сообщения об исторических личностях с оценкой результатов их деятельности;

использовать знания и умения для: поиска и анализа социально значимой информации о социально-экономическом

развитии Беларуси, представленной в средствах массовой информации; проведения учебного исторического исследования по вопросам социально-

экономического развития Беларуси; объяснения исторического контекста при чтении художественной литературы,


определения собственного отношения к историческим фактам и личностям, а также к событиям современной жизни.

БЕЛАРУСЬ В СИСТЕМЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ ОТНОШЕНИЙ (16 часов)

Геополитическое положение Беларуси в XIX в. Положение белорусских земель после вхождения в состав Российской империи. Российско-французские отношения и политическая ситуация в западных губерниях. Проект возрождения Великого Княжества Литовского. Беларусь в период Отечественной войны 1812 г. Итоги войны 1812 г. для Беларуси.

Беларусь в годы Первой мировой войны. Беларусь как объект геополитики европейских государств. Причины и начало войны. Положение белорусских губерний. Беженцы. Реквизиции. Оккупация германскими войсками западной части Беларуси. Политика оккупационных властей. Итоги Брестского мира для Беларуси.

Положение Беларуси в годы польско-советской войны. Причины и начало войны. Положение на территории Беларуси. Ход военных действий. Рижский мирный договор и его последствия для Беларуси.

Беларусь в геополитических условиях межвоенного периода. Геополитическое значение Советской Беларуси. Укрупнение территории БССР в 1924 и 1926 гг. Западнобелорусские земли как объект геополитических планов Польши. Политика польских властей. Национально-освободительное, крестьянское и рабочее движение в Западной Беларуси.

Начало Второй мировой войны. Воссоединение Западной Беларуси с БССР. Геополитическая ситуация в Европе в конце 1930-х годов. Договор о ненападении между Германией и СССР от 23 августа 1939 г. Начало Второй мировой войны. Освободительный поход Красной Армии в Западную Беларусь. Договор «О дружбе и границе» между СССР и Германией. Воссоединение Западной Беларуси с БССР.

БССР накануне и в начале Великой Отечественной войны. БССР накануне Великой Отечественной войны. Мероприятия по укреплению обороноспособности страны. Нападение нацистской Германии на СССР. Централизация руководства страной. Мобилизация и эвакуация. Оборонительные бои на территории Беларуси. Героизм и самоотверженность защитников Отечества. Причины неудач Красной Армии в начале войны.

Германский оккупационный режим на территории Беларуси. План «Ост» – программа колонизации и уничтожения народов Советского Союза. Концентрационные лагеря и гетто на территории Беларуси. Карательные операции против партизан, подпольщиков и мирного населения. Вывоз на принудительные работы в Германию. Деятельность коллаборационистских организаций.

Борьба против немецко-фашистских оккупантов. Организация партизанского и подпольного движения. Создание Центрального штаба партизанского движения


74

и Белорусского штаба партизанского движения. Образование партизанских зон и партизанских краев. Партизанские соединения, их боевая деятельность. «Рельсовая война». Деятельность подпольных организаций. Сопротивление мирного населения оккупационному режиму. Герои всенародной борьбы.

Освобождение Беларуси от немецко-фашистских захватчиков. Начало освобождения территории Беларуси. Операция «Багратион» и ее результаты. Подвиги советских воинов. Вклад белорусского народа в разгром нацистской Германии и ее союзников. Источники победы советского народа в Великой Отечественной войне. Уроженцы Беларуси в европейском движении Сопротивления и на фронтах Второй мировой войны.

БССР на международной арене во второй половине 1940-х – 1980-е гг. Включение БССР в число стран-основательниц ООН. Территориальные изменения БССР. Внешнеполитическая деятельность БССР. Участие в борьбе международного сообщества за решение глобальных социально-политических проблем, мир и безопасность. Торгово-экономическое сотрудничество со странами Совета экономической взаимопомощи. Научно-техническое и культурное сотрудничество БССР со странами мира. Связи с белорусской диаспорой.

Республика Беларусь в международном сообществе в 1990-е гг. Приоритеты внешнеполитического курса Республики Беларусь. Деятельность Беларуси в ООН. Укрепление связей со странами Содружества Независимых Государств. Развитие интеграции между Беларусью и Россией.

Внешняя политика Республики Беларусь в начале ХХІ в. Многовекторный характер внешнеполитической деятельности Республики Беларусь. Развитие экономических и культурных связей со странами ближнего и дальнего зарубежья. Формирование Евразийского экономического союза. Взаимоотношения Беларуси со странами Европейского Союза. Сотрудничество со странами Азиатско-Тихоокеанского региона, Африки и Латинской Америки. Развитие связей с белорусской диаспорой.



Учащиеся должны: знать: значение понятий: Беловежское соглашение, геноцид, глобализация, диаспора,

Евразийский экономический союз, интеграция, коллаборационизм, Таможенный Союз, Содружество Независимых Государств, Союзное государство Беларуси и России;

особенности геополитического положения Беларуси в период Отечественной войны 1812 г., Первой и Второй мировой, Великой Отечественной войн;

особенности внешнеполитического положения БССР; особенности внешнеполитического курса Республики Беларусь; основные оценочные суждения (точки зрения) о геополитическом положении

Беларуси и ее внешнеполитическом курсе, результатах деятельности исторических личностей;

достижения уроженцев Беларуси в международной деятельности; символы и места памяти белорусского народа о событиях Отечественной войны

1812 г., Первой и Второй мировой, Великой Отечественной войн; уметь: конкретизировать содержание понятий: Беловежское соглашение, геноцид,

глобализация, диаспора, Евразийский экономический союз, интеграция, коллаборационизм, Таможенный Союз, Содружество Независимых Государств, Союзное государство Беларуси и России;

локализовать геополитическое положение Беларуси с опорой на хронологические и синхронические таблицы, историческую карту и атлас;


75

характеризовать геополитическое положение и внешнеполитический курс Беларуси; соотносить геополитическое положение Беларуси с внешнеполитическими

процессами мировой истории; давать оценку изучаемым историческим событиям, явлениям и процессам,

деятельности историчеких личностей; объяснять причинно-следственные связи между геополитическими условиями

и внешнеполитическим положением Беларуси; сравнивать, систематизировать и обобщать исторические факты о геополитическом

положении Беларуси и ее внешнеполитическом курсе и делать на этой основе аргументированные выводы;

сравнивать точки зрения о геополитическом положении Беларуси и ее внешнеполитическом курсе;

анализировать содержание исторических источников информации о геополитическом положении и внешней политике Беларуси;

готовить и презентовать сообщения об исторических личностях с оценкой результатов их деятельности;

использовать знания и умения для: поиска и анализа социально значимой информации геополитическом положении

Беларуси и ее внешнеполитическом курсе, представленной в средствах массовой информации;

проведения учебного исторического исследования по вопросам внешней политики Беларуси;

объяснения исторического контекста при чтении художественной литературы, просмотре художественных и документальных фильмов, посещении исторических мест, музеев и так далее;


осознанного поведения как гражданина Республики Беларусь; бережного отношения к местам памяти белорусского народа о событиях

Отечественной войны 1812 г., Первой и Второй мировой, Великой Отечественной войн.

ФОРМИРОВАНИЕ БЕЛОРУССКОЙ НАЦИИ. КОНФЕССИОНАЛЬНОЕ ПОЛОЖЕНИЕ В БЕЛАРУСИ

(16 часов)

Условия формирования белорусской нации в XIX в. Особенности политики российских властей по отношению к белорусам. Сущность национального вопроса в Российской империи относительно населения Беларуси. Национальный состав населения Беларуси. Условия образования белорусской нации и особенности ее становления. Характеристика менталитета белорусов.

Особенности становления белорусской нации на рубеже XIX–XX вв. Формирование общих национальных признаков в условиях становления индустриального общества. Этническая территория белорусов. Этническая идентификация населения Беларуси. Феномен «тутэйшасці».

Вызревание белорусской национальной идеи в XIX – начале ХХ в. Идеология западнорусизма. Особенности процесса оформления белорусской национальной идеи. Обоснование белорусской национальной идеи студентами-гомоновцами.

Эволюция конфессиональных отношений в XIX – начале ХХ в. Религиозная структура населения белорусских губерний. Расширение влияния православной церкви на белорусских землях. Ограничение влияния католичества. Упразднение униатской церкви. Политика Российской империи по религиозному вопросу после восстания 1863–1864 гг. Изменения в религиозной жизни в начале ХХ в. Свобода вероисповедания.

Развитие белорусской нации в 1920-е–1930-е гг. Национальный вопрос и его решение в БССР. Политика белорусизации как проявление советской национальной


76

политики. Достижения и противоречия при проведении белорусизации. Национальная политика в БССР в 1930-е гг.

Конфессиональная политика в БССР в 1920-е–1930-е гг. Отношение советских властей к религии. Политика «воинственного атеизма». Антирелигиозная пропаганда. Положение верующих.

Национальная и конфессиональная политика польских властей в Западной Беларуси. Особенности национальных отношений в Западной Беларуси. Политика польских властей по полонизации населения Западной Беларуси. Конфессиональная политика польских властей в Западной Беларуси. Религиозная жизнь в Западной Беларуси.

Конфессиональное положение в годы Великой Отечественной войны. Политика советских властей относительно церкви в годы военных испытаний. Конфессиональная политика германских оккупационных властей на территории Беларуси. Вклад духовенства во всенародную борьбу на оккупированной территории Беларуси.

Национальная и конфессиональная политика в БССР во второй половине 1940-х – 1980-е гг. Национальный вопрос и его решение в БССР. Характеристика белорусской советской ментальности. Усиление государственного давления на церковь. Положение конфессий и верующих.

Белорусская нация в условиях государственного суверенитета Республики Беларусь (2 часа). Условия развития современной белорусской нации. Национальный состав населения Беларуси. Становление гражданского общества. Оформление идеологии белорусского государства в условиях государственного суверенитета Республики Беларусь.

Конфессиональная политика в Республике Беларусь. Взаимоотношения государства и религиозных конфессий. Закон Республики Беларусь «О свободе вероисповедания и религиозных организациях». Возрождение конфессиональной жизни. Восстановление и строительство новых храмов, открытие новых приходов. Духовные учебные заведения. Роль и значение Белорусской православной церкви, Римско-католической церкви и других конфессий в суверенной Беларуси.



Учащиеся должны: знать: значение понятий: белорусская национальная идея, западнорусизм, национальный

вопрос, национальное самосознание, белорусизация, полонизация, конфессия, атеизм, свобода вероисповедания;

основные этапы и особенности формирования белорусской нации; особенности конфессионального положения населения Беларуси в разные

исторические периоды; пути и средства решения национального и религиозного вопросов в Беларуси; основные оценочные суждения (точки зрения) о формировании белорусской нации,

национальной и конфессиональной политике в Республике Беларусь; достижения представителей духовенства – уроженцев Беларуси; уметь: конкретизировать содержание понятий: белорусская национальная идея,

западнорусизм, национальный вопрос, национальное самосознание, белорусизация, полонизация, конфессия, атеизм, свобода вероисповедания;

локализовать процесс формирования белорусской нации с опорой на хронологические и синхронические таблицы, историческую карту и атлас;

характеризовать особенности формирования белорусской нации; давать оценку изучаемым историческим событиям, явлениям и процессам,

деятельности исторических личностей;


77

соотносить процесс формирования белорусской нации с соответствующими ему по содержанию процессами мировой истории;

сравнивать, систематизировать, обобщать исторические факты о формировании белорусской нации, конфессиональной и национальной политике в Республике Беларусь, делать на этой основе аргументированные выводы;

сравнивать точки зрения о формировании белорусской нации, национальной и конфессиональной политике в Республике Беларусь;

анализировать содержание исторических источников информации о формировании белорусской нации, конфессиональной и национальной политике в Республике Беларусь;

использовать знания и умения для: поиска и анализа социально значимой информации о формировании белорусской

нации, конфессиональной и национальной политике Республики Беларусь, представленной в средствах массовой информации;

объяснения исторического контекста при чтении художественной литературы, просмотре художественных и документальных фильмов, посещении исторических мест, музеев и так далее;


осознанного поведения как гражданина Республики Беларусь.

КУЛЬТУРА БЕЛАРУСИ (12 часов)

Культура Беларуси в первой половине XIX в. Развитие образования. Литература. Романтизм в изобразительном искусстве. Классицизм в архитектуре.

Культура Беларуси во второй половине XIX в. Основные тенденции развития культуры Беларуси. Система образования. Становление белорусоведения. Становление нового белорусского языка и литературы. Театр и музыка. Живопись. Архитектура и градостроительство.

Быт и образ жизни населения Беларуси в XIX в. Сельская община, ее влияние на обычаи и обряды белорусов. Быт крестьян. Образ жизни рабочих. Питание населения. Народные праздники и обряды.

Основные тенденции в развитии культуры Беларуси в начале ХХ в. Роль газеты «Наша ніва» в развитии культуры Беларуси. Состояние образования. Научные исследования Беларуси. Развитие литературы и белорусского литературного языка. Становление белорусского профессионального театра. Изобразительное искусство. Развитие архитектуры.

Белорусская советская культура в 1920-е–1930-е гг. Политика белорусизации. Развитие системы образования в Советской Беларуси. Становление белорусской советской науки. Осуществление культурной революции. Литература. Музыка. Театр. Зарождение белорусского кино. Изобразительное искусство. Архитектура.

Культура в Западной Беларуси в 1921–1939 гг. Состояние западнобелорусской культуры в условиях политики полонизации. Деятельность Товарищества белорусской школы. Литература. Живопись. Музыкальное искусство. Архитектура.

Развитие белорусской советской культуры во второй половине 1940-х – 1980-е гг. Основные тенденции в развитии культуры Беларуси. Состояние образования. Выход белорусской науки на новые рубежи. Достижения ученых – уроженцев Беларуси. Участие белорусов в освоении космического пространства. Принцип партийности и метод социалистического реализма. Литература. Музыка. Изобразительное искусство. Театр и кино. Архитектура. Олимпийские достижения белорусских советских спортсменов.

Развитие образования, науки, литературы, искусства и спорта в условиях государственного суверенитета Республики Беларусь. Политика Республики Беларусь в области культуры. Оформление государственного статуса белорусского и русского языков. Образование в Беларуси. Достижения в развитии науки. Литература. Музыка. Изобразительное искусство. Театр и кино. Достижения белорусских спортсменов.


78



Учащиеся должны: знать: значение понятий: белорусоведение, белорусизация, культурная революция, метод

социалистического реализма, принцип партийности; основные этапы и особенности развития культуры Беларуси; основные оценочные суждения (точки зрения) о развитии культуры Беларуси,

результатах творчества деятелей культуры; достижения уроженцев Беларуси в области культуры; наиболее значимые олимпийские достижения белорусских спортсменов; памятники культуры Беларуси; уметь: конкретизировать содержание понятий: белорусоведение, белорусизация,

культурная революция, метод социалистического реализма, принцип партийности; характеризовать развитие культуры Беларуси в изучаемые периоды; давать оценку изучаемым историческим фактам, деятельности исторических

личностей; сравнивать, систематизировать и обобщать исторические факты о развитии

культуры Беларуси и делать на этой основе аргументированные выводы; сравнивать точки зрения об условиях и результатах развития культуры Беларуси; анализировать содержание исторических источников информации о развитии

культуры Беларуси; готовить и презентовать сообщения о деятелях культуры, характеризовать

историческую тематику в их творчестве; использовать знания и умения для: поиска и анализа социально значимой информации о развитии культуры в Беларуси,

представленной в средствах массовой информации; проведения учебного исторического исследования по вопросам развития культуры

в Беларуси; объяснения исторического контекста при чтении художественной литературы,


определения собственного отношения к историческим событиям, явлениям и личностям, а также к событиям современной жизни;

осознанного поведения как гражданина Республики Беларусь; поддержания бережного отношения к памятникам истории и культуры.

Итоговое обобщение (2 часа)

ГЛАВА 3 ОБЩИЕ ТРЕБОВАНИЯ К ОРГАНИЗАЦИИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА

При изучении истории Беларуси на повышенном уровне в ХІ классе рекомендуются следующие виды учебно-познавательной деятельности учащихся: работа с исторической картой как источником информации, анализ и интерпретация исторических источников различного жанра, самостоятельное составление обобщающих/сравнительных таблиц/схем, решение познавательных задач и проблемных ситуаций, участие в проектной деятельности, проведение учебного исторического исследования поискового характера.


79

По итогам изучения истории Беларуси на повышенном уровне в ХІ классе учащиеся должны:

уметь: локализовать события истории Беларуси XIX – начала XXI в. во времени

и пространстве; характеризовать изменения в геополитическом положении белорусских земель в Новейшее время;

объяснять значение основных понятий, конкретизировать их и использовать при характеристике исторической и современной социальной действительности;

отличать исторический факт от его интерпретации; реконструировать и интерпретировать содержание фактологического материала,

отражающего особенности развития Беларуси в XIX – начале XXI в.; характеризовать политическое, социально-экономическое и культурное развитие

Беларуси в XIX – начале XXI в.; деятельность исторических личностей и деятелей культуры;

давать аргументированную оценку историческим фактам, деятельности исторических личностей;

объяснять причинно-следственные связи между историческими фактами, раскрывать взаимообусловленность изменений в основных сферах общественной жизни;

сравнивать, систематизировать и обобщать исторические факты и делать на этой основе аргументированные выводы;

анализировать содержание исторических документов; анализировать историческую информацию, представленную в различных знаковых

системах (текст, карта, график, диаграмма, таблица, иллюстрация и так далее); сравнивать точки зрения об исторических фактах; использовать методы учебного исторического исследования: формулировать

проблемы, осуществлять сбор, систематизацию и обобщение материала, презентовать результаты личного исследования;

применять усвоенные знания и умения для: объяснения исторического контекста при чтении художественной литературы,

просмотре художественных и документальных фильмов, посещении исторических достопримечательностей, музеев и так далее;

определения собственной позиции по отношению к историческим фактам и личностям, а также событиям современной жизни;

анализа современной социальной информации, представленной в средствах массовой информации;

осознанного поведения как гражданина Республики Беларусь; бережного отношения к памятникам истории и культуры. УТВЕРЖДЕНО


Учебная программа по учебному предмету «Обществоведение» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего



1. Учебная программа по учебному предмету «Обществоведение» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «Обществоведение» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.


80

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 70 часов (2 часа в неделю). При планировании образовательного процесса учитель может изменять последовательность изучения отдельных вопросов внутри разделов. Резервное время на изучение учебного предмета «Обществоведение» (4 часа), предусмотренное настоящей учебной программой, рекомендуется использовать для отработки знаний и умений учащихся по наиболее сложным вопросам, обобщения и систематизации знаний учащихся, защиты проектов, проведения тематического и итогового контроля результатов освоения содержания учебного предмета «Обществоведение».

Освоение содержания настоящей учебной программы предусматривает приобретение учащимися систематических знаний и совершенствование средствами учебного предмета «Обществоведение» личностных, метапредметных, предметных компетенций, необходимых для продолжения избранного направления образования, личностного саморазвития и профессионального самоопределения, а также для осознанного и эффективного решения образовательных и жизненных (социокультурных) задач.

3. Цели изучения учебного предмета «Обществоведение»: становление ответственной и творческой личности, обладающей развитым

сознанием, критическим мышлением, способной на основе осмысления культурно-исторического опыта, базовых ценностей национальной и мировой культуры, проблем развития современной цивилизации и основных тенденций развития общества определить пути конструктивной самореализации, активно включиться в продуктивную созидательную деятельность;

формирование на основе усвоенных обществоведческих знаний компетенций, необходимых для профессионального самоопределения, продолжения образования по избранному направлению, а также для ориентации в современной социокультурной среде и самореализации в условиях многомерных отношений с другими людьми.

4. Задачи изучения учебного предмета «Обществоведение»: усвоение обществоведческих понятий, необходимых для освоения содержания

учебного предмета «Обществоведение»; овладение учащимися основами теоретических знаний о подходах к изучению

общества, цивилизации как культурно-историческом процессе, глобализации и устойчивом развитии, месте Беларуси в мировом сообществе и системе международных отношений, внешней и внутренней политике белорусского государства, правовой системе Республики Беларусь;

выработка у учащихся исследовательских умений, необходимых для самостоятельного приобретения социально-гуманитарных знаний, продолжения образования по социально-гуманитарному направлению;

формирование гражданского самосознания, патриотизма и ответственной социальной позиции, опыта конструктивного общения, взаимопонимания и сотрудничества;

развитие умений самоанализа, самооценки; побуждение к самосовершенствованию и самореализации.

5. Учитывая возрастные психологические особенности учащихся XI класса, цели изучения учебного предмета «Обществоведение» на повышенном уровне, наиболее эффективными формами и методами обучения учащихся являются те, что основаны на учебно-познавательной деятельности учащихся, которая носит самостоятельный, поисковый, развивающий, дискуссионно-диалоговый характер. Особое внимание должно быть уделено овладению учащимися умениями и навыками учебно-исследовательской и проектной деятельности.

При использовании в образовательном процессе информационно-коммуникационных технологий и проектных методик важно понимать их образовательные возможности и отчетливо осознавать границы их применения, уметь органически сочетать эти технологии с традиционными методиками.


81

При изучении учебного предмета «Обществоведение» необходимо опираться на знания учащихся по учебным предметам «Всемирная история», «История Беларуси», «География», «Беларуская літаратура», «Русская литература» и другим. С этой целью рекомендуется предлагать учащимся конкретизировать изучаемые теоретические положения историческими фактами, литературными образами, статистическими данными. В процессе обучения обществоведению рекомендуется использовать весь перечень компонентов учебно-методического комплекса по учебному предмету «Обществоведение», рекомендованных Министерством образования.

Помимо учебного пособия, рекомендуется использовать нормативные правовые акты белорусского государства, научно-популярную и публицистическую литературу, материалы электронных и печатных средств массовой информации, в том числе глобальной компьютерной сети Интернет (далее – Интернет).

В учебном кабинете обществоведения целесообразно иметь тексты Конституции Республики Беларусь, важнейших международных правовых документов, законодательных актов Республики Беларусь; тематические таблицы и другие средства наглядности.

Повышенный уровень обучения обществоведению предполагает проблемный подход к организации учебно-познавательной деятельности учащихся, высокую практическую ориентированность усвоенных знаний, профориентационную направленность учебного материала. Особое внимание должно уделяться совершенствованию способов учебно-познавательной деятельности, необходимых для дальнейшего самостоятельного использования обществоведческих знаний при анализе современной социальной действительности, профессионального самоопределения и продолжения избранного направления образования.

6. Контроль, или проверка результатов учебной деятельности учащихся, является обязательным компонентом образовательного процесса.

Требования к результатам освоения учащимися содержания образования по учебному предмету «Обществоведение» являются критериальной основой для оценки результатов учебной деятельности учащихся.

Обучение обществоведению на уровне общего среднего образования осуществляется на основе компетентностного подхода к подготовке учащихся. Компетентность – интегративное свойство личности, сформированное на основе приобретаемых в образовательном процессе и практической деятельности знаний, умений, навыков, ценностного отношения, способов деятельности и обеспечивающее способность человека эффективно осуществлять определенный вид деятельности. По отношению к образовательному процессу компетенции представляют собой объективно и социально задаваемые требования к подготовке учащихся, представленные перечнем предметных, метапредметных и личностных результатов обучения обществоведению. Следует иметь в виду, что личностные результаты освоения содержания настоящей учебной программы, связанные с личностными качествами и мировоззренческими установками учащихся, определены как прогнозируемые и не подлежат промежуточной и итоговой проверке.

Личностные результаты отражают особенности развития личности учащегося XI класса и выражаются в том, что учащийся:

проявляет стремление к формированию нравственных ценностных ориентаций и использует их в своей деятельности;

обладает национальным самосознанием, чувством патриотизма; принимает ценности семейной жизни и проявляет ответственность за семью; демонстрирует социально активное и ответственное поведение; осознает

и руководствуется в своей деятельности конституционными правами и обязанностями; проявляет толерантность, готовность и способность к взаимопониманию, диалогу

и сотрудничеству; руководствуется в своем поведении принятыми в обществе нравственными нормами и общечеловеческими ценностями;

демонстрирует эстетическое отношение к миру, всем сферам жизнедеятельности общества;


82

испытывает потребность в самореализации и самосовершенствовании; проявляет эмоциональную зрелость;

готов к трудовой деятельности, непрерывному образованию и профессиональному самоопределению на основе знания и учета своих возможностей, способностей и интересов;

умеет рационально организовывать свой социокультурный досуг в целях личностного саморазвития.

Обучение учебному предмету «Обществоведение» в XI классе должно способствовать формированию метапредметных результатов, которые выражаются в том, что учащийся:

осуществляет учебную деятельность на основе сформированных общеучебных умений и навыков; устанавливает межпредметные связи;

владеет логическими операциями сравнения, анализа, синтеза, обобщения, классификации по родо-видовым признакам, установления аналогий и причинно-следственных связей между фактами и явлениями, определения понятий, моделирования, доказательства и опровержения;

имеет целостное представление о научной картине мира, понимает причинно-следственные связи между различными ее компонентами;

умеет интегрировать знания из различных предметных областей для решения практических задач; способен воспринимать и объяснять на основе полученных знаний и опыта происходящие явления и события повседневной жизни; умеет использовать в социальной практике приобретенные научные знания;

умеет организовывать и взаимодействовать в различных видах совместной учебно-познавательной деятельности, вести диалог, решать проблемные ситуации; следует этическим и нравственным нормам общения и сотрудничества;

умеет правильно, лаконично и логично излагать свою точку зрения; может аргументировать собственную позицию; критично относится к своему и чужому мнению;

владеет технологиями поиска, отбора, обработки, хранения, передачи информации, в том числе использует информационно-коммуникационные технологии в соответствии с учебными и коммуникационными задачами; самостоятельно ориентируется в различных источниках информации; критически воспринимает информацию, полученную из различных источников, грамотно интерпретирует и использует ее в образовательных и общекультурных целях;

умеет определять цели своего обучения, ставить и формулировать новые задачи в учебно-познавательной деятельности; проявляет способность к самоуправлению учебной деятельностью, рефлексии, саморегуляции, самостоятельному определению приоритетных задач;

мотивирован на инновационную, созидательную деятельность; осуществляет самостоятельный поиск методов решения проблемных задач творческого и поискового характера, противоречий с использованием различных методов познания.

Предметные результаты освоения содержания учебного предмета «Обществоведение» в XI классе представлены в основных требованиях к результатам учебной деятельности учащихся, сформулированных в главе 2 настоящей учебной программы.




Содержание и особенности изучения учебного предмета «Обществоведение» в XI классе. Роль обществоведческого образования в социализации выпускников учреждений общего среднего образования. Основные источники информации о современном белорусском обществе и государстве.


83

Становление информационной цивилизации (14 часов)

Науки о будущем. Футурология, гуманистика и глобалистика как науки о будущем. Подходы к прогнозированию будущего. Профессии, связанные с прогнозированием будущего.

Прогресс и регресс в социальном развитии. Общественный прогресс и его критерии. Вызовы и угрозы для человечества. Гуманизм как мера общественного прогресса.

Ступени общественного развития. Основные подходы к рассмотрению истории общества. Формационный подход. Стадиальный подход. Технологический подход.

Цивилизация как культурно-исторический процесс. Понятие цивилизации. Цивилизационный подход к изучению общества. Характерные черты современной цивилизации.

Горизонты информационного общества. Основные характеристики информационного общества. Интернет как глобальная информационная система. Беларусь в информационную эпоху: возможности и перспективы развития.

Глобализация. Понятие глобализации. Противоречивый характер глобализации. Антиглобализм.

Обобщение.


Учащиеся должны: знать: определения основных понятий: глобализация, глобалистика, антиглобализм,

гуманизм, гуманистика, информационное общество, научно-технический прогресс, прогресс, регресс, цивилизация, технократизм, футурология, футурошок;

ключевые идеи авторов подходов к изучению истории общества; уметь: характеризовать науки о прогнозировании будущего; современные вызовы и угрозы

для человечества; подходы к изучению развития общества; глобализацию как противоречивый процесс; гуманизм как меру общественного прогресса; основные черты современной информационной цивилизации; признаки постиндустриального общества; перспективы развития Беларуси в условиях информационного общества, роль научно-технического прогресса в развитии человечества; цивилизацию как культурно-исторический процесс;

объяснять и (или) конкретизировать примерами антиглобализм как систему взглядов и социальное движение, общественно-экономические формации и стадии как ступени развития общества, доиндустриальную, индустриальную и постиндустриальную «волны» развития общества; проявления прогресса и регресса в современном мире, основные признаки информационного общества; взаимодействие цивилизаций; факторы глобализации; специфику профессий, связанных с прогнозированием будущего;

давать оценку изученным общественным явлениям и процессам, аргументировать свою точку зрения по изучаемым вопросам;

анализировать и критически оценивать информацию о развитии общества и общественных явлениях из различных источников социально-гуманитарной информации;

сравнивать и критически оценивать различные точки зрения на развитие современной цивилизации, представленные в разных источниках информации; определять и обосновывать свое отношение к ним;

применять усвоенные знания и умения при решении учебно-познавательных и практических задач, проведении учебного исследования и разработке проектов.

Беларусь в мировом сообществе (16 часов)

Наука о международных отношениях. Направления исследования мировой политики и экономики. Возможности карьеры

специалистов-международников.


84

Мировое сообщество в XXI веке. Факторы многообразия современного мира. Политические и социально-экономические системы в современном мире. Миграционная мобильность и ее последствия.

Устойчивое развитие – модель развития XXI века. Понятие устойчивого развития. Направления устойчивого развития. Национальная стратегия устойчивого развития Республики Беларусь.

Правовые основы международных отношений. Основные принципы международного права. Источники и функции международного гуманитарного права. Международно-правовая ответственность.

Геополитическое положение и национальные интересы Республики Беларусь. Понятие геополитики. Геополитический статус Беларуси. Национальные интересы и безопасность Республики Беларусь.

Республика Беларусь в системе международных отношений. Понятие и виды международных отношений. Внешняя политика Республики Беларусь. Участие Беларуси в международных организациях. Международное сотрудничество.

Обобщение.


Учащиеся должны: знать: определения основных понятий: геополитика, дипломатия, информационная

безопасность, международное гуманитарное право, международные отношения, миграционная мобильность, национальная безопасность, устойчивое развитие;

этапы развития системы международных отношений; международные организации и межгосударственные объединения, в которые входит

Республика Беларусь; уметь: характеризовать принципы международного гуманитарного права; цели устойчивого

развития; международные организации и межгосударственные объединения, в которые входит Беларусь; виды международных отношений, геополитический статус Беларуси, основные средства международного сотрудничества, принципы и направления внешней политики Республики Беларусь, роль Беларуси в реализации концепции устойчивого развития, функции международного гуманитарного права; национальную стратегию устойчивого развития Республики Беларусь;

объяснять и (или) конкретизировать примерами направления устойчивого развития, принципы международного гуманитарного права, способы обеспечения информационной безопасности страны, факторы многообразия современного мира; многовекторную внешнюю политику белорусского государства; миграционную мобильность и ее последствия; национально-государственные интересы Республики Беларусь;

давать оценку изученным общественным явлениям и процессам, аргументировать свою точку зрения по изучаемым вопросам;

анализировать и критически оценивать информацию о развитии мирового сообщества и месте Беларуси в нем из различных источников социально-гуманитарной информации;

сравнивать и критически оценивать различные точки зрения по вопросам развития международных отношений, внешней политики Республики Беларусь, представленные в разных источниках информации; определять и обосновывать свое отношение к ним;


Правовая система Республики Беларусь (20 часов)

Юридические науки. Понятие правоведения. Теоретические и прикладные науки о праве. Профессия юрист.


85

Введение в белорусское право. Отрасли и институты права. Субъекты права и правоотношения. Источники (формы) права Республики Беларусь. Действие права во времени и пространстве.

Конституционное и избирательное право. Право как система норм. Место Конституции Республики Беларусь в правовой системе. Понятие конституционного права. Избирательная система в Республике Беларусь. Референдумы в Республике Беларусь.

Основы гражданского права. Понятие гражданского права. Субъекты гражданско-правовых отношений. Гражданская правоспособность и дееспособность.

Основы семейного права. Понятие семейного права. Права и обязанности супругов. Права и обязанности родителей и детей.

Основы трудового права. Понятие трудового права. Заключение трудового договора. Стороны трудового договора. Прекращение трудового договора.

Основы административного права. Понятие административного права. Административное правонарушение. Административная ответственность.

Основы уголовного права. Понятие уголовного права. Уголовная ответственность и наказание. Обстоятельства, исключающие, смягчающие и отягчающие уголовную ответственность.

Органы обеспечения законности и правопорядка в Республике Беларусь. Система органов обеспечения законности и правопорядка. Судебная система. Правоохранительные органы. Органы юстиции.

Обобщение


Учащиеся должны: знать определения основных понятий: административное право, административное

правонарушение, гражданская дееспособность, гражданское право, гражданская правоспособность, диспозитивные нормы, императивные нормы, избирательное право, конституционное право, наказание, семейное право, трудовой договор, трудовое право, уголовное право, юриспруденция, юстиция;

уметь: характеризовать правоведение как науку о праве; отрасли и институты права;

область применения правовых норм (гражданского, трудового, семейного, избирательного, уголовного) права, юридические свойства Конституции Республики Беларусь; органы обеспечения законности и правопорядка в Республике Беларусь; виды референдумов; место Конституции Республики Беларусь в правовой системе; обстоятельства, исключающие, смягчающие и отягчающие уголовную ответственность; основные задачи органов обеспечения законности и правопорядка Республики Беларусь; особенности конституционного права в системе права Республики Беларусь; права и обязанности работников и нанимателей; право как систему норм; правовой механизм заключения и прекращения брака; специфику профессии юриста;

объяснять и (или) конкретизировать примерами юридические свойства Конституции Республики Беларусь; источники (формы права) Республики Беларусь; виды административных взысканий; виды избирательных систем; виды наказаний, предусмотренных Уголовным кодексом Республики Беларусь; гражданскую правоспособность и дееспособность физических и юридических лиц; нормы трудового права, которые регулируют рабочее время, время отдыха, оплату труда работника; права и обязанности супругов, родителей и детей; правовой механизм трудоустройства и прекращения трудового договора; признаки административного правонарушения; признаки, характеризующие преступление; принципы и основные стадии избирательного процесса в Республике Беларусь; функции уголовного права;

давать оценку изученным правовым явлениям и процессам, аргументировать собственную точку зрения по изучаемым вопросам;


86


IV. Основные направления внутренней политики белорусского государства (12 часов)

Научные основы государственного управления. Теория государственного управления. Государственная служба. Государственные служащие.

Динамика состава населения и социальная политика государства. Социальный состав населения. Демографическая политика. Гендерная политика. Молодежная политика. Национальная политика. Конфессиональная политика.

Инновационное развитие страны. Понятие инновационного пути развития. Научный потенциал Республики Беларусь. Научное обеспечение инновационного развития. Высокие технологии и энергосбережение.

Развитие регионов. Регионы Республики Беларусь. Региональная политика. Перспективы развития регионов.

Развитие культуры и укрепление здоровья нации. Политика государства в области культуры. Политика в области здравоохранения. Физическая культура и спорт.

Обобщение.


Учащиеся должны: знать определения основных понятий: гендерная политика, демографическая

безопасность, демографическая политика, инновации, инновационная политика, конфессиональная политика, молодежная политика, национальная политика, региональная политика;

уметь: характеризовать особенности государственной службы как профессиональной

деятельности; административно-территориальные и территориальные единицы Республики Беларусь, типы инноваций; цели и задачи развития малых и средних городов Беларуси; задачи национальной инновационной системы; достижения в развитии научного потенциала, культуры, здравоохранения, физической культуры и спорта суверенной Беларуси; проблемы и перспективы развития регионов; специфику деятельности государственного служащего;

объяснять и (или) конкретизировать примерами динамику социального состава населения, основные направления демографической, гендерной, региональной, национальной, конфессиональной, молодежной политики белорусского государства; политики в сфере культуры, здравоохранения и спорта; основные направления инновационного развития Республики Беларусь;

давать оценку изученным явлениям и процессам внутренней политики белорусского государства, аргументировать собственную точку зрения по изучаемым вопросам;

анализировать и критически оценивать информацию о государственной политике из различных источников социально-гуманитарной информации;

сравнивать и критически оценивать различные точки зрения по вопросам внутренней политики Республики Беларусь, представленные в разных источниках информации; определять и обосновывать свое отношение к ним;


Итоговое обобщение (1 час)

Заключение (1 час)


87



Учебная программа по учебному предмету «География» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего



1. Учебная программа по учебному предмету «География» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «География» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 105 часов (3 часа в неделю). 3. Цель учебного предмета «География» – формирование знаний о географических

аспектах глобальных проблем человечества и возможных путях их преодоления. Изучение на III ступени общего среднего образования повышенного уровня учебного предмета «География» призвано сформировать у учащихся научные представления и знания о сущности и последствиях глобализации; современных геоэкологических проблемах развития географической оболочки и наиболее актуальных социально-экономических проблемах, возникающих в географическом пространстве; сущности проблемы природопользования и устойчивого развития как основы гармоничного развития общества и природы.

4. Задачи изучения учебного предмета «География»: формирование умения определять значение и возможности географии в решении

глобальных проблем человечества; осознание сущности геоэкологических проблем географической оболочки,

закономерностей их проявления и возможных путей решения на глобальном, региональном и локальном уровнях;

формирование умения определять закономерности возникновения, тенденции развития и возможные направления решения социально-экономических проблем человечества на различном территориальном уровне;

осознание важности и значимости комплексного географического подхода к изучаемым явлениям, базовых геоэкологических принципов, правил, законов природопользования и охраны окружающей среды;

формирование умения определять географические особенности глобальных моделей развития мира, целей в области устойчивого развития человечества и Национальной стратегии устойчивого социально-экономического развития Республики Беларусь на период до 2030 года.

5. На учебных занятиях рекомендуется использование разнообразных методов обучения и воспитания: беседа, объяснение, самостоятельная работа, наглядные методы, выполнение практических работ и других. С целью активизации познавательной деятельности учащихся используются методы проблемного изложения, эвристические, исследовательские методы, дискуссии, метод проектов и другие.

В процессе обучения целесообразно сочетать формы обучения, которые предполагают организацию активной учебно-познавательной деятельности учащихся по усвоению содержания образования: фронтальные, групповые, парные и индивидуальные.


88

Выбор форм и методов обучения и воспитания определяется учителем самостоятельно на основе целей и задач изучения конкретной темы.

6. Оптимальными и эффективными подходами, определяющими теоретическую и методическую базу изучения учебного предмета «География», являются комплексный географический, системно-деятельностный, детерминистский, профессионально-компетентностный, культурологический, исследовательский и ценностный.

Ключевые подходы построения содержания: Комплексный географический подход предполагает логическую взаимосвязь

и взаимозависимость природных явлений, социальных структур, экономических и политических процессов, сочетает при анализе территории учет пространства, времени и общих индивидуальных особенностей, обобщает знания о современных особенностях и закономерностях формирования, тенденциях развития и возможных направлениях решения глобальных геоэкологических и социально-экономических проблем человечества на различном территориальном уровне.

Системно-деятельностный подход определяет необходимость последовательного представления содержания учебного материала и учебных задач и предполагает организацию учебного сотрудничества различных уровней (учитель – учащийся, учащийся – учащийся, учащийся – группа).

Детерминистский подход основан на выявлении причин, закономерностей и следствий природных явлений и процессов в обществе.

Профессионально-компетентностный подход направлен на формирование у учащихся географических знаний и развитие умений и навыков, имеющих практическую и прикладную значимость в их жизни и будущей профессиональной деятельности.

Культурологический подход позволяет рассмотреть географическую среду через призму достижений общечеловеческой культуры и направлен на развитие духовности, морали и гуманистических качеств личности учащегося.

Исследовательский подход подразумевает поиск, исследование и творчество на учебных занятиях.

В основе ценностного подхода лежит ориентация на комплекс ценностей, которые представлены общечеловеческими ценностями, а также понятиями: Человек (абсолютная ценность), Знание, Отечество, Земля, Мир.

Компетентностный подход интегрирует названные подходы и обеспечивает комплексное овладение учащимися предметными и метапредметными знаниями и умениями. Каждая из компетенций характеризуется своим учебным содержанием (теоретическим и практическим), а также основными видами деятельности:

учебно-познавательная компетенция предусматривает владение знаниями об объектах изучения физической и социально-экономической географии и соответствующими умениями, навыками и способами деятельности;

компетенция приоритета географической информации предполагает формирование умений характеризовать физико-географические особенности природы материков и океанов, выделять общие и отличительные территориальные особенности, экономико-географические показатели отдельных стран, особенности географического и геополитического положения территорий, целей в области устойчивого развития человечества и Национальной стратегии устойчивого социально-экономического развития Республики Беларусь на период до 2030 года;

ценностно-смысловая компетенция предполагает развитие умений выбирать целевые и смысловые установки для своих действий и поступков, принимать решения; способностей учащихся видеть и понимать окружающий мир, осознавать свою роль и предназначение;

компетенция географических действий обеспечивает формирование опыта деятельности по применению географических знаний и умений в жизненных ситуациях;

компетенция пространственного ориентирования обеспечивает формирование умений работать с картографическими источниками информации, использовать информацию о географических процессах и явлениях и осуществлять пространственно-территориальную привязку;


89

картографическая компетенция обеспечивает формирование опыта деятельности с учебными географическими картами разного масштаба, охвата территории и содержания по нахождению географических объектов, выбору нужной информации, карт нужного содержания для определенной задачи; умений и навыков работы с контурными картами по нанесению нужной информации, составлению картограмм и картодиаграмм;

коммуникативная компетенция реализуется посредством развития способностей учащихся к коммуникативной деятельности: географически аргументировать результаты наблюдений процессов, происходящих в природе и обществе, выражать их различными способами; умения использовать межличностные формы взаимодействия и общения в процессе обучения.

7. Глобальные проблемы человечества – раздел в системе географического образования в учреждениях общего среднего образования, который интегрирует систему знаний географических наук для анализа взаимодействия и взаимообусловленности природной среды, человека и общества, пространственно-временных закономерностей, их динамики и эволюции; познания законов территориальной организации природы и человеческого общества.

Географическая наука вышла на качественно новый уровень своего развития, обусловленный возросшим значением географии в понимании сложных природных и социально-экономических процессов, происходящих на нашей планете, оптимизации использования ее пространства и освоении ресурсов, осмыслении будущего Земли и возможности развития человеческого общества с его постоянно растущими запросами.

Повышенный уровень изучения географии предполагает усвоение учащимися обязательного содержания настоящей учебной программы в соответствии с требованиями к уровню подготовки учащихся. Повышенный уровень обеспечивает развитие личности учащегося средствами географии, способствует формированию географического мировоззрения, ценностно-смысловых установок, готовности и способности к саморазвитию, личностному и профессиональному самоопределению.

В настоящей учебной программе предусмотрен резерв времени. Основные требования к результатам учебной деятельности учащихся представлены с учетом содержательной области и их возрастных физиологических особенностей. Формирование представлений, знаний, умений и навыков обеспечивает повышенный уровень усвоения обязательного содержания и предполагает возможность продолжения образования, а также способность самоорганизации с целью решения учебных и практических задач. Учебная программа базируется на использовании географической номенклатуры, освоенной учащимися в VI–X классах. В содержании настоящей учебной программы изложены основные геоэкологические проблемы географической оболочки Земли. Изучение социально-экономических глобальных проблем человечества базируется на научных основах целей в области устойчивого развития человечества. Изучение учебного предмета «География» завершается рассмотрением возможных направлений решения глобальных проблем человечества и его устойчивого развития.

8. Принципами отбора содержания обучения являются: принцип развития естественно-научного мышления; целостного представления о мире; связи теории с практикой и реализации через практическую деятельность; минимизации теоретических сведений с учетом их значимости в повседневной

жизни; взаимосвязи чувственного и логического, рационального и иррационального

в процессе познания мира.



Введение (1 час)

Глобальные проблемы человечества и роль географии в их решении. Особенности географического подхода к изучению глобальных проблем.


90


Учащиеся должны: знать: роль географии в решении глобальных проблем человечества; основные группы глобальных проблем человечества; особенности географического подхода к изучению глобальных проблем

человечества; значение гуманитарно-экологического подхода к решению глобальных проблем

человечества; основные понятия: геоэкологические глобальные проблемы, глобальные проблемы

человечества, гуманитарно-экологический подход, социально-экономические глобальные проблемы;

уметь: анализировать роль географии в решении глобальных проблем человечества; характеризовать основные группы глобальных проблем человечества; определять особенности географического подхода к изучению глобальных проблем

человечества; характеризовать основные функции географической оболочки; обосновывать значение гуманитарно-экологического подхода к решению

глобальных проблем человечества.

ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ ОБОЛОЧКИ (37 часов)

Тема 1. Геоэкологические проблемы литосферы (7 часов)

Литосфера. История формирования литосферы и современные особенности развития. Современные представления о тектонических процессах и образовании тектонических структур. Основные типы горных пород и минералов земной коры.

История происхождения и формирования современного рельефа Земли. Современные внутренние и внешние природные процессы образования рельефа. Глобальные черты рельефа Земли. Особенности эпох горообразования. Происхождение основных орографических структур на Земле.

Геоэкологические функции литосферы. Геоэкологические особенности литосферы. Геоэкологические функции литосферы: ресурсная, геодинамическая, геофизическая и геохимическая. Большой (геологический) круговорот веществ. Роль биоты, человека и его хозяйственной деятельности в большом (геологическом) круговороте веществ.

Природные причины трансформации литосферы. Основные природные причины изменения функций литосферы. Влияние современных тектонических и геоморфологических процессов на состояние окружающей среды.

Влияние деятельности человека на литосферу. Геоэкологические изменения окружающей среды при разведке, добыче, транспортировке и использовании полезных ископаемых. Влияние горных работ на атмосферу и гидросферу. Рациональное использование и охрана недр Земли. Рекультивация нарушенных ландшафтов, ее основные этапы и направления.

Практические работы: 1. Анализ причин изменения геоэкологических функций литосферы. 2. Сравнительная характеристика основных направлений рекультивации

нарушенных ландшафтов.


Учащиеся должны: знать: историю формирования литосферы и современные особенности ее развития;


91

современные представления о тектонических процессах и образовании тектонических структур;

современные внутренние и внешние природные процессы образования рельефа; особенности эпох горообразования; геоэкологические особенности литосферы и ее основные функции; основные природные и антропогенные причины изменения литосферы; основные геоэкологические последствия влияния деятельности человека

на литосферу; основные понятия: геоэкологические последствия, биота, большой (геологический)

круговорот веществ, рекультивация; уметь: определять значение элементов литосферы для различных видов хозяйственной

деятельности; анализировать последствия антропогенного воздействия на литосферу; причины

изменения геоэкологических функций литосферы; характеризовать особенности проявления геоэкологических проблем литосферы

на различном территориальном уровне; характеризовать и давать сравнительную характеристику основным направлениям

рекультивации нарушенных земель; приводить примеры проявления геоэкологических функций литосферы в своей

местности, их влияния на человека и его хозяйственную деятельность; называть и показывать на карте примеры, отражающие природные и антропогенные

изменения литосферы на различном территориальном уровне.

Тема 2. Геоэкологические проблемы атмосферы (10 часов)

Атмосфера. Образование атмосферы и ее эволюция. Основные климатообразующие процессы, их роль в формировании климата и погоды.

Закономерности развития климатической системы Земли. Пространственно-временные закономерности климатической системы Земли. Географические факторы климата.

Геоэкологические особенности атмосферы. Защитные функции атмосферы. Значение атмосферы для человека и его хозяйственной деятельности. Воздействие солнечной радиации, атмосферного давления, ветра, влажности и температуры воздуха на человека.

Климатические ресурсы. Зонально-региональные особенности климатических ресурсов.

Влияние деятельности человека на атмосферу, климат и погоду. Загрязнение атмосферы и его воздействие на биоту и человека. Источники и важнейшие компоненты антропогенного загрязнения атмосферы. Пространственно-временные закономерности распространения различных видов антропогенных загрязнителей атмосферы.

Антропогенное изменение климата. Парниковый эффект. Основные газы с парниковым эффектом. Воздействие тропосферных аэрозолей на парниковый эффект. Гидроклиматические последствия антропогенного парникового эффекта. Роль антропогенного фактора в деградации озонового слоя, выпадении кислотных осадков и локальном загрязнении воздуха.

Экстремальные климатические явления. Основные причины изменения климата. Влияние антропогенного воздействия на изменение климата.

Влияние изменения климата на человека и его хозяйственную деятельность. Геоэкологические последствия воздействия возможных изменений климата на природу, хозяйственную деятельность и здоровье человека. Основные направления охраны атмосферы. Методы и способы снижения антропогенного загрязнения атмосферы.

Практические работы: 3. Оценка климатических условий своей местности, их влияние на человека и его

хозяйственную деятельность. 4. Анализ геоэкологических последствий возможных изменений климата.


92


Учащиеся должны: знать: историю образования атмосферы и современные особенности ее эволюции; роль основных климатообразующих процессов в формировании климата и погоды; пространственно-временные закономерности климатической системы Земли; геоэкологические особенности атмосферы; роль климатических и погодных условий в жизни человека и его хозяйственной

деятельности; зонально-региональные особенности климатических ресурсов; основные источники, важнейшие компоненты и пространственно-временные

закономерности распространения антропогенного загрязнения атмосферы; экстремальные климатические явления и современные тенденции

и геоэкологические последствия изменения климата; основные направления охраны атмосферы; основные понятия: климатические ресурсы, парниковый эффект, изменение климата,

экстремальные климатические явления; уметь: определять значение климатических и погодных условий для различных видов

хозяйственной деятельности; анализировать причины и последствия антропогенного воздействия на состояние

атмосферы и климат; геоэкологические последствия возможных изменений климата; характеризовать особенности проявления геоэкологических проблем атмосферы

на различном территориальном уровне; приводить примеры влияния климатических и погодных условий своей местности

на человека и его хозяйственную деятельность; давать оценку климатических условий своей местности; характеризовать влияние климатических условий на человека и его хозяйственную

деятельность; называть и показывать на карте примеры, отражающие природные и антропогенные

изменения атмосферы на различном территориальном уровне.

Тема 3. Геоэкологические проблемы гидросферы (10 часов)

Гидросфера. Особенности формирования гидросферы и тенденции ее современных изменений. Основные географические особенности и закономерности функционирования гидросферы.

Мировой океан. Основные структурные компоненты Мирового океана. Пространственно-временные особенности морфометрических и гидрологических характеристик Мирового океана. Природные ресурсы Мирового океана.

Геоэкологические особенности гидросферы. Основные геоэкологические функции гидросферы и ее значение для жизни людей. Водные ресурсы и водообеспеченность. Зональные и региональные особенности водообеспеченности стран мира.

Воздействие деятельности человека на воды суши. Влияние различных видов хозяйственной деятельности человека на количество и качество водных ресурсов. Источники и виды антропогенного загрязнения вод суши. Влияние загрязнения воды на человека и биоту.

Геоэкологические аспекты водного хозяйства. Дефицит и деградация вод суши. Проблемы управления водопотреблением. Регулирование и переброска речного стока. Рациональное использование минеральных и термальных вод.

Геоэкологические проблемы Мирового океана. Антропогенное воздействие на Мировой океан. Геоэкологические последствия загрязнения Мирового океана.


93

Региональные и локальные геоэкологические проблемы Мирового океана. Геоэкологические аспекты использования природных ресурсов Мирового океана. Региональные и локальные геоэкологические проблемы океанов, внутренних морей и морских побережий.

Рациональное использование и охрана водных ресурсов. Основные направления повышения эффективности использования и охраны водных ресурсов суши и Мирового океана. Методы и способы снижения антропогенного загрязнения гидросферы.

Практические работы: 5. Анализ региональных особенностей водообеспеченности стран мира. 6. Геоэкологическая оценка состояния водных ресурсов своей местности и анализ

мероприятий по их охране.


Учащиеся должны: знать: особенности формирования гидросферы и тенденции ее современных изменений; основные географические особенности и закономерности функционирования

гидросферы; пространственно-временные особенности морфометрических и гидрологических

характеристик Мирового океана; структуру и основные типы природных ресурсов Мирового океана; геоэкологические особенности гидросферы; современное геоэкологическое состояние элементов гидросферы; зональные и региональные особенности водообеспеченности стран мира; основные источники и виды антропогенного загрязнения гидросферы; геоэкологические аспекты использования природных ресурсов Мирового океана; региональные и локальные геоэкологические проблемы океанов, внутренних морей

и морских побережий; основные направления повышения эффективности использования и охраны водных

ресурсов суши и Мирового океана; основные понятия: водный баланс, водное хозяйство, водообеспеченность; уметь: определять значение элементов гидросферы для различных видов хозяйственной

деятельности; анализировать причины и последствия антропогенного воздействия на гидросферу;

региональные особенности водообеспеченности стран мира; характеризовать особенности проявления геоэкологических проблем гидросферы

на различном территориальном уровне; характеризовать влияние различных видов хозяйственной деятельности

на количество и качество водных ресурсов; приводить примеры влияния гидрологических условий своей местности на человека

и его хозяйственную деятельность; проводить геоэкологическую оценку состояния водных ресурсов своей местности

и анализировать мероприятия по их охране; называть и показывать на карте примеры, отражающие природные и антропогенные

изменения гидросферы на различном территориальном уровне.

Тема 4. Геоэкологические проблемы биосферы (10 часов)

Биосфера. Особенности формирования и развития биосферы. Пространственно-временные закономерности распределения живых организмов в биосфере. Причины разнообразия живых организмов на Земле.


94

Геоэкологические особенности биосферы. Роль биосферы в географической оболочке и ее значение для жизни людей. Влияние деятельности человека на биосферу. Современные ландшафты Земли.

Почвенный покров Земли. Основные факторы почвообразования. Пространственно-временные закономерности формирования почвенного покрова. Роль почв в формировании природного разнообразия Земли. Географические закономерности распространения основных типов почв. Горизонтальная и вертикальная зональность почв. Азональные почвы.

Влияние природных факторов и деятельности человека на земельные и почвенные ресурсы. Геоэкологические особенности почв и их взаимодействие с геосферами. Земельные и почвенные ресурсы. Деградация земель и почв. Неблагоприятные геоэкологические последствия антропогенного использования земельных и почвенных ресурсов.

Проблема опустынивания. Масштабы проявления, основные природные предпосылки и антропогенные причины. Мероприятия по предотвращению опустынивания и борьбе с ним.

Проблема обезлесения. Масштабы проявления, основные природные предпосылки и антропогенные причины. Мероприятия по предотвращению обезлесения и борьбе с ним.

Роль биоты в биосфере и хозяйственной деятельности человека. Роль растений и животных как элементов биосферы и их значение для хозяйственной деятельности человека. Биота – источник продовольственных и технических ресурсов.

Биологическое и природное разнообразие Земли и проблема их сохранения. Особо охраняемые природные территории в мире, их типы и значение. Перспективы развития основных особо охраняемых природных территорий по материкам и странам.

Практические работы: 7*. Анализ основных природных предпосылок и антропогенных причин

опустынивания. 8. Характеристика геоэкологического состояния природы своей местности и меры

по ее охране.


Учащиеся должны: знать: особенности формирования и развития биосферы; пространственно-временные закономерности распределения живых организмов

в биосфере; геоэкологические особенности биосферы; пространственно-временные закономерности формирования почвенного покрова; роль почв в формировании природного разнообразия Земли; значение биосферы для человека и его хозяйственной деятельности; геоэкологические последствия антропогенного воздействия на биосферу; особенности процессов деградации земель, опустынивания, обезлесения; основные направления рационального использования земельных ресурсов; особенности охраны естественных ландшафтов и природного разнообразия Земли; основные понятия: деградация земель, деградация почв, обезлесение,

опустынивание, природное разнообразие; уметь: определять значение растений и животных для различных видов хозяйственной

деятельности; анализировать причины и последствия антропогенного воздействия на состояние

природной среды, основные природные предпосылки и антропогенные причины опустынивания;


95

характеризовать особенности проявления геоэкологических проблем биосферы на различном территориальном уровне, геоэкологического состояния природы своей местности и вероятных мероприятий по ее охране;

обосновывать необходимость охраны природы и рационального использования ее ресурсов;

определять состояние природной среды своей местности; называть и показывать на карте примеры, отражающие природные и антропогенные

изменения биосферы на различном территориальном уровне.

Обобщающее повторение (4 часа)

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ГЛОБАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ (54 часа)

Тема 5. Демографические проблемы (10 часов)

Причины и проблема неравномерности размещения населения, глобальные и региональные проявления и последствия. Прибрежный характер современного расселения населения и последствия. Перенаселение как следствие неравномерности размещения населения.

Демографический взрыв и депопуляция в мире. Проблема роста и сокращения численности населения мира. Различия между развитыми и развивающимися странами в динамике численности населения. Демографический взрыв и проблема депопуляции в мире.

Проблема демографической нагрузки. Неравномерность роста численности населения мира в развитых и развивающихся странах. Особенности коэффициента демографической нагрузки в развитых и развивающихся странах. Социально-экономические последствия увеличения демографической нагрузки. Прогноз изменения демографической нагрузки в мире.

Проблема семьи в XXI веке, демографические предпосылки и региональные различия. География брачности и разводимости населения в развитых и развивающихся странах. Семейная политика.

Предпосылки старения населения мира. Динамика возрастной структуры населения мира и регионов. Распределение лиц старше трудоспособного возраста в мире и регионах. Сущность проблемы старения населения. Демографические и социально-экономические последствия демографического старения. Международное регулирование проблемы старения населения.

Проблема международной миграции. Глобальный характер и последствия международной миграции. Внутренне перемещенные лица (ВПЛ) и проблема беженства в современном мире. Виды миграционной политики в мире.

Пути решения демографической проблемы. Демографическая политика и ее особенности в различных регионах и странах. Замещающая миграция как форма демографической политики.

Практические работы: 9. Демографическая нагрузка в современном мире: сходства и различия развитых

и развивающихся стран. 10. Демографические факторы и география брачности населения мира. 11. Анализ динамики международной миграции в регионах мира. 12*. Сравнительный анализ демографической ситуации и демографической

политики в развитых и развивающихся странах (на примере двух стран по выбору).


Учащиеся должны: знать: особенности неравномерности размещения населения и качества жизни;


96

особенности динамики численности населения мира, развитых и развивающихся стран;

географию депопуляции и стран с демографическим взрывом; географические закономерности демографической нагрузки, социально-

экономические последствия ее увеличения и прогноз изменения; демографические предпосылки проблем семьи в XXI веке, географию брачности

и разводимости населения в развитых и развивающихся странах, сущность семейной политики;

принципы демографической политики в различных регионах и странах; динамику возрастной структуры населения мира и регионов; динамику старения населения мира и регионов; особенности международной миграции в регионах мира, причины проблемы

беженства и виды миграционной политики в мире; основные понятия: демографический взрыв, депопуляция, демографическая

нагрузка, демографическая политика, внутренне перемещенные лица; уметь: определять причины различия динамики численности населения развитых

и развивающихся стран; характеризовать уровень демографической нагрузки; анализировать географические особенности и последствия депопуляции; характеризовать особенности демографической политики в различных регионах

и странах; анализировать последствия демографического старения; определять причины международной миграции и беженства в регионах мира; характеризовать геополитические, демографические, социально-экономические

последствия международной миграции и виды миграционной политики в мире; находить сходства и различия в демографической нагрузке в развитых

и развивающихся странах; выявлять демографические факторы, географию брачности и разводимости

населения мира; проводить сравнительный анализ демографической ситуации и демографической

политики в развитых и развивающихся странах; называть и показывать на карте: примеры стран мира с высокими темпами роста численности населения (Бахрейн,

Нигер, Экваториальная Гвинея); примеры стран мира с высокими темпами отрицательной динамики численности

населения (Латвия, Литва, Болгария и Румыния); примеры стран мира с высоким уровнем брачности населения (Фиджи, Египет,

Узбекистан); примеры стран мира с высоким уровнем разводимости населения (Россия, Молдова,

Беларусь).

Тема 6. Проблема урбанизации (8 ч)

Глобальные и региональные тренды урбанизации. Основные географические и социально-экономические факторы, определяющие процесс урбанизации. Пространственно-временные тенденции и закономерности мирового процесса урбанизации и роста городского населения мира в XXI веке. Прогноз урбанизации в мире. Основные проблемы урбанизации и городов.

Урбанизация и глобальная проблема роста крупных городов. Предпосылки роста крупных городов. Пространственные стадии роста крупных городов. Динамика количества и численности населения крупных городов. Географическое распределение крупных городов мира. Проблемы роста крупных городов в мире.

Урбанизация и проблема качества жизни в городах мира. Предпосылки проблемы качества жизни населения в городах мира. Критерии классификации городов мира


97

по качеству жизни населения. Географические различия в качестве жизни населения городов мира. Международный опыт регулирования проблемы качества жизни населения в городах.

Урбанизация и изменение климата. Предпосылки проблемы урбанизации и изменения климата. Влияние урбанизации на изменение климата. Факторы, влияющие на уровень выбросов в городах. Влияние хозяйственной деятельности городов мира на изменение климата. Влияние изменений климата на города.

Города и природные риски. Классификация природных рисков. Глобальная и региональная структура природных рисков городов. Зональная структура городов мира с природными рисками.

Международное регулирование проблемы урбанизации и развития городов. Решение проблемы урбанизации роста городов, роль Организации Объединенных Наций. Роль Отдела народонаселения Департамента по экономическим и социальным вопросам Организации Объединенных Наций. Роль Отдела по Целям устойчивого развития Организации Объединенных Наций. Роль Программы Организации Объединенных Наций по населенным пунктам (ООН-Хабитат).

Практические работы: 13. Анализ факторов и региональных различий процесса урбанизации в развитых

и развивающихся странах. 14. Сравнительный анализ проблем урбанизации и изменения климата в городах

развитых и развивающихся стран (на примере двух городов по выбору).


Учащиеся должны: знать: особенности динамики темпов роста городского населения мира в развитых

и развивающихся странах; социально-экономические проблемы городов развивающихся и развитых стран; перспективы развития урбанизации, основные направления и мероприятия

по улучшению качества окружающей среды городов; основные понятия: природные риски; уметь: характеризовать основные географические и социально-экономические факторы,

определяющие процесс урбанизации; определять пространственно-временные тенденции и закономерности мирового

процесса урбанизации; анализировать особенности динамики темпов роста городского населения мира

в развитых и развивающихся странах, факторы и региональные различия процесса урбанизации в развитых и развивающихся странах;

характеризовать социально-экономические проблемы городов развивающихся и развитых стран;

определять перспективы развития урбанизации, основные направления и мероприятия по улучшению качества окружающей среды городов;

проводить сравнительный анализ проблем урбанизации и изменения климата в городах развитых и развивающихся стран;

называть и показывать на карте: три страны мира с наибольшей численностью городского населения мира (Китай,

Индия, Индонезия); три страны мира с наибольшими темпами роста городского населения (Руанда,

Бутан, Лаос); три страны мира с наибольшими темпами сокращения городского населения мира

(Барбадос, Лихтенштейн, Таджикистан); три крупнейшие агломерации мира (Токио, Дели, Шанхай).


98

Тема 7. Продовольственная проблема (7 часов)

Сельское хозяйство – важнейший фактор решения продовольственной проблемы. Основные факторы изменений в сельском хозяйстве мира и его географии с конца ХХ века. Новый взгляд на сельское хозяйство мира и его географию в XXI веке, глобальные и региональные особенности.

Основные современные проблемы развития сельского хозяйства мира. Потери продовольствия как одна из основных современных проблем развития мирового сельского хозяйства. Влияние изменений климата на географию сельского хозяйства мира и продовольственную безопасность.

Причины голода и продовольственной проблемы в мире. Природные, социально-экономические и политические причины голода в мире. География и структура питания населения. Региональные аспекты голода и продовольственной проблемы. Международное измерение голода.

Продовольственное обеспечение населения стран мира. Основные социально-экономические факторы обеспечения продовольствием. Развивающиеся страны в глобальной продовольственной системе. Типы стран по уровню обеспеченности продовольствием.

Пути решения продовольственной проблемы. «Зеленая революция» и ее последствия. Продовольственная безопасность. Измерение продовольственной безопасности.

Будущее продовольственной проблемы и развития сельского хозяйства мира. Мировые вызовы в обеспечении продовольственной безопасности и развития сельского хозяйства. Альтернативные сценарии возможного будущего продовольственной проблемы и развития сельского хозяйства. Сценарии «прежнего курса», «перехода к устойчивому развитию», «расслоения общества».

Практические работы: 15. Анализ географии обеспеченности стран мира основными видами

продовольствия.


Учащиеся должны: знать: основные факторы изменений в сельском хозяйстве мира и его географии с конца

ХХ века; основные проблемы потерь продовольствия в мировом сельском хозяйстве; особенности влияния изменений климата на географию сельского хозяйства мира

и продовольственную безопасность; природные, социально-экономические и политические причины голода в мире,

географию и структуру питания населения и возможные пути решения глобальной продовольственной проблемы;

особенности региональных аспектов голода и продовольственной проблемы; основные социально-экономические факторы обеспечения продовольствием, типы

стран по уровню обеспеченности продовольствием; возможные сценарии будущего продовольственной проблемы; основные понятия: голод, продовольственная безопасность, «зеленая революция»,

устойчивое развитие сельского хозяйства; уметь: анализировать причины и особенности проявления глобальной продовольственной

проблемы, географию обеспеченности стран мира основными видами продовольствия; объяснять глобальность и региональные особенности голода и продовольственной

проблемы;


99

характеризовать развивающиеся страны мира в отношении их положения в глобальной продовольственной системе;

определять возможные пути решения продовольственной проблемы; обосновывать необходимость оптимизации производства и использования продуктов

питания в странах и регионах мира; называть и показывать на карте примеры стран мира с проблемой голода

(Центральноафриканская Республика (ЦАР), Мадагаскар, Корейская Народно-Демократическая Республика (КНДР)).

Тема 8. Проблема истощения минерально-сырьевых ресурсов мира (7 часов)

Особенности географии и развития горнодобывающей промышленности. Минеральные ресурсы мира. Роль минерально-сырьевых ресурсов в промышленности. География запасов минерального сырья в мире, группы стран обеспеченности сырьем. Месторождения-гиганты. Географические и социально-экономические особенности развития горнодобывающей промышленности.

Природно-ресурсный потенциал (ПРП) территории. География запасов и ресурсообеспеченность мира основными видами минеральных ресурсов. Ресурсный цикл.

Ресурсообеспеченность стран и регионов мира по основным видам минеральных ресурсов. Потребление минерально-сырьевых ресурсов в развитых и развивающихся странах.

География минеральных ресурсов Мирового океана. Минеральные ресурсы Мирового океана. Значение минеральных ресурсов Мирового океана для развития мирового хозяйства. Структура минеральных ресурсов Мирового океана. География запасов и добычи минеральных ресурсов Мирового океана.

Пути решения проблемы истощения минерально-сырьевых ресурсов. Рациональное использование минерально-сырьевого потенциала планеты. Ответственное потребление и производство. Роль ресурсосберегающих и малоотходных технологий в решении проблемы истощения минерально-сырьевых ресурсов.

Практические работы: 16. Определение ресурсообеспеченности стран мира основными видами

минеральных ресурсов. 17*. Анализ возможных перспектив освоения и проблем использования минерально-

сырьевых ресурсов Мирового океана.


Учащиеся должны: знать: значение минерально-сырьевых ресурсов для хозяйственной деятельности человека; географию запасов и ресурсообеспеченности мира основными видами минеральных

ресурсов; особенности потребления минерально-сырьевых ресурсов в развитых

и развивающихся странах; значение минеральных ресурсов Мирового океана для развития мирового хозяйства

и особенности географии запасов и добычи минеральных ресурсов Мирового океана; возможные пути решения проблемы истощения минерально-сырьевых ресурсов; основные понятия: природно-ресурсный потенциал территории, ресурсный цикл,

географическое ресурсоведение; уметь: определять значение природно-ресурсного потенциала для различных видов

хозяйственной деятельности;


100

анализировать причины, факторы различий в ресурсообеспеченности регионов и стран мира основными видами минеральных ресурсов, возможные перспективы освоения и проблемы использования минерально-сырьевых ресурсов Мирового океана;

объяснять глобальность и относительность проблемы истощения минерально-сырьевых ресурсов;

определять возможные пути решения проблемы истощения минерально-сырьевых ресурсов, ресурсообеспеченность стран мира основными видами минеральных ресурсов;

приводить примеры рационального использования минерально-сырьевых ресурсов в странах и регионах мира;

рассчитывать показатели ресурсообеспеченности стран и регионов мира минеральными ресурсами;

называть и показывать на карте примеры ресурсоизбыточных (Канада, Австралия, Россия), ресурсообеспеченных (Соединенные Штаты Америки (США), Китай, Бразилия), ресурсодефицитных стран (Япония, Республика Корея, Италия).

Тема 9. Энергетическая проблема (7 часов)

Энергетические кризисы в мировом хозяйстве и их влияние на изменение географии отрасли. Причины энергетических кризисов в мире. Энергетические кризисы в мировой истории и их сущность. Первый, второй и третий энергетические кризисы, причины, сущность, география и последствия.

Динамика и прогноз потребления энергетических ресурсов. Причины глобальной энергетической проблемы. Динамика и прогноз потребления энергетических ресурсов в развитых и развивающихся странах.

Влияние энергетики на окружающую среду. Геоэкологические проблемы использования традиционных и альтернативных источников энергии.

Пути решения энергетической проблемы. Краткая история путей решения энергетической проблемы. Рациональное использование энергетических ресурсов мира и энергосбережение. Всеобщий доступ к современным источникам энергии.

Энергетическая безопасность. Перспективы развития альтернативной энергетики. Практические работы: 18. Анализ обеспеченности стран мира основными видами энергетических ресурсов. 19. Сравнительный анализ проблем использования традиционных и альтернативных

источников энергии.


Учащиеся должны: знать: причины, сущность, географию и последствия энергетических кризисов в мире; значение энергетики для хозяйственной деятельности человека; динамику и прогноз потребления энергетических ресурсов в развитых

и развивающихся странах; особенности влияния энергетики на окружающую среду; причины возникновения, особенности проявления и возможные пути решения

глобальной энергетической проблемы; основные понятия: энергетический кризис, энергетическая безопасность; уметь: определять значение энергетики для различных видов хозяйственной деятельности; анализировать динамику потребления энергетических ресурсов в развитых

и развивающихся странах; объяснять влияние энергетики на окружающую среду; анализировать причины и региональные особенности проявления глобальной

энергетической проблемы, обеспеченность стран мира основными видами энергетических ресурсов;


101

определять возможные пути решения энергетической проблемы; обосновывать необходимость рационального использования традиционных

и альтернативных источников энергии в странах и регионах мира; рассчитывать показатели обеспеченности регионов и стран мира энергетическими

ресурсами; проводить сравнительный анализ проблем использования традиционных

и альтернативных источников энергии; называть и показывать на карте примеры стран с сокращением потребления энергии

(Великобритания, Германия, Италия), наибольшими объемами потребления энергии (Китай, Соединенные Штаты Америки (США), Россия); примеры электростанций, работающих на возобновляемых энергетических источниках (ветроэлектростанция Ганьсу, Китай; Солнечный парк Тэнгэр, Китай; волновая электростанция Pelamis P-750, Португалия; приливная электростанция в проливе Пентленд-Ферт, Шотландия; геотермальная электростанция Хедлисхейди, Исландия).

Тема 10. Геополитические проблемы (8 часов)

Динамика политической карты мира в конце ХХ – начале ХХІ века. Количественные и качественные изменения на политической карте мира в ХХІ веке. Причины и последствия геополитических проблем XXI века. Проблема региональных конфликтов. Пути решения региональных конфликтов.

Проблема международного терроризма. Причины и формы проявления международного терроризма. Динамика международного терроризма в мире. Международные меры преодоления проблемы международного терроризма.

Проблема торговли людьми. Формы проявления проблемы в мире, развитых и развивающихся странах. Деятельность международных организаций по противодействию торговле людьми. Международный опыт преодоления глобальной проблемы торговли людьми.

Сущность проблемы сохранения мира и безопасности. Проблема разоружения. Проблема предотвращения ядерной войны и сокращения вооружений. Международный контроль над ядерным оружием. Запрещение химического оружия.

Роль Беларуси в решении геополитических проблем. Особенности геополитического положения Республики Беларусь. Роль Беларуси в урегулировании глобальных конфликтов.

Роль международного сотрудничества и Организации Объединенных Наций в решении глобальных геополитических проблем. Цели развития тысячелетия (ЦРТ), прогресс в решении проблем и новые приоритеты.

Практические работы: 20. Анализ основных причин современных региональных геополитических

конфликтов. 21. Сравнительный анализ проблемы торговли людьми (на примере двух стран

по выбору).


Учащиеся должны: знать: основные геополитические проблемы XXI века, их причины и последствия; возможные пути решения региональных конфликтов; причины, формы проявления и динамику международного терроризма; причины и формы проявления проблемы торговли людьми в мире, развитых

и развивающихся странах; основные особенности проблемы сохранения мира и безопасности, разоружения

и предотвращения ядерной войны; роль Беларуси в решении геополитических проблем и урегулировании глобальных

конфликтов;


102

возможные пути решения глобальных геополитических проблем, роль международного сотрудничества и Организации Объединенных Наций;

основные понятия: региональный конфликт, новые независимые государства; уметь: характеризовать основные геополитические проблемы XXI века, политико-

географическое положение стран мира; анализировать причины и последствия региональных конфликтов в развитых

и развивающихся странах; определять причины и формы международного терроризма; определять причины и формы проявления проблемы торговли людьми в мире,

развитых и развивающихся странах; обосновывать необходимость сохранения мира и безопасности, разоружения

и предотвращения ядерной войны; приводить примеры участия Организации Объединенных Наций в решении

глобальных геополитических проблем; проводить сравнительный анализ проблемы торговли людьми; называть и показывать на карте: примеры новейших независимых государств на политической карте мира,

признанных Организацией Объединенных Наций (Восточный Тимор, Южный Судан, Эритрея);

примеры региональных конфликтов (арабо-израильский, индо-пакистанский, корейский, тайваньский).

Тема 11. Рациональное природопользование и устойчивое развитие человечества (7 часов)

Географическая оболочка. Закономерности формирования географической оболочки. Основные закономерности географической зональности Земли. Пространственно-временные особенности современного функционирования и изменения географической оболочки.

Рациональное природопользование. История взаимодействия человека и природы. Природопользование и его основные типы. Геоэкологические принципы, правила, законы природопользования и охраны окружающей среды. Природные ресурсы как основа жизнедеятельности человека и общества.

Геоэкологическое состояние окружающей среды. Критерии, показатели и параметры геоэкологического состояния окружающей среды. Сценарии будущего состояния окружающей среды. Глобальные модели развития мира.

Возможные пути решения глобальных проблем. Взаимосвязь глобальных проблем. Особенности восприятия человеком проблем окружающей среды. Гуманитарно-экологический подход и его значение в решении глобальных проблем.

Устойчивое развитие человечества. Понятие и основные принципы устойчивого развития человечества. Цели в области устойчивого развития человечества на период до 2030 года. Географические аспекты целей в области устойчивого развития человечества. Национальная стратегия устойчивого социально-экономического развития Республики Беларусь на период до 2030 года.

Практические работы: 22. Разработка сценария решения одной из глобальных проблем человечества. 23*. Сравнительный анализ географических аспектов стратегии устойчивого

развития человечества и Республики Беларусь.


Учащиеся должны: знать: пространственно-временные особенности современного функционирования

и изменения географической оболочки; основные периоды истории взаимодействия человека и природы;


103

геоэкологические принципы, правила, законы природопользования и охраны окружающей среды;

критерии, показатели и параметры геоэкологического состояния окружающей среды; возможные сценарии будущего состояния окружающей среды; роль человека и его хозяйственной деятельности в изменении природных процессов; возможные последствия и пути решения основных глобальных проблем

человечества; главные положения стратегии устойчивого развития человечества и Республики

Беларусь; основные понятия: природопользование, охрана окружающей среды, стратегия

устойчивого развития; уметь: характеризовать основные периоды истории взаимодействия человека и природы; анализировать геоэкологические принципы, правила, законы природопользования

и охраны окружающей среды; обосновывать использование природных ресурсов в зависимости от величины их

запасов, хозяйственной значимости, потребности и целесообразности освоения; определять критерии, показатели и параметры геоэкологического состояния

окружающей среды; характеризовать особенности взаимосвязи и проявления глобальных проблем

человечества на различном территориальном уровне; определять возможные пути, сценарии и варианты решения глобальных проблем

человечества; проводить сравнительный анализ географических аспектов стратегии устойчивого

развития человечества и Республики Беларусь. разрабатывать сценарий решения одной из глобальных проблем человечества.

Обобщающее повторение (5 часов)

Заключение (2 часа)

География в современном мире и ее главные функции. Формы географической деятельности и область применения географических знаний.

Перспективы развития географии. Международное сотрудничество в области географии и решение глобальных проблем человечества.

Резерв времени (2 часа)

______________________________ * Отмеченные символом «*» итоговые практические работы могут быть выполнены в рамках

тематического контроля.



Учебная программа по учебному предмету «Биология» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего



1. Учебная программа по учебному предмету «Биология» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета


104

«Биология» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 140 часов (4 часа в неделю). 3. Цель изучения учебного предмета «Биология» – формирование у учащихся

современного научного мировоззрения, необходимого для понимания явлений и процессов, происходящих в природе, жизнедеятельности собственного организма, в различных областях народного хозяйства, для продолжения образования, будущей профессиональной деятельности; развитие умений определять, характеризовать, сравнивать и обобщать изучаемые объекты и явления; создание условий для возможности осознанного выбора индивидуальной образовательной траектории, способствующей последующему профессиональному самоопределению, в соответствии с индивидуальными интересами учащегося.

4. Задачи учебного предмета «Биология»: овладение системой знаний о молекулярных и структурно-функциональных основах

жизни, размножении и развитии организмов основных царств, об экосистемах, биоразнообразии, эволюции, что необходимо для осознания места человека в живой природе и ценности всего живого на Земле;

формирование экологической грамотности учащихся посредством изучения биологических закономерностей, связей между живыми организмами, их эволюции и ценности биоразнообразия;

установление гармоничных отношений с природой, самим собой, формирование норм и правил экологической этики, ответственного отношения к живой природе как к основе экологического воспитания;

формирование генетической грамотности как основы репродуктивного здоровья человека, сохранения психического, физического, нравственного здоровья;

ознакомление с фундаментальными законами и принципами существования живой природы, сообществ, организмов;

формирование знаний о строении бактерий, протистов, грибов, лишайников, споровых и покрытосеменных растений, животных, человека;

формирование информационной компетенции, умения работать с различными источниками информации;

становление личности учащегося как гармонично развитого человека, осознающего свое место в природе и обществе;

использование биологических знаний на практике, участие в практической деятельности в области медицины, сельского хозяйства, биотехнологии, рационального природопользования и охраны природы.

5. Рекомендуемые формы и методы обучения и воспитания. Используемые формы и методы обучения должны быть направлены на усвоение учащимися знаниевого и деятельностного компонентов, развитие личности учащегося и реализацию воспитательного потенциала биологии.

Важным аспектом обучения является организация и стимулирование учителем активной познавательной деятельности учащихся. В ходе учебных занятий рекомендуется создавать ситуации, в которых учащиеся будут не только усваивать знания, но и пытаться применять их при решении различных жизненных проблем. Развитию биологического мышления учащихся содействует также включение на регулярной основе в процесс обучения решения познавательных задач.

Особое внимание следует обратить на использование в образовательном процессе таких видов деятельности, как работа с различными источниками информации (учебными пособиями, таблицами и инструкциями, электронными средствами обучения), совместное выполнение заданий учителя, участие в дискуссии по проблемным ситуациям, выполнение лабораторных и практических работ. Необходимо уделить особое внимание формированию у учащихся умений наблюдать, описывать биологические объекты, планировать и проводить простые опыты и эксперименты, решать биологические задачи разных типов сложности и содержания, раскрывать и устанавливать причинно-следственные связи.


105

Большой потенциал в усвоении понятий, развитии образных представлений учащихся – использование всех видов наглядности на уроках: таблиц, рисунков, аппликаций, схем, моделей, муляжей, аудио- и видеоматериалов, гербария, натуральных объектов.

Интенсификации процесса обучения и повышению его эффективности будет содействовать использование компьютерной и мультимедийной техники, интерактивных досок и электронных средств обучения.

6. При изучении учебного предмета «Биология» у учащихся должны формироваться следующие компетенции:

учебно-познавательная – готовность учащегося к самостоятельной познавательной деятельности: целеполаганию, планированию, анализу, рефлексии, самооценке учебно-познавательной деятельности, умению отличать факты от домыслов, владению измерительными навыками, использованию вероятностных, статистических и иных методов познания;

исследовательская – способность учащегося быть в позиции исследователя по отношению к окружающему миру, выражающаяся через научно обоснованное восприятие окружающего мира, умение распознавать и разрешать проблемную ситуацию с любым природным объектом или явлением, используя для этого различные источники информации; готовность личности к определенным действиям и операциям в соответствии с поставленной целью, на основе имеющихся знаний, умений и навыков;

информационная – готовность учащегося самостоятельно работать с биологической информацией из различных источников, искать, анализировать и отбирать необходимую информацию, организовывать, преобразовывать, сохранять и передавать ее. Она обеспечивает навыки деятельности учащихся по отношению к информации, содержащейся в учебном предмете «Биология», а также в окружающем мире;

экологическая – способность учащегося применять экологические знания, умения и навыки, опыт практической экологической деятельности для решения различных ситуаций экологического характера; соблюдать нормы и правила поведения в природе;

природоведческая – способность формировать положительные чувства к живым организмам, выражающиеся в поступках и действиях, приносящих определенный эффект в целях сохранения природы и окружающей среды;

здоровьесберегающая – ценностное отношение к здоровью как к основе всех сторон жизнедеятельности человека, готовность к усвоению знаний, умений и навыков, направленных на сохранение и укрепление здоровья в повседневной деятельности;

естественно-научная включает способность интерпретировать соответствующие биологические знания, умения и навыки, отражающие современные мировоззренческие тенденции в науке.

7. Контроль, или проверка результатов учебной деятельности учащихся, является обязательным компонентом образовательного процесса и определяется дидактикой как педагогическая диагностика.

Контрольные работы № 1. По темам: «Введение», «Химические компоненты живых организмов»,

«Клетка – структурная и функциональная единица живых организмов». № 2. По темам: «Обмен веществ и преобразование энергии в организме»,

«Неклеточная форма жизни – вирусы», «Роль регуляции и иммунной системы в поддержании постоянства внутренней среды организма», «Наследственность и изменчивость организмов», «Селекция и биотехнология», «Эволюция органического мира», «Поведение как результат эволюции».



Введение (1 час)

Клеточные и неклеточные формы жизни.


106

Химические компоненты живых организмов (13 часов)

Содержание химических элементов в организме. Понятие о микро- и макроэлементах. Важнейшие макро- и микроэлементы и их биологическая роль.

Химические соединения в живых организмах. Неорганические вещества. Вода и ее роль в жизни живых организмов. Понятие о гидрофильных и гидрофобных соединениях.

Минеральные вещества и их биологическое значение. Понятие о кислотно-щелочном балансе организма. Буферные системы.

Органические вещества. Понятие о биомолекулах. Малые органические молекулы, мономеры, олигомеры, биополимеры.

Аминокислоты, олигопептиды и белки, образование пептидной связи. Уровни организации белковой молекулы: первичная, вторичная, третичная, четвертичная структура. Многообразие и свойства белков.

Функции белков в организмах. Структурная функция. Ферментативная (каталитическая) функция, понятие об активном центре и специфичности ферментов. Понятие о регуляторных центрах, активаторах и ингибиторах ферментов, конкурентном и неконкурентном ингибировании. Транспортная, сократительная (двигательная), регуляторная, сигнальная, защитная, токсическая, энергетическая и запасающая функции белков.

Углеводы. Моносахариды, олигосахариды. Биологически важные полисахариды (крахмал, гликоген, целлюлоза, хитин). Функции углеводов: энергетическая, запасающая, структурная, метаболическая, защитная.

Липиды. Виды липидов: жиры (триглицериды), фосфолипиды, воски, стероиды. Функции липидов: энергетическая, структурная, защитная, регуляторная, запасающая, источники метаболической воды, растворители гидрофобных соединений.

Нуклеиновые кислоты. Азотистые основания, нуклеотиды. Строение и функции ДНК. Строение и функции РНК, рРНК, тРНК, иРНК (мРНК).

АТФ. Строение и функции АТФ и других производных нуклеотидов. Биологически активные вещества. Витамины и их функции. Гормоны, их

химическая природа и функции. Феромоны. Алкалоиды. Антибиотики и их использование.

Демонстрации: модели молекул органических веществ, схемы строения молекул аминокислот, ди- и трипептидов, моно-, ди- и полисахаридов, разных типов РНК, АТФ, объемные модели структурной организации белков и нуклеиновых кислот. Схемы организации молекулы фермента и ее работы, активации и ингибирования ферментов, схемы функций белков, углеводов, липидов, нуклеиновых кислот, АТФ. Видеоролики, демонстрирующие влияние гормонов, феромонов, алкалоидов и других биологически активных веществ на клетки или процессы, в них происходящие.

Лабораторные опыты: 1. Определение иона Са2+ и карбонат-иона в скорлупе яйца. Лабораторные работы: 1. Выявление активности каталазы. Практические работы: 1. Решение задач по теме «Химические компоненты живых организмов».


Учащиеся должны: знать: основные химические элементы, их биологическую роль; основные неорганические (вода, соли, кислоты) вещества, входящие в состав

организмов, и их функции; основные органические (белки, углеводы, липиды, нуклеиновые кислоты, АТФ)

вещества, входящие в состав организмов, и их функции;


107

основные биологически активные вещества и их функции в организме; принципы работы ферментов; принципы комплементарности в строении молекул ДНК; правила Чаргаффа; уметь: объяснять единство живой и неживой природы; объяснять строение и значение белков, углеводов, липидов, ДНК и РНК, АТФ

в живых организмах; выполнять лабораторные работы, фиксировать, анализировать и оформлять

полученные результаты; решать и оформлять биологические задачи разной сложности; объяснять и анализировать информацию, представленную в виде рисунков, таблиц; планировать и проводить опыты и наблюдения, выдвигать гипотезы, оформлять

результаты наблюдений и интерпретировать их, делать на их основе выводы; использовать приобретенные знания о химических компонентах живых организмов

для решения проблем и принятия решений в повседневной жизни для соблюдения мер профилактики отравлений химическими веществами, правильного использования антибиотиков и других биологически активных веществ;

самостоятельно находить в разных источниках (в том числе в глобальной компьютерной сети Интернет (далее – сеть Интернет), средствах массовой информации), анализировать, оценивать и использовать информацию о наиболее общих свойствах и признаках живых организмов, их химическом составе;

владеть: основными терминами и понятиями при описании молекулярных основ жизни:

макроэлементы, микроэлементы, гидрофильные и гидрофобные вещества, тургорное давление, кислотность среды, буферность, биополимеры, денатурация, фермент, нуклеиновые кислоты, ДНК, РНК, нуклеотид, комплементарность, АТФ, феромоны, алкалоиды, антибиотики, витамины, гормоны;

навыками решения задач по основам молекулярной биологии разного уровня сложности.

Клетка – структурная и функциональная единица живых организмов (21 час)

Клеточная теория. Клетка – структурная и функциональная единица организма. История изучения клетки. Создание клеточной теории. Основные положения клеточной теории.

Общий план строения клетки. Многообразие клеток. Клетки про- и эукариот. Единый общий план строения клеток: поверхностный аппарат, цитоплазма, ядро.

Методы изучения клетки: световая микроскопия, электронная микроскопия, дифференциальное центрифугирование, цито- и гистохимия, рентгеноструктурный анализ, метод клеточных культур, микрохирургия и другие.

Поверхностный аппарат клетки. Цитоплазматическая мембрана (плазмалемма). Химический состав и строение плазмалеммы. Функции плазмалеммы: барьерная, рецепторная, функция узнавания других клеток, транспортная. Представление о способах транспорта веществ через плазмалемму: диффузия, облегченная диффузия, активный перенос, транспорт в мембранной упаковке (эндоцитоз и экзоцитоз). Оболочка клеток бактерий, растений и грибов.

Цитоплазма. Гиалоплазма – внутренняя среда клетки. Химический состав и функции гиалоплазмы. Цитоскелет – механический каркас цитоплазмы, его организация и функции. Микрофиламенты и микротрубочки.

Органоиды цитоплазмы, их строение и функции. Клеточный центр, организация и функции центриолей. Рибосомы, организация и функции.

Эндоплазматическая сеть (шероховатая и гладкая), комплекс Гольджи, их строение и функции. Лизосомы. Понятие об аутофагии и гетерофагии, автолиз.


108

Вакуоли. Вакуоли растительных клеток и их функции. Сократительные вакуоли пресноводных протистов.

Митохондрии, их строение и функции. Пластиды, строение и функции хлоропластов. Лейкопласты, хромопласты.

Ядро клетки. Ядро эукариот, строение и функции. Ядерная оболочка, ядерный сок, хроматин, ядрышки. Хромосомы, их структурная организация.

Особенности строения клеток про- и эукариот (бактерий, протистов, грибов, растений, животных).

Клеточный цикл. Интерфаза и ее периоды. Репликация ДНК. Простое бинарное деление. Митоз. Фазы митоза. Митоз как основа бесполого размножения эукариотических организмов, роста, развития и восстановления тканей и органов. Амитоз.

Мейоз – особый тип деления эукариотических клеток. Строение половых клеток. Образование половых клеток у млекопитающих (сперматогенез и оогенез).

Демонстрации: таблицы, иллюстрирующие устройство светового и электронного микроскопов, строение клеток организмов разных царств, модели клеток, процессов митоза и мейоза, схемы строения органоидов, фотографии микропрепаратов клеток бактерий, протистов, грибов, растений и животных. Видеоролики, демонстрирующие организацию и функции плазмалеммы, способы переноса веществ через мембрану.

Демонстрационные опыты 1. Клетки сенной палочки (микроскопирование сенного настоя). Лабораторные опыты: 2. Наблюдение осмотических явлений в растительных тканях (корнеплод моркови,

клубень картофеля). Лабораторные работы: 2. Изучение явления плазмолиза и деплазмолиза в клетках эпидермиса луковицы

лука репчатого. 3. Сравнение строения растительной и животной клеток. 4. Митоз в клетках корня лука. Практические работы: 2. Решение задач по теме «Репликация ДНК». 3. Решение задач по теме «Деление и плоидность клеток».


Учащиеся должны: знать: основные положения клеточной теории; общий план строения клетки; строение и функции биологических мембран, органоидов, ядра клетки; способы поступления веществ в клетку и выведения из нее; основную цитологическую терминологию; основные положения клеточной теории; функциональные связи между органоидами; периоды интерфазы и основные процессы, происходящие в них; процессы, связанные с делением клетки, фазы митоза и мейоза, основные события,

происходящие в каждой фазе; особенности деления клеток прокариот; биологическую роль митоза и мейоза; уметь: работать со световым микроскопом; распознавать на микропрепаратах и таблицах основные структурные компоненты

клеток; обосновывать взаимосвязь строения и функций органоидов клетки; сравнивать строение клеток разных тканей и организмов;


109

выполнять лабораторные работы, фиксировать, анализировать и оформлять полученные результаты;

планировать и проводить опыты и наблюдения, выдвигать гипотезы, оформлять результаты наблюдений и интерпретировать их, делать на их основе выводы;

объяснять и анализировать информацию, представленную в виде рисунков, таблиц; самостоятельно находить в разных источниках (в том числе в сети Интернет,

средствах массовой информации), анализировать, оценивать и использовать информацию о строении и функционировании клетки;

использовать приобретенные знания и умения о клетке как наименьшей структурной и функциональной единице жизни для объяснения принципов работы клетки;

владеть терминами и понятиями при описании клетки как наименьшей структурной и функциональной единицы жизни: клетка, световая микроскопия, электронная микроскопия, дифференциальное центрифугирование, цитохимия, гистохимия, авторадиография, микрохирургия, поверхностный аппарат, цитоплазма, ядро, органоиды, включения, плазмалемма, простая диффузия, осмос, облегченная диффузия, активный транспорт, гиалоплазма, цитоскелет, клеточный центр, центриоли, рибосомы, эндоплазматическая сеть, комплекс Гольджи, лизосомы, вакуоли, клеточный сок, сократительные вакуоли, митохондрии, пластиды (хлоропласты, лейкопласты, хромопласты), хроматин, хромосомы, ядрышко, кариотип, диплоидный набор хромосом, гаплоидный набор хромосом, муреин, плазмиды, клеточный цикл, интерфаза, митоз, мейоз, профаза, метафаза, анафаза, телофаза, сперматогенез, оогенез.

Обмен веществ и преобразование энергии в организме (15 часов)

Общая характеристика обмена веществ и преобразования энергии. Понятие обмена веществ (метаболизма). Катаболизм и анаболизм – две стороны метаболизма, их взаимосвязь и значение.

Катаболизм. Стадии (этапы) клеточного дыхания: подготовительная, бескислородная (гликолиз), кислородная. Суммарное уравнение полного окисления глюкозы. Брожение, его виды и практическое значение.

Анаболизм. Фотосинтез. Фотосинтетические пигменты и их локализация. Понятие о световой и темновой фазах фотосинтеза и процессах, протекающих в этих фазах. Суммарное уравнение фотосинтеза. Значение фотосинтеза. Хемосинтез.

Понятие о генетическом коде и его свойствах. Биосинтез белка и его этапы: транскрипция и трансляция. Созревание РНК. Созревание белков. Роль иРНК, тРНК, рРНК в синтезе белка.

Демонстрации: схемы и таблицы, иллюстрирующие обмен веществ и превращение энергии в клетке, строение хлоропласта, процесс фотосинтеза, строение митохондрии, процесс анаэробного и аэробного этапов дыхания. Выделение кислорода растениями на свету. Видеоролики, демонстрирующие процессы клеточного дыхания, фотосинтез, биосинтеза белка.

Демонстрационные опыты 2. Условия образования крахмала в листьях растений. Практические работы: 4. Решение задач по теме «Клеточное дыхание». 5. Решение задач по теме «Фотосинтез». 6. Решение задач по теме «Биосинтез белка».


Учащиеся должны: знать: значение обмена веществ для жизнедеятельности; этапы клеточного дыхания; преобразование энергии в ходе фотосинтеза;


110

молекулярные основы сохранения и реализации генетической информации в клетке; значение фотосинтеза в природе; процессы обмена веществ, клеточного дыхания, фотосинтеза; взаимосвязи пластического и энергетического обмена веществ; сущность генетического кода и его свойства; сущность транскрипции и трансляции, роль иРНК, тРНК, рРНК в биосинтезе белка; уметь: характеризовать процессы обмена веществ; характеризовать катаболизм, брожение, фотосинтез и биосинтез белка; пользоваться таблицей генетического кода; решать и оформлять биологические задачи; объяснять и анализировать информацию, представленную в виде рисунков, таблиц; использовать приобретенные знания и умения об обмене веществ и превращении

энергии в живых организмах для решения проблем и принятия решений в повседневной жизни при расчете рациона питания, затрат энергии на выполнение определенного вида работы, продуктивности культурных растений с единицы площади и тому подобное;

самостоятельно находить в разных источниках (в том числе в сети Интернет, средствах массовой информации), анализировать, оценивать и использовать биологическую информацию;

владеть: основными терминами и понятиями при описании обмена веществ и преобразования

энергии в клетке: метаболизм, анаболизм, катаболизм, клеточное дыхание, брожение, фотосинтез, световая фаза, темновая фаза, генетический код, наследственная информация, триплет (кодон), антикодон, транскрипция, трансляция;

навыками решения задач по теме «Обмен веществ и преобразование энергии».

Неклеточные формы жизни – вирусы (3 часа)

Строение вирусов. Проникновение вирусов в клетку-хозяина. Репликация вирусного генома. Вироиды. Бактериофаги. Вирулентные и умеренные фаги. Вирусные заболевания. ВИЧ-инфекция. Профилактика вирусных заболеваний.

Демонстрации: таблицы, видеоролики, иллюстрирующие строение вирусов, проникновение их в клетку, репликацию вирусного генома и формирование вирусных частиц.


Учащиеся должны: знать: особенности строения вирусов; способы проникновения вирусов в живые организмы; особенности формирования новых вирусных частиц; наиболее распространенные вирусные заболевания, методы их профилактики

и лечения; на уровне представления: о вироидах; уметь: соблюдать меры профилактики вирусных заболеваний; использовать приобретенные знания и умения о вирусах для профилактики вирусной

инфекции; владеть основными терминами и понятиями при характеристике вирусов: вирус,

вирион, капсид, провирус, бактериофаг, СПИД (синдром приобретенного иммунного дефицита).


111

Роль регуляции и иммунной системы в поддержании постоянства внутренней среды организма (6 часов)

Значение постоянства внутренней среды для функционирования клеток многоклеточного организма. Понятие об иммунной защите организма.

Регуляция жизненных функций организма. Понятие о саморегуляции. Регуляция функций у растений. Регуляция жизненных функций организма животных. Нервная и гуморальная регуляция.

Иммунная система и ее роль в поддержании постоянства внутренней среды организма. Понятие об иммунной защите организма. Общая (неспецифическая) защита организма: кожные покровы, слизистые оболочки, интерфероны, система комплемента, фагоцитоз, воспаление. Понятие о специфической иммунной защите. Органы иммунной системы. Иммунный ответ. Иммунокомпетентные клетки. Формирование клеток иммунной памяти. Вторичный иммунный ответ. Аллергия.

Демонстрации: таблица строения рефлекторной дуги, схемы действия неспецифического иммунитета, расположения органов иммунной системы, изображения клеток, обеспечивающих специфический иммунный ответ, схемы формирования иммунного ответа. Демонстрация видеороликов, отражающих механизм иммунного ответа, проявления аллергии.


Учащиеся должны: знать: механизмы регуляции функций у растений; механизмы регуляции функций у животных; органы иммунной системы; механизмы врожденного иммунитета; механизм специфической иммунной защиты организма на примере организма

человека; схему иммунного ответа; сущность саморегуляции у живых организмов, регуляции функций у растений

и животных, иммунной защиты организмов; уметь: характеризовать особенности нервной и гуморальной регуляции жизненных

функций организма животных; характеризовать механизмы неспецифического и специфического иммунитета; объяснять и анализировать информацию, представленную в виде рисунков, таблиц; использовать приобретенные знания и умения для решения проблем и принятия

решений в повседневной жизни (соблюдение мер по профилактике инфекционных заболеваний, противоопухолевой защиты, аллергии, недопустимости употребления анаболических стероидов и других);

самостоятельно находить в разных источниках (в том числе в сети Интернет, средствах массовой информации), анализировать, оценивать и использовать информацию о механизмах регуляции жизненных функций и защите организмов от чужеродных агентов;

владеть терминами и понятиями при описании регуляции жизненных функций, неспецифической и специфической защите организмов от чужеродных агентов: саморегуляция, фитогормоны, нервная регуляция, гуморальная регуляция, нейрогуморальная регуляция, иммунитет, неспецифический иммунитет, специфический иммунитет, интерфероны, система комплемента, воспаление, макрофаги, Т-лимфоциты, плазмоциты, В-клетки, клетки иммунной памяти, вторичный иммунный ответ, аллергия, аллергены.


112

Наследственность и изменчивость организмов (24 часов)

Закономерности наследования признаков, установленные Г. Менделем. Понятие наследственности и изменчивости. Изучение наследственности Г. Менделем. Моногибридное скрещивание. Понятие о доминировании, доминантных и рецессивных признаках. Закон единообразия гибридов первого поколения (первый закон Г. Менделя). Закон расщепления (второй закон Г. Менделя). Статистический характер законов наследования признаков при моногибридном скрещивании. Понятие о доминантных и рецессивных генах. Понятие об аллельных генах, генотипе, фенотипе, гомозиготе и гетерозиготе. Цитологические основы наследования признаков при моногибридном скрещивании. Гипотеза чистоты гамет.

Взаимодействие аллельных генов: полное доминирование, неполное доминирование, кодоминирование. Понятие о множественном аллелизме. Анализирующее скрещивание.

Дигибридное скрещивание. Закон независимого наследования признаков (третий закон Г. Менделя). Цитологические основы закона независимого наследования признаков. Понятие о взаимодействии неаллельных генов. Типы взаимодействия неаллельных генов (комплементарность, эпистаз, полимерия).

Хромосомная теория наследственности. Понятие о сцепленном наследовании, группах сцепления. Нарушение сцепления в опытах Т. Моргана, кроссинговер, частота кроссинговера. Генетические карты. Основные положения хромосомной теории наследственности.

Генетика пола. Понятие пола. Половые различия. Хромосомное определение пола. Половые хромосомы и аутосомы. Особенности наследования признаков, сцепленных с полом.

Генотип как целостная система. Изменчивость организмов. Роль генотипа и условий среды в формировании

признаков. Формы изменчивости: ненаследственная (модификационная) и наследственная (генотипическая) изменчивость.

Модификационная изменчивость. Норма реакции. Статистические закономерности модификационной изменчивости. Значение модификационной изменчивости.

Генотипическая изменчивость и ее виды. Комбинативная изменчивость. Мутационная изменчивость. Понятие мутации. Мутагенные факторы. Типы мутаций. Спонтанные и индуцированные мутации. Генные, хромосомные и геномные мутации. Соматические и генеративные мутации. Летальные, полулетальные, нейтральные и полезные мутации. Закон гомологических рядов наследственной изменчивости. Значение генотипической изменчивости.

Особенности наследственности и изменчивости у человека. Методы изучения наследственности и изменчивости человека: генеалогический, близнецовый, цитогенетический, популяционно-статистический, дерматоглифический, биохимический, соматической гибридизации, молекулярно-генетический.

Наследственные болезни человека. Генные болезни (фенилкетонурия, гемофилия) и другие. Хромосомные болезни (синдром кошачьего крика, синдром Шерешевского – Тернера, синдром полисомии по Х-хромосоме, синдром Кляйнфельтера, синдром Дауна) и другие. Профилактика, диагностика и лечение наследственных болезней.

Демонстрации: схемы и таблицы, иллюстрирующие моногибридное и дигибридное скрещивание и их цитологические основы, перекрест хромосом, неполное доминирование, сцепленное наследование, взаимодействие генов. Семена гороха с разным фенотипом (гладкие, морщинистые, желтые, зеленые).

Живые растения, гербарии, коллекции, модели, муляжи, таблицы для иллюстрации закономерностей наследования признаков; живые растения или гербарные экземпляры растений для иллюстрации модификационной и мутационной изменчивости. Таблицы, фотографии, комнатные растения, иллюстрирующие мутации (разные породы собак, частичный альбинизм и необычная форма листьев у комнатных растений). Фотографии нормальной и мутантной форм дрозофилы. Схемы механизма возникновения


113

генных, хромосомных и геномных мутаций. Схемы генетических карт хромосом человека, примеры родословных, хромосомных аномалий человека и их фенотипических проявлений.

Лабораторные работы: 5. Изучение изменчивости у растений и животных, построение вариационного ряда

и вариационной кривой. Практические работы: 7. Решение задач по теме «Моногибридное скрещивание». 8. Решение задач по теме «Дигибридное скрещивание». 9. Решение задач по теме «Сцепленное наследование и кроссинговер». 10. Решение задач по теме «Наследование признаков, сцепленных с полом». 11. Составление и анализ родословных.


Учащиеся должны: знать: значение наследственности и изменчивости для организмов; законы наследственности, установленные Г. Менделем; типы взаимодействия аллельных генов; основные положения хромосомной теории; хромосомное определение пола; формы изменчивости организмов: модификационную и генотипическую

(комбинативную и мутационную); особенности наследственности и изменчивости человека; наследственные болезни человека; сущность законов Г. Менделя; гипотезы частоты гамет; сущность взаимодействия аллельных генов; сущность модификационной и генотипической изменчивости и их различия; положения хромосомной теории наследственности; уметь: обосновывать закономерности наследования признаков у организмов; объяснять нарушение сцепления генов в хромосомах; составлять схемы скрещивания; решать и оформлять генетические задачи разной сложности; проводить наблюдения за организмами с целью выявления их изменчивости; составлять вариационный ряд и вариационную кривую; применять знания законов наследственности и изменчивости для объяснения

формирования признаков и свойств у потомков; объяснять вредное влияние загрязнения окружающей среды мутагенами,

употребления алкоголя, никотина, наркотиков на наследственность человека; обосновывать значение генетики для медицины; использовать приобретенные знания: при анализе закономерностей

наследственности и изменчивости организмов разных видов, как культурных, так и диких; для разрешения проблем и принятия решений в повседневной жизни (в профилактике воздействия мутагенных факторов, алкоголя, курения, употребления наркотических веществ на организм человека, в анализе родословных и закономерностей наследования определенных признаков у членов семьи и так далее);


средствах массовой информации), анализировать, оценивать и использовать биологическую информацию о наследственности и изменчивости организмов, в том числе человека, наследственных болезнях человека, их профилактике;


114

владеть: терминами и понятиями при описании закономерностей наследственности

и изменчивости организмов: наследственность, изменчивость, гибридизация, гибрид, моногибридное скрещивание, дигибридное скрещивание, анализирующее скрещивание, доминирование, доминантные признаки, рецессивные признаки, доминантные гены, рецессивные гены, аллельные гены, гомозигота, гетерозигота, генотип, фенотип, полное доминирование, неполное доминирование, кодоминирование, множественный аллелизм, сцепленное наследование, группа сцепления, кроссинговер, морганида, генетическая карта, пол, половые хромосомы (Х-хромосома, Y-хромосома), аутосомы, гомогаметный пол, гетерогаметный пол, наследование, сцепленное с полом, модификационная изменчивость, норма реакции, модификация, вариационная кривая, вариационный ряд, комбинативная изменчивость, мутационная изменчивость, мутагены, мутации, индуцированные мутации, спонтанные мутации, генные мутации, хромосомные мутации, геномные мутации, полиплоидия, гетероплоидия, соматические мутации, генеративные мутации, летальные мутации, полулетальные мутации, нейтральные мутации, полезные мутации, генные болезни, хромосомные болезни;

методикой решения генетических задач разного уровня сложности; методикой составления и анализа родословных.

Селекция и биотехнология (6 часов)

Селекция растений, животных и микроорганизмов. Понятие сорта, породы, штамма. Основные направления современной селекции. Этапы селекционной работы. Методы селекции: искусственный отбор (массовый и индивидуальный), индуцированный мутагенез, гибридизация (инбридинг и аутбридинг), отдаленная гибридизация. Преодоление стерильности межвидовых гибридов. Понятие аллополиплоидии и автополиплоидии. Достижения современной селекции.

Основные направления биотехнологии. Понятие биотехнологии. Объекты и основные направления биотехнологии. Клеточная и генетическая инженерия. Получение трансгенных растений и животных. Успехи и достижения генетической инженерии. Генная терапия. Генетическая инженерия и биобезопасность.

Демонстрации: таблицы, иллюстрирующие схемы проведения селекционной работы, достижения селекции, разнообразие сортов культурных растений и пород домашних животных, методы клеточной и генетической инженерии, приемы биотехнологии; схемы выделения необходимых фрагментов ДНК или РНК и их введение в клетки других организмов. Изображения трансгенных растений и животных.


Учащиеся должны: знать: задачи, основные направления, этапы, методы и достижения современной селекции; основные объекты, направления и достижения биотехнологии; главные инструменты генетической инженерии; этапы введения чужеродных генов в клетки различных организмов; методы получения трансгенных животных; сущность селекционного процесса, клеточной и генетической инженерии; уметь: характеризовать основные методы селекции; проводить наблюдения за организмами с целью выявления их наследственности

и изменчивости; применять знания законов наследственности и изменчивости для объяснения

формирования признаков и свойств у потомков; объяснять причины многообразия пород животных и сортов растений;


115

объяснять последовательность выделения фрагментов ДНК или РНК и внедрения их в клетки других организмов;

объяснять проблемы биобезопасности, связанные с генетической инженерией; использовать приобретенные знания: для сравнения разных сортов растений и пород

животных; объяснения биологического разнообразия культурных растений, пород животных; разрешения проблем и принятия решений в повседневной жизни (оценки этических аспектов некоторых исследований в области биотехнологии (клонировании, искусственном оплодотворении и других), подборе сортов растений и пород животных для выращивания в домашних условиях, на приусадебном участке, в фермерском хозяйстве);


средствах массовой информации), анализировать, оценивать и использовать информацию по селекции и биотехнологии;

владеть основными понятиями и терминами, используемыми при описании селекции и биотехнологии: селекция, сорт, порода, штамм, искусственный отбор, массовый отбор, индивидуальный отбор, индуцированный мутагенез, инбридинг, аутбридинг, аллополиплоидия, автополиплоидия, биотехнология, клеточная инженерия, соматическая гибридизация, генетическая инженерия, трансгенные организмы, генодиагностика, генная терапия, животные-биореакторы, растения-биореакторы.

Эволюция органического мира (18 часов)

Гипотезы происхождения жизни. Основные гипотезы происхождения жизни на Земле.

История развития эволюционных взглядов. Понятие биологической эволюции. Развитие эволюционных взглядов (Ж. Б. Ламарк, Ч. Дарвин, синтетическая теория эволюции).

Современные представления об эволюции. Популяция – элементарная единица эволюции. Элементарное эволюционное явление. Генетическое разнообразие в популяциях. Роль мутационной и комбинативной изменчивости. Миграции (поток генов). Волны жизни, дрейф генов, изоляция. Эволюционная роль модификаций.

Движущие силы и результаты эволюции. Видообразование. Аллопатрическое и симпатрическое видообразование.

Макроэволюция и ее доказательства. Понятие макроэволюции. Сравнительно-анатомические, палеонтологические, эмбриологические, молекулярно-генетические доказательства эволюции.

Главные направления эволюции. Прогресс и регресс в эволюции. Пути достижения биологического прогресса: арогенез, аллогенез, катагенез. Способы осуществления эволюционного процесса (дивергенция, конвергенция).

Происхождение и эволюция человека. Формирование представлений об эволюции человека. Место человека в зоологической системе.

Этапы и направления эволюции человека. Предшественники человека. Австралопитеки. Древнейшие люди. Человек умелый. Человек прямоходящий. Древние и ископаемые люди современного типа.

Движущие силы антропогенеза и их специфика. Предпосылки антропогенеза. Биологические и социальные факторы. Ведущая роль социальных факторов в истории развития человека. Качественные отличия человека.

Человеческие расы, их происхождение и единство. Расизм. Особенности эволюции человека на современном этапе.

Многообразие жизни – результат эволюции. Классификация организмов. Принципы систематики. Современная биологическая система.

Демонстрации: модели палеонтологических находок; коллекции «Формы сохранности ископаемых видов растений и животных», «Гомология плечевого и тазового поясов конечностей», «Гомология строения конечностей наземных позвоночных»,


116

«Рудиментарные органы позвоночных»; скелеты человека и позвоночных животных; модели ископаемых останков человека и его материальной культуры.

Лабораторные работы: 6. Изучение гомологичных органов, рудиментов как доказательств эволюции. 7. Выявление ароморфозов и алломорфозов у растений. 8. Выявление ароморфозов и алломорфозов у животных. Экскурсия: Результаты естественного отбора (проводить в удобное время).


Учащиеся должны: знать: основные гипотезы происхождения жизни на Земле; основные теории эволюции (Ж. Б. Ламарк, Ч. Дарвин, синтетическая теория

эволюции); предпосылки, движущие силы и результаты эволюции с современных позиций; формы естественного отбора; способы видообразования; доказательства эволюции; основные таксономические единицы, используемые в систематике; принципы классификации видов живых организмов и современную биологическую

систему; положение человека в зоологической системе, предпосылки и движущие силы

эволюции человека; качественные отличия человека от животных; человеческие расы и их отличительные черты; особенности эволюции человека на современном этапе; на уровне представления: о путях достижения биологического прогресса;

предшественниках человека; уметь: характеризовать эволюционный процесс, предпосылки, движущие силы

и результаты эволюции; распознавать рудименты и атавизмы; решать биологические задачи; анализировать тексты, готовить по ним краткие сообщения, составлять аннотации; характеризовать этапы антропогенеза, роль биологических и социальных факторов

в эволюции человека; доказывать единство человеческих рас; использовать приобретенные знания и умения: для критического анализа

публикаций в средствах массовой информации об эволюции; объяснения процессов формирования адаптаций у организмов разных видов, видообразования, многообразия видов живых организмов; критического анализа публикаций в средствах массовой информации по эволюции человека;

находить в биологических словарях, справочниках и других источниках (в том числе в сети Интернет) необходимую информацию по эволюции видов живых организмов и человека;

владеть: понятийным аппаратом для описания процессов биологической эволюции:

эволюция, борьба за существование, внутривидовая борьба, межвидовая борьба, конкуренция, естественный отбор, приспособленность, элементарное эволюционное явление, предпосылки эволюции, поток генов, дрейф генов, популяционные волны, изоляция, движущий отбор, стабилизирующий отбор, адаптации, видообразование, дивергенция, аллопатрическое видообразование, симпатрическое видообразование,


117

филогенетические ряды, гомологичные органы, аналогичные органы, рудименты, атавизмы, биологический прогресс, морфофизиологический прогресс, биологический регресс, морфофизиологический регресс, конвергенция, дивергенция, антропогенез, австралопитеки, неандерталец, кроманьонец, социальные факторы, раса человека, расизм;

навыками анализа текстов, выделения главного, написания аннотаций, кратких сообщений, выступления с сообщениями.

Поведение как результат эволюции (4 часа)

Поведение как форма адаптации живого организма. Уровни поведения и эволюция. Формы поведения: врожденные (таксисы, безусловные рефлексы, инстинкты) и индивидуально приобретенные (условные рефлексы, научение, рассудочная деятельность). Инстинктивное поведение беспозвоночных и позвоночных животных.

Общественное поведение животных: групповой образ жизни, социальная иерархия особей.

Поведение человека как биопсихосоциального вида, основанное на особенностях его потребностей.

Человек в социальной среде. Суррогатное общение. Человек и природная среда.


Учащиеся должны: знать: формы поведения (врожденные и приобретенные) животных и человека; сущность поведения как адаптации живого организма; суррогатного поведения; уметь: характеризовать врожденные и индивидуально приобретенные формы поведения; различать проявление в природе разных форм поведения; характеризовать особенности поведения человека как биопсихосоциального

существа; использовать приобретенные знания для обоснования и соблюдения норм поведения

человека в обществе; проводить наблюдения за животными (в домашних условиях и в природе); владеть терминами и понятиями при описании поведения человека и животных:

поведение, мотивация, таксисы, рефлексы, инстинкты, научение, рассудочная деятельность, общественное поведение, социальная иерархия, социальная среда, нормы поведения, суррогатное общение.

Обобщающее повторение (19 часов)

Уровни организации жизни на Земле (1 час). Элементарные единицы биосферного, экосистемного, видового, организменного,

клеточного и молекулярного уровней. Биосферный и экосистемный уровни организации жизни (2 часа). Биосфера, ее структура, протяженность, свойства и функции живого вещества.

Условия стабильности биосферы. Структура экосистем. Функции организмов в экосистеме. Связи и взаимоотношения

организмов разных видов в экосистеме. Пищевые связи. Круговорот вещества и поток энергии в экосистеме. Условия существования экосистем – приток солнечной энергии и круговорот веществ. Продуктивность экосистем. Динамика экосистем. Агроэкосистемы.

Популяционно-видовой уровень (2 часа). Виды живых организмов, критерии вида. Популяция, свойства и структура

популяции, динамика численности популяции и ее регуляция. Организменный уровень (5 часов). Общие свойства живых организмов. Признаки живых организмов, их проявление

у бактерий, протистов, грибов, растений и животных. Взаимосвязь организмов


118

с окружающей средой, адаптации организмов к среде обитания. Влияние факторов среды на организм человека и его здоровье. Одноклеточные, колониальные и многоклеточные организмы. Ткани, органы и системы органов. Способы размножения организмов. Образование и развитие половых клеток. Индивидуальное развитие организмов, в том числе организма человека. Закономерности наследственности и изменчивости организмов, в том числе организма человека. Регуляция функций в живых организмах. Защита организма от чужеродных тел.

Молекулярный и клеточный уровни организации жизни (4 часа). Строение молекул белков, липидов, углеводов, нуклеиновых кислот и их

биологическая роль. Особенности строения и функционирования ферментов. Хранение наследственной информации. Биологически активные вещества.

Особенности строения клетки как наименьшей живой системы. Процессы, происходящие на уровне клетки: поступление веществ в клетку и выведение из нее, преобразование веществ, синтез АТФ, нуклеиновых кислот, белков, углеводов (фотосинтез). Воспроизведение клетки, передача наследственной информации, гены и хромосомы.

Эволюция видов живых организмов (5 часов). Концепции и теории биологической эволюции. Предпосылки, механизмы

и результаты эволюции с современных позиций. Способы видообразования. Макроэволюция и ее закономерности. Особенности эволюции человека.

Многообразие жизни – результат эволюции. Классификация организмов. Принципы систематики. Современная биологическая система. Сравнительная характеристика основных таксонов живых организмов (царств, типов, отделов, классов цветковых растений, классов хордовых животных).


Учащиеся должны: знать: уровни организации жизни и их элементарные единицы; особенности структуры живых систем на каждом уровне организации; основные процессы и явления, характерные для живых систем каждого уровня

организации; основные биологические теории и законы (клеточная, хромосомная, теория

эволюции, законы Г. Менделя, биогенетический закон и другие); современную биологическую систему и принципы ее построения; сущность структурной организации жизни на Земле; сущность взаимосвязи живых систем разных уровней; уметь: анализировать и обобщать материал учебников, научных и научно-популярных

изданий, интернет-источников и так далее; сопоставлять изученные понятия, отыскивать новые связи и отношения между ними,

прослеживать развитие понятий в их иерархических зависимостях, то есть устанавливать подчиненность в случае сопоставления понятий;

классифицировать знания, приводить их в систему; вычленять ведущие идеи и систематизировать материал вокруг основных понятий; находить общие признаки в строении и жизнедеятельности разных биологических

систем; выявлять связь между биологическими системами и подсистемами (между

органоидами, клетками, органами и системами органов, организмами в экосистемах, разными экосистемами);

обнаруживать черты усложнения у организмов разных систематических групп; сравнивать объекты и оформлять материал сравнения в таблицы; составлять аналитические, сравнительные и обобщающие таблицы;


119

переводить табличный материал в диаграммы и графики; владеть: способами ориентации в интернет-источниках (журналы, сайты, образовательные

порталы и так далее), других средствах информации; различными средствами коммуникации; основным понятийным аппаратом.

Резервное время (10 часов)



Учебная программа по учебному предмету «Физика» для XI класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего



1. Учебная программа по учебному предмету «Физика» (далее – учебная программа) предназначена для осуществления изучения на повышенном уровне этого учебного предмета в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 140 часов (4 часа в неделю). В настоящей учебной программе содержание учебного предмета «Физика»

в XI классе, основные требования к результатам учебной деятельности учащихся по физике, концентрируясь по содержательным линиям (физические методы исследования явлений природы, физические объекты и закономерности взаимодействия между ними, физические аспекты жизнедеятельности человека), структурируются по темам на основе физических теорий: электромагнитной, волновой, квантово-механической.

Количество учебных часов, отведенное в главе 2 настоящей учебной программы на изучение содержания соответствующей темы, является примерным и зависит от предпочтений учителя в выборе педагогически обоснованных методов обучения и воспитания. Учитель имеет право перераспределить количество часов на изучение тем в пределах 140 часов.

3. Цели: формирование представлений о современной естественнонаучной картине мира;

восприятия физики как элемента общечеловеческой культуры; уважения к творцам науки и техники;

усвоение основных методов научного исследования, физических законов, теорий, понимание единства строения материи и неисчерпаемости процесса ее познания, роли практики в познании физических явлений и законов;

осознание роли физики и научных исследований в жизни общества, взаимосвязи развития физики, общества, техники, технологий, других наук;

развитие аналитического мышления, творческих способностей, осознанных мотивов учения;

воспитание эстетического восприятия окружающего мира, убежденности в возможности познания природы, в необходимости разумного использования достижений науки и технологий для дальнейшего развития общества, сохранения окружающей среды;


120

обеспечение подготовки к продолжению образования на уровнях среднего специального и высшего образования.

4. Задачи: развитие представлений о физике как форме описания и методе научного познания

окружающего мира; вкладе (достижениях) белорусских ученых в области физической оптики, спектроскопии и квантовой электроники, теоретической и ядерной физики, физики элементарных частиц;

понимание материального единства мира и неисчерпаемости процесса его познания, роли практики в изучении физических явлений и законов;

усвоение знаний о фундаментальных физических законах и принципах электродинамики, квантовой физики, лежащих в основе физической картины мира; наиболее важных открытиях, оказавших определяющее влияние на развитие техники и технологий;

создание условий для проведения физического эксперимента; усвоение способов интеллектуальной деятельности, характерных для физики, логики

научного познания: от явлений и фактов к моделям и гипотезам, далее к выводам, законам, теориям, их проверке и применению; методов и алгоритмов решения задач;

овладение совокупностью способов учебных действий, обеспечивающих способность к самостоятельному усвоению новых знаний и умений (включая и организацию этого процесса), эффективному решению различного рода жизненных задач, на основе которых продолжается формирование и развитие образовательных компетенций учащихся, в том числе специфичной для физики экспериментально-исследовательской компетенции;

осознание учащимися значимости физического знания независимо от их профессиональной деятельности в будущем, ценности научных открытий и методов познания, творческой созидательной деятельности, образования на протяжении всей жизни.

5. Формы и методы обучения и воспитания определяются учителем, учитывая, что системообразующими факторами научного знания являются фундаментальные физические теории, элементы современной физической картины мира, эмпирические и теоретические методы изучения природы.

Рекомендуется использовать системно-деятельностный, компетентностный, личностно ориентированный подходы к процессу изучения учащимися содержания учебного предмета «Физика», уделяя особое внимание организации их активной разносторонней, в максимальной степени самостоятельной учебно-познавательной деятельности.

Механизмом реализации данных подходов при изучении физики являются современные технологии обучения и воспитания, обеспечивающие овладение учащимися методологическими, теоретическими знаниями, экспериментально-проектными умениями, приобретение опыта познавательной деятельности, развитие творческих способностей учащихся.

Фронтальные лабораторные работы организуются для понимания учащимися сущности исследуемых физических явлений и законов, приобретения навыков самостоятельной работы с физическими приборами и оборудованием, самостоятельного проведения измерений физических величин, осмысления полученных результатов, оценивания их точности.

В процессе изучения содержания учебного предмета «Физика» особое место отводится решению задач, организации проектно-исследовательской деятельности, взаимосвязи между физикой и иными естественными науками.

Формы, методы и средства обучения и воспитания, способы деятельности учащихся рекомендуется также определять с учетом способностей, интересов, профессиональных намерений, познавательных возможностей учащихся.


121

6. Ожидаемые результаты изучения содержания учебного предмета «Физика» на III ступени общего среднего образования:

6.1. личностные: заинтересованность в научных знаниях об устройстве мира и общества; уважение к творцам науки и техники, видение науки как элемента общечеловеческой

культуры; осознание значимости владения достоверной информацией о передовых

достижениях и открытиях мировой и отечественной науки; сознательное отношение к непрерывному образованию как условию успешной

профессиональной и социально значимой деятельности; осознание значимости бережного отношения к окружающей среде

и природопользованию; понимание ответственности за состояние природных ресурсов и разумное

природопользование; 6.2. метапредметные: освоение разных видов учебной деятельности (работа в паре и группе при решении

задач, проведении эксперимента и выполнении исследовательских заданий; ведение дискуссии; аргументация своей позиции; иные);

развитие универсальных учебных действий (регулятивных, учебно-познавательных, коммуникативных) средствами физики;

управление своей познавательной деятельностью; развитие умений работать с информацией, выделять в ней главное; отличать

существенные признаки явлений и величин от несущественных; видеть несколько вариантов решений проблемы, выбирать наиболее оптимальный вариант;

6.3. предметные: сформированность представлений об объективности естественно-научного знания;

системообразующей роли физики для развития других естественных наук, техники и технологий; научного мировоззрения как результата изучения основ строения материи и закономерностей физических явлений;

приобретение опыта применения научных методов познания, наблюдения физических явлений, проведения опытов, простых экспериментальных исследований, выполнения прямых и косвенных измерений с использованием измерительных приборов; понимание непременности погрешностей любых измерений;

осознание эффективности применения достижений физики и технологий в целях рационального природопользования;

сформированность представлений о рациональном использовании природных ресурсов и энергии, загрязнении окружающей среды как следствии работы машин и механизмов;

сформированность умений прогнозировать, анализировать и оценивать последствия бытовой и производственной деятельности человека с позиции экологической безопасности.

7. Контроль, или проверка результатов учебной деятельности учащихся, является обязательным компонентом образовательного процесса и определяется дидактикой как педагогическая диагностика.

Назначение проверки во всем многообразии ее форм, типов и методов проведения – выявление уровня усвоения учебного материала в соответствии с основными требованиями к результатам учебной деятельности учащихся, установленными в главе 2 настоящей учебной программы, и на этой основе корректировка учебно-познавательной деятельности учащихся.

Контрольные работы (четыре) в XI классе проводятся по следующим темам: «Механические колебания и волны»; «Электромагнитные колебания и волны»; «Оптика»; «Квантовая физика».


122



Колебания и волны

Тема 1. Механические колебания и волны (25 часов)

Колебательное движение. Гармонические колебания. Амплитуда, период, частота, фаза колебаний.

Уравнение гармонических колебаний. Пружинный и математический маятники. Превращения энергии при гармонических колебаниях. Свободные и вынужденные

колебания. Резонанс. Распространение колебаний в упругой среде. Волны. Волновой фронт. Частота,

длина, скорость распространения волны и связь между ними. Звуковые волны и их применение. Фронтальные лабораторные работы: 1. Изучение колебаний груза на нити. 2. Измерение ускорения свободного падения с помощью математического маятника. 3. Измерение жесткости пружины на основе закономерностей колебаний

пружинного маятника. Демонстрации, опыты, компьютерные модели: 1) колебания тела на нити и пружине; 2) кинематическая модель гармонических колебаний; 3) зависимость координаты колеблющегося тела от времени; 4) зависимость периода гармонических колебаний математического маятника от его

длины; 5) вынужденные колебания; 6) резонанс; 7) образование и распространение поперечных и продольных волн; 8) колеблющееся тело как источник звука (камертон); 9) зависимость громкости звука от амплитуды колебаний; 10) зависимость высоты тона от частоты колебаний.


Учащиеся должны: иметь представление о физических явлениях: волновое движение, звуковая волна; знать/понимать: смысл физических моделей: математический и пружинный маятники; поперечная

и продольная волны; смысл физических понятий и явлений: свободные колебания, гармонические

колебания, амплитуда, период, частота, фаза колебаний, волновой фронт, вынужденные колебания, резонанс, длина волны, скорость распространения волны;

уметь описывать/объяснять физические явления: механические колебания и волны, резонанс;

владеть: экспериментальными умениями: определять основные характеристики

гармонических колебаний; практическими умениями: решать качественные, графические, расчетные задачи

на определение амплитуды, периода, частоты колебаний пружинного и математического маятников, фазы, смещения, скорости, ускорения и энергии гармонических колебаний, длины и скорости волны с использованием уравнения гармонического колебания, формул периода и частоты колебаний пружинного и математического маятников, связи частоты, длины и скорости распространения волны.


123

Тема 2. Электромагнитные колебания и волны (23 часа)

Колебательный контур. Свободные электромагнитные колебания в контуре. Формула Томсона. Превращения энергии в колебательном контуре.

Переменный электрический ток. Трансформатор. Производство и передача электрической энергии. Экологические

проблемы производства электрической энергии. Электромагнитные волны и их свойства. Шкала электромагнитных волн. Различные виды электромагнитных излучений и их практическое применение.

Действие электромагнитного излучения на живые организмы. Демонстрации, опыты, компьютерные модели: 1) электромагнитные колебания; 2) зависимость частоты электромагнитных колебаний от электроемкости

и индуктивности контура; 3) получение переменного тока при вращении проводящего витка в магнитном поле; 4) осциллограммы переменного тока; 5) передача электрической энергии на расстояние; 6) трансформатор; 7) излучение и прием электромагнитных волн; 8) свойства электромагнитных волн.


Учащиеся должны: иметь представление о: шкале электромагнитных волн; путях развития электроэнергетики и экологических проблемах производства

электроэнергии; свойствах и применении инфракрасных, ультрафиолетовых и рентгеновских

излучений; знать/понимать: назначение и принцип действия трансформатора; смысл физических понятий: колебательный контур, свободные электромагнитные

колебания, переменный электрический ток, амплитудные и действующие значения силы переменного тока и напряжения, скорость распространения электромагнитной волны;

уметь описывать/объяснять физические явления: электромагнитные колебания, переменный электрический ток, электромагнитные волны;

владеть практическими умениями: решать качественные, графические, расчетные задачи на определение периода и энергетических характеристик электромагнитных колебаний, действующих значений силы тока и напряжения, коэффициента трансформации, характеристик электромагнитных волн с использованием формул Томсона, энергии электромагнитных колебаний, действующих значений силы тока и напряжения, связи длины и частоты волны.

Тема 3. Оптика (39 часов)

Электромагнитная природа света. Интерференция света, ее наблюдение и применение. Принцип Гюйгенса – Френеля. Дифракция света. Дифракционная решетка. Закон отражения света. Сферические зеркала. Закон преломления света. Показатель преломления. Полное отражение. Формула тонкой линзы. Оптические приборы. Поперечность световых волн. Поляризация света. Дисперсия света. Спектр. Спектральные приборы. Фронтальные лабораторные работы:


124

4. Измерение длины световой волны с помощью дифракционной решетки. 5. Измерение показателя преломления стекла. 6. Изучение тонких линз. Демонстрации, опыты, компьютерные модели: 1) интерференция света; 2) дифракция света; 3) получение спектра с помощью дифракционной решетки; 4) закон преломления света; 5) полное отражение света; 6) световод; 7) оптические приборы; 8) получение спектра с помощью призмы; 9) невидимые излучения в спектре нагретого тела.


Учащиеся должны: иметь представление об (о): электромагнитной природе света; применении интерференции; устройстве и принципах действия оптических и спектральных приборов; вкладе белорусских ученых в развитие физической оптики; знать/понимать: смысл физических понятий и явлений: когерентность, интерференция, дифракция,

дисперсия, показатель преломления, поляризация света; смысл физических законов и принципов: отражения и преломления света, принципа

Гюйгенса – Френеля; уметь описывать и объяснять физические явления: отражение, преломление света,

интерференция, дифракция, поляризация, дисперсия; владеть: экспериментальными умениями: определять длину волны видимого света,

показатель преломления вещества, фокусные расстояния собирающих и рассеивающих линз;

практическими умениями: решать качественные, графические, расчетные задачи на определение длины световой волны, порядка дифракционных максимумов, построение хода световых лучей в призмах и плоскопараллельных пластинах, сферических зеркалах и системах линз; характеристик изображения в сферических зеркалах, тонких линзах с использованием законов прямолинейного распространения, отражения и преломления света, формул дифракционной решетки, сферического зеркала, тонкой линзы.

Тема 4. Основы специальной теории относительности (8 часов)

Принцип относительности Галилея и электромагнитные явления. Постулаты Эйнштейна. Преобразования Лоренца. Пространство и время в специальной теории относительности.

Закон взаимосвязи массы и энергии.


Учащиеся должны: иметь представление об относительности одновременности; знать/понимать: постулаты Эйнштейна, следствия из преобразований Лоренца; смысл закона взаимосвязи массы и энергии;


125

владеть практическими умениями: решать качественные, расчетные задачи на определение сокращения длины, замедления времени в различных инерциальных системах отсчета, применение закона взаимосвязи массы и энергии.

Квантовая физика

Тема 5. Фотоны. Действия света (9 часов)

Фотоэффект. Экспериментальные законы внешнего фотоэффекта. Квантовая гипотеза Планка.

Фотон. Уравнение Эйнштейна для фотоэффекта. Давление света. Импульс фотона. Корпускулярно-волновой дуализм. Демонстрации, опыты, компьютерные модели: 1) фотоэлектрический эффект; 2) законы внешнего фотоэффекта; 3) устройство и действие фотореле.


Учащиеся должны: иметь представление о: тепловом излучении и квантовой гипотезе Планка; применении фотоэффекта; корпускулярно-волновом дуализме; знать/понимать: смысл физических понятий: фотон, внутренний и внешний фотоэффект, красная

граница фотоэффекта, работа выхода, давление света, импульс фотона; смысл закона внешнего фотоэффекта; уметь объяснять явление внешнего фотоэффекта; владеть практическими умениями: решать качественные, графические, расчетные

задачи на определение энергии и импульса фотона, красной границы фотоэффекта, задерживающего потенциала, работы выхода с использованием уравнения Эйнштейна для фотоэффекта.

Тема 6. Физика атома (10 часов)

Явления, подтверждающие сложное строение атома. Ядерная модель атома. Квантовые постулаты Бора. Квантово-механическая модель атома водорода. Излучение и поглощение света атомами. Спектры испускания и поглощения. Спонтанное и индуцированное излучение. Лазеры. Демонстрации, опыты, компьютерные модели: 1) линейчатый спектр излучения; 2) спектр поглощения; 3) модель опыта Резерфорда; 4) лазер; 5) голограмма.


Учащиеся должны: иметь представление о: физических моделях: ядерная модель атома, модель атома водорода по Бору; принципе действия лазера; достижениях белорусских ученых в области спектроскопии и квантовой

электроники;


126

знать/понимать: смысл физических понятий: основное и возбужденное энергетические состояния

атома; смысл постулатов Бора; уметь объяснять процесс излучения и поглощения энергии атомом; владеть практическими умениями: решать качественные и расчетные задачи

на определение частоты и длины волны излучения атома при переходе электрона в атоме из одного энергетического состояния в другое.

Тема 7. Ядерная физика и элементарные частицы (23 часа)

Протонно-нейтронная модель строения ядра атома. Дефект масс. Ядерные реакции. Законы сохранения в ядерных реакциях. Энергетический выход

ядерной реакции. Энергия связи атомного ядра. Радиоактивность. Закон радиоактивного распада. Период полураспада. Альфа-, бета-

радиоактивность, гамма-излучение. Действие ионизирующих излучений на живые организмы.

Деление тяжелых ядер. Цепные ядерные реакции. Ядерный реактор. Реакции ядерного синтеза.

Ядерная энергетика. Экологические проблемы работы атомных электростанций. Элементарные частицы и их взаимодействия. Ускорители заряженных частиц. Демонстрации, опыты, компьютерные модели: 1) наблюдение треков в камере Вильсона (компьютерная модель); 2) фотографии треков заряженных частиц; 3) ядерный реактор.


Учащиеся должны: иметь представление об (о): ядерной энергетике; экологических проблемах работы атомных электростанций; элементарных частицах и их взаимодействиях; ускорителях заряженных частиц; достижениях белорусских ученых в области ядерной физики и физики

элементарных частиц; знать/понимать: смысл физических понятий: протонно-нейтронная модель ядра, ядерная реакция,

энергия связи, дефект масс, энергетический выход ядерной реакции, период полураспада, цепная ядерная реакция деления;

смысл физических явлений и процессов: радиоактивность, радиоактивный распад, деление и синтез ядер;

смысл физических законов: радиоактивного распада, сохранения в ядерных реакциях;

владеть практическими умениями: решать качественные и расчетные задачи на определение продуктов ядерных реакций, энергии связи атомного ядра, периода полураспада радиоактивных веществ с использованием закона сохранения электрического заряда и массового числа, формулы взаимосвязи массы и энергии.

Тема 8. Единая физическая картина мира (3 часа)

Современная естественнонаучная картина мира.


Учащиеся должны иметь представление о современной естественно-научной картине мира.


127



Учебная программа по учебному предмету «Химия» для ХІ класса учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего



1. Учебная программа по учебному предмету «Химия» (далее – учебная программа) предназначена для изучения на повышенном уровне учебного предмета «Химия» в XI классе учреждений образования, реализующих образовательные программы общего среднего образования.

2. Настоящая учебная программа рассчитана на 140 часов (4 часа в неделю). 3. Цель изучения учебного предмета «Химия» – формирование системы химических

знаний и опыта их применения, обеспечивающей понимание естественнонаучной картины мира, активную адаптацию в социуме и безопасное поведение, готовность к продолжению образования на последующих уровнях и ступенях профессионального образования.

4. Задачи учебного предмета «Химия»: формирование системных химических знаний, создающих основу для непрерывного

образования и самообразования на всех этапах обучения и предстоящей профессиональной деятельности;

формирование и развитие ключевых, общепредметных и предметно-специальных компетенций – знаний, умений, способов и опыта деятельности с учетом специфики химии как фундаментальной естественной науки;

формирование и развитие у учащихся социально значимых общекультурных и личностных ценностных ориентаций, предполагающих рациональное и безопасное использование веществ в повседневной жизни;

формирование расширенных системных химических знаний, создающих основу для непрерывного естественнонаучного образования и предстоящей профессиональной деятельности, связанной с химией.

5. Рекомендуемые формы и методы обучения и воспитания: теоретические занятия: беседы с использованием иллюстративно-

демонстрационного материала и ресурсов глобальной компьютерной сети Интернет; проблемные лекции, дискуссии;

практические занятия: практические работы, лабораторные опыты, демонстрации; самостоятельная работа учащихся: решение расчетных и практических задач,

выполнение исследовательских проектов, написание отчетов, подготовка докладов на конференцию и другое.

Повышению эффективности процесса обучения будет способствовать использование мультимедийной техники и электронных средств обучения.

6. Повышенный уровень изучения химии на III ступени общего среднего образования ориентирован на приобретение учащимися системных химических знаний и умений; обеспечение развития предметных, метапредметных и личностных компетенций, необходимых для продолжения химического образования, личностного саморазвития и профессионального самоопределения.

Повышенный уровень изучения химии включает в себя базовый уровень. На повышенном уровне осуществляется более глубокая подготовка учащихся за счет


128

расширения теоретической интерпретации химических явлений, перечня экспериментальных и расчетных задач, введения усложненных задач.

Структура настоящей учебной программы предполагает изучение общей и неорганической химии в XI классе. Курс включает разделы общей химии: основные понятия, периодический закон, теория химической связи, закономерности протекания химических реакций; химия растворов. Завершается курс изучением химии элементов и роли химических веществ в жизни и деятельности человека.

При изучении курса учащиеся будут знакомиться с зависимостью свойств веществ от их строения, применением химических соединений и их превращений в различных сферах жизнедеятельности человека.

В настоящей учебной программе представлены учебные темы и примерное время на их изучение.

7. Содержание учебного предмета «Химия» ориентировано на освоение учащимися компетенций, необходимых для рациональной деятельности в мире веществ и химических превращений на основе знаний о свойствах важнейших веществ, окружающих человека в повседневной жизни, природе, промышленности. Освоение содержания учебного предмета «Химия» предполагает формирование у учащихся понимания роли химии в решении наиболее актуальных проблем, стоящих перед человечеством в XXI веке.

В соответствии с принципами компетентностного подхода оценка сформированных компетенций учащихся проводится на основе их знаний, умений и выработанных способов деятельности. В настоящей учебной программе имеется глава «Основные требования к результатам учебной деятельности учащихся». На основе этих требований осуществляется контроль и оценка результатов учебной деятельности учащихся, качества усвоения знаний и уровня сформированности компетенций при оценивании практических и письменных контрольных работ.

Для каждой темы в настоящей учебной программе определены вопросы, подлежащие изучению, типы расчетных задач, указаны перечни демонстраций, лабораторных опытов, темы практических работ. Учителю дается право замены демонстрационных и лабораторных опытов на другие (равноценные), более доступные в условиях данного учреждения образования. По своему усмотрению учитель может увеличить число демонстрационных опытов.

Указанное в настоящей программе количество часов, отведенных на изучение учебных тем, является примерным. Оно может быть перераспределено между темами в разумных пределах (2–4 часа). Резервное время учитель использует по своему усмотрению. Кроме того, возможно изменение последовательности изучения вопросов в рамках отдельной учебной темы при соответствующем обосновании таких изменений.

ГЛАВА 2 СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

Тема 1. Основные понятия и законы химии (16 часов)

Основные понятия химии. Атом, молекула, вещество. Химический элемент. Простые и сложные вещества. Вещества молекулярного и немолекулярного строения. Формульная единица.

Важнейшие классы неорганических соединений: оксиды, основания, кислоты и соли, их классификация, названия, способы получения и химические свойства.

Взаимосвязь между классами неорганических соединений Количественные характеристики вещества: масса, количество (химическое

количество), молярная масса, молярный объем (газов). Понятие о стехиометрии. Закон сохранения массы веществ. Закон постоянства

состава вещества. Закон объемных отношений. Закон Авогадро. Молярный объем и молярная

концентрация газа. Расчетные задачи:


129

1. Расчет объемных отношений газообразных веществ по химическим уравнениям. 2. Вычисление молярной концентрации газа. Демонстрации: 1. Образцы неорганических веществ. 2. Опыты, доказывающие выполнение закона сохранения массы веществ

в химических реакциях.

Тема 2. Строение атома и периодический закон (14 часов)

Ядерная модель строения атома. Состав атомного ядра. Атомный номер, массовое число. Физический смысл атомного номера химического элемента.

Нуклиды и изотопы. Явление радиоактивности. Состояние электрона в атоме. Атомная орбиталь. Энергетический уровень,

энергетический подуровень, s-, р-, d-, f-орбитали. Основное и возбужденное состояния атома. Электронно-графические схемы, электронные конфигурации атомов элементов первых четырех периодов. s-, р-, d-, f-элементы.

Периодический закон и периодическая система химических элементов Д. И. Менделеева.

Периодичность изменения атомного радиуса металлических и неметаллических свойств, электроотрицательности с увеличением атомного номера элементов А-групп. Изменение кислотно-основных свойств оксидов и гидроксидов с увеличением атомного номера для элементов А-групп. Усиление кислотных свойств оксидов и гидроксидов с увеличением значения степени окисления элемента в соединении. Физический смысл номера периода и номера группы.

Характеристика химического элемента по его положению в периодической системе и строению атома. Значение периодического закона.

Демонстрации: 3. Таблицы периодической системы.

Тема 3. Химическая связь и строение вещества (16 часов)

Природа и типы химической связи (ковалентная, ионная, металлическая). Полярная и неполярная ковалентная связь. Кратность связи.

Обменный и донорно-акцепторный механизмы образования ковалентной связи. Валентные возможности атомов элементов А-групп. Валентность и степень

окисления. Гибридизация атомных орбиталей и пространственное строение молекул

органических и неорганических соединений (углеводороды, аммиак, ион аммония, вода). Межмолекулярное взаимодействие. Влияние межмолекулярного взаимодействия

на агрегатное состояние вещества. Водородная связь и ее влияние на физические свойства вещества. Водородная связь в природных объектах.

Типы кристаллических структур: атомная, ионная, молекулярная, металлическая. Демонстрации: 4. Образцы веществ с различными типами химической связи. 5. Кристаллические решетки веществ с различными типами химической связи. Лабораторные опыты: 1. Составление моделей молекул неорганических и органических соединений.

Тема 4. Химические реакции (14 часов)

Классификация химических реакций. Тепловой эффект химической реакции. Реакции экзо- и эндотермические.

Термохимические уравнения. Скорость химических реакций. Зависимость скорости химических реакций

от природы реагирующих веществ, концентрации (закон действующих масс), температуры, площади поверхности соприкосновения, наличия катализатора.


130

Обратимость химических реакций. Химическое равновесие. Смещение химического равновесия под действием внешних факторов (принцип Ле Шателье).

Окислительно-восстановительные реакции. Важнейшие окислители и восстановители. Окислительно-восстановительные процессы в природе, технике, быту.

Расчетные задачи: 3. Расчеты по термохимическим уравнениям. Демонстрации: 6. Экзо- и эндотермические процессы. 7. Зависимость скорости химических реакций от площади поверхности

соприкосновения реагирующих веществ. 8. Каталитическое и некаталитическое разложение пероксида водорода. 9. Действие уксусной и серной кислот на цинк (железо). 10. Окислительно-восстановительные реакции. Лабораторные опыты: 2. Исследование влияния температуры и концентрации кислоты на скорость

взаимодействия цинка (железа) и соляной кислоты. Практические работы: 1. Химические реакции (1 час).

Тема 5. Химия растворов (14 часов)

Растворы. Растворение как физико-химический процесс. Тепловые эффекты при растворении.

Гидраты и кристаллогидраты. Растворимость веществ в воде. Зависимость растворимости веществ от природы

вещества, температуры и давления. Способы выражения состава растворов. Электролитическая диссоциация соединений с различным типом химической связи. Степень электролитической диссоциации. Сильные и слабые электролиты.

Уравнения диссоциации сильных и слабых электролитов. Условия необратимого протекания реакций ионного обмена в растворах

электролитов. Химические свойства оснований, кислот, солей в свете теории электролитической

диссоциации. Вода как слабый электролит. Водородный показатель (рН) раствора. Характеристика

кислотных и основных свойств растворов на основании величины рН раствора. Понятие о гидролизе солей. Расчетные задачи: 4. Расчет масс или объемов веществ, необходимых для приготовления раствора

с заданной массовой долей (молярной концентрацией) растворенного вещества. 5. Вычисления по уравнениям реакций, протекающих в растворах. 6. Вычисление рН растворов сильных кислот и щелочей. Демонстрации: 11. Электропроводность растворов электролитов. 12. Реакции ионного обмена, протекающие с образованием газа, осадка,

малодиссоциирующего вещества. 13. Химические свойства кислот, оснований и солей. Лабораторные опыты: 3. Определение кислотного или основного характера раствора с помощью

индикаторов. 4. Реакции ионного обмена. 5. Гидролиз солей (определение рН растворов солей). Практические работы: 2. Изучение свойств кислот, оснований и солей в свете теории электролитической

диссоциации (1 час).


131

3. Решение экспериментальных задач по теме «Химия растворов» (1 час).

Тема 6. Неметаллы (36 часов)

Химические элементы неметаллы. Положение в периодической системе химических элементов. Строение внешних электронных оболочек атомов неметаллов, валентность, степень окисления в соединениях.

Водород. Водород как химический элемент и простое вещество. Изотопы водорода. Физические свойства.

Химические свойства: взаимодействие с неметаллами, щелочными и щелочноземельными металлами, оксидами металлов, гидрирование ненасыщенных органических соединений.

Летучие водородные соединения неметаллов (состав, физические свойства, изменение кислотных свойств соединений в группах и периодах).

Гидриды щелочных и щелочноземельных металлов (физические свойства, взаимодействие с водой).

Пероксид водорода: строение молекулы, физические и химические свойства: реакция разложения, взаимодействие с растворами перманганата калия и иодидов.

Получение водорода в лаборатории и промышленности. Использование водорода как экологически чистого топлива и сырья для химической промышленности.

Галогены. Галогены как химические элементы и простые вещества. Физические свойства простых веществ. Важнейшие природные соединения галогенов. Получение хлора в лаборатории действием окислителей на концентрированную соляную кислоту. Получение хлора в промышленности электролизом хлорида натрия.

Химические свойства галогенов: взаимодействие с металлами, водородом, растворами солей галогеноводородных кислот; взаимодействие хлора со щелочами на холоде и при нагревании, хлорирование органических соединений. Галогены как окислители.

Особенности химических свойств фтора: взаимодействие с кислородом, водой. Галогеноводороды. Получение галогеноводородов. Физические свойства.

Галогеноводородные кислоты. Сила галогеноводородных кислот. Химические свойства галогеноводородных кислот: действие на индикаторы,

взаимодействие с металлами; основными и амфотерными оксидами; гидроксидами металлов; солями. Особенности фтороводородной кислоты: взаимодействие с оксидом кремния(IV) (действие на стекло).

Соли галогеноводородных кислот. Качественные реакции на галогениды. Биологическое значение и применение галогенов и их соединений. Элементы VIA-группы: кислород и сера. Кислород и сера как химические элементы

и простые вещества. Простые вещества кислорода и серы, аллотропия (кислород, озон; ромбическая, моноклинная, пластическая сера). Природные соединения кислорода и серы.

Физические свойства кислорода и озона. Строение молекулы озона. Химические свойства кислорода: окисление простых и сложных веществ (металлов,

неметаллов, оксида углерода(II), оксидов железа(II) и (II, III), сульфидов железа и цинка, органических соединений). Получение кислорода в лаборатории и промышленности.

Особенности химических свойств озона: взаимодействие с раствором иодида калия. Физические свойства ромбической серы. Состав и строение молекулы. Химические

свойства: взаимодействие с фтором, кислородом, водородом, металлами. Применение кислорода и серы. Водородные соединения кислорода и серы. Вода. Строение молекулы. Особенности физических свойств, обусловленные

водородными связями. Химические свойства воды: взаимодействие с активными металлами, кислотными

и основными оксидами, галогенами, гидридами металлов, солями (гидролиз).


132

Сероводород (строение молекулы, физические свойства, влияние на организм человека). Химические свойства: взаимодействие с кислородом с образованием серы и оксида серы(IV); взаимодействие с оксидом серы(IV).

Сероводородная кислота как слабая двухосновная кислота и ее соли – сульфиды и гидросульфиды. Качественная реакция на сульфид-ионы.

Кислородные соединения серы. Оксид серы(IV): строение молекулы, физические свойства. Химические свойства:

взаимодействие с водой с образованием сернистой кислоты; основными оксидами с образованием сульфитов; щелочами с образованием сульфитов и гидросульфитов.

Оксид серы(VI), физические свойства. Химические свойства: взаимодействие с водой с образованием серной кислоты и олеума, разложение при нагревании.

Серная кислота как сильная двухосновная кислота. Химические свойства разбавленной серной кислоты: взаимодействие с металлами, основными и амфотерными оксидами, гидроксидами металлов, солями. Окислительные свойства концентрированной серной кислоты на примере взаимодействия с металлами (медь, серебро, цинк, магний). Сульфаты: калия, натрия (безводный и кристаллический, глауберова соль), магния; купоросы (медный, железный, цинковый), их физические и химические свойства.

Химические реакции, лежащие в основе промышленного получения серной кислоты. Применение серной кислоты и сульфатов (глауберова соль, сульфат магния, медный

купорос). Элементы VA-группы: азот и фосфор. Азот и фосфор как химические элементы

и простые вещества Физические свойства простых веществ. Аллотропия фосфора (белый, красный, черный фосфор). Химические свойства азота и фосфора: взаимодействие с активными металлами (образование нитридов и фосфидов); взаимодействие с кислородом (образование оксида азота(II), оксидов фосфора(III) и (V)); взаимодействие азота с водородом. Биологическая роль и применение азота и фосфора.

Аммиак. Строение молекулы. Особенности физических свойств, обусловленные водородными связями. Химические свойства аммиака: взаимодействие с кислородом (горение и каталитическое окисление), водой, кислотами. Химические основы промышленного получения аммиака. Гидрат аммиака. Соли аммония, реакции их взаимодействия со щелочами и разложения при нагревании. Качественная реакция на ионы аммония. Применение аммиака и солей аммония.

Оксид азота (II): состав, физические и химические свойства (взаимодействие с кислородом).

Оксид азота (IV): состав, физические и химические свойства (взаимодействие с водой).

Азотная кислота. Строение молекулы. Химические свойства азотной кислоты: действие на индикаторы, взаимодействие с основными и амфотерными оксидами, гидроксидами металлов, солями. Окислительные свойства концентрированной и разбавленной азотной кислоты при взаимодействии с металлами.

Нитраты: термическое разложение. Химические реакции, лежащие в основе промышленного получения азотной

кислоты. Применение азотной кислоты и нитратов. Оксиды фосфора(III) и (V), их образование в результате окисления фосфора.

Взаимодействие оксида фосфора(V) с водой с образованием фосфорной кислоты; основными оксидами, щелочами.

Фосфорная кислота: особенности электролитической диссоциации. Химические свойства: действие на индикаторы, взаимодействие с металлами, основными оксидами, основаниями, солями, аммиаком. Соли фосфорной кислоты: фосфаты, гидро- и дигидрофосфаты. Качественная реакция на фосфат-ион.

Применение фосфорной кислоты и фосфатов. Важнейшие минеральные удобрения: азотные, фосфорные, калийные, комплексные.


133

Элементы IVA-группы: углерод и кремний. Углерод и кремний как химические элементы и простые вещества. Физические свойства простых веществ. Аллотропия углерода (алмаз, графит, карбин, фуллерены, графен). Химические свойства углерода и кремния: взаимодействие с кислородом и металлами, взаимодействие углерода с водородом и кремнием.

Применение углерода и кремния. Оксид углерода(II): химические связи в молекуле, физические свойства.

Токсичность оксида углерода(II). Химические свойства: взаимодействие с кислородом, оксидами металлов; использование для получения метанола и муравьиной кислоты.

Оксид углерода(IV): строение молекулы, физические свойства. Химические свойства: взаимодействие с водой, основными оксидами, щелочами (образование карбонатов и гидрокарбонатов).

Оксиды углерода и экологическая безопасность. Угольная кислота как неустойчивое соединение. Карбонаты и гидрокарбонаты.

Химические свойства солей угольной кислоты: взаимодействие с кислотами, термическое разложение, взаимопревращения карбонатов и гидрокарбонатов.

Карбонаты натрия и калия: кальцинированная сода, питьевая сода, поташ, их применение в быту. Применение карбонатов в производстве стекла. Карбонат кальция в природе в составе мела, известняка, мрамора, их использование. Основный карбонат меди(II) (малахит): состав, применение.

Оксид кремния(IV): немолекулярное строение, физические свойства. Химические свойства: взаимодействие со щелочами (в растворах и при сплавлении), основными оксидами, солями, плавиковой кислотой.

Кремниевая кислота: получение действием сильных кислот на растворы силикатов; дегидратация при нагревании. Силикагель.

Производство строительных материалов (цемент, бетон, стекло). Химические реакции, лежащие в основе производства стекла и цемента.

Демонстрации: 14. Образцы различных неметаллов. 15. Получение водорода взаимодействием цинка с соляной кислотой. 16. Природные соединения галогенов. 17. Качественные реакции на хлорид-, бромид-, иодид-ионы. 18. Образцы сульфатов. 19. Обнаружение сульфат-ионов в растворе. 20. Образцы нитратов. 21. Образцы минеральных удобрений. 22. Кристаллические решетки графита и алмаза. 23. Реакция взаимодействия карбонатов с кислотами. 24. Взаимопревращения гидрокарбоната и карбоната кальция. Лабораторные опыты: 6. Испытание индикатором растворов водородных соединений неметаллов. 7. Исследование химических свойств разбавленного раствора серной кислоты. 8. Обнаружение ионов аммония в растворе. 9. Обнаружение фосфат-ионов в растворе. Практические работы: 4. Решение экспериментальных задач по теме «Неметаллы» (1 час). 5. Распознавание минеральных удобрений (1 час).

Тема 7. Металлы (20 часов)

Положение металлов в периодической системе химических элементов. Особенности электронного строения атомов металлов. Степени окисления атомов металлов в соединениях.

Распространенность металлов в земной коре.


134

Физические свойства металлов. Сплавы металлов: чугун, сталь, бронза, латунь, мельхиор, дюралюминий.

Окрашивание пламени летучими соединениями металлов (натрия, калия, стронция, бария, рубидия, меди).

Общие химические свойства металлов: взаимодействие с неметаллами, водой, кислотами, водными растворами щелочей и солей. Ряд активности металлов.

Основные промышленные методы получения металлов (пирометаллургия, гидрометаллургия, электрометаллургия).

Электролиз водных растворов и расплавов солей. Получение и применение важнейших металлов (железо, цинк, медь, свинец, хром,

титан) и сплавов. Металлы IA-группы. Щелочные металлы: положение в периодической системе

химических элементов. Строение атомов, физические свойства. Соединения натрия и калия в природе. Получение натрия электролизом расплавов соединений.

Химические свойства лития, натрия и калия: взаимодействие с кислородом, водой, водородом, неметаллами (азот, фосфор, сера, галогены).

Соединения натрия и калия: оксиды, пероксиды, гидроксиды, гидриды, хлориды, карбонаты, сульфаты, их физические и химические свойства.

Биологическая роль и применение натрия, калия и их соединений. Металлы IIA-группы. Положение щелочно-земельных металлов и магния

в периодической системе химических элементов, строение атомов, физические свойства. Нахождение кальция и магния в природе.

Получение кальция электролизом расплава хлорида кальция и алюминотермически. Химические свойства металлов IIA-группы на примере кальция и магния: взаимодействие с кислородом, водой, кислотами, водородом, неметаллами (азот, фосфор, сера, галогены).

Важнейшие соединения кальция: оксид (негашеная известь), гидроксид (гашеная известь), карбонат, гидрокарбонат, сульфат (гипс), карбид, их свойства, получение и применение.

Гидроксид магния как нерастворимое основание, гидроксиды кальция и бария как щелочи.

Жесткость воды и способы ее уменьшения. Применение важнейших соединений кальция и магния. Алюминий. Нахождение в природе. Физические свойства. Химические свойства алюминия: взаимодействие с кислородом, галогенами, водой,

кислотами и щелочами. Понятие об алюминотермии. Оксид и гидроксид алюминия. Амфотерные свойства оксида и гидроксида алюминия. Соли алюминия. Метаалюминаты и гидроксоалюминаты как продукты взаимодействия солей алюминия со щелочами.

Производство алюминия. Применение алюминия, его соединений и сплавов. Металлы В-групп. Особенности электронного строения атомов. Степени окисления

атомов в соединениях. Общая характеристика кислотно-основных свойств оксидов и гидроксидов металлов В-групп.

Железо. Нахождение в природе. Физические и химические свойства железа. Важнейшие соединения железа: оксиды,

гидроксиды, соли. Качественные реакции на ионы железа(II) и железа(III). Химическая и электрохимическая коррозия железа, методы защиты от коррозии. Соединения марганца и хрома в различных степенях окисления. Окислительные

свойства соединений марганца и хрома в высшей степени окисления. Применение металлов В-групп (железо, хром, медь, цинк, никель, марганец, титан,

серебро) и их соединений. Биологическая роль соединений металлов В-групп. Демонстрации: 25. Коллекция образцов металлов и сплавов. 26. Окрашивание пламени соединениями металлов. 27. Взаимодействие металлов с водой, кислородом.


135

28. Электролиз. 29. Окислительные свойства перманганата калия в кислой, нейтральной и щелочной

средах. 30. Получение и окисление гидроксида железа(II). 31. Опыты по коррозии железа. Лабораторные опыты: 10. Взаимодействие металлов с растворами кислот. 11. Обнаружение ионов кальция в растворе. 12. Амфотерные свойства гидроксидов алюминия и цинка. 13. Обнаружение ионов железа(II) и железа(III) в растворах. Практические работы: 6. Решение экспериментальных задач по теме «Металлы» (1 час).

Тема 8. Химические вещества в жизни и деятельности человека (6 часов)

Химические вещества в повседневной жизни человека. Химия и сельское хозяйство. Охрана окружающей среды от вредного воздействия химических веществ. Химическая промышленность Республики Беларусь. Практические работы: 7. Решение экспериментальных задач по теме «Получение и свойства

неорганических соединений» (1 час). Экскурсия: Экскурсия (виртуальная экскурсия) на промышленное или сельскохозяйственное

предприятие (с учетом особенностей региона).

ГЛАВА 3 ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Учащиеся должны: давать определения понятиям: вещество; атом, молекула, химический элемент; простое и сложное вещество;

химическое соединение; химическая формула; валентность; количество вещества; относительная плотность газа; химическая реакция; типы химических реакций (соединения, разложения, замещения, обмена); реакция нейтрализации; экзо- и эндотермические реакции, окислительно-восстановительные реакции, обратимые реакции; классы неорганических соединений: оксиды (основные, кислотные, амфотерные, несолеобразующие), кислоты (одно- и многоосновные, кислородсодержащие и бескислородные, сильные и слабые), основания (щелочи и слабые основания), соли (средние и кислые), амфотерные гидроксиды; индикаторы (лакмус, метилоранж, фенолфталеин); катализатор; амфотерность; аллотропия; периодическая система химических элементов (период, группа); радиус атома; изотопы; радиоактивность; атомная орбиталь, энергетический уровень, подуровень, s-, р-, d-, f-орбитали, электронно-графическая схема, электронная конфигурация атома; валентные электроны; химическая связь, ковалентная связь: полярная и неполярная, одинарная и кратная (двойная, тройная), -связь, -связь, сопряженная, пептидная, водородная; длина связи, валентный угол; химическая формула (общая класса, молекулярная, структурная, эмпирическая); электроотрицательность; ион, ионная связь; металлическая связь; межмолекулярное взаимодействие; диполь; молекулярное и немолекулярное строение вещества; формульная единица; атомные, ионные, металлические, молекулярные кристаллы; степень окисления; восстановитель, окислитель, восстановление, окисление; смесь; раствор; растворимость вещества; кристаллогидрат; электролиты и неэлектролиты; анион, катион; реакции ионного обмена; сильные и слабые электролиты; степень электролитической


136

диссоциации; водородный показатель (рН); скорость химической реакции; химическое равновесие; ряд активности металлов, сплавы; коррозия; электролиз; жесткость воды;

уметь: называть вещества по химическим формулам; классы неорганических

и органических соединений; признаки и условия протекания химических реакций; тип химической реакции; тип химической связи; катионы и анионы; условия протекания реакций ионного обмена; химические элементы металлы и неметаллы; формулировки законов: сохранения массы веществ, постоянства состава, Авогадро, объемных отношений, периодического, действующих масс; факторы, влияющие на скорость химических реакций; примеры необратимых и обратимых химических реакций; важнейшие окислители и восстановители; физические и химические свойства изученных металлов, неметаллов, кислотных, основных, амфотерных оксидов, оснований, амфотерных гидроксидов, кислот, солей, аммиака; сильные и слабые электролиты; качественные реакции на ионы Ca2+, NH4

+, Ba2+, Cl-, Br-, I-, SO42-, CO3

2-, Fe2+, Fe3+, PO43-;

строительные материалы; способы защиты металлов от коррозии; предприятия химической промышленности Беларуси; экологические проблемы, связанные с химией;

определять качественный и количественный состав соединения по химической формуле; простые и сложные вещества; принадлежность вещества к определенному классу неорганических и органических соединений по химической формуле; вещество-окислитель и вещество-восстановитель по уравнению окислительно-восстановительной реакции; неорганические и органические соединения (экспериментально по качественным реакциям); валентность и степень окисления химического элемента по формуле соединения; тип химической связи (между металлом и неметаллом; водородом и неметаллом; между атомами неметаллов с различными значениями электроотрицательности; в простых веществах); тип химической реакции по уравнению; пространственное строение молекул с позиции гибридизации атомных орбиталей;

различать неорганические соединения различных классов по формулам; простые и сложные вещества; типы химических реакций по уравнениям; вещества с различным типом химической связи по формулам; уравнения химических реакций, записанные в молекулярной, полной и сокращенной ионных формах; карбонаты, хлориды, фосфаты, сульфаты, ионы Fe2+ и Fe3+ (экспериментально);

осуществлять следующие виды деятельности: составлять формулы электронных конфигураций и электронно-графические схемы

заполнения электронами электронных слоев атомов химических элементов первых четырех периодов периодической системы; уравнения электролитической диссоциации кислот, щелочей, солей; уравнения химических реакций в молекулярной, полной и сокращенной ионных формах; формулу неорганического соединения по названию вещества и валентности; структурные формулы веществ молекулярного строения; уравнения реакций, характеризующие химические свойства изученных веществ и способы их получения;

характеризовать физические и химические свойства соединений различных классов; взаимосвязь между классами неорганических соединений; межмолекулярное взаимодействие; раствор; растворитель, растворенное вещество; растворимость; кислоты, щелочи, соли как электролиты; химические элементы по положению в периодической системе и строению атомов; закономерности изменения свойств химических элементов и образуемых ими веществ (простые вещества, водородные соединения, оксиды, гидроксиды) на основе положения элемента в периодической системе; физические и химические свойства металлов и неметаллов; способы получения металлов; области практического использования неорганических веществ;

объяснять: физический смысл атомного номера, номера периода и номера группы (для А-групп); закономерности изменения свойств химических элементов для элементов первых четырех периодов; электропроводность растворов электролитов; механизмы образования химической связи: ионной, ковалентной (обменный и донорно-акцепторный), металлической; влияние межмолекулярного взаимодействия на агрегатное состояние


137

вещества; зависимость скорости химической реакции от различных факторов (природа реагирующих веществ, концентрация, температура, давление, катализатор, площадь поверхности соприкосновения); сущность химического равновесия и условия его смещения; механизм процесса электролитической диссоциации; причины коррозии металлов и сущность способов ее предупреждения;

анализировать результаты лабораторных опытов, практических работ; учебную информацию;

применять изученные понятия и законы при характеристике состава и свойств веществ, химических реакций, способов получения веществ, решении расчетных задач; правила безопасного поведения при обращении с веществами, химической посудой, лабораторным оборудованием и нагревательными приборами;

обращаться с веществами, химической посудой, лабораторным оборудованием, нагревательными приборами;

проводить математические вычисления при решении расчетных задач; химический эксперимент;

пользоваться учебником; инструкцией по правилам безопасного поведения в химическом кабинете; инструкцией при выполнении химического эксперимента.

Количество письменных контрольных работ – 6 (6 часов)

Резервное время (4 ч)



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Матэматыка» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай

сярэдняй адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень)

ГЛАВА 1 Агульныя палажэнні

1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Матэматыка» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Матэматыка» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 210 гадзін (6 гадзін на тыдзень: 4 гадзіны – алгебра і 2 гадзіны – геаметрыя). Алгебраічны кампанент – 140 гадзін, геаметрычны кампанент – 70 гадзін.

3. Мэты вывучэння вучэбнага прадмета «Матэматыка»: у прадметным напрамку: авалоданне матэматычнымі ведамі, уменнямі, навыкамі, спосабамі дзейнасці,

неабходнымі пры вывучэнні іншых вучэбных прадметаў, для прымянення ў паўсядзённым жыцці, ствараючы вучням у адпаведнасці з іх прафесійнымі інтарэсамі і намерамі неабходныя ўмовы для навучання і працягу адукацыі;

у метапрадметным напрамку: фарміраванне ўяўленняў пра матэматыку як частку агульначалавечай культуры,

значнасць матэматыкі ў развіцці цывілізацыі і сучаснага грамадства; развіццё ўяўленняў пра матэматыку як форму апісання і метад навуковага пазнання

навакольнага свету, стварэнне ўмоў для фарміравання вопыту мадэлявання сродкамі матэматыкі;


138

фарміраванне агульных спосабаў інтэлектуальнай дзейнасці, характэрных для матэматыкі, якія з’яўляюцца асновай пазнавальнай культуры, значнай для розных сфер дзейнасці чалавека;

у напрамку асобаснага развіцця: развіццё правільных уяўленняў пра характар адлюстравання матэматыкай з’яў і

працэсаў у прыродзе і грамадстве, ролю метадаў матэматыкі ў навуковым пазнанні навакольнага свету і яго заканамернасцей;

развіццё лагічнага і крытычнага мыслення, культуры вуснага і пісьмовага маўлення з ужываннем матэматычнай тэрміналогіі і сімволікі, здольнасці да эмацыянальнага ўспрымання ідэй матэматыкі, разважанняў, доказаў, мысленнага эксперымента;

фарміраванне ўменняў самастойна вучыцца, кантраляваць вынікі вучэбнай дзейнасці;

выхаванне якасцей асобы, якія забяспечваюць сацыяльную мабільнасць, здольнасць прымаць самастойныя рашэнні і несці за іх адказнасць;

фарміраванне якасцей мыслення, неабходных для сацыяльнай адаптацыі ў сучасным грамадстве;

развіццё матэматычных здольнасцей, цікавасці да творчай дзейнасці. 4. Задачы вывучэння вучэбнага прадмета «Матэматыка»: фарміраванне ўяўлення пра матэматыку як частку сусветнай культуры і пра месца ў

сучаснай цывілізацыі, спосабы апісання сродкамі матэматыкі з’яў і працэсаў навакольнага свету;

авалоданне паняційным апаратам; уяўленне пра асноўныя паняцці, што вывучаюцца (лік, геаметрычная фігура, прасторавае цела, ураўненне, няроўнасць, функцыя), як найважнейшыя матэматычныя мадэлі, якія дазваляюць апісваць і вывучаць рэальныя працэсы і з’явы;

уменне працаваць з матэматычным тэкстам (аналізаваць, знаходзіць неабходную інфармацыю), дакладна і пісьменна выказваць свае думкі ў вусным і пісьмовым маўленні з ужываннем матэматычнай тэрміналогіі і сімволікі, праводзіць класіфікацыі, лагічныя абгрунтаванні, доказы матэматычных сцверджанняў;

развіццё ўяўленняў пра лік і лікавыя сістэмы ад натуральных да рэчаісных лікаў; авалоданне навыкамі вусных, пісьмовых, інструментальных вылічэнняў;

авалоданне прыёмамі выканання тоесных пераўтварэнняў рацыянальных выразаў, рашэння ўраўненняў, сістэм ураўненняў, няроўнасцей і сістэм няроўнасцей; уменне выкарыстоўваць сістэму каардынат на плоскасці і ў прасторы для інтэрпрэтацыі ўраўненняў, няроўнасцей, сістэм; уменне прымяняць алгебраічныя пераўтварэнні, апарат ураўненняў і няроўнасцей для рашэння практыка-арыентаваных задач, задач з міжпрадметным зместам;

авалоданне навыкамі мадэлявання пры рашэнні практыка-арыентаваных задач, задач з міжпрадметным зместам;

засваенне сістэматычных ведаў аб прасторавых фігурах і іх уласцівасцях; уменні распазнаваць на чарцяжах, мадэлях і ў рэальным свеце геаметрычныя фігуры,

прымяняць веды пра геаметрычныя фігуры для рашэння геаметрычных задач, практыка-арыентаваных задач, задач з міжпрадметным зместам, знаходзіць плошчу паверхні і аб’ём геаметрычных фігур;

фарміраванне першапачатковых уяўленняў пра ідэі і метады матэматыкі як універсальную мову навукі і тэхнікі, сродак мадэлявання з’яў і працэсаў;

уменне бачыць матэматычную задачу ў кантэксце праблемнай сітуацыі ў іншых вучэбных прадметах, рэальным жыцці;

развіццё ўніверсальных вучэбных дзеянняў (рэгулятыўных, вучэбна-пазнавальных, камунікатыўных) сродкамі матэматыкі;

уменне ясна, дакладна, пісьменна выкладаць свае думкі ў вусным і пісьмовым маўленні, разумець сэнс пастаўленай задачы, выбудоўваць аргументацыю, прыводзіць прыклады і контрпрыклады;

крэатыўнасць мыслення, ініцыятыва, знаходлівасць, актыўнасць;


139

уменне кантраляваць вынікі вучэбнай дзейнасці; здольнасць да эмацыянальнага ўспрымання ідэй матэматыкі, разважанняў, доказаў,

мысленнага эксперымента. 5. Адукацыйны працэс ажыццяўляецца з улікам узроставых асаблівасцей вучняў,

спецыфікі вучэбнага прадмета «Матэматыка», яго месца і ролі ў адукацыйнай праграме сярэдняй адукацыі. Пры гэтым неабходна, каб вучні не толькі засвоілі пэўныя тэарэтычныя веды, але і навучыліся выкарыстоўваць іх пры рашэнні вучэбных задач, практыка-арыентаваных задач, задач з міжпрадметным зместам.

Пры рэалізацыі прапанаванага дадзенай вучэбнай праграмай зместу вучэбнага прадмета «Матэматыка» адукацыйны працэс накіраваны на далейшае фарміраванне ў вучняў матэматычнай кампетэнцыі, а таксама развіццё сродкамі матэматыкі камунікатыўнай, вучэбна-пазнавальнай, інфармацыйнай і іншых ключавых кампетэнцый; авалоданне вучнямі ўніверсальнымі вучэбнымі дзеяннямі як сукупнасцю спосабаў дзеянняў, якія забяспечваюць здольнасць да самастойнага засваення новых ведаў і ўменняў (уключаючы і арганізацыю гэтага працэсу), эфектыўнага вырашэння рознага роду жыццёвых задач.

Належная ўвага надаецца: развіццю ў вучняў лагічнага і крытычнага мыслення; фарміраванню культуры вуснага і пісьмовага маўлення з ужываннем матэматычнай

тэрміналогіі і сімволікі; уменняў працаваць з рознымі крыніцамі інфармацыі, апісваць рэальныя аб’екты і з’явы з дапамогай матэматычных мадэлей;

кампанентам арганізацыі разумовай дзейнасці: уменням ставіць мэты, планаваць і шукаць шляхі іх дасягнення, аналізаваць і ацэньваць вынікі;

набыццю вопыту супрацоўніцтва з настаўнікам, аднакласнікамі пры ажыццяўленні пошукава-даследчага і іншых відаў творчай дзейнасці.

Адукацыйны працэс арганізуецца на аснове педагагічна абгрунтаванага выбару форм, метадаў і сродкаў навучання і выхавання, сучасных адукацыйных і інфармацыйных тэхналогій, якія павышаюць ступень актыўнасці вучняў. Нараўне з традыцыйнымі сродкамі навучання і сродкамі дыягнаставання вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў мэтазгодна выкарыстоўваць электронныя, да якіх адносяцца электронныя вучэбныя дапаможнікі, інтэрактыўныя камп’ютарныя мадэлі, электронныя адукацыйныя рэсурсы (электронныя даведнікі, энцыклапедыі, трэнажоры, кантрольна-дыягнастычныя матэрыялы) і іншыя. Яны прымяняюцца з мэтай павышэння ступені нагляднасці, канкрэтызацыі паняццяў, якія вывучаюцца, развіцця цікавасці, стварэння станоўчых эмацыянальных адносін да вучэбнай інфармацыі і фарміравання матывацыі да паспяховага вывучэння матэматыкі.

Вывучэнне тэм па стэрэаметрыі «Мнагаграннікі», «Аб’ём мнагаграннікаў», «Целы вярчэння» магчыма ў парадку, прадстаўленым у дадзенай вучэбнай праграме, а таксама ў наступным парадку:

прызма і цыліндр; піраміда і конус; сфера і шар. У гэтым выпадку ў кожнай з названых тэм пры вывучэнні мнагаграннікаў і цел

вярчэнння разглядаюцца іх плошчы паверхні і аб’ёмы. Арганізацыя адукацыйнага працэсу павінна быць накіравана на засваенне ведаў,

уменняў, навыкаў у адпаведнасці з патрабаваннямі да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў. Вынікі, якіх павінны дасягнуць вучні пры засваенні прад’яўленага зместу, пазначаны ў главе 2 дадзенай вучэбнай праграмы. Асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў структураваны па кампанентах: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці; ведаць; умець. Да пытанняў адпаведнай тэмы, абазначаных зорачкай, асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў не прад’яўляюцца.

Патрабаванне «правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці» азначае, што вучань суадносіць паняцце з тэрмінам, які яго абазначае, распазнае канкрэтныя прыклады


140

паняцця па характэрных прыметах, выконвае дзеянні ў адпаведнасці з азначэннем і ўласцівасцямі паняцця, канкрэтызуе іх прыкладамі.

Патрабаванне «ведаць» азначае, што вучань ведае азначэнні, правілы, тэарэмы, алгарытмы, прадпісанні, прыёмы, метады, спосабы дзейнасці і з разуменнем аперыруе імі.

Патрабаванне «ўмець» фіксуе сфарміраванасць навыкаў прымянення ведаў, спосабаў дзейнасці па іх засваенні і прымяненні, арыентаваных на кампетэнтнасны складальнік вынікаў вучэбнай дзейнасці.

6. Вучэбны прадмет «Матэматыка» пры рэалізацыі ўстановамі адукацыі адукацыйнай праграмы на павышаным узроўні займае вядучае месца ў фарміраванні ключавых інтэлектуальных уменняў і асобасных якасцей вучняў, неабходных для жыцця ў сучасным грамадстве.

Сукупнасць ведаў, уменняў, навыкаў, вопыту дзейнасці, а таксама якасцей асобы, што фарміруюцца ў працэсе вывучэння матэматыкі, неабходна як пры вывучэнні іншых вучэбных прадметаў, так і для працягу адукацыі, працоўнай дзейнасці, паспяховай сацыялізацыі ў грамадстве.

7. Профільнае навучанне з’яўляецца сродкам дыферэнцыяцыі і індывідуалізацыі навучання, які дазваляе за кошт змяненняў у структуры, змесце і арганізацыі адукацыйнага працэсу найбольш поўна ўлічваць інтарэсы, схільнасці і здольнасці вучняў, ствараючы ў адпаведнасці з іх прафесійнымі інтарэсамі і намерамі неабходныя ўмовы для навучання і працягу адукацыі.

Тыпавы вучэбны план агульнай сярэдняй адукацыі вызначае на вывучэнне матэматыкі ў XI класе 6 вучэбных гадзін на тыдзень на павышаным узроўні.

Змест вучэбнага прадмета «Матэматыка» размеркаваны па тэмах з улікам мэтазгоднай паслядоўнасці яго засваення вучнямі і ўлікам міжпрадметных сувязей з рознымі вучэбнымі прадметамі.

Час, адведзены на вывучэнне асобных тэм у змесце вучэбнага прадмета, з’яўляецца прыкладным. Ён залежыць ад выкарыстаных настаўнікам метадаў навучання і выхавання, форм правядзення вучэбных заняткаў, а таксама вучэбных дасягненняў вучняў.

Прадугледжаны рэзерв вучэбных гадзін прызначаны для паўтарэння вывучанага вучэбнага матэрыялу і сістэматызацыі ведаў, уменняў і навыкаў вучняў.

Размеркаванне вучэбнага матэрыялу абапіраецца на ўзроставыя фізіялагічныя і псіхалагічныя асаблівасці вучняў XI класаў. Улік асаблівасцей падлеткавага ўзросту (імкненне да зносін і сумеснай дзейнасці з аднагодкамі, мадэляванне норм сацыяльных паводзін свету дарослых), паспяховасць і своечасовасць далейшага фарміравання пазнавальнай сферы, якасці і ўласцівасці асобы звязваюцца з актыўнай пазіцыяй настаўніка, а таксама з адэкватнай пабудовай адукацыйнага працэсу.

8. Абнаўленне зместу вучэбнага прадмета «Матэматыка» выражаецца ў наступным. Рэалізацыя прынцыпаў кампетэнтнаснага падыходу прадугледжвае разгляд вынікаў

адукацыі не як сумы засвоеных ведаў, а як сукупнасці ўменняў, што дазваляюць дзейнічаць у новых, праблемных сітуацыях, для якіх немагчыма загадзя распрацаваць адпаведныя мадэлі паводзін. Кампетэнтнасць вучня павінна выяўляцца ў розных відах дзейнасці, спалучаючы ў сабе веды, уменні, навыкі, сацыяльны вопыт і асобасныя якасці вучня.

Метадалагічная і практычная накіраванасць узмоцнена: праз пашырэнне і павелічэнне ролі тэарэтычнага матэрыялу, доказаў; павелічэнне ролі і значэння комплекснага інтэграванага спалучэння арыфметычнага,

алгебраічнага і геаметрычнага матэрыялу як сродку матэматычнага развіцця вучняў; мадэляванне рэальных аб’ектаў і з’яў з дапамогай матэматычных мадэлей;

выкарыстанне табліц, дыяграм, графікаў, схем для нагляднага прадстаўлення колькаснай інфармацыі;

уключэнне для рашэння практыка-арыентаваных задач – задач, якія апісваюць рэальную або набліжаную да яе сітуацыю на нефармальна-матэматычнай мове, а таксама задач з міжпрадметным зместам.

Уключаны пытанні, адзначаныя зорачкай, яны прызначаны для самастойнай пошукава-даследчай або праектнай дзейнасці вучняў (індывідуальнай або групавой), якую арганізуе настаўнік.


141

Узмоцнены асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, абумоўленыя змяненнямі зместу вучэбнага прадмета «Матэматыка», спосабаў дзейнасці вучняў, падагульненнем і сістэматызацыяй тэарэтычных ведаў і іх ужываннем пры выкананні розных заданняў.

ГЛАВА 2 ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА. АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ

ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Абагульненне паняцця ступені (20 гадзін)

Ступень з рацыянальным паказчыкам. Уласцівасці ступені з рацыянальным паказчыкам.

Ступень з рэчаісным паказчыкам. Уласцівасці ступені з рэчаісным паказчыкам. Ступенная функцыя.

Азначэнне лагарыфма ліку. Асноўная лагарыфмічная тоеснасць.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: ступень з рацыянальным паказчыкам; ступень з рэчаісным паказчыкам; лагарыфм ліку; аснова лагарыфма; ведаць: азначэнне і ўласцівасці ступені з рацыянальным паказчыкам; азначэнне і ўласцівасці ступені з рэчаісным паказчыкам; азначэнне лагарыфма ліку; асноўную лагарыфмічную тоеснасць; уласцівасці ступеннай функцыі; умець: прымяняць уласцівасці ступені з рэчаісным паказчыкам для спрашчэння выразаў; будаваць графікі ступеннай функцыі з рознымі паказчыкамі; прымяняць асноўную лагарыфмічную тоеснасць для спрашчэння выразаў,

прадстаўлення дадатнага ліку ў выглядзе ступені з любой дадатнай асновай; рашаць практыка-арыентаваныя задачы і задачы з міжпрадметным зместам.

Паказальная функцыя (25 гадзін)

Працэсы паказальнага нарастання і паказальнага спадання. Паказальная функцыя. Вытворная паказальнай функцыі*. Уласцівасці паказальнай функцыі. Рашэнне задач на прымяненне ўласцівасцей

паказальнай функцыі. Паказальныя ўраўненні. Рашэнне паказальных ураўненняў на аснове ўласцівасцей

паказальнай функцыі. Рашэнне паказальных ураўненняў з дапамогай раскладання на множнікі, заменай зменнай, рашэнне аднародных паказальных ураўненняў.

Рашэнне сістэм, якія змяшчаюць паказальныя ўраўненні. Рашэнне паказальных няроўнасцей сістэм, якія змяшчаюць паказальныя няроўнасці. Рашэнне нестандартных ураўненняў і няроўнасцей, задач інтэграванага характару.


Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: паказальная функцыя; паказальнае ўраўненне; паказальная няроўнасць;


142

ведаць: азначэнне і ўласцівасці паказальнай функцыі; метады рашэння паказальных ураўненняў і няроўнасцей; умець: будаваць графікі паказальнай функцыі з рознымі асновамі; прымяняць уласцівасці і графікі паказальнай функцыі з рознымі асновамі

для параўнання значэнняў паказальнай функцыі, вызначэння мноства значэнняў, найбольшага і найменшага значэнняў выразаў;

рашаць паказальныя ўраўненні на аснове ўласцівасцей паказальнай функцыі, з дапамогай раскладання на множнікі, заменай зменнай, рашаць аднародныя паказальныя ўраўненні;

рашаць паказальныя няроўнасці на аснове ўласцівасцей паказальнай функцыі, з дапамогай раскладання на множнікі, заменай зменнай, рашаць аднародныя паказальныя няроўнасці.

рашаць сістэмы паказальных ураўненняў і няроўнасцей; выкарыстоўваць прыёмы пошуку і рашэння нестандартных ураўненняў і

няроўнасцей; прымяняць атрыманыя веды пры рашэнні задач практычнай накіраванасці.

Лагарыфмічная функцыя (40 гадзін)

Уласцівасці лагарыфмаў: лагарыфм здабытку, дзелі, ступені. Формула пераходу ад лагарыфма з адной асновай да лагарыфма з другой асновай. Дзесятковы лагарыфм. Натуральны лагарыфм*.

Лагарыфмічная функцыя. Вытворная лагарыфмічнай функцыі*. Уласцівасці лагарыфмічнай функцыі. Рашэнне задач на прымяненне ўласцівасцей

лагарыфмічнай функцыі. Рашэнне лагарыфмічных ураўненняў на аснове ўласцівасцей лагарыфмічнай

функцыі і ўласцівасцей лагарыфмаў. Рашэнне лагарыфмічных ураўненняў заменай зменных.

Рашэнне лагарыфмічных няроўнасцей. Рашэнне сістэм лагарыфмічных ураўненняў і лагарыфмічных няроўнасцей. Рашэнне

нестандартных ураўненняў і няроўнасцей, задач інтэграванага характару.


Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: лагарыфм ліку; дзесятковы лагарыфм; лагарыфмічная функцыя; лагарыфмічнае ўраўненне; лагарыфмічная няроўнасць; ведаць: уласцівасці лагарыфмаў: лагарыфм здабытку, дзелі, ступені; формулу пераходу ад лагарыфма з адной асновай да лагарыфма з другой асновай; азначэнне дзесятковага лагарыфма; азначэнне і ўласцівасці лагарыфмічнай функцыі як функцыі, адваротнай

паказальнай; метады рашэння лагарыфмічных ураўненняў і няроўнасцей; умець: будаваць графікі лагарыфмічнай функцыі з рознымі асновамі; прымяняць уласцівасці і графікі лагарыфмічнай функцыі з рознымі асновамі

для параўнання значэнняў лагарыфмічнай функцыі, знаходжання абсягу вызначэння і мноства значэнняў, найбольшага і найменшага значэнняў выразу;


143

рашаць лагарыфмічныя ўраўненні на аснове ўласцівасцей лагарыфмічнай функцыі, з дапамогай раскладання на множнікі, заменай зменнай, рашаць сістэмы лагарыфмічных ураўненняў;

рашаць лагарыфмічныя няроўнасці і іх сістэмы; прымяняць прыёмы пошуку і рашэння нестандартных ураўненняў і няроўнасцей; рашаць практыка-арыентаваныя задачы і задачы з міжпрадметным зместам.

Сістэмы ўраўненняў і няроўнасцей (25 гадзін)

Сістэмы ўраўненняў і няроўнасцей. Раўназначныя сістэмы. Асноўныя метады рашэння сістэм.

Метад Гауса для рашэння сістэм лінейных ураўненняў*. Рашэнне тэкставых задач. Рашэнне ўраўненняў, няроўнасцей і сістэм з параметрамі*.


Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: сістэма; рашэнне сістэмы; раўназначныя сістэмы; ведаць: асноўныя метады рашэння сістэм: падстаноўкі, заменай зменных, складаннем, з

дапамогай уласцівасцей функцый; умець: рашаць сістэмы ўраўненняў і няроўнасцей рознымі метадамі: спосабамі складання,

падстаноўкі, увядзеннем новых зменных, з дапамогай уласцівасцей функцый; рашаць сістэмы няроўнасцей рознымі метадамі.

Элементы тэорыі імавернасцей і матэматычнай статыстыкі (12 гадзін)

Алгебра падзей. Тэарэмы складання і множання імавернасцей. Рашэнне задач на вылічэнне імавернасцей з дапамогай формул камбінаторыкі.

Умоўныя імавернасці. Формула поўнай імавернасці. Паняцце пра геаметрычную імавернасць.

Выпадковыя велічыні. Статыстычны рад. Выбарачнае сярэдняе, мода, медыяна, размах, дысперсія.


Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: сума падзей; незалежныя падзеі; здабытак падзей; умоўная імавернасць; геаметрычная імавернасць; выпадковая велічыня; статыстычны рад; варыяцыйны рад; выбарачнае сярэдняе; мода; медыяна; размах; дысперсія;


144

ведаць: тэарэмы алгебры падзей; формулу поўнай імавернасці; метады рашэнняў задач на вылічэнне імавернасцей і характарыстык выпадковых

велічынь; умець: выконваць аперацыі над падзеямі; вылічваць імавернасці выпадковых падзей, карыстаючыся класічным і

геаметрычным азначэннем імавернасці, формуламі камбінаторыкі; знаходзіць імавернасці сумы, здабыткі выпадковых падзей; прымяняць формулу

поўнай імавернасці; вылічваць характарыстыкі выпадковай велічыні па зададзенай выбарцы; прымяняць атрыманыя веды пры рашэнні практыка-арыентаваных задач і задач з

міжпрадметных зместам.

Мнагаграннікі (16 гадзін)

Паняцце мнагагранніка. Выпуклыя мнагаграннікі. Прызма, прамая прызма, правільная прызма. Паралелепіпед, прамы паралелепіпед,

прамавугольны паралелепіпед, куб. Уласцівасці прызмы, правільнай прызмы, паралелепіпеда. Плошча бакавой і поўнай

паверхняў прызмы. Піраміда, правільная піраміда. Уласцівасці правільнай піраміды. Уласцівасці

піраміды з роўнымі або роўна нахіленымі да асновы бакавымі кантамі. Уласцівасці піраміды з роўнымі вышынямі бакавых граней, апушчанымі з вяршыні піраміды, або роўна нахіленымі бакавымі гранямі. Плошча бакавой і поўнай паверхняў піраміды.

Усечаная піраміда. Правільная ўсечаная піраміда. Правільныя мнагаграннікі.


Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: прызма, прамая прызма, правільная прызма; паралелепіпед, прамы паралелепіпед, прамавугольны паралелепіпед, куб; піраміда, правільная піраміда; усечаная піраміда; правільная ўсечаная піраміда; апафема правільнай піраміды; дыяганальнае сячэнне прызмы і піраміды; правільны мнагаграннік; ведаць: азначэнні: выпуклага мнагагранніка; прызмы, прамой прызмы, правільнай прызмы; паралелепіпеда, куба; піраміды, правільнай піраміды; усечанай піраміды, усечанай правільнай піраміды; тэтраэдра; дыяганальнага сячэння прызмы, піраміды, усечанай піраміды; правільнага мнагагранніка; правільных: тэтраэдра, гексаэдра, актаэдра, дадэкаэдра, ікасаэдра; уласцівасці: прызмы, прамой прызмы, правільнай прызмы; паралелепіпеда, праставугольнага паралелепіпеда, куба;


145

правільнай піраміды; піраміды з роўнымі або роўна нахіленымі да асновы бакавымі кантамі; піраміды з роўнымі вышынямі бакавых граней, апушчанымі з вяршыні піраміды, або роўна нахіленымі бакавымі гранямі;

формулы: плошчы бакавой паверхні прамой прызмы; плошчы бакавой паверхні правільнай піраміды; плошчы бакавой паверхні правільнай усечанай піраміды; умець: прымяняць формулы плошчы бакавой паверхні прамой прызмы і правільнай

піраміды для рашэння задач; рашаць геаметрычныя задачы на доказ і вылічэнне з выкарыстаннем вядомых

уласцівасцей прызмы і піраміды; выводзіць формулы плошчы бакавой паверхні прамой прызмы і плошчы бакавой

паверхні правільнай піраміды; прымяняць атрыманыя веды пры рашэнні практыка-арыентаваных задач і задач з

міжпрадметным зместам.

Аб’ём мнагаграннікаў (20 гадзін)

Аб’ём цела. Уласцівасці аб’ёмаў. Аб’ём паралелепіпеда. Аб’ём прызмы. Аб’ём піраміды. Аб’ём усечанай піраміды.


Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: мнагаграннік; аб’ём цела; ведаць: формулы: аб’ёму прамога паралелепіпеда; аб’ёму нахіленага паралелепіпеда; аб’ёму трохвугольнай прызмы; аб’ёму адвольнай прызмы; аб’ёму піраміды; аб’ёму правільнай усечанай піраміды; аб’ёму ўсечанай піраміды; умець: прымяняць формулы аб’ёмаў паралелепіпеда, прызмы, піраміды, усечанай піраміды

для рашэння задач; выводзіць формулы аб’ёму паралелепіпеда, трохвугольнай прызмы, адвольнай

прызмы; рашаць геаметрычныя задачы на доказ і вылічэнне з выкарыстаннем вядомых

уласцівасцей прызмы і піраміды; прымяняць атрыманыя веды пры рашэнні задач практычнай накіраванасці.

Целы вярчэння (26 гадзін)

Сфера і шар. Сячэнні сферы і шара плоскасцю. Датычная плоскасць да сферы (шару). Плошча сферы. Аб’ём шара.

Цыліндр. Восевае сячэнне цыліндра. Сячэнні цыліндра, паралельныя і перпендыкулярныя восі цыліндра. Разгортка бакавой паверхні цыліндра. Плошча бакавой і поўнай паверхняў цыліндра. Аб’ём цыліндра.

Конус. Восевае сячэнне конуса. Разгортка бакавой паверхні конуса. Плошча бакавой і поўнай паверхняў конуса. Аб’ём конуса. Сячэнне конуса, перпендыкулярнае восі конуса. Сячэнне конуса плоскасцю, якая праходзіць праз вяршыню і хорду асновы.


146

Усечаны конус. Аб’ём усечанага конуса. Камбінацыі мнагаграннікаў і цел вярчэння.


Вучні павінны: правільна ўжываць тэрміны і выкарыстоўваць паняцці: сфера, шар; радыус, хорда, цэнтр, дыяметр сферы (шара); датычная плоскасць да сферы (шара); датычная прамая да сферы (шара); сякучая прамая да сферы (шара); сячэнне сферы і шара плоскасцю; цыліндр; восевае сячэнне цыліндра; утваральная цыліндра; конус; усечаны конус; утваральная конуса; восевае сячэнне конуса, восевае сячэнне ўсечанага конуса; сфера (шар), апісаная каля мнагагранніка; сфера (шар), упісаная ў мнагаграннік; цыліндр, упісаны ў прызму і апісаны каля прызмы; конус, упісаны ў піраміду і апісаны каля піраміды; ведаць: уласцівасць датычнай плоскасці да сферы (шара); прымету датычнай плоскасці да сферы (шара); уласцівасці: сячэння сферы і шара плоскасцю; восевага сячэння цыліндра; сячэнняў, паралельнага і перпендыкулярнага восі цыліндра; восевага сячэння конуса; сячэння, перпендыкулярнага восі конуса; формулы: плошчы сферы, аб’ёму шара; плошчы бакавой і поўнай паверхняў цыліндра, аб’ёму цыліндра; плошчы бакавой і поўнай паверхняў конуса і ўсечанага конуса, аб’ёму конуса і

ўсечанага конуса; умець: выводзіць формулы: плошчы бакавой паверхні цыліндра, конуса і ўсечанага конуса; аб’ёму цыліндра, конуса і ўсечанага конуса; даказваць: уласцівасць датычнай плоскасці да сферы (шара); прымету датычнай плоскасці да сферы (шара); знаходзіць аб’ёмы і плошчы паверхні цел вярчэння; рашаць задачы на камбінацыю цел вярчэння; рашаць задачы на камбінацыю цел вярчэння і мнагаграннікаў; знаходзіць радыус апісанай сферы (шара) і радыус упісанай сферы (шара)

для правільнай і прамой прызмы, правільнай піраміды; рашаць геаметрычныя задачы на доказ і вылічэнне; рашаць задачы на сячэнне цел вярчэння; прымяняць атрыманыя веды пры рашэнні задач практычнай накіраванасці.

Падагульненне і сістэматызацыя вывучанага матэрыялу (26 гадзін: 18 гадзін – алгебра, 8 гадзін – геаметрыя)

______________________________ * Адзначаныя знакам «*» пытанні прызначаны для самастойнай пошукава-даследчай або праектнай

дзейнасці вучняў (індывідуальнай або групавой), якую арганізуе настаўнік. Да гэтых пытанняў асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў не прад’яўляюцца.


147



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Інфарматыка» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй

адукацыі з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень)


1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Інфарматыка» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Інфарматыка» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 105 гадзін (3 гадзіны на тыдзень). 3. Мэта вывучэння вучэбнага прадмета «Інфарматыка» – падрыхтоўка вучняў да

жыцця ў інфармацыйным грамадстве; фарміраванне цэласнага светапогляду, заснаванага на навуковай інфармацыйнай карціне свету; набыццё ведаў пра віды інфармацыі, спосабы яе прадстаўлення ў камп’ютары, інфармацыйныя працэсы; развіццё лагічнага і алгарытмічнага мыслення; фарміраванне камп’ютарнай пісьменнасці, уменняў працаваць з прыкладным праграмным забеспячэннем для рашэння розных практычных задач; фарміраванне інфармацыйнай культуры.

4. Задачы вывучэння вучэбнага прадмета «Інфарматыка»: фарміраванне тэарэтычных ведаў у галіне тэарэтычнай інфарматыкі, алгарытмікі і

практычных уменняў у галіне праграміравання, інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогій;

фарміраванне ключавых кампетэнцый у сферы інфармацыйных тэхналогій; фарміраванне ўменняў мадэлявання пры рашэнні задач з розных прадметных галін; развіццё пазнавальных інтарэсаў, інтэлектуальных і творчых здольнасцей; фарміраванне ўменняў індывідуальнай і калектыўнай працы; выхаванне працавітасці, адказных адносін да выканання этычных і маральных норм

пры выкарыстанні інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогій. 5. Рэкамендаваныя формы і метады навучання і выхавання. Асноўным прынцыпам вывучэння вучэбнага прадмета «Інфарматыка» з’яўляецца

спалучэнне сістэмнасці, навуковасці і даступнасці. Выбар форм, метадаў і сродкаў навучання і выхавання вызначаецца настаўнікам

самастойна на аснове сфармуляваных дадзенай вучэбнай праграмай патрабаванняў да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі з улікам іх узроставых асаблівасцей і ўзроўню ведаў. Фарміраванне практычных навыкаў ажыццяўляецца праз выкананне практычных заданняў з розных прадметных галін.

Работа вучняў можа будавацца як у групах, так і індывідуальна. Светапоглядны аспект навучання ў рамках вучэбнага прадмета «Інфарматыка»

рэалізуецца праз фарміраванне інфармацыйнай карціны свету. Кампетэнтнасны падыход прадугледжвае фарміраванне ўменняў і навыкаў работы

на камп’ютары, а таксама развіццё здольнасцей рашэння задач з яго выкарыстаннем з апорай на камп’ютарнае мадэляванне.

Выхаваўчы аспект навучання ў рамках вучэбнага прадмета «Інфарматыка» рэалізуецца праз развіццё інфармацыйнай культуры, выхаванне самасвядомасці, фарміраванне культуры разумовай працы, выхаванне агульначалавечых якасцей асобы (працавітасці, мэтанакіраванасці, волі, самастойнасці, творчай актыўнасці і іншых).

Для ажыццяўлення адукацыйнага працэсу рэкамендуецца выкарыстоўваць элементы наступных педагагічных тэхналогій: развіццёвае навучанне, асобасна арыентаванае


148

навучанне, тэхналогія ўзроўневай дыферэнцыяцыі, дыдактычныя гульні, праблемнае навучанне, метад даследчых праектаў.

Пры вывучэнні тэм «Асноўныя паняцці аб’ектна-арыентаванага праграміравання», «Асновы візуальнага праграміравання» і «Распрацоўка дадаткаў у асяроддзі візуальнага праграміравання» можна выкарыстоўваць мову праграміравання С++ або іншую мову, якая вывучалася ў Х класе на павышаным узроўні.

6. Асноўны змест вучэбнага прадмета «Інфарматыка» складаюць элементы ведаў пра інфармацыю і інфармацыйныя працэсы; уменні рашаць вучэбныя задачы ў розных прадметных галінах з выкарыстаннем мовы праграміравання, інфармацыйнага мадэлявання, інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогій.

Змест вучэбнага прадмета «Інфарматыка» паступова раскрываецца ў працэсе навучання па наступных зместавых лініях:

інфармацыя і інфармацыйныя працэсы; апаратнае і праграмнае забеспячэнне камп’ютараў; асновы алгарытмізацыі і праграміравання; асновы інфармацыйнага мадэлявання; камп’ютарныя інфармацыйныя тэхналогіі; камунікацыйныя тэхналогіі. 7. Пры вывучэнні вучэбнага прадмета «Інфарматыка» ў вучняў павінны

фарміравацца наступныя кампетэнцыі: алгарытмічная – здольнасць вучняў да ўсведамлення агульных кампанентаў

алгарытмізацыі, якая праяўляецца ў разнастайных формах алгарытмічнай дзейнасці і характарызуецца пэўным узроўнем развіцця лагічнага мыслення;

вучэбна-пазнавальная – гатоўнасць вучня да самастойнай пазнавальнай дзейнасці: мэтавызначэння, планавання, аналізу, рэфлексіі, самаацэнкі вучэбна-пазнавальнай дзейнасці, умення адрозніваць факты ад здагадак, валодання вымяральнымі навыкамі, выкарыстання імавернасных, статыстычных і іншых метадаў пазнання;

даследчая – здольнасць вучня быць у пазіцыі даследчыка ў адносінах да навакольнага свету, якая выяўляецца праз навукова абгрунтаванае ўспрыманне навакольнага свету, уменне распазнаваць і вырашаць праблемную сітуацыю, выкарыстоўваючы для гэтага розныя крыніцы інфармацыі; гатоўнасць асобы да пэўных дзеянняў і аперацый у адпаведнасці з пастаўленай мэтай на аснове наяўных ведаў, уменняў і навыкаў;

інфармацыйная – гатоўнасць вучня самастойна працаваць з інфармацыяй з розных крыніц, шукаць, аналізаваць і выбіраць неабходную інфармацыю, арганізоўваць, пераўтвараць, захоўваць і перадаваць яе. Яна забяспечвае навыкі дзейнасці вучня ў адносінах да інфармацыі, якая змяшчаецца ў вучэбным прадмеце «Інфарматыка», а таксама ў навакольным свеце;

здароўезберагальная – каштоўнасныя адносіны да здароўя як да асновы ўсіх бакоў жыццядзейнасці чалавека, гатоўнасць да засваення ведаў, уменняў і навыкаў, накіраваных на захаванне і ўмацаванне здароўя ў паўсядзённай дзейнасці;

прыродазнаўчанавуковая – здольнасць інтэрпрэтаваць адпаведныя веды, уменні і навыкі, якія адлюстроўваюць сучасныя светапоглядныя тэндэнцыі ў навуцы.



Асноўныя паняцці аб’ектна-арыентаванага праграміравання (8 гадзін)

Канцэпцыі аб’ектна-арыентаванага праграміравання (ААП) у мове праграміравання. Аб’ектная мадэль. Класы і аб’екты.

Паняцце аб’екта. Уласцівасці і метады аб’екта. Клас. Структура класа. Канструктары. Перагрузка аперацый. Выкарыстанне класаў.


149


Вучні павінны: ведаць: паняцці: «клас», «поле», «метад»; структуру класа; умець выкарыстоўваць класы для рашэння практычных задач; валодаць прыёмамі апісання класаў.

Асновы візуальнага праграміравання (8 гадзін)

Падзеі. Аб’ектна-падзейная мадэль работы праграмы. Апрацоўшчыкі падзей. Падзеі мышы і клавіятуры.

Элементы кіравання ў дадатках з графічным інтэрфейсам. Візуальнае асяроддзе распрацоўкі праграмы. Форма. Асноўныя ўласцівасці

элементаў кіравання. Праектаванне інтэрфейсу з выкарыстаннем элементаў кіравання: кнопак, надпісаў, тэкставага поля, флажкоў, пераключальнікаў і іншых.

Работа з дыялогавымі вокнамі. Кантрольная работа.


Вучні павінны: ведаць: паняцці: «падзея», «элемент кіравання»; кампаненты: форма, кнопка, надпіс, поле, флажок, пераключальнік; кампаненты для работы з графікай; умець: змяняць уласцівасці элементаў кіравання; апісваць на мове праграміравання алгарытмы па кіраванні падзеямі: націсканне

кнопкі мышы, клавішы на клавіятуры, стварэнне формы і іншыя; валодаць прыёмамі стварэння праграм – апрацоўшчыкаў падзей мышы і клавіятуры.

Камп’ютарная графіка (6 гадзін)

Камп’ютарная графіка. Каляровыя мадэлі. Тыпы графічных файлаў. Карэкцыя растравых відарысаў. Мнагаслойныя відарысы. Падрыхтоўка камп’ютарнай графікі для практычных заданняў з розных прадметных

галін.


Вучні павінны: ведаць: паняцці: «камп’ютарная графіка», «каляровая мадэль», «мнагаслойны відарыс»; тыпы графічных файлаў; умець ствараць і рэдагаваць мнагаслойныя графічныя відарысы; валодаць прыёмамі стварэння і змянення графічнага відарыса рознай ступені

складанасці.

Распрацоўка дадаткаў у асяроддзі візуальнага праграміравання (28 гадзін)

Элементы кіравання для работы з графікай. Палатно. Інтэрактыўная графіка. Пабудова графікаў і дыяграм. Кампанент таймер. Анімацыя. Кампаненты для работы са спісамі радкоў. Кампаненты для работы з табліцамі.


150

Кампаненты для работы з базамі даных. Распрацоўка дадаткаў для рашэння практычных заданняў з розных прадметных

галін.


Вучні павінны: ведаць кампаненты для работы з графікай, радкамі, табліцамі; умець: ствараць і запускаць дадаткі з выкарыстаннем элементаў кіравання; выкарыстоўваць розныя кампаненты для рашэння вучэбных задач у розных

прадметных галінах; ствараць графічныя, анімацыйныя мадэлі з выкарыстаннем кампанентаў візуальнага

асяроддзя праграміравання; валодаць навыкамі па стварэнні найпрасцейшых дадаткаў з аконным інтэрфейсам.

Асновы вэб-канструявання (22 гадзіны)

Пабудовы інфармацыйнай мадэлі сайта. Асноўныя паняцці мовы гіпертэкставай разметкі дакументаў HTML (далей –

HTML-дакумент). Структура HTML-дакумента. Тэгі і атрыбуты. Гіперспасылкі. Элементы афармлення вэб-старонкі. Паняцце пра каскадныя табліцы стыляў (далей – CSS). Графіка і мультымедыя на вэб-старонках. Візуальнае вэб-канструяванне. Распрацоўка фрагментаў тэматычных сайтаў. Паняцце пра дынамічныя вэб-старонкі. Асновы мовы JavaScript. Элементы JavaScript для стварэння вэб-старонак. Апрацоўка падзей. Форма.

Элементы кіравання на вэб-старонках. Кантрольная работа.


Вучні павінны: ведаць: структуру HTML-дакумента; правілы выкарыстання CSS; тэгі фармаціравання вэб-старонак; фармат запісу асноўных алгарытмічных канструкцый на мове JavaScript; умець: ствараць фрагмент сайта з некалькіх старонак, звязаных гіперспасылкамі; падключаць скрыпты на вэб-старонку; валодаць навыкамі стварэння і фармаціравання вэб-старонак, звязвання вэб-старонак

з дапамогай гіперспасылак, выкарыстання элементаў кіравання на вэб-старонцы.

Камп’ютарнае мадэляванне (26 гадзін)

Камп’ютарныя інфармацыйныя мадэлі. Мэты мадэлявання і формы прадстаўлення мадэлей.

Камп’ютарнае мадэляванне аб’ектаў і працэсаў з розных прадметных галін1. Сістэмны падыход. Мадэляванне сістэм. Мадэляванне ў фізіцы, біялогіі, эканоміцы, матэматыцы. Мадэляванне выпадковых падзей. Метад Монтэ-Карла. ______________________________

1 Выбар прадметных галін для пабудовы мадэлей і праграмных сродкаў для іх рэалізацыі ажыццяўляецца з улікам профілю навучання вучняў і можа быць абмежаваны 4–5 прадметнымі галінамі і 2–3 праграмнымі асяроддзямі.


151

Стварэнне камп’ютарных інфармацыйных мадэлей з выкарыстаннем тэкставага рэдактара, графічнага рэдактара, 3D-рэдактара, электронных табліц і мовы праграміравання.

Выкарыстанне пакетаў знакавай матэматыкі для рэалізацыі і даследавання матэматычных мадэлей.

Рашэнне задач з дапамогай камп’ютарных інфармацыйных мадэлей. Кантрольная работа.


Вучні павінны: ведаць паняцце камп’ютарнай інфармацыйнай мадэлі; умець рашаць задачы з дапамогай камп’ютарных інфармацыйных мадэлей; выкарыстоўваць мову праграміравання і прыкладныя праграмы для стварэння і

даследавання камп’ютарных інфармацыйных мадэлей; валодаць прыёмамі выкарыстання прыкладных праграм і мовы праграміравання

для стварэння камп’ютарных інфармацыйных мадэлей.

Інфармацыйныя тэхналогіі ў грамадстве (4 гадзіны)

Інфармацыйныя рэсурсы грамадства. Інфармацыйныя сістэмы. Інфармацыйныя тэхналогіі.

Інфармацыйная культура. Інфармацыйнае грамадства. Інфармацыйная цывілізацыя. Адукацыя і прафесійная дзейнасць у інфармацыйным грамадстве. Кібербяспека. Кіберустойлівасць.


Вучні павінны: ведаць паняцці: «інфармацыйныя рэсурсы», «інфармацыйныя сістэмы»,

«інфармацыйныя тэхналогіі», «інфармацыйная культура», «інфармацыйнае грамадства»; валодаць навыкамі бяспечнага існавання ў сучаснай інфармацыйнай прасторы.

Рэзервовы час (3 гадзіны)



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Сусветная гісторыя» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй


ГЛАВА 1 АГУЛЬНЫЯ ПАЛАЖЭННІ

1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Сусветная гісторыя» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Сусветная гісторыя» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

У адпаведнасці з канцэнтрычным прынцыпам пабудовы зместу гістарычнай адукацыі ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі вучні XI класа вывучаюць гістарычны перыяд: XIX – пачатак XXI ст.


152

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 87 гадзін (у тым ліку 10 гадзін – рэзервовы час).

У адпаведнасці з тыпавым вучэбным планам агульнай сярэдняй адукацыі на вывучэнне прадмета «Сусветная гісторыя» у XI класе на павышаным узроўні адводзіцца 3 вучэбныя гадзіны на тыдзень у першым паўгоддзі і 2 вучэбныя гадзіны на тыдзень у другім паўгоддзі.

У дадзенай вучэбнай праграме змястоўны і працэсуальны кампаненты вучэбнага матэрыялу структураваны наступным чынам:

свет у XIX – пачатку XX ст.; свет у эпоху крызісу індустрыяльнага грамадства (1918–1945 гг.); краіны свету ў другой палове XX – пачатку XXI ст. У XI класе вывучэнне сусветнай гісторыі арганізуецца на праблемна-тэарэтычным

узроўні, што прадугледжвае сістэматызацыю і абагульненне ведаў; асэнсаванне вучнямі гістарычнага працэсу, разуменне імі заканамернасцей і тэндэнцый гістарычнага развіцця.

Важна вучыць вучняў прыёмам самастойнага пазнання гістарычнай і сучаснай сацыяльнай рэчаіснасці.

У працэсе навучання гісторыі ў XI класе варта зрабіць акцэнт на развіцці ў вучняў уменняў самастойна аналізаваць падзеі мінулага і сучаснасці, вызначаць сваё стаўленне да іх і даваць ім уласную аргументаваную ацэнку.

Настаўнік, зыходзячы з педагагічнай мэтазгоднасці і ўлічваючы асаблівасці навучання ў канкрэтных умовах, можа змяніць рэкамендаваную далзенай вучэбнай праграмай колькасць вучэбных гадзін на вывучэнне асобных тэм і парадак іх вывучэння, не выходзячы за межы агульнай колькасці вучэбнага часу, адведзенага на вывучэнне раздзелаў.

Рэзервовы час рэкамендавана выкарыстоўваць для кантролю засваення ведавага і дзейнаснага кампанентаў зместу гістарычнай адукацыі, а таксама для прэзентацыі вынікаў праектнай дзейнасці вучняў.

3. Мэтамі гістарычнай адукацыі на павышаным узроўні ў XI класе з’яўляюцца: асэнсаванне вучнямі ведаў пра сусветна-гістарычны працэс, неабходных

для разумення вытокаў сучасных рэалій і прагназавання будучай жыццядзейнасці; усведамленне вучнямі самакаштоўнасці і ўнікальнасці культуры кожнага народа,

у тым ліку арыгінальнасці шматвяковай культуры беларускага народа; фарміраванне на аснове засвоеных гістарычных ведаў кампетэнцый, неабходных

для прафесійнага самавызначэння і працягу адукацыі па выбраным напрамку, а таксама для арыентацыі ў сучасным сацыякультурным асяроддзі і самарэалізацыі ва ўмовах шматмерных адносін з іншымі людзьмі;

фарміраванне каштоўнасных арыентацый вучняў на аснове выхавання патрыятызму, павагі да гістарычных традыцый народаў свету, развіцця грамадзянскай і нацыянальнай самасвядомасці, успрымання ідэй гуманізму.

4. Задачамі гістарычнай адукацыі ў ХІ класе на павышаным узроўні з’яўляюцца: сістэматызацыя і абагульненне ведаў; авалоданне вучнямі асновамі тэарэтычных ведаў аб гістарычным працэсе; асэнсаванне заканамернасцей, тэндэнцый і асаблівасцей развіцця асобных краін,

цывілізацый і рэгіёнаў свету ў XIX – пачатку XXI ст., разуменне месца і ролі гісторыі Беларусі дадзенага перыяду ў сусветна-гістарычным працэсе;

развіццё гістарычнага мыслення; фарміраванне светапоглядных перакананняў і каштоўнасных арыентацый; выпрацоўка ў вучняў спецыяльных гістарычных уменняў, неабходных

для самастойнага набыцця сацыяльна-гістарычных ведаў; стварэнне ўмоў для самарэалізацыі і паспяховай сацыялізацыі асобы ў сучасным

сацыякультурным асяроддзі, фарміраванне гатоўнасці вучняў да асэнсаванага прафесійнага самавызначэння, далейшага працягу адукацыі і працоўнай дзейнасці.

5. Улічваючы ўзроставыя псіхалагічныя асаблівасці вучняў XI класа, узровень іх навучанасці, а таксама мэты вывучэння гісторыі на павышаным узроўні, найбольш


153

эфектыўнымі формамі і метадамі навучання варта прызнаць тыя, што заснаваны на вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў, якая носіць самастойны, даследчы, развіваючы, дыскусійна-дыялогавы характар.

Стварыць умовы для асваення спецыяльных спосабаў дзейнасці, навыкаў даследчай працы з гістарычнымі крыніцамі, удасканальваць уменні фармуляваць і аргументаваць уласны пункт гледжання дазволіць правядзенне ўрокаў-практыкумаў і арганізацыя праектнай дзейнасці навучэнцаў.

Асаблівая ўвага павінна надавацца ўдасканаленню спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці, неабходных для працягу адукацыі па выбраным напрамку, а таксама для далейшага самастойнага выкарыстання гістарычных ведаў пры аналізе сучаснай сацыяльнай рэчаіснасці.

Дадзеная вучэбная праграма прадугледжвае правядзенне абагульняючых урокаў, якія садзейнічаюць усталяванню сувязей паміж рознымі раздзеламі, выяўленню заканамернасцей і тэндэнцый, удасканаленню кампетэнцый вучняў. Павышэнню якасці навучання будзе спрыяць выкарыстанне ў адукацыйным працэсе ўнутры- і міжпрадметных сувязей і сучасных інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій.

6. Павышаны ўзровень вывучэння вучэбнага прадмета «Сусветная гісторыя» рэалізуецца з дапамогай пашырэння вучэбнага матэрыялу (увядзення новых тэм), больш глыбокага вывучэння вучэбнага матэрыялу, а таксама ўдасканалення спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці.

Павышаны ўзровень вывучэння вучэбнага прадмета «Сусветная гісторыя» прадугледжвае набыццё навучэнцамі сістэматычных ведаў і забяспечвае развіццё сродкамі вучэбнага прадмета «Сусветная гісторыя» прадметных, метапрадметных і асобасных кампетэнцый, неабходных для прафесійнага самавызначэння, працягу адукацыі па выбраным напрамку, асобаснага самаразвіцця, а таксама для ўсвядомленага і эфектыўнага вырашэння адукацыйных і жыццёвых (сацыякультурных) задач.

Вывучэнне гісторыі на ўзроўні агульнай сярэдняй адукацыі ажыццяўляецца на аснове кампетэнтнаснага падыходу да падрыхтоўкі выпускніка. Кампетэнтнасць – інтэгратыўная ўласцівасць асобы, якая сфарміравана на аснове набываемых у адукацыйным працэсе і практычнай дзейнасці ведаў, уменняў, навыкаў, спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці і забяспечвае здольнасць чалавека эфектыўна ажыццяўляць пэўны від дзейнасці. У адносінах да адукацыйнага працэсу кампетэнцыі ўяўляюць сабой патрабаванні да падрыхтоўкі вучняў, якія задаюцца аб’ектыўна і сацыяльна, прадстаўленыя пералікам прадметных, метапрадметных і асобасных вынікаў вывучэння гісторыі.

Прадметныя вынікі вывучэння гісторыі прадстаўлены ў главе 2 дадзенай вучэбнай праграмы.

Навучанне вучэбнага прадмету «Сусветная гісторыя» ў XI класе павінна спрыяць фарміраванню метапрадметных вынікаў, якія выражаюцца ў тым, што вучань:

ажыццяўляе вучэбную дзейнасць на аснове сфарміраваных агульнавучэбных уменняў і навыкаў; устанаўлівае міжпрадметныя сувязі;

валодае лагічнымі аперацыямі параўнання, аналізу, сінтэзу, абагульнення, класіфікацыі па рода-відавых прыметах, устанаўлення аналогій і прычынна-следчых сувязей паміж фактамі і з’явамі, вызначэння паняццяў, мадэлявання, доказаў і абвяржэнняў;

умее інтэграваць веды з розных прадметных абласцей для вырашэння практычных задач; здольны ўспрымаць і тлумачыць на аснове атрыманых ведаў і вопыту з’явы і падзеі паўсядзённага жыцця, якія адбываюцца; умее выкарыстоўваць у сацыяльнай практыцы набытыя навуковыя веды;

умее арганізоўваць і ўзаемадзейнічаць у розных відах сумеснай вучэбна-пазнавальнай дзейнасці, весці дыялог, вырашаць праблемныя сітуацыі; прытрымліваецца этычных і маральных норм зносін і супрацоўніцтва;

умее правільна, лаканічна і лагічна выкладаць свой пункт гледжання; можа аргументаваць уласную пазіцыю; крытычна ставіцца да свайго і чужога меркавання;


154

валодае тэхналогіямі пошуку, адбору, апрацоўкі, захоўвання, перадачы інфармацыі, у тым ліку выкарыстоўвае інфармацыйна-камунікацыйныя тэхналогіі ў адпаведнасці з вучэбнымі і камунікацыйнымі задачамі; самастойна арыентуецца ў розных крыніцах інфармацыі;

крытычна ўспрымае інфармацыю, атрыманую з розных крыніц, граматна інтэрпрэтуе і выкарыстоўвае яе ў адукацыйных і агульнакультурных мэтах;

умее вызначаць мэты свайго навучання, ставіць і фармуляваць новыя задачы ў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці; праяўляе здольнасць да самакіравання вучэбнай дзейнасцю, рэфлексіі, самарэгуляцыі, самастойнага вызначэння прыярытэтных задач;

матываваны на інавацыйную, стваральную дзейнасць; ажыццяўляе самастойны пошук метадаў рашэння праблемных задач творчага і пошукавага характару, супярэчнасцей з выкарыстаннем розных метадаў пазнання.

Асобасныя вынікі вывучэння гісторыі ўяўляюць сабой сфарміраваную сістэму каштоўнасных адносін вучняў да сябе і іншых, працэсу навучання і яго вынікаў і, у цэлым, да працэсу жыццядзейнасці. Яны прадугледжваюць сфарміраванасць светапогляду, асобаснай і грамадзянскай пазіцыі вучняў; развіццё гатоўнасці да адказных паводзін у сучасным грамадстве; назапашванне вопыту жыццядзейнасці, у тым ліку на аснове асэнсавання сацыяльна-маральнага вопыту папярэдніх пакаленняў. Асобасныя вынікі вывучэння гісторыі дазваляюць займаць актыўную жыццёвую пазіцыю, захоўваць нацыянальную ідэнтычнасць у полікультурным грамадстве, псіхічнае і фізічнае здароўе, накіраваны на фарміраванне патрэбнасці ў самапазнанні, самаразвіцці, самаактуалізацыі і самарэалізацыі.

Асобасныя вынікі вывучэння гісторыі, звязаныя з асобаснымі якасцямі і светапогляднымі ўстаноўкамі навучэнцаў, вызначаны як прагназуемыя і не падлягаюць прамежкавай і выніковай праверцы.



Уводзіны (2 гадзіны)

Перыядызацыя сусветнай гісторыі Новага і Навейшага часу. Змены на палітычнай карце свету. Мадэрнізацыя грамадства і інтэграцыйныя працэсы ў сусветнай супольнасці. Навукова-тэхнічны прагрэс і паскарэнне гістарычнага развіцця. Войны і рэвалюцыі. Нацыянальна-вызваленчыя рухі. Дэкаланізацыя. Глабальныя праблемы сучаснасці.

СВЕТ У XIX – ПАЧАТКУ ХХ ст. (31 гадзіна)

Прамысловая рэвалюцыя XIX ст. Сутнасць і асноўныя этапы прамысловай рэвалюцыі. Эканамічны рост і індустрыялізацыя ў Еўропе. Аграрная рэвалюцыя. Прамысловая рэвалюцыя і навука. Сацыяльныя праблемы.

Развіццё транспарту і сувязі, міграцыя насельніцтва і ўрбанізацыя. Новыя крыніцы энергіі. Развіццё транспарту і сувязі. Міграцыя насельніцтва і ўрбанізацыя. Роля навукі ў развіцці прамысловасці.

Сацыяльныя і палітычныя наступствы прамысловай рэвалюцыі. З’яўленне прамысловага пралетарыяту. Становішча сялянства. Прамысловая і фінансавая буржуазія. Сярэдні клас. Змены ў спосабе жыцця ў эпоху прамысловай рэвалюцыі. «Сацыяльнае пытанне». Новыя палітычныя ідэалогіі і партыі.

Францыя ў эпоху Консульства і імперыі Напалеона Банапарта. Францыя: ад рэспублікі да імперыі. Канстытуцыя 1799 г. Унутраная палітыка Напалеона. Кодэкс Напалеона.

Напалеонаўскія войны і іх наступствы. Уплыў Французскай рэвалюцыі на Еўропу. Супрацьстаянне і войны. Разбурэнне феадальна-абсалютысцкіх парадкаў у Еўропе. Разгром імперыі Напалеона. Усталяванне Венскай сістэмы міжнародных адносін. Свяшчэнны саюз.


155

Еўрапейскія рэвалюцыі і нацыянальныя рухі пасля Венскага кангрэса. Еўропа ў перыяд рэакцыі (1815–1830 гг.). Нацыянальныя рухі і рэвалюцыі 1820-х гг. Рэвалюцыі 1830–1831 гг. Еўрапейская «вясна народаў» (рэвалюцыі 1848–1849 гг.).

Узнікненне новых нацыянальных дзяржаў у Еўропе. Аб’яднанне Італіі. Стварэнне Германскай імперыі. Змена палітычнай сітуацыі ў Еўропе.

Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця краін Захаду ў другой палове XIX – пачатку ХХ ст. (2 гадзіны). Змена сацыяльнай структуры. Эканамічнае развіццё краін Захаду. З’яўленне манаполій. Імперыялізм. Палітычнае развіццё краін Захаду.

Грамадскія і палітычныя рухі. Распаўсюджванне ідэй лібералізму ў Еўропе. Сацыяльныя заваёвы працоўных у другой палове XIX ст. Зараджэнне сацыялістычнай ідэалогіі. Узнікненне марксізму. Стварэнне сацыялістычных партый. I і II Інтэрнацыяналы. Ідэалогія нацыяналізму.

ЗША ў ХІХ – пачатку ХХ ст. Экспансія ЗША на кантыненце. Грамадзянская вайна і яе вынікі. Паскарэнне эканамічнага росту. Прыток імігрантаў і іх амерыканізацыя. Асаблівасці амерыканскай палітычнай сістэмы.

Сістэма ваенна-палітычных блокаў і саюзаў у другой палове XIX – пачатку XX ст. Крымская вайна і крах Венскай сістэмы міжнародных адносін. На шляху да Траістага саюза. Збліжэнне Расіі і Францыі. Стварэнне Антанты. Абвастрэнне супярэчнасцей паміж вялікімі дзяржавамі ў пачатку XX ст.

Расійская імперыя ў XIX – пачатку XX ст.: эканамічнае развіццё і рэформы. Дзяржаўны лад. Рэформы дзяржаўнага кіравання. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Расіі ў першай палове XIX ст. Буржуазныя рэформы 1860-х–1870-х гг. Паслярэформеннае развіццё. Сталыпінская аграрная рэформа 1906–1911 гг.

Расійская імперыя ў XIX – пачатку XX ст.: палітычнае развіццё і рэвалюцыі (2 гадзіны). Айчынная вайна 1812 г. і грамадскія рухі XIX ст. Рэвалюцыйны рух у Расіі і яго асаблівасці. Рэвалюцыя 1905–1907 гг.

Славянскія народы ў барацьбе за нацыянальнае вызваленне (2 гадзіны). Становішча славянскіх народаў у складзе іншаземных дзяржаў. Расія і славянскае пытанне. Нацыянальнае адраджэнне. Рух за дзяржаўную самастойнасць. Руска-турэцкія войны і вызваленне Балгарыі. Стварэнне новых славянскіх дзяржаў. Балканскія войны пачатку ХХ ст.

Крызіс традыцыйнага грамадства ў краінах Усходу. Асноўныя рысы ўсходніх грамадстваў да пачатку XIX ст. Прамысловы пераварот і яго ўплыў на краіны Азіі і Афрыкі. Індыя пад уладай англічан. Сацыяльныя рухі і рэвалюцыя ў Кітаі. Японскі вопыт мадэрнізацыі. Мусульманскі свет і Еўропа.

Завяршэнне каланіяльнага падзелу свету. Актывізацыя каланіяльнай экспансіі ў Азіі і Афрыцы. Канчатковы падзел свету на калоніі і сферы ўплыву. Наступствы каланіялізму для метраполій і калоній. Краіны Усходу ў эпоху «абуджэння Азіі».

Каланіялізм у краінах Азіі і Афрыкі і асноўныя цэнтры антыкаланіяльнага супраціўлення. Формы і метады каланіяльнай эксплуатацыі народаў Азіі і Афрыкі. Тэрытарыяльны падзел свету ў канцы XIX – пачатку ХХ ст. Супраціўленне чужаземнаму ўмяшанню. Англа-афганскія войны. «Опіумныя войны» і паўстанне іхэтуаней у Кітаі. Англа-бурская вайна (1899–1902 гг.).

Рэвалюцыйны ўздым у краінах Усходу ў пачатку ХХ ст. (2 гадзіны). Уздым нацыянальнага руху ў Індыі. Рэвалюцыі ў Іране і Турцыі. Звяржэнне Цінскай дынастыі ў Кітаі.

Утварэнне незалежных дзяржаў у Лацінскай Амерыцы. Іспанская і Партугальская Амерыка. Вызваленчая барацьба і дасягненне незалежнасці. Панаванне буйных землеўладальнікаў. Палітычнае развіццё Лацінскай Амерыкі. Адметныя рысы развіцця лацінаамерыканскай культуры.

Навука, літаратура і мастацтва ў XIX ст. (2 гадзіны). Уплыў прыродазнаўчых навук на развіццё грамадства. Літаратура і мастацтва. «Эпоха канца стагоддзя». Пачатак фарміравання масавай культуры. Уклад Расіі ў сусветную культуру.


156

Першая сусветная вайна як рубежны перыяд у еўрапейскай гісторыі (2 гадзіны). Прычыны, характар і мэты вайны. Заходні і Усходні франты. ЗША ў Першай сусветнай вайне. Завяршальны этап вайны (1917–1918). Вайна і грамадства. Новае аблічча вайны. Вынікі вайны.

Урок-практыкум (3 гадзіны). Урок абагульнення.


Вучні павінны: ведаць: перыядызацыю: гісторыі Новага часу, гісторыі Навейшага часу; гісторыі Першай

сусветнай вайны; значэнне паняццяў: прамысловая рэвалюцыя, індустрыялізацыя, дэмаграфічная

рэвалюцыя, міграцыя, урбанізацыя, Венская сістэма міжнародных адносін, кансерватызм, лібералізм, сацыялізм, марксізм, нацыянальны рух, пратэкцыянізм, буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя, парламенцкая рэспубліка, манаполія, імперыялізм, палітычная партыя, мадэрнізм, ваенна-палітычны блок, сусветная вайна, Першая сусветная вайна;

асноўныя працэсы палітычнага, сацыяльна-эканамічнага і культурнага развіцця краін Заходняй Еўропы, славянскіх краін, Расіі, краін Усходу ў XIX – пачатку ХХ ст.;

культурную спадчыну краін Заходняй Еўропы, славянскіх краін, Расіі, краін Усходу ў XIX – пачатку ХХ ст.;

умець: паказваць на гістарычнай карце: імперыю Напалеона, тэрытарыяльныя змены, якія

адбыліся ў Еўропе па рашэнням Венскага кангрэса; славянскія краіны ў складзе Расійскай, Аўстрыйскай, Асманскай імперый; каланіяльны падзел свету;

характарызаваць палітычнае, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё краін Заходняй Еўропы, славянскіх краін, Расіі, краін Усходу ў XIX – пачатку ХХ ст.; дзейнасць найбольш значных палітычных і дзяржаўных асоб і дзеячаў культуры краін Заходняй Еўропы, славянскіх краін, Расіі, краін Усходу ў XIX – пачатку ХХ ст.;

даваць ацэнку гістарычным падзеям, дзейнасці палітычных і дзяржаўных асоб краін Заходняй Еўропы, славянскіх краін, Расіі, краін Усходу ў XIX – пачатку ХХ ст.; ацэньваць уклад у сусветную культуру краін Заходняй Еўропы, славянскіх краін, Расіі, краін Усходу ў XIX – пачатку ХХ ст.

СВЕТ У ЭПОХУ КРЫЗІСУ ІНДУСТРЫЯЛЬНАГА ГРАМАДСТВА (1918–1945 гг.) (24 гадзіны)

Версальска-Вашынгтонская сістэма міжнародных адносін. Праблемы пераможцаў. Новая расстаноўка сіл на міжнароднай арэне. Вынікі Парыжскай мірнай канферэнцыі. Вашынгтонская канферэнцыя. Супярэчнасці Версальска-Вашынгтонскай сістэмы. Спроба стварэння інструмента міру. Рух за стварэнне сістэмы калектыўнай бяспекі.

Расія ў 1917 г.: Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі (2 гадзіны). Першая сусветная вайна і перамога Лютаўскай рэвалюцыі ў Расіі. Адрачэнне Мікалая II і падзенне манархіі. Захоп улады бальшавікамі. Фарміраванне савецкай дзяржаўнасці. Прынцыпы нацыянальна-дзяржаўнага ладу. Асновы эканамічнай палітыкі. Прычыны перамогі бальшавікоў. Значэнне Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый.

Савецкая дзяржава ў 1917–1939 гг. (2 гадзіны). Грамадзянская вайна ў Расіі: прычыны, асноўныя этапы, наступствы. Эканамічная палітыка Савецкай дзяржавы ў гады Грамадзянскай вайны. Новая эканамічная палітыка. Савецкая мадэль мадэрнізацыі: індустрыялізацыя і калектывізацыя.

Утварэнне СССР. Нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва. Утварэнне СССР. Асноўныя рысы савецкай палітычнай сістэмы. Культурная рэвалюцыя і яе вынікі.

Краіны Захаду ў міжваенны перыяд (2 гадзіны). Пасляваенныя праблемы. Вялікая дэпрэсія. Шляхі выхаду з крызісу. «Новы курс» Ф. Рузвельта.


157

Зацвярджэнне антыдэмакратычных рэжымаў у Еўропе (2 гадзіны). Вытокі фашызму ў Еўропе. Устанаўленне фашысцкага рэжыму ў Італіі. Устанаўленне нацысцкага рэжыму ў Германіі. Ідэалогія і практыка фашызму.

Вызваленчы рух і рэвалюцыі ў краінах Азіі і Афрыкі. Тэрытарыяльны перадзел свету. Нацыянальна-вызваленчы рух за незалежнасць і мадэрнізацыю. Асаблівасці развіцця Японіі. Лацінская Амерыка.

Ідэалогія нацыянальна-вызваленчага руху. Гандзізм. Суньятсенізм. Ісламскі нацыяналізм і яго разнавіднасці. Кемалізм.

Развіццё навукі і мастацтва (2 гадзіны). Ідэалагізацыя і палітызацыя культуры. Навука і культура. Супярэчлівы характар развіцця навукі. Літаратура і мастацтва.

Свет на шляху да новай сусветнай вайны (2 гадзіны). Эпоха пацыфізму і адноснай стабілізацыі ў Еўропе. Крах Версальскай сістэмы. Агрэсіўная палітыка фашысцкіх дзяржаў. Фарміраванне блока агрэсіўных дзяржаў. Праблема стварэння сістэмы калектыўнай бяспекі. Палітыка супакаення. Прычыны палітыкі супакаення.

Другая сусветная вайна і яе наступствы (2 гадзіны). Прычыны, характар і мэты вайны. Удзельнікі вайны. Галоўныя этапы Другой сусветнай вайны. Пачатак Другой сусветнай вайны. Вялікая Айчынная вайна. Завяршальны этап Другой сусветнай вайны.

Вялікая Айчынная вайна. Мэты Германіі ў вайне супраць СССР. Асаблівасці пачатковага перыяду вайны. Ход ваенных дзеянняў. Партызанская і падпольная барацьба на акупаваных тэрыторыях. Савецкі тыл. Роля Савецкага Саюза ў разгроме фашысцкага блока. Крыніцы перамогі.

Дзейнасць антыгітлераўскай кааліцыі. Стварэнне антыгітлераўскай кааліцыі. Праблема адкрыцця Другога фронту. Умацаванне антыгітлераўскай кааліцыі. Тэгеранская канферэнцыя. Канчатковы разгром агрэсіўнага блока. Стварэнне Ялцінска-Патсдамскай сістэмы міжнародных адносін.



Вучні павінны: ведаць: перыядызацыю: гісторыі міжваеннага перыяду краін Захаду; гісторыі Другой

сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў; значэнне паняццяў: сацыялістычная рэвалюцыя, Версальска-Вашынгтонская сістэма

міжнародных адносін, сусветны эканамічны крызіс, савецкая дзяржава, суцэльная калектывізацыя сельскай гаспадаркі, культурная рэвалюцыя, адміністрацыйна-камандная сістэма, аўтарытарны палітычны рэжым, таталітарны палітычны рэжым, фашызм, нацызм, індустрыяльнае грамадства, акупацыя, агрэсія, дамініён, мандатная сістэма, этатызм, масавая культура, элітарная культура;

асноўныя працэсы палітычнага, сацыяльна-эканамічнага развіцця краін Заходняй Еўропы, ЗША, Савецкай Расіі, СССР, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў 1918–1945 гг.;

асаблівасці развіцця культуры краін Заходняй Еўропы, ЗША, Савецкай Расіі, СССР, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў 1918–1945 гг.;

умець: паказваць на гістарычнай карце: тэрытарыяльныя змены, якія адбыліся

на палітычнай карце свету пасля Першай сусветнай вайны; асноўныя тэатры ваенных дзеянняў і месцы асноўных бітваў Другой сусветнай вайны;

характарызаваць палітычнае, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё краін Заходняй Еўропы, ЗША, Савецкай Расіі, СССР, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў 1918–1945 гг.; дзейнасць найбольш значных палітычных і дзяржаўных асоб і дзеячаў культуры краін Заходняй Еўропы, ЗША, Савецкай Расіі, СССР, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў 1918–1945 гг.;

даваць ацэнку гістарычным падзеям, дзейнасці палітычных і дзяржаўных асоб краін Заходняй Еўропы, ЗША, Савецкай Расіі, СССР, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў


158

1918–1945 гг.; ацэньваць уклад у сусветную культуру краін Заходняй Еўропы, ЗША, Савецкай Расіі, СССР, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў 1918–945 гг.

КРАІНЫ СВЕТУ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХХ – ПАЧАТКУ ХХІ ст. (19 гадзін)

Свет пасля Другой сусветнай вайны. Абвастрэнне супярэчнасцей паміж заходнімі дзяржавамі і СССР. Стварэнне ваенна-палітычных і эканамічных міждзяржаўных арганізацый і блокаў. Халодная вайна. Распад еўрапейскай сістэмы сацыялізму. Працэсы інтэграцыі і дэзінтэграцыі ў сучасным свеце.

Навукова-тэхнічны прагрэс і фарміраванне постіндустрыяльнага грамадства. Навукова-тэхнічная рэвалюцыя. Прарыў у медыцыне. «Зялёная рэвалюцыя». Наступствы навукова-тэхнічнай рэвалюцыі.

Заходняя Еўропа. Эканамічны ўздым 1950-х гг. «Дзяржава ўсеагульнага дабрабыту». Хваляванні і перамены 1960-х–1970-х гг. Неакансерватыўная палітыка 1980-х–1990-х гг.

Стварэнне Еўрапейскага саюза. Інтэграцыйныя працэсы і стварэнне Еўрапейскага саюза. Палітычны лад. Эканоміка. Праблемы і перспектывы развіцця.

Краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы (2 гадзіны). Агульнадэмакратычны характар пераўтварэнняў 1945–1947 гг. «Саветызацыя» палітыкі кампартый. Крызісы і ўзрушэнні. «Бархатныя рэвалюцыі». Роспуск Савета эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ) і Арганізацыі Варшаўскага дагавора (АВД). Аб’яднанне Германіі. Утварэнне Чэхіі і Славакіі. Распад федэратыўнай дзяржавы Югаславія.

СССР у 1945 – першай палове 1980-х гг.: эканамічнае развіццё. СССР пасля вайны. Рэформы М. С Хрушчова. Эпоха «развітага сацыялізму». Дасягненні і пралікі ў развіцці эканомікі. Ценявая эканоміка.

СССР у 1945 – пачатку 1980-х гг.: палітычнае развіццё. Наступствы вайны і новыя тэндэнцыі ў развіцці савецкага грамадства. Спробы дэмакратызацыі палітычнай сістэмы. ХХ з’езд КПСС і яго значэнне. Грамадска-палітычнае становішча ў сярэдзіне 1960-х – пачатку 1980-х гг. Знешняя палітыка.

Перабудова ў СССР і яе наступствы. Перабудова: вытокі, прычыны, мэты. Паглыбленне крызісу савецкага грамадства і распад СССР. Стварэнне Садружнасці Незалежных Дзяржаў і ўтварэнне незалежных постсавецкіх дзяржаў.

Расійская Федэрацыя (далей – Расія). Радыкальная эканамічная рэформа. Кастрычніцкія падзеі 1993 г. і прыняцце Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае развіццё Расіі ў 1994–1999 гг. Расія ў пачатку XXI ст. Поспехі і праблемы. Знешнепалітычныя выклікі.

Распад каланіяльнай сістэмы. Атрыманне незалежнасці. Краіны, якія развіваюцца. Халодная вайна і трэці свет. Новыя дзяржавы ў пошуках стабільнасці. Перашкоды на шляху развіцця.

Працэсы мадэрнізацыі ў краінах Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі (2 гадзіны). Сутнасць тэорыі мадэрнізацыі. Японія, Кітай, Індыя. Новыя індустрыяльныя краіны. Мадэрнізацыя ў краінах Афрыкі і Лацінскай Амерыкі.

Асноўныя тэндэнцыі развіцця культуры другой паловы ХХ – пачатку ХХІ ст. (2 гадзіны). Новыя з’явы ў развіцці культуры. Развіццё масавай культуры. Адукацыя. Грамадскія навукі. Выяўленчае мастацтва. Мастацкая літаратура. Архітэктура.



Вучні павінны: ведаць: значэнне паняццяў: сацыялістычны лагер, навукова-тэхнічная рэвалюцыя,

постіндустрыяльнае грамадства, інфармацыйнае грамадства, дзяржава ўсеагульнага дабрабыту, неакансерватызм, сталінізм, распад каланіяльнай сістэмы, новыя


159

індустрыяльныя краіны, краіны трэцяга свету, неакаланіялізм, глабалізацыя, транснацыянальная карпарацыя, глабальныя праблемы чалавецтва, лакальныя войны;

асноўныя працэсы палітычнага, сацыяльна-эканамічнага развіцця краін Захаду, СССР, Расіі, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў другой палове ХХ – пачатку ХХІ ст.;

асаблівасці развіцця культуры краін Захаду, СССР, Расіі, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў другой палове ХХ – пачатку ХХІ ст.;

умець: паказваць на гістарычнай карце: тэрытарыяльныя змены, якія адбыліся пасля Другой

сусветнай вайны, у другой палове ХХ – пачатку ХХІ ст., сацыялістычныя краіны, краіны трэцяга свету;

характарызаваць палітычнае, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё краін Захаду, СССР, Расіі, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў другой палове ХХ – пачатку ХХІ ст.; дзейнасць найбольш значных палітычных і дзяржаўных асоб і дзеячаў культуры краін Захаду, СССР, Расіі, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў другой палове ХХ – пачатку ХХІ ст.;

даваць ацэнку гістарычным падзеям, дзейнасці палітычных і дзяржаўных асоб краін Захаду, СССР, Расіі, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў другой палове ХХ – пачатку ХХІ ст.; ацэньваць уклад у сусветную культуру краін Захаду, СССР, Расіі, краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў другой палове ХХ – пачатку ХХІ ст.

Заключэнне (1 гадзіна)

Свет у пачатку ХХІ ст. Новая стадыя цывілізацыі. Постіндустрыяльнае грамадства. Эвалюцыя двухполюснай структуры свету. Экалагічныя праблемы. Праблемы вайны і міру. Глабалізацыя і яе наступствы. Фарміраванне новага сусветнага парадку.

ГЛАВА 3 АГУЛЬНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА АРГАНІЗАЦЫІ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

У працэсе навучання па вучэбным прадмеце «Сусветная гісторыя» у ХІ класе рэкамендуецца арганізоўваць наступныя віды вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў:

праца з гістарычнай картай, самастойнае складанне абагульняючых/параўнальных/сінхраністычных табліц, перавод тэкставай інфармацыі ў знакава-сімвальную і наадварот, рашэнне пазнавальных/праблемных/кантэкстных задач, выкананне праблемных/жыццёвых заданняў, праца з крыніцамі сацыяльна-гістарычнай інфармацыі розных відаў, выкананне заданняў пошукавага/даследчага характару.

Па выніках вывучэння вучэбнага прадмета «Сусветная гісторыя» на павышаным узроўні ў XI класе вучні павінны:

умець: лакалізоўваць падзеі сусветнай гісторыі XIX – пачатку ХХІ ст. у часе і прасторы; тлумачыць значэнне асноўных паняццяў і правільна іх выкарыстоўваць пры

характарыстыцы гістарычнай і сучаснай сацыяльнай рэчаіснасці; суадносіць гістарычныя падзеі, з’явы і працэсы еўрапейскай і сусветнай гісторыі; адрозніваць гістарычны факт і яго інтэрпрэтацыі; характарызаваць палітычнае, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё

прадстаўленых у дадзенай вучэбнай праграме краін свету ў XIX – пачатку ХХІ ст.; дзейнасць палітычных і дзяржаўных асоб і дзеячаў культуры;

характарызаваць геапалітычнае становішча краін у XIX – пачатку ХХІ ст.; вылучаць асаблівасці палітычнага, сацыяльна-эканамічнага і культурнага развіцця

прадстаўленых у дадзенай вучэбнай праграме краін свету ў XIX – пачатку ХХІ ст.; даваць ацэнку гістарычным падзеям, дзейнасці ўрадаў, палітычных і дзяржаўных

дзеячаў у XIX – пачатку ХХІ ст.; ацэньваць уклад дзеячаў культуры і навукі ХІХ – пачатку ХХІ ст. у сусветную культуру;

тлумачыць прычынна-выніковыя сувязі паміж гістарычнымі фактамі, раскрываць узаемаабумоўленасць змяненняў у асноўных сферах грамадскага жыцця;


160

сістэматызаваць, класіфікаваць і абагульняць гістарычныя факты і рабіць на аснове гэтага аргументаваныя вывады;

параўноўваць гістарычныя факты па самастойна вызначаных крытэрыях; канкрэтызаваць высновы, гістарычныя паняцці; вызначаць значэнне гістарычных падзей, з’яў, працэсаў; праводзіць аналіз зместу гістарычных дакументаў; пераводзіць тэкставую інфармацыю ў знакава-сімвальную і наадварот; тлумачыць розныя пункты гледжання на адны і тыя ж гістарычныя факты; выказваць і аргументаваць сваё стаўленне да гістарычных падзей і асоб; выказваць аргументаваны пункт гледжання пры абмеркаванні гістарычных праблем; праводзіць пошук гістарычнай інфармацыі ў крыніцах розных відаў; выкарыстоўваць метады навучальнага гістарычнага даследавання: фармуляваць

праблемы, ажыццяўляць збор, сістэматызацыю і абагульненне матэрыялу, праводзіць прэзентацыю вынікаў асабістага вучэбнага даследавання;

ужываць засвоеныя веды і ўменні: для тлумачэння гістарычнага кантэксту пры чытанні мастацкай літаратуры,

праглядзе гульнявых і дакументальных фільмаў, наведванні гістарычных славутасцей, музеяў і гэтак далей;

вызначэння ўласнай пазіцыі ў адносінах да гістарычных падзей, з’яў і асоб, а таксама да падзей сучаснага жыцця;

аналізу сучаснай сацыяльнай інфармацыі, прадстаўленай у сродках масавай інфармацыі;

беражлівых адносін да помнікаў гісторыі і культуры; усвядомленых паводзін як прадстаўніка грамадзянскай, этнакультурнай,

канфесійнай супольнасці, якая склалася гістарычна, грамадзяніна Беларусі; беражлівых адносін да помнікаў гісторыі і культуры.



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Гісторыя Беларусі» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй



1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Гісторыя Беларусі» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

У адпаведнасці з канцэнтрычным прынцыпам пабудовы зместу гістарычнай адукацыі ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі вучні XI класа вывучаюць гістарычны перыяд: XIX – пачатак XXI ст.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 87 гадзін, у тым ліку 2 гадзіны – рэзервовы час).

У адпаведнасці з тыпавым вучэбным планам агульнай сярэдняй адукацыі на вывучэнне вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» у XI класе на павышаным узроўні адводзіцца 2 вучэбныя гадзіны на тыдзень у першым паўгоддзі і 3 вучэбныя гадзіны на тыдзень у другім паўгоддзі.


161

У дадзенай вучэбнай праграме змястоўны і працэсуальны кампаненты вучэбнага матэрыялу структураваны наступным чынам:

грамадска-палітычнае жыццё ў Беларусі. Развіццё беларускай дзяржаўнасці; сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі; Беларусь у сістэме міжнародных адносін; фарміраванне беларускай нацыі. Канфесійнае становішча ў Беларусі; культура Беларусі. Настаўнік, зыходзячы з педагагічнай мэтазгоднасці і з улікам асаблівасцей

навучання ў канкрэтных умовах, можа змяніць рэкамендаваную дадзенай вучэбнай праграмай колькасць вучэбных гадзін на вывучэнне асобных тэм і парадак іх вывучэння, не выходзячы за межы агульнай колькасці вучэбнага часу, адведзенага на вывучэнне раздзелаў.

3. Мэты вывучэння вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» у XI класе на павышаным узроўні:

авалоданне асновамі сістэматызаваных тэарэтычных ведаў аб важнейшых працэсах гісторыі Беларусі XIX – пачатку XXI ст. ва ўзаемасувязі і ўзаемаабумоўленасці з сусветнай гісторыяй, спецыяльнымі спосабамі дзейнасці, якія неабходны для фарміравання светапогляду асобы, яе асобасных грамадзянска-патрыятычных і нацыянальна-культурных каштоўнасных арыентацый;

асваенне вучнямі кампетэнцый, якія неабходны для прафесійнага самавызначэння і працягу адукацыі па выбраным напрамку, а таксама для арыентацыі ў сучасным сацыякультурным асяроддзі і самарэалізацыі ва ўмовах шматмерных зносін з іншымі людзьмі.

4. Задачы навучання вучэбнаму прадмету «Гісторыя Беларусі» у XI класе на павышаным узроўні:

фарміраваць у вучняў сістэмныя веды аб гісторыі Беларусі XIX – пачатку XXI ст. і ўмення выкарыстоўваць іх для ўсвядомленага прафесійнага самавызначэння, звязанага з працягам адукацыі ва ўстановах вышэйшай адукацыі;

развіваць у вучняў вопыт гістарычнага мыслення праз асэнсаванне імі важнейшых працэсаў і тэндэнцый у развіцці Беларусі ў XIX – пачатку XXI ст., уменне выкарыстоўваць засвоеныя гістарычныя веды для тлумачэння сучасных грамадскіх з’яў ва ўзаемасувязі з мінулым;

спрыяць выхаванню ў вучняў светапоглядных перакананняў, звязаных з прыняццем ідэй грамадзянскай супольнасці, прававой і дэмакратычнай дзяржавы, сацыяльнай справядлівасці, а таксама выхаванню пачуцця гонару за культурна-гістарычную спадчыну Беларусі, адказнасці за ўласную жыццядзейнасць і далейшы шлях развіцця Беларусі.

5. Асаблівае значэнне ў працэсе навучання гісторыі на павышаным узроўні маюць урокі-практыкумы. На ўроках-практыкумах рэкамендуецца вучыць вучняў абагульняць і сістэматызаваць вучэбны матэрыял, рабіць высновы, параўноўваць гістарычныя факты, даваць ім аргументаваную ацэнку, развіваць уменні выкарыстоўваць засвоеныя веды для рашэння пазнавальных задач, правядзення вучэбнага даследавання, аналізу гістарычных першакрыніц.

Мэтазгодна арганізацыя практычных работ вучняў з навуковай, навукова-папулярнай, энцыклапедычнай, мастацкай літаратурай, а таксама матэрыяламі музейных экспазіцый. Урокі-практыкумы павінны быць накіраваны на ўстанаўленне міжпрадметных сувязей, авалоданне абагуленымі спосабамі дзейнасці. Асаблівую ўвагу трэба звярнуць на магчымасці выкарыстання міжпрадметных сувязей з беларускай літаратурай пры вывучэнні тэм, прысвечаных развіццю культуры і мастацтва.

Тэмы ўрокаў-практыкумаў вызначае настаўнік з улікам пазнавальнай зацікаўленасці вучняў, а таксама асаблівасцей засваення вучэбнага матэрыялу ў канкрэтным класе.

Эфектыўнай формай арганізацыі вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў пры навучанні вучэбнаму прадмету «Гісторыя Беларусі» на павышаным узроўні з’яўляецца праектная дзейнасць. У працэсе выканання праектаў вучні ўдасканальваюць навыкі працы


162

з крыніцамі гістарычнай інфармацыі, вучацца аналізаваць гістарычныя факты, рабіць высновы, прадстаўляць вынікі індывідуальнай і калектыўнай дзейнасці.

Па кожным з раздзелаў прадугледжваецца правядзенне ўрокаў «Наш край», на якіх рэкамендавана выкарыстоўваць гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі «Памяць». Краязнаўчы матэрыял мэтазгодна выкарыстоўваць пры выкананні вучнёўскіх даследаванняў (праектаў).

Рэзервовы час рэкамендавана выкарыстоўваць для правядзення кантролю вынікаў засваення зместу навучання па вучэбным прадмеце «Гісторыя Беларусі».

6. Павышаны ўзровень вывучэння вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» рэалізуецца з дапамогай пашырэння вучэбнага матэрыялу (увядзення новых тэм), больш глыбокага вывучэння вучэбнага матэрыялу, а таксама ўдасканалення спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці.

Павышаны ўзровень вывучэння вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» прадугледжвае набыццё вучнямі сістэматычных ведаў і забяспечвае развіццё сродкамі вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» прадметных, мэтапрадметных і асобасных кампетэнцый, неабходных для прафесійнага самавызначэння, працягу адукацыі па выбраным напрамку, асобаснага самаразвіцця, а таксама для ўсвядомленага і эфектыўнага вырашэння адукацыйных і жыццёвых (сацыякультурных) задач.

Асобасныя вынікі вывучэння гісторыі ўяўляюць сабой сфарміраваную сістэму каштоўнасных адносін вучняў да сябе і іншых, працэсу навучання і яго вынікаў і, у цэлым, да працэсу жыццядзейнасці. Яны прадугледжваюць сфарміраванасць светапогляду, асобаснай і грамадзянскай пазіцыі вучняў; развіццё гатоўнасці да адказных паводзін у сучасным грамадстве; назапашванне вопыту жыццядзейнасці, у тым ліку на аснове асэнсавання сацыяльна-маральнага вопыту папярэдніх пакаленняў. Асобасныя вынікі вывучэння гісторыі дазваляюць займаць актыўную жыццёвую пазіцыю, захоўваць нацыянальную ідэнтычнасць у полікультурным грамадстве, псіхічнае і фізічнае здароўе, накіраваны на фарміраванне патрэбнасці ў самапазнанні, самаразвіцці, самаактуалізацыі і самарэалізацыі.

Асобасныя вынікі вывучэння гісторыі, звязаныя з асобаснымі якасцямі і светапогляднымі ўстаноўкамі вучняў, вызначаны як прагназуемыя і не падлягаюць прамежкавай і выніковай праверцы.

Мэтапрадметныя вынікі навучання звязаны з выпрацоўкай у вучняў уменняў самастойна вызначаць мэты свайго навучання, прадстаўляць, аналізаваць і карэкціраваць іх вынікі ва ўмовах індывідуальнай і калектыўна-размеркавальнай форм дзейнасці; сістэматызаваць і абагульняць змест вучэбнага матэрыялу і рабіць на гэтай аснове аргументаваныя высновы; ажыццяўляць пошук, збор, апрацоўку разнастайных крыніц сацыяльна-гістарычнай інфармацыі з магчымасцю яе пераводу з візуальнага ў вербальны выгляд і наадварот.

Прадметныя вынікі вывучэння гісторыі прадстаўлены ў асноўных патрабаваннях да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якія сфармуляваны ў главе 2 дадзенай вучэбнай праграмы.

ГЛАВА 2 ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА. АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ

ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ Ў БЕЛАРУСІ. РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ

(22 гадзіны)

Грамадска-палітычнае жыццё ў першай палове і сярэдзіне XIX ст. Асаблівасці палітычнага курсу расійскага ўрада ў пачатку XIX ст. Польскія і расійскія дваранскія рэвалюцыянеры ў Беларусі. Паўстанне 1830–1831 гг. і яго вынікі. Палітыка расійскага ўрада на беларускіх землях у сярэдзіне XIX ст.


163

Паўстанне 1863–1864 гг. Прычыны паўстання. Палітычныя плыні паўстанцаў. Погляды К. Каліноўскага. Характар і вынікі паўстання. Адлюстраванне падзей паўстання ў беларускай гістарычнай навуцы.

Грамадска-палітычнае жыццё ў другой палове 60-х – 90-я гг. XIX ст. Вытокі і сутнасць народніцтва. Народніцкія арганізацыі ў Беларусі ў першай палове 1880-х гг. Выхадцы з Беларусі ў народніцкіх арганізацыях Расіі. Стварэнне сацыял-дэмакратычных арганізацый у Беларусі. Распаўсюджванне марксізму. Польскі і яўрэйскі нацыянальныя рухі ў Беларусі.

Грамадска-палітычнае становішча ў пачатку ХХ ст. Узнікненне сацыялістычных і нацыянальна-дэмакратычных партый. Палітычныя сілы ў рэвалюцыі 1905–1907 гг. Маніфест 17 кастрычніка 1905 г. Стварэнне Дзяржаўнай думы і яе дзейнасць. Дынаміка і формы рэвалюцыйнага руху ў Беларусі. Асаблівасці правядзення земскай рэформы ў Беларусі.

Беларускі нацыянальны рух у пачатку ХХ ст. Спробы вырашэння нацыянальнага пытання. Утварэнне Беларускай сацыялістычнай грамады, яе праграмныя патрабаванні. Праекты афармлення беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці ў час Першай сусветнай вайны. Беларускі нацыянальны камітэт. Цэнтральная рада беларускіх арганізацый. Вялікая беларуская рада. Беларускі нацыянальны рух у Петраградзе, Маскве і іншых гарадах Расіі.

Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі 1917 г. як пачатак новага этапу развіцця Беларусі. Лютаўская рэвалюцыя. Звяржэнне самадзяржаўя і ўстанаўленне двоеўладдзя. Палітычная сітуацыя ў Беларусі. Дзейнасць бальшавікоў у Беларусі і на Заходнім фронце. Абвастрэнне сацыяльна-эканамічнага і палітычнага крызісу ў Расіі. Кастрычніцкая рэвалюцыя. Асаблівасці ўстанаўлення савецкай улады ў Беларусі. Стварэнне органаў дзяржаўнай улады і кіравання. Паўночна-Заходні абласны камітэт РСДРП(б). Першыя рэвалюцыйныя пераўтварэнні.

Спробы практычнай рэалізацыі беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці ў 1917–1918 гг. Пазіцыя Абласнога выканаўчага камітэта Заходняй вобласці і фронту па беларускім пытанні. І Усебеларускі з’езд і яго роля ў афармленні беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці. Абвяшчэнне БНР і яе незалежнасці: погляды на праблему ў беларускай гістарычнай навуцы.

Афармленне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці на савецкай аснове. Пазіцыя ЦК РКП(б) па стварэнні беларускай дзяржавы на савецкай аснове. VI Паўночна-Заходняя абласная канферэнцыя РКП(б) і яе рашэнні. Маніфест Часовага ўрада Беларусі ад 1 студзеня 1919 г. аб стварэнні ССРБ. Утварэнне ССР Літвы і Беларусі. Другое абвяшчэнне ССРБ.

Грамадска-палітычнае жыццё ў Савецкай Беларусі ў 1920-я – 1930-я гг. Фарміраванне савецкай грамадска-палітычнай сістэмы. Удзел БССР ва ўтварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (далей – СССР). Роля Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі і Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў у палітычнай сістэме. Дзейнасць грамадскіх арганізацый. Палітычныя рэпрэсіі.

Грамадска-палітычнае становішча ў Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. Польскія ўладныя структуры ў краі. Палітыка паланізацыі. Дзейнасць палітычных партый і арганізацый. КПЗБ, БХД, Беларуская сялянска-работніцкая грамада. Б. А. Тарашкевіч. Грамадскія аб’яднанні.

Грамадска-палітычнае жыццё ў другой палове 1940-х – першай палове 1950-х гг. Роля КП(б)Б у пасляваенным аднаўленні рэспублікі. Дзейнасць Саветаў і грамадскіх арганізацый. Асаблівасці грамадска-палітычнай сітуацыі ў заходніх рэгіёнах Беларусі.

Грамадска-палітычнае жыццё ў другой палове 1950-х – першай палове 1960-х гг. Спробы дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця. Ажыццяўленне курсу ХХ з’езда КПСС. Прыняцце курсу на пабудову камунізму.

Грамадска-палітычнае жыццё ў другой палове 1960-х – першай палове 1980-х гг. Асаблівасці грамадска-палітычнага жыцця. Паварот да кансерватыўнага курсу. Канцэпцыя развітога сацыялізму. Дзейнасць Саветаў і грамадскіх арганізацый. Змены ў грамадска-палітычным жыцці ў пачатку 1980-х гг.


164

Грамадска-палітычнае жыццё ў час ажыццяўлення палітыкі перабудовы. Рэформа палітычнай сістэмы: дэмакратызацыя і галоснасць, альтэрнатыўны парадак выбараў. Фарміраванне шматпартыйнасці. Узнікненне парламенцкай апазіцыі.

Спыненне існавання СССР. Рух за дзяржаўны суверэнітэт. Адмена 6-га артыкула Канстытуцый СССР і БССР. Прыняцце Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце БССР і наданне ёй статусу канстытуцыйнага закона. Рэферэндум па пытанні аб захаванні СССР. Прыняцце Закона «Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці БССР». Белавежскае пагадненне. Прычыны распада СССР. Стварэнне Садружнасці Незалежных Дзяржаў.

Станаўленне дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. Прыняцце рашэння аб змене назвы Беларуская ССР. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб грамадзянстве Рэспублікі Беларусь». Прыняцце Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. Увядзенне пасады Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Першы Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнка. Рэспубліканскі рэферэндум 14 мая 1995 г. і яго вынікі.

Грамадска-палітычнае жыццё ў другой палове 1990-х гг. Развіццё грамадска-палітычнай сістэмы. Фарміраванне заканадаўчай і выканаўчай галін дзяржаўнай улады. Рэспубліканскі рэферэндум 24 лістапада 1996 г. і яго вынікі. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 г. са змяненнямі і дапаўненнямі, прынятымі на рэферэндуме. Змены ў структуры органаў дзяржаўнай улады. Умацаванне інстытута прэзідэнцкай улады.

Грамадска-палітычнае жыццё ў пачатку XXI ст. Развіццё грамадска-палітычнай сістэмы. Палітычныя партыі і грамадскія аб’яднанні. Працэс фарміравання Рэспублікі Беларусь як дэмакратычнай сацыяльнай прававой дзяржавы. Рэспубліканскі рэферэндум 17 кастрычніка ў 2004 г. і яго вынікі. Выбары Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Роля Усебеларускіх народных сходаў.

Наш край. Практыкум (3 гадзіны). Абагульненне.


Вучні павінны: ведаць: значэнне паняццяў: аўтаномія, грамадзянская супольнасць, грамадзянства,

дзяржаўны суверэнітэт, інстытут прэзідэнцкай улады, мадэрнізацыя, нацыянал-дэмакратызм, нацыянальнае пытанне, парламенцкая апазіцыя, перабудова, прававая дзяржава, рэабілітацыя, савецкая грамадска-палітычная сістэма, Саюзная дзяржава, сацыялізм, унітарная дзяржава;

асноўныя этапы і асаблівасці станаўлення нацыянальных форм беларускай дзяржаўнасці;

асаблівасці грамадска-палітычнага развіцця беларускіх губерняў у складзе Расійскай імперыі, кірункі беларускага нацыянальнага руху, шляхі і сродкі вырашэння нацыянальнага пытання;

шляхі і сродкі станаўлення і мадэрнізацыі грамадска-палітычнай сістэмы БССР; вынікі грамадска-палітычных рэформ і рэвалюцыйных падзей для развіцця Беларусі; тэндэнцыі сучаснага грамадска-палітычнага развіцця Рэспублікі Беларусь; дзяржаўную сімволіку БССР і Рэспублікі Беларусь; асноўныя ацэначныя меркаванні (пункты гледжання) аб станаўленні нацыянальных

форм беларускай дзяржаўнасці, грамадска-палітычным развіцці Беларусі, грамадска-палітычных дзеячах;

дасягненні ўраджэнцаў Беларусі ў грамадска-палітычным жыцці; умець: канкрэтызаваць змест паняццяў: аўтаномія, грамадзянская супольнасць,

грамадзянства, дзяржаўны суверэнітэт, інстытут прэзідэнцкай улады, мадэрнізацыя, нацыянал-дэмакратызм, нацыянальнае пытанне, парламенцкая апазіцыя, перабудова, прававая дзяржава, рэабілітацыя, савецкая грамадска-палітычная сістэма, Саюзная дзяржава, сацыялізм, унітарная дзяржава і ўстанаўліваць сістэмныя сувязі паміж імі;


165

лакалізаваць працэс фарміравання нацыянальных форм беларускай дзяржаўнасці з апорай на храналагічныя і сінхранічныя табліцы, гістарычную карту і атлас;

характарызаваць асаблівасці і вынікі фарміравання беларускай дзяржаўнасці; характарызаваць рэформы і рэвалюцыі як сродак мадэрнізацыі грамадства; даваць ацэнку вывучаемым гістарычным падзеям, з’явам і працэсам, дзейнасці

гістарычных асоб; параўноўваць, сістэматызаваць і абагульняць гістарычныя факты аб фарміраванні

беларускай дзяржаўнасці, зменах у грамадска-палітычным жыцці і рабіць на гэтай аснове аргументаваныя высновы;

параўноўваць пункты гледжання аб станаўленні і развіцці нацыянальных форм беларускай дзяржаўнасці, змяненнях у грамадска-палітычным жыцці ў Беларусі;

аналізаваць змест гістарычных крыніц інфармацыі аб фарміраванні нацыянальных форм беларускай дзяржаўнасці і грамадска-палітычным жыцці;

рыхтаваць і прэзентаваць паведамленні аб грамадска-палітычных гістарычных асобах з ацэнкай вынікаў іх дзейнасці;

выкарыстоўваць веды і ўменні для: пошуку і аналізу сацыяльна значнай інфармацыі аб грамадска-палітычным жыцці ў

Беларусі, прадстаўленай у сродках масавай інфармацыі; правядзення вучэбнага гістарычнага даследавання па пытаннях грамадска-

палітычнага жыцця ў Беларусі; тлумачэння гістарычнага кантэксту пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе

мастацкіх і дакументальных фільмаў, наведванні гістарычных месцаў, музеяў і гэтак далей;

вызначэння ўласных адносін да гістарычных фактаў і асоб, а таксама падзей сучаснага жыцця;

ідэнтыфікацыі ўласных сацыяльных паводзін як грамадзяніна Рэспублікі Беларусь.

САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСІ (17 гадзін)

Вырашэнне аграрнага пытання ў першай палове XIX ст. Разлажэнне феадальна-прыгонніцкага ладу і крызіс паншчыннай гаспадаркі. Сацыяльныя супярэчнасці ў вёсцы. Рэформа дзяржаўнай вёскі. Люстрацыя дзяржаўных маёнткаў. Інвентарная рэформа ў памешчыцкай вёсцы.

Адмена прыгоннага права. Наспяванне неабходнасці сялянскай рэформы, яе прычыны. Падрыхтоўка рэформы. Маніфест і «Палажэнні» 19 лютага 1861 г. Правы сялян. Устаўныя граматы і выкупныя акты. Спецыфіка мясцовых «Палажэнняў» для Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губерняў. Выкупная аперацыя. Змены ў рэалізацыі рэформы, звязаныя з паўстаннем 1863–1864 гг. Вынікі і значэнне аграрнай рэформы.

Развіццё сельскай гаспадаркі ў 60-я гг. ХІХ – пачатку ХХ ст. Характарыстыка землеўладання ў Беларусі. Асаблівасці развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы Беларусі. Феадальна-прыгонніцкія перажыткі. Змешаная сістэма гаспадарання. Станаўленне прадпрымальніцкай гаспадаркі капіталістычнага тыпу ў Беларусі. Уплыў сусветнага аграрнага крызісу на спецыялізацыю сельскай гаспадаркі Беларусі. Прычыны і мэты аграрнай рэформы П. А. Сталыпіна, яе асаблівасці ў Беларусі. Фарміраванне аграрнай буржуазіі.

Развіццё прамысловасці, гандлю, фінансаў і транспарту ў 60-я гг. XIX – пачатку XX ст. Будаўніцтва чыгунак, іх уплыў на развіццё гаспадаркі. Працэс урбанізацыі і яго асаблівасці ў Беларусі. Рост гарадоў як фабрычна-завадскіх і гандлёвых цэнтраў. Асаблівасці прамысловай рэвалюцыі ў Беларусі. Галіновая структура прамысловасці. Стварэнне манапалістычных аб’яднанняў. Фарміраванне нацыянальнага рынку. Павышэнне ролі банкаў. Стан гандлю. Фарміраванне класаў буржуазнага грамадства.

Ад палітыкі «ваеннага камунізму» да новай эканамічнай палітыкі. Палітыка «ваеннага камунізму», яе змест. Эканамічнае і палітычнае становішча БССР. Крызіс


166

палітыкі «ваеннага камунізму» і пераход да новай эканамічнай палітыкі. Сутнасць і змест новай эканамічнай палітыкі, яе супярэчнасці. Вынікі аднаўлення народнай гаспадаркі Савецкай Беларусі.

Індустрыялізацыя. Курс на сацыялістычную індустрыялізацыю. Прычыны і напрамкі правядзення індустрыялізацыі. Будаўніцтва і мадэрнізацыя прамысловых прадпрыемстваў. Асаблівасці індустрыялізацыі ў БССР. Вынікі яе ажыццяўлення.

Калектывізацыя сельскай гаспадаркі. Прычыны правядзення калектывізацыі. Калгас як форма вытворчага кааперавання. Пераход да суцэльнай калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Палітыка ліквідацыі кулацтва як класа. Перагібы і памылкі ў калгасным руху. Вынікі калектывізацыі сялянскіх гаспадарак.

Сацыяльна-эканамічнае становішча ў Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага становішча ў Заходняй Беларусі. Аграрныя рэформы. Праблемы прамысловага развіцця. Уплыў сусветнага эканамічнага крызісу. Працоўная эміграцыя.

Аднаўленне народнай гаспадаркі ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе. Страты і разбурэнні, нанесеныя эканоміцы і сацыяльнай сферы Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Аднаўленчыя работы ў прамысловасці. Асаблівасці і цяжкасці ў аднаўленні і развіцці сельскай гаспадаркі. Калектывізацыя ў заходніх абласцях Беларусі. Матэрыяльнае становішча народа ў пасляваенныя гады.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё ва ўмовах навукова-тэхнічнай рэвалюцыі. Навукова-тэхнічная рэвалюцыя ў Беларусі. Развіццё радыётэхнічнай, радыёэлектроннай, хімічнай і нафтаперапрацоўчай прамысловасці, машынабудавання і металаапрацоўкі. Матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне аграрнага сектара эканомікі. Матэрыяльны дабрабыт насельніцтва. Эканамічныя рэформы і іх вынікі. Аграпрамысловы комплекс. Праявы стагнацыі ў эканоміцы.

Змены ў сацыяльна-эканамічным развіцці ў другой палове 1980-х гг. Курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця. Перавод прадпрыемстваў на гаспадарчы разлік і самафінансаванне. Развіццё кааператыўнага руху. Прычыны пагаршэння сацыяльна-эканамічнага становішча. Пераадоленне наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС.

Сацыяльна-эканамічнае становішча ў 1990-я гг. Эканамічнае становішча Рэспублікі Беларусь у першай палове 1990-х гг. Пошук шляхоў выхаду з крызісу. Увядзенне сістэмы грашовых адзінак Рэспублікі Беларусь. Станаўленне прадпрымальніцкіх структур.

Асаблівасці беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця. Распрацоўка беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця і яе сутнасныя характарыстыкі. Мэты і сродкі рэалізацыі сацыяльна арыентаванай эканомікі. Эканамічная інтэграцыя з Расіяй і краінамі Садружнасци Незалежных Дзяржаў. Сусветны фінансава-эканамічны крызіс і шляхі пераадолення яго наступстваў у Рэспубліцы Беларусь. Галоўныя вынікі сацыяльна-эканамічнага развіцця ў перыяд суверэнітэту. Прыярытэты дзяржавы ў сацыяльна-эканамічнай сферы. Дзяржаўная маладзёжная палітыка.



Вучні павінны: ведаць: значэнне паняццяў: аграрнае пытанне, асадніцтва, аўтаномія, ваенна-прамысловы

комплекс, індустрыялізацыя, інфляцыя, інтэграцыя, лічбавая эканоміка, калектывізацыя сельскай гаспадаркі, мадэрнізацыя, Мытны саюз, нацыяналізацыя, новая эканамічная палітыка, палітыка «ваеннага камунізму», прыватызацыя, «прускі» шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы, «амерыканскі» шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы, раскулачванне, сацыяльна арыентаваная эканоміка, сельская абшчына, стагнацыя, урбанізацыя, устойлівае развіццё, экстэнсіўны шлях развіцця эканомікі, інтэнсіўны шлях развіцця эканомікі;


167

асноўныя этапы і асаблівасці вырашэння аграрнага пытання ў Беларусі; шляхі і сродкі мадэрнізацыі ў працэсе пераходу ад аграрна-рамеснага да

індустрыяльнага грамадства ў Беларусі; вынікі эканамічных рэформ для развіцця Беларусі; сутнасць беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця; асноўныя ацэначныя меркаванні (пункты гледжання) аб працэсе мадэрнізацыі пры

пераходзе ад аграрна-рамеснага да індустрыяльнага грамадства; дасягненні ўраджэнцаў Беларусі ў эканамічным развіцці (гаспадарчым жыцці); умець: канкрэтызаваць змест паняццяў: аграрнае пытанне, асадніцтва, аўтаномія, ваенна-

прамысловы комплекс, індустрыялізацыя, інфляцыя, інтэграцыя, лічбавая эканоміка, калектывізацыя сельскай гаспадаркі, мадэрнізацыя, Мытны саюз, нацыяналізацыя, новая эканамічная палітыка, палітыка «ваеннага камунізму», прыватызацыя, «прускі» шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы, «амерыканскі» шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы, раскулачванне, сацыяльна арыентаваная эканоміка, сельская абшчына, стагнацыя, урбанізацыя, устойлівае развіццё, экстэнсіўны шлях развіцця эканомікі, інтэнсіўны шлях развіцця эканомікі;

лакалізаваць працэс пераходу ад аграрна-рамеснага да індустрыяльнага грамадства з апорай на храналагічныя і сінхранічныя табліцы, гістарычную карту і атлас;

характарызаваць сутнасць мадэрнізацыі пры пераходзе ад аграрна-рамеснага да індустрыяльнага і інфармацыйнага грамадства;

суадносіць працэс мадэрнізацыі пры пераходзе ад аграрна-рамеснага да індустрыяльнага і інфармацыйнага грамадства ў Беларусі з адпаведным яму па змесце працэсам сусветнай гісторыі;

даваць ацэнку вывучаемым гістарычным падзеям, з’явам і працэсам, дзейнасці гістарычных асоб;

раскрываць прычынна-следчыя сувязі паміж мадэрнізацыяй пры пераходзе ад аграрна-рамеснага да індустрыяльнага і інфармацыйнага грамадства ў Беларусі і сацыяльнымі працэсамі ў Беларусі;

характарызываць сутнасць беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця; параўноўваць, сістэматызаваць, абагульняць гістарычныя факты аб сацыяльна-

эканамічным развіцці Беларусі і рабіць на гэтай аснове аргументаваныя высновы; параўноўваць пункты гледжання аб працэсе мадэрнізацыі пры пераходзе ад аграрна-

рамеснага да індустрыяльнага і інфармацыйнага грамадства ў Беларусі; аналізаваць змест гістарычных крыніц інфармацыі аб сацыяльна-эканамічным

развіцці Беларусі; рыхтаваць і прэзентаваць паведамленні аб гістарычных асобах з ацэнкай вынікаў іх

дзейнасці; выкарыстоўваць веды і ўменні для: пошуку і аналізу сацыяльна значнай інфармацыі аб сацыяльна-эканамічным развіцці

Беларусі, прадстаўленай у сродках масавай інфармацыі; правядзення вучэбнага гістарычнага даследавання па пытаннях сацыяльна-

эканамічнага развіцця Беларусі; тлумачэння гістарычнага кантэксту пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе


вызначэння ўласных адносін да гістарычных фактаў і асоб, а таксама да падзей сучаснага жыцця.

БЕЛАРУСЬ У СІСТЭМЕ МІЖНАРОДНЫХ АДНОСІН (16 гадзін)

Геапалітычнае становішча Беларусі ў ХІХ ст. Становішча беларускіх зямель пасля ўваходжання ў склад Расійскай імперыі. Расійска-французскія адносіны і палітычная сітуацыя ў заходніх губернях. Праект адраджэння Вялікага Княства Літоўскага. Беларусь у перыяд Айчыннай вайны 1812 г. Вынікі вайны 1812 г. для Беларусі.


168

Беларусь у гады Першай сусветнай вайны. Беларусь як аб’ект геапалітыкі еўрапейскіх дзяржаў. Прычыны і пачатак вайны. Становішча беларускіх губерняў. Бежанцы. Рэквізіцыі. Акупацыя германскімі войскамі заходняй часткі Беларусі. Палітыка акупацыйных улад. Вынікі Брэсцкага міру для Беларусі.

Становішча Беларусі ў гады польска-савецкай вайны. Прычыны і пачатак вайны. Становішча на тэрыторыі Беларусі. Ход ваенных дзеянняў. Рыжскі мірны дагавор і яго наступствы для Беларусі.

Беларусь у геапалітычных умовах міжваеннага перыяду. Геапалітычнае значэнне Савецкай Беларусі. Узбуйненне тэрыторыі БССР у 1924 і 1926 гг. Заходнебеларускія землі як аб’ект геапалітычных планаў Польшчы. Палітыка польскіх улад. Нацыянальна-вызваленчы, сялянскі і рабочы рух у Заходняй Беларусі.

Пачатак Другой сусветнай вайны. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР. Геапалітычная сітуацыя ў Еўропе ў канцы 1930-х гг. Дагавор аб ненападзенні паміж Германіяй і СССР ад 23 жніўня 1939 г. Пачатак Другой сусветнай вайны. Вызваленчы паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь. Дагавор «Аб дружбе і граніцы» паміж СССР і Германіяй. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР.

БССР напярэдадні і ў пачатку Вялікай Айчыннай вайны. БССР напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны. Мерапрыемствы па ўмацаванні абароназдольнасці краіны. Нападзенне нацысцкай Германіі на СССР. Цэнтралізацыя кіраўніцтва краінай. Мабілізацыя і эвакуацыя. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі. Гераізм і самаахвярнасць абаронцаў Айчыны. Прычыны няўдач Чырвонай Арміі ў пачатку вайны.

Германскі акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі. План «Ост» – праграма каланізацыі і знішчэння народаў Савецкага Саюза. Канцэнтрацыйныя лагеры і гета на тэрыторыі Беларусі. Карныя аперацыі супраць партызан, падпольшчыкаў і мірнага насельніцтва. Вываз на прымусовыя работы ў Германію. Дзейнасць калабарацыянісцкіх арганізацый.

Барацьба супраць нямецка-фашысцкіх акупантаў. Арганізацыя партызанскага і падпольнага руху. Стварэнне Цэнтральнага штаба партызанскага руху і Беларускага штаба партызанскага руху. Утварэнне партызанскіх зон і партызанскіх краёў. Партызанскія злучэнні, іх баявая дзейнасць. «Рэйкавая вайна». Дзейнасць падпольных арганізацый. Супраціўленне мірнага насельніцтва акупацыйнаму рэжыму. Героі ўсенароднай барацьбы.

Вызваленне Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Пачатак вызвалення тэрыторыі Беларусі. Аперацыя «Баграціён» і яе вынікі. Подзвігі савецкіх воінаў. Уклад беларускага народа ў разгром нацысцкай Германіі і яе саюзнікаў. Крыніцы перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Ураджэнцы Беларусі ў еўрапейскім руху Супраціўлення і на франтах Другой сусветнай вайны.

БССР на міжнароднай арэне ў другой палове 1940-х – 1980-я гг. Уключэнне БССР у лік краін-заснавальніц ААН. Тэрытарыяльныя змены БССР. Знешнепалітычная дзейнасць БССР. Удзел у барацьбе міжнароднага супольніцтва за вырашэнне глабальных сацыяльна-палітычных праблем, мір і бяспеку. Гандлёва-эканамічнае супрацоўніцтва з краінамі Савета эканамічнай узаемадапамогі. Навукова-тэхнічнае і культурнае супрацоўніцтва БССР з краінамі свету. Сувязі з беларускай дыяспарай.

Рэспубліка Беларусь у міжнародным супольніцтве ў 1990-я гг. Прыярытэты знешнепалітычнага курсу Рэспублікі Беларусь. Дзейнасць Беларусі ў ААН. Умацаванне сувязей з краінамі СНД. Развіццё інтэграцыі паміж Беларуссю і Расіяй.

Знешняя палітыка Рэспублікі Беларусь у пачатку ХХІ ст. Шматвектарны характар знешнепалітычнай дзейнасці Рэспублікі Беларусь. Развіццё эканамічных і культурных сувязей з краінамі блізкага і далёкага замежжа. Фарміраванне Еўразійскага эканамічнага саюза. Узаемаадносіны Беларусі з краінамі Еўрапейскага Саюза. Супрацоўніцтва з краінамі Азіяцка-Ціхаакіянскага рэгіёна, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі. Развіццё сувязей з беларускай дыяспарай.



169


Вучні павінны: ведаць: значэнне паняццяў: Белавежскае пагадненне, генацыд, глабалізацыя, дыяспара,

Еўразійскі эканамічны саюз, інтэграцыя, калабарацыянізм, Мытны саюз, Садружнасць Незалежных Дзяржаў, Саюзная дзяржава Беларусі і Расіі;

асаблівасці геапалітычнага становішча Беларусі ў перыяд Айчыннай вайны 1812 г., Першай і Другой сусветнай, Вялікай Айчыннай войнаў;

асаблівасці знешнепалітычнага становішча БССР; асаблівасці знешнепалітычнага курсу Рэспублікі Беларусь; асноўныя ацэначныя меркаванні (пункты гледжання) аб геапалітычным становішчы

Беларусі і яе знешнепалітычным курсе, выніках дзейнасці гістарычных асоб; дасягненні ўраджэнцаў Беларусі ў міжнароднай дзейнасці; сімвалы і месцы памяці беларускага народа аб падзеях Айчыннай вайны 1812 г.,

Першай і Другой сусветнай, Вялікай Айчыннай войнаў; умець: канкрэтызаваць змест паняццяў: Белавежскае пагадненне, генацыд, глабалізацыя,

дыяспара, Еўразійскі эканамічны саюз, інтэграцыя, калабарацыянізм, Мытны саюз, Садружнасць Незалежных Дзяржаў, Саюзная дзяржава Беларусі і Расіі;

лакалізаваць геапалітычнае становішча Беларусі з апорай на храналагічныя і сінхранічныя табліцы, гістарычную карту і атлас;

характарызаваць геапалітычнае становішча і знешнепалітычны курс Беларусі; суадносіць геапалітычнае становішча Беларусі са знешнепалітычнымі працэсамі

сусветнай гісторыі; даваць ацэнку вывучаемым гістарычным падзеям, з’явам і працэсам, дзейнасці

гістарычных асоб; тлумачыць прычынна-следчыя сувязі паміж геапалітычнымі ўмовамі і

знешнепалітычным становішчам Беларусі; параўноўваць, сістэматызаваць і абагульняць гістарычныя факты аб геапалітычным

становішчы Беларусі і яе знешнепалітычным курсе і рабіць на гэтай аснове аргументаваныя высновы;

параўноўваць пункты гледжання аб геапалітычным становішчы Беларусі і яе знешнепалітычным курсе;

аналізаваць змест гістарычных крыніц інфармацыі аб геапалітычным становішчы і знешняй палітыцы Беларусі;

рыхтаваць і прэзентаваць паведамленні аб гістарычных асобах з ацэнкай вынікаў іх дзейнасці;

выкарыстоўваць веды і ўменні для: пошуку і аналізу сацыяльна значнай інфармацыі аб геапалітычным становішчы

Беларусі і яе знешнепалітычным курсе, прадстаўленай у сродках масавай інфармацыі; правядзення вучэбнага гістарычнага даследавання па пытаннях знешняй палітыкі

Беларусі; тлумачэння гістарычнага кантэксту пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе


вызначэння ўласных адносін да гістарычных фактаў і асоб, а таксама да падзей сучаснага жыцця;

усвядомленых паводзін як грамадзяніна Рэспублікі Беларусь; беражлівых адносін да месцаў памяці беларускага народа аб падзеях Айчыннай

вайны 1812 г., Першай і Другой сусветнай, Вялікай Айчыннай войнаў.


170

ФАРМІРАВАННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫІ. КАНФЕСІЙНАЕ СТАНОВІШЧА Ў БЕЛАРУСІ

(16 гадзін)

Умовы фарміравання беларускай нацыі ў ХІХ ст. Асаблівасці палітыкі расійскіх улад у адносінах да беларусаў. Сутнасць нацыянальнага пытання ў Расійскай імперыі адносна насельніцтва Беларусі. Нацыянальны склад насельніцтва Беларусі. Умовы ўтварэння беларускай нацыі. Асаблівасці яе станаўлення. Характарыстыка менталітэта беларусаў.

Асаблівасці станаўлення беларускай нацыі на рубяжы ХІХ–ХХ стст. Фарміраванне агульных нацыянальных прымет ва ўмовах станаўлення індустрыяльнага грамадства. Этнічная тэрыторыя беларусаў. Этнічная ідэнтыфікацыя насельніцтва Беларусі. Феномен «тутэйшасці».

Выспяванне беларускай нацыянальнай ідэі ў ХІХ – пачатку ХХ ст. Ідэалогія заходнерусізму. Асаблівасці працэсу афармлення беларускай нацыянальнай ідэі. Абгрунтаванне беларускай нацыянальнай ідэі студэнтамі-гоманаўцамі.

Эвалюцыя канфесійных адносін у XIX – пачатку ХХ ст. Рэлігійная структура насельніцтва беларускіх губерняў. Пашырэнне ўплыву праваслаўнай царквы на беларускіх землях. Абмежаванне ўплыву каталіцтва. Скасаванне ўніяцкай царквы. Палітыка Расійскай імперыі па рэлігійным пытанні пасля паўстання 1863–1864 гг. Змены ў рэлігійным жыцці ў пачатку ХХ ст. Свабода веравызнання.

Развіццё беларускай нацыі ў 1920-я – 1930-я гг. Нацыянальнае пытанне і яго вырашэнне ў БССР. Палітыка беларусізацыі як праява савецкай нацыянальнай палітыкі. Дасягненні і супярэчнасці пры правядзенні беларусізацыі. Нацыянальная палітыка ў БССР у 1930-я гг.

Канфесійная палітыка ў БССР у 1920-я – 1930-я гг. Адносіны савецкіх улад да рэлігіі. Палітыка «ваяўнічага атэізму». Антырэлігійная прапаганда. Становішча веруючых.

Нацыянальная і канфесійная палітыка польскіх улад у Заходняй Беларусі. Асаблівасці нацыянальных адносін у Заходняй Беларусі. Палітыка польскіх улад па паланізацыі насельніцтва Заходняй Беларусі. Канфесійная палітыка польскіх улад у Заходняй Беларусі. Рэлігійнае жыццё ў Заходняй Беларусі.

Канфесійнае становішча ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Палітыка савецкіх улад адносна царквы ў гады ваенных выпрабаванняў. Канфесійная палітыка германскіх акупацыйных улад на тэрыторыі Беларусі. Уклад святарства ва ўсенародную барацьбу на акупіраванай тэрыторыі Беларусі.

Нацыянальная і канфесійная палітыка ў БССР у другой палове 1940-х – 1980-я гг. Нацыянальнае пытанне і яго вырашэнне ў БССР. Характарыстыка беларускай савецкай ментальнасці. Узмацненне дзяржаўнага ціску на царкву. Становішча канфесій і веруючых.

Беларуская нацыя ва ўмовах дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь (2 гадзіны). Умовы развіцця сучаснай беларускай нацыі. Нацыянальны склад насельніцтва Беларусі. Станаўленне грамадзянскай супольнасці. Асновы ідэалогіі беларускай дзяржавы ва ўмовах дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь.

Канфесійная палітыка ў Рэспубліцы Беларусь. Узаемаадносіны дзяржавы і рэлігійных канфесій. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб свабодзе веравызнання і рэлігійных арганізацыях». Адраджэнне канфесійнага жыцця. Аднаўленне і будаўніцтва новых храмаў, адкрыццё новых прыходаў. Духоўныя вучэбныя ўстановы. Роля і значэнне Беларускай праваслаўнай царквы, Рыма-каталіцкага касцёла і іншых канфесій у суверэннай Беларусі.



Вучні павінны: ведаць: значэнне паняццяў: беларуская нацыянальная ідэя, заходнерусізм, нацыянальнае

пытанне, нацыянальная самасвядомасць, беларусізацыя, паланізацыя, канфесія, атэізм, свабода веравызнання;


171

асноўныя этапы і асаблівасці фарміравання беларускай нацыі; асаблівасці канфесійнага становішча насельніцтва Беларусі ў розныя гістарычныя

перыяды; шляхі і сродкі вырашэння нацыянальнага і рэлігійнага пытанняў у Беларусі; асноўныя ацэначныя меркаванні (пункты гледжання) аб фарміраванні беларускай

нацыі, нацыянальнай і канфесійнай палітыцы ў Рэспубліцы Беларусь; дасягненні прадстаўнікоў духавенства – ураджэнцаў Беларусі; умець: канкрэтызаваць змест паняццяў: беларуская нацыянальная ідэя, заходнерусізм,

нацыянальнае пытанне, нацыянальная самасвядомасць, беларусізацыя, паланізацыя, канфесія, атэізм, свабода веравызнання;

лакалізаваць працэс фарміравання беларускай нацыі з апорай на храналагічныя і сінхранічныя табліцы, гістарычную карту і атлас;

характарызаваць асаблівасці фарміравання беларускай нацыі; даваць ацэнку вывучаемым гістарычным падзеям, з’явам і працэсам, дзейнасці

гістарычных асоб; суадносіць працэс фарміравання беларускай нацыі з адпаведнымі яму па зместу

працэсамі сусветнай гісторыі; параўноўваць, сістэматызаваць, абагульняць гістарычныя факты аб фарміраванні

беларускай нацыі, канфесійнай і нацыянальнай палітыцы ў Рэспубліцы Беларусь, рабіць на гэтай аснове аргументаваныя высновы;

параўноўваць пункты гледжання аб фарміраванні беларускай нацыі, канфесійнай і нацыянальнай палітыцы ў Рэспубліцы Беларусь;

аналізаваць змест гістарычных крыніц інфармацыі аб фарміраванні беларускай нацыі, канфесійнай і нацыянальнай палітыцы ў Рэспубліцы Беларусь;

выкарыстоўваць веды і ўменні для: пошуку і аналізу сацыяльна значнай інфармацыі аб фарміраванні беларускай нацыі,

канфесійнай і нацыянальнай палітыцы Рэспублікі Беларусь, прадстаўленай у сродках масавай інфармацыі;

тлумачэння гістарычнага кантэксту пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе мастацкіх і дакументальных фільмаў, наведванні гістарычных месцаў, музеяў і гэтак далей;

вызначэння ўласных адносін да гістарычных фактаў і асоб, а таксама да падзей сучаснага жыцця;

усвядомленых паводзін як грамадзяніна Рэспублікі Беларусь.

КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ (12 гадзін)

Культура Беларусі ў першай палове ХІХ ст. Развіццё адукацыі. Літаратура. Рамантызм у выяўленчым мастацтве. Класіцызм у архітэктуры.

Культура Беларусі ў другой палове ХІХ ст. Асноўныя тэндэнцыі развіцця культуры Беларусі. Сістэма адукацыі. Станаўленне беларусазнаўства. Станаўленне новай беларускай мовы і літаратуры. Тэатр і музыка. Жывапіс. Архітэктура і горадабудаўніцтва.

Побыт і лад жыцця насельніцтва Беларусі ў ХІХ ст. Сельская абшчына, яе ўплыў на звычаі і абрады беларусаў. Побыт сялян. Лад жыцця рабочых. Харчаванне насельніцтва. Народныя святы і абрады.

Асноўныя тэндэнцыі ў развіцці культуры Беларусі ў пачатку ХХ ст. Роля газеты «Наша ніва» ў развіцці культуры Беларусі. Стан адукацыі. Навуковыя даследаванні Беларусі. Развіццё літаратуры і беларускай літаратурнай мовы. Станаўленне беларускага прафесійнага тэатра. Выяўленчае мастацтва. Развіццё архітэктуры.

Беларуская савецкая культура ў 1920-я – 1930-я гг. Палітыка беларусізацыі. Развіццё сістэмы адукацыі ў Савецкай Беларусі. Станаўленне беларускай савецкай навукі. Ажыццяўленне культурнай рэвалюцыі. Літаратура. Музыка. Тэатр. Зараджэнне беларускага кіно. Выяўленчае мастацтва. Архітэктура.


172

Культура ў Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. Стан заходнебеларускай культуры ва ўмовах палітыкі паланізацыі. Дзейнасць Таварыства беларускай школы. Літаратура. Жывапіс. Музычнае мастацтва. Архітэктура.

Развіццё беларускай савецкай культуры ў другой палове 1940-х – 1980-я гг. Асноўныя тэндэнцыі ў развіцці культуры Беларусі. Стан адукацыі. Выхад беларускай навукі на новыя рубяжы. Дасягненні вучоных – ураджэнцаў Беларусі. Удзел беларусаў у асваенні касмічнай прасторы. Прынцып партыйнасці і метад сацыялістычнага рэалізму. Літаратура. Музыка. Выяўленчае мастацтва. Тэатр і кіно. Архітэктура. Алімпійскія дасягненні беларускіх савецкіх спартсменаў.

Развіццё адукацыі, навукі, літаратуры, мастацтва і спорту ва ўмовах дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. Палітыка Рэспублікі Беларусь у галіне культуры. Афармленне дзяржаўнага статусу беларускай і рускай моў. Адукацыя ў Беларусі. Дасягненні ў развіцці навукі. Літаратура. Музыка. Выяўленчае мастацтва. Тэатр і кіно. Дасягненні беларускіх спартсменаў.



Вучні павінны: ведаць: значэнне паняццяў: беларусазнаўства, беларусізацыя, культурная рэвалюцыя, метад

сацыялістычнага рэалізму, прынцып партыйнасці; асноўныя этапы і асаблівасці развіцця культуры Беларусі; асноўныя ацэначныя меркаванні (пункты гледжання) аб развіцці культуры Беларусі,

выніках творчасці дзеячаў культуры; дасягненні ўраджэнцаў Беларусі ў галіне культуры; найбольш значныя алімпійскія дасягненні беларускіх спартсменаў; помнікі культуры Беларусі; умець: канкрэтызаваць змест паняццяў: беларусазнаўства, беларусізацыя, культурная

рэвалюцыя, метад сацыялістычнага рэалізму, прынцып партыйнасці; характарызаваць развіццё культуры Беларусі ў вывучаемыя перыяды; даваць ацэнку вывучаемым гістарычным фактам, дзейнасці гістарычных асобі; параўноўваць, сістэматызаваць і абагульняць гістарычныя факты аб развіцці

культуры Беларусі і рабіць на гэтай аснове аргументаваныя высновы; параўноўваць пункты гледжання аб умовах і выніках развіцця культуры Беларусі; аналізаваць змест гістарычных крыніц інфармацыі аб развіцці культуры Беларусі; рыхтаваць і прэзентаваць паведамленні аб дзеячах культуры, характарызаваць

гістарычную тэматыку ў іх творчасці; выкарыстоўваць веды і ўменні для: для пошуку і аналізу сацыяльна значнай інфармацыі аб развіцці культуры ў Беларусі,

прадстаўленай у сродках масавай інфармацыі; правядзення вучэбнага гістарычнага даследавання па пытаннях развіцця культуры ў

Беларусі; тлумачэння гістарычнага кантэксту пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе


вызначэння ўласных адносін да гістарычных падзей, з’яў і асоб, а таксама да падзей сучаснага жыцця;

усвядомленых паводзін як грамадзяніна Рэспублікі Беларусь; падтрымання беражлівых адносін да помнікаў гісторыі і культуры.

Выніковае абагульненне (2 гадзіны)


173

ГЛАВА 3 АГУЛЬНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА АРГАНІЗАЦЫІ

АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

Пры вывучэнні вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» на павышаным узроўні ў ХІ класе рэкамендуюцца наступныя віды вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў:

праца з гістарычнай картай як крыніцай інфармацыі, аналіз і інтэрпрэтацыя гістарычных крыніц рознага жанру, самастойнае складанне абагульняючых/параўнальных табліц/схем, рашэнне пазнавальных задач і праблемных сітуацый, удзел у праектнай дзейнасці, правядзенне вучэбнага гістарычнага даследавання пошукавага характару.

Па выніках вывучэння вучэбнага прадмета «Гісторыя Беларусі» на павышаным узроўні ў ХІ класе вучні павінны:

умець: лакалізаваць падзеі гісторыі Беларусі XIX – пачатку XXI ст. у часе і прасторы;

характарызаваць змены ў геапалітычным становішчы беларускіх зямель у Навейшы час; тлумачыць значэнне асноўных паняццяў, канкрэтызаваць іх і выкарыстоўваць пры

характарыстыцы гістарычнай і сучаснай сацыяльнай рэчаіснасці; адрозніваць гістарычны факт ад яго інтэрпрэтацыі; рэканструяваць і інтэрпрэтаваць змест факталагічнага матэрыялу, які адлюстроўвае

асаблівасці развіцця Беларусі у XIX – пачатку XXI ст.; характарызаваць палітычнае, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Беларусі

ў XIX – пачатку XXI ст.; дзейнасць гістарычных асоб і дзеячаў культуры; даваць аргументаваную ацэнку гістарычным фактам, дзейнасці гістарычных асоб; тлумачыць прычынна-следчыя сувязі паміж гістарычнымі фактамі, раскрываць

узаемаабумоўленасць змен у асноўных сферах грамадскага жыцця; параўноўваць, сістэматызаваць і абагульняць гістарычныя факты і рабіць на гэтай

аснове аргументаваныя высновы; аналізаваць змест гістарычных дакументаў; аналізаваць гістарычную інфармацыю, прадстаўленую ў розных знакавых сістэмах

(тэкст, карта, графік, дыяграма, табліца, ілюстрацыя і гэтак далей); параўноўваць пункты гледжання аб гістарычных фактах; выкарыстоўваць метады вучэбнага гістарычнага даследавання: фармуляваць

праблемы, ажыццяўляць збор, сістэматызацыю і абагульненне матэрыялу, прэзентаваць вынікі асабістага даследавання;

ужываць засвоеныя веды і ўменні для: тлумачэння гістарычнага кантэксту пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе

мастацкіх і дакументальных фільмаў, наведванні гістарычных славутасцей, музеяў і гэтак далей;

вызначэння ўласнай пазіцыі ў адносінах да гістарычных фактаў і асоб, а таксама падзей сучаснага жыцця;

аналізу сучаснай сацыяльнай інфармацыі, прадстаўленай у сродках масавай інфармацыі;

усвядомленых паводзін як грамадзяніна Рэспублікі Беларусь; беражлівых адносін да помнікаў гісторыі і культуры.


174



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Грамадазнаўства» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй



1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Грамадазнаўства» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 70 гадзін (2 гадзіны на тыдзень). Пры планаванні адукацыйнага працэсу настаўнік можа змяняць паслядоўнасць вывучэння асобных пытанняў унутры раздзела. Рэзервовы час на вывучэнне вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» (4 гадзіны), прадугледжаны дадзенай вучэбнай праграмай, рэкамендуецца выкарыстоўваць для адпрацоўкі ведаў і ўменняў вучняў па найбольш складаных пытаннях, падагульнення і сістэматызацыі ведаў вучняў, абароны праектаў, правядзення тэматычнага і выніковага кантролю засваення зместу вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства».

Засваенне зместу дадзенай вучэбнай праграмы прадугледжвае набыццё вучнямі сістэматычных ведаў і ўдасканаленне сродкамі вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» асобасных, метапрадметных, прадметных кампетэнцый, неабходных для працягу выбранага напрамку адукацыі, асобаснага самаразвіцця і прафесійнага самавызначэння, а таксама для ўсвядомленага і эфектыўнага рашэння адукацыйных і жыццёвых (сацыякультурных) задач.

3. Мэты вывучэння вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства»: станаўленне адказнай і творчай асобы з развітой свядомасцю, крытычным

мысленнем, здольнай на аснове асэнсавання культурна-гістарычнага вопыту, базавых каштоўнасцей нацыянальнай і сусветнай культуры, праблем развіцця сучаснай цывілізацыі і асноўных тэндэнцый развіцця грамадства вызначыць шляхі канструктыўнай самарэалізацыі, актыўна ўключыцца ў прадуктыўную стваральную дзейнасць;

фарміраванне на аснове засвоеных грамадазнаўчых ведаў кампетэнцый, неабходных для прафесійнага самавызначэння, працягу адукацыі па выбраным напрамку, а таксама для арыентацыі ў сучасным сацыякультурным асяроддзі і самарэалізацыі ва ўмовах шматмерных адносін з іншымі людзьмі.

4. Задачы вывучэння вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства»: засваенне грамадазнаўчых паняццяў, неабходных для засваення зместу вучэбнага

прадмета «Грамадазнаўства»; авалоданне вучнямі асновамі тэарэтычных ведаў аб падыходах да вывучэння

грамадства, цывілізацыі як культурна-гістарычным працэсе, глабалізацыі і ўстойлівым развіцці, месцы Беларусі ў сусветным супольніцтве і сістэме міжнародных адносін, знешняй і ўнутранай палітыцы беларускай дзяржавы, прававой сістэме Рэспублікі Беларусь;

выпрацоўка ў вучняў даследчых уменняў, неабходных для самастойнага набыцця сацыяльна-гуманітарных ведаў, працягу адукацыі па сацыяльна-гуманітарным напрамку;

фарміраванне грамадзянскай самасвядомасці, патрыятызму і адказнай сацыяльнай пазіцыі, вопыту канструктыўных зносін, узаемаразумення і супрацоўніцтва;


175

развіццё ўменняў самааналізу, самаацэнкі; падахвочванне да самаўдасканалення і самарэалізацыі.

5. Улічваючы ўзроставыя псіхалагічныя асаблівасці вучняў XI класа, мэты вывучэння вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» на павышаным узроўні, найбольш эфектыўнымі формамі і метадамі навучання вучняў з’яўляюцца тыя, што заснаваны на вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў, якая мае самастойны, пошукавы, развіццёвы, дыскусійна-дыялогавы характар. Асаблівая ўвага павінна быць нададзена авалоданню вучнямі ўменнямі і навыкамі вучэбна-даследчай і праектнай дзейнасці.

Пры выкарыстанні ў адукацыйным працэсе інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій і праектных методык важна разумець іх адукацыйныя магчымасці і выразна ўсведамляць межы іх прымянення, умець арганічна спалучаць гэтыя тэхналогіі з традыцыйнымі методыкамі.

Пры вывучэнні вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» неабходна абапірацца на веды вучняў па вучэбных прадметах: «Сусветная гісторыя», «Гісторыя Беларусі», «Геаграфія», «Беларуская літаратура», «Русская литература» і іншых. З гэтай мэтай рэкамендуецца прапаноўваць вучням канкрэтызаваць тэарэтычныя палажэнні, якія вывучаюцца, гістарычнымі фактамі, літаратурнымі вобразамі, статыстычнымі данымі. У працэсе навучання грамадазнаўству рэкамендуецца выкарыстоўваць увесь пералік кампанентаў вучэбна-метадычнага комплексу па вучэбным прадмеце «Грамадазнаўства», рэкамендаваных Міністэрствам адукацыі.

Акрамя вучэбнага дапаможніка, рэкамендуецца выкарыстоўваць нарматыўныя прававыя акты беларускай дзяржавы, навукова-папулярную і публіцыстычную літаратуру, матэрыялы электронных і друкаваных сродкаў масавай інфармацыі, у тым ліку глабальнай камп’ютарнай сеткі Інтэрнэт (далей – Інтэрнэт).

У вучэбным кабінеце грамадазнаўства мэтазгодна мець тэксты Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, найважнейшых міжнародных прававых дакументаў, заканадаўчых актаў Рэспублікі Беларусь; тэматычныя табліцы і іншыя сродкі нагляднасці.

Павышаны ўзровень навучання грамадазнаўству прадугледжвае праблемны падыход да арганізацыі вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў, высокую практычную арыентаванасць атрыманых ведаў, прафарыентацыйную накіраванасць вучэбнага матэрыялу. Асаблівая ўвага павінна надавацца ўдасканаленню спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці, неабходных для далейшага самастойнага выкарыстання грамадазнаўчых ведаў пры аналізе сучаснай сацыяльнай рэчаіснасці, прафесійнага самавызначэння і працягу выбранага напрамку адукацыі.

6. Кантроль, або праверка вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, з’яўляецца абавязковым кампанентам адукацыйнага працэсу.

Патрабаванні да вынікаў засваення вучнямі зместу адукацыі па вучэбным прадмеце «Грамадазнаўства» з’яўляюцца крытэрыяльнай асновай для ацэнкі вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў.

Навучанне грамадазнаўству на ўзроўні агульнай сярэдняй адукацыі ажыццяўляецца на аснове кампетэнтнаснага падыходу да падрыхтоўкі вучня. Кампетэнтнасць – інтэграцыйная ўласцівасць асобы, што сфарміравана на аснове ведаў, уменняў, навыкаў, якія набываюцца ў адукацыйным працэсе і практычнай дзейнасці, каштоўнасных адносін, спосабаў дзейнасці і забяспечвае здольнасць чалавека эфектыўна ажыццяўляць пэўны від дзейнасці. У адносінах да адукацыйнага працэсу кампетэнцыі ўяўляюць сабой патрабаванні да падрыхтоўкі вучняў, якія аб’ектыўна і сацыяльна задаюцца, і прадстаўлены пералікам прадметных, метапрадметных і асобасных вынікаў навучання грамадазнаўству. Неабходна мець на ўвазе, што асобасныя вынікі засваення зместу дадзенай вучэбнай праграмы, звязаныя з асобаснымі якасцямі і светапогляднымі ўстаноўкамі вучняў, вызначаны як прагназуемыя і не падлягаюць прамежкавай і выніковай праверцы.

Асобасныя вынікі адлюстроўваюць асаблівасці развіцця асобы вучня XI класа і выяўляюцца ў тым, што вучань:

праяўляе імкненне да фарміравання маральных каштоўнасных арыентацый і выкарыстоўвае іх у сваёй дзейнасці;


176

валодае нацыянальнай самасвядомасцю, пачуццём патрыятызму; прымае каштоўнасці сямейнага жыцця і выказвае адказнасць за сям’ю; дэманструе сацыяльна актыўныя і адказныя паводзіны; усведамляе і кіруецца ў сваёй

дзейнасці канстытуцыйнымі правамі і абавязкамі; праяўляе талерантнасць, гатоўнасць і здольнасць да ўзаемаразумення, дыялогу і

супрацоўніцтва; кіруецца ў сваіх паводзінах прынятымі ў грамадстве маральнымі нормамі і агульначалавечымі каштоўнасцямі;

дэманструе эстэтычнае стаўленне да свету, усіх сфер жыццядзейнасці грамадства; адчувае патрэбнасць у самарэалізацыі і самаўдасканаленні; праяўляе

эмацыянальную сталасць; гатовы да працоўнай дзейнасці, бесперапыннай адукацыі і прафесійнага

самавызначэння на аснове ведання і ўліку сваіх магчымасцей, здольнасцей і інтарэсаў; умее рацыянальна арганізоўваць свой сацыякультурны вольны час з мэтай

асобаснага самаразвіцця. Навучанне вучэбнаму прадмету «Грамадазнаўства» ў XI класе павінна спрыяць

фарміраванню метапрадметных вынікаў, якія выяўляюцца ў тым, што вучань: ажыццяўляе вучэбную дзейнасць на аснове сфарміраваных агульнавучэбных

уменняў і навыкаў; устанаўлівае міжпрадметныя сувязі; валодае лагічнымі аперацыямі параўнання, аналізу, сінтэзу, падагульнення,

класіфікацыі па рода-відавых прыметах, устанаўлення аналогій і прычынна-выніковых сувязей паміж фактамі і з’явамі, вызначэння паняццяў, мадэлявання, доказу і абвяржэння;

мае цэласнае ўяўленне пра навуковую карціну свету, разумее прычынна-выніковыя сувязі паміж рознымі яе кампанентамі;

умее інтэграваць веды з розных прадметных галін для рашэння практычных задач; здольны ўспрымаць і тлумачыць на аснове атрыманых ведаў і вопыту з’явы і падзеі паўсядзённага жыцця, якія адбываюцца; умее выкарыстоўваць у сацыяльнай практыцы набытыя навуковыя веды;

умее арганізоўваць і ўзаемадзейнічаць у розных відах сумеснай вучэбна-пазнавальнай дзейнасці, весці дыялог, вырашаць праблемныя сітуацыі; прытрымліваецца этычных і маральных норм зносін і супрацоўніцтва;

умее правільна, лаканічна і лагічна выказваць свой пункт погляду; можа аргументаваць уласную пазіцыю; крытычна ставіцца да свайго і чужога меркавання;

валодае тэхналогіямі пошуку, адбору, апрацоўкі, захоўвання, перадачы інфармацыі, у тым ліку выкарыстоўвае інфармацыйныя камунікацыйныя тэхналогіі ў адпаведнасці з вучэбнымі і камунікацыйнымі задачамі; самастойна арыентуецца ў розных крыніцах інфармацыі; крытычна ўспрымае інфармацыю, атрыманую з розных крыніц, пісьменна інтэрпрэтуе і выкарыстоўвае яе ў адукацыйных і агульнакультурных мэтах;

умее вызначаць мэты свайго навучання, ставіць і фармуляваць новыя задачы ў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці; выказвае здольнасць да самакіравання вучэбнай дзейнасцю, рэфлексіі, самарэгуляцыі, самастойнага вызначэння прыярытэтных задач;

матываваны на інавацыйную, стваральную дзейнасць; ажыццяўляе самастойны пошук метадаў рашэння праблемных задач творчага і пошукавага характару, супярэчнасцей з выкарыстаннем розных метадаў пазнання.

Прадметныя вынікі засваення зместу вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» ў XI класе сфармуляваны ў главе 2 дадзенай вучэбнай праграмы.



Уводзіны (2 гадзіны)

Змест і асаблівасці вывучэння вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» у XI класе. Роля грамадазнаўчай адукацыі ў сацыялізацыі выпускнікоў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі. Асноўныя крыніцы інфармацыі пра сучаснае беларускае грамадства і дзяржаву.


177

СТАНАЎЛЕННЕ ІНФАРМАЦЫЙНАЙ ЦЫВІЛІЗАЦЫІ (14 гадзін)

Навукі пра будучыню. Футуралогія, гуманістыка і глабалістыка як навукі пра будучыню. Падыходы да прагназавання будучыні. Прафесіі, звязаныя з прагназаваннем будучыні.

Прагрэс і рэгрэс у сацыяльным развіцці. Грамадскі прагрэс і яго крытэрыі. Выклікі і пагрозы для чалавецтва. Гуманізм як мера грамадскага прагрэсу.

Ступені грамадскага развіцця. Асноўныя падыходы да разгляду гісторыі грамадства. Фармацыйны падыход. Стадыяльны падыход. Тэхналагічны падыход.

Цывілізацыя як культурна-гістарычны працэс. Паняцце цывілізацыі. Цывілізацыйны падыход да вывучэння грамадства. Характэрныя рысы сучаснай цывілізацыі.

Гарызонты інфармацыйнага грамадства. Асноўныя характарыстыкі інфармацыйнага грамадства. Інтэрнэт як глабальная інфармацыйная сістэма. Беларусь у інфармацыйную эпоху: магчымасці і перспектывы развіцця.

Глабалізацыя. Паняцце глабалізацыі. Супярэчлівы характар глабалізацыі. Антыглабалізм.

Падагульненне.


Вучні павінны: ведаць: азначэнні асноўных паняццяў: глабалізацыя, глабалістыка, антыглабалізм, гуманізм,

гуманістыка, інфармацыйнае грамадства, навукова-тэхнічны прагрэс, прагрэс, рэгрэс, цывілізацыя, тэхнакратызм, футуралогія, футурашок;

ключавыя ідэі аўтараў падыходаў да вывучэння гісторыі грамадства; умець: характарызаваць навукі аб прагназаванні будучыні; сучасныя выклікі і пагрозы

для чалавецтва; падыходы да вывучэння развіцця грамадства; глабалізацыю як супярэчлівы працэс; гуманізм як меру грамадскага прагрэсу; асноўныя рысы сучаснай інфармацыйнай цывілізацыі; прыметы постындустрыяльнага грамадства; перспектывы развіцця Беларусі ва ўмовах інфармацыйнага грамадства, ролю навукова-тэхнічнага прагрэсу ў развіцці чалавецтва; цывілізацыю як культурна-гістарычны працэс;

тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі антыглабалізм як сістэму поглядаў і сацыяльны рух, грамадска-эканамічныя фармацыі і стадыі як ступені развіцця грамадства, даіндустрыяльную, індустрыяльную і постындустрыяльную «хвалі» развіцця грамадства; праяўленні прагрэсу і рэгрэсу ў сучасным свеце, асноўныя прыметы інфармацыйнага грамадства; узаемадзеянне цывілізацый; фактары глабалізацыі; спецыфіку прафесій, звязаных з прагназаваннем будучага;

даваць ацэнку вывучаным грамадскім з’явам і працэсам, аргументаваць свой пункт гледжання па вывучаемых пытаннях;

аналізаваць і крытычна ацэньваць інфармацыю пра развіццё грамадства і грамадскіх з’явах з розных крыніц сацыяльна-гуманітарнай інфармацыі;

параўноўваць і крытычна ацэньваць розныя пункты гледжання на развіццё сучаснай цывілізацыі, прадстаўленыя ў розных крыніцах інфармацыі; вызначаць і абгрунтоўваць свае адносіны да іх;

прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбна-пазнавальных і практычных задач, правядзенні вучэбнага даследавання і распрацоўцы праектаў.

БЕЛАРУСЬ У СУСВЕТНЫМ СУПОЛЬНІЦТВЕ (16 гадзін)

Навука аб міжнародных адносінах. Напрамкі даследавання сусветнай палітыкі і эканомікі. Магчымасці кар’еры

спецыялістаў-міжнароднікаў.


178

Сусветнае супольніцтва ў XXI стагоддзі. Фактары разнастайнасці сучаснага свету. Палітычныя і сацыяльна-эканамічныя сістэмы ў сучасным свеце. Міграцыйная мабільнасць і яе наступствы.

Устойлівае развіццё – мадэль развіцця XXI стагоддзя. Паняцце ўстойлівага развіцця. Напрамкі ўстойлівага развіцця. Нацыянальная стратэгія ўстойлівага развіцця Рэспублікі Беларусь.

Прававыя асновы міжнародных адносін. Асноўныя прынцыпы міжнароднага права. Крыніцы і функцыі міжнароднага гуманітарнага права. Міжнародна-прававая адказнасць.

Геапалітычнае становішча і нацыянальныя інтарэсы Рэспублікі Беларусь. Паняцце геапалітыкі. Геапалітычны статус Беларусі. Нацыянальныя інтарэсы і бяспека Рэспублікі Беларусь.

Рэспубліка Беларусь у сістэме міжнародных адносін. Паняцце і віды міжнародных адносін. Знешняя палітыка Рэспублікі Беларусь. Удзел Беларусі ў міжнародных арганізацыях. Міжнароднае супрацоўніцтва.



Вучні павінны: ведаць: азначэнні асноўных паняццяў: геапалітыка, дыпламатыя, інфармацыйная бяспека,

міграцыйная мабільнасць, міжнароднае гуманітарнае права, міжнародныя адносіны, нацыянальная бяспека, устойлівае развіццё;

этапы развіцця сістэмы міжнародных адносін; міжнародныя арганізацыі і міждзяржаўныя аб’яднанні, у якія ўваходзіць Рэспубліка

Беларусь; умець: характарызаваць прынцыпы міжнароднага гуманітарнага права; мэты ўстойлівага

развіцця; міжнародныя арганізацыі і міждзяржаўныя аб’яднанні, у якія ўваходзіць Беларусь; віды міжнародных адносін, геапалітычны статус Беларусі, асноўныя сродкі міжнароднага супрацоўніцтва, прынцыпы і напрамкі знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь, ролю Беларусі ў рэалізацыі канцэпцыі ўстойлівага развіцця, функцыі міжнароднага гуманітарнага права; нацыянальную стратэгію ўстойлівага развіцця Рэспублікі Беларусь;

тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі напрамкі ўстойлівага развіцця, прынцыпы міжнароднага гуманітарнага права, спосабы забеспячэння інфармацыйнай бяспекі краіны, фактары разнастайнасці сучаснага свету; шматвектарную знешнюю палітыку беларускай дзяржавы; міграцыйную мабільнасць і яе наступствы; нацыянальна-дзяржаўныя інтарэсы Рэспублікі Беларусь;

даваць ацэнку вывучаным грамадскім з’явам і працэсам, аргументаваць свой пункт гледжання па вывучаемых пытаннях;

аналізаваць і крытычна ацэньваць інфармацыю пра развіццё сусветнага супольніцтва і месца Беларусі ў ім з розных крыніц сацыяльна-гуманітарнай інфармацыі;

параўноўваць і крытычна ацэньваць розныя пункты гледжання па пытаннях развіцця міжнародных адносін, знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь, прадстаўленыя ў розных крыніцах інфармацыі; вызначаць і абгрунтоўваць свае адносіны да іх;


ПРАВАВАЯ СІСТЭМА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ (20 гадзін)

Юрыдычныя навукі. Паняцце правазнаўства. Тэарэтычныя і прыкладныя навукі аб праве. Прафесія юрыст.


179

Уводзіны ў беларускае права. Галіны і інстытуты права. Суб’екты права і праваадносіны. Крыніцы (формы) права Рэспублікі Беларусь. Дзеянне права ў часе і прасторы.

Канстытуцыйнае і выбарчае права. Права як сістэма норм. Месца Канстытуцыі ў прававой сістэме. Паняцце канстытуцыйнага права. Выбарчая сістэма ў Рэспубліцы Беларусь. Рэферэндумы ў Рэспубліцы Беларусь.

Асновы грамадзянскага права. Паняцце грамадзянскага права. Суб’екты грамадзянска-прававых адносін. Грамадзянская праваздольнасць і дзеяздольнасць.

Асновы сямейнага права. Паняцце сямейнага права. Правы і абавязкі мужа і жонкі. Правы і абавязкі бацькоў і дзяцей.

Асновы працоўнага права. Паняцце працоўнага права. Заключэнне працоўнага дагавора. Бакі працоўнага дагавора. Спыненне працоўнага дагавора.

Асновы адміністрацыйнага права. Паняцце адміністрацыйнага права. Адміністрацыйнае правапарушэнне. Адміністрацыйная адказнасць.

Асновы крымінальнага права. Паняцце крымінальнага права. Крымінальная адказнасць і пакаранне. Абставіны, якія выключаюць, змякчаюць і абцяжарваюць крымінальную адказнасць.

Органы забеспячэння законнасці і правапарадку ў Рэспубліцы Беларусь. Сістэма органаў забеспячэння законнасці і правапарадку. Судовая сістэма. Праваахоўныя органы. Органы юстыцыі.



Вучні павінны: ведаць азначэнні асноўных паняццяў: адміністрацыйнае права, адміністрацыйнае

правапарушэнне, выбарчае права, грамадзянскае права, грамадзянская дзеяздольнасць, грамадзянская праваздольнасць, дыспазітыўныя нормы, імператыўныя нормы, канстытуцыйнае права, крымінальнае права пакаранне, працоўнае права, працоўны дагавор, сямейнае права, юрыспрудэнцыя; юстыцыя;

умець: характарызаваць правазнаўства як навуку аб праве; галіны і інстытуты права; сферы

прымянення прававых норм (грамадзянскага, працоўнага, сямейнага, выбарчага, крымінальнага) права, юрыдычныя ўласцівасці Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь; органы забеспячэння законнасці і правапарадку ў Рэспубліцы Беларусь; віды рэферэндумаў; месца Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь у прававой сістэме; абставіны, якія выключаюць, змякчаюць і абцяжарваюць крымінальную адказнасць; асноўныя задачы органаў забеспячэння законнасці і правапарадку Рэспублікі Беларусь; асаблівасці канстытуцыйнага права ў сістэме права Рэспублікі Беларусь; правы і абавязкі работнікаў і наймальнікаў; права як сістэму норм; прававы механізм заключэння і скасавання шлюбу; спецыфіку прафесіі юрыста;

тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі юрыдычныя ўласцівасці Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь; крыніцы (формы) права Рэспублікі Беларусь; віды адміністрацыйных спагнанняў; віды выбарчых сістэм; віды пакаранняў, прадугледжаных Крымінальным кодэксам Рэспублікі Беларусь; грамадзянскую праваздольнасць і дзеяздольнасць фізічных і юрыдычных асоб; нормы працоўнага права, якія рэгулююць працоўны час, час адпачынку, аплату працы работніка; правы і абавязкі мужа і жонкі, бацькоў і дзяцей; прававы механізм працаўладкавання і спынення працоўнага дагавора; прыметы адміністрацыйнага правапарушэння; прыметы, якія характарызуюць злачынства; прынцыпы і асноўныя стадыі выбарчага працэсу ў Рэспубліцы Беларусь; функцыі крымінальнага права;

даваць ацэнку вывучаным прававым з’явам і працэсам, аргументаваць уласны пункт гледжання па вывучаемых пытаннях;


180


АСНОЎНЫЯ НАПРАМКІ ЎНУТРАНАЙ ПАЛІТЫКІ БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ (12 гадзін)

Навуковыя асновы дзяржаўнага кіравання. Тэорыя дзяржаўнага кіравання. Дзяржаўная служба. Дзяржаўныя служачыя.

Дынаміка складу насельніцтва і сацыяльная палітыка дзяржавы. Сацыяльны склад насельніцтва. Дэмаграфічная палітыка. Гендарная палітыка. Маладзёжная палітыка. Нацыянальная палітыка. Канфесійная палітыка.

Інавацыйнае развіццё краіны. Паняцце інавацыйнага шляху развіцця. Навуковы патэнцыял Рэспублікі Беларусь. Навуковае забеспячэнне інавацыйнага развіцця. Высокія тэхналогіі і энергазберажэнне.

Развіццё рэгіёнаў. Рэгіёны Рэспублікі Беларусь. Рэгіянальная палітыка. Перспектывы развіцця рэгіёнаў.

Развіццё культуры і ўмацаванне здароўя нацыі. Палітыка дзяржавы ў галіне культуры. Палітыка ў галіне аховы здароўя. Фізічная культура і спорт.



Вучні павінны: ведаць азначэнні асноўных паняццяў: гендарная палітыка, дэмаграфічная бяспека,

дэмаграфічная палітыка, інавацыі, інавацыйная палітыка, канфесійная палітыка, маладзёжная палітыка, нацыянальная палітыка, рэгіянальная палітыка;

умець: характарызаваць асаблівасці дзяржаўнай службы як прафесійнай дзейнасці;

адміністрацыйна-тэрытарыяльныя і тэрытарыяльныя адзінкі Рэспублікі Беларусь, тыпы інавацый; мэты і задачы развіцця малых і сярэдніх гарадоў Беларусі; задачы нацыянальнай інавацыйнай сістэмы; дасягненні ў развіцці навуковага патэнцыялу, культуры, аховы здароўя, фізічнай культуры і спорту суверэннай Беларусі; праблемы і перспектывы развіцця рэгіёнаў; спецыфіку дзейнасці дзяржаўнага служачага;

тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі дынаміку сацыяльнага складу насельніцтва, асноўныя напрамкі дэмаграфічнай, гендарнай, рэгіянальнай, нацыянальнай, канфесійнай, маладзёжнай палітыкі беларускай дзяржавы; палітыкі ў сферы культуры, аховы здароўя і спорту; асноўныя напрамкі інавацыйнага развіцця Рэспублікі Беларусь;

даваць ацэнку вывучаным з’явам і працэсам унутранай палітыкі беларускай дзяржавы, аргументаваць уласны пункт гледжання па вывучаемых пытаннях;

аналізаваць і крытычна ацэньваць інфармацыю пра дзяржаўную палітыку з розных крыніц сацыяльна-гуманітарнай інфармацыі;

параўноўваць і крытычна ацэньваць розныя пункты гледжання па пытаннях унутранай палітыкі Рэспублікі Беларусь, прадстаўленыя ў розных крыніцах інфармацыі; вызначаць і абгрунтоўваць свае адносіны да іх;


Выніковае падагульненне (1 гадзіна)

Заключэнне (1 гадзіна)


181



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Геаграфія» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі

з беларускай мовай навучання і выхавання (павышаны ўзровень)


1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Геаграфія» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Геаграфія» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 105 гадзін (3 гадзіны на тыдзень). 3. Мэта вывучэння вучэбнага прадмета «Геаграфія» – фарміраванне ведаў пра

геаграфічныя аспекты глабальных праблем чалавецтва і магчымыя шляхі іх пераадолення. Вывучэнне на III ступені агульнай сярэдняй адукацыі павышанага ўзроўню вучэбнага прадмета «Геаграфія» заклікана сфарміраваць у вучняў навуковыя ўяўленні і веды пра сутнасць і наступствы глабалізацыі; сучасныя геаэкалагічныя праблемы развіцця геаграфічнай абалонкі і найбольш актуальныя сацыяльна-эканамічныя праблемы, якія ўзнікаюць у геаграфічнай прасторы; сутнасць праблемы прыродакарыстання і ўстойлівага развіцця як асновы гарманічнага развіцця грамадства і прыроды.

4. Задачы вывучэння вучэбнага прадмета «Геаграфія»: фарміраванне ўмення выяўляць значэнне і магчымасці геаграфіі ў вырашэнні

глабальных праблем чалавецтва; усведамленне сутнасці геаэкалагічных праблем геаграфічнай абалонкі,

заканамернасцей іх праяўлення і магчымых шляхоў вырашэння на глабальным, рэгіянальным і лакальным узроўнях;

фарміраванне ўмення вызначаць заканамернасці ўзнікнення, тэндэнцыі развіцця і магчымыя напрамкі вырашэння сацыяльна-эканамічных праблем чалавецтва на розным тэрытарыяльным узроўні;

усведамленне важнасці і значнасці комплекснага геаграфічнага падыходу да вывучаемых з’яў, базавых геаэкалагічных прынцыпаў, правіл, законаў прыродакарыстання і аховы навакольнага асяроддзя;

фарміраванне ўмення вызначаць геаграфічныя асаблівасці глабальных мадэлей развіцця свету, мэт у галіне ўстойлівага развіцця чалавецтва і Нацыянальнай стратэгіі ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2030 года.

5. На вучэбных занятках рэкамендуецца выкарыстоўваць разнастайныя метады навучання і выхавання: гутарка, тлумачэнне, самастойная работа, наглядныя метады, выкананне практычных работ і іншыя. З мэтай актывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў выкарыстоўваюцца метады праблемнага выкладу, эўрыстычныя, даследчыя метады, дыскусіі, метад праектаў і іншыя.

У працэсе навучання мэтазгодна спалучаць формы навучання, якія прадугледжваюць арганізацыю актыўнай вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў па засваенні зместу адукацыі: франтальныя, групавыя, парныя і індывідуальныя.

Выбар форм і метадаў навучання і выхавання вызначаецца настаўнікам самастойна на аснове мэт і задач вывучэння пэўнай тэмы.

6. Аптымальнымі і эфектыўнымі падыходамі, якія вызначаюць тэарэтычную і метадычную базу вывучэння вучэбнага прадмета «Геаграфія», з’яўляюцца комплексны


182

геаграфічны, сістэмна-дзейнасны, дэтэрмінісцкі, прафесійна-кампетэнтнасны, культуралагічны, даследчы і каштоўнасны.

Ключавыя падыходы пабудовы зместу: Комплексны геаграфічны падыход прадугледжвае лагічную ўзаемасувязь і

ўзаемазалежнасць прыродных з’яў, сацыяльных структур, эканамічных і палітычных працэсаў, спалучае пры аналізе тэрыторыі ўлік прасторы, часу і агульных індывідуальных асаблівасцей, абагульняе веды пра сучасныя асаблівасці і заканамернасці фарміравання, тэндэнцыі развіцця і магчымыя напрамкі вырашэння глабальных геаэкалагічных і сацыяльна-эканамічных праблем чалавецтва на розным тэрытарыяльным узроўні.

Сістэмна-дзейнасны падыход вызначае неабходнасць паслядоўнага прадстаўлення зместу вучэбнага матэрыялу і вучэбных задач і прадугледжвае арганізацыю вучэбнага супрацоўніцтва розных узроўняў (настаўнік – вучань, вучань – вучань, вучань – група).

Дэтэрмінісцкі падыход заснаваны на выяўленні прычын, заканамернасцей і вынікаў прыродных з’яў і працэсаў у грамадстве.

Прафесійна-кампетэнтнасны падыход накіраваны на фарміраванне ў вучняў геаграфічных ведаў і развіццё ўменняў і навыкаў, якія маюць практычную і прыкладную значнасць у іх жыцці і будучай прафесійнай дзейнасці.

Культуралагічны падыход дазваляе разгледзець геаграфічнае асяроддзе праз прызму дасягненняў агульначалавечай культуры і накіраваны на развіццё духоўнасці, маралі і гуманістычных якасцей асобы вучня.

Даследчы падыход мае на ўвазе пошук, даследаванне і творчасць на вучэбных занятках.

У аснове каштоўнаснага падыходу ляжыць арыентацыя на комплекс каштоўнасцей, якія прадстаўленыя агульначалавечымі каштоўнасцямі, а таксама паняццямі: Чалавек (абсалютная каштоўнасць), Веды, Айчына, Зямля, Мір.

Кампетэнтнасны падыход інтэгруе названыя падыходы і забяспечвае комплекснае авалоданне вучнямі прадметнымі і метапрадметнымі ведамі і ўменнямі. Кожная з кампетэнцый характарызуецца сваім вучэбным зместам (тэарэтычным і практычным), а таксама асноўнымі відамі дзейнасці:

вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя прадугледжвае валоданне ведамі пра аб’екты вывучэння фізічнай і сацыяльна-эканамічнай геаграфіі і адпаведнымі ўменнямі, навыкамі і спосабамі дзейнасці;

кампетэнцыя прыярытэту геаграфічнай інфармацыі прадугледжвае фарміраванне ўменняў характарызаваць фізіка-геаграфічныя асаблівасці прыроды мацерыкоў і акіянаў, вылучаць агульныя і адметныя тэрытарыяльныя асаблівасці, эканоміка-геаграфічныя паказчыкі асобных краін, асаблівасці геаграфічнага і геапалітычнага становішча тэрыторый, мэт у галіне ўстойлівага развіцця чалавецтва і Нацыянальнай стратэгіі ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2030 года;

каштоўнасна-сэнсавая кампетэнцыя прадугледжвае развіццё ўменняў выбіраць мэтавыя і сэнсавыя ўстаноўкі для сваіх дзеянняў і ўчынкаў, прымаць рашэнні; здольнасцей вучняў бачыць і разумець навакольны свет, усведамляць сваю ролю і прызначэнне;

кампетэнцыя геаграфічных дзеянняў забяспечвае фарміраванне вопыту дзейнасці па ўжыванні геаграфічных ведаў і ўменняў у жыццёвых сітуацыях;

кампетэнцыя прасторавага арыентавання забяспечвае фарміраванне ўменняў працаваць з картаграфічнымі крыніцамі інфармацыі, выкарыстоўваць інфармацыю пра геаграфічныя працэсы і з’явы і ажыццяўляць прасторава-тэрытарыяльную прывязку;

картаграфічная кампетэнцыя забяспечвае фарміраванне вопыту дзейнасці з вучэбнымі геаграфічнымі картамі рознага маштабу, ахопу тэрыторыі і зместу па знаходжанні геаграфічных аб’ектаў, выбару патрэбнай інфармацыі, карт патрэбнага зместу для пэўнай задачы; уменняў і навыкаў работы з контурнымі картамі па нанясенні патрэбнай інфармацыі, складанні картаграм і картадыяграм;

камунікатыўная кампетэнцыя рэалізуецца пры дапамозе развіцця здольнасцей вучняў да камунікатыўнай дзейнасці: геаграфічна аргументаваць вынікі назіранняў


183

працэсаў, якія адбываюцца ў прыродзе і грамадстве, адлюстроўваць іх рознымі спосабамі; умення выкарыстоўваць міжасобасныя формы ўзаемадзеяння і зносін у працэсе навучання.

7. Глабальныя праблемы чалавецтва – раздзел у сістэме геаграфічнай адукацыі ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі, які інтэгруе сістэму ведаў геаграфічных навук для аналізу ўзаемадзеяння і ўзаемаабумоўленасці прыроднага асяроддзя, чалавека і грамадства, прасторава-часавых заканамернасцей, іх дынамікі і эвалюцыі; пазнання законаў тэрытарыяльнай арганізацыі прыроды і грамадства.

Геаграфічная навука выйшла на якасна новы ўзровень свайго развіцця, абумоўлены павялічаным значэннем геаграфіі ў разуменні складаных прыродных і сацыяльна-эканамічных працэсаў, якія адбываюцца на нашай планеце, аптымізацыі выкарыстання яе прасторы і засваення рэсурсаў, асэнсаванні будучага Зямлі і магчымасці развіцця чалавечага грамадства з яго запросамі, якія пастаянна павялічваюцца.

Павышаны ўзровень вывучэння геаграфіі прадугледжвае засваенне вучнямі абавязковага зместу дадзенай вучэбнай праграмы ў адпаведнасці з патрабаваннямі да ўзроўню падрыхтоўкі вучняў. Павышаны ўзровень забяспечвае развіццё асобы вучня сродкамі геаграфіі, спрыяе фарміраванню геаграфічнага светапогляду, каштоўнасна-сэнсавых установак, гатоўнасці і здольнасці да самаразвіцця, асобаснага і прафесійнага самавызначэння.

У дадзенай вучэбнай праграме прадугледжаны рэзерв часу. Асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў прадстаўлены з улікам змястоўнай галіны і іх узроставых фізіялагічных асаблівасцей. Фарміраванне ўяўленняў, ведаў, уменняў і навыкаў забяспечвае павышаны ўзровень засваення абавязковага зместу і прадугледжвае магчымасць працягу адукацыі, а таксама здольнасць самаарганізацыі з мэтай вырашэння вучэбных і практычных задач. Дадзеная вучэбная праграма грунтуецца на выкарыстанні геаграфічнай наменклатуры, засвоенай вучнямі ў VI–X класах. У змесце дадзенай вучэбнай праграмы выкладзены асноўныя геаэкалагічныя праблемы геаграфічнай абалонкі Зямлі. Вывучэнне сацыяльна-эканамічных глабальных праблем чалавецтва грунтуецца на навуковых асновах мэт у галіне ўстойлівага развіцця чалавецтва. Вывучэнне вучэбнага прадмета «Геаграфія» завяршаецца разглядам магчымых напрамкаў вырашэння глабальных праблем чалавецтва і яго ўстойлівага развіцця.

8. Прынцыпамі адбору зместу навучання з’яўляюцца: прынцып развіцця прыродазнаўчанавуковага мыслення; цэласнага ўяўлення пра свет; сувязі тэорыі з практыкай і рэалізацыі праз практычную дзейнасць; мінімізацыі тэарэтычных звестак з улікам іх значнасці ў паўсядзённым жыцці; узаемасувязі пачуццёвага і лагічнага, рацыянальнага і ірацыянальнага ў працэсе

пазнання свету.

ГЛАВА 2 ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА. АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ


Уводзіны (1 гадзіна)

Глабальныя праблемы чалавецтва і роля геаграфіі ў іх вырашэнні. Асаблівасці геаграфічнага падыходу да вывучэння глабальных праблем.


Вучні павінны: ведаць: ролю геаграфіі ў вырашэнні глабальных праблем чалавецтва; асноўныя групы глабальных праблем чалавецтва; асаблівасці геаграфічнага падыходу да вывучэння глабальных праблем чалавецтва;


184

значэнне гуманітарна-экалагічнага падыходу да вырашэння глабальных праблем чалавецтва;

асноўныя паняцці: геаэкалагічныя глабальныя праблемы, глабальныя праблемы чалавецтва, гуманітарна-экалагічны падыход, сацыяльна-эканамічныя глабальныя праблемы;

умець: аналізаваць ролю геаграфіі ў вырашэнні глабальных праблем чалавецтва; характарызаваць асноўныя групы глабальных праблем чалавецтва; вызначаць асаблівасці геаграфічнага падыходу да вывучэння глабальных праблем

чалавецтва; характарызаваць асноўныя функцыі геаграфічнай абалонкі; абгрунтоўваць значэнне гуманітарна-экалагічнага падыходу да вырашэння

глабальных праблем чалавецтва.

ГЕАЭКАЛАГІЧНЫЯ ПРАБЛЕМЫ ГЕАГРАФІЧНАЙ АБАЛОНКІ (37 гадзін)

Тэма 1. Геаэкалагічныя праблемы літасферы (7 гадзін)

Літасфера. Гісторыя фарміравання літасферы і сучасныя асаблівасці развіцця. Сучасныя ўяўленні пра тэктанічныя працэсы і ўтварэнне тэктанічных структур. Асноўныя тыпы горных парод і мінералаў зямной кары.

Гісторыя паходжання і фарміравання сучаснага рэльефу Зямлі. Сучасныя ўнутраныя і знешнія прыродныя працэсы ўтварэння рэльефу. Глабальныя рысы рэльефу Зямлі. Асаблівасці эпох гораўтварэння. Паходжанне асноўных араграфічных структур на Зямлі.

Геаэкалагічныя функцыі літасферы. Геаэкалагічныя асаблівасці літасферы. Геаэкалагічныя функцыі літасферы: рэсурсная, геадынамічная, геафізічная і геахімічная. Вялікі (геалагічны) кругаварот рэчываў. Роля біёты, чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці ў вялікім (геалагічным) кругавароце рэчываў.

Прыродныя прычыны трансфармацыі літасферы. Асноўныя прыродныя прычыны змянення функцый літасферы. Уплыў сучасных тэктанічных і геамарфалагічных працэсаў на стан навакольнага асяроддзя.

Уплыў дзейнасці чалавека на літасферу. Геаэкалагічныя змяненні навакольнага асяроддзя пры разведцы, здабычы, транспарціроўцы і выкарыстанні карысных выкапняў. Уплыў горных работ на атмасферу і гідрасферу. Рацыянальнае выкарыстанне і ахова нетраў Зямлі. Рэкультывацыя парушаных ландшафтаў, яе асноўныя этапы і напрамкі.

Практычныя работы: 1. Аналіз прычын змянення геаэкалагічных функцый літасферы. 2. Параўнальная характарыстыка асноўных напрамкаў рэкультывацыі парушаных

ландшафтаў.


Вучні павінны: ведаць: гісторыю фарміравання літасферы і сучасныя асаблівасці яе развіцця; сучасныя ўяўленні пра тэктанічныя працэсы і ўтварэнне тэктанічных структур; сучасныя ўнутраныя і знешнія прыродныя працэсы ўтварэння рэльефу; асаблівасці эпох гораўтварэння; геаэкалагічныя асаблівасці літасферы і яе асноўныя функцыі; асноўныя прыродныя і антрапагенныя прычыны змянення літасферы; асноўныя геаэкалагічныя наступствы ўплыву дзейнасці чалавека на літасферу; асноўныя паняцці: геаэкалагічныя наступствы, біёта, вялікі (геалагічны) кругаварот

рэчываў, рэкультывацыя; умець: выяўляць значэнне элементаў літасферы для розных відаў гаспадарчай дзейнасці;


185

аналізаваць наступствы антрапагеннага ўздзеяння на літасферу; прычыны змянення геаэкалагічных функцый літасферы;

характарызаваць асаблівасці праяўлення геаэкалагічных праблем літасферы на розным тэрытарыяльным узроўні;

характарызаваць і даваць параўнальную характарыстыку асноўным напрамкам рэкультывацыі парушаных зямель;

прыводзіць прыклады праяўлення геаэкалагічных функцый літасферы ў сваёй мясцовасці, іх уплыву на чалавека і яго гаспадарчую дзейнасць;

называць і паказваць на карце прыклады, якія адлюстроўваюць прыродныя і антрапагенныя змяненні літасферы на розным тэрытарыяльным узроўні.

Тэма 2. Геаэкалагічныя праблемы атмасферы (10 гадзін)

Атмасфера. Утварэнне атмасферы і яе эвалюцыя. Асноўныя кліматаўтваральныя працэсы, іх роля ў фарміраванні клімату і надвор’я.

Заканамернасці развіцця кліматычнай сістэмы Зямлі. Прасторава-часавыя заканамернасці кліматычнай сістэмы Зямлі. Геаграфічныя фактары клімату.

Геаэкалагічныя асаблівасці атмасферы. Ахоўныя функцыі атмасферы. Значэнне атмасферы для чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці. Уздзеянне сонечнай радыяцыі, атмасфернага ціску, ветру, вільготнасці і тэмпературы паветра на чалавека.

Кліматычныя рэсурсы. Занальна-рэгіянальныя асаблівасці кліматычных рэсурсаў. Уплыў дзейнасці чалавека на атмасферу, клімат і надвор’е. Забруджванне атмасферы

і яго ўздзеянне на біёту і чалавека. Крыніцы і найважнейшыя кампаненты антрапагеннага забруджвання атмасферы. Прасторава-часавыя заканамернасці распаўсюджвання розных відаў антрапагенных забруджвальнікаў атмасферы.

Антрапагеннае змяненне клімату. Парніковы эфект. Асноўныя газы з парніковым эфектам. Уздзеянне трапасфернага аэразолю на парніковы эфект. Гідракліматычныя наступствы антрапагеннага парніковага эфекту. Роля антрапагеннага фактару ў дэградацыі азонавага слоя, выпадзенні кіслотных ападкаў і лакальным забруджванні паветра.

Экстрэмальныя кліматычныя з’явы. Асноўныя прычыны змянення клімату. Уплыў антрапагеннага ўздзеяння на змяненне клімату.

Уплыў змянення клімату на чалавека і яго гаспадарчую дзейнасць. Геаэкалагічныя наступствы ўздзеяння магчымых змяненняў клімату на прыроду, гаспадарчую дзейнасць і здароўе чалавека. Асноўныя напрамкі аховы атмасферы. Метады і спосабы зніжэння антрапагеннага забруджвання атмасферы.

Практычныя работы: 3. Ацэнка кліматычных умоў сваёй мясцовасці, іх уплыў на чалавека і яго

гаспадарчую дзейнасць. 4. Аналіз геаэкалагічных наступстваў магчымых змяненняў клімату.


Вучні павінны: ведаць: гісторыю ўтварэння атмасферы і сучасныя асаблівасці яе эвалюцыі; ролю асноўных кліматаўтваральных працэсаў у фарміраванні клімату і надвор’я; прасторава-часавыя заканамернасці кліматычнай сістэмы Зямлі; геаэкалагічныя асаблівасці атмасферы; ролю кліматычных і пагодных умоў у жыцці чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці; занальна-рэгіянальныя асаблівасці кліматычных рэсурсаў; асноўныя крыніцы, найважнейшыя кампаненты і прасторава-часавыя заканамернасці

распаўсюджвання антрапагеннага забруджвання атмасферы; экстрэмальныя кліматычныя з’явы і сучасныя тэндэнцыі і геаэкалагічныя

наступствы змянення клімату;


186

асноўныя напрамкі аховы атмасферы; асноўныя паняцці: кліматычныя рэсурсы, парніковы эфект, змяненне клімату,

экстрэмальныя кліматычныя з’явы; умець: выяўляць значэнне кліматычных і пагодных умоў для розных відаў гаспадарчай

дзейнасці; аналізаваць прычыны і наступствы антрапагеннага ўздзеяння на стан атмасферы і

клімат; геаэкалагічныя наступствы магчымых змяненняў клімату; характарызаваць асаблівасці праяўлення геаэкалагічных праблем атмасферы

на розным тэрытарыяльным узроўні; прыводзіць прыклады ўплыву кліматычных і пагодных умоў сваёй мясцовасці

на чалавека і яго гаспадарчую дзейнасць; даваць ацэнку кліматычным умовам сваёй мясцовасці; характарызаваць уплыў кліматычных умоў на чалавека і яго гаспадарчую дзейнасць; называць і паказваць на карце прыклады, якія адлюстроўваюць прыродныя і

антрапагенныя змяненні атмасферы на розным тэрытарыяльным узроўні.

Тэма 3. Геаэкалагічныя праблемы гідрасферы (10 гадзін)

Гідрасфера. Асаблівасці фарміравання гідрасферы і тэндэнцыі яе сучасных змяненняў. Асноўныя геаграфічныя асаблівасці і заканамернасці функцыянавання гідрасферы.

Сусветны акіян. Асноўныя структурныя кампаненты Сусветнага акіяна. Прасторава-часавыя асаблівасці морфаметрычных і гідралагічных характарыстык Сусветнага акіяна. Прыродныя рэсурсы Сусветнага акіяна.

Геаэкалагічныя асаблівасці гідрасферы. Асноўныя геаэкалагічныя функцыі гідрасферы і яе значэнне для жыцця людзей. Водныя рэсурсы і водазабеспячэнне. Занальныя і рэгіянальныя асаблівасці водазабеспячэння краін свету.

Уздзеянне дзейнасці чалавека на воды сушы. Уплыў розных відаў гаспадарчай дзейнасці чалавека на колькасць і якасць водных рэсурсаў. Крыніцы і віды антрапагеннага забруджвання вод сушы. Уплыў забруджвання вады на чалавека і біёту.

Геаэкалагічныя аспекты воднай гаспадаркі. Дэфіцыт і дэградацыя вод сушы. Праблемы кіравання водаспажываннем. Рэгуляванне і перакіданне рачнога сцёку. Рацыянальнае выкарыстанне мінеральных і тэрмальных вод.

Геаэкалагічныя праблемы Сусветнага акіяна. Антрапагеннае ўздзеянне на Сусветны акіян. Геаэкалагічныя наступствы забруджвання Сусветнага акіяна.

Рэгіянальныя і лакальныя геаэкалагічныя праблемы Сусветнага акіяна. Геаэкалагічныя аспекты выкарыстання прыродных рэсурсаў Сусветнага акіяна. Рэгіянальныя і лакальныя геаэкалагічныя праблемы акіянаў, унутраных мораў і марскіх узбярэжжаў.

Рацыянальнае выкарыстанне і ахова водных рэсурсаў. Асноўныя напрамкі павышэння эфектыўнасці выкарыстання і аховы водных рэсурсаў сушы і Сусветнага акіяна. Метады і спосабы зніжэння антрапагеннага забруджвання гідрасферы.

Практычныя работы: 5. Аналіз рэгіянальных асаблівасцей водазабеспячэння краін свету. 6. Геаэкалагічная ацэнка стану водных рэсурсаў сваёй мясцовасці і аналіз

мерапрыемстваў па іх ахове.


Вучні павінны: ведаць: асаблівасці фарміравання гідрасферы і тэндэнцыі яе сучасных змяненняў; асноўныя геаграфічныя асаблівасці і заканамернасці функцыянавання гідрасферы;


187

прасторава-часавыя асаблівасці морфаметрычных і гідралагічных характарыстык Сусветнага акіяна;

структуру і асноўныя тыпы прыродных рэсурсаў Сусветнага акіяна; геаэкалагічныя асаблівасці гідрасферы; сучасны геаэкалагічны стан элементаў гідрасферы; занальныя і рэгіянальныя асаблівасці водазабеспячэння краін свету; асноўныя крыніцы і віды антрапагеннага забруджвання гідрасферы; геаэкалагічныя аспекты выкарыстання прыродных рэсурсаў Сусветнага акіяна; рэгіянальныя і лакальныя геаэкалагічныя праблемы акіянаў, унутраных мораў і

марскіх узбярэжжаў; асноўныя напрамкі павышэння эфектыўнасці выкарыстання і аховы водных рэсурсаў

сушы і Сусветнага акіяна; асноўныя паняцці: водны баланс, водная гаспадарка, водазабеспячэнне; умець: выяўляць значэнне элементаў гідрасферы для розных відаў гаспадарчай дзейнасці; аналізаваць прычыны і наступствы антрапагеннага ўздзеяння на гідрасферу;

рэгіянальныя асаблівасці водазабеспячэння краін свету; характарызаваць асаблівасці праяўлення геаэкалагічных праблем гідрасферы

на розным тэрытарыяльным узроўні; характарызаваць уплыў розных відаў гаспадарчай дзейнасці на колькасць і якасць

водных рэсурсаў; прыводзіць прыклады ўплыву гідралагічных умоў сваёй мясцовасці на чалавека і яго

гаспадарчую дзейнасць; праводзіць геаэкалагічную ацэнку стану водных рэсурсаў сваёй мясцовасці і

аналізаваць мерапрыемствы па іх ахове; называць і паказваць на карце прыклады, якія адлюстроўваюць прыродныя і

антрапагенныя змяненні гідрасферы на розным тэрытарыяльным узроўні.

Тэма 4. Геаэкалагічныя праблемы біясферы (10 гадзін)

Біясфера. Асаблівасці фарміравання і развіцця біясферы. Прасторава-часавыя заканамернасці размеркавання жывых арганізмаў у біясферы. Прычыны разнастайнасці жывых арганізмаў на Зямлі.

Геаэкалагічныя асаблівасці біясферы. Роля біясферы ў геаграфічнай абалонцы і яе значэнне для жыцця людзей. Уплыў дзейнасці чалавека на біясферу. Сучасныя ландшафты Зямлі.

Глебавае покрыва Зямлі. Асноўныя фактары глебаўтварэння. Прасторава-часавыя заканамернасці фарміравання глебавага покрыва. Роля глеб у фарміраванні прыроднай разнастайнасці Зямлі. Геаграфічныя заканамернасці распаўсюджвання асноўных тыпаў глеб. Гарызантальная і вертыкальная занальнасць глеб. Азанальная глебы.

Уплыў прыродных фактараў і дзейнасці чалавека на зямельныя і глебавыя рэсурсы. Геаэкалагічныя асаблівасці глеб і іх узаемадзеянне з геасферами. Зямельныя і глебавыя рэсурсы. Дэградацыя зямель і глеб. Неспрыяльныя геаэкалагічныя наступствы антрапагеннага выкарыстання зямельных і глебавых рэсурсаў.

Праблема апустыньвання. Маштабы праяўлення, асноўныя прыродныя перадумовы і антрапагенныя прычыны. Мерапрыемствы па прадухіленні апустыньвання і барацьбе з ім.

Праблема абязлесення. Маштабы праяўлення, асноўныя прыродныя перадумовы і антрапагенныя прычыны. Мерапрыемствы па прадухіленні абязлесення і барацьбе з ім.

Роля біёты ў біясферы і гаспадарчай дзейнасці чалавека. Роля раслін і жывёлы як элементаў біясферы і іх значэнне для гаспадарчай дзейнасці чалавека. Біёта – крыніца харчовых і тэхнічных рэсурсаў.

Біялагічная і прыродная разнастайнасць Зямлі і праблема іх захавання. Асабліва ахоўныя прыродныя тэрыторыі ў свеце, іх тыпы і значэнне. Перспектывы развіцця асноўных асабліва ахоўных прыродных тэрыторый па мацерыкам і краінам.


188

Практычныя работы: 7*. Аналіз асноўных прыродных перадумоў і антрапагенных прычын апустыньвання. 8. Характарыстыка геаэкалагічнага стану прыроды сваёй мясцовасці і меры па яе

ахове.


Вучні павінны: ведаць: асаблівасці фарміравання і развіцця біясферы; прасторава-часавыя заканамернасці размеркавання жывых арганізмаў у біясферы; геаэкалагічныя асаблівасці біясферы; прасторава-часавыя заканамернасці фарміравання глебавага покрыва; ролю глеб у фарміраванні прыроднай разнастайнасці Зямлі; значэнне біясферы для чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці; геаэкалагічныя наступствы антрапагеннага ўздзеяння на біясферу; асаблівасці працэсаў дэградацыі зямель, апустыньвання, абязлесення; асноўныя напрамкі рацыянальнага выкарыстання зямельных рэсурсаў; асаблівасці аховы натуральных ландшафтаў і прыроднай разнастайнасці Зямлі; асноўныя паняцці: дэградацыя зямель, дэградацыя глеб, абязлесенне,

апустыньванне, прыродная разнастайнасць; умець: выяўляць значэнне раслін і жывёлы для розных відаў гаспадарчай дзейнасці; аналізаваць прычыны і наступствы антрапагеннага ўздзеяння на стан прыроднага

асяроддзя, асноўныя прыродныя перадумовы і антрапагенныя прычыны апустыньвання; характарызаваць асаблівасці праяўлення геаэкалагічных праблем біясферы

на розным тэрытарыяльным узроўні, геаэкалагічнага стану прыроды сваёй мясцовасці і верагодных мерапрыемстваў па яе ахове;

абгрунтоўваць неабходнасць аховы прыроды і рацыянальнага выкарыстання яе рэсурсаў;

вызначаць стан прыроднага асяроддзя сваёй мясцовасці; называць і паказваць на карце прыклады, якія адлюстроўваюць прыродныя і

антрапагенныя змяненні біясферы на розным тэрытарыяльным узроўні.

Падагульняльнае паўтарэнне (4 гадзіны)

САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНЫЯ ГЛАБАЛЬНЫЯ ПРАБЛЕМЫ (54 гадзіны)

Тэма 5. Дэмаграфічныя праблемы (10 гадзін)

Прычыны і праблема нераўнамернасці размяшчэння насельніцтва, глабальныя і рэгіянальныя праяўленні і наступствы. Прыбярэжны характар сучаснага рассялення насельніцтва і наступствы. Перанасяленне як вынік нераўнамернасці размяшчэння насельніцтва.

Дэмаграфічны выбух і дэпапуляцыя ў свеце. Праблема росту і скарачэння колькасці насельніцтва свету. Адрозненні паміж развітымі краінамі і краінамі, якія развіваюцца, у дынаміцы колькасці насельніцтва. Дэмаграфічны выбух і праблема дэпапуляцыі ў свеце.

Праблема дэмаграфічнай нагрузкі. Нераўнамернасць росту колькасці насельніцтва свету ў развітых краінах і краінах, якія развіваюцца. Асаблівасці каэфіцыента дэмаграфічнай нагрузкі ў развітых краінах і краінах, якія развіваюцца. Сацыяльна-эканамічныя наступствы павелічэння дэмаграфічнай нагрузкі. Прагноз змянення дэмаграфічнай нагрузкі ў свеце.

Праблема сям’і ў XXI стагоддзі, дэмаграфічныя перадумовы і рэгіянальныя адрозненні. Геаграфія шлюбнасці і развадзімасці насельніцтва ў развітых краінах і краінах, якія развіваюцца. Сямейная палітыка.


189

Перадумовы старэння насельніцтва свету. Дынаміка ўзроставай структуры насельніцтва свету і рэгіёнаў. Размеркаванне асоб, старэйшых за працаздольны ўзрост у свеце і рэгіёнах. Сутнасць праблемы старэння насельніцтва. Дэмаграфічныя і сацыяльна-эканамічныя наступствы дэмаграфічнага старэння. Міжнароднае рэгуляванне праблемы старэння насельніцтва.

Праблема міжнароднай міграцыі. Глабальны характар і наступствы міжнароднай міграцыі. Унутрана перамешчаныя асобы (УПА) і праблема бежанства ў сучасным свеце. Віды міграцыйнай палітыкі ў свеце.

Шляхі вырашэння дэмаграфічнай праблемы. Дэмаграфічная палітыка і яе асаблівасці ў розных рэгіёнах і краінах. Замяшчальная міграцыя як форма дэмаграфічнай палітыкі.

Практычныя работы: 9. Дэмаграфічная нагрузка ў сучасным свеце: падабенства і адрозненні развітых

краін і краін, якія развіваюцца. 10. Дэмаграфічныя фактары і геаграфія шлюбнасці насельніцтва свету. 11. Аналіз дынамікі міжнароднай міграцыі ў рэгіёнах свету. 12*. Параўнальны аналіз дэмаграфічнай сітуацыі і дэмаграфічнай палітыкі ў

развітых краінах і краінах, якія развіваюцца (на прыкладзе дзвюх краін на выбар).


Вучні павінны: ведаць: асаблівасці нераўнамернасці размяшчэння насельніцтва і якасці жыцця; асаблівасці дынамікі колькасці насельніцтва свету, развітых краін і краін, якія

развіваюцца; геаграфію дэпапуляцыі і краін з дэмаграфічным выбухам; геаграфічныя заканамернасці дэмаграфічнай нагрузкі, сацыяльна-эканамічныя

наступствы яе павелічэння і прагноз змянення; дэмаграфічныя перадумовы праблем сям’і ў XXI стагоддзі, геаграфію шлюбнасці і

развадзімасці насельніцтва ў развітых краінах і краінах, якія развіваюцца, сутнасць сямейнай палітыкі;

прынцыпы дэмаграфічнай палітыкі ў розных рэгіёнах і краінах; дынаміку ўзроставай структуры насельніцтва свету і рэгіёнаў; дынаміку старэння насельніцтва свету і рэгіёнаў; асаблівасці міжнароднай міграцыі ў рэгіёнах свету, прычыны праблемы бежанства і

віды міграцыйнай палітыкі ў свеце; асноўныя паняцці: дэмаграфічны выбух, дэпапуляцыя, дэмаграфічная нагрузка,

дэмаграфічная палітыка, унутрана перамешчаныя асобы; умець: вызначаць прычыны адрознення дынамікі колькасці насельніцтва развітых краін і

краін, якія развіваюцца; характарызаваць узровень дэмаграфічнай нагрузкі; аналізаваць геаграфічныя асаблівасці і наступствы дэпапуляцыі; характарызаваць асаблівасці дэмаграфічнай палітыкі ў розных рэгіёнах і краінах; аналізаваць наступствы дэмаграфічнага старэння; вызначаць прычыны міжнароднай міграцыі і бежанства ў рэгіёнах свету; характарызаваць геапалітычныя, дэмаграфічныя, сацыяльна-эканамічныя

наступствы міжнароднай міграцыі і віды міграцыйнай палітыкі ў свеце; знаходзіць падабенства і адрозненні ў дэмаграфічнай нагрузцы ў развітых краінах і

краінах, якія развіваюцца; выяўляць дэмаграфічныя фактары, геаграфію шлюбнасці і развадзімасці

насельніцтва свету; праводзіць параўнальны аналіз дэмаграфічнай сітуацыі і дэмаграфічнай палітыкі ў

развітых краінах і краінах, якія развіваюцца;


190

называць і паказваць на карце: прыклады краін свету з высокімі тэмпамі росту колькасці насельніцтва (Бахрэйн,

Нігер, Экватарыяльная Гвінея); прыклады краін свету з высокімі тэмпамі адмоўнай дынамікі колькасці насельніцтва

(Латвія, Літва, Балгарыя і Румынія); прыклады краін свету з высокім узроўнем шлюбнасці насельніцтва (Фіджы, Егіпет,

Узбекістан); прыклады краін свету з высокім узроўнем развадзімасці насельніцтва (Расія,

Малдова, Беларусь).

Тэма 6. Праблема ўрбанізацыі (8 гадзін)

Глабальныя і рэгіянальныя трэнды ўрбанізацыі. Асноўныя геаграфічныя і сацыяльна-эканамічныя фактары, якія вызначаюць працэс урбанізацыі. Прасторава-часавыя тэндэнцыі і заканамернасці сусветнага працэсу ўрбанізацыі і росту гарадскога насельніцтва свету ў XXI стагоддзі. Прагноз урбанізацыі ў свеце. Асноўныя праблемы ўрбанізацыі і гарадоў.

Урбанізацыя і глабальная праблема росту буйных гарадоў. Перадумовы росту буйных гарадоў. Прасторавыя стадыі росту буйных гарадоў. Дынаміка колькасці насельніцтва буйных гарадоў. Геаграфічнае размеркаванне буйных гарадоў свету. Праблемы росту буйных гарадоў у свеце.

Урбанізацыя і праблема якасці жыцця ў гарадах свету. Перадумовы праблемы якасці жыцця насельніцтва ў гарадах свету. Крытэрыі класіфікацыі гарадоў свету па якасці жыцця насельніцтва. Геаграфічныя адрозненні ў якасці жыцця насельніцтва гарадоў свету. Міжнародны вопыт рэгулявання праблемы якасці жыцця насельніцтва ў гарадах.

Урбанізацыя і змяненне клімату. Перадумовы праблемы ўрбанізацыі і змянення клімату. Уплыў урбанізацыі на змяненне клімату. Фактары, якія ўплываюць на ўзровень выкідаў у гарадах. Уплыў гаспадарчай дзейнасці гарадоў свету на змяненне клімату. Уплыў змяненняў клімату на гарады.

Гарады і прыродная рызыка. Класіфікацыя прыроднай рызыкі. Глабальная і рэгіянальная структура прыроднай рызыкі гарадоў. Занальная структура гарадоў свету з прыроднай рызыкай.

Міжнароднае рэгуляванне праблемы ўрбанізацыі і развіцця гарадоў. Рашэнне праблемы ўрбанізацыі росту гарадоў, роля Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Роля Аддзела народанасельніцтва Дэпартамента па эканамічных і сацыяльных пытаннях Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Роля Аддзела па Мэтах устойлівага развіцця Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Роля Праграмы Арганізацыі Аб’яднаных Нацый па населеных пунктах (ААН-Хабітат).

Практычныя работы: 13. Аналіз фактараў і рэгіянальных адрозненняў працэсу ўрбанізацыі ў развітых

краінах і краінах, якія развіваюцца. 14. Параўнальны аналіз праблем урбанізацыі і змянення клімату ў гарадах развітых

краін і краін, якія развіваюцца (на прыкладзе двух гарадоў на выбар).


Вучні павінны: ведаць: асаблівасці дынамікі тэмпаў росту гарадскога насельніцтва свету ў развітых краінах і

краінах, якія развіваюцца; сацыяльна-эканамічныя праблемы гарадоў краін, якія развіваюцца і развітых краін; перспектывы развіцця ўрбанізацыі, асноўныя напрамкі і мерапрыемствы па

паляпшэнні якасці навакольнага асяроддзя гарадоў; асноўныя паняцці: прыродная рызыка; умець: характарызаваць асноўныя геаграфічныя і сацыяльна-эканамічныя фактары, якія

вызначаюць працэс урбанізацыі;


191

вызначаць прасторава-часавыя тэндэнцыі і заканамернасці сусветнага працэсу ўрбанізацыі;

аналізаваць асаблівасці дынамікі тэмпаў росту гарадскога насельніцтва свету ў развітых краінах і краінах, якія развіваюцца, фактары і рэгіянальныя адрозненні працэсу ўрбанізацыі ў развітых краінах і краінах, якія развіваюцца;

характарызаваць сацыяльна-эканамічныя праблемы гарадоў краін, якія развіваюцца, і развітых краін;

вызначаць перспектывы развіцця ўрбанізацыі, асноўныя напрамкі і мерапрыемствы па паляпшэнні якасці навакольнага асяроддзя гарадоў;

праводзіць параўнальны аналіз праблем урбанізацыі і змянення клімату ў гарадах развітых краін і краін, якія развіваюцца;

называць і паказваць на карце: тры краіны свету з найбольшай колькасцю гарадскога насельніцтва свету (Кітай,

Індыя, Інданезія); тры краіны свету з найбольшымі тэмпамі росту гарадскога насельніцтва (Руанда,

Бутан, Лаос); тры краіны свету з найбольшымі тэмпамі скарачэння гарадскога насельніцтва свету

(Барбадас, Ліхтэнштэйн, Таджыкістан); тры найбуйнейшыя агламерацыі свету (Токіа, Дэлі, Шанхай).

Тэма 7. Харчовая праблема (7 гадзін)

Сельская гаспадарка – найважнейшы фактар вырашэння харчовай праблемы. Асноўныя фактары змяненняў у сельскай гаспадарцы свету і яе геаграфіі з канца ХХ стагоддзя. Новы погляд на сельскую гаспадарку свету і яе геаграфію ў XXI стагоддзі, глабальныя і рэгіянальныя асаблівасці.

Асноўныя сучасныя праблемы развіцця сельскай гаспадаркі свету. Страты харчавання як адна з асноўных сучасных праблем развіцця сусветнай сельскай гаспадаркі. Уплыў змяненняў клімату на геаграфію сельскай гаспадаркі свету і харчовую бяспеку.

Прычыны голаду і харчовай праблемы ў свеце. Прыродныя, сацыяльна-эканамічныя і палітычныя прычыны голаду ў свеце. Геаграфія і структура харчавання насельніцтва. Рэгіянальныя аспекты голаду і харчовай праблемы. Міжнароднае вымярэнне голаду.

Харчовае забеспячэнне насельніцтва краін свету. Асноўныя сацыяльна-эканамічныя фактары забеспячэння харчаваннем. Краіны, якія развіваюцца, у глабальнай харчовай сістэме. Тыпы краін па ўзроўні забяспечанасці харчаваннем.

Шляхі вырашэння харчовай праблемы. «Зялёная рэвалюцыя» і яе наступствы. Харчовая бяспека. Вымярэнне харчовай бяспекі.

Будучыня харчовай праблемы і развіцця сельскай гаспадаркі свету. Сусветныя выклікі ў забеспячэнні харчовай бяспекі і развіцця сельскай гаспадаркі. Альтэрнатыўныя сцэнарыі магчымай будучыні харчовай праблемы і развіцця сельскай гаспадаркі. Сцэнарыі «ранейшага курсу», «пераходу да ўстойлівага развіцця», «расслаення грамадства».

Практычная работа 15. Аналіз геаграфіі забяспечанасці краін свету асноўнымі відамі харчавання.


Вучні павінны: ведаць: асноўныя фактары змяненняў у сельскай гаспадарцы свету і яе геаграфіі з канца

ХХ стагоддзя; асноўныя праблемы страт харчавання ў сусветнай сельскай гаспадарцы; асаблівасці ўплыву змяненняў клімату на геаграфію сельскай гаспадаркі свету і

харчовую бяспеку; прыродныя, сацыяльна-эканамічныя і палітычныя прычыны голаду ў свеце,

геаграфію і структуру харчавання насельніцтва і магчымыя шляхі вырашэння глабальнай харчовай праблемы;


192

асаблівасці рэгіянальных аспектаў голаду і харчовай праблемы; асноўныя сацыяльна-эканамічныя фактары забеспячэння харчаваннем, тыпы краін

па ўзроўні забяспечанасці харчаваннем; магчымыя сцэнарыі будучыні харчовай праблемы; асноўныя паняцці: голад, харчовая бяспека, «зялёная рэвалюцыя», устойлівае

развіццё сельскай гаспадаркі; умець: аналізаваць прычыны і асаблівасці праяўлення глабальнай харчовай праблемы,

геаграфію забяспечанасці краін свету асноўнымі відамі харчавання; тлумачыць глабальнасць і рэгіянальныя асаблівасці голаду і харчовай праблемы; характарызаваць краіны свету, якія развіваюцца, у дачыненні да іх становішча ў

глабальнай харчовай сістэме; вызначаць магчымыя шляхі вырашэння харчовай праблемы; абгрунтоўваць неабходнасць аптымізацыі вытворчасці і выкарыстання прадуктаў

харчавання ў краінах і рэгіёнах свету; называць і паказваць на карце прыклады краін свету з праблемай голаду

(Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка (ЦАР), Мадагаскар, Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка (КНДР)).

Тэма 8. Праблема вычарпання мінеральна-сыравінных рэсурсаў свету (7 гадзін)

Асаблівасці геаграфіі і развіцця горназдабыўной прамысловасці. Мінеральныя рэсурсы свету. Роля мінеральна-сыравінных рэсурсаў у прамысловасці. Геаграфія запасаў мінеральнай сыравіны ў свеце, групы краін забяспечанасці сыравінай. Радовішчы-гіганты. Геаграфічныя і сацыяльна-эканамічныя асаблівасці развіцця горназдабыўной прамысловасці.

Прыродна-рэсурсны патэнцыял (ПРП) тэрыторыі. Геаграфія запасаў і рэсурсазабяспечанасці свету асноўнымі відамі мінеральных рэсурсаў. Рэсурсны цыкл.

Рэсурсазабяспечанасць краін і рэгіёнаў свету па асноўных відах мінеральных рэсурсаў. Спажыванне мінеральна-сыравінных рэсурсаў у развітых краінах і краінах, якія развіваюцца.

Геаграфія мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна. Мінеральныя рэсурсы Сусветнага акіяна. Значэнне мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна для развіцця сусветнай гаспадаркі. Структура мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна. Геаграфія запасаў і здабычы мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна.

Шляхі вырашэння праблемы вычарпання мінеральна-сыравінных рэсурсаў. Рацыянальнае выкарыстанне мінеральна-сыравіннага патэнцыялу планеты. Адказнае спажыванне і вытворчасць. Роля рэсурсазберагальных і малаадходных тэхналогій у вырашэнні праблемы вычарпання мінеральна-сыравінных рэсурсаў.

Практычныя работы: 16. Вызначэнне рэсурсазабяспечанасці краін свету асноўнымі відамі мінеральных

рэсурсаў. 17*. Аналіз магчымых перспектыў асваення і праблем выкарыстання мінеральна-

сыравінных рэсурсаў Сусветнага акіяна.


Вучні павінны: ведаць: значэнне мінеральна-сыравінных рэсурсаў для гаспадарчай дзейнасці чалавека; геаграфію запасаў і рэсурсазабяспечанасці свету асноўнымі відамі мінеральных

рэсурсаў; асаблівасці спажывання мінеральна-сыравінных рэсурсаў у развітых краінах і

краінах, якія развіваюцца;


193

значэнне мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна для развіцця сусветнай гаспадаркі і асаблівасці геаграфіі запасаў і здабычы мінеральных рэсурсаў Сусветнага акіяна;

магчымыя шляхі вырашэння праблемы вычарпання мінеральна-сыравінных рэсурсаў;

асноўныя паняцці: прыродна-рэсурсны патэнцыял тэрыторыі, рэсурсны цыкл, геаграфічнае рэсурсазнаўства;

умець: выяўляць значэнне прыродна-рэсурснага патэнцыялу для розных відаў гаспадарчай

дзейнасці; аналізаваць прычыны, фактары адрозненняў у рэсурсазабяспечанасці рэгіёнаў і краін

свету асноўнымі відамі мінеральных рэсурсаў, магчымыя перспектывы асваення і праблемы выкарыстання мінеральна-сыравінных рэсурсаў Сусветнага акіяна;

тлумачыць глабальнасць і адноснасць праблемы вычарпання мінеральна-сыравінных рэсурсаў;

вызначаць магчымыя шляхі вырашэння праблемы вычарпання мінеральна-сыравінных рэсурсаў, рэсурсазабяспечанасць краін свету асноўнымі відамі мінеральных рэсурсаў;

прыводзіць прыклады рацыянальнага выкарыстання мінеральна-сыравінных рэсурсаў у краінах і рэгіёнах свету;

разлічваць паказчыкі рэсурсазабяспечанасці краін і рэгіёнаў свету мінеральнымі рэсурсамі;

называць і паказваць на карце прыклады ресурсазалішніх (Канада, Аўстралія, Расія), рэсурсазабяспечаных (Злучаныя Штаты Амерыкі (ЗША), Кітай, Бразілія), ресурсадэфіцытных краін (Японія, Рэспубліка Карэя, Італія).

Тэма 9. Энергетычная праблема (7 гадзін)

Энергетычныя крызісы ў сусветнай гаспадарцы і іх уплыў на змяненне геаграфіі галіны. Прычыны энергетычных крызісаў у свеце. Энергетычныя крызісы ў сусветнай гісторыі і іх сутнасць. Першы, другі і трэці энергетычныя крызісы, прычыны, сутнасць, геаграфія і наступствы.

Дынаміка і прагноз спажывання энергетычных рэсурсаў. Прычыны глабальнай энергетычнай праблемы. Дынаміка і прагноз спажывання энергетычных рэсурсаў у развітых краінах і краінах, якія развіваюцца.

Уплыў энергетыкі на навакольнае асяроддзе. Геаэкалагічныя праблемы выкарыстання традыцыйных і альтэрнатыўных крыніц энергіі.

Шляхі вырашэння энергетычнай праблемы. Кароткая гісторыя шляхоў вырашэння энергетычнай праблемы. Рацыянальнае выкарыстанне энергетычных рэсурсаў свету і энергазберажэнне. Усеагульны доступ да сучасных крыніц энергіі.

Энергетычная бяспека. Перспектывы развіцця альтэрнатыўнай энергетыкі. Практычныя работы: 18. Аналіз забяспечанасці краін свету асноўнымі відамі энергетычных рэсурсаў. 19. Параўнальны аналіз праблем выкарыстання традыцыйных і альтэрнатыўных

крыніц энергіі.


Вучні павінны: ведаць: прычыны, сутнасць, геаграфію і наступствы энергетычных крызісаў у свеце; значэнне энергетыкі для гаспадарчай дзейнасці чалавека; дынаміку і прагноз спажывання энергетычных рэсурсаў у развітых краінах і краінах,

якія развіваюцца; асаблівасці ўплыву энергетыкі на навакольнае асяроддзе;


194

прычыны ўзнікнення, асаблівасці праяўлення і магчымыя шляхі вырашэння глабальнай энергетычнай праблемы;

асноўныя паняцці: энергетычны крызіс, энергетычная бяспека; умець: выяўляць значэнне энергетыкі для розных відаў гаспадарчай дзейнасці; аналізаваць дынаміку спажывання энергетычных рэсурсаў у развітых краінах і

краінах, якія развіваюцца; тлумачыць уплыў энергетыкі на навакольнае асяроддзе; аналізаваць прычыны і рэгіянальныя асаблівасці праяўлення глабальнай

энергетычнай праблемы, забяспечанасць краін свету асноўнымі відамі энергетычных рэсурсаў;

вызначаць магчымыя шляхі вырашэння энергетычнай праблемы; абгрунтоўваць неабходнасць рацыянальнага выкарыстання традыцыйных і

альтэрнатыўных крыніц энергіі ў краінах і рэгіёнах свету; разлічваць паказчыкі забяспечанасці рэгіёнаў і краін свету энергетычнымі рэсурсамі; праводзіць параўнальны аналіз праблем выкарыстання традыцыйных і

альтэрнатыўных крыніц энергіі; называць і паказваць на карце прыклады краін са скарачэннем спажывання энергіі

(Вялікабрытанія, Германія, Італія), з найбольшымі аб’ёмамі спажывання энергіі (Кітай, Злучаныя Штаты Амерыкі (ЗША), Расія); прыклады электрастанцый, якія працуюць на аднаўляльных энергетычных крыніцах (ветраэлектрастанцыя Ганьсу, Кітай; Сонечны парк Тэнгэр, Кітай; хвалевая электрастанцыя Pelamis P-750, Партугалія; прыліўная электрастанцыя ў праліве Пентленд-Ферт, Шатландыя; геатэрмальная электрастанцыя Хэдлісхэйдзі, Ісландыя).

Тэма 10. Геапалітычныя праблемы (8 гадзін)

Дынаміка палітычнай карты свету ў канцы ХХ – пачатку ХХІ стагоддзя. Колькасныя і якасныя змяненні на палітычнай карце свету ў ХХІ стагоддзі. Прычыны і наступствы геапалітычных праблем XXI стагоддзя. Праблема рэгіянальных канфліктаў. Шляхі вырашэння рэгіянальных канфліктаў.

Праблема міжнароднага тэрарызму. Прычыны і формы праяўлення міжнароднага тэрарызму. Дынаміка міжнароднага тэрарызму ў свеце. Міжнародныя меры пераадолення праблемы міжнароднага тэрарызму.

Праблема гандлю людзьмі. Формы праяўлення праблемы ў свеце, развітых краінах і краінах, якія развіваюцца. Дзейнасць міжнародных арганізацый па супрацьдзеянні гандлю людзьмі. Міжнародны вопыт пераадолення глабальнай праблемы гандлю людзьмі.

Сутнасць праблемы захавання міру і бяспекі. Праблема раззбраення. Праблема прадухілення ядзернай вайны і скарачэння ўзбраенняў. Міжнародны кантроль над ядзернай зброяй. Забарона хімічнай зброі.

Роля Беларусі ў вырашэнні геапалітычных праблем. Асаблівасці геапалітычнага становішча Рэспублікі Беларусь. Роля Беларусі ва ўрэгуляванні глабальных канфліктаў.

Роля міжнароднага супрацоўніцтва і Арганізацыі Аб’яднаных Нацый у вырашэнні глабальных геапалітычных праблем. Мэты развіцця тысячагоддзя (МРТ), прагрэс у вырашэнні праблем і новыя прыярытэты.

Практычныя работы: 20. Аналіз асноўных прычын сучасных рэгіянальных геапалітычных канфліктаў. 21. Параўнальны аналіз праблемы гандлю людзьмі (на прыкладзе дзвюх краін

на выбар).


Вучні павінны: ведаць: асноўныя геапалітычныя праблемы XXI стагоддзя, іх прычыны і наступствы;


195

магчымыя шляхі вырашэння рэгіянальных канфліктаў; прычыны, формы праяўлення і дынаміку міжнароднага тэрарызму; прычыны і формы праяўлення праблемы гандлю людзьмі ў свеце, развітых краінах і

краінах, якія развіваюцца; асноўныя асаблівасці праблемы захавання міру і бяспекі, раззбраення і прадухілення

ядзернай вайны; ролю Беларусі ў вырашэнні геапалітычных праблем і ўрэгуляванні глабальных

канфліктаў; магчымыя шляхі вырашэння глабальных геапалітычных праблем, ролю

міжнароднага супрацоўніцтва і Арганізацыі Аб’яднаных Нацый; асноўныя паняцці: рэгіянальны канфлікт, новыя незалежныя дзяржавы; умець: характарызаваць асноўныя геапалітычныя праблемы XXI стагоддзя, палітыка-

геаграфічнае становішча краін свету; аналізаваць прычыны і наступствы рэгіянальных канфліктаў у развітых краінах і

краінах, якія развіваюцца; вызначаць прычыны і формы міжнароднага тэрарызму; вызначаць прычыны і формы праяўлення праблемы гандлю людзьмі ў свеце,

развітых краінах і краінах, якія развіваюцца; абгрунтоўваць неабходнасць захавання міру і бяспекі, раззбраення і прадухілення

ядзернай вайны; прыводзіць прыклады ўдзелу Арганізацыі Аб’яднаных Нацый у вырашэнні

глабальных геапалітычных праблем; праводзіць параўнальны аналіз праблемы гандлю людзьмі; называць і паказваць на карце: прыклады найноўшых незалежных дзяржаў на палітычнай карце свету, прызнаных

Арганізацыяй Аб’яднаных Нацый (Усходні Тымор, Паўднёвы Судан, Эрытрэя); прыклады рэгіянальных канфліктаў (араба-ізраільскі, інда-пакістанскі, карэйскі,

тайваньскі).

Тэма 11. Рацыянальнае прыродакарыстанне і ўстойлівае развіццё чалавецтва (7 гадзін)

Геаграфічная абалонка. Заканамернасці фарміравання геаграфічнай абалонкі. Асноўныя заканамернасці геаграфічнай занальнасці Зямлі. Прасторава-часавыя асаблівасці сучаснага функцыянавання і змяненні геаграфічнай абалонкі.

Рацыянальнае прыродакарыстанне. Гісторыя ўзаемадзеяння чалавека і прыроды. Прыродакарыстанне і яго асноўныя тыпы. Геаэкалагічныя прынцыпы, правілы, законы прыродакарыстання і аховы навакольнага асяроддзя. Прыродныя рэсурсы як аснова жыццядзейнасці чалавека і грамадства.

Геаэкалагічны стан навакольнага асяроддзя. Крытэрыі, паказчыкі і параметры геаэкалагічнага стану навакольнага асяроддзя. Сцэнарыі будучыні стану навакольнага асяроддзя. Глабальныя мадэлі развіцця свету.

Магчымыя шляхі вырашэння глабальных праблем. Узаемасувязь глабальных праблем. Асаблівасці ўспрымання чалавекам праблем навакольнага асяроддзя. Гуманітарна-экалагічны падыход і яго значэнне ў вырашэнні глабальных праблем.

Устойлівае развіццё чалавецтва. Паняцце і асноўныя прынцыпы ўстойлівага развіцця чалавецтва. Мэты ў галіне ўстойлівага развіцця чалавецтва на перыяд да 2030 года. Геаграфічныя аспекты мэт у галіне ўстойлівага развіцця чалавецтва. Нацыянальная стратэгія ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2030 года.

Практычныя работы: 22. Распрацоўка сцэнарыя вырашэння адной з глабальных праблем чалавецтва. 23*. Параўнальны аналіз геаграфічных аспектаў стратэгіі ўстойлівага развіцця

чалавецтва і Рэспублікі Беларусь.


196


Вучні павінны: ведаць: прасторава-часавыя асаблівасці сучаснага функцыянавання і змянення геаграфічнай

абалонкі; асноўныя перыяды гісторыі ўзаемадзеяння чалавека і прыроды; геаэкалагічныя прынцыпы, правілы, законы прыродакарыстання і аховы

навакольнага асяроддзя; крытэрыі, паказчыкі і параметры геаэкалагічнага стану навакольнага асяроддзя; магчымыя сцэнарыі будучыні стану навакольнага асяроддзя; ролю чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці ў змяненні прыродных працэсаў; магчымыя наступствы і шляхі вырашэння асноўных глабальных праблем чалавецтва; галоўныя палажэнні стратэгіі ўстойлівага развіцця чалавецтва і Рэспублікі Беларусь; асноўныя паняцці: прыродакарыстанне, ахова навакольнага асяроддзя, стратэгія

ўстойлівага развіцця; умець: характарызаваць асноўныя перыяды гісторыі ўзаемадзеяння чалавека і прыроды; аналізаваць геаэкалагічныя прынцыпы, правілы, законы прыродакарыстання і аховы

навакольнага асяроддзя; абгрунтоўваць выкарыстанне прыродных рэсурсаў у залежнасці ад велічыні іх

запасаў, гаспадарчай значнасці, патрэбнасці і мэтазгоднасці асваення; вызначаць крытэрыі, паказчыкі і параметры геаэкалагічнага стану навакольнага

асяроддзя; характарызаваць асаблівасці ўзаемасувязі і праяўлення глабальных праблем

чалавецтва на розным тэрытарыяльным узроўні; вызначаць магчымыя шляхі, сцэнарыі і варыянты вырашэння глабальных праблем

чалавецтва; праводзіць параўнальны аналіз геаграфічных аспектаў стратэгіі ўстойлівага развіцця

чалавецтва і Рэспублікі Беларусь. распрацоўваць сцэнарый вырашэння адной з глабальных праблем чалавецтва.

Падагульняльнае паўтарэнне (5 гадзін)

Заключэнне (2 гадзіны)

Геаграфія ў сучасным свеце і яе галоўныя функцыі. Формы геаграфічнай дзейнасці і галіна прымянення геаграфічных ведаў.

Перспектывы развіцця геаграфіі. Міжнароднае супрацоўніцтва ў галіне геаграфіі і вырашэнне глабальных праблем чалавецтва. ______________________________

* Абазначаныя знакам «*» выніковыя практычныя работы могуць быць выкананы ў рамках тэматычнага кантролю.

Рэзерв часу (2 гадзіны)


197



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Біялогія» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі



1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Біялогія» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Біялогія» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 140 гадзін (4 гадзіны на тыдзень). 3. Мэта вывучэння вучэбнага прадмета «Біялогія» – фарміраванне ў вучняў

сучаснага навуковага светапогляду, неабходнага для разумення з’яў і працэсаў, што адбываюцца ў прыродзе, жыццядзейнасці ўласнага арганізма, у розных галінах народнай гаспадаркі, для працягу адукацыі, будучай прафесійнай дзейнасці; развіццё ўменняў вызначаць, характарызаваць, параўноўваць і абагульняць вывучаемыя аб’екты і з’явы; стварэнне ўмоў для магчымасці ўсвядомленага выбару індывідуальнай адукацыйнай траекторыі, якая спрыяе наступнаму прафесійнаму самавызначэнню, у адпаведнасці з індывідуальнымі інтарэсамі вучня.

4. Задачы вучэбнага прадмета «Біялогія»: авалоданне сістэмай ведаў пра малекулярныя і структурна-функцыянальныя асновы

жыцця, размнажэнне і развіццё арганізмаў асноўных царстваў, пра экасістэмы, біяразнастайнасць, эвалюцыю, што неабходна для ўсведамлення месца чалавека ў жывой прыродзе і каштоўнасці ўсяго жывога на Зямлі;

фарміраванне экалагічнай пісьменнасці вучняў праз вывучэнне біялагічных заканамернасцей, сувязей паміж жывымі арганізмамі, іх эвалюцыі і каштоўнасці біяразнастайнасці;

усталяванне гарманічных адносін з прыродай, самім сабой, фарміраванне норм і правіл экалагічнай этыкі, адказных адносін да жывой прыроды як да асновы экалагічнага выхавання;

фарміраванне генетычнай пісьменнасці як асновы рэпрадуктыўнага здароўя чалавека, захавання псіхічнага, фізічнага, маральнага здароўя;

азнаямленне з фундаментальнымі законамі і прынцыпамі існавання жывой прыроды, згуртаванняў, арганізмаў;

фарміраванне ведаў пра будову бактэрый, пратыстаў, грыбоў, лішайнікаў, споравых і пакрытанасенных раслін, жывёлы, чалавека;

фарміраванне інфармацыйнай кампетэнцыі, умення працаваць з рознымі крыніцамі інфармацыі;

станаўленне асобы вучня як гарманічна развітога чалавека, які ўсведамляе сваё месца ў прыродзе і грамадстве;

выкарыстанне біялагічных ведаў на практыцы, удзел у практычнай дзейнасці ў галіне медыцыны, сельскай гаспадаркі, біятэхналогіі, рацыянальнага прыродакарыстання і аховы прыроды.

5. Рэкамендаваныя формы і метады навучання і выхавання. Формы і метады навучання, якія выкарыстоўваюцца, павінны быць накіраваны

на засваенне вучнямі ведавага і дзейнаснага кампанентаў, развіццё асобы вучня і рэалізацыю выхаваўчага патэнцыялу біялогіі.


198

Важным аспектам навучання з’яўляецца арганізацыя і стымуляванне настаўнікам актыўнай пазнавальнай дзейнасці вучняў. У ходзе вучэбных заняткаў рэкамендуецца ствараць сітуацыі, у якіх вучні будуць не толькі засвойваць веды, але і спрабаваць прымяняць іх пры вырашэнні розных жыццёвых праблем. Развіццю біялагічнага мыслення вучняў садзейнічае таксама ўключэнне на рэгулярнай аснове ў працэс навучання рашэння пазнавальных задач.

Асаблівую ўвагу трэба звярнуць на выкарыстанне ў адукацыйным працэсе такіх відаў дзейнасці, як праца з рознымі крыніцамі інфармацыі (вучэбнымі дапаможнікамі, табліцамі і інструкцыямі, электроннымі сродкамі навучання), сумеснае выкананне заданняў настаўніка, удзел у дыскусіі па праблемных сітуацыях, выкананне лабараторных і практычных работ. Неабходна ўдзяліць асаблівую ўвагу фарміраванню ў вучняў уменняў назіраць, апісваць біялагічныя аб’екты, планаваць і праводзіць простыя доследы і эксперыменты, рашаць біялагічныя задачы розных тыпаў складанасці і зместу, раскрываць і ўстанаўліваць прычынна-выніковыя сувязі.

Вялікі патэнцыял у засваенні паняццяў, развіцці вобразных уяўленняў вучняў – выкарыстанне ўсіх відаў нагляднасці на ўроках: табліц, малюнкаў, аплікацый, схем, мадэлей, муляжоў, аўдыё- і відэаматэрыялаў, гербарыя, натуральных аб’ектаў.

Інтэнсіфікацыі працэсу навучання і павышэнню яго эфектыўнасці будзе садзейнічаць выкарыстанне камп’ютарнай і мультымедыйнай тэхнікі, інтэрактыўных дошак і электронных сродкаў навучання.

6. Пры вывучэнні вучэбнага прадмета «Біялогія» ў вучняў павінны фарміравацца наступныя кампетэнцыі:

вучэбна-пазнавальная – гатоўнасць вучня да самастойнай пазнавальнай дзейнасці: мэтавызначэння, планавання, аналізу, рэфлексіі, самаацэнцы вучэбна-пазнавальнай дзейнасці, умення адрозніваць факты ад здагадак, валодання вымяральнымі навыкамі, выкарыстання імавернасных (праўдападобных), статыстычных і іншых метадаў пазнання;

даследчая – здольнасць вучня быць у пазіцыі даследчыка ў адносінах да навакольнага свету, якая выяўляецца праз навукова абгрунтаванае ўспрыманне навакольнага свету, уменне распазнаваць і вырашаць праблемную сітуацыю з любым прыродным аб’ектам або з’явай, выкарыстоўваючы для гэтага розныя крыніцы інфармацыі; гатоўнасць асобы да пэўных дзеянняў і аперацый у адпаведнасці з пастаўленай мэтай, на аснове наяўных ведаў, уменняў і навыкаў;

інфармацыйная – гатоўнасць вучня самастойна працаваць з біялагічнай інфармацыяй з розных крыніц, шукаць, аналізаваць і адбіраць неабходную інфармацыю, арганізоўваць, пераўтвараць, захоўваць і перадаваць яе. Яна забяспечвае навыкі дзейнасці вучняў у адносінах да інфармацыі, якая змяшчаецца ў вучэбным прадмеце «Біялогія», а таксама ў навакольным свеце;

экалагічная – здольнасць вучня прымяняць экалагічныя веды, уменні і навыкі, вопыт практычнай экалагічнай дзейнасці для вырашэння розных сітуацый экалагічнага характару; выконваць нормы і правілы паводзін у прыродзе;

прыродазнаўчая – здольнасць фарміраваць станоўчыя пачуцці да жывых арганізмаў, якія выяўляюцца ва ўчынках і дзеяннях, што прыносяць пэўны эфект у мэтах захавання прыроды і навакольнага асяроддзя;

здароўезберагальная – каштоўнаснае стаўленне да здароўя як да асновы ўсіх бакоў жыццядзейнасці чалавека, гатоўнасць да засваення ведаў, уменняў і навыкаў, накіраваных на захаванне і ўмацаванне здароўя ў паўсядзённай дзейнасці;

прыродазнаўчанавуковая ўключае здольнасць інтэрпрэтаваць адпаведныя біялагічныя веды, уменні і навыкі, якія адлюстроўваюць сучасныя светапоглядныя тэндэнцыі ў навуцы.

7. Кантроль, або праверка вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, з’яўляецца абавязковым кампанентам адукацыйнага працэсу і вызначаецца дыдактыкай як педагагічная дыягностыка.

Кантрольныя работы

№ 1. Па тэмах: «Уводзіны», «Хімічныя кампаненты жывых арганізмаў», «Клетка – структурная і функцыянальная адзінка жывых арганізмаў».


199

№ 2. Па тэмах: «Абмен рэчываў і пераўтварэнне энергіі ў арганізме», «Няклетачная форма жыцця – вірусы», «Роля рэгуляцыі і імуннай сістэмы ў падтрыманні пастаянства ўнутранага асяроддзя арганізма», «Спадчыннасць і зменлівасць арганізмаў», «Селекцыя і біятэхналогія», «Эвалюцыя арганічнага свету», «Паводзіны як вынік эвалюцыі».



Уводзіны (1 гадзіна)

Клетачныя і няклетачныя формы жыцця.

Хімічныя кампаненты жывых арганізмаў (13 гадзін)

Утрыманне хімічных элементаў у арганізме. Паняцце пра мікра- і макраэлементы. Важнейшыя макра- і мікраэлементы і іх біялагічная роля.

Хімічныя злучэнні ў жывых арганізмах. Неарганічныя рэчывы. Вада і яе роля ў жыцці жывых арганізмаў. Паняцце пра гідрафільныя і гідрафобныя злучэнні.

Мінеральныя рэчывы і іх біялагічнае значэнне. Паняцце пра кіслотна-шчолачны баланс арганізма. Буферныя сістэмы.

Арганічныя рэчывы. Паняцце пра біямалекулы. Малыя арганічныя малекулы, манамеры, алігамеры, біяпалімеры.

Амінакіслоты, алігапептыды і бялкі, утварэнне пептыднай сувязі. Узроўні арганізацыі бялковай малекулы: першасная, другасная, трацічная, чацвярцічная структура. Разнастайнасць і ўласцівасці бялкоў.

Функцыі бялкоў у арганізмах. Структурная функцыя. Ферментатыўная (каталітычная) функцыя, паняцце пра актыўны цэнтр і спецыфічнасць ферментаў. Паняцце пра рэгулятарныя цэнтры, актыватары і інгібітары ферментаў, канкурэнтнае і неканкурэнтнае інгібіраванне. Транспартная, скарачальная (рухальная), рэгулятарная, сігнальная, ахоўная, таксічная, энергетычная і запасаючая функцыі бялкоў.

Вугляводы. Монацукрыды, алігацукрыды. Біялагічна важныя поліцукрыды (крухмал, глікаген, цэлюлоза, хітын). Функцыі вугляводаў: энергетычная, запасаючая, структурная, метабалічная, ахоўная.

Ліпіды. Віды ліпідаў: тлушчы (трыгліцэрыды), фасфаліпіды, воскі, стэроіды. Функцыі ліпідаў: энергетычная, структурная, ахоўная, рэгулятарная, запасаючая, крыніцы метабалічнай вады, растваральнікі гідрафобных злучэнняў.

Нуклеінавыя кіслоты. Азоцістыя асновы, нуклеатыды. Будова і функцыі ДНК. Будова і функцыі РНК, рРНК, тРНК, іРНК (мРНК).

АТФ. Будова і функцыі АТФ і іншых вытворных нуклеатыдаў. Біялагічна актыўныя рэчывы. Вітаміны і іх функцыі. Гармоны, іх хімічная прырода і

функцыі. Ферамоны. Алкалоіды. Антыбіётыкі і іх выкарыстанне. Дэманстрацыі: мадэлі малекул арганічных рэчываў, схемы будовы малекул

амінакіслот, ды- і трыпепцыдаў, мона-, ды- і поліцукрыдаў, розных тыпаў РНК, АТФ, аб’ёмныя мадэлі структурнай арганізацыі бялкоў і нуклеінавых кіслот. Схемы арганізацыі малекулы ферменту і яе работы, актывацыі і інгібіравання ферментаў, схемы функцый бялкоў, вугляводаў, ліпідаў, нуклеінавых кіслот, АТФ. Відэаролікі, якія дэманструюць уплыў гармонаў, ферамонаў, алкалоідаў і іншых біялагічна актыўных рэчываў на клеткі або працэсы, якія ў іх адбываюцца.

Лабараторныя доследы: 1. Вызначэнне іёна Са2+ і карбанат-іёна ў шкарлупіне яйка. Лабараторныя работы: 1. Выяўленне актыўнасці каталазы. Практычныя работы: 1. Рашэнне задач па тэме «Хімічныя кампаненты жывых арганізмаў».


200


Вучні павінны: ведаць: асноўныя хімічныя элементы, іх біялагічную ролю; асноўныя неарганічныя (вада, солі, кіслоты) рэчывы, якія ўваходзяць у састаў

арганізмаў, і іх функцыі; асноўныя арганічныя (бялкі, вугляводы, ліпіды, нуклеінавыя кіслоты, АТФ) рэчывы,

якія ўваходзяць у састаў арганізмаў, і іх функцыі; асноўныя біялагічна актыўныя рэчывы і іх функцыі ў арганізме; прынцыпы работы ферментаў; прынцыпы камплементарнасці ў будове малекул ДНК; правілы Чаргафа; умець: тлумачыць адзінства жывой і нежывой прыроды; тлумачыць будову і значэнне бялкоў, вугляводаў, ліпідаў, ДНК і РНК, АТФ у жывых

арганізмах; выконваць лабараторныя работы, фіксаваць, аналізаваць і афармляць атрыманыя

вынікі; рашаць і афармляць біялагічныя задачы рознай складанасці; тлумачыць і аналізаваць інфармацыю, прадстаўленую ў выглядзе малюнкаў, табліц; планаваць і праводзіць доследы і назіранні, вылучаць гіпотэзы, афармляць вынікі

назіранняў і інтэрпрэтаваць іх, рабіць на іх аснове вывады; выкарыстоўваць набытыя веды пра хімічныя кампаненты жывых арганізмаў

для вырашэння праблем і прыняцця рашэнняў у паўсядзённым жыцці для выканання мер прафілактыкі атручэнняў хімічнымі рэчывамі, правільнага выкарыстання антыбіётыкаў і іншых біялагічна актыўных рэчываў;

самастойна знаходзіць у розных крыніцах (у тым ліку ў глабальнай камп’ютарнай сетцы Інтэрнэт (далей – Інтэрнэт), сродках масавай інфармацыі), аналізаваць, ацэньваць і выкарыстоўваць інфармацыю пра найбольш агульныя ўласцівасці і прыкметы жывых арганізмаў, іх хімічны састаў;

валодаць: асноўнымі тэрмінамі і паняццямі пры апісанні малекулярных асноў жыцця:

макраэлементы, мікраэлементы, гідрафільныя і гідрафобныя рэчывы, тургорны ціск, кіслотнасць асяроддзя, буфернасць, біяпалімеры, дэнатурацыя, фермент, нуклеінавыя кіслоты, ДНК, РНК, нуклеатыд, камплементарнасць, АТФ, ферамоны, алкалоіды, антыбіётыкі, вітаміны, гармоны;

навыкамі рашэння задач па асновах малекулярнай біялогіі рознага ўзроўню складанасці.

Клетка – структурная і функцыянальная адзінка жывых арганізмаў (21 гадзіна)

Клетачная тэорыя. Клетка – структурная і функцыянальная адзінка арганізма. Гісторыя вывучэння клеткі. Стварэнне клетачнай тэорыі. Асноўныя палажэнні клетачнай тэорыі.

Агульны план будовы клеткі. Разнастайнасць клетак. Клеткі пра- і эўкарыёт. Адзіны агульны план будовы клетак: паверхневы апарат, цытаплазма, ядро.

Метады вывучэння клеткі: светлавая мікраскапія, электронная мікраскапія, дыферэнцыяльнае цэнтрыфугіраванне, цыта- і гістахімія, рэнтгенаструктурны аналіз, метад клеткавых культур, мікрахірургія і іншыя.

Паверхневы апарат клеткі. Цытаплазматычная мембрана (плазмалема). Хімічны састаў і будова плазмалемы. Функцыі плазмалемы: бар’ерная, рэцэптарная, функцыя пазнавання іншых клетак, транспартная. Уяўленне аб спосабах транспарту рэчываў праз


201

плазмалему: дыфузія, аблегчаная дыфузія, актыўны перанос, транспарт у мембраннай упакоўцы (эндацытоз і экзацытоз). Абалонка клетак бактэрый, раслін і грыбоў.

Цытаплазма. Гіялаплазма – унутранае асяроддзе клеткі. Хімічны састаў і функцыі гіялаплазмы. Цыташкілет – механічны каркас цытаплазмы, яго арганізацыя і функцыі. Мікрафіламенты і мікратрубачкі.

Арганоіды цытаплазмы, іх будова і функцыі. Клетачны цэнтр, арганізацыя і функцыі цэнтрыёлей. Рыбасомы, арганізацыя і функцыі.

Эндаплазматычная сетка (шурпатая і гладкая), комплекс Гольджы, іх будова і функцыі. Лізасомы. Паняцце пра аўтафагіі і гетэрафагіі, аўтоліз.

Вакуолі. Вакуолі раслінных клетак і іх функцыі. Скарачальныя вакуолі прэснаводных пратыстаў.

Мітахондрыі, іх будова і функцыі. Пластыды, будова і функцыі хларапластаў. Лейкапласты, храмапласты.

Ядро клеткі. Ядро эўкарыёт, будова і функцыі. Ядзерная абалонка, ядзерны сок, храмацін, ядзеркі. Храмасомы, іх структурная арганізацыя.

Асаблівасці будовы клетак пра- і эўкарыёт (бактэрый, пратыстаў, грыбоў, раслін, жывёлы).

Клетачны цыкл. Інтэрфаза і яе перыяды. Рэплікацыя ДНК. Простае бінарнае дзяленне. Мітоз. Фазы мітоза. Мітоз як аснова бясполага размнажэння эўкарыятычных арганізмаў, росту, развіцця і аднаўлення тканак і органаў. Амітоз.

Меёз – асаблівы тып дзялення эўкарыятычных клетак. Будова палавых клетак. Утварэнне палавых клетак у млекакормячых (сперматагенез і аагенез).

Дэманстрацыі: табліцы, якія ілюструюць будову светлавога і электроннага мікраскопаў, будову клетак арганізмаў розных царстваў, мадэлі клетак, працэсаў мітоза і меёза, схемы будовы арганоідаў, фатаграфіі мікрапрэпаратаў клетак бактэрый, пратыстаў, грыбоў, раслін і жывёл. Відэаролікі, якія дэманструюць арганізацыю і функцыі плазмалемы, спосабы пераносу рэчываў праз мембрану.

Дэманстрацыйныя доследы: 1. Клеткі сеннай палачкі (мікраскапіраванне сеннага настою). Лабараторныя доследы: 2. Назіранне асматычных з’яў у раслінных тканках (караняплод морквы, клубень

бульбы). Лабараторныя работы: 2. Вывучэнне з’явы плазмолізу і дэплазмолізу ў клетках эпідэрмісу цыбуліны

рэпчатай цыбулі. 3. Параўнанне будовы расліннай і жывёльнай клетак. 4. Мітоз у клетках кораня цыбулі. Практычныя работы: 2. Рашэнне задач па тэме «Рэплікацыя ДНК». 3. Рашэнне задач па тэме «Дзяленне і плоіднасць клетак».


Вучні павінны: ведаць: асноўныя палажэнні клетачнай тэорыі; агульны план будовы клеткі; будову і функцыі біялагічных мембран, арганоідаў, ядра клеткі; спосабы паступлення рэчываў у клетку і вывядзення з яе; асноўную цыталагічную тэрміналогію; асноўныя палажэнні клетачнай тэорыі; функцыянальныя сувязі паміж арганоідаў; перыяды інтэрфазы і асноўныя працэсы, якія адбываюцца ў іх; працэсы, звязаныя з дзяленнем клеткі, фазы мітозу і меёзу, асноўныя падзеі, якія

адбываюцца ў кожнай фазе;


202

асаблівасці дзялення клетак пракарыёт; біялагічную ролю мітозу і меёзу; умець: працаваць са светлавым мікраскопам; распазнаваць на мікрапрэпаратах і табліцах асноўныя структурныя кампаненты

клетак; абгрунтоўваць узаемасувязь будовы і функцый арганоідаў клеткі; параўноўваць будову клетак розных тканак і арганізмаў; выконваць лабараторныя работы, фіксаваць, аналізаваць і афармляць атрыманыя

вынікі; планаваць і праводзіць доследы і назіранні, вылучаць гіпотэзы, афармляць вынікі

назіранняў і інтэрпрэтаваць іх, рабіць на іх аснове вывады; тлумачыць і аналізаваць інфармацыю, прадстаўленую ў выглядзе малюнкаў, табліц; самастойна знаходзіць у розных крыніцах (у тым ліку ў Інтэрнэце, сродках масавай

інфармацыі), аналізаваць, ацэньваць і выкарыстоўваць інфармацыю пра будову і функцыянаванне клеткі;

выкарыстоўваць набытыя веды пра клетку як найменшую структурную і функцыянальную адзінку жыцця для тлумачэння прынцыпаў работы клеткі;

валодаць тэрмінамі і паняццямі пры апісанні клеткі як найменшай структурнай і функцыянальнай адзінкі жыцця: клетка, светлавая мікраскапія, электронная мікраскапія, дыферэнцыяльнае цэнтрыфугіраванне, цытахімія, гістахімія, аўтарадыяграфія, мікрахірургія, паверхневы апарат, цытаплазма, ядро, арганоіды, уключэнні, плазмалема, простая дыфузія, осмас, аблегчаная дыфузія, актыўны транспарт, гіялаплазма, цыташкілет, клетачны цэнтр, цэнтрыёлі, рыбасомы, эндаплазматычная сетка, комплекс Гольджы, лізасомы, вакуолі, клетачны сок, скарачальныя вакуолі, мітахондрыі, пластыды (хларапласты, лейкапласты, храмапласты), храмацін, храмасомы, ядзерка, карыятып, дыплоідны набор храмасом, гаплоідны набор храмасом, мурэін, плазміды, клетачны цыкл, інтэрфаза, мітоз, меёз, прафаза, метафаза, анафаза, целафаза, сперматагенез, аагенез.

Абмен рэчываў і пераўтварэнне энергіі ў арганізме (15 гадзін)

Агульная характарыстыка абмену рэчываў і пераўтварэння энергіі. Паняцце абмену рэчываў (метабалізму). Катабалізм і анабалізм – два бакі метабалізму, іх узаемасувязь і значэнне.

Катабалізм. Стадыі (этапы) клетачнага дыхання: падрыхтоўчая, бескіслародная (гліколіз), кіслародная. Сумарнае ўраўненне поўнага акіслення глюкозы. Браджэнне, яго віды і практычнае значэнне.

Анабалізм. Фотасінтэз. Фотасінтэтычныя пігменты і іх лакалізацыя. Паняцце пра светлавую і цемнавую фазы фотасінтэзу і працэсах, якія працякаюць у гэтых фазах. Сумарнае ўраўненне фотасінтэзу. Значэнне фотасінтэзу. Хемасінтэз.

Паняцце пра генетычны код і яго ўласцівасці. Біясінтэз бялку і яго этапы: транскрыпцыя і трансляцыя. Паспяванне РНК. Паспяванне бялкоў. Роля іРНК, тРНК, рРНК у сінтэзе бялку.

Практычнае значэнне ведаў пра абмен рэчываў і пераўтварэнне энергіі ў арганізме. Дэманстрацыі: схемы і табліцы, якія ілюструюць абмен рэчываў і пераўтварэнне

энергіі ў клетцы, будова хларапласту, працэс фотасінтэзу, будова мітахондрыі, працэс анаэробнага і аэробнага этапаў дыхання. Вылучэнне кіслароду раслінамі на святле. Відэаролікі, якія дэманструюць працэсы клетачнага дыхання, фотасінтэзу, біясінтэзу бялку.

Дэманстрацыйныя доследы: 2. Умовы ўтварэння крухмалу ў лісці раслін. Практычныя работы: 4. Рашэнне задач па тэме «Клетачнае дыханне». 5. Рашэнне задач па тэме «Фотасінтэз». 6. Рашэнне задач па тэме «Біясінтэз бялку».


203


Вучні павінны: ведаць: значэнне абмену рэчываў для жыццядзейнасці; этапы клетачнага дыхання; пераўтварэнне энергіі ў ходзе фотасінтэзу; малекулярныя асновы захавання і рэалізацыі генетычнай інфармацыі ў клетцы; значэнне фотасінтэзу ў прыродзе; працэсы абмену рэчываў, клетачнага дыхання, фотасінтэзу; узаемасувязі пластычнага і энергетычнага абмену рэчываў; сутнасць генетычнага кода і яго ўласцівасці; сутнасць транскрыпцыі і трансляцыі, роля іРНК, тРНК, рРНК у біясінтэзе бялку; умець: характарызаваць працэсы абмену рэчываў; характарызаваць катабалізм, браджэнне, фотасінтэз і біясінтэз бялку; карыстацца табліцай генетычнага кода; рашаць і афармляць біялагічныя задачы; тлумачыць і аналізаваць інфармацыю, прадстаўленую ў выглядзе малюнкаў, табліц; выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні пра абмен рэчываў і ператварэнне энергіі ў

жывых арганізмах для вырашэння праблем і прыняцця рашэнняў у паўсядзённым жыцці пры разліку рацыёну харчавання, затрат энергіі на выкананне пэўнага віду работы, прадуктыўнасці культурных раслін з адзінкі плошчы і да таго падобнае;

самастойна знаходзіць у розных крыніцах (у тым ліку ў Інтэрнэце, сродках масавай інфармацыі), аналізаваць, ацэньваць і выкарыстоўваць біялагічную інфармацыю;

валодаць: асноўнымі тэрмінамі і паняццямі пры апісанні абмену рэчываў і пераўтварэнні

энергіі ў клетцы: метабалізм, анабалізм, катабалізм, клетачнае дыханне, браджэнне, фотасінтэз, светлавая фаза, цемнавая фаза, генетычны код, спадчынная інфармацыя, трыплет (кадон), антыкадон, транскрыпцыя, трансляцыя;

навыкамі рашэння задач па тэме «Абмен рэчываў і пераўтварэнне энергіі».

Няклетачныя формы жыцця – вірусы (3 гадзіны)

Будова вірусаў. Пранікненне вірусаў у клетку-гаспадара. Рэплікацыя віруснага геному. Віроіды. Бактэрыяфагі. Вірулентныя і ўмераныя фагі. Вірусныя захворванні. ВІЧ-інфекцыя. Прафілактыка вірусных захворванняў.

Дэманстрацыі: табліцы, відэаролікі, якія ілюструюць будову вірусаў, пранікненне іх у клетку, рэплікацыю віруснага геному і фарміраванне вірусных часціц.


Вучні павінны: ведаць: асаблівасці будовы вірусаў; спосабы пранікнення вірусаў у жывыя арганізмы; асаблівасці фарміравання новых вірусных часціц; найбольш распаўсюджаныя вірусныя захворванні, метады іх прафілактыкі і лячэння; на ўзроўні ўяўлення: пра віроіды; умець: выконваць меры прафілактыкі вірусных захворванняў; выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні пра вірусы для прафілактыкі віруснай

інфекцыі; валодаць асноўнымі тэрмінамі і паняццямі пры характарыстыцы вірусаў: вірус,

вірыён, капсід, правірус, бактэрыяфаг, СНІД (сіндром набытага імуннага дэфіцыту).


204

Роля рэгуляцыі і імуннай сістэмы ў падтрыманні пастаянства ўнутранага асяроддзя арганізма (6 гадзін)

Значэнне пастаянства ўнутранага асяроддзя для функцыянавання клетак мнагаклетачнага арганізма. Паняцце пра імунную ахову арганізма.

Рэгуляцыя жыццёвых функцый арганізма. Паняцце пра самарэгуляцыю. Рэгуляцыя функцый у раслін. Рэгуляцыя жыццёвых функцый арганізма жывёлы. Нервовая і гумаральная рэгуляцыя.

Імунная сістэма і яе роля ў падтрыманні пастаянства ўнутранага асяроддзя арганізма. Паняцце пра імунную ахову арганізма. Агульная (неспецыфічная) абарона арганізма: скурнае покрыва, слізістыя абалонкі, інтэрфероны, сістэма камлементу, фагацытоз, запаленне. Паняцце пра спецыфічную імунную абарону. Органы імуннай сістэмы. Імунны адказ. Імунакампетэнтныя клеткі. Фарміраванне клетак імуннай памяці. Другасны імунны адказ. Алергія.

Дэманстрацыі: табліца будовы рэфлекторнай дугі, схемы дзеяння неспецыфічнага імунітэту, размяшчэння органаў імуннай сістэмы, малюнкі клетак, якія забяспечваюць спецыфічны імунны адказ, схемы фарміравання імуннага адказу. Дэманстрацыя відэаролікаў, якія адлюстроўваюць механізм імуннага адказу, праявы алергіі.


Вучні павінны: ведаць: механізмы рэгуляцыі функцый у раслін; механізмы рэгуляцыі функцый у жывёлы; органы імуннай сістэмы; механізмы прыроджанага імунітэту; механізм спецыфічнай імуннай абароны арганізма на прыкладзе арганізма чалавека; схему імуннага адказу; сутнасць самарэгуляцыі ў жывых арганізмаў, рэгуляцыі функцый у раслін і жывёлы,

імуннай абароны арганізмаў; умець: характарызаваць асаблівасці нервовай і гумаральнай рэгуляцыі жыццёвых функцый

арганізма жывёлы; характарызаваць механізмы неспецыфічнага і спецыфічнага імунітэту; тлумачыць і аналізаваць інфармацыю, прадстаўленую ў выглядзе малюнкаў, табліц; выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні для вырашэння праблем і прыняцця

рашэнняў у паўсядзённым жыцці (выкананне мер па прафілактыцы інфекцыйных захворванняў, проціпухліннай абароны, алергіі, недапушчальнасці ўжывання анабалічных стэроідаў і іншых);

самастойна знаходзіць у розных крыніцах (у тым ліку ў Інтэрнэце, сродках масавай інфармацыі), аналізаваць, ацэньваць і выкарыстоўваць інфармацыю пра механізмы рэгуляцыі жыццёвых функцый і абарону арганізмаў ад чужародных агентаў;

валодаць тэрмінамі і паняццямі пры апісанні рэгуляцыі жыццёвых функцый, неспецыфічнай і спецыфічнай абароне арганізмаў ад чужародных агентаў: самарэгуляцыя, фітагармоны, нервовая рэгуляцыя, гумаральная рэгуляцыя, нейрагумаральная рэгуляцыя, імунітэт, неспецыфічны імунітэт, спецыфічны імунітэт, інтэрфероны, сістэма камлементу, запаленне, макрафагі,Т-лімфацыты, плазмацыты, В-клеткі, клеткі імуннай памяці, другасны імунны адказ, алергія, алергены.

Спадчыннасць і зменлівасць арганізмаў (24 гадзіны)

Заканамернасці наследавання прыкмет, устаноўленыя Г. Мендэлем. Паняцце спадчыннасці і зменлівасці. Вывучэнне спадчыннасці Г. Мендэлем. Монагібрыднае скрыжаванне. Паняцце пра дамінаванне, дамінантныя і рэцэсіўныя прыкметы. Закон аднастайнасці гібрыдаў першага пакалення (першы закон Г. Мендэля). Закон


205

расшчаплення (другі закон Г. Мендэля). Статыстычны характар законаў спадчыннасці пры монагібрыдным скрыжаванні. Паняцце пра дамінантныя і рэцэсіўныя гены. Паняцце пра алельныя гены, генатып, фенатып, гомазіготу і гетэразіготу. Цыталагічныя асновы наследавання прыкмет пры монагібрыдным скрыжаванні. Гіпотэза чысціні гамет.

Узаемадзеянне алельных генаў: поўнае дамінаванне, няпоўнае дамінаванне, кодамініраванне. Паняцце пра множны алелізм. Аналізуючае скрыжаванне.

Дыгібрыднае скрыжаванне. Закон незалежнага наследавання прыкмет (трэці закон Г. Мендэля). Цыталагічныя асновы закона незалежнага наследавання прыкмет. Паняцце пра ўзаемадзеянне неалельных генаў. Тыпы ўзаемадзеяння неалельных генаў (камплементарнасць, эпістаз, палімерыя).

Храмасомная тэорыя спадчыннасці. Паняцце пра счэпленае наследаванне, групы шчаплення. Парушэнне счаплення ў доследах Т. Моргана, кросінговер, частата кросінговера. Генетычныя карты. Асноўныя палажэнні храмасомнай тэорыі спадчыннасці.

Генетыка полу. Паняцце полу. Палавыя адрозненні. Храмасомнае вызначэнне полу. Палавыя храмасомы і аўтасомы. Асаблівасці наследавання прыкмет, счэпленых з полам.

Генатып як цэласная сістэма. Зменлівасць арганізмаў. Роля генатыпу і ўмоў асяроддзя ў фарміраванні прыкмет.

Формы зменлівасці: няспадчынная (мадыфікацыйная) і спадчынная (генатыпічная) зменлівасць.

Мадыфікацыйная зменлівасць. Норма рэакцыі. Статыстычныя заканамернасці мадыфікацыйнай зменлівасці. Значэнне мадыфікацыйнай зменлівасці.

Генатыпічная зменлівасць і яе віды. Камбінацыйная зменлівасць. Мутацыйная зменлівасць. Паняцце мутацыі. Мутагенныя фактары. Тыпы мутацый. Спантанныя і індуцыраваныя мутацыі. Генныя, храмасомныя і геномныя мутацыі. Саматычныя і генератыўныя мутацыі. Лятальныя, паўлятальныя, нейтральныя і карысныя мутацыі. Закон гамалагічных радоў спадчыннай зменлівасці. Значэнне генатыпічнай зменлівасці.

Асаблівасці спадчыннасці і зменлівасці ў чалавека. Метады вывучэння спадчыннасці і зменлівасці чалавека: генеалагічны, блізнятны, цытагенетычны, папуляцыйна-статыстычны, дэрматагліфічны, біяхімічны, саматычнай гібрыдызацыі, малекулярна-генетычны.

Спадчынныя хваробы чалавека. Генныя хваробы (фенілкетанурыя, гемафілія) і іншыя. Храмасомныя хваробы (сіндром кацінага крыку, сіндром Шэрашэўскага – Тэрнера, сіндром полісаміі па Х-храмасоме, сіндром Кляйнфельтэра, сіндром Даўна) і іншыя. Прафілактыка, дыягностыка і лячэнне спадчынных хвароб.

Дэманстрацыі: схемы і табліцы, якія ілюструюць монагібрыднае і дыгібрыднае скрыжаванне і іх цыталагічныя асновы, скрыжаванне храмасом, няпоўнае дамінаванне, счэпленае наследаванне, узаемадзеянне генаў. Насенне гароху з розным фенатыпам (гладкае, маршчыністае, жоўтае, зялёнае).

Жывыя расліны, гербарыі, калекцыі, мадэлі, муляжы, табліцы для ілюстравання заканамернасцей наследавання прызнакаў; жывыя расліны або гербарныя экзэмпляры раслін для ілюстрацыі мадыфікацыйнай і мутацыйнай зменлівасці. Табліцы, фатаграфіі, пакаёвыя расліны, якія ілюструюць мутацыі (розныя пароды сабак, частковы альбінізм і незвычайная форма лісця ў пакаёвых раслін). Фатаграфіі нармальнай і мутантнай формы дразафілы. Схемы механізму ўзнікнення генных, храмасомных і геномных мутацый. Схемы генетычных карт храмасом чалавека, прыклады радаслоўных, храмасомных анамалій чалавека і іх фенатыпічных праяў.

Лабараторныя работы: 5. Вывучэнне зменлівасці ў раслін і жывёлы, пабудова варыяцыйнага рада і

варыяцыйнай крывой. Практычныя работы: 7. Рашэнне задач па тэме «Монагібрыднае скрыжаванне». 8. Рашэнне задач па тэме «Дыгібрыднае скрыжаванне». 9. Рашэнне задач па тэме «Счэпленае наследаванне і кросінговер». 10. Рашэнне задач па тэме «Наследаванне прыкмет, счэпленых з полам». 11. Складанне і аналіз радаслоўных.


206


Вучні павінны: ведаць: значэнне спадчыннасці і зменлівасці для арганізмаў; законы спадчыннасці, вызначаныя Г. Мендэлем; тыпы ўзаемадзеяння алельных генаў; асноўныя палажэнні храмасомнай тэорыі; храмасомнае вызначэнне полу; формы зменлівасці арганізмаў: мадыфікацыйную і генатыпічную (камбінатыўную і

мутацыйную); асаблівасці спадчыннасці і зменлівасці чалавека; спадчынныя хваробы чалавека; сутнасць законаў Г. Мендэля; гіпотэзы частаты гамет; сутнасць ўзаемадзеяння алельных генаў; сутнасць мадыфікацыйнай і генатыпічнай зменлівасці і іх адрозненні; палажэнні храмасомнай тэорыі спадчыннасці; умець: абгрунтоўваць заканамернасці наследавання прыкмет у арганізмаў; тлумачыць парушэнне счаплення генаў у храмасомах; складаць схемы скрыжавання; рашаць і афармляць генетычныя задачы рознай складанасці; праводзіць назіранні за арганізмамі з мэтай выяўлення іх зменлівасці; складаць варыяцыйны рад і варыяцыйную крывую; прымяняць веданне законаў спадчыннасці і зменлівасці для тлумачэння

фарміравання прыкмет і ўласцівасцей у нашчадкаў; тлумачыць шкодны ўплыў забруджвання навакольнага асяроддзя мутагенамі,

ужывання алкаголю, нікаціну, наркотыкаў на спадчыннасць чалавека; абгрунтоўваць значэнне генетыкі для медыцыны; выкарыстоўваць набытыя веды: пры аналізе заканамернасцей спадчыннасці і

зменлівасці арганізмаў розных відаў, як культурных, так і дзікіх; для вырашэння праблем і прыняцця рашэнняў у паўсядзённым жыцці (у прафілактыцы ўздзеяння мутагенных фактараў, алкаголю, курэння, ужывання наркатычных рэчываў на арганізм чалавека, у аналізе радаслоўных і заканамернасцей наследавання пэўных прыкмет ў членаў сям’і і гэтак далей);

тлумачыць і аналізаваць інфармацыю, прадстаўленую ў выглядзе малюнкаў, табліц; самастойна знаходзіць у розных крыніцах (у тым ліку ў Інтэрнэце, сродках масавай

інфармацыі), аналізаваць, ацэньваць і выкарыстоўваць біялагічную інфармацыю пра спадчыннасць і зменлівасць арганізмаў, у тым ліку чалавека, спадчынных хваробах чалавека, іх прафілактыцы;

валодаць: тэрмінамі і паняццямі пры апісанні заканамернасцей спадчыннасці і зменлівасці

арганізмаў: спадчыннасць, зменлівасць, гібрыдызацыя, гібрыд, монагібрыднае скрыжаванне, дыгібрыднае скрыжаванне, аналізуючае скрыжаванне, дамінаванне, дамінантныя прыкметы, рэцэсіўныя прыкметы, дамінантныя гены, рэцэсіўныя гены, алельныя гены, гамазігота, гетэразігота, генатып, фенатып, поўнае дамінаванне, няпоўнае дамінаванне, кадамінаванне, множны алелізм, счэпленае наследаванне, група счаплення, кросінговер, марганіда, генетычная карта, пол, палавыя храмасомы (Х-храмасома, Y-храмасома), аўтасомы, гамагаметны пол, гетэрагаметны пол, наследаванне, счэпленае з полам, мадыфікацыйная зменлівасць, норма рэакцыі, мадыфікацыя, варыяцыйная крывая, варыяцыйны рад, камбінацыйная зменлівасць, мутацыйная зменлівасць, мутагены, мутацыі, індуцыраваныя мутацыі, спантанныя мутацыі, генныя мутацыі, храмасомныя


207

мутацыі, геномныя мутацыі, поліплаідыя, гетэраплаідыя, саматычныя мутацыі, генератыўныя мутацыі, лятальныя мутацыі, паўлятальныя мутацыі, нейтральныя мутацыі, карысныя мутацыі, генныя хваробы, храмасомныя хваробы;

методыкай рашэння генетычных задач рознага ўзроўню складанасці; методыкай складання і аналізу радаслоўных.

Селекцыя і біятэхналогія (6 гадзін)

Селекцыя раслін, жывёл і мікраарганізмаў. Паняцце гатунку, пароды, штама. Асноўныя напрамкі сучаснай селекцыі. Этапы селекцыйнай работы. Метады селекцыі: штучны адбор (масавы і індывідуальны), індуцыраваны мутагенез, гібрыдызацыя (імбрыдынг і аўтбрыдынг), аддаленая гібрыдызацыя. Пераадоленне стэрыльнасці міжвідавых гібрыдаў. Паняцце алаполіплаідыі і аўтаполіплаідыі. Дасягненні сучаснай селекцыі.

Асноўныя напрамкі біятэхналогіі. Паняцце біятэхналогіі. Аб’екты і асноўныя напрамкі біятэхналогіі. Клетачная і генетычная інжынерыя. Атрыманне трансгенных раслін і жывёлы. Поспехі і дасягненні генетычнай інжынерыі. Генная тэрапія. Генетычная інжынерыя і біябяспека.

Дэманстрацыі: табліцы, якія ілюструюць схемы правядзення селекцыйнай работы, дасягненні селекцыі, разнастайнасць гатункаў культурных раслін і парод свойскай жывёлы, метады клетачнай і генетычнай інжынерыі, прыёмы біятэхналогіі; схемы вылучэння неабходных фрагментаў ДНК або РНК і іх увядзенне ў клеткі іншых арганізмаў. Выявы трансгенных раслін і жывёлы.


Вучні павінны: ведаць: задачы, асноўныя напрамкі, этапы, метады і дасягненні сучаснай селекцыі; асноўныя аб’екты, напрамкі і дасягненні біятэхналогіі; галоўныя інструменты генетычнай інжынерыі; этапы ўвядзення чужародных генаў у клеткі розных арганізмаў; метады атрымання трансгеннай жывёлы; сутнасць селекцыйнага працэсу, клетачнай і генетычнай інжынерыі; умець: характарызаваць асноўныя метады селекцыі; праводзіць назіранні за арганізмамі з мэтай выяўлення іх спадчыннасці і зменлівасці; прымяняць веданне законаў спадчыннасці і зменлівасці для тлумачэння

фарміравання прыкмет і ўласцівасцей у нашчадкаў; тлумачыць прычыны разнастайнасці парод жывёлы і гатункаў раслін; тлумачыць паслядоўнасць выдзялення фрагментаў ДНК або РНК і ўкаранення іх

у клеткі іншых арганізмаў; тлумачыць праблемы біябяспекі, звязаныя з генетычнай інжынерыяй; выкарыстоўваць набытыя веды: для параўнання розных гатункаў раслін і парод

жывёлы; тлумачэння біялагічнай разнастайнасці культурных раслін, парод жывёлы; для вырашэння праблем і прыняцця рашэнняў у паўсядзённым жыцці (ацэнкі этычных аспектаў некаторых даследаванняў у галіне біятэхналогіі (кланаванні, штучным апладненні і іншых), падборы гатункаў раслін і парод жывёлы для вырошчвання ў хатніх умовах, на прысядзібным участку, у фермерскай гаспадарцы);

тлумачыць і аналізаваць інфармацыю, прадстаўленую ў выглядзе малюнкаў, табліц; самастойна знаходзіць у розных крыніцах (у тым ліку ў Інтэрнэце, сродках масавай

інфармацыі), аналізаваць, ацэньваць і выкарыстоўваць інфармацыю па селекцыі і біятэхналогіі;


208

валодаць асноўнымі паняццямі і тэрмінамі, якія выкарыстоўваюцца пры апісанні селекцыі і біятэхналогіі: селекцыя, гатунак, парода, штам, штучны адбор, масавы адбор, індывідуальны адбор, індуцыраваны мутагенез, імбрыдынг, аўтбрыдынг, алаполіплаідыя і аўтаполіплаідыя, біятэхналогія, клетачная інжынерыя, саматычная гібрыдызацыя, генетычная інжынерыя, трансгенныя арганізмы, генадыягностыка, генная тэрапія, жывёліны-біярэактары, расліны-біярэактары.

Эвалюцыя арганічнага свету (18 гадзін)

Гіпотэзы паходжання жыцця. Асноўныя гіпотэзы паходжання жыцця на Зямлі. Гісторыя развіцця эвалюцыйных поглядаў. Паняцце біялагічнай эвалюцыі. Развіццё

эвалюцыйных поглядаў (Ж. Б. Ламарк, Ч. Дарвін, сінтэтычная тэорыя эвалюцыі). Сучасныя ўяўленні пра эвалюцыю. Папуляцыя – элементарная адзінка эвалюцыі.

Элементарная эвалюцыйная з’ява. Генетычная разнастайнасць у папуляцыях. Роля мутацыйнай і камбінацыйнай зменлівасці. Міграцыі (паток генаў). Хвалі жыцця, дрэйф генаў, ізаляцыя. Эвалюцыйная роля мадыфікацый.

Рухаючыя сілы і вынікі эвалюцыі. Відаўтварэнне. Алапатрычнае і сімпатрычнае відаўтварэнні.

Макраэвалюцыя і яе доказы. Паняцце макраэвалюцыі. Параўнальна-анатамічныя, палеанталагічныя, эмбрыялагічныя, малекулярна-генетычныя доказы эвалюцыі.

Галоўныя напрамкі эвалюцыі. Прагрэс і рэгрэс у эвалюцыі. Шляхі дасягнення біялагічнага прагрэсу: арагенез, алагенез, катагенез. Спосабы ажыццяўлення эвалюцыйнага працэсу (дывергенцыя, канвергенцыя).

Паходжанне і эвалюцыя чалавека. Фарміраванне ўяўленняў пра эвалюцыю чалавека. Месца чалавека ў заалагічнай сістэме.

Этапы і напрамкі эвалюцыі чалавека. Папярэднікі чалавека. Аўстралапітэкі. Найстаражытнейшыя людзі. Чалавек умелы. Чалавек прамахадзячы. Старажытныя і выкапнёвыя людзі сучаснага тыпу.

Рухаючыя сілы антрапагенезу і іх спецыфіка. Перадумовы антрапагенезу. Біялагічныя і сацыяльныя фактары. Вядучая роля сацыяльных фактараў у гісторыі развіцця чалавека. Якасныя адрозненні чалавека.

Чалавечыя расы, іх паходжанне і адзінства. Расізм. Асаблівасці эвалюцыі чалавека на сучасным этапе.

Разнастайнасць жыцця – вынік эвалюцыі. Класіфікацыя арганізмаў. Прынцыпы сістэматыкі. Сучасная біялагічная сістэма.

Дэманстрацыі: мадэлі палеанталагічных знаходак; калекцыі «Формы захаванасці выкапнёвых відаў раслін і жывёл», «Гамалогія плечавога і тазавага паясоў канечнасцей», «Гамалогія будовы канечнасцей наземных пазваночных», «Рудыментарныя органы пазваночных»; шкілеты чалавека і пазваночных жывёлін; мадэлі выкапняў астанкаў чалавека і яго матэрыяльнай культуры.

Лабараторныя работы: 6. Вывучэнне гамалагічных органаў, рудыментаў як доказаў эвалюцыі. 7. Выяўленне арамарфозаў і аламарфозаў у раслін. 8. Вылучэнне арамарфозаў і аламарфозаў у жывёл. Экскурсія: Вынікі натуральнага адбору (праводзіць у зручны час).


Вучні павінны: ведаць: асноўныя гіпотэзы паходжання жыцця на Зямлі; асноўныя тэорыі эвалюцыі (Ж. Б. Ламарк, Ч. Дарвін, сінтэтычная тэорыя эвалюцыі); перадумовы, рухаючыя сілы і вынікі эвалюцыі з сучасных пазіцый; формы натуральнага адбору; спосабы відаўтварэння; доказы эвалюцыі;


209

асноўныя таксанамічныя адзінкі, якія выкарыстоўваюцца ў сістэматыцы; прынцыпы класіфікацыі відаў жывых арганізмаў і сучасную біялагічную сістэму; становішча чалавека ў заалагічнай сістэме, перадумовы і рухаючыя сілы эвалюцыі

чалавека; якасныя адрозненні чалавека ад жывёлы; чалавечыя расы і іх адметныя рысы; асаблівасці эвалюцыі чалавека на сучасным этапе; на ўзроўні прадстаўлення: пра шляхі дасягнення біялагічнага прагрэсу; папярэднікаў

чалавека; умець: характарызаваць эвалюцыйны працэс, перадумовы, рухаючыя сілы і вынікі

эвалюцыі; распазнаваць рудыменты і атавізмы; рашаць біялагічныя задачы; аналізаваць тэксты, рыхтаваць на іх аснове кароткія паведамленні, складаць

анатацыі; характарызаваць этапы антрапагенезу, ролю біялагічных і сацыяльных фактараў

у эвалюцыі чалавека; даказваць адзінства рас; выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні: для крытычнага аналізу публікацый

у сродках масавай інфармацыі пра эвалюцыю; тлумачэння працэсаў фарміравання адаптацый у арганізмаў розных відаў, відаўтварэння, разнастайнасці відаў жывых арганізмаў; крытычнага аналізу публікацый у сродках масавай інфармацыі па эвалюцыі чалавека;

знаходзіць у біялагічных слоўніках, даведніках і іншых крыніцах (у тым ліку ў Інтэрнэце) неабходную інфармацыю па эвалюцыі відаў жывых арганізмаў і чалавека;

валодаць: паняційным апаратам для апісання працэсаў біялагічнай эвалюцыі: эвалюцыя,

барацьба за існаванне, унутрывідавая барацьба, міжвідавая барацьба, канкурэнцыя, натуральны адбор, прыстасаванасць, элементарная эвалюцыйная з’ява, перадумовы эвалюцыі, паток генаў, дрэйф генаў, папуляцыйныя хвалі, ізаляцыя, рухаючы адбор, стабілізуючы адбор, адаптацыі, відаўтварэнне, алапатрычнае відаўтварэнне, сімпатрычнае відаўтварэнне, філагенетычныя рады, гамалагічныя органы, аналагічныя органы, рудыменты, атавізмы, біялагічны прагрэс, морфафізіялагічны прагрэс, біялагічны рэгрэс, морфафізіялагічны рэгрэс, канвергенцыя, дывергенцыя, антрапагенез, аўстралапітэкі, неандэрталец, краманьёнец, сацыяльныя фактары, раса чалавека, расізм;

навыкамі аналізу тэкстаў, вылучэння галоўнага, напісання анатацый, кароткіх паведамленняў, выступлення з паведамленнямі.

Паводзіны як вынік эвалюцыі (4 гадзіны)

Паводзіны як форма адаптацыі жывога арганізма. Узроўні паводзін і эвалюцыя. Формы паводзін: прыроджаныя (таксісы, рэфлексы, інстынкты) і індывідуальна набытыя (навучанне, разумовая дзейнасць). Інстынктыўныя паводзіны беспазваночнай і пазваночнай жывёлы.

Грамадскія паводзіны жывёлы: групавы ўклад жыцця, сацыяльная іерархія асобін. Паводзіны чалавека як біяпсіхасацыяльнага віду, заснаваныя на асаблівасцях яго

патрэбнасцей. Чалавек у сацыяльным асяроддзі. Сурагатныя зносіны. Чалавек і навакольнае

асяроддзе.


Вучні павінны: ведаць: формы паводзін (прыроджаныя і набытыя) жывёлы і чалавека;


210

сутнасць паводзін як адаптацыі жывога арганізма; сурагатных паводзін; умець: характарызаваць прыроджаныя і індывідуальна набытыя формы паводзін; адрозніваць праяўленне ў прыродзе розных форм паводзін; характарызаваць асаблівасці паводзін чалавека як біяпсіхасацыяльнай істоты; выкарыстоўваць набытыя веды для абгрунтавання і выканання норм паводзін

чалавека ў грамадстве; праводзіць назіранні за жывёлай (у хатніх умовах і ў прыродзе); валодаць тэрмінамі і паняццямі пры апісанні паводзін чалавека і жывёлы: паводзіны,

матывацыя, таксісы, рэфлексы, інстынкты, навучанне, разумовая дзейнасць, грамадскія паводзіны, сацыяльная іерархія, сацыяльнае асяроддзе, нормы паводзін, сурагатныя зносіны.

Абагульняючае паўтарэнне (19 гадзін)

Узроўні арганізацыі жыцця на Зямлі (1 гадзіна). Элементарныя адзінкі біясфернага, экасістэмнага, відавога, арганізмавага, клеткавага

і малекулярнага узроўняў. Біясферны і экасістэмны ўзроўні арганізацыі жыцця (2 гадзіны). Біясфера, яе структура, працягласць, уласцівасці і функцыі жывога рэчыва. Умовы

стабільнасці біясферы. Структура экасістэм. Функцыі арганізмаў у экасістэме. Сувязі і ўзаемаадносіны

арганізмаў розных відаў у экасістэме. Харчовыя сувязі. Кругаварот рэчыва і паток энергіі ў экасістэме. Умовы існавання экасістэм – прыток сонечнай энергіі і кругаварот рэчываў. Прадуктыўнасць экасістэм. Дынаміка экасістэм. Аграэкасістэмы.

Папуляцыйна-відавы ўзровень (2 гадзіны). Віды жывых арганізмаў, крытэрыі віду. Папуляцыя, уласцівасці і структура

папуляцыі, дынаміка колькасці папуляцыі і яе рэгуляцыя. Арганізмавы ўзровень (5 гадзін). Агульныя ўласцівасці жывых арганізмаў. Прыкметы жывых арганізмаў, іх

праяўленне ў бактэрый, пратыстаў, грыбоў, раслін і жывёлы. Узаемасувязь арганізмаў з навакольным асяроддзем, адаптацыі арганізмаў да асяроддзя пражывання. Уплыў фактараў асяроддзя на арганізм чалавека і яго здароўе. Аднаклетачныя, каланіяльныя і мнагаклетачныя арганізмы. Тканкі, органы і сістэмы органаў. Спосабы размнажэння арганізмаў. Утварэнне і развіццё палавых клетак. Індывідуальнае развіццё арганізмаў, у тым ліку арганізма чалавека. Заканамернасці спадчыннасці і зменлівасці арганізмаў, у тым ліку арганізма чалавека. Рэгуляцыя функцый у жывых арганізмах. Абарона арганізма ад чужародных цел.

Малекулярны і клетачны ўзроўні арганізацыі жыцця (4 гадзіны). Будова малекул бялкоў, ліпідаў, вугляводаў, нуклеінавых кіслот і іх біялагічная роля.

Асаблівасці будовы і функцыянавання ферментаў. Захоўванне спадчыннай інфармацыі. Біялагічна актыўныя рэчывы.

Асаблівасці будовы клеткі як найменшай жывой сістэмы. Працэсы, якія адбываюцца на ўзроўні клеткі: паступленне рэчываў у клетку і вывядзенне з яе, пераўтварэнне рэчываў, сінтэз АТФ, нуклеінавых кіслот, бялкоў, вугляводаў (фотасінтэз). Рэпрадукцыя (узнаўленне) клеткі, перадача спадчыннай інфармацыі, гены і храмасомы.

Эвалюцыя відаў жывых арганізмаў (5 гадзін). Канцэпцыі і тэорыі біялагічнай эвалюцыі. Перадумовы, механізмы і вынікі эвалюцыі

з сучасных пазіцый. Спосабы відаўтварэння. Макраэволюцыя і яе заканамернасці. Асаблівасці эвалюцыі чалавека.

Разнастайнасць жыцця – вынік эвалюцыі. Класіфікацыя арганізмаў. Прынцыпы сістэматыкі. Сучасная біялагічная сістэма. Параўнальная характарыстыка асноўных таксонаў жывых арганізмаў (царстваў, тыпаў, аддзелаў, класаў кветкавых раслін, класаў хордавай жывёлы).


211


Вучні павінны: ведаць: узроўні арганізацыі жыцця і іх элементарныя адзінкі; асаблівасці структуры жывых сістэм на кожным узроўні арганізацыі; асноўныя працэсы і з’явы, характэрныя для жывых сістэм кожнага ўзроўню

арганізацыі; асноўныя біялагічныя тэорыі і законы (клетачная, храмасомная, тэорыя эвалюцыі,

законы Г. Мендэля, біягенетычны закон і іншыя); сучасную біялагічную сістэму і прынцыпы яе пабудовы; сутнасць структурнай арганізацыі жыцця на Зямлі; сутнасць узаемасувязі жывых сістэм розных узроўняў; умець: аналізаваць і абагульняць матэрыял падручнікаў (вучэбных дапаможнікаў),

навуковых і навукова-папулярных выданняў, інтэрнэт-крыніц і гэтак далей; супастаўляць вывучаныя паняцці, адшукваць новыя сувязі і адносіны паміж імі,

прасочваць развіццё паняццяў у іх іерархічных залежнасцях, гэта значыць устанаўліваць падпарадкаванасць у выпадку супастаўлення паняццяў;

класіфікаваць веды, прыводзіць іх у сістэму; вылучаць вядучыя ідэі і сістэматызаваць матэрыял вакол асноўных паняццяў; знаходзіць агульныя прыкметы ў будове і жыццядзейнасці розных біялагічных

сістэм; выяўляць сувязь паміж біялагічнымі сістэмамі і падсістэмамі (паміж арганоідаў,

клеткамі, органамі і сістэмамі органаў, арганізмамі ў экасістэмах, рознымі экасістэмамі); выяўляць рысы ўскладнення ў арганізмаў розных сістэматычных груп; параўноўваць аб’екты і афармляць матэрыял параўнання ў табліцы; складаць аналітычныя, параўнальныя і абагульняльныя табліцы; пераводзіць

таблічны матэрыял у дыяграмы і графікі; валодаць: спосабамі арыентацыі ў інтэрнэт-крыніцах (часопісы, сайты, адукацыйныя парталы і

гэтак далей), іншых сродках інфармацыі; рознымі сродкамі камунікацыі; асноўным паняційным апаратам.

Рэзервовы час (10 гадзін)



Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Фізіка» для XI класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй



1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Фізіка» (далей – вучэбная праграма) прызначана для ажыццяўлення вывучэння на павышаным узроўні гэтага вучэбнага прадмета ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.


212

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 140 гадзін (4 гадзіны на тыдзень). У дадзенай вучэбнай праграме змест вучэбнага прадмета «Фізіка» ў XI класе,

асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў па фізіцы, канцэнтруючыся па змястоўных лініях (фізічныя метады даследавання з’яў прыроды, фізічныя аб’екты і заканамернасці ўзаемадзеяння паміж імі, фізічныя аспекты жыццядзейнасці чалавека), структуруюцца па тэмах на аснове фізічных тэорый: электрамагнітнай, хвалевай, квантава-механічнай.

Колькасць вучэбных гадзін, адведзеных у главе 2 дадзенай вучэбнай праграмы на вывучэнне зместу адпаведнай тэмы, з’яўляецца прыкладнай і залежыць ад пераваг настаўніка ў выбары педагагічна абгрунтаваных метадаў навучання і выхавання. Настаўнік мае права пераразмеркаваць колькасць гадзін на вывучэнне тэм у межах 140 гадзін.

3. Мэты: фарміраванне ўяўленняў аб сучаснай прыродазнаўчанавуковай карціне свету;

успрымання фізікі як элемента агульначалавечай культуры; павагі да творцаў навукі і тэхнікі;

засваенне асноўных метадаў навуковага даследавання, фізічных законаў, тэорый, разуменне адзінства будовы матэрыі і невычарпальнасці працэсу яе пазнання, ролі практыкі ў пазнанні фізічных з’яў і законаў;

усведамленне ролі фізікі і навуковых даследаванняў у жыцці грамадства, узаемасувязі развіцця фізікі, грамадства, тэхнікі, тэхналогій, іншых навук;

развіццё аналітычнага мыслення, творчых здольнасцей, усвядомленых матываў вучэння;

выхаванне эстэтычнага ўспрымання навакольнага свету, перакананасці ў магчымасці пазнання прыроды, у неабходнасці разумнага выкарыстання дасягненняў навукі і тэхналогій для далейшага развіцця грамадства, захавання навакольнага асяроддзя;

забеспячэнне падрыхтоўкі да працягу навучання на ўзроўнях сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай адукацыі.

4. Задачы: развіццё ўяўленняў пра фізіку як форму апісання і метад навуковага пазнання

навакольнага свету; уклад (дасягненні) беларускіх вучоных у галіну фізічнай оптыкі, спектраскапіі і квантавай электронікі, тэарэтычнай і ядзернай фізікі, фізікі элементарных часціц;

разуменне матэрыяльнага адзінства свету і невычарпальнасці працэсу яго пазнання, ролі практыкі ў вывучэнні фізічных з’яў і законаў;

засваенне ведаў пра фундаментальныя фізічныя законы і прынцыпы электрадынамікі, квантавай фізікі, якія ляжаць у аснове фізічнай карціны свету; найбольш важныя адкрыцці, што аказалі вызначальны ўплыў на развіццё тэхнікі і тэхналогій;

стварэнне ўмоў для правядзення фізічнага эксперымента; засваенне спосабаў інтэлектуальнай дзейнасці, характэрных для фізікі, логікі

навуковага пазнання: ад з’яў і фактаў да мадэлей і гіпотэз, далей да вывадаў, законаў, тэорый, іх праверкі і прымянення; метадаў і алгарытмаў рашэння задач;

авалоданне сукупнасцю спосабаў навучальных дзеянняў, якія забяспечваюць здольнасць да самастойнага засваення новых ведаў і ўменняў (уключаючы і арганізацыю гэтага працэсу), эфектыўнага рашэння рознага роду жыццёвых задач, на аснове якіх працягваецца фарміраванне і развіццё адукацыйных кампетэнцый вучняў, у тым ліку спецыфічнай для фізікі эксперыментальна-даследчай кампетэнцыі;

усведамленне вучнямі значнасці фізічных ведаў незалежна ад іх прафесійнай дзейнасці ў будучыні, каштоўнасці навуковых адкрыццяў і метадаў пазнання, творчай стваральнай дзейнасці, адукацыі на працягу ўсяго жыцця.

5. Формы і метады навучання і выхавання вызначаюцца настаўнікам, улічваючы, што сістэмаўтваральнымі фактарамі навуковых ведаў з’яўляюцца фундаментальныя фізічныя тэорыі, элементы сучаснай фізічнай карціны свету, эмпірычныя і тэарэтычныя метады вывучэння прыроды.


213

Рэкамендуецца выкарыстоўваць сістэмна-дзейнасны, кампетэнтнасны, асобасна арыентаваны падыходы да працэсу вывучэння вучнямі зместу вучэбнага прадмета «Фізіка», надаючы асаблівую ўвагу арганізацыі іх актыўнай рознабаковай, у максімальнай ступені самастойнай вучэбна-пазнавальнай дзейнасці.

Механізмам рэалізацыі гэтых падыходаў пры вывучэнні фізікі з’яўляюцца сучасныя тэхналогіі навучання і выхавання, якія забяспечваюць авалоданне вучнямі метадалагічнымі, тэарэтычнымі ведамі, эксперыментальна-праектнымі ўменнямі, набыццё вопыту пазнавальнай дзейнасці, развіццё творчых здольнасцей вучняў.

Франтальныя лабараторныя работы арганізуюцца для разумення вучнямі сутнасці фізічных з’яў і законаў, якія даследуюцца, набыцця навыкаў самастойнай працы з фізічнымі прыборамі і абсталяваннем, самастойнага правядзення вымярэнняў фізічных велічынь, асэнсавання атрыманых вынікаў, ацэньвання іх дакладнасці.

У працэсе вывучэння зместу вучэбнага прадмета «Фізіка» асаблівае месца адводзіцца рашэнню задач, арганізацыі праектна-даследчай дзейнасці, узаемасувязі паміж фізікай і іншымі прыродазнаўчымі навукамі.

Формы, метады і сродкі навучання і выхавання, спосабы дзейнасці вучняў рэкамендуецца таксама вызначаць з улікам здольнасцей, інтарэсаў, прафесійных намераў, пазнавальных магчымасцей вучняў.

6. Чаканыя вынікі вывучэння зместу вучэбнага прадмета «Фізіка» на III ступені агульнай сярэдняй адукацыі:

6.1. асобасныя: зацікаўленасць у навуковых ведах пра ўпарадкаванне свету і грамадства; павага да творцаў навукі і тэхнікі, бачанне навукі як элемента агульначалавечай

культуры; усведамленне значнасці валодання дакладнай інфармацыяй аб перадавых

дасягненнях і адкрыццях сусветнай і айчыннай навукі; свядомае стаўленне да бесперапыннай адукацыі як умовы паспяховай прафесійнай і

сацыяльна значнай дзейнасці; усведамленне значнасці беражлівых адносін да навакольнага асяроддзя і

прыродакарыстання; разуменне адказнасці за стан прыродных рэсурсаў і разумнае прыродакарыстанне; 6.2. метапрадметныя: асваенне розных відаў вучэбнай дзейнасці (праца ў пары і групе пры рашэнні задач,

правядзенні эксперымента і выкананні даследчых заданняў; вядзенне дыскусіі; аргументацыя сваёй пазіцыі; іншыя);

развіццё ўніверсальных вучэбных дзеянняў (рэгулятыўных, вучэбна-пазнавальных, камунікатыўных) сродкамі фізікі;

кіраванне сваёй пазнавальнай дзейнасцю; развіццё ўменняў працаваць з інфармацыяй, вылучаць у ёй галоўнае; адрозніваць

істотныя прыкметы з’яў і велічынь ад неістотных; бачыць некалькі варыянтаў вырашэння праблемы, выбіраць найбольш аптымальны варыянт;

6.3. прадметныя: сфарміраванасць уяўленняў пра аб’ектыўнасць прыродазнаўчанавуковых ведаў;

сістэмаўтваральнай ролі фізікі для развіцця іншых прыродазнаўчых навук, тэхнікі і тэхналогій; навуковага светапогляду як выніку вывучэння асноў будовы матэрыі і заканамернасцей фізічных з’яў;

набыццё вопыту прымянення навуковых метадаў пазнання, назірання фізічных з’яў, правядзення доследаў, простых эксперыментальных даследаванняў, выканання прамых і ўскосных вымярэнняў з выкарыстаннем вымяральных прыбораў; разуменне наяўнасці хібнасцей любых вымярэнняў;

усведамленне эфектыўнасці прымянення дасягненняў фізікі і тэхналогій у мэтах рацыянальнага прыродакарыстання;

сфарміраванасць уяўленняў пра рацыянальнае выкарыстанне прыродных рэсурсаў і энергіі, забруджванне навакольнага асяроддзя як выніку работы машын і механізмаў;


214

сфарміраванасць уменняў прагназаваць, аналізаваць і ацэньваць наступствы бытавой і вытворчай дзейнасці чалавека з пазіцыі экалагічнай бяспекі.

7. Кантроль, або праверка вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, з’яўляецца абавязковым кампанентам адукацыйнага працэсу і вызначаецца дыдактыкай як педагагічная дыягностыка.

Прызначэнне праверкі ва ўсёй разнастайнасці яе форм, тыпаў і метадаў правядзення – выяўленне ўзроўню засваення вучэбнага матэрыялу ў адпаведнасці з асноўнымі патрабаваннямі да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, вызначанымі ў главе 2 дадзенай вучэбнай праграмы, і на гэтай аснове карэкціроўка вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў.

Кантрольныя работы (чатыры) у XI класе праводзяцца па наступных тэмах: «Механічныя ваганні і хвалі»; «Электрамагнітныя ваганні і хвалі»; «Оптыка»; «Квантавая фізіка».



Ваганні і хвалі

Тэма 1. Механічныя ваганні і хвалі (25 гадзін)

Вагальны рух. Гарманічныя ваганні. Амплітуда, перыяд, частата, фаза ваганняў. Ураўненне гарманічных ваганняў. Спружынны і матэматычны маятнікі. Ператварэнні энергіі пры гарманічных ваганнях. Свабодныя і вымушаныя ваганні.

Рэзананс. Распаўсюджванне ваганняў у пругкім асяроддзі. Хвалі. Хвалевы фронт. Частата,

даўжыня, скорасць распаўсюджвання хвалі і сувязь паміж імі. Гукавыя хвалі і іх прымяненне. Франтальныя лабараторныя работы: 1. Вывучэнне ваганняў грузу на нітцы. 2. Вымярэнне паскарэння свабоднага падзення з дапамогай матэматычнага маятніка. 3. Вымярэнне пругкасці спружыны на аснове заканамернасцей ваганняў

спружыннага маятніка. Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі: 1) ваганні цела на нітцы і спружыне; 2) кінематычная мадэль гарманічных ваганняў; 3) залежнасць каардынаты цела, якое вагаецца, ад часу; 4) залежнасць перыяду гарманічных ваганняў матэматычнага маятніка ад яго

даўжыні; 5) вымушаныя ваганні; 6) рэзананс; 7) утварэнне і распаўсюджванне папярочных і падоўжных хваль; 8) вагальнае цела як крыніца гуку (камертон); 9) залежнасць гучнасці гуку ад амплітуды ваганняў; 10) залежнасць вышыні тону ад частаты ваганняў.


Вучні павінны: мець уяўленне пра фізічныя з’явы: хвалевы рух, гукавая хваля; ведаць/разумець: сэнс фізічных мадэлей: матэматычны і спружынны маятнікі; папярочная і падоўжная

хвалі;


215

сэнс фізічных паняццяў і з’яў: свабодныя ваганні, гарманічныя ваганні, амплітуда, перыяд, частата, фаза ваганняў, хвалевы фронт, вымушаныя ваганні, рэзананс, даўжыня хвалі, хуткасць распаўсюджвання хвалі;

умець апісваць/тлумачыць фізічныя з’явы: механічныя ваганні і хвалі, рэзананс; валодаць: эксперыментальнымі ўменнямі: вызначаць асноўныя характарыстыкі механічных

ваганняў; практычнымі ўменнямі: рашаць якасныя, графічныя, разліковыя задачы

на вызначэнне амплітуды, перыяду, частаты ваганняў спружыннага і матэматычнага маятнікаў, фазы, зрушэння, скорасці, паскарэння і энергіі гарманічных ваганняў, даўжыні і скорасці хвалі з выкарыстаннем ураўнення гарманічнага вагання, формул перыяду і частоты ваганняў спружыннага і матэматычнага маятнікаў, сувязі частоты, даўжыні і хуткасці распаўсюджвання хвалі.

Тэма 2. Электрамагнітныя ваганні і хвалі (23 гадзіны)

Вагальны контур. Свабодныя электрамагнітныя ваганні ў контуры. Формула Томсана. Ператварэнні энергіі ў вагальным контуры.

Пераменны электрычны ток. Трансфарматар. Вытворчасць і перадача электрычнай энергіі. Экалагічныя праблемы

вытворчасці электрычнай энергіі. Электрамагнітныя хвалі і іх уласцівасці. Шкала электрамагнітных хваль. Розныя віды электрамагнітных выпраменьванняў і іх практычнае прымяненне.

Уздзеянне электрамагнітнага выпраменьвання на жывыя арганізмы. Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі: 1) электрамагнітныя ваганні; 2) залежнасць частоты электрамагнітных ваганняў ад электраёмістасці і

індуктыўнасці контуру; 3) атрыманне пераменнага току пры вярчэнні праводзячага вітка ў магнітным полі; 4) асцылаграмы пераменнага току; 5) перадача электрычнай энергіі на адлегласць; 6) трансфарматар; 7) выпраменьванне і прыём электрамагнітных хваль; 8) уласцівасці электрамагнітных хваль.


Вучні павінны: мець уяўленне пра: шкалу электрамагнітных хваль; шляхі развіцця электраэнергетыкі і экалагічныя праблемы вытворчасці

электраэнергіі; уласцівасці і прымяненне інфрачырвоных, ультрафіялетавых і рэнтгенаўскіх

выпраменьванняў; ведаць/разумець: прызначэнне і прынцып дзеяння трансфарматара; сэнс фізічных паняццяў: вагальны контур, свабодныя электрамагнітныя ваганні,

пераменны электрычны ток, амплітудныя і дзеючыя значэнні сілы пераменнага току і напружання, хуткасць распаўсюджвання электрамагнітнай хвалі;

умець апісваць/тлумачыць фізічныя з’явы: электрамагнітныя ваганні, пераменны электрычны ток, электрамагнітныя хвалі;

валодаць практычнымі ўменнямі: рашаць якасныя, графічныя, разліковыя задачы на вызначэнне перыяду і энергетычных характарыстык электрамагнітных ваганняў, дзеючых значэнняў сілы току і напружання, каэфіцыента трансфармацыі, характарыстык электрамагнітных хваль з выкарыстаннем формул Томсана, энергіі электрамагнітных ваганняў, дзеючых значэнняў сілы току і напружання, сувязі даўжыні і частоты хвалі.


216

Тэма 3. Оптыка (39 гадзін)

Электрамагнітная прырода святла. Інтэрферэнцыя святла, яе назіранне і прымяненне. Прынцып Гюйгенса – Фрэнеля. Дыфракцыя святла. Дыфракцыйная рашотка. Закон адбіцця святла. Сферычныя люстэркі. Закон праламлення святла. Паказчык праламлення. Поўнае адбіццё. Формула тонкай лінзы. Аптычныя прыборы. Папярочнасць светлавых хваль. Палярызацыя святла. Дысперсія святла. Спектр. Спектральныя прыборы. Франтальныя лабараторныя работы: 4. Вымярэнне даўжыні светлавой хвалі з дапамогай дыфракцыйнай рашоткі. 5. Вымярэнне паказчыка праламлення шкла. 6. Вывучэнне тонкіх лінз. Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі: 1) інтэрферэнцыя святла; 2) дыфракцыя святла; 3) атрыманне спектра з дапамогай дыфракцыйнай рашоткі; 4) закон праламлення святла; 5) поўнае адбіццё святла; 6) святлавод; 7) аптычныя прыборы; 8) атрыманне спектра з дапамогай прызмы; 9) нябачныя выпраменьванні ў спектры нагрэтага цела.


Вучні павінны: мець уяўленне пра: электрамагнітную прыроду святла; прымяненне інтэрферэнцыі; будову і прынцыпы дзеяння аптычных і спектральных прыбораў; уклад беларускіх вучоных у развіццё фізічнай оптыкі; ведаць/разумець: сэнс фізічных паняццяў і з’яў: кагерэнтнасць, інтэрферэнцыя, дыфракцыя,

дысперсія, паказчык праламлення, палярызацыя святла; сэнс фізічных законаў і прынцыпаў: адбіцця і праламлення святла, прынцыпу

Гюйгенса – Фрэнеля; умець апісваць і тлумачыць фізічныя з’явы: адбіццё, праламленне святла,

інтэрферэнцыя, дыфракцыя, палярызацыя, дысперсія; валодаць: эксперыментальнымі ўменнямі: вызначаць даўжыню хвалі бачнага святла, паказчык

праламлення рэчыва, фокусныя адлегласці збіральных і рассейвалых лінз; практычнымі ўменнямі: рашаць якасныя, графічныя, разліковыя задачы

на вызначэнне даўжыні светлавой хвалі, парадку дыфракцыйных максімумаў, пабудову ходу светлавых праменяў у прызмах і плоскапаралельных пласцінах, сферычных люстэрках і сістэмах лінз; характарыстык відарысаў у сферычных люстэрках, тонкіх лінзах з выкарыстаннем законаў прамалінейнага распаўсюджвання, адбіцця і праламлення святла, формул дыфракцыйнай рашоткі, сферычнага люстэрка, тонкай лінзы.

Тэма 4. Асновы спецыяльнай тэорыі адноснасці (8 гадзін)

Прынцып адноснасці Галілея і электрамагнітныя з’явы. Пастулаты Эйнштэйна. Пераўтварэнні Лорэнца. Прастора і час у спецыяльнай тэорыі адноснасці.

Закон ўзаемасувязі масы і энергіі.


217


Вучні павінны: мець уяўленне пра адноснасць адначасовасці; ведаць/разумець: пастулаты Эйнштэйна, вынікі з пераўтварэнняў Лорэнца; сэнс закону ўзаемасувязі масы і энергіі; валодаць практычнымі ўменнямі: рашаць якасныя, разліковыя задачы на вызначэнне

скарачэння даўжыні, запавольвання часу ў розных інерцыяльных сістэмах адліку, прымяненне закону ўзаемасувязі масы і энергіі.

Квантавая фізіка

Тэма 5. Фатоны. Дзеянні святла (9 гадзін)

Фотаэфект. Эксперыментальныя законы знешняга фотаэфекту. Квантавая гіпотэза Планка.

Фатон. Ураўненне Эйнштэйна для фотаэфекту. Ціск святла. Імпульс фатона. Карпускулярна-хвалевы дуалізм. Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі: 1) фотаэлектрычны эфект; 2) законы знешняга фотаэфекту; 3) прылада і дзеянне фотарэле.


Вучні павінны: мець уяўленне пра: цеплавое выпраменьванне і квантавую гіпотэзу Планка; прымяненне фотаэфекту; карпускулярна-хвалевы дуалізм; ведаць/разумець: сэнс фізічных паняццяў: фатон, унутраны і знешні фотаэфект, чырвоная мяжа

фотаэфекту, работа выхаду, ціск святла, імпульс фатона; сэнс закону знешняга фотаэфекту; умець тлумачыць з’яву знешняга фотаэфекту; валодаць практычнымі ўменнямі: рашаць якасныя, графічныя, разліковыя задачы

на вызначэнне энергіі і імпульсу фатона, чырвонай мяжы фотаэфекту, затрымліваючага патэнцыялу, работы выхаду з выкарыстаннем ўраўнення Эйнштэйна для фотаэфекту.

Тэма 6. Фізіка атама (10 гадзін)

З’явы, якія пацвярджаюць складаную будову атама. Ядзерная мадэль атама. Квантавыя пастулаты Бора. Квантава-механічная мадэль атама вадароду. Выпраменьванне і паглынанне святла атамамі. Спектры выпраменьвання і

паглынання. Спантаннае і індуцыраванае выпраменьванне. Лазеры. Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі: 1) лінейчасты спектр выпраменьвання; 2) спектр паглынання; 3) мадэль доследу Рэзерфорда; 4) лазер; 5) галаграма.


Вучні павінны: мець уяўленне: пра фізічныя мадэлі: ядзерная мадэль атама, мадэль атама вадароду па Бору;


218

прынцып дзеяння лазера; дасягненні беларускіх вучоных у галіне спектраскапіі і квантавай электронікі; ведаць/разумець: сэнс фізічных паняццяў: асноўны і ўзбуджаны энергетычныя станы атама; сэнс пастулатаў Бора; умець тлумачыць працэс выпраменьвання і паглынання энергіі атамам; валодаць практычнымі ўменнямі: рашаць якасныя і разліковыя задачы

на вызначэнне частаты і даўжыні хвалі выпраменьвання атама пры пераходзе электрона ў атаме з аднаго энергетычнага стану ў іншы.

Тэма 7. Ядзерная фізіка і элементарныя часціцы (23 гадзіны)

Пратонна-нейтронная мадэль будовы ядра атама. Дэфект мас. Ядзерныя рэакцыі. Законы захавання ў ядзерных рэакцыях. Энергетычны выхад

ядзернай рэакцыі. Энергія сувязі атамнага ядра. Радыеактыўнасць. Закон радыеактыўнага распаду. Перыяд паўраспаду. Альфа-, бэта-

радыеактыўнасць, гама-выпраменьванне. Уздзеянне іанізуючых выпраменьванняў на жывыя арганізмы.

Дзяленне цяжкіх ядраў. Ланцуговыя ядзерныя рэакцыі. Ядзерны рэактар. Рэакцыі ядзернага сінтэзу.

Ядзерная энергетыка. Экалагічныя праблемы работы атамных электрастанцый. Элементарныя часціцы і іх узаемадзеянні. Паскаральнікі зараджаных часціц. Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі: 1) назіранне трэкаў у камеры Вільсана (камп’ютарная мадэль); 2) фатаграфіі трэкаў зараджаных часціц; 3) ядзерны рэактар.


Вучні павінны: мець уяўленне пра: ядзерную энергетыку; экалагічныя праблемы работы атамных электрастанцый; элементарныя часціцы і іх узаемадзеянні; паскаральнікі зараджаных часціц; дасягненні беларускіх вучоных у галіне ядзернай фізікі і фізікі элементарных часціц; ведаць/разумець: сэнс фізічных паняццяў: пратонна-нейтронная мадэль ядра, ядзерная рэакцыя,

энергія сувязі, дэфект мас, энергетычны выхад ядзернай рэакцыі; перыяд паўраспаду, ланцуговая ядзерная рэакцыя дзялення; сэнс фізічных з’яў і працэсаў: радыеактыўнасць, радыеактыўны распад, дзяленне і

сінтэз ядраў; сэнс фізічных законаў: радыеактыўнага распаду, захавання ў ядзерных рэакцыях; валодаць практычнымі ўменнямі: рашаць якасныя і разліковыя задачы

на вызначэнне прадуктаў ядзерных рэакцый, энергіі сувязі атамнага ядра, перыяду паўраспаду радыеактыўных рэчываў з выкарыстаннем закону захавання электрычнага зараду і масавага ліку, формулы ўзаемасувязі масы і энергіі.

Тэма 8. Адзіная фізічная карціна свету (3 гадзіны)

Сучасная прыродазнаўчанавуковая карціна свету.



219

Вучні павінны мець уяўленне пра сучасную прыродазнаўчанавуковую карціну свету. ЗАЦВЕРДЖАНА


Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Хімія» для ХІ класа ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі



1. Вучэбная праграма па вучэбным прадмеце «Хімія» (далей – вучэбная праграма) прызначана для вывучэння на павышаным узроўні вучэбнага прадмета «Хімія» ў XI класе ўстаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы агульнай сярэдняй адукацыі.

2. Дадзеная вучэбная праграма разлічана на 140 гадзін (4 гадзіны на тыдзень). 3. Мэта вывучэння вучэбнага прадмета «Хімія» – фарміраванне сістэмы хімічных

ведаў і вопыту іх прымянення, якая забяспечвае разуменне прыродазнаўчанавуковай карціны свету, актыўную адаптацыю ў соцыуме і бяспечныя паводзіны, падрыхтаванасць да працягу навучання на наступных узроўнях і прыступках прафесійнай адукацыі.

4. Задачы вучэбнага прадмета «Хімія»: фарміраванне сістэмных хімічных ведаў, якія ствараюць аснову для бесперапыннай

адукацыі і самаадукацыі на ўсіх этапах навучання і наступнай прафесійнай дзейнасці; фарміраванне і развіццё ключавых, агульнапрадметных і прадметна-спецыяльных

кампетэнцый – ведаў, уменняў, спосабаў і вопыту дзейнасці з улікам спецыфікі хіміі як фундаментальнай прыродазнаўчай навукі;

фарміраванне і развіццё ў вучняў сацыяльна значных агульнакультурных і асобасных каштоўнасных арыентацый, якія прадугледжваюць рацыянальнае і бяспечнае выкарыстанне рэчываў у паўсядзённым жыцці;

фарміраванне пашыраных сістэмных хімічных ведаў, якія ствараюць аснову для бесперапыннай прыродазнаўчанавуковай адукацыі і наступнай прафесійнай дзейнасці, звязанай з хіміяй.

5. Рэкамендаваныя формы і метады навучання і выхавання: тэарэтычныя заняткі: размовы з выкарыстаннем ілюстрацыйна-дэманстрацыйнага

матэрыялу і рэсурсаў глабальнай камп’ютарнай сеткі Інтэрнэт; праблемныя лекцыі, дыскусіі;

практычныя заняткі: практычныя работы, лабараторныя доследы, дэманстрацыі; самастойная работа вучняў: рашэнне разліковых і практычных задач, выкананне

даследчых праектаў, напісанне справаздач, падрыхтоўка дакладаў на канферэнцыю і іншае.

Павышэнню эфектыўнасці працэсу навучання будзе спрыяць выкарыстанне мультымедыйнай тэхнікі і электронных сродкаў навучання.

6. Павышаны ўзровень вывучэння хіміі на III ступені агульнай сярэдняй адукацыі арыентаваны на набыццё вучнямі сістэмных хімічных ведаў і ўменняў; забеспячэнне развіцця прадметных, метапрадметных і асобасных кампетэнцый, неабходных для працягу хімічнай адукацыі, асобаснага самаразвіцця і прафесійнага самавызначэння.

Павышаны ўзровень вывучэння хіміі ўключае ў сябе базавы ўзровень. На павышаным узроўні ажыццяўляецца больш глыбокая падрыхтоўка вучняў за кошт пашырэння тэарэтычнай інтэрпрэтацыі хімічных з’яў, пераліку эксперыментальных і разліковых задач, увядзення ўскладнёных задач.


220

Структура дадзенай вучэбнай праграмы прадугледжвае вывучэнне агульнай і неарганічнай хіміі ў XI класе. Курс уключае раздзелы агульнай хіміі: асноўныя паняцці, перыядычны закон, тэорыя хімічнай сувязі, заканамернасці працякання хімічных рэакцый; хімія раствораў. Завяршаецца курс вывучэннем хіміі элементаў і ролі хімічных рэчываў у жыцці і дзейнасці чалавека.

Пры вывучэнні курса вучні будуць знаёміцца з залежнасцю ўласцівасцей рэчываў ад іх будовы, ужываннем хімічных злучэнняў і іх ператварэнняў у розных сферах жыццядзейнасці чалавека.

У дадзенай вучэбнай праграме прадстаўлены вучэбныя тэмы і прыкладны час на іх вывучэнне.

7. Змест вучэбнага прадмета «Хімія» арыентаваны на засваенне вучнямі кампетэнцый, неабходных для рацыянальнай дзейнасці ў свеце рэчываў і хімічных ператварэнняў на аснове ведаў пра ўласцівасці найважнейшых рэчываў вакол чалавека ў паўсядзённым жыцці, прыродзе, прамысловасці. Засваенне зместу вучэбнага прадмета «Хімія» прадугледжвае фарміраванне ў вучняў разумення ролі хіміі ў вырашэнні найбольш актуальных праблем, якія стаяць перад чалавецтвам у XXI стагоддзі.

У адпаведнасці з прынцыпамі кампетэнтнаснага падыходу адзнака сфарміраваных кампетэнцый вучняў праводзіцца на аснове іх ведаў, уменняў і выпрацаваных спосабаў дзейнасці. У дадзенай вучэбнай праграме маецца глава «Асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў». На аснове гэтых патрабаванняў ажыццяўляецца кантроль і ацэнка вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якасці засваення ведаў і ўзроўню сфарміраванасці кампетэнцый пры ацэньванні практычных і пісьмовых кантрольных работ.

Для кожнай тэмы ў дадзенай вучэбнай праграме вызначаны пытанні, якія павінны быць вывучаны, тыпы разліковых задач, пералічаны дэманстрацыі, лабараторныя доследы, тэмы практычных работ. Настаўніку даецца права замены дэманстрацыйных і лабараторных доследаў на іншыя (раўназначныя), больш даступныя ва ўмовах дадзенай установы адукацыі. Па сваім меркаванні настаўнік можа павялічыць колькасць дэманстрацыйных доследаў.

Названая ў дадзенай вучэбнай праграме колькасць гадзін, адведзеных на вывучэнне вучэбных тэм, з’яўляецца прыкладнай. Яна можа быць пераразмеркавана паміж тэмамі ў разумных межах (2–4 гадзіны). Рэзервовы час настаўнік выкарыстоўвае па сваім меркаванні. Акрамя таго, магчыма змяненне паслядоўнасці вывучэння пытанняў у рамках асобнай вучэбнай тэмы пры адпаведным абгрунтаванні такіх змен.

ГЛАВА 2 ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

Тэма 1. Асноўныя паняцці і законы хіміі (16 гадзін)

Асноўныя паняцці хіміі. Атам, малекула, рэчыва. Хімічны элемент. Простыя і складаныя рэчывы. Рэчывы малекулярнай і немалекулярнай будовы. Формульная адзінка.

Важнейшыя класы неарганічных злучэнняў: аксіды, аснаванні, кіслоты і солі, іх класіфікацыя, назвы, спосабы атрымання і хімічныя ўласцівасці.

Узаемасувязь паміж класамі неарганічных злучэнняў. Колькасныя характарыстыкі рэчыва: маса, колькасць (хімічная колькасць), малярная

маса, малярны аб’ём (газаў). Паняцце аб стэхіямерыі. Закон захавання масы рэчываў. Закон пастаянства саставу

рэчыва. Закон аб’ёмных адносін. Закон Авагадра. Малярны аб’ём і малярная канцэнтрацыя

газу. Разліковыя задачы: 1. Разлік аб’ёмных адносін газападобных рэчываў па хімічных ураўненнях. 2. Вылічэнне малярнай канцэнтрацыі газу. Дэманстрацыі: 1. Узоры неарганічных рэчываў.


221

2. Доследы, якія даказваюць выкананне закону захавання масы рэчываў у хімічных рэакцыях.

Тэма 2. Будова атама і перыядычны закон (14 гадзін)

Ядзерная мадэль будовы атама. Склад атамнага ядра. Атамны нумар, масавы лік. Фізічны сэнс атамнага нумара хімічнага элемента.

Нукліды і ізатопы. З’ява радыеактыўнасці. Стан электрона ў атаме. Атамная арбіталь. Энергетычны ўзровень, энергетычны

падузровень, s-, р-, d-, f-арбіталі. Асноўны і ўзбуджаны стан атама. Электронна-графічныя схемы, электронныя канфігурацыі атамаў элементаў першых чатырох перыядаў. s-, р-, d-, f-элементы.

Перыядычны закон і перыядычная сістэма хімічных элементаў Д. І. Мендзялеева. Перыядычнасць змены атамнага радыусу металічных і неметалічных уласцівасцей,

электраадмоўнасці з павелічэннем атамнага нумара элементаў А-груп. Змяненне кіслотна-асноўных уласцівасцей аксідаў і гідраксідаў з павелічэннем атамнага нумара для элементаў А-груп. Узмацненне кіслотных уласцівасцей аксідаў і гідраксідаў з павелічэннем значэння ступені акіслення элемента ў злучэнні. Фізічны сэнс нумара перыяду і нумара групы.

Характарыстыка хімічнага элемента па яго становішчы ў перыядычнай сістэме і будове атама. Значэнне перыядычнага закона.

Дэманстрацыі: 3. Табліцы перыядычнай сістэмы.

Тэма 3. Хімічная сувязь і будова рэчыва (16 гадзін)

Прырода і тыпы хімічнай сувязі (кавалентная, іонная, металічная). Палярная і непалярная кавалентная сувязь. Кратнасць сувязі.

Абменны і донарна-акцэптарны механізмы ўтварэння кавалентнай сувязі. Валентныя магчымасці атамаў элементаў А-груп. Валентнасць і ступень акіслення. Гібрыдызацыя атамных арбіталей і прасторавая будова малекул арганічных і

неарганічных злучэнняў (вуглевадароды, аміяк, іон амонія, вада). Міжмалекулярнае ўзаемадзеянне. Уплыў міжмалекулярнага ўзаемадзеяння

на агрэгатны стан рэчыва. Вадародная сувязь і яе ўплыў на фізічныя ўласцівасці рэчыва. Вадародная сувязь у прыродных аб’ектах.

Тыпы крышталічных структур: атамная, іонная, малекулярная, металічная. Дэманстрацыі: 4. Узоры рэчываў з рознымі тыпамі хімічнай сувязі. 5. Крышталічныя рашоткі рэчываў з рознымі тыпамі хімічнай сувязі. Лабараторныя доследы: 1. Складанне мадэлей малекул неарганічных і арганічных злучэнняў.

Тэма 4. Хімічныя рэакцыі (14 гадзін)

Класіфікацыя хімічных рэакцый. Цеплавы эфект хімічнай рэакцыі. Рэакцыі экза- і эндатэрмічныя. Тэрмахімічныя

ўраўненні. Скорасць хімічных рэакцый. Залежнасць скорасці хімічных рэакцый ад прыроды

рэагуючых рэчываў, канцэнтрацыі (закон дзеючых мас), тэмпературы, плошчы паверхні судакранання, наяўнасці каталізатара.

Абарачальнасць хімічных рэакцый. Хімічная раўнавага. Зрушэнне хімічнай раўнавагі пад уздзеяннем знешніх фактараў (прынцып Ле Шатэлье).

Акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі. Важнейшыя акісляльнікі і аднаўляльнікі. Акісляльна-аднаўленчыя працэсы ў прыродзе, тэхніцы, побыце.

Разліковыя задачы: 3. Разлікі па тэрмахімічных ураўненнях.


222

Дэманстрацыі: 6. Экза- і эндатэрмічныя працэсы. 7. Залежнасць скорасці хімічных рэакцый ад плошчы паверхні судакранання

рэагуючых рэчываў. 8. Каталітычнае і некаталітычнае раскладанне пераксіду вадароду. 9. Дзеянне воцатнай і сернай кіслот на цынк (жалеза). 10. Акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі. Лабараторныя доследы: 2. Даследаванне ўплыву тэмпературы і канцэнтрацыі кіслаты на скорасць

узаемадзеяння цынку (жалеза) і салянай кіслаты. Практычныя работы: 1. Хімічныя рэакцыі (1 гадзіна).

Тэма 5. Хімія раствораў (14 гадзін)

Растворы. Растварэнне як фізіка-хімічны працэс. Цеплавыя эфекты пры растварэнні. Гідраты і крышталегідраты. Растваральнасць рэчываў у вадзе. Залежнасць растваральнасці рэчываў ад прыроды

рэчыва, тэмпературы і ціску. Спосабы выражэння саставу раствораў. Электралітычная дысацыяцыя злучэнняў з розным тыпам хімічнай сувязі. Ступень электралітычнай дысацыяцыі. Моцныя і слабыя электраліты. Ураўненні

дысацыяцыі моцных і слабых электралітаў. Умовы неабарачальнага працякання рэакцый іоннага абмену ў растворах

электралітаў. Хімічныя ўласцівасці асноў, кіслот, солей у святле тэорыі электралітычнай

дысацыяцыі. Вада як слабы электраліт. Вадародны паказчык (рН) раствору. Характарыстыка

кіслотных і асноўных уласцівасцей раствораў на падставе велічыні рН раствору. Паняцце аб гідролізе солей. Разліковыя задачы: 4. Разлік мас або аб’ёмаў рэчываў, неабходных для падрыхтоўкі раствору з

зададзенай масавай доляй (малярнай канцэнтрацыяй) растворанага рэчыва. 5. Вылічэнні па ўраўненнях рэакцый, якія працякаюць у растворах. 6. Вылічэнне рН раствораў моцных кіслот і шчолачаў. Дэманстрацыі: 11. Электраправоднасць раствораў электралітаў. 12. Рэакцыі іоннага абмену, якія працякаюць з утварэннем газу, асадку,

маладысацыіраванага рэчыва. 13. Хімічныя ўласцівасці кіслот, асноў і солей. Лабараторныя доследы: 3. Вызначэнне кіслотнага або асноўнага характару раствору з дапамогай

індыкатараў. 4. Рэакцыі іоннага абмену. 5. Гідроліз солей (вызначэнне рН раствораў солей). Практычныя работы: 2. Вывучэнне ўласцівасцей кіслот, асноў і солей у святле тэорыі электралітычнай

дысацыяцыі (1 гадзіна). 3. Рашэнне эксперыментальных задач па тэме «Хімія раствораў» (1 гадзіна).

Тэма 6. Неметалы (36 гадзін)

Хімічныя элементы неметалы. Становішча ў перыядычнай сістэме хімічных элементаў. Будова знешніх электронных абалонак атамаў неметалаў, валентнасць, ступень акіслення ў злучэннях.


223

Вадарод. Вадарод як хімічны элемент і простае рэчыва. Ізатопы вадароду. Фізічныя ўласцівасці.

Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне з неметаламі, шчолачнымі і шчолачназямельнымі металамі, аксідамі металаў, гідрыраванне ненасычаных арганічных злучэнняў.

Лятучыя вадародныя злучэнні неметалаў (састаў, фізічныя ўласцівасці, змена кіслотных уласцівасцей злучэнняў у групах і перыядах).

Гідрыды шчолачных і шчолачназямельных металаў (фізічныя ўласцівасці, узаемадзеянне з вадой).

Пераксід вадароду: будова малекулы, фізічныя і хімічныя ўласцівасці: рэакцыя раскладання, узаемадзеянне з растворамі перманганата калія і ёдыдаў.

Атрыманне вадароду ў лабараторыі і прамысловасці. Выкарыстанне вадароду як экалагічна чыстага паліва і сыравіны для хімічнай прамысловасці.

Галагены. Галагены як хімічныя элементы і простыя рэчывы. Фізічныя ўласцівасці простых рэчываў. Важнейшыя прыродныя злучэнні галагенаў. Атрыманне хлору ў лабараторыі дзеяннем акісляльнікаў на канцэнтраваную саляную кіслату. Атрыманне хлору ў прамысловасці электролізам хларыду натрыю.

Хімічныя ўласцівасці галагенаў: узаемадзеянне з металамі, вадародам, растворамі солей галагенавадародных кіслот; узаемадзеянне хлору са шчолачамі на холадзе і пры награванні, хларыраванне арганічных злучэнняў. Галагены як акісляльнікі.

Асаблівасці хімічных уласцівасцей фтору: узаемадзеянне з кіслародам, вадой. Галагенавадароды. Атрыманне галагенавадародаў. Фізічныя ўласцівасці.

Галагенавадародныя кіслоты. Моц галагенавадародных кіслот. Хімічныя ўласцівасці галагенавадародных кіслот: дзеянне на індыкатары,

узаемадзеянне з металамі; асноўнымі і амфатэрнымі аксідамі; гідраксідамі металаў; солямі. Асаблівасці фтаравадароднай кіслаты: узаемадзеянне з аксідам крэмнію(IV) (дзеянне на шкло).

Солі галагенавадародных кіслот. Якасныя рэакцыі на галагеніды. Біялагічнае значэнне і прымяненне галагенаў і іх злучэнняў. Элементы VIA-групы: кісларод і сера. Кісларод і сера як хімічныя элементы і

простыя рэчывы. Простыя рэчывы кіслароду і серы, алатропія (кісларод, азон; ромбічная, манаклінная, пластычная сера). Прыродныя злучэнні кіслароду і серы.

Фізічныя ўласцівасці кіслароду і азону. Будова малекулы азону. Хімічныя ўласцівасці кіслароду: акісленне простых і складаных рэчываў (металаў,

неметалаў, аксіду вугляроду(II), аксідаў жалеза(II) і (II, III), сульфідаў жалеза і цынку, арганічных злучэнняў). Атрыманне кіслароду ў лабараторыі і прамысловасці.

Асаблівасці хімічных уласцівасцей азону: узаемадзеянне з растворам ёдыда калію. Фізічныя ўласцівасці ромбічнай серы. Састаў і будова малекулы. Хімічныя

ўласцівасці: узаемадзеянне з фторам, кіслародам, вадародам, металамі. Прымяненне кіслароду і серы. Вадародныя злучэнні кіслароду і серы. Вада. Будова малекулы. Асаблівасці фізічных уласцівасцей, абумоўленыя

вадароднымі сувязямі. Хімічныя ўласцівасці вады: узаемадзеянне з актыўнымі металамі, кіслотнымі і

асноўнымі аксідамі, галагенамі, гідрыдамі металаў, солямі (гідроліз). Серавадарод (будова малекулы, фізічныя ўласцівасці, уплыў на арганізм чалавека).

Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне з кіслародам з утварэннем серы і аксіду серы(IV); узаемадзеянне з аксідам серы(IV).

Серавадародная кіслата як слабая двухасноўная кіслата і яе солі – сульфіды і гідрасульфіды. Якасная рэакцыя на сульфід-іоны.

Кіслародныя злучэнні серы. Аксід серы(IV): будова малекулы, фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці:

узаемадзеянне з вадой з утварэннем сярністай кіслаты; асноўнымі аксідамі з утварэннем сульфітаў; шчолачамі з утварэннем сульфітаў і гідрасульфітаў.


224

Аксід серы(VI), фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне з вадой з утварэннем сернай кіслаты і олеуму, раскладанне пры награванні.

Серная кіслата як моцная двухасноўная кіслата. Хімічныя ўласцівасці разведзенай сернай кіслаты: узаемадзеянне з металамі, асноўнымі і амфатэрнымі аксідамі, гідраксідамі металаў, солямі. Акісляльныя ўласцівасці канцэнтраванай сернай кіслаты на прыкладзе ўзаемадзеяння з металамі (медзь, серабро, цынк, магній). Сульфаты: калія, натрыя (бязводны і крышталічны, глаўберава соль), магнія; купарвасы (медны, жалезны, цынкавы), іх фізічныя і хімічныя ўласцівасці.

Хімічныя рэакцыі, якія ляжаць у аснове прамысловага атрымання сернай кіслаты. Прымяненне сернай кіслаты і сульфатаў (глаўберава соль, сульфат магнія, медны

купарвас). Элементы VA-групы: азот і фосфар. Азот і фосфар як хімічныя элементы і простыя

рэчывы. Фізічныя ўласцівасці простых рэчываў. Алатропія фосфару (белы, чырвоны, чорны фосфар). Хімічныя ўласцівасці азоту і фосфару: узаемадзеянне з актыўнымі металамі (утварэнне нітрыдаў і фасфідаў); узаемадзеянне з кіслародам (утварэнне аксіду азоту(II), аксідаў фосфару(III) і (V)); узаемадзеянне азоту з вадародам. Біялагічная роля і прымяненне азоту і фосфару.

Аміяк. Будова малекулы. Асаблівасці фізічных уласцівасцей, абумоўленыя вадароднымі сувязямі. Хімічныя ўласцівасці аміяку: узаемадзеянне з кіслародам (гарэнне і каталітычнае акісленне), вадой, кіслотамі. Хімічныя асновы прамысловага атрымання аміяку. Гідрат аміяку. Солі амонія, рэакцыі іх узаемадзеяння са шчолачамі і раскладання пры награванні. Якасная рэакцыя на іоны амонія. Прымяненне аміяку і солей амонія.

Аксід азоту(II): састаў, фізічныя і хімічныя ўласцівасці (узаемадзеянне з кіслародам). Аксід азоту(IV): састаў, фізічныя і хімічныя ўласцівасці (узаемадзеянне з вадой). Азотная кіслата. Будова малекулы. Хімічныя ўласцівасці азотнай кіслаты: дзеянне

на індыкатары, узаемадзеянне з асноўнымі і амфатэрнымі аксідамі, гідраксідамі металаў, солямі. Акісляльныя ўласцівасці канцэнтраванай і разведзенай азотнай кіслаты пры ўзаемадзеянні з металамі.

Нітраты: тэрмічнае раскладанне. Хімічныя рэакцыі, якія ляжаць у аснове прамысловага атрымання азотнай кіслаты. Прымяненне азотнай кіслаты і нітратаў. Аксіды фосфару(III) і (V), іх утварэнне ў выніку акіслення фосфару. Узаемадзеянне

аксіду фосфару(V) з вадой з утварэннем фосфарнай кіслаты; асноўнымі аксідамі, шчолачамі.

Фосфарная кіслата: асаблівасці электралітычнай дысацыяцыі. Хімічныя ўласцівасці: дзеянне на індыкатары, узаемадзеянне з металамі, асноўнымі аксідамі, асновамі, солямі, аміякам. Солі фосфарнай кіслаты: фасфаты, гідра- і дыгідрафасфаты. Якасная рэакцыя на фасфат-іон.

Прымяненне фосфарнай кіслаты і фасфатаў. Найважнейшыя мінеральныя ўгнаенні: азотныя, фосфарныя, калійныя, комплексныя. Элементы IVA-групы: вуглярод і крэмній. Вуглярод і крэмній як хімічныя элементы

і простыя рэчывы. Фізічныя ўласцівасці простых рэчываў. Алатропія вугляроду (алмаз, графіт, карбін, фулерэны, графен). Хімічныя ўласцівасці вугляроду і крэмнію: узаемадзеянне з кіслародам і металамі, узаемадзеянне вугляроду з вадародам і крэмніем.

Прымяненне вугляроду і крэмнію. Аксід вугляроду(II): хімічныя сувязі ў малекуле, фізічныя ўласцівасці. Таксічнасць

аксіду вугляроду(II). Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне з кіслародам, аксідамі металаў; выкарыстанне для атрымання метанолу і мурашынай кіслаты.

Аксід вугляроду(IV): будова малекулы, фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне з вадой, асноўнымі аксідамі, шчолачамі (утварэнне карбанатаў і гідракарбанатаў).

Аксіды вугляроду і экалагічная бяспека. Вугальная кіслата як няўстойлівае злучэнне. Карбанаты і гідракарбанаты. Хімічныя

ўласцівасці солей вугальнай кіслаты: узаемадзеянне з кіслотамі, тэрмічнае раскладанне, узаемаператварэнні карбанатаў і гідракарбанатаў.


225

Карбанаты натрыю і калія: кальцыніраваная сода, пітная сода, поташ, іх ужыванне ў побыце. Прымяненне карбанатаў ў вытворчасці шкла. Карбанат кальцыя ў прыродзе ў саставе мелу, вапняка, мармуру, іх выкарыстанне. Асноўны карбанат медзі(II) (малахіт): састаў, прымяненне.

Аксід крэмнію(IV): немалекулярная будова, фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне са шчолачамі (у растворах і пры сплаўленні), асноўнымі аксідамі, солямі, плавікавай кіслатой.

Крэмніевая кіслата: атрыманне дзеяннем моцных кіслот на растворы сілікатаў; дэгідратацыя пры награванні. Сілікагель.

Вытворчасць будаўнічых матэрыялаў (цэмент, бетон, шкло). Хімічныя рэакцыі, якія ляжаць у аснове вытворчасці шкла і цэменту.

Дэманстрацыі: 14. Узоры розных неметалаў. 15. Атрыманне вадароду ўзаемадзеяннем цынку з салянай кіслатой. 16. Прыродныя злучэнні галагенаў. 17. Якасныя рэакцыі на хларыд-, брамід-, ёдыд-іоны. 18. Узоры сульфатаў. 19. Выяўленне сульфат-іонаў ў растворы. 20. Узоры нітратаў. 21. Узоры мінеральных угнаенняў. 22. Крышталічныя рашоткі графіту і алмазу. 23. Рэакцыя ўзаемадзеяння карбанатаў з кіслотамі. 24. Узаемаператварэнні гідракарбанату і карбанату кальцыя. Лабараторныя доследы: 6. Выпрабаванне індыкатарам раствораў вадародных злучэнняў неметалаў. 7. Даследаванне хімічных уласцівасцей разведзенага раствору сернай кіслаты. 8. Выяўленне іонаў амонія ў растворы. 9. Выяўленне фасфат-іонаў ў растворы. Практычныя работы: 4. Рашэнне эксперыментальных задач па тэме «Неметалы» (1 гадзіна). 5. Распазнаванне мінеральных угнаенняў (1 гадзіна).

Тэма 7. Металы (20 гадзін)

Становішча металаў у перыядычнай сістэме хімічных элементаў. Асаблівасці электроннай будовы атамаў металаў. Ступені акіслення атамаў металаў у злучэннях.

Распаўсюджанасць металаў у зямной кары. Фізічныя ўласцівасці металаў. Сплавы металаў: чыгун, сталь, бронза, латунь,

мельхіёр, дзюралюміній. Афарбоўванне полымя лятучымі злучэннямі металаў (натрыя, калія, стронцыя,

барыя, рубідыя, медзі). Агульныя хімічныя ўласцівасці металаў: узаемадзеянне з неметаламі, вадой,

кіслотамі, воднымі растворамі шчолачаў і солей. Рад актыўнасці металаў. Асноўныя прамысловыя метады атрымання металаў (піраметалургія,

гідраметалургія, электраметалургія). Электроліз водных раствораў і расплаваў солей. Атрыманне і прымяненне найважнейшых металаў (жалеза, цынк, медзь, свінец,

хром, тытан) і сплаваў. Металы IA-групы. Шчолачныя металы: становішча ў перыядычнай сістэме хімічных

элементаў. Будова атамаў, фізічныя ўласцівасці. Злучэнні натрыя і калія ў прыродзе. Атрыманне натрыя электролізам расплаваў злучэнняў.

Хімічныя ўласцівасці літыя, натрыя і калія: узаемадзеянне з кіслародам, вадой, вадародам, неметаламі (азот, фосфар, сера, галагены).

Злучэнні натрыя і калія: аксіды, пераксіды, гідраксіды, гідрыды, хларыды, карбанаты, сульфаты, іх фізічныя і хімічныя ўласцівасці.


226

Біялагічная роля і прымяненне натрыя, калія і іх злучэнняў. Металы IIA-групы. Становішча шчолачназямельных металаў і магнія ў перыядычнай

сістэме хімічных элементаў, будова атамаў, фізічныя ўласцівасці. Знаходжанне кальцыя і магнія ў прыродзе.

Атрыманне кальцыя электролізам расплаву хларыду кальцыя і алюмінатэрмічна. Хімічныя ўласцівасці металаў IIA-групы на прыкладзе кальцыя і магнія: узаемадзеянне з кіслародам, вадой, кіслотамі, вадародам, неметаламі (азот, фосфар, сера, галагены).

Найважнейшыя злучэнні кальцыя: аксід (нягашаная вапна), гідраксід (гашаная вапна), карбанат, гідракарбанат, сульфат (гіпс), карбід, іх уласцівасці, атрыманне і прымяненне.

Гідраксід магнія як нерастваральная аснова, гідраксіды кальцыя і барыя як шчолачы. Жорсткасць вады і спосабы яе памяншэння. Прымяненне найважнейшых злучэнняў кальцыя і магнія. Алюміній. Знаходжанне ў прыродзе. Фізічныя ўласцівасці. Хімічныя ўласцівасці алюмінія: узаемадзеянне з кіслародам, галагенамі, вадой,

кіслотамі і шчолачамі. Паняцце аб алюмінатэрміі. Аксід і гідраксід алюмінія. Амфатэрныя ўласцівасці аксіду і гідраксіду алюмінія. Солі алюмінія. Метаалюмінаты і гідраксаалюмінаты як прадукты ўзаемадзеяння солей алюмінія са шчолачамі.

Вытворчасць алюмінія. Прымяненне алюмінія, яго злучэнняў і сплаваў. Металы B-груп. Асаблівасці электроннай будовы атамаў. Ступені акіслення атамаў ў

злучэннях. Агульная характарыстыка кіслотна-асноўных уласцівасцей аксідаў і гідраксідаў металаў В-груп.

Жалеза. Знаходжанне ў прыродзе. Фізічныя і хімічныя ўласцівасці жалеза. Важнейшыя злучэнні жалеза: аксіды,

гідраксіды, солі. Якасныя рэакцыі на іоны жалеза(II) і жалеза(III). Хімічная і электрахімічная карозія жалеза, метады абароны ад карозіі. Злучэнні марганца і хрому ў розных ступенях акіслення. Акісляльныя ўласцівасці

злучэнняў марганцу і хрому ў вышэйшай ступені акіслення. Прымяненне металаў B-груп (жалеза, хром, медзь, цынк, нікель, марганец, тытан,

серабро) і іх злучэнняў. Біялагічная роля злучэнняў металаў В-груп. Дэманстрацыі: 25. Калекцыя узораў металаў і сплаваў. 26. Афарбоўванне полымя злучэннямі металаў. 27. Узаемадзеянне металаў з вадой, кіслародам. 28. Электроліз. 29. Акісляльныя ўласцівасці перманганата калія ў кіслым, нейтральным і

шчолачным асяроддзях. 30. Атрыманне і акісленне гідраксіду жалеза(II). 31. Доследы па карозіі жалеза. Лабараторныя доследы: 10. Узаемадзеянне металаў з растворамі кіслот. 11. Выяўленне іонаў кальцыя ў растворы. 12. Амфатэрныя ўласцівасці гідраксідаў алюмінія і цынку. 13. Выяўленне іонаў жалеза(II) і жалеза(III) у растворах. Практычныя работы: 6. Рашэнне эксперыментальных задач па тэме «Металы» (1 гадзіна).

Тэма 8. Хімічныя рэчывы ў жыцці і дзейнасці чалавека (6 гадзін)

Хімічныя рэчывы ў паўсядзённым жыцці чалавека. Хімія і сельская гаспадарка. Ахова навакольнага асяроддзя ад шкоднага ўздзеяння хімічных рэчываў. Хімічная прамысловасць Рэспублікі Беларусь.


227

Практычныя работы: 7. Рашэнне эксперыментальных задач па тэме «Атрыманне і ўласцівасці

неарганічных злучэнняў» (1 гадзіна). Экскурсія: Экскурсія (віртуальная экскурсія) на прамысловае або сельскагаспадарчае

прадпрыемства (з улікам асаблівасцей рэгіёна).

ГЛАВА 3 АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ


Вучні павінны: даваць вызначэнні паняццяў: рэчыва; атам, малекула, хімічны элемент; простае і складанае рэчыва; хімічнае

злучэнне; хімічная формула; валентнасць; колькасць рэчыва; адносная шчыльнасць газу; хімічная рэакцыя; тыпы хімічных рэакцый (злучэння, раскладання, замяшчэння, абмену); рэакцыя нейтралізацыі; экза- і эндатэрмічныя рэакцыі, акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі, абарачальныя рэакцыі; класы неарганічных злучэнняў: аксіды (асноўныя, кіслотныя, амфатэрныя, несолеўтваральныя), кіслоты (адна-і шматасноўныя, кіслародзмяшчальныя і бескіслародныя, моцныя і слабыя), асновы (шчолачы і слабыя асновы), солі (сярэднія і кіслыя), амфатэрныя гідраксіды; індыкатары (лакмус, метыларанж, фенолфталеін); каталізатар; амфатэрнасць; алатропія; перыядычная сістэма хімічных элементаў (перыяд, група); радыус атама; ізатопы; радыёактыўнасць; атамная арбіталь, энергетычны ўзровень, падузровень, s-, р-, d-, f-арбіталі, электронна-графічная схема, электронная канфігурацыя атама; валентныя электроны; хімічная сувязь, кавалентная сувязь: палярная і непалярная, адзінарная і кратная (падвоеная, патроеная), -сувязь, -сувязь, спалучаная, пептыдная, вадародная; даўжыня сувязі, валентны вугал; хімічная формула (агульная класа, малекулярная, структурная, эмпірычная); электраадмоўнасць; іон, іонная сувязь; металічная сувязь; міжмалекулярнае ўзаемадзеянне; дыполь; малекулярная і немалекулярная будова рэчыва; формульная адзінка; атамныя, іонныя, металічныя, малекулярныя крышталі; ступень акіслення; аднаўляльнік, акісляльнік, аднаўленне, акісленне; сумесь; раствор; растваральнасць рэчыва; крышталегідрат; электраліты і неэлектраліты; аніон, катыон; рэакцыі іоннага абмену; моцныя і слабыя электраліты; ступень электралітычнай дысацыяцыі; вадародны паказчык (рН); скорасць хімічнай рэакцыі; хімічная раўнавага; рад актыўнасці металаў, сплавы; карозія; электроліз; жорсткасць вады;

умець: называць рэчывы па хімічных формулах; класы неарганічных і арганічных

злучэнняў; прыметы і ўмовы праходжання хімічных рэакцый; тып хімічнай рэакцыі; тып хімічнай сувязі; катыоны і аніоны; умовы працякання рэакцый іоннага абмену; хімічныя элементы металы і неметалы; фармулёўкі законаў: захавання масы рэчыва, пастаянства саставу, Авагадра, аб’ёмных адносін, перыядычнага, дзеючых мас; фактары, якія ўплываюць на скорасць хімічных рэакцый; прыклады неабарачальных і абарачальных хімічных рэакцый; важнейшыя акісляльнікі і аднаўляльнікі; фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывучаных металаў, неметалаў, кіслотных, асноўных, амфатэрных аксідаў, асноў, амфатэрных гідраксідаў, кіслот, солей, аміяку; моцныя і слабыя электраліты; якасныя рэакцыі на іоны Ca2+, NH4

+, Ba2+, Cl-, Br-, I-, SO42-, CO3

2-, Fe2+, Fe3+, PO43-;

будаўнічыя матэрыялы; спосабы абароны металаў ад карозіі; прадпрыемствы хімічнай прамысловасці Беларусі; экалагічныя праблемы, звязаныя з хіміяй;

вызначаць якасны і колькасны састаў злучэння па хімічнай формуле; простыя і складаныя рэчывы; прыналежнасць рэчыва да вызначанага класа неарганічных і арганічных злучэнняў па хімічнай формуле; рэчыва-акісляльнік і рэчыва-аднаўляльнік па ўраўненні акісляльна-аднаўленчай рэакцыі; неарганічныя і арганічныя злучэнні (эксперыментальна па якасных рэакцыях); валентнасць і ступень акіслення хімічнага


228

элемента па формуле злучэння; тып хімічнай сувязі (паміж металам і неметалам; вадародам і неметалам; паміж атамамі неметалаў з рознымі значэннямі электраадмоўнасці; у простых рэчывах); тып хімічнай рэакцыі па ўраўненні; прасторавую будову малекул з пазіцыі гібрыдызацыі атамных арбіталей;

адрозніваць неарганічныя злучэнні розных класаў па формулах; простыя і складаныя рэчывы; тыпы хімічных рэакцый па ўраўненнях; рэчывы з розным тыпам хімічнай сувязі па формулах; ураўненні хімічных рэакцый, запісаныя ў малекулярнай, поўнай і скарочанай іонных формах; карбанаты, хларыды, фасфаты, сульфаты, іоны Fe2+ і Fe3+ (эксперыментальна);

ажыццяўляць наступныя віды дзейнасці: складаць формулы электронных канфігурацый і электронна-графічныя схемы

запаўнення электронамі электронных слаёў атамаў хімічных элементаў першых чатырох перыядаў перыядычнай сістэмы; ураўненні электралітычнай дысацыяцыі кіслот, шчолачаў, солей; ураўненні хімічных рэакцый у малекулярнай, поўнай і скарочанай іонных формах; формулу неарганічнага злучэння па назве рэчыва і валентнасці; структурныя формулы рэчываў малекулярнай будовы; ураўненні рэакцый, якія характарызуюць хімічныя ўласцівасці вывучаных рэчываў і спосабы іх атрымання;

характарызаваць фізічныя і хімічныя ўласцівасці злучэнняў розных класаў; узаемасувязь паміж класамі неарганічных злучэнняў; міжмалекулярнае ўзаемадзеянне; раствор; растваральнік, растворанае рэчыва; растваральнасць; кіслоты, шчолачы, солі як электраліты; хімічныя элементы па становішчы ў перыядычнай сістэме і будове атамаў; заканамернасці змянення ўласцівасцей хімічных элементаў і ўтвараемых імі рэчываў (простыя рэчывы, вадародныя злучэнні, аксіды, гідраксіды) на аснове становішча элемента ў перыядычнай сістэме; фізічныя і хімічныя ўласцівасці металаў і неметалаў; спосабы атрымання металаў; вобласці практычнага выкарыстання неарганічных рэчываў;

тлумачыць: фізічны сэнс атамнага нумара, нумара перыяду і нумара групы (для А-груп); заканамернасці змянення ўласцівасцей хімічных элементаў для элементаў першых чатырох перыядаў; электраправоднасць раствораў электралітаў; механізмы ўтварэння хімічнай сувязі: іоннай, кавалентнай (абменны і донарна-акцэптарны), металічнай; уплыў міжмалекулярнага ўзаемадзеяння на агрэгатны стан рэчыва; залежнасць скорасці хімічнай рэакцыі ад розных фактараў (прырода рэагуючых рэчываў, канцэнтрацыя, тэмпература, ціск, каталізатар, плошча паверхні судакранання); сутнасць хімічнай раўнавагі і ўмовы яе зрушэння; механізм працэсу электралітычнай дысацыяцыі; прычыны карозіі металаў і сутнасць спосабаў яе папярэджання;

аналізаваць вынікі лабараторных доследаў, практычных работ; вучэбную інфармацыю;

прымяняць вывучаныя паняцці і законы пры характарыстыцы саставу і ўласцівасцей рэчываў, хімічных рэакцый, спосабаў атрымання рэчываў, вырашэнні разліковых задач; правілы бяспечных паводзін пры абыходжанні з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем і награвальнымі прыборамі;

абыходзіцца з рэчывамі, хімічным посудам, лабараторным абсталяваннем, награвальнымі прыборамі;

праводзіць матэматычныя вылічэнні пры рашэнні разліковых задач; хімічны эксперымент;

карыстацца падручнікам; інструкцыяй па правілах бяспечных паводзін у хімічным кабінеце; інструкцыяй пры выкананні хімічнага эксперыменту.

Колькасць пісьмовых кантрольных работ – 6 (6 гадзін)

Рэзервовы час (4 гадзіны)

W22137109p_1630702800.pdf - Национальный правовой ...

Documents

Transcript of W22137109p_1630702800.pdf - Национальный правовой ...