Untitled - Lib.ui.ac.id

73
231 3

Transcript of Untitled - Lib.ui.ac.id

231 3

L

' / I

- !

ts> Us

Serie No. 827 a

T J A R I T A

M A N T R I D J E R OKARANGAN

R . M E M E D S A S T R A H A D I P R A W I R A

(BALE POESTAK A )

D J IL I D II1'iH

* ?•! '

:

BALE POESTAKA — W E LTEV R ED EN 1928

H ak noe ngacang disengkee noecoetkeun a ttikel 11 tina wet, noe kaoeni dino Stontsblnd 1912 N o . 60

I.

K o eran g -leu w ih genep boelan lilana T a n a h P rian g an a ja d ina k aw eritan ; d ja lm a-d ja lm a noe naringga lkeun lem boerna ta ja noe w a n ie u n b a lik deui, sa rieu n eu n koe k a te len g esan an a o eran g M a - ta ram .

L ila2, b ed ja geus k ao e ta rak eu n , jen K an g d jen g S oeltan M a ta ram g eus n g a ra g ra g k e u n tim baian, sakabeh p a ra boepati S o en d a anoe lo los ti n ag a ran a , baka l d iham poera sa r ta b a lad D jaw a bakal di- s in a m oelang k a M ata ram , asa l sakabeh p a ra boepati p ad a k ersa m igo t'sti k a K an g d jen g Soeltan , toem am prak k an a k ersan a , oeloen koem aw oela k a an d jeu n n a .

B a ra n g e ta b ed ja geus nerekab ka soek lakna ka sik loekna, p a ra b o e p a ti n o e a ra ja di p am o eb o esan p ad a m aroelih deui k a n a g a ra n a , k ito e d eu i D alem N a g a ra T en g ah , m oelih k a da jeu h , n g ad eu h eu s k a K a p a la n a w a d y a b a la M ata ram , n jem bahkeun k aw en in g an sa - re n g d ja n g d ji se d ja koem aw oela, tjao s oepeti, n g a lak o n an toegoer to e n d a n k a M a ta ra m .

P e rs e ty a n a K an g d jen g D alem N a g a ra T en g a h d jeu n g p a ra boe­p a ti n o e sed jen geus d itam pi koe w aw akil Soeltan ,

H e u le u t tiloe b o elan d a tan g o e to esan ti M a ta ram , n g em b an d aw o eh an S o e ltan , m iw arang m oelang ka sakabeh p e rd jo e rit M a ta - ra m d jeu n g m ap arin k eu n p iagem an g k a ta n ka p a ra bo ep a ti n o e p a d a p a s ra h n ia t ngaw oela .

T i sem et h a r ita p a ra boepati d i P r ia n g a n -W e ta n , noe a sa ln a n g a - r a d ja k o e a n d je u n teh, leung it k am erd ik aan an a; k ab eh d jad i ab d i- n a S o e ltan M a ta ram .

P ik e u n ta n d a koem aw oela, p a ra boepati n o e a n ja r ta lo ek teh d ip a p a n tje n a n sa tah o e n sakali n g ad eu h eu s k a M a ta ram , b a ri n ja n - dafc. p aseb a . D em i D alem N a g a ra T e n g a h d iw ad jib k eu n tjao s k o e- lit rtroending saw id ak gebar, tan d o ek o en tja l sa law e p asan g d jeung b o elo e m erak . K aw asn a b ae tan d o ek o en tja l d jeu n g b o elo e m erak te h d jam an h a r ita m ah k a tjid a d ip ik ab o eto eh n a k o e p a ra m enak D ja w a teh , m eu reu n p ik eu n p ap a es boem i d jeu n g lian ti e ta .

4

K angdjeng D alem djeung abd i-abd ina geus m ergnah deui t ja - lik di nagara sarta henteu lila an ta ran a , n ag a ra noe geus b o erak - barik teh eungkeut-eungkeut poelih deui; d jelem a-d je lem a geus ngamSmitian deui ngadjalankeun paoesahaan , sa tjab ak n a-sa tjab ak - na.

D i pasar mimiti ram e deui, k itoe deui im ah-im ah noe geus ra - roeksak, naroengtoetan diarom ean, p ak a ran g an noe geus baroeboed dibareresihan; tjindekna dajeuh noe geus rek nariko lo t teh hegar deui saperti bihari. N g an kom arana noe m angkoe n a g a ra noe teu balik deui teh, sabab geus d iraw at koe noe m oerba an ja r . D alem teh teu iasaeun ngan teur sakarep ,,isoen” t ja ra bare to , sabab ..isoenna ajeuna m ah geus d itjepeng koe S oeltan M ata ram .

Dalem N ag ara T en g a h oge nam pi piagem ti Soeltan , ditoelisna dina paroenggoe, kieu oengelna:

Penget srat piagem saking ingsoen Soeltan M ataram , ka- gadoeh dening ki W .adana N egara T engah , kang w oes soe- marah lan sanggem prasatya macing ingsoen, d ew eke soen tetepaken angceh siti kang do ek bijen dadi da tbeke . We.we.ng~ konne angoelon lan ngidoel wates tanah kang soen paringaken dadi loenggoehe ki W a d a n a Soekakerta , w atesing loc kali T ji- tandoej lan w etan tanah K aw asen kang soen gadoehaken m a- ring ki N gabeh i W iraw adana, gantin ing bapane kang kasam - boet ing djoecit.

Sarta ingsoen andaw oehaken saban warsa m esti soan m a­tin g ingsoen lan anggawa boeloe bekti.

T itin ing srat piagem, kala anoera* dina D joem aat tanggal woloe taoen D je.

Ingsoen kang anjakraw ati ing M ataram

S O E T A W ID J A J A *

Scendana:

leu soerat piagem ti kam i Soeltan M ataram p ikeun k i W a -■ dana N agara T engah anoe geus soemerah d jeu n g sanggoep satia toehoe ka kami, koe kam i m anehna d itetepkeun ngereh

5

tanah asal bogana ptibadi. W e w en g ko n n a ti koelon d jeung ta kidoel tepoeng w ates d jeung tanah noe koe kam i geus dipa- pa tin keu n d jad i tjekelanana k i W a d a n a Soekakerta , wates ti ka le t waloengan T jitandoej.d jeung ti w etan tanah K aw asen, noe koe kam i geus dipaparinkeun diparentah koe ki N gabeh i "Wirawadana, gaganti bapana noe geus m aot kasam boet dina perang.

Sarta kam i m avatin parentah saban taoen koedoe datang ngadeuheus ka kam i bari m aw a pangbakti.

T itim angsa ieu piagem, w aktoe noelis dina poe D joem aah tanggal 8 taoen D je.

K am i noe n ja k ta w a ti d i M ataram

S O E T A W I D ] A JA . ■

S akoem aha noe kaoengel d ina piagem , tan ah K aw asen teh dipiw a- ran g d ip aren tah koe poetrana D alem K aw asen noe kasam boet d i­n a perang tea, d jenenganana kaseboet N gabeh i W ira w ad a n a .

K aw asna bae ti sanggeusna p a ra boepati P r ia n g a n -W e ta n dita- loekkeun koe M ataram , koe Soeltan e ta p ara boepati teh d ipaparin p an g k a t ,,w a d a n a ” , tap i san ad jan k itoe tetep bae d isareboetna koe ra h a ja tn a m ah „da lem ” sa rta d ianggap saperti ra toena.

i l

K atja ritak eu n N a g a ra T en g ah geus meh sa taoen poelihna deui. R as K angd jeng D alem em oet kan a pap an tjen noe geus d itibankeun d in a piagem , n ja e ta sataoen sakali koedoe ngadeuheus ka M a ­taram , n jem bahkeun oepeti. Koe lan ta ran an d jeu n n a d iw adjibkeun tjao s tan d o ek oentjal, soepaja oelah hese deui nga jakeun d ina w ak- toena, ti aw alna keneh sakabeh p an in g g aran d itim balan m oro o en ­tja l. W a n to e p in g daw oehan noe kagoengan kakaw asaan , k a tjid a d iestokeunana teh , d ina d jero sam inggoe oge. o en tja l geus ngaleu ja , n o e paeh n o e h iroep m angpirang-p irang . A ri noe hariroep m ah toeloej d iingoe bae , d iteundeun dina h id ji pasir, d ipag£r to h ag a

6

pisan sa rta e ta p a s ir nelah n g a ra n n a nepi k a ajeuna: P a s ir O en tja l.M em eh an g k a t P an g aw o elaan ngoem poelkeun h eu la p a ra w argi,

prijaji d jeung p a ra oeJama, n im balan ka sarerea , so ep a ja a ti-a ti ngoeroes nagara , salilana d itila r k o e and jeunna . A ri p ap a re n ta h a n n ag ara d ipasrahkeun k a d jo e rag an P atih , m in an g k a w aw ak il andjeunna. Demi ra d ja k a ja saeusi padalem an, k a to e t a is pangam pih djeung ren t;a n g -ren tjan g , d ip ertja jak eu n ka M a n tr i D jero , doem eh K angdjeng D alem geus tam plok k ap e rtjan ten an a n a ; sa p e rk a ra lan - ta ra n M an tri D jero teh geus kaoen inga ka lem penganana , kadoea perkara karaos kabelaanana k an a salira-na. B aw aning koe k a tarik asih ka D en Jogasw ara, P an g aw o elaan teh lali b ae jen a ja deui noe koe and jeunna p erjo g a d ip asrah an k ap e rtja jaan , n ja e ta M as A nggataroena , doem eh geus sak itoe lilana koem aw oelana toer sa- kitoe koe an d jeu n n a d ipisepoehna. D jeu n g deui ti d jam an e jangna keneh oge noe d ip asrah an sag a la ro ep a hal ro em ah -tan g g a teh Ki D joeroesim pen, tap i n ah a a ri a jeu n a P an g aw o elaan h en teu em oet. A toeh M as A n g g a ta ro en a teh beuki n joengkelit bae ha tena , p anas koe M an tri D jero . E uk eu r m ah geus ng ew a ti bareto , a ri a jeu n a a ja lantaran, atoeh geus ta ja p ap a d an a b ae id jideunana D joeroesim ­pen ka R aden Jogasw ara teh, m alah nepi ka soem pah d ina h a te ­na, moal w eleh n ean g an akal, san g k an b isa m ales kan jeri ka M a n ­tri D jerol

B arang geus n inggang k an a w aktoena, sa rta geus sad ia tja tja n - dakanana, b ra l P angaw oelaan an g k a t, g a rw a-p o e tra hen teu tinggal, soem aw onna ren tjan g m ah, a ja djelem a o p a t poeloeh koeren noe ngiring. N g an selir hidji noe teu d itjan d ak teh, n ja e ta garvva pa- rekan noe pangd ip ikaasihna, n g a ran N jim as R atnaw oelan . N oe m atak henteu d itjan d ak teh lan ta ran K angdjeng D alem n g arao s risi, doemeh kengeng w arto s jen m enak-m enak M ata ram m ah ta ra kaop naringali noe loeis-loeis, sok toeloej d ipoendoet bae, lam oen teu mikeun, d ipaksa. A ri N jim as R atn aw o elan sak itoe m en tjran g - na, kewes, gandes, p a ra ran tes . Lam oen ka tingali teh lapoer, sa- m ar iasa kabaw a deui moelih! K angdjeng D alem oge k a e ta m ah parekan anoe saoerang, katjida gegem na, nepi ka geus sak itoe li­lana a jana di N ag ara T en g ah , loba keneh noe teu n jarah o eu n , sa~ bab salilana dipingit bae.

S ad jengkarna K angdjeng D alem , M an tri D jero geus p ra k n g a- d jalankeun kaw adjibanana, ngaroris k agoengan2, n ja tjah k eu n ren-

tjan g -re n tja n g d jeung n g a to er p agaw eanana. K abeh p an ak aw an ta~ ji\ noe b ah a , sabab n ja rah o jen M an tri D je ro teh n g ad ja lan k eu n d aw o eh an P angaw oelaan . N g a n M as A n g g a ta ro en a a n o e m an ta - ngoei teh , soem aw onna ngaw oela tea, ta ra m aw a ngom o n g -n g o - m ong a tjan , d ibaw a n ja rita oge ta ra nem balan. D joeroesim pen teh g aw ena n g an m oeroekoesoenoe bae, m alah di toekangeun m ah n je - b o e tn a o g e k a M a n tr i D je ro teh: si m an tri m an jang-m oenjoeng bae.

T a j a deui pang loem patanana M as A n g g a ta ro en a teh k ad jab a ti k a sad e rek n a noe d jad i K aliw on tea ,-n g ad o n ngaboedalkeun k a teu - n g eu n ah n a , om ongna; ,,N ah a akang teh m ana n je n 2 teu ing koe si m an tri m anjang-m oenjoeng, boga ra sa noe h a a t d ipoelang m oha, no e asih d ipoelang sengit. B asa k ak a ra d a tan g m ah si m an jan g - m oenjoeng teh djelem a boeloekoesoetoen pisan, katam bah d jeung geuleuh keum euh, m atan a oge tjarelong, m eureun baw aning koe lila teu m anggih kahak an an , w an toen ing djelem a an d a r-a n d a r, n ja to e so re le n te u isoek! K oe akang teh d id jeudjeuhkeun, d ibere pagaw e- an , d id jieun toekang koeda, henteu lila d id jenengkeun d jad i toe- kan g epok; e ta teh estoe pam akihikeun akang. T ap i n ah a ari a jeu - na , kena-kena geus d jad i m antri, katjida gede hoeloena, lam oen d itoeroe t m ah kakarepanana teh rek ngoetiplak, paingan a ja b ab a - san: p iro ero eh an dika^tengah-im ahkeun! M oal en ja ak an g noe geus saki^u kakolo tan , toer laas-Iaas oge oerang teh a ja keneh toeroe- nan , n ep i k a daek dikoetip lak koe tja tjah koeritjakan , koe djelem a kata la jah , an d a r-a n d a r oerang tjoeroeg ngeboel!

D jeung e ta teu k ah a rti koe P angaw oelaan , naha n jolok m ata b o en - tjelik teuing, k ap an adi oge oeninga, akang koem aw oela di lebet teh ti d jam an e jangna keneh, naha ari n inggang di poetoena d jad i tam belar, nepi ka m ertjajakeun ka si m anjang-m oenjoeng b a tan n jam bat noe geus sakieu heubeulna koem aw oela, tjek bab asan m ah ti n g ongkoak nepi ka ngoengkoeeuk d jadi b eb e tek d i leb e t teh!”

Saoer M as Kaliwon: „Jaktos, ana kitoe akang teh lebet k an a p ari- paos: d jati kasilih koe djoenti, tam an kalioeng koe sitoe. P a n g a ­w oelaan teh n g aw o er kasin toe n jieuhkeun hajam , k oela w e d e t koe and jeun disapirakeun, ari d eungeun-deungeun d ip iseu- beu h an !”

M as A nggataroena: „Leres p isan kitoe, ari akang m ah teu ngeu-

8

n ab teh e ta koe asa katjida teu ing d ip ilih -kasihkeunana. E u k eu r m ah akang teh asoep k an a p arib asa : n g alin to eh an k o ed a koeroe, a ri geus lintoeh njepak, k a to ero eg -to ero eg koe n o e d jad i d o enoengan d iteler-te ler!”

S anad jan M an tri D jero n g aw asa sapangeusi padalem an , k a la - k oeanana ta ja robahna, henteu. gan ti p ileum pangan, soem aw onna kokom oan m ah teu p isan-p isan , an g g o er tam bah a ti-a tin a , sabab em oetanana: leuheung k eu r a ja noe kago en g an , m asing re k aw o et- aw oetan oge m oal a ja noe m angloh, ari a jeu n a m ah loba geusan p itjilakaeun, w antoening d ipen tjrong koe sarerea . Lam oen a ja k a- salahan teh,. soem aw onna gede, san ad jan leutik oge, tan g to e di- d jadjadikeun, sadjeungkal didjieun sadeupa. E ta sababna noe m a- tak M antri D jero teh saen jan a m ah n g a rasa k a tjid a b eu ra tn a d ititi- pan padalem an teh, inggis b a tan m aoet hinis, b eu ra t m anan njoe- hoen m om ot tiloe pikoel. A ri koe n o e teu n jaho m ah k a ten d jo n a siga senang bae, m alah d isangka gede kaoentoengan , dikira bisa sakam a-kam a, w antoening ta ja noe njisikoedi.

Koe sabab M an tri D jero teh d jad i pangoeroes eusi padalem an, tangtoe pisan sakabeh ren tjang , lam oen a ja pangaboetoehna, m en- tan a ka andjeunna. K itoe deui garw a parekan P angaw oelaan , noe djgnengan N jim as R atnaw oelan tea, m indeng p isan b a ran g poen- doet ka M an tri D jero sa rta kapaksa D en Jogasw ara soem ping ka boemina, saperkara ngalang lang bisi koem aha onam , kadoea p erk ara niten kaperloeanana, w antoening tanggoenganana.

O epam a M an tri D jero soem ping k a boem ina, N jim as R a tn a ­w oelan semoe k a tjid a boengahna. D jeung aneh , N ji P arek an teh sok katjida siga misonona; lam oen keur sasaoeran teh sok neuteup bae ka M antri D jero , kaw as noe sam ar-sam ar.

III.

H idji m angsa M an tri D jero soem ping deui ka boem i N jim as R atnaw oelan. N ji P arekan teh kaw asna geus teu koeateun nahan kapanasaranana , pok bae naros ka M an tri D jero: „P o en ten b ae embok teh sanes koem alantjang, moeng ieu h a te teu w eleh pana- saran ka salira d joeragan M an tri teh. S aha iboe-ram a teh noe sa~ jaktosna, m argi doegi ka ajeuna embok teh teu weleh asa -asa?”

9

W a lo n M a n tr i D jero: „ N ah a n o e m aw i asa -asa , p a tep an g oge a n ja r-a n ja r saren g nao n n ja k e rsa noe m aw i m arik sak eu n po en b iang sareng poen b ap a?”

,,Jaktos ari a n ja r p inangg ih tea m ah ,” sao e r N ji P arek an , „na- nging e ta keureu tan pam eunteu sareng pasoeroejan ra ra j, sakaroep i p isan sareng salak i doeloer embok, noe m aw i a ja em oetan, d joe- ra g an M an tri teh kaw asna sanes b ibit boeit di dieu!”

S ao er M a n tr i D jero: ,Ja k to s bae , abd i m ah sanes o e ran g dieu, ti d itoe asa l ti pagoenoenganl.”

N jim as R atnaw oelan : „S an ao s asa l ti p ag oenoengan oge, ari nenggang m ah nenggang bae. T jik n jarios noe teroes te ran g , saha a ri iboe-ram a teh?”

D en Jogasw ara k a tjid a kagetna , n jao er d ina m anahna: ,,N ah a N ji P arek an teh keukeuh-keukeuh teuing pala jeunana oeninga ka indoeng-bapa aing, boa-boa karinah!

P o k M an tr i D jero sasaoeran: „A h, m oal w ak a n e ran g k eu n m a- neh, oepam i teu d ipiheulaan mah!

S ao er N jim as R atnaw oelan: „M an g g a m iheulaan oge, da em ­bok m ah sanaos d jad i garw a leutik oge, poegoeh keneh toegoena, a ja keneh papa janana . Em bok teh oerang S oeniaw enang sareng oepam i d ipertjan ten m ah laip-laip oge w ed al padalem an!”

R aden Jogasw ara pias ra ra jn a ngadangoe ketjap S oeniaw enang teh, em oet k an a tjariosan ram ana; kapan and jeunna oge oerang S oen iaw enang .

,,A noe m aw i em bok keukeuh hajang te ran g k a iboe-ram a teh .” lah iran N ji P arekan , ..w ireh eta keu reu tan pam eunteu, legeg sareng dedegan , njeples p isan tjaroge lan tjeuk em bok, n ja e ta ra k a n a D a -lem S oeniaw enang ajeuna!

D en Jogasw ara ngage te r saloear salirana, m anahna ra toeg ke- k e teg an , a toh , reuw as, saga la aja. pok naros, soan tgnna m ani ha- roshos aw ahing koe boengah: ,,Saha dj£nenganana?

W a lo n N ji P arekan : „R aden W ira o e tam a!”Les bae M an tri D jero teh lali kan a w angsit ram ana, kalam poed

koe kaboengahan , tepang djeung sipat iboe. M aloem noe geus sa- k itoe law asna a ja di pangoem baraan, lieuk deyngeun, lieuk noe lian, ari a jeuna tepang djeung koelit daki koe and jeun , a toeh raos kagoen toeran madoe, kaoeroegan m enjan poetih, saoerna b a n nga- 7ero: ,,A toeh embi teh bibi abdi!

10

N jim as R atnaw oelan katjida kagetna, a toh ta ja p ap ad an a ,1a- h irna: „Ieu teh poetra K ang W irao e tam a?”

R aden Jogasw ara teu iasaeun sasaoeran , baw aning koe kagagas m anah, kitoe deui N jim as R atn aw o elan geus lali k an a d oedoega- pexjoga, noenda w iw aha, bakating koe teu k ia t n ah a n kaboengahan . G abroeg bae M an tri D jero teh dirangkoel, digalekan, d ioesapan bari m oeroeboet tjiso tjana, saoerna: ,,ftmh R aden, b ag d ja teuing embi bisa d itepangkeun djeung salira, di pangoem baraan tepoeng djeung anak doeloer. N ah a teu ti bareto n jarios teh , m eureun embi moal tjoeang-tjieung teuing! D i m ana a jeuna ram a d jeung iboe teh? Embi mah mani paran tos hajang gok bae tepang , doegi ka sering kaimpi-impikeun. Koemaha djaroeqieneng keneh? N oehoen G oesti M ahasoetji a ja b ag d ja kam ajangan , bisa p apangg ih d jeung anak!”

Panganggo D en Jogasw ara m oenggah tjip roek koe tjiso tjana N ji­m as R atnaw oelan, m alah and jeunna oge k ag ag as b aw an in g koe w aas, ketir tjam poer atoh, tepang djeung sipat iboe. T a p i b a ran g ras emoet kana w angsit ram ana, M an tri D jero k a tjid a reuw asna. doemeh geus ngarem pak la ran g an , ngaboekakeun rasiah . D en Jogasw ara ngaraos rem pan, em oet kan a lah iran ram ana: lam oen rasiah kaboker, m atak d jad i halangan kana salirana , terkadang m atak tjilaka! Koe N ji P arekan katingali pasem on D en Jogasw ara soerem, semoe noe katjida b ingoengna, pok N jim as R atnaw oelan mariksa:

..Koe naon Raden, sem oe ngoejoeng?”W a lo n D en Jogasw ara: „A bdi teh kaliw atan teuing n ja atoh,

toengtoengna d jadi sedih, rehing- em oet kana w angsit am a, oelah ngaboekakeun rasiah. D oepi ajeuna ka embi abdi n jarios, palangsi- ang a ;a m atakna. M arg ina noe mawi am a ngaw agel oelah ngabe- toeskeun rasiah, w ireh and jeunna teh doegi ka a jeu n a oge nga- boenian andjeun bae. Kitoe deui ka abdi, hen teu a ja noe te ran g eu n jen abdi poetoe boepati, d isaran g k a an ak djalm a k o eritjak an bae, m alah abdi teh d isarebatna koe noe ngew aeun m ah: m antri m a- njang-m oenjoeng! ’ ’

Saoer N jim as R atnaw oelan: „Em h karoen ja teuing, sing taw £ - kal bae anaking, soegan bae ieu teh p ilan taraneun m eunang b a g ­dja. A toeh m eureun, ram a m ah ngaboenian an d jeu n oge, kaw an - toe an g k a tn a ti S oeniaw enang teh ngalolos. S aen a b ae k ab o ero e

11

n jingkahan bahja, oepam i henteu enggal n ila r n a g a ra m ah, p an g in - ten m oal a ja andjeun!”

D en Jogasw ara: ,,T jobi Em bi n jarios koem aha lalakon am a teh paosna sareng naha noe m awi ka am a teh ro a noe ngew aeun?”

W a lo n N jim as R atnaw oelan: „E uh, teu kahelokan em bi mah, m a’loem bae ram a teh poetra tjikal, toer geus digacjangkeun baris ngagen tos ejang soeargi, d jadi dalem di Soeniaw enang. A ri iboe kaw alonna, n ja eta iboe D alem ajeuna, n garaos p o etran a d iha- langan d arad ja tn a , atoeh katjida giroekna ka ram a teh. P a ra w ar- gi oge loba noe biloek ka iboe padm i, lan ta ran loba noe kabeuli ha- tena, w antoening loba pakeunna; sakoer noe kasakoeta koe an - d jeunna m ah pad a miloe ngagogoreng ka rama-, d ipad jarkeun rek ngareboet kakaw asaan. Baw aning koe loba noe ngarod jokan , P a ­ngaw oelaan ' teh kaangsonan, nepi ka ram a teh rek diraponan . S ae- n a b ae a ja noe bela, n ja e ta oea Panghoeloe. E nggal ram a d iw ar- tosan , n ja saena kaboeroe ngalolos. A ri ka lepa tan oea P anghoeloe teu beunang diboeni—baoe m argina sap aran to sn a ram a lolos, k a ta - loengtik jen and jeunna anoe n g aw arto san teh, a toeh D alem m alik bendoe. Lam oen teu enggal ngalolos deui mah, k aw asn a and jeun- na anoe nem ahan hoekoem an teh!

S aoer M an tri D jero: „Leres pisan, salah irna embi teh sapagodossareng tjario san am a.”

„M oal lepa t,” saoer N ji P arekan , „m argi embi teh h arita geushideng, an ja r d igoesaran.”

„A ri noe m aw i embi kap igarw a koe P angaw oelaan di dieu koe­m aha m argina?” saoer M an tri D jero.

N jim as R atnaw oelan : „N ja e ta koe teu d isangka-sangka. Em bi teh ti boeboedak tjitjing di lebet, d jad i ais pangam pih. W a k to e D alem Soeniaw enang n jep itan poetrana, p ara boepati noe tebifc noe tjak e t toengkeb, ngaraloeoehan karia . B aw aning koe ro a n a k a - w oelaaneun, ren tjang noe sakitoe seueurna teh henteu tjekap . A ri embi kabagean ngalala janan K angdjeng D alem di dieu d jeung ba- toer saoerang. Koe embi katingal, sadjeroning dikaw oelaan teh P a ­ngaw oelaan beda peletetna sareng katjida bageurna, saga la roepa dipaparinkeun, soem aw onna doeit mah, m ani ta ja tow ongna.

A ri pesta geus lekasan, embi d isaoer koe D alem Istri Soenia­w enang, daw oehanana embi teh koedoe ngiring ka K angdjeng D a ­lem N ag ara T engah , lan taran geus d ipaparinkeun d jad i garw a

12

p a rek an k a an d jeu n n a . S akedapan m ah embi teh olohok bae, e ta koe teu p isan d ipaparin te ran g ti aw alna, tap i koe em bi hen teu dipikir pand jang , toem arim a kana k ad a r bae, m ana k itoe oge p a - ng in ten paran tos milik embi, koedoe ngoem bara. K aw asna n ja e ta p ilan taraneun papanggih djeung an a k doeloer!

G eus sabaraha lam ina R ad en teh tjalik di dieu, sa ren g sab a rah a kali salam ina aja di dieu ngadeuheus k a iboe-ram a?”

R aden Jogasw ara ngaw alon, lahirna: ,,A ri di dieu m ah p aran to s 1C taoen sareng ngadeuheus teh m eh saban taoen bae, m oeng sap a - ran tos n ag ara n jo rang toenggara, teu a tjan kaboed jeng doem euheus deui. E ta koe teu koe hanteu , sab an a ja em oetan, sok a ja pam b en g an bae.”

N ji Parekan: „E u h a to eh teu sae kitoe, ka sepoeh m ah koedoe geten-toelaten, sabab e ta noe n g a lan ta ran k eu n oerang goem elar ka doenja teh!”

M an tri D jero: „ E ta oge a ri n g ad jo ero en g an m ah sering , m alah a ja noe paran tos b ak ce poerah d idjoeroeng, b a to er abdi, w asta poen Boeloes.”

N jim as R atnaw oelan : ,,H ih , a ri sepoeh m ah ta ra n g arep -n g a - rep kikirim anana, tap i d a tan g n a noe ngad jad ikeun kaboengahan teh. O elah kitoe Raden, pereloekeun, m alah lam oen rek an g k a t embi titip .”

M antri Djfcro: ,,N ja eta abdi oge sanes henteu h a jang , m oeng doem adakan bae, teu a ri koe piw arangan, ajeuna P angaw oelaan teu a ja , beuki komo m oal tiaSci loenta ka noe tebih, kaw antos d ibeung- beuratan kaw adjiban noe sakieu agengna. S areng om at pisan, embi, oelatj. seueur tjarios ka noe sanes jen abdi teh sipat p o e tra embi, bilih ajti m atakna, w ireh abdi teh sa jak tosna m ah n g arem p ak w a- w angsit ama, teu w eleh ngaraos rem pan, sieun kasikoe.”

N ji P arekan: ,,P irakoe teuing, keu r n aon m ake n ja rita k a noe sedjen, keun bae ba toer m ah n ad jan henteu n jarahoeun oge, kaba- ra jaan mah moal aja pegatna ieuh! Sing sering bae soem ping k a dieu, embi longokan, keueung!”

IV

T i w aktoe harita M antri D jero beuki m indeng soem ping ka boemina N jim as R atnaw oelan. M a ’loem D en Jogasw ara boedak

13

ngora , koerang loeang, toena w iw ah a d jeung doedoega perjoga, teu k ag o en g an m anah rangkepan . T e u o en in g a sa tin tjak sapaxi- p o lahna teh aja noe ngaw askeun .

M as A n g g a ta ro en a geus m eunang bedja, jen M a n tr i D jero m in- deng soem ping ka boem ina N jim as R atnaw oelan , m alah w aktoe D en Jogasw ara d irangkoelan, a ja noe m anggihan. M a ’loem om ongan m ah haroes b a tan goong, oerang padalem an geus p ad a n jaraho , jen M an tri D jero larbek ka N ji P arek an sa r ta sa re rea p ad a n ja ran g k a , jen M an tri f tje ro teh tang toe geus n g ad ja lan k eu n p e ta h ina, tjid ra k a doenoengan. E ta bedja d id jad jad ikeun , d isoesoeroep , di- papan tes, dileuw ihan. T jek saoerang : ,,Kam i m ah h en teu k ag e t k an a kalakoean M an tri D jero kitoe, sap e rk ara and jeunna teh boe- d ak ngora , katam b ah keu r m eudjeuhna n g an g k a t b irah i, a r i ajeuna m anggih law an , m angkan ing 'N ji P a rek an sak itoe tegepna , k o eran g - koerang kandel im anna m ah, saha p id jelem aeunana n o e hen teu kaoesap se tan !”

O m ong noe sao eran g deui: ,,£n ja , sanad jan gogoda k a tjid a g£- d en a oge, sing inget b ae ka noe m ikanjaah. K apan and jeunna teh sak itoe d ip ikaasihna koe P angaw oelaan , tap i n ah a goreng tru in g tarim a, w ani tjid ra ka doenoengan. Leuh, tad a teuing goejoerna, lam oen K angdjeng D alem oeningaeun!”

H idji poe Ki B oeloes n jam peurkeun k a .M a n tr i D jero , oela tna mesoem , sem oe noe keu r a ja kasoesah, pok ngom ong: „G an , abdi m ah teu ra rao s koekoepingan; b ab a to e ran ta ja deui g aw en a ngan tingketjew is n g aro ep a t b ae ka agan , m adjarkeun teh loenggoeh toetoet, ngaboed i oetjing, teu kaop n janding paisan.

„Koe nao n noe m atak ngarom ongkeun kitoe?" saoer D en Jogas­

w ara .K i Boeloes: ..P ang in ten eta, w ireh agan sok sering soem ping ka

boem ina N ji P arekan , m alah ag an teh d isarangka ngalam pahkeua k a lak o ean hina!”

D en Jogasw ara ngarandjoeg , ngadangoe om ongan K i Boeloes kitoe; k ak a ra em oeC jen and jeunna teh k oerang w iw aha, tap i koe sabab n g arao s beresih lakoe-lam pah, koe M an tr i D jero henteu d ianggo risi, saoerna ka Ki Boeloes: „K eun b ae Loes, noe ngago- goreng m ah, d a dew ek mah teu roem asa bo g a kasa lahan . H an as e ta m indeng ka boem ina N ji P arekan , a toeh kitoe koedoena bae.

14

itoeng~itoeng ngalang langan , sabab a ja k itoe-kieu m ah dew ek noe b o g a tan g g o en g an !”

T eu oeningaeun jen and jeunna teh bakal tigeb roes k an a boe- ran g , ta tah eu n an M as A nggataroena!

E u k eu r m ah D joeroesim pen teh geus lila n eundeun h a te k a D en Jogasw ara, a ri a jeuna a ja lan taran , a toeh tjek b ab a san tea m ah; a ja d jalan kom o m euntas, m onjet d ibere sesengked. M as A n g g a ­taro en a gantjang nepangan saderekna , M as K aliw on tea, barem pag koem aha akalna, nem bongkeun k a tjo e ran g an an a M an tr i D jero .

S aoer M as K aliw on: ,,T eu langkoeng akang , oepam i jak to s k a la - koeanana si m antri m anjang-m oenjoeng k itoe m ah, em oetan ra i, lepat oepami henteu d ioendjoekkeun ka P an g aw o elaan , m arg ina tangtos oerang dipaido, te rk ad an g d isangka sailon, poegoeh-poe- goeh njaho, ngarerepeh!”

M as A nggataroena: „N ja e ta noe m atak ak an g d a tan g oge rek ngabadam ikeun hal oendjoekanana, sabab koe ak a n g oge geus kapikir, jen koedoe P an g aw o elaan teh oeninga. A ri noe n g ad jad i- keun soesah ta ja lian, ng an doem eh ak an g hen teu b isa noelis bae . T jing koe ad i bae pangdam elkeun so e ra tn a .”

„M angga, lah iran M as K aliw on „saba'raha h esen a ngadam el sera t mah, ng an saha noe p im aw aeunana k a M ata ram ?”

D joeroesim pen; „G eus a ja koe ak an g noe k a to o n g p ib isaeun asal geus beres so era tn a bae, gam pang nep ikeunana m ah!"

Toeloej M as K aliw on n jandak daoen lon tar, tre t an d jeu n n a nj£- ra t b a n sihh tem pas djeung M as A ngg a ta ro en a , silih tjaw ad , silih benerkeun pokpokan. H enteu lila so era t geus d jadi, toeloej koe

as a iwon diaos, kieu oengelna e ta so era t teh:

&an9 sera t sa jogya m oegi ko n d jo ek h ing pandjenengan D alem , P adoeka K a n g d jen g B oepa tos

ang anjakraw att h ing N a g a ra T en g a h . k a n g noed joe apilenggah h ing datoelaja panagari

" M A T A R A M .

Satoehoesing serat h ing aw ios kaoelanoen a b d i D a lem n jem ­bahkeun sew oe bebendoe, laksa doedoeka, bilih a ja toetoes langkoeng , kepang halang, bobo sapanon, tjarang sapakan.

15

toenggoel d itavoed, tja tang diroem pak, reh ing abd i D a lem ko e - m alantjang, oend joek oeninga ka D a m p a l D a lem tanpa da - w oehan, taw is goem oesti m in tonkeun boedi, reh ing gadoeh pependakan anoe prajogi ka tingali koe salira D a m p a l D alem . A n a m o en g moegia D am pal D alem henteu d ja d i cengating galih, rehing abd i D alem n jem bahkeun p ioend joek anoe m a tak ngi~ tja lkeun karesm ian manah; estoe m ioend joek kad joeroeng koe se tya -teeh o e , soepados henteu lebet kana paripaos: toenggoe toetoeng; aja pependakan henteu enggal oendjoekan.

D am pal D a lem kantenan m oal n jan ten sa tjongo ram boet, abdi D alem , poen M a n tr i D jero , m ilam pah tjidra , koem a w a n - toen niron bapa maling, ngadoerdjana poepoeton kem bang karaton. P oen M a n tr i D jero teh lebet kana paripaos: m ilegeg lebe, ngaboedi santri, anam oeng lam pahna n jata euw ah-euw ah, m argina parantos koem aw antoen n jidreng resmina abdi D a lem poen R a tnaw oelan , m oestika anoe koe D am pal D a lem dipi~ kam eum eut, d idam el d jim at. leu p ioend joek henteu p indo da rn el pan soem angga saeusining padalem an diparios, tan w ande sa- daja abdi-abdi D alem ngoeninga sabalakana.

A b d i D alem m iw ah sadaja w ilajat anoe saregep koem oereb ka p angkon D am pal D alem , sam i ngaraos kalipoetan halimoen kaw oejoeng; m angnjerikeun, m angpeurihkeun ka salira D am pal D alem , rehing parantos d ipiw ani koe abdi noe sakitoe laipna, d ioenghak koe djalm a noe teu kantenan asal-oesoelna.

K oe m argi eta sadaja-daja abdi D alem ngam bangkeun ka kersa, siang-daloe ngadederek daw.oehan, kaoelanoen.

K ering hing ka n g sem bah soed joed abdi D alem hing kang setya toehoe

poen

A N G G A T A R O E N A .

M a s A n g g a ta ro en a katjida panoed joeeunana k an a p o k p o k an an a eta so era t teh , mani ngalenggak baw aning koe soeroep djeung m aksoedna, saoerna: „E das, ieu m ah b ab asaan teh ta ja om eaneu- nana , panoedjoe, lah panoedjoe!

M as K aliw on beukah liang pangam boengna, pok n g a lah ir b a n im oet ngagelenjoe: ,,W ah , bari oge sab a rah a hesena ngadem el se ra t

16

k itoe-k itoe b ae m ah. N o e m aw i ra i m ah teu k ah a rti koe P an g aw o e ­laan sok m oedji k ap in te ran an a si m anjang-m oenjoeng. P in te r pa- lebah m ana, m oal enja djelem a a n d a r-a n d a r n ja ro eaan k a b an g sa san tan a !"

M as A n g g a ta ro en a geus m anggih p id jelem aetm ana noe' b a r is in - dit ka M ataram , hidji djelem a noe geus lam par p an jab aan an a , lo - ba kan jahona djeung loedeungan.

T eu katja toer di d jalanna, ko tjapkeun ki oe toesan geus tep i bae ka M ataram , toeloej ngadeuheusan ka P an g aw o elaan , song se ra t ti D joeroesim pen teh d ihatoerkeun . K angdjeng D alem k a tjid a k a - getna nam pi se ra t ti M as A n g g a ta ro en a , k aw as a ja p ioendjoek anoe katjida perloena. G an tjang so e ra t teh d iboeka, b a ran g tam at n g ao s- na, ra ra jna geuneuk, p an a n g an an a ngad eg d eg , lila p isan and jeunna teu sasaoeran. Boemi alam k a tin g alin a poek m ongkleng, b aw an in g koe soem peg kalboe; raos d ipeupeuh poehoe tjepil, loengleng tja ra noe katoeralengan , heneg, m entegeg, bendoe ngagoegoedoeg.

T ap i d asa r m enak p inand ita , sab a r to e r p an d jan g em oetan,' b en - doena ngan sag en tak an pisan, lan ta ran kaboeroe em oet k an a p a - pasten, toem arim a k an a k a d a r salira. K oe P an g aw o elaan kam anah , jen e ta k a teu rao san teh tam ah a salirana. N a h a a toeh kaboeroe koe asih, henteu diem oetkeun p ibaloekareunana, m aparinkeun k ap e r- tjan tenan teh to tom plokan teuing. K apan m anoesa teh k eu n a koe ow ah gingsir, komo M an tri D jero teh n ja boedak ngora , n ja teu atjan loba loeangna, k a tam bah-tam bah k eu r m eum eudjeuhna ngangkat beger! A toeh soem aw onna b oedak ngora , k o e ran g d jeu - djeuhanana, sanad jan noe geus aja oem oer oge, k o eran g -k o e ran g kandel im anna mah, m atak loba n o e kapongpongan .

Kitoe deui N jim as R atnaw oelan , w an toen ing istri k eu r m eum eu­djeuhna gede napsoe, m oenasabah henteu k o ea t m eran g an gogoda teh!

Sadjabana kagoengan m anah k itoe teh, ongkoh P an g aw o e laan ngaraos ham ham rek p e rtjan ten n a teh , lan ta ran an d jeu n n a em oet kana kasoem oedjoedanana D en Jogasw ara. T i b a ran g p ra k k o em a­woela ka andjeunna, teu a tjan kaoeninga M an tri D je ro ngalam pah- keun kalakoean noe teu pantes; ta ra linjok, ta ra bohong, soem a­w onna njieun tjid ra ka doenoengan mah, ta ra pisan. A ri a jeuna torodjol a ja noe m aw a bedja sak itoe m atak k ag e tn a . B oa-boa p i- tenah, sabab tang toe k a D en Jogasw ara teh loba noe sirik!

K oe sab ab e ta K angdjeng D alem boeleud m anahna , m oal w a k a p ertja n te n k an a e ta bedja, sa to en g to en g teu a tjan n jid ikkeun koe an d jeu n mah.

A r i K i O e to e san m ah toeloej d ip iw aran g m oelang bae , d ititip an se ra t p o n d o k pisan, oengelna n ja e ta n im balan, soepaja e ta p e rk a ra oelah dihaliw oekeun, sabab en g k e d im ana soem ping, re k d ipario s koe andjeun .

K atja ritak eu n Ki O e to esan geus d a tan g ka N a g a ra T en g a h , di- tan g g ap tja ritan a koe M as A n g g a ta ro en a d jeung M as K aliw on. K i O e to esan im eut p isan n jaritana ; d ina p a leb ah m oeka soerat, M a s A n g g a ta ro en a m iw arang oendjoekan, an o e te tela , lah irna : ,.K oem aha e ta P an g aw o elaan b a ran g tam at m aosna soera t, koem aha p aran g in a?”

W a lo n K i O etoesan : ,,Lah, n ja e ta abd i m ah m ani n g a g e te r hate , b aw an in g koe reuw as, m argi pam eunteuna P an g aw o elaan teh doegi k a geuneuk, sa liran a ngagid ir, tapi teu sasao eran koea-k ieu , b a - n g o en b e6 d o e ngoew oeng. Leuh, tad a teuing engke b ae a ri soem ­ping, palangsiang a ja baloekarna! N a h a gam paran teh oend joekan n ao n atoeh , noe m aw i P angaw oelaan siga bendoe-bendoe teuing?”

M as A ng g a ta ro en a : „H is, rasiah , keun dedengekeun bae, engke oge m oal boeroeng a ja bed jana!”

V .

B arang geus tepi kana w ak toena moelih, K angdjeng D alem N a g a ra T en g ah geus kaw id ian n ilar dajeuh M ataram . B ral a n ­d jeu n n a an g k a t roeroesoehan, w an toen ing geus sak itoe lilana nilar n ag a ra , geus katjida sonona ka boem i djeung ka sapangeusina. O n g k o h P angaw oelaan teh palaj geura ngaboek tikeun b ed ja tea. M an ah n a teu w eleh gereg£teun, palaj geura m ariksa p e rk a ra anoe sak itoe m atak ngab ingoengkeunana k a andjeunna.

K atjaritakeun geus soem pingna b ae ka N a g a ra T en g ah . D i k a tja -k a tja m oenggah heurin oesik koe djelem a an o e n g ab ag e- ak eu n noe an ja r raw oeh. Im ah-im ah dipapaes, d i sisi-sisi d jalan p inoeh koe bebetek , nandakeun panghorm at k a noe soem ping. L eugeudeu t iringan noe k ak a ra soem ping teh asoep k a dajeuh, d iiring koe noe m apag; ger djelem a n o e sak itoe re an a teh soerak,

17

M antri Djgro II 2

18

m ani a sa kaindit. D i padalem an geus koem poel k ad a n g w arg i, p a ra prijaji d jeung p a ra oelam a, D i b o ero ean geUs hem pak , ab d i- ab d i noe geus h ara jan g eu n gok tepoeng djeung noe a n ja r ' raw o eh .

M an tri D jero tjakah-tjik ih n a tak eu n p ikeun tja likna P an g aw o e la ­an djeung noe ngaciareuheusan. W a n to e n in g sabongbrong , M a n tr i D jero teh hen teu oeninga, jen d jen en g an an a geus a ja noe n g ab a - lo e r .k o e kokotor.

B arang P angaw oelaan geus tjalik, rob noe m aroend joengan , k i­toe deui M an tri D jero hen teu katinggaleun , njioem tek o en a K an g ­djeng Dalem bari n g araw o e sam peanana. A ri tjen g k at, P an g aw o e la ­an pok m ariksa, so tjana m entjrong, k aw as noe palaj n ingali nepi ka djeroanana, siga noe palaj n jid ikkeun m an ah n a D en Jo g asw ara , lah iran Pangaw oelaan: ,,K oem aha euw euh n ao n -n ao n , salilana ditinggalkeun koe kami, salam et?”

T jong M an tri D jero njem bah, pioendjoekna: „A ja h ib arin g sa lira Dam pal Dalem, teu aja saw ios-w ios!”

N gaw alonna kitoe teh k a law an kategeran , sabab M an tri D jero teh n garasa teu boga dosa, oend joekanana ta tag , ta ja roem egagna.

W a te s m eunang sam inggoe bae m ah P an g aw o elaan teu k e rsa - eun loegaj ti boem i. m eureun ngareureuhkeun salira, w an to en in g m entas an g k a t sak itoe djaoehna, tapi a ri saenjana m ah an d jeu n n a te teu weleh ngam anah-m anah, koem aha akalna san g k an iasa ngaboektikeun kagorenganana D en Jogasw ara k a law an rik ipna.

A ri M antri D jero ngadak-ngadak sedjen ra raosan ; m anahna henteu kendat soem eredet, b iw ir so tjana ti h andap teu eu reun- eureun kekedoetan sarta tjepilna ngoengngeng kato rekan , k aw as noe m ere to tonde jen rek m endak toenggara m anah. S ad jabana ngaraos lalew ang, karareueung teh, and jeunna katjida k agetna , doemeh K angdjeng Dalem, anoe sasarina sak itoe toekselna njaoer, ti barang soem ping teh henteu narik henteu nakon. D i padalem an sararepi, tiiseun taja kahegaran. R en tjang-ren tjang oela tna m are- soem djeung ngadak-ngadak robah pasem onna; Iamoen am prok

jeung R aden Jogasw ara teh tingkalieus> m aritjeun beungeut, ana ngarom ong tingharew os, tingkaroew es, kaw as p ad a n gandoeng rasiah. /

Sangkaan D en Jogasw ara henteu njalahan; paingan atoeh , da sakabeh rentjang sapangeusi padalem an koe M as A n g g a ta ro en a geus diom ongan, koedoe ngarakoe geus njaksian M an tri D jero nga-

19

lam pahkeun h ina djeung- N jim as R atnaw oelan . A noe teu noeroet, d ikakalakeun sa rta diantjam rek d itoendoeng. E u k eu r m ah lo b a noe sirik ka M an tri D jero teh, katam bah sarieun k o e D jo e ro e ­sim pen, a toeh lolobana m ah n joem oehoenkeun bae, kom o b aran g M as A n g g a ta ro en a ngeretjek -ngeretjek doeit m ah, re n tja n g -ren - tjang gan tjang p isan kaolona teh.

N g an saoerang anoe keukeuh em boeng d jadi saksi teh n ja e ta Ki Boeloes. D joeroesim pen katjida b endoena sa r ta k o e lan ta ra n and jeu n an a risi, sieun kaboker rasiahna, Ki Boeloes d itoendoeng sapangd jodogan , nepi ka teu kaboeroe nepoengan D en Jo g asw ara heula, sabab dikoekoeprak, koedoe indit sap ad a harita . A ri Ki S oera d jeung M a Idjem tinggal b ingoengna; teu n oeroetkeun koem aha, sabab noe k aw asa teh M as A nggataroena , to e r saga la oend joeka- n an a koe P angaw oelaan digoegoe, ari n janggoepan djadi saksi, d a teu njaho, soem aw onna n jaksian p rakna tea, ta ra m anggihan ind it- ind itna atjan , ng an saoekoer bedja bae D en Jogasw ara m ad jar sok m indeng k a N ji P arek an teh. T ap i koe sabab sieun koe M as A n g g a­ta roena , toeloej n janggoepan ' bae, ng an dina hatena saroem pah, di- m ana perloena rek oendjoekan teroes-terang ka P angaw oelaan .

A ri N jim as R atnaw oelan , ti b aran g P angaw oelaan soem ping oge, toeloej dikerem bae, teu m eunang n g en tja r ka loear, bari di-

•peuseuh dip iw arang ngakoe, jen enja geus dipaling resm i koe Jogas­w ara . N jim as R atnaw oelan dam elna ng an nangis bae bakating b i- ngoeng ngagoenoeng-goenoeng. O epam a oendjoekan jen Jogasw ara teh sipat poetra , bisi koem aha onam , m eureun rasiah ram ana M an tri D jero kaboker, a ri henteu ngoeninga, tang toe tetep disangkana. K oe sabab e ta N ji P arek an teu peto t-pe to t neneda ka N oe M ah a- soetji soepaja d id jait tina kaprihatinan . T en g ah peuting N jim as R atn aw o e lan sok goegah, njoeoeh barina sesegroek, nalangsa koe k a d a r salira, ngem oet-ngem oet noe bakal kasorang, hoekoem an anoe katjida m atak n jerina nja eta dibaledogan koe batoe, noe d iseboet ,,d irandjam ” tea. N jim as R atnaw oelan teu k en d a t hoedjan tjipanon bari sasam bat melas-melis:

M askoem am bang.

,,A doeh G oesti nah a kaniaja teuing, teu aja rasrasan ,

20

sim ab d i d itoed ing-toed ing , ng a lam p ah k eu n kah inaan .

B iheung teu ing m oal koem elendang deui, k ab a w a koe k ad a r, k a ta r ik koe milik diri, oeng-gah ka bale w a tan g an .

T a p i n ad jan b oeang d jaoeh g an to en g tinggi, te tep n ja pertja ja , k an a k ab e rsih an diri, d a hen teu roem aos dosa.

N g a n sak a d a r enggeus nem bongkeun kaasih , n jam bat s ip a t anak , bidjil tin a a ti soetji, m edal tin a kaw en ingan .

S oegan te ’ m ah m oal dibeuli koe pati, d itoem pang koe njaw a, doeh G oesti R obboel Idjati, moegi k e rsa nang tajoengan .

E nggal bae tjandak n jaw a djisim abdi, mem eh ngaraosan , kanjeri noe tanpa tanding, siksaan dibaledogan.

A doeh R ad en embi geus tepi ka djangdji,oerang panoengtoengan, n ja koem elendang di lahir, oelah pake kasalem pang.

N ad jan embi nepi ka nem ahan pati, m ageuhan rasiah, ditam pi djeung soeka ati, b a tan kaboeka ra ra tan .”

21

B aran g k ad a lap an p o en a K angdjeng D alem n im balan k a D jo e- roesim pen: „A jeuna p isan koe pam an tean g P a tih d jeung D jak sa , P an g h o e lo e d jeung K aliw on sing k a iringkeun!”

M a s A n g g a ta ro en a tjedok njem bah, d joeng ind it, leu m p an g n a gad ag -g id ig , geus asa ieu aing bae, sabab tjeu k ito en g an an a , M a n tr i D jero teh m oal sab a rah a lilana deui oem oem a, tan g to en em ah an hoekoe*nan.

T e u lila d jo erag an P atih d jeung sak o er noe d isa lao e r geus m arek d i pa joeneun K angdjeng D alem . P an g aw o elaan kaso n d o n g k eu r tja lik d i srim angan ti, pasem onna mesoem, pok n g ad aw o eh an : „N o e m a tak P a tih d jeung sa re rea diala, lan tra n k ab ed jaan koe pam an A n g g a ta ro en a , jen djelem a noe koe kaoela pangdip ikan jaahna,, n ja e ta si Jo g asw ara , geus w an i tjoetjoengah, m ilam pah h in a d jeung se lir noe pangd ip ikaasihna , n ja e ta si R atnaw oelan . K atjida k ao e la h an d eu eu ln a hate , laraoen enja kalakoean si Jo g asw ara kitoe. T a p i d in a sad jero n in g n jan g k a teh teu w eleh bae h a te m ah sam ar, doe- m eh salilana si Jo g asw ara ^koemawoela, a tjan kapangg ih goreng k a lak o ean an a . K oe lan ta ra n kaoela a ja d ina kaew oehan , sed ja m en- ta tim b an g an ka sarerea , koem aha ak a ln a soepaja b isa n jid ikkeun dosana , teu k a law an k ao e ta ra koe djalm a rea . K ainggis teh teu a ja deui, lam oen hen teu sid ik kasa lahanana , sieun ngaw iw irang djelem a ta n p a dosa. K aroenja tem en djeung tan g to e o eran g dise-

b o e t a ta h sasa r.”S ak o er an o e n garoengoe k a tjid a kage teunana, n g an M as K ali-

w o n an o e teu robah pasem onna teh.T jo n g d jo e jag an P atih njem bah, pok oendjoekan: ..Soem oehoen

daw oeh , m anaw i b ah an katam pi, abd i D alem n ed a w idi n g ad a d a r- k eu n pam endak . Koe m argi poen Jogasw ara teu a tjan sah dosana, k aw o ew o eh D am pal D alem aja m anah palaj n jid ikkeun k a lep a ta- n an a ka la jan re repehan , n ah a hen teu perjog i oepam i p ribadosna d isin g k o erk eu n b ae heula, d itim balan m ios k a m ana b ae saren g oelah d ipasihan te ran g m ak sad n a noe m aw i disina njingkah! D in a salam ina p oen M an tri D jero teu aja, oerang pario s saksi-saksi afloe ta re ran g e u n k an a k a lak o ean p rib ad o sn a noe aw on tea. Ieu a to e ran tia sa n g ad o n g k ap k eu n hasil tiloe roepi: sap e rk aw is moal n jerieun h a ten a , oepam i poen Jo g asw ara teu k ap en d ak kalepa ta- nana, k ad o ea p erk aw is saksi-saksi la loeasaeun aroend joekanana, m arg i ten a ja noe b a ris didam el karisi, tan g to s n jario sn a sa ta ra -

22

b asn a saren g katiloe perk aw isn a kapala j D am pal D alem re ren - tjepan teh kan ten an tinekanan , m argi oepam i d ia to er kitoe, noe b a n s ta re ran g eu n teh m oeng eusi pada lem an bae, m oal k ao e ta ra k a loear."

M as K aliw on njoendoel p ihatoer: „K oem aha oepam i te ra s n q a - leqs?'' ' °

D joeragan Patih: „A toeh b aren g an bae koe goelang-goelang!" angdjeng D alem inggoek baw aning panoedjoe, lah irna: „Be~

ner, m oepakat p isan k an a tim bangan P a tih k itoe teh ."anggeus toetoep goenem tjatoer, d jo erag an P atih d jeung sa ren -

tjangna m aroelih. Sasoem pingna k a boem i M a s K aliw on gan tjang ngala sad e rek n a sa r ta teu lila D joeroesim pen geus djol datang .

as K aliw on: „K ang, poetoesan P angaw oelaan , si M an jan g - m oenjoeng teh rek d isingkirkeun ti padalem an, rek d ip iw aran a nja a loear dajeuh, d ibatoeran koe doea goelang-goelang. Pi_

eun oerang asa katjida toem aninahna, ra i m ah asa m obok m anqqih gorow ong, poegoeh rek dikorehan kasa lahanana , a ri a jeuna rek

q eu l^H en t a11, Sar° Ga bae o eran 9 ^ djeung d ibere p an eu n g -

anoe sak ira biioek ka ° e ran ^ k - rin doeit dip! ° C kasaean ' w aJahna roegi, beuli hatena , p ap a - enqke dinar t ^ CCan* ToeJoei w oeroekan , soepaja lam oen nehanana n j lk s la n ^ i ,Pan9aW Oelaan’ Pad a ae ran g k eu n jen m ara- N ii Parekan T= • )o 9asw ara 3eus ngalam pahkeun h ina djeung

jen si M anianq m l ! 3" 3 0613119 ^ b a t° e r ° 90 d,eUn9 k a to °n gpang, da eta K a n o T -6” 9 t,ilaka ' ^ “ ah t6U w51eh salgm 'dieiema T 9dJen9 D alem m ah sok karoen jaan teuing kadjelema. Teu. m oestahil si M anjang-m oenjoeng teu dihoekoen,

“ • * ” ■»

Tjek M as A nggataroena: „A h, ari kitoe mah m ending tjatiaDkenn bae kapalang! E ta goelang-goelang noe doeaan tea oerang bere

leuwpi 36 S-Do l0ba paPan tienan; dim ana geus d a tan g ka

I i d k e u n l a SL lo “ i g a r n* edi0en9 koedoe diPaeh an ' ^ n g k e n a p a . K nl■ L? oerang moal a ja deui k ah ariw an g ."

iw on „ oem aha nja pidjaw abeun lam oen d ipariksakeun sabab m eureun m oal balik deui?”

M as A n g g a ta ro en a : ,,H is gam pang teuing, seboetkeun bae ti~ koen tjloeng a taw a diJebok m aoeng!”

J

V I.

D in a hid ji poe M a n tr i D je ro d isao er koe K an g d jen g D alem . P a n g a w o e la a n k aso n d o n g k eu r tjalik n ja lira , o e la tn a a loem w a n to e k e u r n g an d o e n g kaw oejoeng . B aran g djol Jo g a sw a ra n g ad e u - h eu s k a p a jo en eu n an a , K an g d jen g D alem n jeb lak m an ah n a ; a n k o e k ito e tea m ah p an tes an d jeu n n a a ja d in a k a e w o e h a n oge, sab ab k a D en Jo g a sw a ra teh geus teu a sa teu d jiga, m ik an jaah n a teh sa p e rti k a p o e tra k o e an d jeu n bae . A ri a je u n a k o ed o e m arik sa k a sa la h a n a n a , m alah lam oen p in an g g ih boek ti, k a p a k sa k o ed o en ib an k eu n hoekoem an.

M a n tr i D je ro to en g k o el sem oe isin, sad jero n in g tja lik teh m an ah ­n a ra to e g k ek e teg an , sabab san a d ja n teu ro em asa k ag o e n g an dosa oge, teu lo ep o e t tina k aris i m ah, k aw an to e m anoesa teu d a ja te a o e p a ja tea , g oem an toeng k an a koelak tjanggeum na. L am o en geus tep i k a n a p a s tin a tjilaka , sah a noe p ib isaeun ngah a lan g an ?

M eu n a n g sad jo n g d jo n g an K angd jeng D alem -teu sasao eran , se ­m oe b in g o en g m ilari p itja rioseun . B aran g geus lila, pok an d jeu n n a n g a lah ir: .Jo g a sw a ra , kam i geus lila p isan h en teu so ek an -so ek an m atjan g k ram a , m oro m entjek djeung oentjal. K oe sabab e ta b o e lan h a reu p kam i h a jan g .n g a lasan oentjal, tap i koed o e d iboek tikeu .i heu la . O e n tja l p elak kam i di P a s ir O en tja l tea, m eureun a jeu n a geus n g a re k a h a n , sabab geus lila teu d iala , tan g to e geus an a k b a ran ah a n . A jeu n a m aneh ind it k a d itoe parik sa , k ira -k ira a ja sab a rah a lobona. L am oen k ap an g g ih re a d jaloena, toeloej e ta p as ir koe m aneh titah d ip ag er, d igedeg sing w ew eg sabo ed eu rn a , sa r ta sa to en g to en g tita h a n kam i ta tja n ka tjoem ponan , sab a rah a poe bae, m aneh oelah

w a k a balik !”T jo n g Jo g asw ara njem bah, p ioend joekna: ,,S atim balan D am p a l

D alem , soem edja d ilam pahkeun, d isoehoenkeun h ib a rn a bae , ab d iD alem b ad e m ios.” .

K angd jeng D alem : ,,H eug, tap i m aneh ind it teh oelah so ra n g an ,k o ed o e m aw a b a to e r n o e oetam a, sa p e rk a ra bisi a ja b ah ja d i d ja - lan , k ad o ea p e rk a ra k eu r titah -titah eu n d im an a a ja k ap e rlo ean . In g e ta n kam i noe b eu n an g d ipertja ja m aren g an m aneh teh n ja e ta g o e lan g -g o e lan g noe sok d ib aw a m oro k o e kam i, si S a tjaw ig o en a ■djeung si D ja jaw iroena! ’

S an g g eu s to e ta s d aw o eh an D en Jo g asw ara m oelih k a tem p atn a ,

23

24

sa sad iaan b a ris an g k a t tea. K itoe deui goelang-goelang noe d o eaan geus d id aw o eh an koe K angdjeng D alem , koedoe m aren g an D en M an tr i D jero m iang ka P as ir O en tja l sa r ta P an g aw o elaan n im ba- lan oelah b a langah , k a lak o ean an a D en Jo g asw ara koed o e dititen.

M as A n g g a ta ro en a anoe sasa rin a goreng boed ina k a D en Jo ­g asw ara , h a rita m ah n g ad ak -n g ad ak h eg a r m arahm aj, pasem onna manis, pok D joeroesim pen naros k a D en M an tri D jero , b asan a rendah: „ W a rto sn a kang p o e tra d ip iw arang an g k a t koe P a n g a ­w oelaan, ka m ana tea?”

D en Jo g asw ara k ag e t n ingali b o ed i-p a ran g in a D joeroesim pen sakitoe m anisna, beda ti b iasa, pok and jeunna ngaw alon : „Soem oe- hoen, d ip iw arang ka P as ir O entjal, n g aro ris ingon-ingon reh ing sasih pajoen and jeunna b ad e ngersak eu n m atjangkram a.”

M as A n g g a ta ro en a p ias beungeu tna n g adenge k asao e ran D en Jogasw ara k itoe teh, k aw as a ja kareuw as. T ap i g an tjang p isan m itjeun sem oena teh , teu k a ta ra -ta ra , pok deui- naros: ,,S arenq saha rek an g k a t teh?”

„S areng goelang-goelang doeaan, S atjaw igoena saren g D ja ia- w iroena. ’ 11

M as A nggataroena: „M oegi-m oegi bae w iloedjeng!”Den Jogasw ara: „N oehoen!”Sadjeroning sasaoeran teh M an tri D jero henteu w eleh k ag e t

m a m anah, naha D joeroesim pen p an a tan a bed a ti sasari; k ap anbiasana mah patepang oge sok mitjeun beungeut, a taw a tjoem idoeh

angoen noe idjid, a ri ajeuna njeboetna oge: kan g poetra! T ap ienteu dim anah pandjang , toeloej bae D en Jo g asw ara beberes

b an s tjandakeun.

Dm a peutingan piisoekaneun M an tri D jero angkat,' Ki S a tjaw i­goena djeung Ki D jajaw iroena disaoer koe M as A n g g a ta ro en a bae ° em*na' ^ ^ a w a k an a hidji kam ar, paoengkoe-oengkoe tiloean

doea goelang-goelang koe M as A ngga ta roena d ipapan tjenan

W W 7 1 PT Ua ° en J °9 asw ara* M im itina m ah e ta doea djelem a ^■k-uU a ra f CUn’ ta^ l a n t e r n koe M as A n g g a ta ro en a diom ongan,

i 1 Jtaan oe kasenangan , nja eta lam oen kad jad ian teh rek ditjoekoepkeun kahiroepanana, ditoeloeng pangaboetoehna d jeung rek dibere saw ah 10 baoe sew ang, pibekeleun engke ari geus djom - '

25

po. S ao e r M a s A n g g a ta ro en a : „ N a h a m aran eh teh b a ro d o teu in g , g e u ra p ik ir, m end ing m ana h iro ep t ja ra a jeu n a m asak a t sao em o er- oem oer, tjek b a b a sa n n g an o ek o e r b isa n ja to e , d jeu n g m eu n an g k asen an g an ? B a to e r m ah d ig aw e d o eg -tin e tek teh , h o e lo e d id jieun soekoe, so ek o e d id jieun hoeloe, ta ja lian n g an n ean g an k asen an g an , a r i m ara n eh re k d isen an g k eu n oge teu d a raek !”

E ta g o e lan g -g o e lan g noe d o eaan h en teu k o ea t n a h a n p an g w o e- d jo ek n a M a s A n g g a ta ro en a , to en g to en g n a n jo em an g g ak eu n bae.

V II.

K a tja r ita isoekna, reb o en -reb o en keneh D en Jo g a sw a ra geus- a n g k a t ti boem ina, d iiring k o e K i S a tjaw ig o en a d jeung K i D ja ja - w iro en a .

M ag a tro e .

K a tja to e rk eu n M a n tr i D jero noe loem akoe, k o e goelang-goelang diiring,R a d e n a n g k a tn a ti pajoen, p an g irin g nang g o en g , ngad jingd jing , b eb ek e lan d jeung pan g an g g o .

H en teu lila k a sisi dajeuh geus tjoendoek, n g a lan g k o en g p am ag er sari, m imiti asoep k a lem boer, ro b a h an o e katingali, p a la ta ra n hed jo lemok.

P a sa w a h a n pase lang kebon d jeung taloen, p an o n p o e k arek bidjil, m oentjoel ti loehoereun goenoeng, n g em p o er lir em as sinangling, so ro tn a h oeroeng m ontjorong.

T ja i iboen n g ag aren d an g dina daoen, tin g g o erilen g siga beling,

26

k ato d jo s in a r n o e hoeroeng,R a d e n ka leuw eung geus soem ping, rem bet ro ep e t k o e kakajon .

N o e k ad an g o e ro ep a-ro ep a so ra m anoek, m atak n g ahoedang kasedih, oengkoe t-oengkoet tingarengkoet, d iengk lokan koe tjaladi, anoe k eu r n o k tro k an gow ok.

K adengena sada noe k eu r n jatjag laoek, to tonde rek aja majit, gagak ngelak d ina roejoek, koleangkak tinggarelik , ngoelejeng neangan Iajon.

H ta kabeh k aw as noe m ere pitoedoeh, jen bakal m anggih kasedih, w antoening anoe loem akoe, ditoetoerkeun koe balai, didodoho m alar bongoh.

T ap i m oenggoeh noe an g k a t taja tim boeroe, senang raosna d idjaring, teu oeninga ka noe hasoed, rek dengki ngareboet pati, noenggoe bobor karahajon.

d o ^ ira w antji asa r-ah ir D en Jogasw ara djeung ren tjan g n a noe ^oeaan geus kaloear ti djero leuw eung, ngam bah reum a, p e rn ah n a

1 oen9toeng leuweung noe geus kaliw atan tea; pok and jeunna sasaoeran ka ren tjangna: „K oem aha lamoen oerang ngarereb teh

\ l t0eh 9eunin9 aia ran 99on ' sabab diteroeskeun oge d ja - oe eneh ka lemboer. T ah geura darengekeun di Iebak sad a so ra jai ngagoeroeh, m eureun w aloengan."

D jaw ab Ki Satjaw igoena: „N giringan; em oetan sim koering oge

27

s a e liren d i d ieu bae , m arg i san ad jan a jeu n a n jo ran g n o e ra d a len g - lan g oge, o e ran g teh n jan g h areu p an k en eh leuw eung g e led eg an n o e g e ro ta n an a langkoeng ti n o e geus k a liw a tan ; oepam i d ite ro e s- k eu n teh b o a -b o a p o ek eu n di n o e b a la .”

K i D ja jaw iro en a nem brong, om ongna: ,.S areng ongkoh di leu­w eu n g n o e b ak a l kaso ran g m ah b ed jan a seu eu r noe koem isan, toer a je u n a teh m an g san a noe kag o en g an leuw eung ng ala jo en g .

T o elo e j M a n tr i D jero an g k a t noed joe k a reum a n o e p e rn ah n a d e u k e u t k a d ja lan tea . R an g g o n n a p arag eu h keneh s a r ta a ja ta ra - d jen a .

„L euh, k ab en e ran m eunang pam on d o k an teh toem aninah , soe- gem a b isa sam em ena, ta lo en g an an keneh n g are reb di lem boer, m a­ta k k ag o k e u n noe bo g a im ah, sao e r D en Jogasw ara .

K a la tja t an d jeu n n a n aek ti heula, geus k itoe Ki S a tjaw igoena d jeu n g K i D ja jaw iro en a noetoerkeun pandeuri.

„ H a jo e oerang d a lad ah aran !” saoer D en Jogasw ara.B rak b eb ek elan teh diboeka, toeloej M an tri D jero toeang, k itoe

d eu i re n tja n g n a anoe doeaan , d ah a rn a ra ram poes pisan, k aw an to ee n ta s sak ito e tja rapeeunana .

S an g g eu s b a ra ra n g d ah a r, tiloeanana arin d it ka w aloengan , h en ­teu d jaoeh p ern ah n a , d in a sisi reum a pisan.

S ao e r D en Jogasw ara: „Leuh, geuning ieu w aloengan teh gede d jeu n g sisina loengkaw ing naker, ka m ana d ja lan n a lam oen rek

to ero en teh , n ja?"Ki S a tjaw ig o en a alak-ilik ka beh hilir, m anehna n g ag e ro b a w a ­

n in g a toh : ,,G euning ieu geus aja sesengked, k aw asn a p a ran ti k atja i n o e b o g a hoema!

D jo e t D en Jo g asw ara loengsoer, b a ran g geus aja d i h an d ap , a n ­d jeu n n a n g o ed a r panganggo . b roes siram , k itoe deui goelang-goe- lang noe doeaan m arandi di beh hilir, ra d a anggang ti tem pat tje -b o ra a M a n tr i D jero.

D in a k eu r m arand i K i D jajaw iroena ngom ong: „S atja , koem aha tita h a n d jo erag an A n g g a ta ro en a teh?

Ki S atjaw igoena: „N ao n tea? .Ki D ja jaw iroena: „ E ta tea, naha silaing geus poho? K ap an oe­

ra n g teh geus n janggoepan! R asa d ew ek m oal m anggih deui w ak to e anoe toem aninah t ja ra ajeuna, p a tem p a tan an a singkoer, w aloengan k e u r m alidkeunaria aja, djeung tja ina ta rik deui!”

28

Ki S atjaw ig o en a : „H eueuh , tap i sa te ran g n a m ah dew ek teh teu p a ti ik las. A ri in g e t k an a p isenangeunana, poegoeh m atak kab ita , tap i a ri in g e t k an a d o san a so k m aroeringkak, sabab m aeh an teh dosa gede k ab in a-b in a ."

D ja jaw iro en a: „S aen jan a m ah dew ek oge k itoe p ik iran teh , n g an koem aha oerang teh kagok asong, teu d id ja lan k eu n tan g to e m a- lindes k a b ad an so rangan , a ri d id jalankeun n ja e ta teu p a ti te g a .”

Satjaw igoena: „K eun bae a toeh oelah roesoeh, oerang p ik ir boe- lak-balik , koem aha engke bae- ari geus d a tan g k a P a s ir O e n tja l."

B arang geus beresih siram na M an tri D jero h an d ja t, k ito e deu i goelang-goelang noe doeaan, toeloej n a raek deui k an a ran g g o n , narend jokeun lajoeng.

A sm arandana .

Pasosore lajoeng bidjil, m atak ngahoedang kaw aas, saboeana roehroej koneng, goenoeng-goenoeng, ta tangkalan , lxr noe dilam pat emas, langit noe w arnana paoel hoeroeng ngem poer kahibaran .

Koe tjah ja panarik resmi, panghoedang sarining rasa, m atak tam bah roesras hate, nend jo lang it anoe roehaj, roepa-roepa w arnana, koneng, beureum , paoel, biroe, n ja ta kaa loesan alam.

B eurang kag ilir koe peuting, soeroep lajoeng bidjil bentang, boelan tem bong lir noe noong! n gaw askeun ti aw ang-aw ang, k aw as noe-ngalelew ang ,

k a noe k eu r ngandoeng kaw oejoeng, m a tak tam bah kahariw ang.

29

Beuki peuting boelan beuki tjaan g , m ani n g eb ra k aw as ti beu- ra n g bae . S asa to an noe g a ra lak p angeusi leuw eung, d isa rad a ; so ra m aoeng tinggalaoer, k ad en g en a m oenggah eundeur.

Ki D ja jaw iro en a ngom ong k a Ki S atjaw igoena : ,,E u j, o elah sare teu ing , bisi koem aha onam , w an toen ing oerang teh d ilingkoeng koe leuw eung sa r ta loba sa sa to an noe g ara lak .” N g o m o n g n a k itoe teh b a r i n g ese r d ioekna, k aw asn a b ae Ki D ja jaw iro en a teh ra d a b o - ran g aii.

T em b a l Ki S atjaw igoena: „E n ja , dew ek oge ra d a keueung, tjing n g ad o n g en g -n g ad o n g en g atoeh, tam ba toendoeh!

D ja jaw iro en a: „ N ja e ta dew ek m ah teu b o g a d o n g en g n o e aneh . S o eg an ieu d jo erag an kersaeun ngadongeng , sahen teuna a ri noe ti p ad a lem an m ah, m eureun loba pam angg ihna ,” bari m alik ka D en

Jo g asw ara ...K abeneran koela boga dongeng noe aneh, b are to b asa keur

tjitjing d i ko lo t so rangan , koe b ap a sok d ipangdongengkeun , saoer M a n tr i D jero .

Ki S a tjaw igoena d jeung Ki D jajaw iroena n ja langhareup bari rad a n g ised d ioekna, om ongna: „ T a h m angga tjarioskeun!

N ia tn a e ta doea goelang-goelang rek ngaro g ah ala ka D en Jo­g asw a ra teh kagim breung koe kakeueung, ngadenge so ra m aoeng noe sak itoe m atak m oeringkakna. D jeung ongkoh ra san a p an d jan g k en eh lalakon-, teu kaboeroe dina peuting e ta m ah irah a bae, sa ­

b ab tan g to e a ja bongohna.„G eu ra d a r e n g e k e u n s a o e r D en Jogasw ara.

V III.

D jam an baheula p isan a ja h idji R ad ja noe geus k ao e ta ra k a- beu n g h aran an a , kam ashoer gede kakaw asaanana. T ap i sakitoe b eu n g h arn a d jeung kaw asana teh m anahna m ah teu w eleh soesah, doem eh teu a tjan kagoengan poetra noe baris p ingagan tieun djoe-m eneng rad ja oepam a and jeunna poepoes.

K oe sabab e ta R ad ja teh teu a ja deui dam elna k ad jab a ti t ira k a t ng o eran g an toeang djeung leueut, bari m anteng n en ed a ka N oe M ahasoetji, sangkan dikaboel paned jana, n ja e ta palaj kagoengan p o e tra pam eget, noe b aris noeloejkeun ka loenggoehanana . PanS-

30

d ja n a S an g R ad ja d iso eb ad a n an , sab a b h en teu lila P ra m e sw a ri b o - bo t. B a ra n g g eu s n ep i k an a w a k to e n a , P a w a ra n g b ab a r, p o e tra n a p am eg et, m oeloes ta ja k o e tjiw an a , to e r ta ja ta n d in g n a k a k a sep an a n a . K ab o en g ah an S an g R a to e ta ja k eu r m apandekeun , rao s k ag o en - to e ra n m adoe, k ao e ro eg a n m en jan poetih . Ki L en g se r n ak o l ben d e , m ere b ed ja ka d ja lm a rea , je n S an g R a d ja k ag o en g an p o etra . D i n a g a ra n g a d a d a k a ja karia , sa re rea p a d a soekan-soekan ra ram ea n ta ja reu reu h n a , soeka boengah doem eh ra d ja n a dikaboel p a n e d an a , kagoengan p o e tra noe baka l n g ag a n ti an d jeu n n a . B a ra n g m o eran g - k alih geus joesw a satahoen , doekoen-doekoen dikeloen, p a ra d ji

i erid , a d ja r d iteang , k itoe deui ahli noedjoem teu k a la ro en g , ipoendoetan b erek ah n a djeung d ip iw aran g n g ab id jilk eu n w e w e -

senna n ja e ta norah p id a rad ja teu n m oerangkalih . K abeh p a d a n ja - re oetan aaloesan w atek -w atek n a , m alah a ja n o e n o rah , e ta m oe- ran g alih di afeir bakal d jad i ra d ja noe poend joel ti sasam an a .

n ° e ^ aroernPoel a Ja h id ji ah li noedjoem an o e geus k a- je oe kalepoesanana , aw as p an in g a lin a sa r ta koe S an q R ad ja

katjida dipisepoehna.B arang nepi k an a g iliran an a n g a lo ea rk eu n panem oena, ah li n o e-

)oem r.oe lepoes teh o en d jo ek an k a R ad ja, p ih a to ern a : „ N o e noesti, moegi G oesti h en teu d jadi re n g a t galih, reh in g abd i G oesti

oem aw antoen n g ed a lk eu n kere teg ing ati, n ang ing pasa lia sa ren g pam endakna k an tja -k an tja noe p a ran to s ti pajoen ngoetjapkeun pangaw eroehna.

T itm galan abdi G oesti, p o e tra G oesti teh p aran to s moal tiasasoem m gldr deui, dina joesw a doea poeloeh tahoen bakal n ilar g arw a-poetra oenta ti n ag a ra d jad i pand ita . N oe mawi poetra G oesti

i oe d jadm a, lan taran an d jeu n n a teu k ia t n ingali k asan g saraan an a m anoesa noe hiroep di d oen ja .”

ahh handeuSul™ nana n g ad an g o e p ioend joeklr ^ i ° e ' sabab kapalaj and jeunna m ah p o etran a teh koedoe noeloejkeun m angkoe kadaton. Koe sabab e ta S ang R ad ja k a tjid a rem pan m anahna, sieun tjidoehna ahli noedjoem metoe, k e t,ap n a n ja ta . Koe and jeunna kagalih, lam oen p o etran a sa law asna henteu d ipaparm oeninga kana k asangsaraan doenja, boa-boa moal toeloes d jadi pand itana , sabab tadi oge tjeuk ahli noedjoem , pan g n ateg a nm ggalkeun , kaagoengan teh, teu koeateun nend jo kasang- sa raan djelem a.

31

S an g g eu s te tep k a jak in a n m an ah n a k itoe, toeloej S an g A d ji m iw aran g n g ad e g k eu n k a ra to n n o e k a tjid a a loesna , d in a h id ji poelo . p e rn a h n a h en teu d jao eh ti n ag a ra .

K a a lo esan an a k a ra to n ta ja k eu r n jaro eak eu n , s a d ja b a n a aloes b a n g o e n n a teh sag a la p ik ab e tah eu n d ia jakeun . D i h a reu p eu n a n a a ja tam an , d ip e lak an ro e p a -ro e p a ta ta n g k a la n d jeung k ek em - b an g a n noe aran eh , d ja lan -d ja la n n a b o e tb a t boela t-beu lit, d ina te n g a h - te n g a h tam an a ja em pang, h eran g p isan tja in a . T jin d e k n a to en a p ik e tjap eu n an a p ikeun n ja ritak eu n k aa lo e san an a e ta k a ra to n .

B a ra n g ''m o eran g k a lih geus jo esw a -tiloe tao en , k o e iboe- ram an a d isina lingg ih d i k a ra to n noe a n ja r d idam el tea , s a r ta d i- d ja g a koe m an g p iran g -p iran g ren tjan g noe beunang d ip ertja ja , k ab eh b eu n an g milih, djelem a noe ta regep , noe n g a ro ra .

Saboedeurna- p a k a ra n g a n k a ra to n d ik o eta sa r ta d ila ran g a ja n o e asoep , k ad ja b a ti ren tjan g -ren tjan g d jeung noe m eunang w id i ti R ad ja . S a lilana m oerangkalih d ibeberah m anahna , teu m eunang p isan n ingali noe m atak sareukseuk k an a so tjana, a ta w a n g ad a n g o e an o e m a tak ro en g seb k an a tjepilna. K itoe deui d ila ran g k e ras a ja ak i-ak i a ta w a nin i-n in i anoe asoep ka k ara to n , soem aw o n n a n o e re rem po d jeung tan p a d ak sa m ah teu m eunang pisan.

D jad i sa lilan a e ta poetra R ad ja teh a ja d ina kagoem biraan bae; n o en d an a k asoekaan teh n g an sakeudeung pisan, n ja e ta w ak to ediw oeroek elm oe koe goeroena.

K a tja to e rk eu n b aran g geus roem adjapoetra , P an g e ran D ipati koe ram an a d ip ap arin p igarw aeun , p o e tri anoe panggeu lisna sab o ean a p an tja -ten g ah . P an g an ten pam eget-istri dam elna n g an soekan- soekan bae, geugeu t-la jeu t silih pikam eum eut, tap i sak itoe geus kagoengan g arw a teh P an g eran D ipati koe ram ana teu a tja n diw i-

dian loenta ti kara to n .H id ji m angsa P an g e ran D ipati m ariksa ka goeroena nao n sa-

b ab n a noe m atak and jeunna koe ram an a teu d iw id ian k a lo ea r ti kara ton . G oeroena b ingoeng koe p id jaw abeun, sababna lam oen di- oend jo ek an an sa ta rab asn a saroea bae djeung m oekakeun ra s iah n ag a ra , toengtoengna, ngaw alon saboelangbentor, saoerna. ,, ire e ta D am pal D alem teh d itjadangkeun ngagen tos ram a.

S aoer P an g e ran D ipati: „Beuki komo teu k ah a rtin a teh , k ap an anoe m aren tah n ag a ra m ah koedoe langab te tend joanana , koem aha p ib isaeun loba pam anggih , ari salilana dikerem di k a ra to n m ah. N e -

32

p i k a a je u n a boem i am a o g e k ao e la teu a tja n te ra n g , kom o k a a ja a n d i n a g a ra m ah . K oe m arg i e ta m oegi koe p am an d io en - d jo ek k eu n k a am a, k a o e la n e d a w id i n g ad e u h eu s k a k a ra to n , h a ja n g te ra n g k a a ja a n d i n a g a ra .”

G o e ro e P a n g e ra n D ip a ti teu ia saeu n m ondah , sab a b k o e a n - d je u n n a o g e k am an a h jen b e n e r em oetan R a d ja p o e tra k ito e teh , toeloej p a n o e h o en n a d io en d jo ek k eu n k a R ad ja . M im itin a m ah S ang ' R a to e h e n te u n g a ro ed jo ek an k a n a p an o eh o en p o e tra n a , ris i b isi n in g a li an o e m a tak n jed ih k eu n k a n a m anahna , w an to en in g d i d a jeu h teh lo b a d je lem a a n o e s a n g sa ra h iroepna . T a p i k o e R ad ja d iem oet deu i, m oal p ih ad eeu n , b isi m atak n g o e lo ew o et m an ah p o e tran a , P o n d o k n a tja rita . S an g R a to e toeloej n g aw id ian bae, n g an d in a p o ea n P a n g e ra n D ip a ti soem ping k a dajeuh, sak ab eh n o e geus k a - ro lo t, n o e re rem p o d jeung n o e tan p a daksa , d ila rang koem elendang k a d jalan , m alah nem po ti d je ro im ah oge teu m eunang!”

R ad en Jo g asw ara eu reu n n g ad o n g en g n a , ngaso heula, p a la jeu n n jesep .

K i S a tjaw ig o en a d jeung Ki D ja jaw iroena sem oe resepeun n ak e r k an a d ongeng teh , n g a reg ep k e u n an a m ani teu ng itjeup-ng itjeup D ina lebah n ja ritak e u n k aa lo esan an a k ara to n d jeung kasoekaan-

n soekaan noe d ip ak e ngaboeboengah ka P an g e ran D ipati, q aw en a

k ab" a " C,' CUnfl tinflkal£t>rck baC' baw anin3 koe k ag e t d jeung

T j'ek Ki S atjaw igoena: „Leuh, ieu m ah ram e dongeng teh, m ang- ga teraskeun, g an to en g denge!”

D en Jogasw ara: „E n g k e atoeh, sabab a ri noe n g ad o n g en q n a m ah tjapeeun, ke rek oedoed heu la .”

Ki D jajaw iroena: ..M angga ieu seuneuna, koe koering d ip an g n e- erkeun, kaloem an hajang geura te ran g lad jengna ."

D en Jogasw ara: „H eg atoeh, oerang toeloejkeun.^anggeus P an g eran D ipati ngadeuheus ka iboe-ram ana, toeloej

nd jeunna an g k a t n g ad jad jah dajeuh, palaj oeninga k aa jaan an a .ng p irang noe ngiring, k itoe deui goeroena h en teu k an to en

ja rengan di gedengeunana. Sakoer noe katingali kabeh p ikarese- Peun bae, kaw antoe d ihadja d ibaw ana kan a tem pat anoe resik

■toe deui djelem a anoe katingali, k eu r m areudjeuhna ng aro ra , ta - regep, m alah dina poe h arita teh n g ah ad ja d iparen tah sina m ari-

l a p i t u n i n g N oe M ah a K aw asa, sanad jan d id jag a sak itoe

33

k e ra sn a oge, so ep a ja P a n g e ra n D ip a ti h en teu n in g ali n o e p ik ase - d iheun , d a s a r geus k ab a w a k o e k a d a r sa liran a , d jo rod jo j a ja m a­n a h n a palaj n in g ali k a a ja a n d i lo eareu n k a tja -k a tja . G o e ro en a d jeu n g sak a b eh p an g irin g n a b ea k -b ea k n g ah a to e ran a n , so ep a ja R a d ja p o e tra oelah a n g k a t k a lo ea r dajeuh , tap i P a n g e ra n D ip a li m an ah n a b euk i teu kaam peuh , to en g to en g n a ta ja n o e b isa n g a - h a lan g an .

K a k a ra oge sa to em b ak d jao eh n a an g k a tn a ti k a tja -k a tja , R ad ja p o e tra n g a d a n g o e a ja n o e hoem aroeroeng , k ad e n g en a k a tjid a m atak sed ih n a . P a n g e ra n D ip a ti n g aran d eg , pok m ariksa ka goeroena, lah im a : „P am an , e ta teh so ra d jelem a koe naon?”

G o ero en a ngaw alon : ,,Soem oehoen noe hoem aroeroeng.P a n g e ra n D ipati: „K oe nao n noe m atak hoem aroeroeng?"G oeroena: ,,K oe m arg i oedoer.R ad jap o e tra : ,,N ao n a ri oedoer teh?G o e ro en a geus teu b isa ng ab a len g b ark eu n deui, k ased ek k eu n p i-

d jaw ab eu n , to en g to en g n a m ah oendjoekan sab a lak an a bae. p ioen- d joekna: „ O ed o e r teh n ja e ta hidji k asan g saraan doen ja anoe toem iba k a m anoesa. O epam i djelem a oedoer, ra ra sa a n a n a teu n g a - reu n ah , ta n a g a n a ng iran g an , aw ak n a resak.

P a n g e ra n D ipati: „T jin g toedoehkeun, siga koem aha a n noe ge- ring teh? D a kaoela m ah teu a tjan n g arasa geringl

P an g e ra n D ip a ti d itingalikeun k an a hidji im ah boetoet; k aa ja an a - n a di d jero to e ra g -ta re g pisan, kala lo to r d jeung baraoe. i joeroe a ja n o e n g arin g k o ek hid ji djelem a n g an kari toelang djeung koelit b ae b aw an in g koe begang , teu eureun-eureun hoem aroeroeng , w a n ­

toen ing djelem a gering.B aran g r e t R ad jap o e tra n ingali ka noe k eu r ngedeng , an d jeu n ­

na n g ed ja t ka loear aw ahing kaget d jeung gila n ingali roeroepa- an an a noe gering. P ok and jeunna m ariksa ka goeroena: „P am an ,oenggal d jelem a sok keuna koe gering?

W a lo n goeroena: ..K antenan, moeng a ja noe sering, a ja noe lan g k a ka te rap n a ; a ja noe repot, a ja noe m okaha. koem aha k aa ja an

djelem ana bae .”,,A ri kaoela b isa keuna koe gering?" saoer P an g e ran D ipati...D am pal D alem oge tiasa katerap . T eu a tja n so teh ngaraosan

teu dam ang, D am pal D alem mah w ireh salam ina d id jaring koe doe- koen-doekoen noe palin ter. K itoe deui D am pal D alem m ah ta ra

M antri Djero II ^

34

n o e a n g k a to e a n g a n aw o n , d jad i p ite u d a m a n g e u n teh k a p e g a t ,” w a lo n g o ero en a .

R a d ja p o e tra m a rik sa deui: . .N a h a a r i d je lem a n o e tad i h e n te u d id jag a t ja ra koela? M eu reu n lam oen h a d e p a n g d ja r in g n a m ah, sap e rti ka d iri kaoe la , m an eh n a m oal g e rin g !”

D iw alon koe go ero en a: . .K a n te n an oepam i e ta d je lem a b eu n g h a r- n a sap e rto s D am p a l D a lem m ah . N a n g in g p rib ad o sn a m ah teu tia saeu n kitoe, m arg i m a la ra t.”

P an g e ra n D ip a ti: .,A ri k ao e la b isa m a la ra t?”W a lo n g o ero en a : ,,T e u m oestah il D am pal D alem o g e k eu n a k o e

k am ala ra tan , a je u n a ka lioeng k as ip o e t koe k a se n a n g a n so teh , w ireh ram a d joem eneng ra d ja . N a n g in g sa h a noe oeninga. oepam i en d jin g a ta w a p ag e to a ja m oesoeh n o e n g a reb o e t k ak aw asaa n an a sa ren g k a b e u n g h a ra n an a ra m a D alem , p an g in ten D am pal D alem oge n g a-. lig in tjing , n ja n d a n g k a sa n g sa ra a n saperto s noe tad i.”

R a d jap o e tra lad joe an g k a tn a , o e la tn a m esoem , b a ri n gem oet- ngem oet sak o e r n o e geus katingali. G o k an d jeu n n a p asa ran d o g djeung hidji djelem a geus kolo t; b o eo ek n a geus bodas, ig an a ra g a s baw aning koe b eg an g , leum pangna koendang iteuk, teu k ao e r m a- djoe ba las eu reu n n g areu reu h k eu n tjape.

P an g eran D ip a ti k ag e t n ingali d jelem a siga k itoe roepana, p o k naros ka goeroena: ,,A ri e ta naon, djelem a a taw a lain, m atak sieun nendjo oge?”

W a lo n goeroena: ..Soem oehoen eta oge d jelem a keneh, m oeng paran tos kolot.”

R adjapoetra: „ S a re re a bakal kolot, tja ra e ta noe liw a t tea?” W a lo n goeroena: ..K antenan, sakoer noe n jaw aan m ah sad a ja n a

oge bakal kolot.”..Kaoela oge bakal kolot?” . saoer P an g eran D ipati.D jaw ab goeroena: „Salira D alem oge engkena m ah baka l s a ­

pertos noe tadi!”Ki Satjaw igoena henteu kaw aw a nahan kapanoed joean h a ten a

pok ngom ong m egat kalim ah: „M asa Allah, aja leres sa lah iran bieu. K araos pisan koe koering, bareto m ah koering teh a sa tegep, toer

jagd jag w aringkas, ari a jeuna geus mimiti repo t sareng ro a noe k arasa , koelit ngaroplok, oerat kalendor, tan ag a ngoerangan!”

..Poegoeh oge ,tjek D jajaw iroena bari gogodeg, „m anoesa man henteu langgeng, emh, em h!”

, ,M a n g g a te ra sk eu n , g an to en g d en g e l" tjek K i S a tjaw ig o en a . M a n tr i D je ro toeloej n e ro esk eu n deu i d o n g en g n a : ^ R ad jap o e tra

b eu k i m esoem b ae oela tna , teu eu reu n -eu reu n n g am an a h an k asa n g - s a ra a n d i d oen ja . B aran g k eu r ngem oet-ngem oet k itoe, la r a ja noe n g ag o to n g p a sa ra n ngaliw at, d iiringkeun koe noe tja reu rik , rek d ib aw a k a koeboeran .

,,A ri e ta n ao n ?” sao e r P a n g e ra n D ip a ti b a ri noen d jo ek k an a p a s a ­ra n s a r ta sem oe k a tjid a k agetna .

G o ero en a: „N o e m ao t.”R ad jap o e tra : ,,N a o n a r i m aot teh?”G oeroena: M a o t teh n ja 'e ta soekm a leso t tina ra g a . S ad a ja

m ah lo ek d id jad ik eu n an a koe soekm a sa ren g rag a , d im an a soek -• m an a n g an to en k e u n rag an a , n ja d jad i la jon , lad jen g b ae dikoeboer.

d jad i p a ra b r in jo eh .”P a n g e ra n D ip a ti sew ot, lah irna: ,.K aoela oge baka l m aot sa r ta

b a d a n k ao e la noe sakieu b ag o rn a d jeung sakieu teg ep n a teh bakal d ik o eb o er?”

^ \ ra lo n goeroena: ..Soem oehoen daw oeh, D am pal D alem o g e m oal ia sa soem ingk ir deui, tan g to s bakal poepoes sa r ta la jo n D am palD alem b ak a l d ikoeboer!”

,,A na k ito e ,” sa o e r R ad jap o e tra , „h iroepna m anoesa teh p inoeh koe k a sa n g sa raa n . T eu k ah arti, n ah a n o e m atak djelem a karoko- m oan teu ing h iroepna di doen ja teh , d ibelaan teg a n g an ia ja ka p ad a kaw oela , soson-soson n ean g an kaoen toengan , k eu r naon a ri h en teulan g g en g m ah?”

S ao er goeroena: „ E ta m ah anoe kaliroe bae , doepi noe te ran g k an a d irin a m ah h en teu kitoe, h iroepna di doenja teh sanes d ipake so ek an -so ek an a taw a ngoem poelkeuri doenja b ran a , nam oeng di- an g g o ng alam p ah k eu n kasaean , p ah lan a sam peureun engke oepam i p a ran to s balik ka alam kalanggengan . E ta m argina noe m aw i roa djelem a a n o e tjoel sam a sakali noen d a k a n a kadoen jaan , w oengkocl ng ila ri d ja lan noe baris n jalam etkeun kan a dirina, oepam i p aran to s w angsoe l k a alam ah e ra t.”

R ad jap o e tra m indel henteu ngalahir, n g am an ah an sak o e r noe geus k ad an g o e d jeung katingali koe and jeunna . S ag a la k asa n g sa ­ra a n doen ja noe geus katingali, sapSrti: m asakat, kolot, gering d jeung m aot, k a tjid a ngaleu tikkeun m anahna sa r ta jak in d in a pan g - galihna jen teu perloe kasengsrem koe doen ja teh , sabab sag a la

36

roepa noe diseboet fcangeunahan teh, ngan pikeun saheu laanan bae, a n noe Ianggeng tea mah n ja e ta alam baka. D jorodjo j m anahna palaj ngoelik elmoe kabatinan, m alah ngaraos w egah m ajoenan kaw adjiban djeung kaagoengan anoe bakal toem iba ka and jeunna , n ja eta djoem eneng rad ja , ngagan ti ram a.

Sam oelihna ti nagara , mentas ningali kaa jaan an a noe sakitoe m atak sedihna, P angeran D ipati taja deui em oetanana ng an palajlesot tm a kasangsaraan-kasangraan noe geus katingali tea. B aw a- nm g koe hantem diemoet-emoet, nepi ka gilig d ina m anahna, moal kersa d jad . rad ja , tapi rek m itjeun andjeun, n jingkahan sagala ran t,an a doenja anoe m atak nim boelkeun k asan g saraan tea

h h a n P a i ^ ^ n° e 1SPoes ^ n ja-eu beuna o d T l Pah ^ n ° enda kadoen jaan geus

w a k t f a d 9an> Koe sabab koe and jeunna kagalih , lam oen w aktja ka iboe-ram a tangtoe moal kaw idianana, leos bae and jeunna ngalolos, ngantoenkeun geureuhana anoe sakitoe dipikage— ! d jeung poetra pam eget hidji, k ira-kira joesw a sataoL. p ! n ld ia “ a R adjapoetra t ^ k a n a n . sabab engkena andjeunna teh djadi goer “

m angreboe-reboe djelema, malah toeloej ngadegkeun aqam a a* ,a r a ^ ^ ^

K. Satjaw igoena djeung Ki D jajaw iroena taroengkoel teuTem ek Bakemek; dongeng M an tri D jero teh kaw as k a tjid ! S e p n a kan a

pok ngom °ng: M asa A l.ah, kalintang saena e'taT ongT nT teh^m ani

t T :r u i% iu e0me S ir b~ 9 k- ^D item pas koe Ki D jajaw iroena, om ongna: „Jaktos, da koering

m ah m ani m aroerm gkak b o d o e poendoek a ri in g « k an a paeh teh !” S aoer D en Jogasw ara, „T ah , n ja eta noe m atak oerang koedoe

e g tea oge, oelah katoengkoelkeun teuing koe haliah doenja, oelah nepi ka poho kana kaadilan . Geuning hiroep di doenja teh ngan sakeudeung pisan. T eten d jo an kaoela, pam an teh sakoerang-lcoe- ran g n a geus meh lima poeloeh taoen n ja oemoer, tap i siga a tjan seubeuh keneh bae roem ingkang di boemi alam teh , T ap i naon beubeunangan hiroep, pibekeleun keur engke di kalanggengan? T jin g koe pam an inget-inget, loba m ana ngalam pahkeun kahadean, d jeung njieun kagoren g an ?”

37

T eu kanjahoan deui, goelang-goelang doeanana roem poejoek oae njaroeoeh, bari ngaraw oe sam pean M an tri D jero, arom ongna b a n dareuda: „D oeh, doenoengan, teu kad araro eg a teuing koedoe nga- b inasa noe ta ja dosana. N janggem an soteh baw aning koe sieun bae. M oal, moal, moega oelah djam oega, lam oen nepi ka tega nga- reboet pati. N oehoen, noehoen kaboeroe emoet! _

D en Jogasw ara katjida kagetna, ningali pepetaanana e ta doea goelang-goelang, saoerna: „N ah a pam an noe m atak kar.toe p ,

tjik kaoeia bed jaan l’w ^ djeung Kl D ja ja .

pangdengkianana M as A n 99a ta™e*ah katidaresa . R as emoet kana K akara kam anah, jen andjeunna jjaVal doemeb qeus

w angsit ram ana. D en Jogasw ara n 9a ra° s a* n h siksaan ngarem pak saoer sepoeh, ^ e k a k e u n » s ia hka salirana, doemeh geus la 1 an andjeunna ajeuna karaosram a, noe sakitoe dim oelam antianan . kasiko£ koe saoer sepoeli.m am alana, kasoepataan koe w angsi kadar salirana, raraT ap i dalah dikoemaha, V a k o n a n . T ja tjakanw irang tan w ande disor g, p t -na itgnah, m atak naonoepam a a n d j e u n R j j j “ aw 0elaaai j£n N jim as R atnaw oelan geuw at bae oendjoeka j ; naoai oqe ka Soeniaw enangteh bibi andjeunna, - a t a n a n a . T ap i tang-moal d ipoengk ir, w antoe g P ^ . ^ ram ana D jad i sanadjantoe kapaksa ngabolek k am ak kg sgpoell mah

J e l a n t a T n g a w o e l a a n , sSdja toem am prak kan a kadar salira

b ae* v n i* naam anah, pok and jeunna sasaoeran kaB arang geus asa^ A jeuna koem aha pikarepeun pam an

goelang-goelang ^ feaha lam oen geus nSpl ka

; t t i n AarU n d o e ^ doenja lan taran koe p it.n ah , moal dikoemaha.

38

kato to f djelema g t r ^ ^ n V ^ ” 3!) ^ SalUana kaoelakoeman, lan taran saa 7 u n a T e u aH,S\ iad i ka° e!a ^beresihaneun ngaran, sabab k a te ra n a a n ^00^ ^ ° * m aha n ja Pin 9a ' din, koedoe dirasiahkeun!" n° e ^oeloengan k an a

sanes, sangkarirae“ala“6tnf Iimba'i';Effl0etan k°erin9 mab ta>a« * dioendjoekeun d ih ak an m a “ 9 ° S ^ K eun k °* koering

Sa- Den J o g ^ ^ ' ^ ^ d - ^ s a a b ^ r

njoetjoed noeroes toendjoeng, t a n q j r ' PT n! A t° eh beuki rengna, sabab lamoen minooaf- r - i n 9a ran kaoela teroes go-kaoela niah. kadjeun nem !han / “ V b° 9a d° Sa' Koe ingetan

^ k0e p a t, 4 u n K T g S S k !,aki '■ngan. soegan moal enja niiksa k* “ teU k ah alang-kaa-rangan geus katedoenan, tangtoe k ao d a baH ? Lam oen Piw a‘

m ; dibeureum, rek dilxideunq ooe It * ^ ^ m asrahkeunuiiaeung oge koem aha engke bae ."

IX.

S E T “ i t * - * - * . * *as- pek netepan soeboeh S anane ^ an£f a t ka w aloengan,

S ' ^ ,dinja ” ah 9- 3 'd e 7 e UL P p ° nP0A bidii1' b ral ^kaha angan koe sa]euwe “ nt ka Pasir 0 e n ,ja] ^

w eho di SiSina a ,a 1Smboer leutike im?h ” a sam PaIanT h° e mah. Di sam palan teh , T ^ a ja Mo*

’ “ oeh ” ba' keM nJaratoean. 9 piran9 'P *ang moehding'

' ,0Todoenr 9a" Sa° er M antri Djero.

.‘ 'h i ” 1* ' • « - . 1

pakeDopIr ° e ran 3 Jem boer' teh B aran9 re t narendjotenqtoe n9am Par Samak' sabab m aran iU a k a9eteunana,q o l ° T 50empin9 menak H ? ana h5nteu sa“ a ' deui,

9- K atangen dina pasem 0nn , ° eme^ f i r in g koe goelanq- baroga imah teh siga n j df n9 di" a P e> etaana„a 1

m°e teh k a ‘i-'da 9aroegoep„a 61,9 l— pingan t L

39

■ * - - r t s :

kangeun goenoeng itoe, noe mat n o ^ s l "

“ f g e t " « di dieu?” ° e n Jogasw ara.

W a lo n noe diPaJ Sa: ^ X - l ^ T e u i n g . dom bana oge mani ,,A ri itoe moending saha ^ m gon-m gonna!

ra jap , pirakoe djelema tiloz ° “ c e n0£ bingoeng pidjaw abeun.N o e dipariksa tingharoel.eng, ^ pikagiiaeim, om ongna b an

Ki D jajaw iroena moentir- • ^ tjaritjing bae!”moendelik: „H ajoh d j f f W . g oehoen kagoengan djoeragan!

W a lo n noe pangkolotna.,.D joeragan naon? saoer a , - y walon noe dipariksa. ..Soem oehoen djoeragan noe di da f h .„S aha d jo erag an noe di dajeuh teh?,,Soem oehoen d joeragan D joeroe ]ogaswara.,,Baroek djoeragan D jo e ro e s im p e n ? saoer..Soem oehoen daw oeh. beunang ngabibit, ataw a„N ah a loba-loba teuing moending

beunang ngagaleuh ene*gn* , feae noe toenggoe teh oendjoekan.Baw aning koe sieun, ar gmbe noe sakitoe lobana teh, am

jen e ta m oending, domba jeung . kabeh oge paseba.beunang n g ab ib it, a ta w a beunang n ja £ ta salingkoeh

A je u n a M a s A « 99a tr e“ kat7 raIiga„ ti noe toenggoe. lam oen a ,a

ka d o e n o e n g a n . N o e r o e tk e u kabeh ka Pangaw oelaan, toeloejnoe babakti teh ta ra dioendjoeKe wQnna bangsa katoeangandisariw oed bae koe Djoeroesitnp dilaporkeun kabeh. A toehataw a barang noe " f f t L f o e n t o e n g n a , m oendingna oge geus M as A nggataroena teh ka J domba mah m a n i sababaraha boe-aja ratoesna, soem awonna ern e, gnak baranahan . P a in g an D joe- boehan, sabab ongkoh noen®tk og diWartosan rek an g k a t ka P as ir- roesim pen semoe reuw as, w a kataloengtik kaserongan.O entja l teh, m eureun nja eta sie Manfcri D]-gro an g k at deui rek

T e u lila, sanggeus barang ^ a\an Ki Satjaw igoena ngo-ngaboedjeng ka P asir 0 e “ tj* * * a teu beunang dipertja ja , nepi m o n g : ..Behna m a h M as Angg , gan R atoe. A toeh painganka koem aw ani salingkoeh kan

40

s a k i to e b eu n g h a rn a , a r i k ito e d ja la iin a m ah. K eun. g eu ra , en g k e oge . b o eh b eh tem b o n g k a tjo e ra n g a n a n a !”

K ira w an tji lohor, M a n tr i D je ro d jeung d o ea g o e lan g -g o e lan g g eu s soem ping k a P as ir O en tja l. N o e to en g g o en a g a n tjan g m oeroe, n ja likkeun . T o elo e j M a n tr i D jero n ja rio sk eu n m ak so ed n a n o e m a tak an d jeu n n a soem ping. san g g eu s tam at, pok m ariksa: „K oem aha loba o en tja l d ja lo en a?”

„A n o e m aw i,” w a lo n noe to en g g o e teh , „k o e m arg i se r in g d i- to en g to e t diala, ro ep in a h en teu sab a rah a seu eu rn a!”

„ N a h a n jeb o etk eu n m indeng d ito en g to e t d iala , da P an g aw o e laan m ah ta ra n g ah a d ja -h ad ja m iw aran g n g a la oen tja l!”

N o e toenggoe teh sem oe kaget, p ioendjoekna: ..P irak o e djisirn ab d i p indo darnel, d in a saoesoem .ieu oge lan g k o en g sapoeloeh n o e ditim balan d iala!”

„A h, teu k ah a rti, da ka leb e t m ah ta ra a ja laoek oen tja l n o eda tan g , sah a noe m aren tah n a?” saoer M an tri D jero.

W a lo n noe dipariksa: ..D joeragan D joeroesim pen."Ki S atjaw igoena nem brong, om ongna: „H aaah , geus doea ro e p a

a jeuna noe k ab o k er teh \”

_ Saoer M an tri D jero: „Kieu a jeuna mah, rek disidikkeun b ae heula engke sore oerang intip, lam oen loba keneh djaloena, tim balan P a ’ ngaw oelaan oerang d ja lankeun .”

X.

oenda heula M an tri D jero anoe keu r ngad jalankeun tim balan P angaw oelaan, kakotjapkeun Ki Boeloes. T i sad jigna ind it ti p a ­dalem an, katjida m anehna sedifa pikirna. am bek n jedek tan ag a m i-

M 'l.tJ0Ar0et,0e baE bidjil ‘iim ata’ n 9otjom ang ngom ong sorangan : „N ah a A nggataroena, silaing teh katjida teuing. hiri dengki ka noeteu boga dosa. Lam oen aing lain kaloearan pasan tren , sia diteloehlV

B ar, Ieumpang Ki Boeloes henteu kendat m ikiran piakaleun, sang-kan D en Jogasw ara bisa katoeloengan. T in a teu m anggih bae bong-bolongan, djorodjoj a ja p ikiran rek ngoeninga bae ka iboe -ram ana,soegan e ta lasaeun ng ad ja it noe keur a ja dina kapriha tinan . D jeungkitoe hadena bae, lam oen noe djadi poetra keur a ja d ina karerepet,ram ana perloe dioeningaan. Ki Boeloes n garasa nanggoeng kaw a-

41

' d jiban , sab ab lam oen M a n tr i D jero nep i k a n em ah an hoekoem an teh , to e r ib o e-ram an a teu aro en in g aeu n , m anehna an o e n a n d a n g a n d o sa lah ir-b a tin , sab ab m anehna noe n jaho djeung on g k o h noe sed jen m ah m oal a ja noe d aek eu n ngabelaan .

K ab en eran K i Boeloes geus a ja doea-tiloe kalina n g ad eu h eu s ka ib o e -ram a D en Jo g asw ara , oepam a d ip iw aran g n g a la ja d d jeung m aw a k ik in toen , d jad i k an a d ja lanna geus apa leun p isan . S eb roe t b ae m an eh n a leum pang m adjoe ngidoel, m oeroe k a lem boer tem p at ib o e -ram an a M a n tr i D jero tjalik.

T e u k a tja r ita di d ja lan n a Ki Boeloes geus tjoendoek k a n o e di- d joegd joeg , d a tan g ka n o e d iteang . Iboe D en Jo g asw ara no rod jo l k a loear; n jid ikkeun noe poepoentenan , ari gok teh Ki Boeloes, a to eh g a rw a A d jen g an m ani haliw euhw euh, saoerna: „A eh, bagea teu ing Ki Boeloes! K oem aha a ri si O ed jan g tjageur? Irah a m dit

ti d itoe?”Ki Boeloes d id ah d ah -d eu h d eu h teh m erengoet bae, oe la tn a me-

soem , n g aw alo n n a n g an saoengkab peundeuj, kitoe oge teu p o e g o e i oenina, n g an k ad en g e gerem na bae, gek m anehna dioe

Iboe D en Jogasw ara kaget m anahna, doem eh p opo lahanana Ki B oeloes b e d a ti sasari. L oeang ka toekang-toekang m ah oelatna sok m arahm aj, ti kad jao eh an keneh oge g e u s njerengeh b ae seu r , d jeung n ah a d a tan g n a lengoh bae, henteu r e b o t ja ra bareto .

K eur pahoeleng-hoeleng kitoe, torodjol ram a D en Jogasw ara ka- loear, doem eh n g ad an g o e g a rw an a w ah w ar-w eh w er saoerna. , saha , k aw as a ja sem ah djaoeh? A eh geunm g Boeloes. geus

1 K i Boeloes ngagerem deui bae. m aksoedna m ah m eureun n jeboet

..soem oehoen” . , , i , uS ao er iboena M an tri D jero: „N ja eta abdi teh kaget naha ieu

B oeloes k aw as noe soesah, tjing pok n jarita , a ,a b ed ja naon .H en teu teu dam ang m ah R aden M an tri teh?

P o k Ki Boeloes n jarita , so rana haroshos, im eut pisan, saga laro ep a k an jah o m anehna dioeningakeun.

S e g ro e k b a e iboe D en Jogasw ara nangis, saoerna: „A doeh G oesti, a n a k abd i n g an h idji-h idjina teh a ja noe ngan iaja . D oeh O ed jan g , iboe h a jan g p apangg ih heula, memeh m aneh n an d an g an hoekoem an teh l”

A ri tja ro g en a m ah m indel bae, teu ngalah ir sak e tjap , so tjan a

i

42

b a se u h , p an g a tn b o e n g iia b eu k ah , m en g k ek k a se d ih a n a n o e ta ja p a - p a d a n a .

B a ra n g g eu s ra d a lila p o k ra m a D e n Jo g a sw a ra m arik sa , Iah ira - n a n a . ,,S o eg an m aneh n jah o , s a h a eta- p a re k a n teh d je u n g i ra h a si O e d ja n g re k d ihoekoem na?”

W a lo n Kj B oeloes: ,,D o ek a sah a , m oeng w a r to sn a b ae o e ran g S o en iaw en an g , sa re n g d o ek a ira h a b ad e d ih o ek o em n a m ah , m arg i

b ad e m ios, h en teu t ia sa p a te p a n g h eu la sa re n g p o e trateh!

,.B aroek o eran g S o en iaw en an g . s a h a n g a ra n n a ? " sa o e r iboena D en Jo g asw ara .

Ki B oeloes: „D o ek a a r i d je n e n g a n a n a m ah ."

” L ah an d jeu n n a . ab d i m ah h a jan g p a p a n g g ih heu la! £ m h , n a h a j .? ,a n 9 ■m aneh teh go reng teu ing sisit, b eu n an g p o p o ro se h a ja n g

jen en g teh , g eun ing an g g o e r re k n a n d a n g a n h o ek o e m a n !”S ao er rak an a : „S ing sa b a r N ja i, s in g sab a r. k eu n da G o esti A llah

a aw asa to e r ad il. L am oen en ja si O e d ja n g a ja d o san a , n ja oe oem an ag ian an a , tap i lam oen h en teu bo g a k asa lah an , p irak o e

d i n t r 111 T Poe9 ° eh-P ° egoeh. T a p i s a n a d ja n k itoe. p e rlo e a ri n g an h eu la m ah. k ad jeu n o eran g nep i ka k ab o k er ra s ia h oge,

egan b ae d jad i la n ta ra n b isa m elaan an ak . O ep am a geus nepi na m istina. an a k m eunang hoekoem an, k itoe deui o e ran g m eunang

tjilaka lan ta ran kaboeka rasiah , kari soem erah k an a k a d a r bae, keun d a geus ko lot ieuh! B arina ge, san a d ja n lila h iroep. a r i sala-

hanT na ” SOeSodoemoena n t ja ra a jeu n a m ah. ta ja k an g eu n a-

a - j . n " a a toeh iraha oerang an g k a t teh , si O e d ja n g geus asan Panon ae, baw aning koe p a ran to s h a jan g g eu ra gok te -Pang. saoer geureuhana.

O0k ° 9e ^ ajoe o erang m iang. tap i in g e tan a k a n g leuw ih h ad ekalco^ - ne^°.e” 9an 1161113 Kiai D jangga la , sab ab e ta teh geus

k o n t^ ra kaahm anana, oerang n joehoenkeun d jiad n a , d jeu n g soe-■ ■ t ^ ^ toea^ na noe m angpa at, w an to en in g lo eh o er elm oe-

na, w a lon rak an a .

, ,^ en J°9 asw ara sasad iaan pikeun an g k a t. Ki Boeloeseg e r eui a ten a sa r ta teu w eleh n g ah arep kan a sa lam etna

noe k eu r titeuleum dina laoetan bahja.

t

43

XL

M a lik a n deui tja rita , ti sab a ran g M a n tr i D jero a n g k a t, ' K a n g ­d jeng D alem ng ad am el ren g ren g an , n ja e ta d jo e ra g a n P a tih , P a n g - hoeloe, D jak sa d jeung K aliw on, b a ris m arik sa sa k a b e h ren tjan g . N o e p an g h eu lan a d isao er M a s A n g g a ta ro en a , d aw o eh an P a n g a ­w o e laan : „ T jo b a pam an, n ja rita p an d jan g k o em ah a n o e m atak p am an b isa n e tep k eu n jen si Jo g asw ara geus m ilam pah tjid ra . k o e -m aw an i k a si R atnaw oelan !

W a lo n M as A n g g a ta ro en a : „ M a rg i seu eu r sak s in a b a e a n o e n ja ra n g g em ka abd i D alem . W ire h in g ab d i D alem roem aos d jad i p a n a k aw a n p an gko lo tna , e ta w arto s teh en g g a l disid ikkeun, h a jan g te ran g jak to s-h en teu n a , reh koe ab d i D alem hen teu k ah a rto s , nao n m ak sad n a noe m aw i poen M a n tr i D je ro sering -sering teu ing ne-p a n g a n po en P arek an .

A b d i D alem lad jen g n g ad jo ero en g an m ata-m ata , ng in tip popo- la h a n a n a po en Jogasw ara . K alin tang m atak id jidna, doegi ka abd t D alem hen teu w an to en m ioendjoek sa tjep lak n a anoe d itjan o sk eu n koe po en m ata -m a ta tea, m argi sanes oendjoekeuneun k a noe d jad i ra to e . M a lah oepam i perloe n ganggo saksi, sa jag i p isan , anoe te- ran g eu n k an a kalak o ean an a poen M an tri D jero teh , n ja e ta bade- g an a poen P a rek an , w a s ta poen Sailem ; E ta m ah te ra n g eu n sam s-k an ten n a w ak to s silih rangkoel,, silih ..................!

P an g aw o elaan geuneuk pam eunteuna, daw oehanana:. M eu g eu s pam an, m eugeus, teu perloe d idadarkeun sagala roepana, koe kao e­

la oqe k ah a rti." , ,M a s A n g g a ta ro en a repeh sa r ta m eunang isin saeutik . doem eh

o en d jo ek an noe koerang pantesna. T eu lila pok P an g aw o elaan nim balan, d aw o eh an an a: ..T joba tja loekan kabeh ren tjan g , sm a

asoep h id ji-h id ji!” ,D joeroesim pen bidjil ti pantjaniti, ngoem poelkeun k ab eh p a n a ­

kaw an . M em eh asoep kabeh ren tjan g d ih arew o san koe M a s A n g g a- ta ro en a , om ongna: „A ti-ati sia, lam oen h£nteu oen d jo ek an sak o e- m aha p ap a tah aing, sia oelah sam bat kaniaja!

N o e pangheu lana d isaoer n g aran A stram anggala . g oelang -goe- lang toekang n g ad jag a law ang. P ioend joekna m indeng m an eh n a nendjo M an tri D jero ngand jang ka N ji R atnaw oelan .

,.Iraha, poe naon. poekoel sabaraha , d jeung sah a deui noe n jaho-

44

e u n w a k to e m an eh m a n g g ih s i M a n tr i D je ro in d itn a ? ” sa o e r P a n g a ­w o e la an .

K i A s tra m a n g g a la n g ah o e len g , b in g o en g p in g ad jaw ab eu n , w a n ­to en in g a r i b o h o n g m ah h ese d ile lem p en g n a . T o e n g to e n g a n o e n ­d jo e k a n sak a in g e t bae , ra sa n a k ap a lan g , lam oen n g ab o h o n g koe­d o e d ite ro esk eu n , so ep o ja o elah ka tjiri, pok o en d jo ek an tap i a je u ­n a h e n te u n g o n tjra n g t ja ra m im iti, ra d a a ra p a p -eu reu p e u p : „S o e- m oehoen d aw o eh d in ten Senen , k in ten tab o eh lima, eh tab o eh ge- nep, m alah po en S o e ra oge te ran g eu n , m arg i h a rita teh ab d i D a ­lem n o ed jo e n g a lan to en g sa sa re n g a n .”

,.S enen m ana, geus sab a rah a boelan nepi ka a jeu n a ?” d aw o eh an P an g aw o elaan .

L*ng deui b ae Ki A stram an g g a la ngahoeleng , b a ran g geus m an g - 9 p id jaw abeun pok oendjoekan: „S oem oehoen d aw o eh S en en poengkoer, nem be sapoeloeh d in ten an taw isn a ti 'd in ten an D am pal D alem d jen g k ar.”

S ace r P angaw oelaan : „S i S oera sina asoep!"

l a t n l t m ram an 93 t ' \ diPiWai:ai19 k a IOear> Soep Ki S o era a so ep ,o e- t o Z “ ” 4 T T " 9 k° em aha Dia ° end i - k a n ; o e p a j h a -ro e ir i ari ^ koe M as A n 99a ta -kadoeaa n9ab,°h ° n9 ” ° er°e tk eu n pap a tah n a . D joeroesim pen, teugoenoengl Un ^ n3 an ‘in" aI b in9oengna b ae sag ed e

r a - k t o a t “ PanSaW0ielaan: ”D i" a S enen poekoel genep, ki- enia m an b ^ Eap° eIoeh poe U w * kto e a in g in d it k a M ata ram ,

‘o e n g T j a l a n r n93n d,eUn9 * 'A stram a"9 9 a la "9 a la n -

b o f i i s f r r mf ISn9 5k k a 9<*- pio’end joekna: ..B oed jeng-a sa k a l o e a r t ° em antoen9- w ak ‘°s h a r ita teh ^>bdi D alem teu ti-d jenqkar teh h ^ n d ina d itgnan D am pal D alemk e n o t o u Pak k ° ed a ’ k eu n a k an a 14bah to eo e r-kengm g sa tengah sasih teu tiasa leum pang ”

n a C o e W n ,a h ° * D,'& 0 S° k dataD 9 k a “ ah n a R a‘'

b a Z a t a h Khent0eura: ”MOen9 b ae’ d ° epi njidikkeUn p r i‘

L olobana ren tjan g pada nerangkeun jen geus n jaksian M an tri ) o mm eng a tan g ka im ahna N ji R atnaw oelan, tap i kabeh

i

45

o g e a ri d iparik sa p an d jan g m ah, d jaw abna saperti Ki A stram an g - g a la b ae , ta ja noe tjotjog, w an toen ing re rean a m ah djid jieunan . A ja oge n o e en ja n jahona, tap i n g an sasem et n an g en an so ep n a k a im ah N ji R a tn aw o e lan bae, a r i lam pahna di d jero im ah m ah teu a ja n o e b isa nerangkeun .

N ji Sailem oge dipariksa, tapi oed joekanana sa ta rab asn a bae, h en ieu dileuw ihan. fin ja a ri M an tri D jero d irangkoelan tea mah, tap i da b a ri d itjeung tjeurikan , m alah koe N ji Sailem k ad en g e w ak - to e M an tr i D jero ng ag o ro w o k n jeboetkeun: „A toeh em bi teh bibi abd i!" sabab h a rita teh m anehna k eu r a ja di dapoer.

P an g aw o elaan katjida hem engna, ngam anahan ieu perkara . em o etan an a sam ar, a ja p ertjan ten a ja hen teu k an a d o san a D en Jo g asw ara . E ta noe k a tjid a ngew edkeun m anahna mah, m ake n g a -

ko e b ib i sagala .P o k an d jeu n n a nim balan ka rengrengan , daw oehanana: „T ,,k

koem aha tim bangan arandika, sidik a taw a henteu kasal,ahanana_s, Jogasw ara? T jo b a K aliw on heula n jarita , pedah t. an ta ra noe a ja di d ieu , d in a oem oer m ah, an d ik a noe pangkolo tna.

T jo n g M as K aliw on n jfc n b a t P j ° * ^

D alem p aran to s PjaktQS pribadosna teh sok dongkap

T a T o ro tp o k n a N jim as R atnaw oelan . K adoea p “ P ioen-

d joekna poen Sailem teu kenging d ip e r t ja n te n ,“ f ^ f ^ a w i s b ad e g an a poen P a r .k a n , » . ^ 5f ^ pkeun

r ™ ra T g T te ^ L T s ta h il' eta ^

"PZ ] i n T ^ lg kk ltoenaaocl lar gagak tinggal toenggak, tikoes m andpng eleng, ka ton b l e n l o L : harto sna katindih koe kari-kari, katm ggang .koe d n - gam a. b eu rit asoep kana liang, tem bong b o “ tO0taa M a n tr i D jero , k a ri-k ari p ribadosna sering dongkap k a ' ° r ° ” P ° poen P arek an , b e t a ja w arto s noe teu kantenan , n ,a m o a In a o rd e u i m ak sad n a teh kad jab i t i b ad e m i l a m p a h noe h en teu p an tes h r iba- ra t b eu rit noe lebet k an a liang tea, sanad jan d .p o en g k .r oge en e ta teh sanes beurit, m oal a ja noe pertjan ten , m argi sidik katm gal boen-

toetna!”

t 46

K angdjeng Dalem sadjongdjongan mah. henteu ngalahir. B a­rang geus lila pok nimbaJan: „Koem aha ari pikiran D jak sa?”

D joeragan Djaksa pok oendjoekan: ,,M oegi teu d jad i rengating panggalih, rehing abdi Dalem bade oendjoekan soelaja sa ren g p a - m endakna poen Kaliwon. Jaktos pisan saksi-saksi ro ro an a n gang- ken terang kana kaJepatanana poen M antri D jero, nam oeng emoe* tan abdi Dalem, eta katerangan-katerangan teh teu a tja n tjekap pikeun netepkeun dosana poen Jogasw ara, m argina:

Saperkawis aja doea saksi anoe pioendjoekna ngen tengkeun ka poen M antri Djero, nja eta poen Sailem sareng po en S oera;

kadoea perkawis sadaja saksi-saksi pioendjoekna teu a ja noe sapagodos; katgranganana- teu aja noe patjan te l sa ren g b a to e raa , malah poen Astram anggala mah kapendak bohongna teh, p rib ad o s­na ngangken sasarengan sareng poen S oera n ingal p oen M an tri Djero mios ka rorom pokna poen P arekan , p adahal poen S o era m ah dina w aktos harita teh noedjoe oedoer d isepak koeda!

oemargi eta abdi Dalem n/oehoenkeun soepados poen M an tri jero di^epas tina perkaw isna, m argina an g g er-an g g er n o e k ap i-

oen joe koe poen Kaliwon p ab en ta r saren g a n g g e r-a n q g e r ,,N iti darsa , noe kieu oengelna tea:

Hina harta, hina harti, hina pati, riiti darsa. •hina goegat tan saksine,

sekav megar tanpa mangsa, toendjoeng toewoeh ing seta, koembang kawareging santoen, maboere tanpa poeara.

nana b a ran a ’ t£ tep , h i' gadoeh harti, tetep Ia1Dna “ ' t« a n g e u n ti m ana asalna;- » o t « « p hinana oepami teuT ‘T

teu aja ben tenna sareng noe noaon , a 9a“ ana; kah inaananaa ja dina kasam aran bae, misil k S h ^noe terangeun m angsana; ibarat 9ean ,ng ^noe terann -i j tera te d jadi dina batoe, ten a jabeuhevn „ T ■ SapinOS od“ 9 P aran tos seu-beuheun sanning kembang, inditna tara mer? bedja!"

P a n g a w o e la a n ra d a b e a r b o ed in a , pok m ariksa k a d jo e ra g a n P a ­tih : ,,K a ri P a tih a je u n a n g ab id jilan h o d jah , sab ab tim b an g an K a­liw o n d je u n g D ja k s a p ak ia -k ia !”

,.E m o e ta n ab d i D a le m ,” sao e r d jo e ra g a n P a tih , ,,pam endakna p o e n D ja k s a lan g k o en g seu eu r sap a to to sn a sa ren g tim b an g an abdi D a le m .' K o e m arg i e ta em o etan ab d i D alem , noem oetkeun an g g e r- a n g g e r d r ig a m a m ah , p o en M a n tr i D je ro h e n te u sid ik k a lep a ta - n a n a !”

,,K o em ah a a r i tim b a n g an P an g h o e lo e?” sao e r P an g aw o elaan . "W alon d jo e ra g a n P a n g h o e lo e : ,,S oem oehoen d aw o eh pariksa

D a lem , s a n a d ja n n o e m o e tk e u n a n g g e r -a n g g e r d rig am a , p o en M a n tr i D je ro te h k iran g sah k a le p a ta n a n a , n a n g in g m oal n ja tja s kabS- r e s ih a n a n a d irin a , o ep am i h e n te u n in g g a n g k a n a a n g g e r2 ad a t, m a rg in a s a d a ja a b d i-a b d i a n o e p a r a n to s n ja ra n g k a a w o n k a p ri­b a d o sn a , n g a rao s m oal soegem a h a te n a , oepam i h en teu n g iring nga- ja k in k e u n k a n a k ab e rs ih an an a . D a m p a l D a le m m oegi tingali, sa- k ie u d ir ir ik ip n a oge, ieu p e rk a w is te h te u b o e ro e n g p a ra n to s d jadi k em b o n g tja r ita . A b d i-a b d i sa d a je u h m eh s a d a ja p a ran to s te - ra n g c u n s in aren g p a d a n g a d je n g -n g a d je n g k a n a ra g ra g n a poe- to esan , m arg i ab d i-ab d i o g e p a d a n g a rao s sam ar, a ja n o e p e r tja n ­te n a ja n o e h g n teu k an a d o san a p o en M a n tr i D je ro teh !”

„ K o em ah a a to e h n ja p ik a re p e u n teh ?” s a o e r Panga\vw .& «“ - W a lo n d jo e ra g a n P an g h o e lo e : „ O ep am i sap o e k sa ren g m an 'jh ,

a b d i D a lem g ad o e h em oetan , ieu p € rk aw is o e ra n g pasrahkeu*^ k a - n a p o e to esa n N o e M a h a K a w a sa bae,, sak o em ah a ta li p a ra titi n o s i la h a r d id ja lan k eu n d oeg i k a k iw ari, n ja e ta p o en M a n tr i D je ro d i b a n t o e n k a leuw i P an e reb an , s ina teu leum d isa ren g an b a to k ko - h o k so ep ad o s k a sa k s ia n koe ab d i-ab d i saeusi dajeuh , lem peng-se^ r o n g n a p o en Jo g asw ara . Jak to s b a e p rib ad o sn a teu gadoeh dosa , k a n t e n a n m oen tjoelna deui sap a ran to s b a to k kalem , jak to s b ae g a- d o e h e u n d o sa , k a n te n a n m em eh b a to k tite reb oge, ta n g to s p r ib ad o s­n a m o en tjo e l m anten , m arg i m oenggoeh noe g ad o eh d o sa m ah, s a n a d ja n p a lik a , to ek an g teuleum , ta ra tia saeu n lam i teu leu m n a d in a w ak ’-os n ed o en an e ta p ap a n tje n m ah, n g a d a k -n g ad a k en g g a l eu- n g a p , k a w a n to s ieu m ah san es sateu leum -teu leum na, n an g in g n eu -leu m an k ab e res ih an d irin a!”

P a n g a w o e la a n o ero e t m arahm aj teh ra ra jn a soeretn deui, d aw o e­h a n a n a : „ N ja k o em ah a ta li p a ra n ti bae , san a d ja n k a o e la so ra n g a n

48

n g a ra sa , jen si Jo g a sw a ra k o e ran g n ja ta d o san a , a r i noe sed jen tjan g tja ja k en eh m ah, h a d e s in a n ed o e n an a n g g e r-a n g g e r a d a tb ae !”

X II.

K a tja ritak eu n deui ib o e-ram an a D en Jogasw ara , noe k e u r a n g ­k a t n g ab o ed jen g k a p asan tren D jan g g a la . A n g k a tn a teu k ao e r la - d jo e balas eu reu n -eu reu n an , m aloem geus sarepoeh ; k ak a ra la la - k o n sa ten g a h p o e oge iboe D en Jo g asw ara geus n g a rao s k a tjid a r ip o eh n a . S ad ja lan -d ja lan n getjeb lek bae, sao e rn a : „ £ h , teu n g teu i- ngeun teu ing o eran g dajeuh , an a k a ing d itoed ing -toed ing , sina o en g g ah b a le w a ta n g an . N a h a en ja m aneh teh O ed jan g , geus go- reng lakoe lam pah? Ke, d ag o an heula iboe h a jan g p ap an g g ih heu - la. m em eh m aneh nem ah an hoekoem an teh!”

M eu n an g doea peu ting di d ja lanna , noe a ran g k a t geus tjo en - doek k a p asan tren . B arang gok teh iboe-ram a D en Jo g asw ara te ­p an g d jeung K iai A bdoelm oegni, itoe-ieu ting p elen g ek bae , ta ja noe iasa sasao eran , n g ah a ro e len g p a tingali-tinga li silih teu teu p p a - m eunteu, baw aning k o e katjida kagetna.

G eura, koem aha teu rek k a tjid a k agetna , tep an g d jeu n g sad e - rek n o e geus sak itoe law asna papisah , to er d ina tem pat n o e teu d isaugka-sangka! Boh Kiai A bdoelm oegni, boh ib o e-ram an a D en Jogas& wara, ra rao sn an a pam ohalan iasa tep an g deui teh , sabab geus p ad a n ia t m itjeun and jeun . A ri a jeu n a gok p ap a jo en -p a jo en pisan , a to eh g ab roeg b ae silih rangkoel, b aw an in g k o e k a liw a t sono.

N ah a saha a toeh Kiai A bdoelm oegni teh?Kiai D jan g g a la teh saen jana m ah noe ngoem bara, n ja e ta P a n g ­

hoeloe S oen iaw enang , an o e lolos ti n a g a ra n a lan ta ra n d ib en d o ean koe D alem na, doem eh disangka sailon d jeung ram ana D en Jo g as­w ara. A ri e ta P anghoeloe teh p ern ah saderek m isan k a ram ana M an tri D jero teh.

Iboe D en Jo g asw ara nangis, baw aning koe w aas, em oet ka d ja- m an kapoengkoer, w ak to e keu r loebak-liboek ta ja kakoerang , di- p ianrfi, d ip iserab. A ri a jeu n a ngan tjlang di n ag a ra deungeun, hi­roep soesoeloem poetan, sieun a ja noe ngan jahoankeun , w an toe-

49

n in g djelem a boeron . W a k to e ta tam oe saroem ping , d i boem i teh n g an a ja K iai bae, ari geureuhana d jeung p o e tran a m ah k eu r a ja di kebon.

S ao er R ad en W ira o e tam a : „M a sa A llah , n ah a kang , teu n jan ten teu ing oerang bakal d itepangkeun deui! K oem aha m arg ina noe m aw i ak an g tja lik di dieu? P an g in ten ra i m ah Kiai D jan g g a la teh san e s akang! P a ra n to s lam i a ri ngoep ing w a rto s tea m ah jen d i lem boer D jan g g a la a ja goeroe anoe katjeloek loehoer elm oena. D jen en g an A bdoelm oegni teh geus k a o e ta ra k a m ana-m ana, Ha­n g ing teu g adoeh san g k a satjongo ram boet, jen K iai A bdoelm oegni teh ak an g boek tina, m argi noedjoe d jad i P anghoeloe di So.eniawe- n an g m ah k ap an d jenengan teh H asan O elam a!

W a lo n Kiai A bdoelm oegni: „N ja eta, k ersan ing N o e M a h a Soetji, n ah a o eran g teh sam ilik teu ing!”

D a ra d a d Kiai n jarioskeun lalam pahanana, im eut pisan, lah irna: „S ap a ran to s poen k akang d a tan g k a ieu tem pat, reh ing b ingoeng k o e pilakoeeun, lad jeng bae n gaw oeroek ngad ji ka b aro ed ak oerang lem boer, lam i-lam i m oerid teh d jadi ngalobaan , dongkap k a djadi p a sa n tre n noe sakieu agen g n a . A ri perkaw is ng aran , koe- poen k ak an g teh d ihad ja digentos, w an toen ing djelem a boeron, sieun aja n o e njoesoel. N elah dongkap ka ajeuna noe n ja reb a t teh A bdoel­m oegni b a e .”

S ao er ram an a D en Jogasw ara: „N oehoen , kang, noehoen, ka- toem arim aan h a te ra i ka salira akang, ta ja keur ngabandingkeun, ang ing G o esti A llah anoe bakal m aparin g an d jaran an a k an a k a - saean akang , m arg ina sasa tn a akang noe noem boe oem oer teh . T ja tja k a n oepam i henteu kaboedjeng d iw arto san mah, b iheung koem aha p ikad jad ianeunana. M oeng aja kahand jakal teh , n ja e ta w ireh ak an g kaban toen sangsara ; tja tjakan oepam i te ran g m ah jen sa lira ak an g bakal kabaw a-baw a, ra i teh moal ngalolos!”

W a lo n Kiai: „T in a perkaw is eta m ah koe poen kakang ta ra diem oet-em oet sareng poen kakang henteu n g arao s handjakal, san a - dj£<n diri p ribad i ka tja tjan d ak aw on oge, m argi p aran to s n g ad ja lan ­keun kaw ad jib an an o e d itibankeun ka m anoesa, n ja e ta noeloengan noe b ad e tjilaka. A jeuna oge teu boeroeng p inanggih saren g k a - senangan . N g an h aw ato s koe ra i bae, D alem S oen iaw enang , e ta koe kenging kaangsonan , padahal poen kakang-terang , jen and jeun­n a teh sae m anah; k itoe soteh baw aning koea tna noe n g a ro d jo n g

M antri Djero II 4

50

bae! N an g in g oepam i an d jeu n n a di ah ir oen ingaeun, jen o e ran g teu b a ro g a dosa, tan g to e an d jeu n n a n g arao s handeueu lna teh !”

,,K oem aha kang, sok n g ad an g o e b ed ja ti Soeniaw enang? S a jak - to sn a ra i m ah teu w eleh kangen , w an toen ing Iemah tjai so rangan , sak itoe p a ran to s poeloehan taoen teu n in tjak -n in tjak teh , teu a ja hilaona, beuki lami teh beuki em oet bae, m alah ieu m ah ra i istri, doegi ka sakapeung m ah sok m alaw eung, kaw as noe kaleleban sareng ongkoh ka behdieunakeun m ah kaleleban koe an ak .”

,,K aleleban koe p o e tra?” sao e r Kiai A bdoelm oegni, ,,n ah a k ag o e- n g an poetra , kapan basa di Soeniaw enang keneh m ah teu a tjan kagoengan poetra!”

P-aralak R aden W irao e tam a njarios, silih tem pas d jeung geu- reuhana. B arang nepi ka lebah D en Jogasw ara d ip iw arang m a- santren , Kiai A bdoelm oegni nepak kana tekoe tatam oe, saoerna:,,A toeh paingan teuing poen kakang teh asa -asa a ri poetra mah! P aingan , teu kenging dipaling kereteging hate mah; b aran g gok oge poen kakang teh kaget, doem eh tjeples p isan salira, nanging barang dipapaj, teu daekeun nerangkeun noe saleresna, ngakoe- keunana teh anak toekang tani bae. N am oeng dina sad jeron ing kitoe teh teu weleh bae poen kakang neundeun h a te teu pertjan ten , m argina eta ari m enak Soeniaw enang mah, sanad jan a ja di m ana b ae oge, moal boeroeng kataw is, sabab k arag o en g an w a n d a saren g keureutan pam eunteu ^noe teu a ja di batoer. S areng aneh poen kakang teh teroes n jaah saperti ka anak bae. K itoe deui sakitoe parantos tebih, m anehna henteu m itjeun ka poen kakang teh, m alah oepam i poen kakang d isaoer koe P angaw oelaan , m ondok teh sok di poetra . S aparan tos d jadi m antri, sok rad jeun dongkap k a dieu. kaw asna bae a ja p ik irna kadoea leutik ka Si Njai! M asa A llah, horeng R aden M an tri D jero teh poetra!”

W a lo n R aden W iraoetam a: „N ja e ta noe m awi diom at-om atan oelah boeka rasiah oge, m a’loem bae ra i teh sieun k an jahoan!”

,,Sareng saha ren tjang soem ping ka dieu teh?” saoer Kiai. W a lo n iboena D en Jogasw ara: „Itoe, sareng Ki Boeloes, di da-

poer!"

S aoer Kiai: „A eh-aeh, tjik ka dieu Boeloes, silaing nem bongan!” Lol si Boeloes nonghol tina panto bari seuri njerengeh. Lahi-

ran Kiai: ,,H eueuh, beuki beresih bae, lila ngoem bara di dajeuh m ah!”

51

Iboe D en Jogasw ara kaseuit deui kapriha tinanana, segroek na- ng is, lah irna: „N ja- eta akang, noe mawi abdi dongkap ka dieu teh b a d e n joehoenkeun pitoeloeng, w ireh poen anak keu r noedjoe a ja d in a k a re re p e t, keuna koe p erk ara , d itoeding d jinah sa ren g p a ­re k a n K angd jeng D alem . Em h, atoeh abdi teh m oal boga anak, m arg in a tan g to s d ihoekoem pati. T jing koem aha a jeuna p iaka- leu n an a , san g k an poen anak tiasa salam et!"

K iai A bdoelm oegni ngarand joeg ngadangoe tjariosan iboe D en Jo g a sw a ra k ito e teh, lah irna: „T eu kahartos, poen k ak an g m ah w e leh teu p ertja n te n Jo g asw ara gadoeh ka lakoean kitoe. E ta koe sak ito e bageurna, salam ina a ja di dieu ta ja p isan tjarekeunana , k a ­n a n g ad ji getol, k an a p ap a tah saregep sareng toehoe k an a titahan , an o e m aw i b aran g p o e tra pam itan bade ka dajeuh teh, k a tjid a poen k ak an g p ertja jan a , m alah tjek kajak inan hate, tang toe eta boedak teh k aan g g o koem aw oelana; boek tina doegi tia sa d jadi m antrtl N g a n a ja n o e m atak leu tik h a te teh saperkaw is. W a k to s Jogasw ara m asan tren di dieu, m anehna ngimpi, n ja eta ngim pi ngala laoek d i w aloengan . K eur k itoe n ingal doeroekan, ladjeng m anehna njam - p eu rk eu n ng ad o n sidoeroe. N ang ing henteu koeateun lami m argi n g a ra sa lalieur sareng lalandjoeng. E ta im pian koe poen kakang d itean g d in a k itabna, kaoengel p ibaloekareunana n ja e ta jo g a s ­w a ra teh b ak a l koem aw oela k a m enak, nanging b ak a l kenging a - te u ra o s k o e p itenah . B oa a jeuna k aboek tianana teh.

B a ra n g k eu r gendoe rao s kitoe, koeroetak g arw an a A djengan soem ping ti kebon d jeung poetrana, N ji H alim ah tea. B arang gok oge iboe N ji H alim ah tep an g d jeung ta tam oe gabroeg b ae s hh ran g k o el, s ao e rn a bari nangis: ..Euleuh ieu doeloer am g, naha teun q in len teu ing tiasa p apendak deui!

' N ji H a lim ah o lohok bae, asa lna m ah teu ngaharti, naha nom atak iboena kitoe pepetaanana . Lila-lila poetra iai to e to e ra n a n a noe tetela; k a tjid a N ji H a l i m a h m.loe s^ lhn ■ keuheu l p a tjam p o er d jeung w atir. A ri noe m ata.' eu eu , ^Jo g asw ara d itoed ing n jieun lakoe noe teu patoet d jeung pare ra s a n a N ji H alim ah dipangnjo low edorkeun. A n ra s m get k an a k a i- n eung , N ji H alim ah k a tjid a prihatinna, sabab geus p ad a _s°em Pa • m oal daek k a noe sedjen. S abo t iboe-ram ana keur si 1 pe c.r raa ja a n salira, N ji H alim ah ngoeliw ed ka pipir, n g a d o n ngaboedalkeun k a to eg £ n ah an pikir, tjipanonna m ani ngoetjoer. aw an in g 'o e

52

d iw a w a a s , d ip a p a n te s te u in g , b ro e h b re h k o e N ji H a lim ah k a ten d jo s a k o e r n o e m a ta k p ik a se d ih e u n teh . D in a te te n d jo a n a n a . D e n Jo g as­w a ra te h k e u r n g a r in g k o e k d in a p a n d ja ra , p am e u n te u n a p ia s k aw as m ajit, so tja n a tja re lo n g , ra m b o e tn a n g a re re w ig , s a lira n a koero e .

N ji H a lim ah n g o e sa p b e u n g e u t, re u w a se u n teu k ira -k ira , d o e­m eh te te n d jo a n a n a p ik ag ilaeu n , toeloej in d it ka tja i, s ibeungeu t.

S an g g eu s a sa k b ad am i, iso ek n a b rin g ta tam o e d jeu n g priboem i a ra n g k a t. K itoe d eu i N ji H a lim ah , teu b eu n an g d ip o n d ah , keukeuh

h a ia n g m iloe. . .S a d ja d ja la n ra m a D e n Jo g a sw a ra sa sa o e ra n b a e d ,eu n g K ia,

A b d o e lm o eg n i, la h ira n R a d e n W ira o e ta m a : K oem aha o e ran g tehp ip e tae u n , e n g k e o ep am i p a ra n to s d o n g k ap k a dajeu

PW a lo n Kiaf: ..M a n a w i ^

n S aN oehoaenn “ “ eh Pa ri k ito e m ah ," sao e r R ad en W ira o e tam a , ,,m oeng k o em ah a k in te n -k in te n n a ia sa ak a n g ng o d )a)an po en an ak n o e k eu r titeu leum d in a lao e tan a ja.

koem aK a ^ ^ „ jak tosbae Jogasw ara teu g ad o eh eu n dosa , p irak o e hen teu k ad ja itn a teh . N a m in g oepami n joko d o san a , teu w an toen n janggoepan , kari pasrah bae, m argi noe n gadam el kasolflhoil Dlflh llOCkoemau bag ia- nana. A jeuna mah sing ag en g m anah bae, k eu n da G o esti A llah m ah kaw asa ieuh, an a b ad e n ja lam etk eu n m ah m atak n ao n n o e g a -

. doeh dosa oge d itan g ta jo en g an , soem aw on ten noe beresih d irin a mah, teu kedah d ian g g o kam elang .

,Ja k to s pisan k ito e ,” sao e r ram an a D en Jogasw ara , ,,ra i m ah tebih-tebih ngoengsi so teh , n g an h a jan g p apangg ih heula bae, sa~ memeh papisah teh h a jan g sosonoan heula!

X III.

T eu katjaritakeun d i d ja lanna , kako tjapkeun geus saroem ping bae ka dajeuh, n g ab a ro ed jen g ka aloen-aloen. D i d in ja kabeneran a ja goelang-goelang k eu r loen tang-lan toeng, roepana bae n galang- langan bisi aja noe rek ngadeuheusan .

Pok Kiai A bdoelm oegni m ariksa ka goelang-goelang , lah im a: „A ri Pangaw oelaan a ja?”

53

D jaw ab goelang-goelang : „A ja .”„B isa lam oen n g ad eu h eu san ?”,,A noe m aw i, k o erin g n g a tja tjan g di lo ea r oge, n ja e ta b isi a ja

n o e re k n g ad eu h eu san . D in ten ieu m ah P an g aw o e laan teu iasaeu n nam pi n o e m adekan . D a w o eh an a n a k o ed o e d ito ed o eh k eu n k a d jo e ra g an P a tih b a e .” ^ . .. -

„E u h k itoe?” sao e r K iai. „A h, re k k a b o e ^ i d jb e rag an M an tr i D je ro b ae h eu la .”

„A n o e m aw i, a jeu n a m ah teu ken g in g a ja noe ngalajad^ tjek goelan g -g o elan g , „m alah didjagi, w an to e k eu r a ja d ina perK&ra.

S ao e r ib o en a D en Jogasw ara : „P irak o e in d o en g -b ap an a m ah teu m eunang nean g , poegoeh d jaoeh -d jaoeh did joegdjoeg teh n ja e ta h a jan g p ap an g g ih heula, tjik a toeh pangngoend joekkeun , sa- lo n g o k bae , geus hajang geu ra gok!”

G o e lan g -g o elan g teh sem oe kageteun , om ongna: „E u h , ieu ten iboe-ram ana? T jo b i-tjo b i b ae oend joekan k a d jo erag an P atih , p a -n g in ten sageuj h en teu kaw id ian .

B ring a ra n g k a t noedjoe ka kapa tihan . K ab en eran d joeragan P a tih k eu r a ja di pajoen . B arang re t n ingali k a K iai A bdoelm oegni, an d jeu n n a ng ag o ep ajan , sabab geus oeningaeun, saoerna. „ iga K iai D jangga la , a ja n aon ngabroel-ngabroel?

K iai A bdoelm oegni pok oendjoekan, gem et p isan t j a n o s n ^ D jo e rag an P a tih kag e teu n pisan, saoerna ka ^R aden W ira -

oetam a: ,,A k an g teh rak an a D alem Soeniaw enang?,,M an aw i d ip ertjan ten .................." w alon R aden W .raoe tam a...N oehoen d iparengkeun tep an g ,” saoer d)oeragan P atih s jak-

to sna ra i teh ti kapoengkoer hem eng koe kaa jaan poetra teh, w i eh legegna sareng roepina, s a n a o s ngakoekeun anak patam oge, s .ga toeroenan . KawoeW 9eh tindak -reng kak na estoe teu aja j w a u nana , noe m aw i kalin tang ngarendjagna, b arang ngoeping aja a- koena noe teu p a to e t teh. T e u a tjan lami perkaw .sna Jogasw ara p aran to s diparios, m alah noem oetkeun angger-angg eran dn g am a m ah, k a l e p a t a n a n a henteu njata, m o e n g k o e margi pangadilan , sad jab ina kedah m oetoeskeun drigam a teh, kedah ngad jalankeun an g g er-an g g er agam ana sareng ad a t deui, dina m .nggoe pajoen Jogasw ara b ade d ibantoen ka Leuw i P a n e r e b a n . N anging doeka ajeuna m ah koem aha tim balan P a n g a w o e l a a n ae, m argi e a m a .

sakadar p ikeun ngaleungitkeun katjangtjajaan , d ja laran koe p an g a -

54

d ilan d rig am a k a p e n d a k k ira n g n ja ta k a le p a ta n a n a . B ari k a le re sa n ak an g saroem ping teh , sa k a lia n t ia s a d id am el s a k s i d in a p e rk a w isn a N ji P a re k an , m arg in a s a n a d ja n J o g a s w a ra ja k to s b e re s ih n a oge, m anah P an g aw o e laan m o al tib ra , o ep am i h e n te u s id ik je n P a re k a n teh b ib ina Jo g a sw a ra .”

„ S ah a w astan a? ” s a o e r ra m a n a D e n Jo g a sw a ra .,,R a tn aw o e lan !” d a w o e h a n d jo e ra g a n P a tih .„A to eh jak to s, e ta m ah p o en a d i," la h ir ib o e n a D e n Jo g asw a ra .

„ W a k to s d itila r k o e d jisim a b d i / p r ib a d o sn a m asih k en eh la n d jan g alit, jak to s po en ad i, m a rg i m o en g h id ji-h id jin a g ad o e h d o e lo er teh .”

D jo e rag an P a tih b eu k i m arah m aj b a e boeb .oedenna, toeloej. n jao e r goelan g -g o elan g , n im b alan n g a la -Nji R a tn aw o e lan .

T eu lila N ji P a re k a n geus d a tan g . d ig en d en g k o e d o ea goelang- goelang , n ja ro re n g o b an g ; a b o n g -ab o n g k a sak itan , m ani d ig o n d en g koe d o eaan , so eg a n m oal en ja leupas!

N jim as R a tn a w o e la n n g a n to s d i lo ear. S ao e r d jo e rag an P atih : „K a dieu, s in a k a d je ro !” .

B a ran g lol o g e N ji P a re k a n n o n g h o l tin a pan to , iboena D enJo g asw a ra lali k a n a ta tak ram a , oed joeg -oed joeg m oeroe bae, k itoe deui N jim as R a tn aw o e lan , poho d i kaisin , g ab roeg b ae silih ran g - koel, b a r i n aran g is .

S aoer iboena D en Jo g asw ara : „£ m h , N ja i t§y njnna teuing, m aneh a ja d i d ieu d jeung koe naon noe m atak a ja b ed ja teu p o e- goeh, kapan Jo g asw ara teh sipat anak m aneh?”

N ji P a rek an n g agoekgoek nangis, w a lonna b a ri d a reu d a : „ N jae*f ” ........ ab d l tel1 .......................... baw an ing ................... h a w a to s k aa jeu sareng ka en g k an g b ae .................. m arg i sanggem p o etra ,............. oePam i be toes rasiah ......................... m atak tjilak a ......................sarerea!

D joeragan P a tih gogodeg bae ningali noe k eu r silih ra n g k o e l te , itoe deui geu reu h an a djeung eusi boemi, p ad a k a g e t d jeung p ad a m ariloe sedih.

..N oehoen ," saoer d joeragan Patih, „a jeuna m ah k an jah o an i1 ntfanah* . ' ieu

teh p itenah; an tos, a jeuna oge ra i rek ngadeuheus k a P an g aw o e-laan!

T oeloej d joeragan P atih dangdos, h arita keneh d joeng an g k a t ka p a a em an. S an isk ara noe koe andjeunna k ad an g o e d jeung k a ti-

55

ngali, d ip ioend joek k a K angdjeng D alem . P an g aw o e laan k a tjid a k a g e t m an ah n a sa r ta b o en g ah d in a kalboena , d aw o eh an an a : „G an tja n g saoer, s in a k a darieu , hajang geu ra n jaho!”

W a lo n d jo erag an P atih : ,,O end joek soem angga, nam oeng tad i teh a ja pano eh o en n a , m anaw i w idi, haro jo n g eu n n ep a n g an heulapo en M a n tr i D je ro .”

,,H a d e ,” d aw o eh an P an g aw o elaan , ,,engke b ae pasosore , sinad a ra ta n g !”

T oeloe j d jo e rag an P a tih moelih, sasoem pingna ka boem ina, pok an d jeu n n a sasao eran ka tatam oe: ,,Bilih bad e n ep an g an p o e tra m ah ta ja p am benganana, m oeng engke p asoson ten d isao er koe P a n g a ­w oelaan , pala jeun o en inga sa ren g b ad e papariksa!

Ib o e -ram a D en Jo g asw ara k a tjid a b aro en g ah eu n an a , lan ta ran te - reh p a tep an g djeung poetra . B roel a ra n g k a t k a boem ina M an tri D jero , d id jad japkeun koe doea goelang-goelang .

T e u lila geus saroem ping k a boem ina D en Jogasw ara . D in a go- lo dogna a ja noe k eu r d ario ek lalaki tiloean: nilik k an a p ap ak ean an a m ah k aw as pa tja lan g . N o e darioek teh k arag e teu n narend jo a ja t a ­tam oe m ani ngabroel, g an tjang koe goelang-goelang noe ngiring teh d ibed jaan , jen noe saroem ping teh iboe-ram ana djeung w arg ina

M a n tr i D jero . w , .Iboena D en Jo g asw ara m iheulaan oenggahna k a tepas, noe d a r ^

oek teh sirikna teu d ilengkahan bae, toeloej ngagen traan : „O e-d jang , oedjang , boeka panto , ieu iboe! _

W a k to e iboena d jeung ram ana saroem ping, M a n tn D jero keu r n gago ler bae , ngem oet-ngem oet k a d a r salira, b a ri teu en a da ka G oesti N o e M ahasoetji, soepaja d id jait tina k ap n h a tin a n noe

ta ja b ab an d in g an an a . wB aran g D en Jogasw ara n gadangoe a ja noe ngagen traan , andjeu -

na ngored ja t, gan tjang m oeroe ka panto , a ri b ra , teh pan to m oeka

' T a ja p ap ad an a b ae D en Jogasw ara k agagas m anahna n ingali iboena soem ping teh: eta koe geus sak itoe sepoehna sah ran a oge m ani ran g k eb o n g - a ri ajeuna ningali p o e tra k eu r a ,a d ina k a to en g g a raan m anah! K aw as k asesahan noe leuw ih gede t! b a tan e ta m ah, hese n ean g an bangsana. N o e m atak k a tj.d a n gad jeng- hokna m ah lan ta ran sa te ran g n a and jeunna te teu p isan n g a re p -n g a re p kana soernpingna iboe-ram a teh, poegoe sa 1 oe

56

djaoehna. D jeung deu i m oal d io en in g aan , so em aw o n n a ia sa sa lam et tin a hoekoem an, s a n a d ja n n ep i k a n em ah a n p a ti oge, m oal ngaw arto san , sabab koe an d jeu n n a kaga lih , p isak o em ah aeu n teu in g n jerieunana m anah iboe-ram ana, oepam a a ro en in g aeu n p o e tra n a di- hoekoem p a ti lan ta ra n g o ren g k a lak o ean . A d jam an a n a D en Jo g as­w ara , engke oepam a p o e to esan geus d itib an k eu n s a r ta geus d iem - barkeun , an d jeu n n a re k n jo eh o en k eu n w id i m oelih h eu la sak eu - deung, n ep an g an sep o eh n a — sab a b a r i rek d ihoekoem p a ti m ah sok d itan ja p am en ta h eu la — tap i n g a n sa k a d a r re k so so n o an bae, sabab ngoen inga m ah, jen an d jeu n n a m ajoenan hoekoem an , m oal. D im ana engke g eu s m oelih deu i k a dajeuh , m em eh nem ah an h o e­koem an, rek n g a h a to e rk eu n so e ra t k a iboe-ram ana, n g a w a rto sa n jen an d jeu n n a geus poepoes, an o e n a n d a n a m ah sah a bae, so ep a ja d isan g k a so e ra t ti n o e sed jen . K itoe deui m oal d iseb o etk eu n p o e­poes nem ahan hoekoem an , san g k an oelah k a tjid a teu ing m atak ngerikna . N o e m a tak a ja m aksoed kitoe, ta ja lian, n g an b aw an in g koe n jaah k a iboe-ram a bae, palaj oelah n g an to en a n p ik an je rieu n teuing, sabab koe M a n tr i D jero kagalih , oepam a n g a n sao ek o er d iw arto san poepoes b ia sa m ah, k ased ih an an a ib o e -ram an a m oal tja ra d ioeningaan poepoes k o e hoekoem an.

A n ajeuna toxodjol soem ping, moal sa lah deui, ta n g to e geus a ro e ­ningaeun. D en Jo g asw ara njoeoeh kana p an g k o n iboena; ram an a ngoesapan m astakana, noe geus tjiproek koe tjiso tja iboena. G a rw a - na| * ia i A bdoelm oegni oge djeung poetrana, N ji H alim ah. p a tin g -

d a n T t r r ka SadCrek djeUn9 k a Sipat P ° e tra ' noe k eu r n a n " n an g an k a to en g g a raan m anah sakitoe gedena.B a ra n g geus leJer, ib o en a m arik sa . b a r i m a s ta k a n a D en Jo g as-

a ra d itjengkatkeun, lah iranana: ..O edjang, ieu iboe noe n g a jo eg a -

L T o d , a “ d ° enia: ib° e rek - b e n e r n a :enja O ed jang teh geus m ilampah kalakoean goreng?"D en Jogasw ara teu iasa ngadjaw ab, p isaoereun teh n g ad a k -

n g ad ak njelek teu bisa kedal, n g an gigideug bae . A ri re t n ingalik a g.g.r, a ,a N ,i H alim ah. M an tri D jero peureum b aw an in g koeIm gsem , em oetanana: boa-boa N ji H alim ah oge m iloe n jangka goreng. ° } a

B akating koe kad joeroeng koe kalingsem , m anah noe asa lna sak itoe an tjo e rn a teh, d jadi teg er deui, bidjil deui k ap e rtja jaan an a k a n a k aberesihan salirana. G ek tjalik, kakeueung, k ase b e r teh.

57

n g ad a k -n g ad a k leungit, pok njarios, g en tran a ngon tjrang , saoerna; „S a jak to sn a hen teu k ed ah d itjarioskeun deui k aa jaan d ina h a te abdi, k an ten an koe am a saren g koe iboe oge kagalih . D isoem pingan koe am a saren g koe iboe, m iw ah koe ieu A d jengan sap o e tra- g arw a, ab d i n g arao s b ingah tjam poer sedih. A noe m aw i b ingah , w ireh noedjoe a ja d ina karerepet, dilajad. D oepi noe m aw i sedih, reh in g am a sareng iboe bakal n ingali koe sotja koe andjeun, abdi d ikela t k an a tihang panggan toengan . A ri k an a dosa abd i teh teu roem aos, nam oeng sanaos m oengkir d ibelaan soem pah oge, ta ja paedahna, m arg i sanad jan koe P angad ilan teu k apendak kalepatan, oepam i hen teu n joem ponan an g g er-an g g er A gam a sareng a d a t mah, tin an g to s nem ahan hoekoem an. K oe m argi e ta abd i m ah soem edja p asrah bae , koem am bang kana pangersakeun G oesti N o e M ah a W ise sa . M oeng sam em eh abd i doegi ka djangdji, bad e n joehoen- keun sih hapoen ten heula ka am a, reh ing abdi paran tos ngarem pak w angsit, n ja e ta m oekakeun rasiah noe kedah d ipageuhan tea. M alah noe m aw i diri abd i m endak tjo tjobi noe sakieu agengna oge, s a r e a tn a m ah keuna koe soepata!”

D a rad ad D en Jogasw ara n jarioskeun lalakonna, im eut pisan; koe iboe-ram ana oge kagalih , jen pangna p oetrana keuna koe p itenah teh, bongan m oekakeun rasiah ram a, sabab lam oen henteu betoes m ah ka N ji R atnaw oelan , p oetrana m oal cbrangkoelan sa rta 'm oal la rbek teuing ka boem ina N ji P arekan ; m eureun noe rek noe- d ing oge m oendoer deui, lan ta ran koerang loba kateranganana.

W a lo n ram ana: „D iham poera pisan, n g an pam enta am a, O ed jang oelah kapalang taw ekal, tem bongkeun kalalakian Lam oen enja m a­neh teu boga dosa, oelah m oendoer nad jan koedoe nedoenan ang-

•• „«(•«,><! kali oqe. Soem aw onna geus aja q e r-an q q er aqam a sapoe sara toes Kan oyc. , * /, j- koe am a rek disoehoenkeun kap oetoesan kitoe, sanadjan euw euh, xoe dma

_ . . _~u ^rralakonan e ta a toeran , sangkanP an g aw o elaan soepaja m aneh ngan ja ta k aberesihan aw ak maneh!

K eur goenem tja toer kitoe, djol aja goelang-goelang p .w aran g an ti l* b « . d itim balan koe P angaw oelaan n jaoer tatam oe H enteu ta - langke deui, b ra l iboe-ram a D en Jogasw ara, fatoe deu, t t a , A bdoel­m oegni djeung garw ana, a ran g k a t ka padalem an, n gan N ,. H a lm a * anoe ninggalkeun m aneh teh, dadakoena mah » padahal sono ka beubeureuh bae. S ad jengkarna iboe-ram a, N j. H ahm ah njam peur- keun ka D en Jogasw ara, pasem onna sem oe k a tj.d a m .deudeuhna.

V

58

S a o e r M a n tr i D jero : ,,£ m h , N en g , b o a -b o a m oal k a la k sa n a k e u n la lam o en an o e ra n g teh , geu n in g a k a n g teh te re h n jieu n p o e b o e n g - soena , m o elan g k eu n p an jiram an !”

N ji H a lim ah n jo ero e tjo ed tjip an o n n a , w a lo n n a : ,,'M oegi-m oegi b ae G o esti A llah k e rsa n an g ta jo e n g an , p irak o e n jik sa n o e ta ja d o sa!”

„ N a h a E n en g p e r tja ja jen en g k an g teu b o g a d o sa?” s a o e r D en Jo g asw a ra b a ri m en tjrong ; so tjan a N ji H a lim ah d ipeleng , k a w a s

f palaj n o o n g k an a d jero m anahna .N ji H a lim ah m alik neu teup , p a n o n n a m en tjro n g k a n a so tjan a D en

Jo g asw ara , om ongna: „P e r tja n te n !”M an tr i D jero n g a ra o s b o en g an g an g b aw an in g k o e b o en g ah , s a ­

b ab ta d in a m ah sieun N ji H alim ah m iloe n ja n g k a go ren g , lah irn a : „S o ek o er a ri p e r tja ja m ah, en g k an g m ah asa l d ip ertja ja k o e E n en g bae, k eu n noe sed jen m ah teu n g an d e leu n o g e k a n a k e b e re s ih an d iri en g k an g !”

N ji H alim ah pok deui h a to eran : ,,K ang, geun ing o e ra n g teh b a ra ja !”

M a n tr i D je ro k ag e t, saoerna: ..B aroek b ara ja , tjik n ja rio s k o e ­m aha to e to eran an a?”

P o k N ji H alim ah n jarios sakoem aha p araangg ihna. D en Jo g as­w a ra ra d a lipoer kap riha tinanana, sasao eran d in a m an ah n a : „ fih , am oen a ing i a hiroep, tja tjap tem en k aso ek aan teh , n ja k a tjin ta an ,

n ja b a ra ja p ipam adjikaneun teh !”

f i - t i f “ f J °£ asw ara 9eus soem ping k a pad a lem an , d i-tja likkeun d i boemi. P angaw oelaan g an tjan g m ariksa k a K iai A b ­doelm oegni lah iranana: ..B agea Kiai, geus law as teu ing teu a ja em bol-em bol! B ari n ingali ka R aden W ira o e tam a , K an g d jen g D a ­lem m ariksa: N ja ieu saderekna D alem S o en iaw enang teh?"

K am a D en Jo g asw ara tjong njem bah, w alonna: ..M an aw i D am - pal D alem p ertjan ten , soem oehoen d aw o eh .”

d aw o eh an P an 9aw oelaan, „keng ing tja rio s teh ti P a -, atji a age tna , pan g in ten teh teu a ja noe ng ad o n ngaboen iaga.

r ia n a n e u n A d jen g an D janggala, nah a hen teu n e ran g k eu n ti b are to jen w arg i D alem S oeniaw enang, boro d isangka o eran g dieu bae, soem aw onna ka ieu m ah ka akang, teu san g k a k ab in a-b in a a ja di d ieu djeung n ah a noe m atak ngabaroen ian and jeun teh , tjobi tjario s- k eu n sad jarah n a . P a tih m ah ra d a k irang tetes n jario sna teh !”

59

D a ra d a d R ad en W ira o e tam a oend joekan lalakon salirana. K ang­djeng D alem b en g o n g b ae n g ad an g o e tja rio s ta tam oe teh . S anggeus tam a t n jario sk eu n la lakonna, R ad en W ira o e ta m a ng aw o ew o eh p ioend joek , p ih a to em a: „K oe m argi a jeu n a po en an a k d isan g k a g adoeh dosa, sak a lin tan g abd i D alem isinna, sa tia sa - tia sa h a jan g n g alip o etan tap ak n a , d ibelaan ab d i D alem tikoro an d o n peso; bilih D am pal D alem teu p ertjan ten kana pioendjoek ab d i D alem , oen - d joek soem angga m iw arang m aloeroeh b ae k a S oen iaw enang . S a- n ao s abd i D alem k ed ah d itjaoskeun oge, d ib ab an d an g sapertos bo ero n , sak e rsa tinoem oetan ka la jan kaiklasan!

P angaw oelaan gogodeg bae, saoerna: „K oetan kitoe, kakara a jeu n a terang anoe saen jana m ah kana sad jarah salira teh! H al Jogasw ara m ah teu koedoe d ianggo kasalem pang, sabab koe rai oge teu k apendak lepatna, rek disina teuleum di Leuwi P anereban so teh , soepaja tam bah n ja ta kaberesih an an a bae, k itoe oge lam oen katim bang perloe; a jeuna m ah moal, seep pertja jal

P ioend joek R aden W irao etam a: „Sem bah sew oe noehoen a ja lah iran kitoe, nam oeng em oetan abdi D alem , perjogi^ poen anak si­n a n ed o en an an g g e r-an g g er agam a sareng ad a t; s a p e r k a w i s pikeunn ibrakeun h a ten a abd i-abd i noe n garaos ana ^ ^sih an an a poen anak , kadoea perkaw is p ikeun kajak inan abdi D a­lem jen jak tos gadoeh anak teh henteu aw on lam pahna. M argm a abd i D alem pap isah sareng poen anak teb paran tos sakitoe lamina hen teu nangge l k an a kapengkoehanana, m apan a ja onge 9 bogoh ka indoeng, sapertos S an g k o erian * ieu oge teu m oestahilm ikaw ani ka bibi, lan ta ran henteu terang!

„L£res, kaw asna sae k itoe bae, soepaja pada, baloengbang ti- m oer, oelah aja boen toetna d i ah ir,” saoer Kan g d,eng D aiem . .

S anggeusna noe ngadeuheusan boedal, K angdjeng D alem n jaoer d jo erag an P atih , d itjandak barem pag, perloe henteuna ngm toen-keun oetoesan ka Soeniaw enang. . ,

■P,. i. , j . P^tih- E m oetan abdi D alem m ah perloeb ae ,T ap erk aw is ,0poen P arekan Uasa kakoem bah sadajana rereged an o e d ibaloerkeun k an a dirina, m argina koe noe aw on h a ten a m ah oepam i poen P arek an koe D am pal Dalem disam bat dem, toer h en ­teu a ja sa ra t-sa ra tn a ro e tiasa m eresihan d inna kan ten an d .d ja - d jad ikeun deui bae. K ahartos. tang tos kitoe. p tbaloekareunana teh, m argina saha noe terang, biheung teuing tatam oe noe ngang en

60

sad e iek ka P angaw oelaan Soeniaw enang teh oend joekan h en teu sajak tosna, akon-akon, m alar poen Jo g asw ara saren g po en P a ­re k an tiasa leso t tin a hoekoem an! K adoea p erk aw is , b euk i a t r a ka tingalina k ah aso ed an an a djelem a noe n g ad jad jad ik eu n ieu p e rk a ­w is. E m o etan ab d i D alem e ta oge oelah d ian tep , m arg i sa toeng’- toeng di N a g a ra T en g ah a ja n o e kitoe, m oal tow ong p an je rew e d an !”

D aw oehan Pangaw oelaan: „P oegoeh bae koedoe dihoekoem . T e - tela noe n jieun o n ar teh A nggataroena . E ta djelem a teu n ja n a goe- reng ha tena , tjoba kaoela nepi k a K agegeringan m ik iran n o e teu poegoeh. D jaba ti e ta m anehna geus n g aw iw iran g d o ea djelem a anoe teu n ja ta dosana. T ap i saa jeuna m ah si A n g g a ta ro en a oelah rek diharoe-b iroe, dagokeun bae nep i ka ieu p e rk a ra ren g se!”

X IV .

K atjan tak eu n bedja geus k ao e ta ra ka sanagara , jen d ina poe noe geus d itangtoekeun, di dajeuh rek n iban k eu n hoek o em an k a

an tri jero , anoe geus d isangka njieun p e ta h ina d jeung p a rek an angaw oe an . D i dajeuh bende ta ja repehna, ng eu n g k eu n g an sa- an isoek, saban sore, ngoearan jen dina poe e ta teh kabeh djalm a oe oe oem poe di aloen-aloen, baris n jaksian p o eto esan p an g a -

r£ ira9ra 9keun k a M an tri D jero. K itoe deui san g g eu s p JfUn p ° etoesan ' sakabeh djelem a dim istikeun a r in d it k a L euw i

ere an, aris njaksian M an tri D jero n edoenan a n g g e r-a n g - ger adat, n ja eta teuleum dibarengan batok kohok, sakoem aha noe geus b :asa didjalankeun di N ag ara T engah , lam oen poetoesan P a - ngadilan koerang njoegem akeunana pikiran rahaja t.

B arang geus tepi kana w aktoena, M an tri D jero d ipapagkeun i oem m a oe per joerit opat poeloeh, lengkep pakardngna. Isoek ene oge i a oen-aloen geus ngalioed djelem a m angra toes-ra toes, a ja ig nga arenge poetoesanana perkara anoe sakitoe m atak n g a-

geundjleungkeunana. Leugeudeut iringan M an tri D jero an g k a t ti oem ina, ia ring oe perdjoerit sakitoe lobana; di poengko ereu -

n ana ngabroel iboe-ram ana. Kiai A bdoelm oegni d jeung g arw a- poetrana, an g k a tn a toengkoel, oelatna m aresoem .

Di tengah aloen-aloen geus sad ia papanggoengan leutik, d ipa- paes koe daoen tjaringin djeung roepa-roepa law on w arn a-w arn a

61

roepana, k itoe deui baris p an g tja lik an K angdjeng D alem geus di- sad iakeun . B arang geus n inggang kana w aktoena, P angaw oelaan loengsoer ti padalem an, diiring koe o epatja ra . D ina h andapeun p ap an g g o en g an geus koem poel p a ra prijaji d jeung p a ra oelam a, soem aw onna rengrengan pangad ilan m ah, n ja eta Panghoeloe, D jak sa d jeung Kaliwon, saroem pingna pangheulana.

T oeloej P angaw oelaan m an tja t kana papanggoengan , boeroedoel p rija ji noe sed jen ngiring pandeuri. D jelem a d i a loen-aloen lobana tan p a w ilangan , kabeh p ad a n janghareup ka papanggoengan , m a- rasangkeun tjeuli, sieun daw oehan henteu tetela kadengena.

T e u lila gorow ok d joeragan D jaksa m aos poetoesan, kieu

oenina:,.N ag a ra d jadi baroen tak , anoe m iskin tam bah m iskin, ta ja

lian lan ta ran ti pasendatan!Soengoet sam boeng lemek, soekoe sam boeng leum pang,

noeroetkeun angger-anggeran ing drigam a, poetoesan bale w a- tan g an , kaoela d jaksa perd a ta toedjoeh djeung o p at pahw a- ran a , m ere terang ka soegri noe karoem poel sa rta m enta di- sakseni, jen R aden Jogasw ara, M an tri D jero N ag ara T engah , noe geus d itoeding n jid reng resm ina N jim as R atnaw oelan, p a rek an Ioeloehoer N a g a ra T engah , d ibatalkeun tina perka- ran a , lan ta ran koerang n ja ta kasalahanana. M oega sarerea

p ad a terang . Amin!.N jakseni, njakseni!” tjek sakabeh djelem a saoer m anoe .

G eus k itoe d joeng d j o e r a g a n Panghoeloe ngadeg, gorow ok deu. an d ieu n n a sasaoeran tarik ka sakoer noe karoem poel:

Soengoet sam boeng lemek, soekoe sam boeng leum pang noeroetkeun anggSr-anggeraning agam a djeung ada t, kaoela panqhoeloe agoeng, w aw akil panatagam a, m enta disaksem , jen f e d e n Jogasw ara M an tri D jero N ag ara T engah , noe geus d itoeding n jid reng resm ina N jim as R atnaw oelan , p arek an Ioeloehoer N a g a ra T en g ah . sanadjan noeroetkeun d r.gam a d i­ba ta lkeun perkarana , agam a djeung ad a t m enta oepam a. N o e ­roetkeun galoer karoehoen, ngoekoehan tah paranti, sangkan sidik, sangkan jakin, noe d isangka tan p a dosa, leum di w aloengan , neuleum an kaberes.han d ir.na^K oe^sabab e ta ha joe oerang pada miang, m oeroe ka sis. T jikem bang,

d ina Leuw i Panereban!

62

..Njakseni! njakseni!” tjeuk djelema loba.D joet Kangdjeng Dalem loengsoer, kitoe deui rengrengan pada

ninggalkeun papanggoengan, ngiring K angdjeng D alem .’D i d jalan geus disadiakeun titihan, sabab rek teroes angkat ka Leuwi P a- nereban tea.

Kitoe deui djelema loba, baroedal ti aloen-aloen, paheula-heula moeroe ka Leuwi Panereban, wantoening pada hajang njaksian, kaberesihanana M antri Djero.

T i isoek keneh oge di sisi Leuwi P anereban geus ngaleuja d je­lema a ja ratoesna, anoe rek laladjo N agara ngadjalankeun kaadilan, katam bahan deui koe noe kakara daratang ti aloen-aloen, a toeh sa- pandjangna leuwi, peuntas ditoe, peuntas dieu, geus pinofeh koe djelema, kolot-boedak, awewe-lalaki.

Boeroedoel aleutan perdjoerit noe ngaping M an tri D jero tjoen- doek, teu lila Pangawoelaan djeung rengrenganana saroem ping. Barang geus sadia, djoeragan Panghoeloe, ngaos doenga, ngadeg di s i* leuwi. majoen ka kiblat. Satoetoepna ngaos doenga, pok andjeunna sasaoeran, gentrana ditarikkeun. Djelema kabeh repeh, noe kadenge ngan seakna tjai palid bae.

Saoer djoeragan Panghoeloe:,,Soengoet samboeng lemek, soekoe samboeng leum pang. kaoela panghoeloe agoeng, wawalcil panatagam a, neda panaksen, agoengna ka Goesti A llah noe m aha w isesa.

jembarna ka sakoer noe hadir, batinna ka N oe N gajoega, Iahirna ka boemMangit, ka banjoe, ka kajoe djeung ka w atoe, amoen enja Raden Jogaswara beresih dirina, singna kebel teu-

t i t i S * 0d ah m0£nti° el samemeh Sang B atok K ohok

Sakoer noe ngadenge pada moeringkak boeloe poendoek, komo -noe karoenjaeun ka noe rek nem ahanana mah, pada n garasa sedih. boemawonna zboena mah teu iasa ningali, m anahna karaosna an - tjoer bawaning koe w atir ka poetra. Koemaha lamoen moemboel memeh batok titeuleum?

Memeh antjroeb, M antri Djero dioedaran heula panganggona, ngan kan lantjingan bae. N oe laladjo ronghok, pasedek-sedek, hajang aw as ka noe rek teuleum tea. T jroeb D en Jogasw ara an- tjroeb, ngaraas ka beh tengah; barang geus riepi ka noe rada djero.

63

d jo e ra g a n P an g h o e lo e o g e lo en g so er k a tja i, tap i d i n o e d ee t bae,- b a r i n ja n d a k b a to k b e u n a n g n g o h o k an , leu tik p isan lian g n a .

M em eh p rak , a n d je u n n a n g ao s d o en g a deu i. T a ja p a p a d a n a b ae n ja k a k e tira n ; d je lem a n o e sak ito e re a n a teh ta ja n o e lem ek sa k e - m ek; m alah se a k n a tja i p a lid o g e teu k ad e n g e , k ab e h p a d a tjen g en y k a n o e s a p e rk a ra te a b a e . T ja i d in a leuw i k a te n d jo n a sem oe hed jo , ng ad jo em b len g m a tak p ik ak eu eu n g eu n .

B aran g geus sad ia , d jo e ra g a n P an g h o e lo e m ap arin ta n g a ra jen geus n in tja k w ak to en a . L ep D en Jo g asw a ra teu leum , k itoe deui b a to k , b a ren g p isan d iteu n d eu n n a d in a tja i, b o eria l t ja i a soep tin a lian g n a , b a to k teh la lao en an kalem . S ak ab eh noe n a re n d jo p a d a ~ n a ra h a n am b ek an , re t k a n a b a to k , r e t k a n o e teu leum . B a to k teh beuk i d je ro kalem na; d in a p a leb a h n o e teuleum , n g e reb ek tja i teh n g ab o e ria l k a loehoer. T ja i d in a d jero b a to k geus leb leban rek nepi k an a b iw irna, k ito e deui d in a p a leb ah noe teuleum , n g ab o e n a ln a tja i b eu k i rosa! D in a p a leb ah d in ja m ah loba n o e peureum , b aw an in g koe p ao e r, s ieu n n o e teu leum m oem boel sam em eh b a to k tite reb .

K e rsa n a N o e M a h a K aw asa , n e te lak eu n Jo g asw a ra teu b o g a dosa, teu lila lep b ae b a to k teh kalem ; g e r d jelem a soerak , m am asa k a in d it, b a k a tin g koe m iloe a to h , doem eh b a to k kalem sam em eh noe teu leum m oentjoel tin a d je ro tja i, d jad i sa re rea p a d a jak in , jen M a n tr i D je ro teu b o g a dosa . T e u a tja n eu reu n n o e soerak , U e a T oqasw ara boel, m oem boel, b a r i m oera-m oerakeun tja i, toeloej ng - d ja i ka sisi. D je lem a beuk i ram e so erak n a , m alah a ja n o e n g a o e n g - n q a lo en g to to p o n g n a , b aw an in g koe m iloe a to h k a noe sa lam et tm a b a h ja A r i M a n tr i D jero , eu k e u r m ah eungap , m en tas t e u l e u m sa ­k ito e lilana, k a tam b ah d jeu n g k a g a g a s m anah, n m g a l i djelem a k o I o b a n a n o e k e u r sa lo eso e rak a n m in to n k eu n k ab o e n g ah an a n a . B ro e b a e an d je u n n a n g a lo em p o ero ek di sisi leuw i, d jo ek o e t. T e u k an jah o a n deui ib o en a ti to n g g o h rnoeroe g ab ro eg b i e n o e k e u r n g ag o le r teh d iran g k o e l, d ig o eg o elo en g b a n d ita - n q lsa n T e u lila djol ra m a n a d jeung K iai A b d o e l m o e g n x , n o e k e u r n a h n a j 'te h d ip a jan g k o e doeaan , d itjan d ak k a d a ra t. P ^ w o d a a n o g e g a n tjan g n g ab o ed jen g , k a ta ra d in a pam eu teuna , sed .h p a tjam p o e r b o en g ah . D aw o eh an a n a : ..Jo g asw ara , d ja lm a sa t.a , g ed e te - L e n d o sa n a d je lem a n o e geus h ia n a t k a m a n e h M o e g a - m o e g a

G o e sti M a h a K aw asa m ales k an a k ad e n g k ia n an a .' L eu g eu d eu t d je lem a noe m an g ra to e s-ra to e s te h b a ra lik tx sis.

64

leuw i; M an tri D jero d itoem pakkeun k an a titih an P an g aw o e laan , k i­toe deui iboe-ram ana d jeung K iai D jan g g a la d ih a to e ran an to e - toenggangan .

D en Jo g asw ara d jeung iboe-ram ana, k ito e deui K iai sap o e tra gar- w a, teu kaw idian m oelih ka boem ina, tap i d ip ern ah k eu n di p ad a le ­m an bae, dim oem oele d ihade-hade , to ean g -leu eu t soekan-soekan .

Lain D en Jo g asw ara d jeung ib o e-ram an a b ae noe k e u r 'd ig o e n - toeran k aboengahan .teh, tap i P an g aw o elaan d jeung sak ab eh anoe h arad e h a ten a ka M an tri D jero oge p ad a m iloe soeka, n g an M as A ngga ta roena , M as K aliw on d jeung re n tja n g -re n tja n g an o e sailon djeuirg m aranehanana , noe sam agaha p ik ir teh , isiii, sieun sagala a ja . D joeroesim pen geus teu n g eu n ah d ah a r, teu n g eu n ah sare, saga la teu m irasa, tjek b abasan tea .mah, k ed jo oge k a ra san a asa tja tan g bobo, tja i asa toeak bari, baw aning koe soesah . A ri M as K aliw on hand je loe sagede goenoeng, daek d ibaw a k an a kagorengan , m indeng p isan m anehna gegelendeng, om ongna: „ D a k an g A n g ­gataroena noe m aw a kana teu poegoeh teh. H a n d ja k a l teu ing bareto m ake diham inan, geus bae nangkeup m aw a eun jeuh .” K itoe deui

jang ren tjan g noe geus sapongkol d jeung D joeroesim pen, ga-■ ^ a r^ ° ek ’ ^ n 9harintoeI bae, n g arasa bakal k aboker ra-

sianna. M as A nggataroena mah komo deui, w an to en in g noe boga o ja , a tji a p isan soempeg hatena, sabab ti w ak to e harita , koe

ngaw oe aan ta ra ditarik, ta ra ditakon. P a in g an a ja paribasa: noe ro iroro jo , noe titeuleum disim beuhan, d asa r b en tan g n a M as ggataroena geus soerem, ren tjan g -ren tjan g noe tad in a sailon

jeung m ane n a teh, ajeuna m ah p ad a noekang-nonggong , sabab erea geus m eunang bedja, jen D joeroesim pen d ibendoean koe

P angaw oelaan , terkadang n andangan hoekoem an. T oeloej bae a - oen joe an a angaw oelaan jen m aranehanana d iom ongan koe

joeroesim pen ari taro tobatan pioendjoekna, d a raek so teh ka- joeroeng oe asieun bae. A toeh sagala rasiah M as A n g g a ta ro en a

t*+0 Soem awonna Satjaw igoena d jeung D ja jaw iroena mah, k itoe deui patoenggon Pasir O en tja l d jeung noe d ititipan ingon- ngon oe joeroesim pen tea, pada oendjoekan, sabab M an tri

- T 3 tCU Ca oeroe dipariksa, w an toen ing tad i oge d ip iw arang n i e ng an soepaja njingkah bae. P an g aw o elaan m ah n g an k ag e t

m a sa jeroning m anahna, tina henteu n jangka M as A ngga- aroena te sak itoe d jah atn a . B arang noe aroendjoekan geus imeut,

65

K angdjeng D alem m iw arang ka djoeragan P atih , soepaja M as A n g g a ta ro en a ditangkep bae, diasoepkeun ka pangberokan.

B arang e ta bedja geus kaoetara, di dajeuh m oenggah geundjleung, ta ja noe teu kaget, sabab M as A nggataroena teh sakitoe dipika- serab n a , a ri a jeuna kabedjakeun diberok.

D i pangberokan M as A nggataroena gaw ena ngan inghak-ing- hak an bae tjeurik , hand jakal kana kalakoeanana. M indeng pisan m anehna gegeroan: „K aliw on, ak an g toeloengan, pangnSboeskeun, pangneboeskeun!”

T je k noe ngarom ong: „T ah , pitjontoeun, noe m atak oelah sok hasoed ka b a to er oge, bisi tam iang m eulit ka bitis!”

X V .

T o en d a pangeusi N ag ara T en g ah noe an ja r n jorang roepa-roepa kasedihan , kotjapkeun Dalem Soeniaw enang. B arang andjeunna geus lila m aren tahna nagara, ngoengngeng a ja dadangoean anoe m atak handeueul kana m anahna, b roehbreh m endakan katerangan anoe netelakeun jen rakana, anoe koe andjeunna rek dibinasa tea, k itoe deui saderekna misan, Panghoeloe noe lolos, saenjana teu karag o en g an eu n dosa. Beuki lila, beuki jakin, jen andjeunna teh a tah sasa r, kaledjokeun koe noe bohong, pertjan ten kana om ongan djidjieunan. P angaw oelaan teh ngaraos kagoengan dosa gede ka~ b ina-b ina ; oepam a andjeunna emoet, teu ngeunah toeang teu ngeu- n ah koelem . M indeng pisan D alem Soeniaw enang m iw arangan n jak srak di nagara , a taw a ngintoenkeun djelem a ka n ag ara sedjen, n ean g an saderekna, tapi w eleh ta ja noe bisa m anggihkeun.

D in a keu r soesah-soesah kitoe, djol a ja p iw arangan D alem N a ­g a ra T en g ah , m aw a soerat. P angaw oelaan kaget dina m anahna, nam pi se ra t ti D alem N ag ara T en g ah teh, sabab sakitoe djaoehna, toer teu a ja lan ta ran geusan soesoeratan. A ri diaos, bet njarioskeun jen di N a g a ra T en g ah a ja doea djelem a noe ngakoekeun saderekna, noe saoerang d jenengan R aden W iraoet& ma, noe saoerang deui ngak o e saderek misan, kakasihna R aden H asan Oelam a, m alah nga- koena oeroet Panghoeloe. P angaw oelaan teh ng an sirik henteu soe­rak bae, baw aning koe b ingah panggalih . E ukeur m ah sakitoe ka­ng enna ka saderek noe lolos teh, ajeuna d iw artosan a ja keneh

M antri Djgro II 5

66

di kieuna, atoeh kaboengahanana ngagoenoeng-goenoeng, doemeh bakal iasa moendoet dihampoera, ngaleboer dosa.

Henteu talangke deui, toeloej andjeunna nim balan ka papatihna sasadiaan baris angkat ka N agara T engah sarta teu lila an tarana Dalem Soeniawenang geus djengkar, diiring koe para rentjang, kitoe deui njandak pirang-pirang prijaji.

Kakotjapkeun geus nepi bae ka N ag ara T £ngah. K abeneran ra ­mana M antri Djero teu atjan moelih; barang gok teh tepang djeung rakana, Dalem Soeniawenang teu an taparah deui, b roek bae njoe- oeh kana tekoe rakana, moendoet dihapoenten sagala kalepatanana. Noe naringali harookeun bae; ajeuna mah ta ja noe tjan g tja ja deui, pada pertjaja jen enja ram ana M antri D jero teh saderekna Dal£in Soeniawenang.

Pikeun mintonkeun kaboengahan m anah, Dal£m N ag ara T engah nimbalan sasadiaan baris pesta. Padalem an dibebetek, kitoe deui di aloen-aloen geus pinoeh koe papadjangan, dihias koe roepa-roepa perhiasan. Sagala tatabeuhan diajakeun, djelem a ti soeklakna ti sikioekna pada koempoel, laladjo pesta. G er ng an g k a t karia , a ri noe dipangantenkeunana M an tri Djgro, sakalian d itikahkeun ka N ji H a ­limah, bebenena keur djam an di pasantren keneh, d jadi g a rw aan ka sa erek mindo. Pangoeroesna P angaw oelaan ka M an tri D jero sa- perti ka poetra koe andjeun bae sarta h arita teh D en Jogasw ara teroes ditaekkeun pangkatna djadi kapala tjoetak, d ipaparin ka- loenggoehan ngabaw ah som ah saratoes koeren.

Sanggeusna pesta lekasan, Kangdjeng Dalem Soeniaw enang pam it rek moelih sarta rakana djeung saderekna misan, n ja e ta ram ana D en Jogasw ara djeung Kiai Abdoelmoegni, keukeuh d itjandak moe­lih ka Soeniawenang, rek disenangkeun salilana aran d jeu n n a djoe-meneng, m inangka panjom bo kateuraosan, anoe d ilan tarankeun koe salira andjeunna.

E ukeur mah noe ngaloem bara teh geus paralajeun moelih k a b a- li geusan ngadjadina, ajeuna aja noe m apagkeun, atoeh ta ja h ing- gana bae baroengaheunana teh. Sanadjan arand jeunna di N ag ara T engah pinanggih djeung kasenangan oge, teu w eudeu bae, palaj moelih ka lem ah tjai m ah. M antri D jero oge koe D alem S oen iaw e­nang dipoendoet rek d itjandak moelih, tapi D alem N ag ara T en g ah ngaw agel, Iahiranana: ,,M oegi ra i Dalem pertjan ten , poen kakang m ikanjaah k a Jogasw ara teh moal benten sareng ra i DalSm, moegi

67

oelah m angm ang m anah poetra ra i Dalem, anak poen kakang!"Sam em ehna papisah djeung iboe-ram ana. D en Jogasw ara soso-

noan heula. Saoer iboena: „H eg O edjang, koe iboe didoengakeun, sateroesna sing saralam et. balang-bengsalna mah geus kasorang.kari moeloes rahajoena!”

K a m antoena iboe D en Jogasw ara kieu woewoeroekna: ..Sing _loeloes N jai, djeung salaki teh da lain noe sedjen, toenggal doeloerkeneh, sing taw ekal a ja di pangoem baraan. sing beunang dipake

socloer iboe!”S a m o e l i h n a t a t a m o e , K angdjeng Dalem n j a o e r r e n g r e n g a n , r e k

m a r i o s p e r k a r a n a M as A n g g a t a r o e n a . N o e r o e t k e u n p a p a r i k s a a n . k a s a l a h a n D joeroesim pen t e h aja

tiloe roepa: _S a p e r k a r a m a n e h n a g e u s n j i e u n p i t e n a h ka M an tri D)5ro sar.a

oepam a eta pitenah tea teu kaboeroe kahalangan , noe dipitenahkeu-n an a bisa nem ahan pati;

kadoea perkara m anehna geus nitah. kalaw an mere oepah ka doea goelang-goelang, soepaja M an tri D jero direboet patina;

katiloe p erkara M as A nggataroena teh geus w ani gasab kanakaqoengan Pangaw oelaan.

T a h sakitoe lobana dosa M as A nggataroena teh!N oeroetkeun tim bangan rengrengan, dosana Djoeroesimpen

noe doea roepa, beunang dikeunaan hoekoeman noe kaseboet dina anqqer-anggSr: H oetang pati bajar pati, hoetang w hang bajat wi- rang T ap i koe lan taran ngahoetangkeunana pati henteu kaboeroe kadjad ian , M as A nggataroena teh ngan saoekoer didakwa ngahoe- tanqkeun w irang bae, djadi hoekoem anana oge ngan saoekoer di- bales w irang deui, n ja eta beuheungna dikongkorongan tam bang, d iid£r-ider di 'sad je ro dajeuh, beungeutna ditjerong djeung b o ;-oekna digoendoelan sabeulah.

A ri dosana ngagasab kagoengan K angdjeng D alem mah asoep kana angger-angger noe beurat p isan hoekoem anana. noe kieu oe- nqelna: Sadom araning baradja, sakoenang a taning geni, sakepeng artaning ratoe, hoekoeme toegeling goeloe . H artina ; sanadjan dja- roem ari kaseboetna pakarang , sanadjan ngan sakolenjaj ari seuneu, san ad jan sapeser ari doeit kagoengan ratoe, e ta kabeh saroea bah - jana* lam oen koem awani, beuheung p igantieunana.

A ri M a s A n g g a ta ro en a geus w ani gasab kana kagoengan Pa~

ngawoelan, mistina dihoekoem p'ati, dibobontot (dipalidkeun hiroep- hiroep) ataw a 'digantoeng!

Den Jogaswara ngadangoe poetoesan pangadilan sakitoe beuratna teh katjida ngahelas manahna, haw atos ka Djoeroesimpen. Sanadjan manehna geus ngadjoeligan oge, tapi ari kana kahadeanana mah Den Jogaswara henteu Iali, sabab koe andjeunna kaemoet, lamoen henteu didjeudjeuhkeun koe M as A nggataroena, a tjan poegoeh meunang kamoeljaan tjara ajeuna.

Koe sabab eta Den Jogasw ara ngaraos kaw adjiban gede pisan ngadjait M as A nggataroena tina pati; itoeng-itoeng males a a eanana bareto. Toeloej andjeunna ngadeuheus ka Pangaw oe- an, semoe noe soesah, pioendjoekna: ,,N oe mawi abdi Dalem

marek ka pajoenetfn Dampal Dalem, wireh ngoeping w artos, poen joeroesimpen koe Pangadilan parantos ditibanan hoekoem pati.

a alintang abdi Dalem ngahelasna hate, rehing emoet kana ka- SK ? an ana a^ t0s Poen A nggataroena teh paran tos hiri dengki ka hapoent'^11! nam°eng kalepatanana koe abdi Dalem paran tos di-

t _n £n, a *r_batin. T aja sanes tina m argi em oet kana kasaeana - l£m tol> *n9 pang tiasa koem oereb ka. Dam pal D a-

antaran Pribadosna. Kawoewoeh salam ina abdi Dalemkalmfa i ,aC^ toe^an9 koeda sareng toekang epok, pribadosna kahntang mikanjaahna ka abdi Dalem, anoe mawi sakalintang

kitoe a b o t^ ° r^ in^ w a r o s p ribadosna ken g in g hoekoem an n o e sa-

bae -> | ’ £aP* ^ad jah a tan si A n g g ata ro en a Iain m itenahkeun m aneh

noengan°deuirn9aWOelaan' 9eUS n 9a 9asab banda d o e '

t in a a la n ^ u ? ^°9aswara: ..Soemoehoen dawoeh; nam oeng ti- simpen t ' ' ■ sadajana noe disalingkoeh koe poen D joeroe- tina k ase r11 3^ an r° a noe ^jadi pribadosna teh nedana hasil pamoelann u^an3j a moen9 nembe sakadarna. E ta mah etang-etang lamina kno 3113 / asana bae' wireh pribadosna teh paran tos sakitoesendoe a b d T n T ^ DalSm' ^ jadi se ,Dampal D al- 3 ^ ^ ° f oen*ceun bobot pangajon timbang taradjoenana „ L T * ” P° “ A n93ataroena digentos hoekoema-

na noe sakitoe abotna. koe siksaan noe langkoeng enteng!”

lo g a s ^ rT R 3311 mmde1' ew€d n 9am anahan pioendjoekna Raden arang geus kaemoet, toeloej nim balan ka D jaksa, soe-

69

p a ja p o e to esa n p a n g a d ila n p e rk a ra A n g g a ta ro e n a , o elah w a k a di- em b ark eu n . Iso e k n a P n g a w o e la a n m iw ara n g n g a ja k e u n re n g re n g a n d eu i s a r ta D en Jo g a sw a ra d itim b a lan n g a w a k tja k e u n p a n o e h o en n a di p a jo en e u n re n g re n g a n , sa p e rti n o e geus k ao e n d jo e k k a an d jeu n n a . M a s K a liw o n k a tjid a b o e n g a h e u n a n a doem eh s a d e re k n a a ja p a n g - h a re p a n m eu n an g k ae n te n g an . ngom ong d i d je ro h a ten a : „ N ja b en e r s a t r ia ieu d je lem a teh , teu n ja n a noe d ilan d i k o e a in g si M a n ja n g - m o en jo en g teh d je lem a m oelja, lo eh o er m artab a tn a !

D ja k sa o g e n g a b e n e rk e u n k a n a tim b a n g an an a D e n Jo g asw a ra , sa b a b sa te ra n g n a m ah k ab eh k ap a la o g e k ah o e ta n g an kahad 'ean koe D jo e ro es im p en teh . M a 'lo e m b a e n o e b e u n g h a r , to e r b e u n a n g d i- - p a k e p a n ja lo e o eh an sak a lieu n a r i b o e to eh . T jin d e k n a re n g re n g a n m o ep ak a t, h o ek o em an M a s A n g g a ta ro e n a d ig a n ti k o e n o e ra d a en ten g . D em i p o e to e sa n a n a n ja eta : M a s A n g g a ta ro e n a te h d ito e n ­d o en g teu m eu n an g *aja d i w e w en g k o n N a g a ra T e n g a h sa r ta ra d ja k a ja n a d id jab e l d jad i m ilik N a g a ra , d ib ag ik eu n k a p a k ir-

m isk in . , . . .A to eh D joeroesim pem teh m oeloen toe p isan , tje k w iw ilan g an an a ,

p a p a k e a n o g e n g a n s a ra k e t aw ak . E ta h oekoem an s a n a d ja n leuw ih en ten g b a ta n hoekoem p ati. tap i p ik eu n M a s A n g g a ta ro e n a m ah k a r a s a n a b e u ra t k en eh b ae , w a n to e n in g n o e sak ito e asa l lo eb ak - lib o ek n a , a r i a jeu n a sa d ja b a ti k o ed o e n g an tjlan g d i n a g a ra deu - n g eu n teh , k a p a k s a h iro ep k o e p an jo ek o ep , g ed e koe pam ere .

A ri D en Jo g a sw a ra tam b ah k am o eljaan an a , lo eh o er h a rk a t, g€de berkat> d jeu n g g eu reu h a g eu g eu t- la jeu t, koe d o en o en g an b euk i ta m ­b a h d ip ik ah em an . K itoe d eu i s ip a t iboena, N jim as R a tn aw o e lan , k o e P a n g a w o e la a n b eu k i d ieu g eu h -eu g eu h bae , d ip id eu d eu h , dipi-

n en eh .A ri K i Boeloes?M a n e h n a o g e m eu n an g k ase n a n g a n saoem oer h iro ep n a , sab ao

s a g a la ra d ja k a ja ra m a n a D e n Jo g asw a ra d ip ap a rin k eu n k a Ki B oe­loes, g a n d ja ra n k a n a k ab e la an an a .

T A M A T .

No.

s 899.231S 39

I I 1928

Peminjam

PENGARANG & NAMA BUKU S a s tr a h a d ip r a v ir a , R . M*mpd

'^ J a r i ta M an tri D jpro

No.Agt.

Tanggal Paraf

i

s 899.231 S 39

I I 1928

fW P 1 <aan Ul

■.10-07079085

Perai* ^ k ^ an FIB Ul

0 0 » 4 0 2