ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΔΙΑΤΟΜΕΑΚΟΣ ΚΛΑΔΟΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Ιωάννου Γ. Λότσιου

Ο Αδιαίρετος Χαρακτήρας της

Εκκλησίας και η Ορατή Ενότητα στα

Πλαίσια του ΠΣΕ

Κριτική προσέγγιση στο Κείμενο της Ενότητας της Γ΄ Συνέλευσης

του Παγκόσμιου Συμβουλίου των Εκκλησιών στο Νέο Δελχί 1961

Διδακτορική Διατριβή

που υποβλήθηκε

στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ.

Διατομεακός Κλάδος Οικουμενικής Θεολογίας

ΒΕΡΟΙΑ 2014

Ο Αδιαίρετος Χαρακτήρας της

Εκκλησίας και η ορατή Ενότητα

στα πλαίσια του ΠΣΕ

Κριτική προσέγγιση στο Κείμενο της Ενότητας της Γ΄

Συνέλευσης

του Παγκόσμιου Συμβουλίου των Εκκλησιών

στο Νέο Δελχί 1961

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΔΙΑΤΟΜΕΑΚΟΣ ΚΛΑΔΟΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Ιωάννου Γ. Λότσιου

Ο Αδιαίρετος Χαρακτήρας της

Εκκλησίας και η Ορατή Ενότητα στα

Πλαίσια του ΠΣΕ

Κριτική προσέγγιση στο Κείμενο της Ενότητας του Γ΄ Συνέλευσης του Παγκόσμιου Συμβουλίου των Εκκλησιών

στο Νέο Δελχί 1961

Διδακτορική Διατριβή

που υποβλήθηκε

στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ.

Διατομεακός Κλάδος Οικουμενικής Θεολογίας

ΒΕΡΟΙΑ 2014

Ἀρχιερεὺς δὲ

ἐών θῶκον ἐκόσμησε Βεροίας,

ἐνιαυτοις εἴκοσι καὶ ἐπτὰ

ὁλκάδα πεπνυμένως

Χριστοῦ ἰθύνων.

Ἦν γὰρ ἀνήρ ἀγαθός,

τρόπον ἥδιστος,

ἔμπειρος οἰακοστρόφος,

ὀξύς νοῆσαι

καὶ πρᾶξαι δεξιός,

μνήμην λιπών ἄληστον

ἐσθλῶν ἐργμάτων,

Παῦλος ὁ Ἱεράρχης.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να καλύψει ένα κενό στην ελληνική

«οικουμενική» έρευνα, καθώς ασχολείται με ένα κείμενο που αποτελεί το

κομβικό σημείο των εκκλησιολογικών εξελίξεων του Παγκόσμιου

Συμβουλίου των Εκκλησιών, ένα κείμενο που είναι το φύραμα των

οικουμενικών ζυμώσεων και που λίγο έχει μελετηθεί, και με ένα θέμα

που δεν έχει προσεγγισθεί κατάλληλα μέχρι τώρα από εκκλησιολογική

και οικουμενική άποψη. Το οικουμενικό ερώτημα για την ενότητα των

εκκλησιών αποτελεί μια εκ νέου προσπάθεια αναζήτησης σχημάτων και

μορφών, τα οποία θα οδηγήσουν σε μια οικουμενική ενότητα. Στη

γέννηση και στην ανάπτυξη αυτού του οικουμενικού ερωτήματος της

νεότερης ενωτικής επιδίωξης του Παγκόσμιου Συμβουλίου των

Εκκλησιών αποφασιστικός και προσδιοριστικός παράγοντας αποτελεί η

‘Έκθεση της Ενότητας του Γ΄ Συνεδρίου στο Νέο Δελχί των Ινδιών.

Η σημαντικότητα του κειμένου βρίσκεται στο κάλεσμα των

εκκλησιών για απάντηση και αποδοχή της κοινής κλήσης για την ορατή

ενότητα. Δίνει την δυνατότητα να πουν οι εκκλησίες από κοινού την

άποψή τους σχετικά με την φύση και τον σκοπό της Εκκλησίας και με

βάση την προοπτική, αυτού του κειμένου να δηλώσουν τις διαφωνίες τους.

Κατά συνέπεια το Κείμενο της Ενότητας του Νέου Δελχί, ως εξελισσόμενο

κείμενο αποτελεί κείμενο σύγκλισης που προσφέρεται στις εκκλησίες ως

προσπάθεια αυτής της οικουμενικής συμφωνίας, στα πλαίσια του ΠΣΕ.

Το πρόβλημα, της υφιστάμενης σχέσης μεταξύ του αδιαιρέτου χαρακτήρα

της Εκκλησίας και της ορατής ενότητας, αποτελεί ένα θέμα, το οποίο

απασχολεί την οικουμενική θεολογία μέχρι σήμερα. Είναι φυσικό, ότι

κάθε τι που έχει σχέση με την ενότητα της Εκκλησίας και την ενότητα

των εκκλησιών, να άπτεται πολλών επιμέρους θεμάτων, προβλημάτων

και ερωτημάτων που χρειάζονται απαντήσεις.

Είναι ευνόητο ότι η εργασία μας δεν έχει την πληρότητα που δίνει η

ανάπτυξη όλων των επιμέρους θεμάτων του Συνεδρίου. Η προβληματική

μας ακόμα δεν αγνοεί την ομολογιακή τοποθέτηση των διαφόρων

εκκλησιών, που το μεγαλύτερο μέρος είναι θεμελιωμένο στην

διαφοροποίηση της εκκλησιολογικής αξιολόγησης και ερμηνείας των

δογματικών διατυπώσεων, ή κριτηρίων, ή γεγονότων της Αρχαίας και

Αδιαιρέτου Εκκλησίας. Πολλές από τις πτυχές της ορατής έκφρασης της

ενότητας μπορούν να θεωρηθούν ως εκφράσεις μιας από κοινού

αποδεκτής ποικιλομορφίας, ενώ άλλες ως αιτίες διαίρεσης των

εκκλησιών. Πάνω σε αυτά τα πλαίσια, της ανακάλυψης ή της

αναγνώρισης των εκκλησιολογικών στοιχείων, οι εκκλησίες καλούνται να

αναλογισθούν σε πιο βαθμό οι διαφορές είναι διαιρετικές, αλλά και να

αναζητήσουν την δυνατότητα της σύγκλισης ώστε να μπορέσουν οι

εκκλησίες να βρουν και να αναγνωρίσουν την Μία Αγία και Καθολική

Εκκλησία ανάμεσα τους, για να μπορέσουν να κάνουν βήματα προς την

πλήρη ορατή ενότητα.

Ένα πρώτο εύλογο ερώτημα, που άμεσα προκύπτει από τα

παραπάνω, αφορά τους λόγους που δικαιολογούν ένα τέτοιο εγχείρημα.

Οι κυριότεροι λόγοι είναι: η κατά το διαρρεύσαν διάστημα μέχρι σήμερα

ουσιαστική επιστημονική απουσία μελετών, ειδικά στον ορθόδοξο χώρο,

που να πραγματεύονται και να αναλύουν ανάλογη θεματική και

προβληματική, από σκοπιά κυρίως της Ορθόδοξης Εκκλησιολογίας αλλά

και γενικότερα της Οικουμενικής Κίνησης. Σημειώνουμε επίσης ότι, για

και για λόγους που εγείρουν ενδιαφέροντα ερωτήματα για την

εκκλησιολογία του ΠΣΕ, σε αυτή την μελέτη μας, για την σχέση του

αδιαίρετου χαρακτήρα και της ορατής ενότητας με βάση την Έκθεση της

Γ΄ Γενικής Συνέλευσης είναι σημαντική. Διότι υπήρξε σε μικρό βαθμό η

ανάλυση της και δεν αποτέλεσε αντικείμενο διεξοδικής και πλήρης

επεξεργασίας, όλων των επιπτώσεων που αναφέρονται, από τους

εκπροσώπους της προτεσταντικής και ορθόδοξης εκκλησιολογικής

πλευράς, ούτε και από τις ίδιες τις Εκκλησίες. Χωρίς αμφιβολία, μια

μερική εξήγηση για την κατάσταση αυτή είναι ότι το ενδιαφέρον σε

οικουμενική κλίμακα, Εκκλησιών, θεολόγων και εκπροσώπων των

Εκκλησιών, δόθηκε στην ενασχόληση με πιο πρόσφατα κείμενα και

επίμαχα θέματα που σχεδόν εγκατέλειψαν την ενασχόληση με τα

αγκαθώδη εκκλησιολογικά προβλήματα που θέτει η ίδια η Έκθεση της

Ενότητας.

Ένα επιπρόσθετο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι και οι

ευχαριστίες μας προς όσους θεωρούμε ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο, ηθικό,

υλικό ή πνευματικό. Ένας από αυτούς δεν ζει πλέον. Όμως η επιθυμία

αλλά και η αίσθηση της εκτίμησης και αναγνώρισης δεν παύουν να είναι

ισχυρές και επιτακτικές. Η εμπιστοσύνη που μου έδειξε από μικρή ηλικία

και η απλότητά του, μου παρέχουν ένα σταθερό σημείο αναφοράς μέχρι

σήμερα. Ο λόγος για τον αείμνηστο Μητροπολίτη Βεροίας Παύλο

Γιαννικόπουλο, που με τον ιδιαίτερο λεπτό, απλό και ειλικρινή τρόπο με

τον οποίο σε αντιμετώπιζε, άφηνε πάντα ίχνη, χαραγμένα ανεξίτηλα, που

διατηρούνται στην μνήμη μου, μέχρι και σήμερα ζωντανά και στον οποίο

θεώρησα σκόπιμο να αφιερώσω την διδακτορική Διατριβή μου, ου η

μνήμη έστω αιωνία.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες και για τα πνευματικά χρέη της εργασίας

αυτής είναι πολλές. Στον κ. Γεώργιο Μαρτζέλο, επιβλέποντα Καθηγητή,

οφείλω χάριτες για την συνεχή και ενθουσιώδη στήριξη που μου παρέσχε

σε όλη την διάρκεια της έρευνας και της συγγραφής αυτής της μελέτης.

Επίσης ευχαριστώ, τους Καθηγητές κ. Χρυσόστομο Σταμούλη και κ.

Παναγιώτη Υφαντή, των οποίων η σκέψη και οι συμβουλές τους έπαιξαν

καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση βασικών απόψεων της παρούσης

μελέτης. Επίσης ευχαριστώ τους Καθηγητές, που με βοήθησαν ώστε

πολλά και σημαντικά κείμενα να περιέλθουν στα χέρια μου. Η συμβολή

τους στην βελτίωση της επιστημονικής κατάρτισης και έρευνας δεν ήταν

μόνο ουσιαστική αλλά με ώθησε σε νέες αναζητήσεις, από τις οποίες

αποκόμισα πολλά οφέλη. Τέλος να ευχαριστήσω και τους υπαλλήλους

της Βιβλιοθήκης της Θεολογικής Σχολής που με βοήθησαν με ένα

εξαίρετο και οικείο τρόπο, πάντα με προθυμία και καλοσύνη

διευκολύνοντας με στην έρευνα.

Ιωάννης Γ. Λότσιος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ………………………………………………................................................... σ. 5.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ…………………………………………………………………………… σ. 7.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ……………………………............................................................... σ. 10.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ………………………………………………………………………………….. σ. 16.

α) Η σχέση του αδιαίρετου χαρακτήρα και της ορατής ενότητας……………………………. σ. 16.

β) Η σχέση εκκλησιολογίας και οικουμένης………………………………………………… σ. 19.

γ) Η σχέση χριστολογίας και οικουμένης……………………………………………………. σ. 21.

δ) Η σχέση εκκλησιολογίας και οικουμένης στην έκθεση της ενότητας στο Νέο Δελχί…….. σ. 29.

ε) Η μεθοδολογία της διατριβής…………………………...................................................... σ. 37.

ΜΕΡΟΣ Α΄

Η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ

ΝΕΟΥ ΔΕΛΧΙ

1. Η μεταβολή στην εκκλησιολογία της οικουμενικής κίνησης……….................... σ. 43.

1.1.1. Η έκθεση της ενότητας της Γ΄ Γενικής Συνέλευσης……………………………… σ. 43.

1.1.2. Οι θεμελιώδεις πτυχές στην μεθοδολογία και προσέγγιση της αναλύσεως: Η

συνοπτική και η συνθετική περιγραφή….................................................................

σ.44.

1.1.3. Η σημασία της συνθετικής εκκλησιολογικής διατύπωσης……............................ σ. 52.

1.2. Η σχέση των κοινών σημείων και των επιπτώσεων της εκθέσεως της ενότητας… σ. 56.

1.2.1. Η σημασία των κοινών σημείων, επιπτώσεων και κοινής κλήσης………………. σ. 56.

1.2.2. Η σχέση της συγκριτικής εκκλησιολογίας με τις επιπτώσεις για την κοινή κλήση. σ. 60.

1.2.3. Η διασταύρωση των κοινών σημείων και επιπτώσεων για την κοινή κλήση…… σ. 63.

1.3. Η σημασία των επιπτώσεων στην ‘‘μελέτη’’ και ‘‘πράξη’’………………………. σ. 65.

1.4. Η κατανόηση της ‘‘ενότητας της Εκκλησίας’’....................................................... σ. 68.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΕΩΣ

ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ

2.1. Η σχέση της εκθέσεως της ενότητας του Νέου Δελχί και του κειμένου της

ενότητας του Αγίου Ανδρέα της Σκωτίας (1960)…….........................................

σ. 72.

2.2. Η έκθεση της ενότητας ως συνέχεια της πρότασης της δηλώσεως του Τορόντο.. σ. 77.

2.3.

Η ιδιότητα μέλους του ΠΣΕ και η σχέση της με την ιδιότητα μέλους της

Εκκλησίας: Η εξίσωση της διπλής ιδιότητας…………........................................

σ. 81.

2.4. Το ‘‘δώρο της ενότητας’’, στην σημασία της εικόνας και του στόχου: Το ζήτημα

της διαφωνίας………………………………………………………………………

σ. 87.

2.5. Η νέα ‘‘εμπειρία’’ της διακονίας του ΠΣΕ……….................................................. σ. 91.

ΚΕΦΑΛΙΟ Γ΄

Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΑ ΤΜΗΜΑΤΑ:

ΜΑΡΤΥΡΙΑ, ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΚΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑ

3.1 Η κατανόηση των τμημάτων της «μαρτυρίας», «διακονίας» και «ενότητας»…............ σ. 97.

3.2 Η σχέση πάστορα και λαϊκών στην διαμόρφωση της ενότητας της Εκκλησίας………. σ.100.

3.3 Η προσπάθεια διαμορφώσεως των ιδιοτήτων της ‘‘ενότητας της Εκκλησίας’’……….. σ.103.

3.4 Η σχέση Εκκλησίας και ευαγγελίου για την ‘‘ενότητα της Εκκλησίας’’........................ σ.109.

3.5 Η βιβλική αναφορά της χριστολογικής φόρμουλας του άρθρου-βάση για την κοινή

μαρτυρία και τον προσηλυτισμό………………………………………………………..

σ.113.

3.6 Η κατανόηση του ευαγγελισμού στο πλαίσιο της σημασίας του Προσηλυτισμού. Η

σχέση ευαγγελισμού και κοινής μαρτυρίας…………………………………………….

σ.116.

3.7 Η σχέση της «κοινής γλώσσας» με τα τμήματα της «μαρτυρίας», «διακονίας» και

«ενότητας» στον προσδιορισμό της οικουμένης………………………………………

σ.118.

3.8

Η καθιέρωση και το περιεχόμενο της μαρτυρίας, διακονίας για την ενότητα....

ΜΕΡΟΣ Β΄

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΙΑΔΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΔΙΑΡΕΤΟΥ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΣΥΝΔΕΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΔΙΑΙΡΕΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΡΑΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

σ.121.

4.1 Η κοινή Γλώσσα και η κατανόηση των στοιχείων της ενότητας……............................. σ.127.

4.2 Η κοινή γλώσσα και το περιεχόμενο των εκκλησιαστικών στοιχείων για την

ενότητα.............................................................................................................................

σ.130.

4.3. «In each place», το σημείο της εκκλησιογέννησης…………………………………… σ.138.

4.4.1 «In each place» ως «communion of saints»……………………………………….. σ.140.

4.4.2 «Που βαπτίζονται στο όνομα του Χριστού». Η θεμελιακή επίπτωση του ‘‘ενός’’

βαπτίσματος στην ανεύρεση της εκκλησιαστικής ενότητας………...............................

σ.149.

4.4.3 «Που ομολογούν αυτόν ως Θεό και σωτήρα και κρατούν την μια αποστολική πίστη».

Το περιεχόμενο της αποστολικής πίστης και η σχέση με την χριστολογική αναφορά…

σ.153.

4.4.4 Η σχέση της σημασίας «κοινωνίας» και «fellowship»…………………………………….. σ.157.

4.5. «Που κόβουν τον έναν άρτο». Η σχέση ευχαριστίας και Intercommunion στην κοινή

προσευχή………………………………………………………………………………

σ.163.

4.6. Τα εκκλησιαστικά στοιχεία και ο τρόπος της ενότητας για την περαιτέρω

διαδικασία………………………………………………………………………………

σ.168.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄

ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ

ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

5.1 Η εισήγηση, η συμβολή και η σημασία στην μεθοδολογίας τους……...................... σ.175,

5.2. Η σχέση εισηγήσεως και συμβολής με τις πατριαρχικές εγκυκλίους του 1920 και

1952…......................................................................................................................... σ.177.

5.3. Οικουμενισμός εν «χρόνω» και οικουμενισμός εν «Χώρω» στην ορθόδοξη

συμβολή…

σ.181.

5.4. Χάρισμα και εκκλησία: Η νέα χάραξη στην μεθοδολογία του Ν. Νησιώτη……….. σ.184.

5.5. Η σύνθεση στην κατανόηση της ορθοδόξου αντιπροσωπείας……………………… σ.187.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄

ΕΚΚΛΗΣΙΟΓΕΝΝΕΣΗ:

ΑΠΟ ΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ «ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ» ΣΤΗΝ ΓΕΝΕΣΗ

ΤΗΣ «ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΑΣ»

6.1 Συνοδικότητα και οικουμενικότητα: Η σχέση τριαδολογίας και οικουμένης…………. σ.194.

6.1.1 Η διαφοροποίηση της τριαδολογικής διατύπωσης……….............................................. σ.194.

6.1.2 Προϋποθέσεις κατανοήσεως της τριαδολογικής διατύπωσης στην έκθεση της

ενότητας……

σ.202.

6.1.3 Η αγάπη του Θεού στις αΐδιες και οικονομικές σχέσεις της Αγίας Τριάδος. Η αλλαγή

της τριαδολογίας για την οικουμενική κίνηση…………………………………………

σ.207.

6.1.4 Η αποστολή του Αγίου Πνεύματος στην Εκκλησία. Η διακήρυξη και η διακονία της

αγάπης………………………………………………………………………………….

σ.217.

6.2 Η σχέση μεταξύ πραγματικότητας της Εκκλησίας και πραγματικότητας

ενότητας………………………………………………………………………………...

σ.220.

6.3 Η εκκλησιολογική απαίτηση: Η σύνθεση ανάμεσα στην χριστολογία και την

πνευματολογία…………………………………………………………………………

σ.225.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………………………………………………………………………….

σ.231.

SUMARRY…………………………………………………………………………………… σ.235.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………………………………….. σ.239.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Λεξικά & Εγκυκλοπαίδειες:

AGELNT A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature,

Bauer, Walter, William Arndt, F. Wilbur Gingrich, and Walter Bauer,3d ed. Chicago/London:

University of Chicago Press, 2000.

BEMCT The Blackwell Encyclopedia of Modern Christian Thought, Alister E. McGrath, ed., Oxford:

Blackwell Publishers, 1993.

DCT Dictionnaire Critique de Theologie, sous la direction de Jeans-Yves lacosta, ourrace Publie

Avegle con cours du centre national du Livre, Pres Universitaipres de France 1998.

DEM Dictionary of the Ecumenical Movement, WCC Publications, Geneva, William B. Publishing

Company, Grand Rapids, 1991, τόμος 1.

DHT The Dictionary of Historical Theology, Trevon A. Hart, General Editor, William B.

Eerdamans Publishing Company Crand Rapids, Michigan.

DOM Dictionnaire Oecumιnique de Missiologie, sous dir. Ion Bria, Philippe Chanson, Jacques

Gadille, Marc Spindler, Paris/Genθve/Yaoundι, Cerf/Labor et Fides/CLΙ, 2001.

DS Dictionnaire de Spiritualité, Viller, Marcel, et Autres, eds. Volume 8 Paris Beauchesne

1974.

EDNTZNT Exegetical Dictionary of the New Testament, Translation of: Exegetisches Worterbuch Zum

Neuen Testament, Robert Balz Horst and Gerhard Schneider Grand Rapids, Mich.:

Eerdmans, 1990-c1993.

EDR Encyclopaedic Dictionary of Religion, ed. Paul Kevin Meagher, Washington, DC: Corpus

Publications, 1979.

EDWM Evangelical Dictionary of World Missions, ed. Scott Moreau, Grand Rapids, Baker, 2000.

EWNT Exegetisches Worterbuch zun Neuen Testament, by Balz H., G. Schneider, eds, V. II,

Stuttgart 1980-1983.

GDT Global Dictionary of Theology: A Resource for the Worldwide Church, William, Veli-Matti

Ka rkkainen, Downers Grove, Ill.: IVP Academic; Nottingham, England: Inter-Varsity Press,

2008.

GELNT Greek-English Lexicon of the New Testament, Grand Rapids, Mi: Zondervan. 1979, J.

Thayer.

ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμοι 12, έκδ. Αθ. Μαρτίνος, Αθήναι 1966.

MEITCGC Missiology: An Ecumenical Introduction: Texts and Contexts of Global Christianity, eds. F.

J. Verstraelen et al. Grand Rapids, MI: William B. Eerdmans Publishing Company, 1995.

TCNE The Christian News Encyclopedia, Vol. II, ed Herman Otten, Washington, Missouri:

Missourian Publishing Co, 1982.

TDOT Theological Dictionary of the Old Testament, Botterweck, G. Johannes and Helmer

Ringgren, eds., Trans. John T. Willis Vol. 2, Grand Rapids: Eerdmans, 1974.

TDNT Theological Dictionary of the New Testament, Kittel, Gerhard Hrsg., Bromiley, Geoffrey

William Hrsg., Friedrich, Gerhard (Hrsg.): Electronic ed., Grand Rapids, MI: Eerdmans,

1964-c1976, S. 5.

TEC The Encyclopedia of Christianity, Eerdmans, Brill, volume 5 Cranb Rapids, Michigan

Cambridge U.K. Leiden/ Boston/oll, 2001.

TEP The Encyclopedia of Protestantism, Hans Hillerbrand (Ed.), 4 vols., Routledge, New York,

2004

TER The Encyclopaedia of Religion, ed. Mircea Eliade, New York: Macmillian Publishing

Company, 1987.

THWNT Theologisches Worterbuch zun Neuen Testament, Vol III, Stuttgart Kohlhammer, by Kittel

C. G. Friebrich, eds, 1933-1979.

TIDNTT The New International Dictionary of New Testament Theology, Vol 2 Colin Brown ed.

Grand Rapids, Mi: Zondervan/Regency, 1971

TNDT The New Dictionary of Theology, Joseph A. Komonchak, et al., eds.Wilmington, DE:

Michael Glazier, 1987.

TNIDPCM The New International Dictionary of Pentecostal and Charismatic Movements, ed. Stanley

M. Burgess, 877-885. Grand Rapids, MI: Zondervan, 2002.

TODCC The Oxford Dictionary of the Christian Church, Edited by F.L. Cross and E.A. Livingstone.

3rd editionrevised, New York: Oxford University Press, 2005.St. Michael's 1st Floor

Reference Area.

TRE Thelogische Realenzyklopadie, Vol.XVIII, Berlin De Gruyter.

Συντομογραφίες Περιοδικών:

AAC Acta Apostolicae Sedis, Commentarium officiale, Roma

ΑΒ Ἀνάλεκτα Βλατάδων, Πατριαρχικὸν ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη

ABR Τhe American Benedictine Review, St. Paul

AER The American Ecclesiastical Review, Catholic University of America, Washington D.C.

AHR American Historical Review, American Historical Association, University of Chicago Press

AJT Asia Journal of Theology

Αναλ Ἀναλόγιον, Τριμηνιαία Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σερβίων καὶ Κοζάνης, Κοζάνη

AS Augustinian Studies, Villanova University Villanova, Pennsylvania

ATJ Ashland Theological Journal, Ashland Theological Seminary

ATR Anglican Theological Review, Evanston /III.-Sewanee/Tenn

CATH Catholica,, Chigacgo Viertelijahresschrift fur okumenische Theologie

CTJ Calvin Theological Journal, Calvin Theologigal Seminary, A Community of Faith, A Center

of Learning, A Life of Ministry,

CTQ Concordia Theological Quarterly

CON Contacts, Revue Francaise Orthodoxe de Spiritualité et de Théologie, Paris,

CS Chicago Studies

CH Het Christelijk Osten en Hereniging, Nijmegen

ChSoc Christianisme Social, Le Revue du Christianisme Social, Paris

ChQ The Church Quarterly, Society for Promoting Christian Knowledge, 1971

CJTC Cibetreologia, Journal of Theology & Culture

CoC Courrier Communautaire,

COH Het Christelijk Osten en Hereniging, Nijmegen

Conci Concilium, An International Review of Theology, London, υπό Antony Clark Books,

Wheathampstead.

CoVi Communion Viatorum, Α Thelogigal Journal,Protestant Theological Faculty, Praha

Comm Commounio, International Catholic Review

CQ Covenant Quarterly, Evangelical Covenant Church

Ε Ἐπίσκεψις, Δεκαπενθήμερον Δελτίον Εἰδήσεων, Ὀρθόδοξο Κέντρο τοῦ Οἰκουμενικοῦ

Πατριαρχείου, Chambesy, Geneva

EAJT East Asia Journal of Theology, Cumulative Index Compiled by CSCA, Trinity Theological

College, Singapore

Ecc Ecclesiology, The Journal for Ministry, Mission and Unity

Eкл Ecclesia,

ΕΕΘΣΑΠΘ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀριστοτέλειου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1953 καὶ ἐξ.

ΕΦ Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος, Πατριαρχεῖον Ἀλεξανδρείας, Ἀλεξάνδρεια

ΕΠΕΘΧ Ἐπιστημονικὴ Παρουσία Ἑστίας Θεολόγων Χάλκης

ER Τhe Ecumenical Review, WCC, Geneva.

ET The Expository Times, International Journal of Biblical Studies, Theology and Ministry

ETL Ephemerides Theologicae Lovanienses, Louvain Journal of Theology and Canon Law,

Louvain

EVF Evangelische Katholisches Forum, Witten/Ruhr

FV Foi et Vie, Paris

GOTHR The Greek Orthodox Theological Review, Holy Cross Greek Orthodox School of Tehology,

Brookline MA. 1954 εξ.

Gre Gregorianumum, Rivista Pontificia Università Gregoriana, Roma

ΓΠ Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Θεσσαλονίκη 1917 καὶ ἐξ.

HCOH Het Christelijk Oosten en Hereniging,

HeKo Herder Konnspondenz,,Freiburg/Br.

HerKorr Herder-Korrespondenz, Freiburg/ Br

HJ The Heythrop Journal, A Bi-Monthly Review of Philosophy and Theology, Heythrop

College, University of London

IBMR International Bulletin of Missionary Research,

IJFM International Journal of Frontier Missiology, International Student Consultation on Frontier

Missions, Edinburgh

IJPT International Journal of Practical Theology, Edited by Wilhelm Gräb, Elaine Graham,

James Nieman

IJSCC International Journal for Study of the Christian Church

ΙΚΖ Internationale Kirchliche Zeitschrift, Revue International de Theologie, Bern

Inter Interpretation, A Journal of Bible and Theology, Union Theological Seminary Virginia,

Richmond/Va

IRE Irenikon, Monastere de Chevetogne, Belgique, 1926 και εξ.

IRM The International Review of Mission, Geneva, WCC 1912 και εξ.

IST Istina, Paris, 1957 και εξ.

ITQ Irish Theological Quarterly, Pontifical University, St. Patrick's College, Maynooth, Co.

Kildare, Ireland.

JBL Journal of Biblical Literature, The Society of Biblical Literature, Constituent Member of the

American Council of Learned Societies

JBTM Journal Baptist Theology Ministry, Baptist Center for Theology and Ministry, A Research

Institute of New Orleans Baptist Theological Seminary, New Orleans

JCTR Journal for Christian Theological Research, Christian Theological Research Fellowship,

American Academy of Religion

JEBS Journal of European Baptist Studies, International Baptist Theological Seminary in Prague,

JES Journal of Ecumenical Studies, Pittsburgh, Pa, 1964 και εξ.

JEPTA Journal of The European Pentecostal Theological Association

JETS Journal of the Evangelical Theological Society, Evangelical Theology Sosiety

JMT Journal of Ministry and Theology, published by Baptist Bible Seminary of Clarks Summit,

Pennsylvania

JPT Journal of Pentecostal Theology,

JRH Journal of Religious History, Published on Behalf of the Association for the Journal of

Religious History, University of Sydney, Sydney

JSSR Journal for the Scientific Study of Religion, Published on Behalf of the Society for the

Scientific Study of Religion, University Blvd Indianapolis

InSer Information Service, Secretarian for Christian Unity, Vatican

J The Jurist, Studies in Church Law and Ministry, Catholic University of America, School of

Canon Law, Washington DC

Θ Θεολογία, Ἐπίσημο Θεολογικὸ Περιοδικὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς

Ἑλλάδος, Ἀθῆναι

Κ Κοινωνία, Δελτίο Πανελληνίου Ἑνώσεως Θεολόγων, Ἀθῆναι

KD Kerygma und Dogma, Zeitschrift für theologische Forschung und kirchliche Lehre,

Gottingen

KET Kairos, Evangelical Journal of Theology,

Κλ Κληρονομία, ἔκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικὸν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη

KM Die Katholischen Missionen, Freiburg

ΚΟ Καθ’ Ὁδόν, Περιοδικὴ Ἔκδοση τοῦ Θεολογικοῦ Συνδέσμου

KZR Kairos, Zeitschrift fur Religionswissenchaft, Salzburg

LdC La Documentation Catholique,

LR Lutherische Raundschau, Stuttgart

LSO Lutheran Seminary Quarterly,

LuVi Lumiere et Vie, Revue de formation et réflexion théologique, Lyon

MF Mission Focus, Annual Review, Elkhart, Indiana

MiF Ministerial Formation, World Council of Churches, Education and Ecumenical Formation,

Geneva, Switzerland

Miss Missiology, An International Review, The Quarterly Journal of the ASM

Mitarbeit Die Mitarbeit, Berlin

MH Methodist History, Quarterly Journal of the General Commission on Archives and History,

The United Methodist Church

MS Mid-Stream, An Ecumenical Journal,

MT Modern Theology,

NB New Blackfriars, The Dominican Council/Blackwell Publishing Ltd

NCCR National Christian Council Review, National Christian Council of India

NCE New Catholic Encyclopaiedia, V. 7 New York: McGraw-Hill Book Company

NedKSt Nederlandse Katholieke Stemmen, Zwolle

NRT Nouvelle Review Theolgie, S. J. Saint-Albert a Louvain, Paris

NT Novum Testamentum, An International Quarterly for New Testament and Related Studies,

Leiden

ΟΒΜΡ Occasional Bulletin of Missionary Research,

Oec Oecumenica,Αnnales de Recherche Oecumémique,

Oik Oikoumenikon, Roma

One in Christ One in Christ, A Catholic Ecumenical Review, London

OR Okumenisch Rundschau, Die führende deutschsprachige Zeitschrift der Ökumene,

Stuttgart

Or Origins,

Ορθ Ὀρθοδοξία, Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, Θεσσαλονίκη

ΟST Ostkirchliche Studien, Wurzburg

P Phronema, An Annual Review Published by the Faculty of St Andrew’s Greek Orthodox

Theological College

Pac Pacifica, Journal of the Melbourne College of Divinity

PE Pro Ecclesia, A Journal of Catholic and Evangelical Theology, Joseph L. Mangina, Editor

PenSt PentecoStudies, Journal for the Interdisciplinary Study of Pentecostalism and Charismatic

Movements

PER Perichoresis, Emanuel University of Oradea

PG/PL Migne, J-P, Patrologiae cursus completes. Series Latina, Paris 1884-1890.

PJSPS Pneuma: The Journal of the Society for Pentecostal Studies, Edited by Amos Yong and

Dale Coulter

PL Positions Lutheriennes, Théologie, Histoire, Spiritualité, Eglise Lutherienne, Paris

PM Parole et Mission,

PRO Protestantesimo, Facoltà Valdese di Teologia, Roma

QR Quarterly Review: A Scholarly Journal for Reflection on Ministry by The United Methodist

Publishing House

QSt Ec Quaderni di Studi Ecumenici, Istituto di Ecumenici S. Bernardino, Venezia

RCT Revista Cataluña Theologia, Facultat de Teologia de Catalunya

RDM Rythmes du Monde, Paris

RE Religious Education,The Journal of the Religious Education Association

Rex Review and Expositor,

RHPR Revue d’ Histoire et de Philosophie Religieuses, Faculté de Théologie Protestante

de l'Université de Strasbourg, Paris

RL Religion in Life,

RRJ Reformation Revival Journal, A Quarterly for Church Renewal,

RRR Review of Religious Research, Religious Research Association

RRT Reviews in Religion & Theology,

RSR Revue des Sciences Religieuses, Faculté de Théologie Catholique de l’Université de

Strasbourg

RSS Religion, State and Society,

RW Reformed World, The Reformed and Presbyterian World (1956-1970), Reformed World

(1971- )

SFM Saint Francis Magazine, Published by Interserve and Arab Vision

SIQR Studies: An Irish Quarterly Review,

SJT Southwestern Journal of Theology, Southwestern Baptist Theological Seminary

SMT Swedish Missiological Themes, Svensk Missions Tidskrift

SPR The Springfielder, Quarterly Faculty of Concordia Theological Seminary, Springfielder,

Illinois

SRR Seminary Ridge Review, Lutheran Theological Seminary at Gettysburg, Gettysburg

StAn Studia Anselmiana filosofica,

StEc Studi Ecumenici, Verona S.Bernardino 1983 και εξ.

StL Studia Liturgica, Nieuwendam

STL Studia Theologica Lundensia,

STN Studia Theologica, Nordic Journal of Theology

StTeol Studi Theologie, Revista Facultatilor de Teologie din Patriarhia Romana, Bucuresti

SVSQ Saint Vladimir’s Theological (Seminary), Quarterly, Α Continuation of St. Vladimir’s

Orthodox Theological Seminary,1952 και εξ.

SW Student World,

SWC Studies in World Christianity, Alistair Kee, Faculty of Divinity, University of Edinburgh

TB Tyndale Bulletin, Tyndale House, Residential Centre for Biblical Research

TBB The Burning Bush, Theological Journal of the far Eastern Bible College, Edited for the

Faculty, Republic of Singapore.

TCL Theologia Catholica Latina, Studia Universitatis Babes-Bolyai

TD Theology Digest, St. Mary’s College, The School of Theology of St. Louis University,

Kancas,

ΤΕ Theological Education, The Association of Theological Schools in the United States and

Canada, Pittsburgh, Pennsylvania

Them Themelios, International Fellowship of Evangelical Students 1962-1974, 1975 Theological

Students Fellowship Bulletin United Kingdom

THP Theologisch en Prakijk, Lochem

TJHMS Transformation: An International Journal of Holistic Mission Studies

TJT Toronto Journal of Theology

ΤΜ Third Millennium,

TR Theological Renewal,

TS Theological Studies, Theological Faculties of the Society of Jesus in the United States,

Woodstock/Md.

TT Theology Today, A Quarterly Ecumenical Journal of Christian theology, Princeton

Theological Seminary in Princeton, NJ

TV Teologia y Vida, Pontificia Universidad Catolica de Chile, Facultad de Teologia Santiago de

Chile

TW The Way, A Review of Christian spirituality

UnSa Una Santa,

VC Verbum Caro, Taizé

VE Verbum et Ecclesia, Αcademic Journal of the Centre for Ministerial Development, Pretoria

Ver Veritas,

VUCH Vers l'Unité Chrétienne,

WW World and World,

ZDZ Die Zeitchen der Zeit, Berlin

Συντομογραφίες Βιβλίων:

AHEM A History of the Ecumenical Movement, John Briggs, Mercy Amba Oduyoye & Georges

Tsetsis, Vol 3, 1968-2000, WCC, Geneva, 2004.

Amsterdam The First Assembly of the World Council of Churches held at Amsterdam August 22nd to

September 4th, 1948, London: SCM, 1949, W.A. Visser ’t Hooft, ed.

ΒΕΜ Baptism, Eucharist and Ministry, Faith and Order Paper No. 111, World Council of

Churches, Geneva, 1982, στο διαδίκτυο,

http://www.oikoumene.org/fileadmin/files/wccmain/documents/p2/FO1982_111_en.pdf.

CUV Towards A Common Understanding and Vision of the World Council of Churches, A work

Draft for a Policy Statement WCC Geneva 150, 1996.

DHFO Documentary History of Faith and Order 1963-1993 Edited by Güntηer Gassmann, Faith

and Order Paper No. 159 WCC Publications, Geneva 1993.

Ecumenism I Ecumenism I, A Doctrinal Approach, G.Florovsky, Volume Thirteen in The collected works,

Buchervertriebsanstalt 1989, Postfach 461, FL-9490 Vaduz. Europa.

Ecumenism IΙ

Ecumenism IΙ, A Historical Approach, G.Florovsky, Volume Thirteen in The collected

works, Buchervertriebsanstalt 1989, Postfach 461, FL-9490 Vaduz. Europa

Evanston to

New Delhi

Evanston to New Delhi, 1954-1961, Report of the Central Committee to the Third Assembly

of the World Council of Churches, WWC Geneva, 1961.1962.

Growth in

Agreement

Ι

Growth in Agreement: Reports and Agreed Statements of Ecumenical Conversations on a

World Level, των Meyer Harding and Vischer Luka volume 1, 1971-1982, with one

Anglican-Old Catholic statement from 1931;, there are errors and omissions in the

endnotes. Ecumenical Documents II Faith and Order Paper 108, New York/ Geneva:

Paulist Press/World Council of Churches 1984.

Growth in

Agreement ΙI

Report and Agreed Statements of Ecumenical Conversations on a World Level, 1982-1988,

edited by Jeffrey Gros, FSC Harding Meyer William G. Rusch, WCC Publications Geneva,

2000

HEM A History of the Ecumenical Movement 1517-1948, edited by Ruth Rosse and Stephen

Charles Neill, fourth edition, WCC Geneva 1954.

LG Dogmatic Constitution on the Church, Lumen Gentium, στο

διαδίκτυο,http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vatii_c

onst_19641121_lumen-gentium_en.html.

New Delhi The New Delhi Report, The Third Assembly of the World Council of Churches 1961, SCM

Press LTD Bloomsbury Street London, by W.A.Visser ’T Hooft, 1962.

NMC The Nature And Mission of the Church, A Stage on the Way to a Common Statement Faith

and Order Paper 198, World Council of Churches, Geneva, στο διαδίκτυο,

http://www.oikoumene.org/fileadmin/files/wccmain/documents/p2/FO2005_198_en.pdf.

TEAHM The Ecumenical Advance, A History of the Ecumenical Movement volume 2 1948-1968

edited by Harold E. Fey, WCC Geneva 1986.

ΤΕΜ The Ecumenical Movement, An Anthology of Key Texts and Voices, Edited by Michael

Kinnamon and Brian E. Cope WCC Publications Geneva William B. Rapids, Michigan

1997.

UR Decree on Ecumenism, Unitatis Redintegratio, στο διαδίκτυο,

http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vatii_decree_196

41121_unitatis-redintegratio_en.html.

Συντομογραφίες Ορολογίας:

ARCIC Anglican -Roman Catholic International Commission

CDF Congregation for the Doctrine of the Faith

CTSL The Catholic Truth Society of London

ΔΙΣ Διεθνές Ιεραποστολικό Συμβούλιο

FO Faith and Order

GC Congregational Churches

ICAOTD International Commission for Anglican-Orthodox Theological Dialogue

IER Institute for Ecumenical Research

IOC Inter Orthodox Consultation

ΙΜC International Missionary Council

JWGWCCC Joint Working Group (Joint Theological Commission) of the World Council of Churches and

the Roman Catholic Church

JWGCSMCC Then Joint Working-Group Between the Church of Sweden and the Mission Covenant

Church

LWF Lutheran World Federation

MCC Massachusetts Council of Churches

NAAE North American Academy of Ecumenists

NCC National Council of Churches

OxCEPT Oxford Centre for Ecclesiology and Practical Theology, Ripon College Cuddesdon

ΟΠ Οικουμενικό Πατριαρχείο

PCC Pentecostal Church of Chile

PCC Pennsylvania Council of Churches

POC Pan-Orthodox Conference

PMCC Pentecostal Mission Church of Chile

PPCY Pontifical Council for Promoting Christian Unity

RES Reformend Ecumenical Synod

WARC World Alliance of Reformed Churches

WCCCC World Council of Churches Central Committee statement

WCCCWE WCC Conference on World Mission and Evangelism

WMC World Missionary Conference

WMC World Methodist Council

WWC/ΠΣΕ Παγκόσμιο Συμβούλιο των Εκκλησιών

Κυριότερες Συντμήσεις

ανέκδ. ανέκδοτος

Aρχίμ. αρχιμανδρίτης

βλ. βλέπε

διδ. διδακτορική

ed editor

eds editors

έκδ. έκδοση

επιμέλ. επιμέλεια

εξ. και εξής

ist institute

κ.α. και άλλα

κ.τ.λ.π. και τα λοιπά

λ.χ. λόγου χάρη

μετάφρ. μετάφραση

Μητρ. Μητροπολίτης

Νο νούμερο

ό.π. όπως παραπάνω

par paragraphs

π.χ. παραδείγματος χάριν

πρβλ. παράβαλλε

σ. σελίδα

σσ. σελίδες

υπογρ. υπογράμμιση

trans. translation

υποσ. υποσημείωση

Vol volume

§ παράγραφος