Social Capital-based Local Policy and Governance (in Thai)

5352 นโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคม: ทางเลอกการพฒนาทองถนในศตวรรษท 21

นโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคม: ทางเลอกการพฒนาทองถนในศตวรรษท 211

Social Capital-based Local Policy and Governance:An Alternative Approach to Local Development in 21st Century

ปยะพงษ บษบงกและสนทรชย ชอบยศ

Piyapong Boossabong and Sunthonchai Chopyot

บทคดยอ

แนวคดการสงเสรมนวตกรรมทองถนไดรบความสนใจเปนอยางมากในทศวรรษ

ทผานมา หลงจากพบวาการกระจายอ�านาจน�าไปสความคดรเรมสรางสรรคของทองถน

เพอรบมอกบความแตกตางหลากหลายของปญหาทแตละทองถนเผชญ ซงสรางมตใหม

และความแตกตางเมอเทยบกบการก�าหนดนโยบายและการบรหารจดการโดยรฐบาล

ในสวนกลาง ทวา ในขณะทแสวงหานวตกรรมหรอของใหมอาจท�าใหมองขามไปไดวา

ของเกาหรอทนทางสงคมทมรากฐานเชอมโยงกบประวตศาสตร วฒนธรรม และความ

สมพนธทางสงคมมศกยภาพทจะน�ามาพฒนาทองถนไดเชนเดยวกน ไมวาจะเปน

ความไวเนอเชอใจกน การเกอกลกน การยดมนในหลกศลธรรมรวมกน การสรางเครอขาย

ทางสงคม การมบรรทดฐานและกฎเกณฑทางสงคมรวมกน และการมภมปญญาของตนเอง

ทงน บทความชนนส�ารวจพรมแดนดงกลาวเพอสรางทางเลอกการพฒนาทองถนใน

ศตวรรษท 21 ทนอกเหนอไปจากการแสวงหานวตกรรม โดยเสนอความเปนไปได

ของแนวทางการก�าหนดนโยบายและบรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคม

ผานกรณศกษาของการพฒนาทองถนทเปนชมชนเมองเกาในจงหวดรอยเอด ขอนแกน

มหาสารคาม และกาฬสนธ

ค�าส�าคญ: ทนทางสงคม, นโยบายและการบรหารจดการทองถน

1 บทความนเปนสวนหนงของงานวจยภายใตแผนงานนโยบายสาธารณะเพอการพฒนาอนาคตของเมอง

ซงไดรบทนสนบสนนจากส�านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.)

วารสารสงคมศาสตร ปท 11 ฉบบท 1 (ม.ค.-ม.ย. 2558) หนา 53-83.

5554 ปยะพงษ บษบงกและสนทรชย ชอบยศ

Abstract

After decentralizing local governance in Thailand, local initiatives

have been promoted for more than a decade. Various innovations are

found using in governing local area to cope with different problems and

challenges facing by each locality. They make different compared to

centralized and top-down policy made by the central government.

However, apart from seeking for the ‘new’ like an innovation, using the ‘old’

like social capital embedded in local history, culture and social interactions

would also be capable to make a better place. There are many forms of

social capital that could be used including trust, reciprocity, moral

obligation, social network, shared social rules and norms, and local

knowledge. This article argues that social capital-based local policy and

governance could be effective in delivering sustainable local development

and should be recognized as an alternative approach for developing

local communities in the 21st century. The lessons from governing old

towns of four cities in regional Thailand are addressed to illustrate

the attempt to adopt this approach.

Keywords: Social Capital, Local Policy and Governance

ความน�า

การกระจายอ�านาจในประเทศไทยในหวงราวสองทศวรรษทผานมาสรางทง

ขอวจารณและการสรรเสรญ ตวอยางของการวจารณในเชงลบทส�าคญคอองคกร

ปกครองสวนทองถนจ�านวนไมนอยไดสะทอนใหเหนวาการกระจายอ�านาจคอการกระจาย

การคอรรปชน กลาวคอ เกดการคอรรปชนอยางหลากหลายรปแบบและกวางขวาง

เนองจาก เมออ�านาจการตดสนใจถกกระจายออกไป โอกาสการทจรตกถกกระจาย

ออกไปดวย ผานระบบอปถมภทถกสรางขนอยางสลบซบซอน (เชงชาญ จงสมชย, 2552)

นอกจากนน การกระจายอ�านาจกลายมาเปนการเพมขนาดของระบบราชการ โดยองคกร

ปกครองสวนทองถนกลายเปนอกแขนขาหนงของระบบราชการ ใชกฎระเบยบและ

ธรรมเนยมปฏบตแบบระบบราชการในสวนกลางและภมภาคกบประชาชน อกทงมก

จะเขาขางภาครฐเมอเกดความขดแยงระหวางรฐกบประชาชน ดงมหลายกรณทแกนน�า


เคลอนไหวตอสเกยวกบสทธชมชนสะทอนวาสวนทองถนรวมมอกบสวนภมภาคมากกวา

เขาขางชาวบาน (ปยะพงษ บษบงกและคณะ, 2547)

สวนการสรรเสรญหรอผลดทถกกลาวถงนนมไมนอยเชนกน ทส�าคญคอ

การหนนเสรมคานยมประชาธปไตยแบบมสวนรวม และสงเสรมการปกครองและ

การพงตนเอง (เอนก เหลาธรรมทศน, 2557) อกทงใหความส�าคญกบการเสรมสราง

ความเขมแขงของชมชน ดวยการมองวารฐตองท�างานรวมกบประชาชน (Work with)

ซงทาทายกรอบเดมทรฐมกจะอางวาท�างานเพอประชาชน (Work for) รวมไปถง

ตอบสนองความตองการของประชาชนไดเรวกวาและมากกวา จากทไมตองผาน

หลายขนตอน และผตดสนใจกบผ รบผลจากการตดสนใจมลกษณะรวมกน หรอ

เปนกลมเดยวกน เสมอนคนทอยใตรมอนเดยวกน (Umbrella of a common)

นอกจากนน บางคนสะทอนดวยวาการกระจายอ�านาจจะชวยกระจายความขดแยง

(Decentralization of conflict) อาท เมอการกระจายอ�านาจเกดขนเตมท ประชาชน

ไมตองไปเดนขบวนทหนาท�าเนยบเพอกดดนรฐบาล หากแตสามารถไปเรยกรองจาก

องคกรปกครองสวนทองถนในพนทตนเองได (อลงกรณ อรรคแสงใหสมภาษณกบ

มตชนฉบบ 23 กมภาพนธ 2558) ซงนาเสยดายวาทผานมาประเทศไทยยงไมมความ

กาวหนาดานการกระจายอ�านาจถงขนทจะกระจายความขดแยงเพอใหความขดแยง

ระดบชาตเบาลงได2

ทงน ส�าหรบประเดนทไดรบการมงเนนมากเปนพเศษในทศวรรษทผานมาคอ

การกระจายอ�านาจน�ามาซงความรเรมสรางสรรคหรอนวตกรรมทองถน (Local

initiatives/ innovations) ทมากมายและหลากหลาย จนเกดเปน (สงทพชญ พงษสวสด

(2549) เรยกในเชงเหนบแนมวา) อตสาหกรรมการศกษานวตกรรมทองถน โดยเฉพาะ

ภายหลงจากจรส สวรรณมาลา วระศกด เครอเทพและคณะน�าศกษาวจยในประเดนน

2 ส�าหรบการตดตามและประเมนผล 15 ปการกระจายอ�านาจของไทยทเปนระบบและครอบคลม ด�าเนนการ

โดยวระศกด เครอเทพ และคณะ (2557) โดยสรปความส�าเรจทส�าคญวาประกอบไปดวย (1) ท�าใหประชาชน

สามารถเขาถงบรการสาธารณะทจ�าเปนขนพนฐาน โดยเฉพาะบรการการศกษาและสาธารณปโภคพนฐาน

อยางทวถง (2) มสวนชวยใหประชาชนในระดบฐานรากเขาถงบรการขนพนฐานทจ�าเปนไดมากขน และ

(3) การวางรากฐานระบบการกระจายอ�านาจใหสามารถด�าเนนการอยางตอเนองมาได ในขณะท เรองทยง

ไมประสบผลส�าเรจทชดเจนคอการถายโอนภารกจ ทรพยากรบคคล และรายไดสทองถน ซงหยดชะงกไปใน

ชวงหลายปทผานมา


ซงในการส�ารวจของพวกเขาเมอป พ.ศ.2547 พบวามอยอยางนอย 500 นวตกรรมทโดดเดน

แยกออกไดเปนหลายมต เชน มตการพฒนาโครงสรางพนฐาน การจดสวสดการสงคม

การพฒนาเศรษฐกจชมชน หรอแมแตมตการเมองและการมสวนรวม จนสามารถจดท�า

เปนนามานกรมนวตกรรมทองถนขนมาได พรอมดวยคมอการใชและวดทศนประกอบ

(จรส สวรรณมาลา, 2547; จรส สวรรณมาลาและคณะ, 2548; วระศกด เครอเทพ,

2548) และกลายมาเปนวตถดบส�าคญของการศกษาคนควาและจดอบรมเรองการ

ปกครองและบรหารจดการทองถน อกทงสถานศกษาหลายแหงบรรจเรองนวตกรรม

ทองถนไวเปนวชาเลอกในหลกสตรการศกษา (เชน ทสาขารฐประศาสนศาสตร

มหาวทยาลยมหาสารคาม)

อยางไรกตาม กลาวไดวาอตสาหกรรมการศกษานวตกรรมทองถนถกผลตและ

ผลตซ�ามามากกวาทศวรรษ จนท�าใหการศกษาวจยทองถนวนอยในอาง อนง แมการศกษา

นวตกรรมทองถนจะมคณปการและน�าไปสการแลกเปลยนเรยนรและพฒนาตอยอดได

อยางกวางขวาง ทวา การแสวงหา ‘ของใหม’ อาจท�าใหแตละทองถนรวมถงผศกษา

วจยทองถนมองขามไปวา ‘ของเกา’ ทมอยและเชอมรอยอยกบภมสงคมของแตละ

ทองถนอาจจะมศกยภาพเชนกนทจะน�ามาพฒนาทองถนใหมเอกลกษณและยงยน

(พรอมทงไปไกลกวาการสงเสรมผลตภณฑชมชนหรอนโยบาย OTOP ทเคยมมา)

ซงขอเรยกวา ‘ทนทางสงคม’ ไมวาจะเปนความไวเนอเชอใจกน (Trust) การเกอกลกน

(Reciprocity) การยดมนในหลกศลธรรมรวมกน (Moral obligation) การสราง

เครอขายทางสงคม (Social network) การมบรรทดฐานและกฎเกณฑทางสงคมรวมกน

(Shared social rules and norms) และการมภมปญญาของตนเอง (Local knowledge)

โดยทนทางสงคมอาจจะเปนสงทมอยเฉพาะทหรอเฉพาะแหลง และอาจจะไมสามารถ

น�าไปสราง ‘Best Practices’ และ ‘Benchmark’ เพอเอาไปใชทอนไดเสมอไปในแบบ

ทเปนฐานคตส�าคญของการศกษานวตกรรมทองถนในหวงทผานมา หรอในอกแงหนง

กลาวไดวาการพฒนาบนฐานของทนทางสงคมสามารถสรางบทเรยนเพอการเรยนรได

แตไมใชสงทจะหยบเอาไปใชตางบรบทไดเสมอไป

จากขางตน แมการศกษานโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของ

ทนทางสงคมจะมจดตงตน (entry point) รวมกบการศกษานวตกรรมทองถนทมองวา

การกระจายอ�านาจจะน�ามาสวถของการออกแบบนโยบายและบรหารจดการทองถนท

แตกตางหลากหลาย ทวา แนวทางนใหความส�าคญกบการพฒนาบนฐานของรากเหงา


มากกวาการแสวงหาของใหมทงจากการรเรมเองและการเรยนรแบบอยางทโดดเดน

จากทอนแลวหยบมาใช ซงมความส�าคญในแงทโอกาสของการพฒนาจะสอดรบกบ

ภมสงคมของทองถนแตละแหงมากกวาและสามารถสรางการพฒนาทมเอกลกษณและ

ยงยนบนฐานของทรพยากรทม รวมไปถงภมปญญาของตนเองได ทงน แมจะ

ปฏเสธไมไดวา นโยบายและการจดการบางดาน ตองการมาตรฐานกลางบางประการ

(Standardization) อาท นโยบายและการจดการดานความมนคง นโยบายและการจดการ

ดานการตางประเทศ นโยบายและการจดการเศรษฐกจมหภาคหรอนโยบายและการ

บรหารการคลงการงบประมาณของประเทศ รวมถง ดานการจดการกบคก การศาล

และการต�ารวจ เพอด�ารงไวซงความมนคง ความอยรอด และความนาเชอถอของประเทศ

โดยรวม (ธเนศวร เจรญเมอง, 2551: 54, 60) แตการจดบรการสาธารณะทวๆ ไป ภายใต

สงคมทเปนพหนยม กลาวคอ มความแตกตางหลากหลาย จะใชมาตรฐานเดยวกนหมด

คงตอบสนองความเฉพาะเจาะจงของแตละทองถนไมได ในขณะเดยวกน การรเรม

ของใหมหรอหยบยมแนวทางจากทอนอาจจะน�ามาสการลงทนใหม ในขณะท การใช

ทนทางสงคมหรอของทมอยยอมมโอกาสลดตนทนของนโยบายและการบรหารจดการ

ทองถนลงได ซงทาทายแนวคดทวาการกระจายอ�านาจจะท�าใหตนทนการบรหารจดการ

สงขน (จากทมการเพมหนวยการตดสนใจในระดบทองถนมากขนเทาไหรกยงท�าให

คาใชจายส�านกงานเพมขนเทานน) เพราะทนทางสงคมสามารถชวยลดตนทนจาก

การมปฏสมพนธกน (Transaction costs) เชน การตดตอกนอยางไมเปนทางการ

ซงไมตองจดหองประชมหรอตงงบอาหารวางและคาเดนทาง และการแลกเปลยนกน

และชวยเหลอกนมากกวาเนนผลตอบแทน (Pennington and Rydin, 1999; Ostrom

and Ahn, 2003)

บทความชนนพฒนาขนเพอจดประกายและชชวนใหมการศกษาคนควาและ

พฒนานโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคมอยางจรงจงมากขน

ภายใตบรบทสงคมทแตกตางหลากหลาย โดยไมโลกสวย (Romanticism) มากจนเกนไป

ไมเพอฝนอยากยอนกลบไปยงวนวาน (Nostalgiaism) และไมอยในอคตแบบชมชน

นยมแบบสดขว (Communitarianism) จากการยอมรบวามพลวตรของทนทางสงคม

อนเปนผลพวงมาจากการกดเซาะของพลงทนนยม ทงน เพอแผวถางทางเดน บทความน

ท�าหนาทสบคนรากฐานทางแนวคดทฤษฎทเกยวของซงมาจากการสงสมตลอดระยะเวลา

มากกวาแปดป และท�าหนาทสะทอนกรณตวอยางเพอใหเหนความเปนไปไดในการศกษา

ในพรมแดนนในสงคมไทย ดวยผลจากการวจยสถานะและบทบาทของทนทางสงคม


ในการพฒนาทองถนทเปนชมชนเมองเกาในจงหวดรอยเอด ขอนแกน มหาสารคาม

และกาฬสนธ

1.ทนทางสงคมกบการก�าหนดนโยบายและบรหารจดการทองถน: ส�ารวจฐานคด

ในเชงทฤษฏ

1.1. ทนทางสงคมในฐานะทเปนทรพยากรการพฒนาทองถนอยางหนง

ทนทางสงคม (Social capital) เปนแนวคดทมวรรณกรรมหรอการศกษาวจย

ทเกยวของทกวางขวางและหลากหลายมาก (บางทขดแยงกนระหวางงานวชาการ

ทศกษาเรองน) ทนทางสงคมเกยวของกบศกยภาพของบคคลและกลม ซงถกยอมรบวา

เปนทรพยากรรปแบบหนงทสามารถน�ามาใชประโยชนได เฉกเชนเดยวกบทนประเภท

อนๆ เชน ทนทางเศรษฐกจและทนทางทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (Lin, 2010)

ทนเหลานมหลายประเภทฉนใดทนทางสงคมกมหลายประเภทฉนนน เชน

ทนทางเศรษฐกจมทงทเปนเงนสด สนเชอและทรพยสน (สงหารมทรพยและ

อสงหารมทรพย) ในขณะททนทางทรพยากรธรรมชาตมทงดน น�า ปาไม และแรธาต

ในทน ทนทางสงคมคอทรพยากรทางสงคมและวฒนธรรมทรวมไปถงความไวเนอเชอใจ

การเกอกลกน การยดมนในหลกศลธรรม การสรางเครอขายทางสงคม การมบรรทดฐาน

และกฎเกณฑทางสงคมรวมกนและการมภมปญญาของตนเอง (Bourdieu, 1997;

Coleman, 1990; Fukuyama, 1995; Lin, 2010; Ostrom and Ahn, 2003;

Putnam, 2000) อนง การน�าทนทางสงคมมาใชประโยชนในการพฒนามตตางๆ นน

มพลวตร โดยทนทางสงคมเหลานนอาจมศกยภาพ (จดแขงหรอโอกาส) หรอเปนตว

ฉดรงกได (จดออนหรอภยคกคาม) และบางประเภทอาจจะถกใชแลวหมดไปเฉกเชน

เดยวกนกบทนทางเศรษฐกจและทนทางทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เชน

ความไวเนอเชอใจ ในขณะทบางประเภทอาจจะตางจากทนอนๆ เพราะอาจจะถกใชแลว

เพมพนขนได เชน การเกอกลกน การยดมนในหลกศลธรรม และการสรางเครอขาย

ทางสงคม

ทงน แนวคดทนทางสงคมเขาไปเกยวของกบขอถกเถยงทางทฤษฎ (Theoretical

debates) ทส�าคญ คอ การปะทะกนระหวางแนวคดทเนนความส�าคญของปจเจกบคคล

ทเนนผลประโยชนของตนเปนหลก (Self-interest account individualism) และ

แนวคดชมชนนยม (Communitarianism) ทเชอในการด�ารงอยและพลงของความเปน

สวนรวมหรอความเหนยวแนนทางสงคม (Sense of collectivity/ Social cohesion)


กลาวอกนยคอ การเชอในเรองของการด�ารงอยของรากเหงาวามพลงตอการพฒนา

โดยแนวคดแรกนนเตบโตและสอดรบกบวถทนนยมและลทธเสรนยมใหม ในทาง

เศรษฐศาสตรเรยกวาทฤษฎทางเลอกทมเหตผล (Rational Choice Theory) ซงคน

ทกคนพยายามแสวงหาประโยชนสงสดใหกบตนเองในแบบทลงแรงนอยทสด ใชชวต

อยางอสระจากผอนและสงคมรอบขาง กฎกตกาทเปนทางการ เชน กฎหมาย และค�าสง

จากผมอ�านาจทางการเทานนทจะควบคมพฤตกรรมและสรางระเบยบใหสงคม รวมถง

กฎทางเศรษฐศาสตร เชน ก�าไร ขาดทน คม ไมคม ฯลฯ ในทางทตางออกไป แนวคดทสอง

(ชมชนนยม) ยงเชอในความเปนมนษยทมศลธรรมของผคน (Moral/ ethical agent)

ทจะคดและท�าเพอสวนรวม สนใจคนอนๆในชมชนเดยวกน ใหความส�าคญกบประโยชน

สาธารณะ และการพฒนาเอกลกษณรวมระหวางตนเองกบคนอนๆ ในชมชน มองเหน

ความส�าคญของการเปนน�าหนงใจเดยวกน และความรกความหวงแหนในชมชนของตนเอง

(Sense of community) (Blackman, 1994; Cochrane, 2006; Etzioni, 1993)

อกทงใหความส�าคญกบแนวคดเรองทนทางสงคม

ตอเนองจากขางตน แมทงสองแนวคดจะมความยอนแยงกน แตกเปนกรอบ

การอธบายสถานการณสงคมในปจจบนไดด จากทสองแนวคดนก�าลงประชนกนอยใน

สภาพความเปนจรงทางสงคม โดยแนวคดแรกมแนวโนมจะมพลงมากกวาและบนทอน

แนวคดหลง ทวา บทความนไมไดมงทลายแนวคดแรกและยอนไปขดหาแนวคดหลง

แบบทกลมอนรกษนยม (Conservatism) มกจะท�ากน หากแตเสนอวาเราสามารถสราง

สมดลใหเกดขนในบรบทสงคมปจจบน โดยเนนสงเสรมแนวคดหลงมากขนเพอใหม

ก�าลงตานทานพลงทเพมมากขนของแนวคดแรก เพอน�าไปสการพฒนาทเกดสมดล

ระหวางสองแนวคดทมากขน ซงเหนวาความหวงทแนวทางนจะเปนไปไดอยทการใช

ประโยชนพลงทนทางสงคมทฝงและแฝงอยในทองถนในการตานทานพลงทนนยม

ซงโนมเอยงทจะมเปาหมายรวมกบซายใหม (New Left) มากกวาอนรกษนยม

ดงกลาวขางตน

ในประเดนทเชอมโยงกน อกคแนวคดการพฒนาทปะทะกนอย คอ แนวคด

การพฒนาทมงเนนพงพงการเจรญเตบโต (Growth dependence) กบแนวคดการ

พฒนาทยงยน นาอย ยดหยน เอาความสขเปนฐาน มความสมดล และมอตลกษณ

(เปาหมายดงกลาวแยกบนฐานคดทวามลกษณะเสรมและทบซอนกน ขนอย กบ

การใหคาและการใหความหมาย) (Rydin, 2013) ทงน สองสายธารหลกของการพฒนาน

มลกษณะปะปนกนอยในทางปฏบตเชนกน โดยแนวคดและแนวทางแรกยงคงเปน


แนวทมพลงมากกวาอย ดงนนบทความนชชวนใหเนนสงเสรมแนวทางหลงมากขน

เพอน�าไปสการเสรมพลงเพอใหเกดการทดทานแนวทางแรกหรอสรางสมดลระหวาง

สองแนวนใหมากขน

อนง เมอมองทศทางหลกของการพฒนาทองถนในอนาคตวาเกดจากการ

ชกเยอกนระหวางสองแนวทาง บทความนจงก�าหนดกรอบแนวคดไววาการพฒนาทองถน

ในอนาคตไมควรจะสดโตงไปแนวทางแรก กระทงทองถนกลายเปนเหมอนซปเปอรมาเกต

กลาวคอ ขบเคลอนดวยทนนยม มทกอยางแตไมมเอกลกษณหรอทหลากหลายมาก

เสมอนเปนการรวมจกรวาลไวในทเดยว (cosmopolitanism) ซงไมสนใจชนพนเมอง

และเอกลกษณทองถนอกแลว ในทางทตางออกไป ทองถนในอนาคตควรสนใจรากเหงา

ของตนเอง หรอ อนาคตคอการยอนกบไปหาอดต (seeking for its future by seeking

for its roots) โดยการศกษาวจยในยคหลงของตะวนตกคนพบในแนวทางทสอดคลอง

กนวาทองถนหรอเมองทมรากเหงา มวฒนธรรมดงเดม หรอมทนทางสงคม เปนพนท

ทมแนวโนมบรรลเปาหมายเรองอตลกษณและความยงยน ซงรวมถงความนาอย ยดหยน

มสมดล และมความสขไดมากกวาทองถนหรอเมองทขาดรากเหงา

1.2.ทนทางสงคมในฐานะเสมอนเปนกาวเชอมตวแสดงนโยบายและผมสวนไดเสย

ของการบรหารจดการ

ส�าหรบแนวคดทนทางสงคมทปรากฏอยในกระบวนทศนในการศกษาวจย

เกยวกบนโยบาย การวางแผนและการบรหารจดการนน กลาวไดวาตงตนมาจากฐาน

คตทวาทนทางสงคมเปนเสมอนกาวเชอมตวแสดงนโยบายและผมสวนไดสวนเสยของ

การบรหารจดการเขาดวยกน รวมถง เปนเงอนไขพนฐานทสรางพนททางสงคมทเออ

ตอการแลกเปลยนเรยนรระหวางกน (Public sphere) เพอสรางขอตกลงรวมกน

บางประการ อนจะน�าไปสการขบเคลอนรวมกน (Collective action) ทงน การ

ใหความส�าคญกบทนทางสงคมในทางนโยบาย การวางแผน และการบรหารจดการ

ปรากฏเดนชดมากทสดอยในแนวคดเรองเครอขายนโยบาย (Policy networks)

การบรหารจดการแบบผนกก�าลง (Collaborative governance) และการวเคราะห

นโยบายแบบปรกษาหารอ (Deliberative policy analysis) โดยแนวคดเหลานมมต

ทซอนทบกนหลายประการ กระทงนกวชาการจ�านวนหนงใชค�าเรยกเหลานในลกษณะ

ราวกบแทนทกนได


กอนทจะแยกอธบายแตละแนวคด ลกษณะรวมของแนวคดขางตนคอการ

กาวพนขอถกเถยงเรองนโยบายและการจดการจากบนลงลางกบจากลางขนบน

(Top-down and bottom up trap) จากการมงเนนแนวระนาบมากกวาแนวดง

(Cross-sectoral policy initiative) กลาวคอ ตงค�าถามวาจะสรางความรวมมออยางไร

มากกวาอ�านาจจะอยในมอใคร ซงการผลกดนใหเกดการเปลยนกระบวนทศนจากบน

ลงลางมาเปนลางขนบนมความส�าคญกจรง เพราะนโยบายจากบนลงลางมกเปนเพยง

ความชอบพอของชนชนน�า (Elite preference) หรอเปนผลผลตของสถาบนของรฐ

(Institutional output) ทเชอวามสงทดทสดส�าหรบทกกรณ (One best way) ทวา

หลายทศวรรษทผานมาสะทอนวาการเสนอแนวทางใหเกดการรเรมนโยบายโดยประชาชน

ทมรฐท�าหนาทเพยงรบรองเพอท�าใหชอบดวยกฎหมาย (Legalize) อกทงการเสนอให

ภาคประชาชนเปนเจาของโครงการสาธารณะตางๆ ซงเปนหลกการส�าคญของ

กระบวนทศนนโยบายแบบจากลางขนบน กลายเปนเพยงกรอบเชงอดมคตทยากทจะ

ไปถงเทานนเอง (Ideal type framework) ดงนน ในทางทพอจะเปนไปไดมากกวา

ไมใชการใหประชาชนยดอ�านาจจากรฐแตคอการรวมออกแบบนโยบายและรวมบรหาร

จดการกบรฐโดยอาศยทนทางสงคมเปนทรพยากรในการขบเคลอนไปดวยกน

(Lowndes and Pratchett, 2010)

นอกจากนน แนวคดเหลานตงตนจากการใหความส�าคญกบกระบวนทศนการ

พฒนาทเอาชมชนเปนฐาน (Community-based development) อนอยบนฐานทวา

กระบวนทศนการพฒนาทผานมามลกษณะเหมารวม เหมอนการโยนเสอขนาดเดยวกน

ใหประชาชนทกคนใส ทงทบางคนตวใหญ บางคนตวเลก บางคนแพผาฝาย บางคน

แพผาสกราช (One-size-fit-all) ทงน การเปลยนผานส�าคญคอการก�าหนดใหมการ

รวมกนสรางเสอ เพอใหเหมาะกบสภาพภมประเทศ สภาพภมอากาศ ขนาดของแตละคน

และทส�าคญคอทรพยากรทแตละทม กลาวคอ บางชมชนอาจจะสรางเสอกนหนาว

บางชมชนอาจจะสรางเสอแขนกด เปนตน ซงการเนนการรวมกนสรางเสอกคอการมง

เนนไปทการรวมกนท�านโยบายและจดการระหวางตวแสดงตางๆ ภายในชมชนทองถน

ในหลายรปแบบ เชน ความรวมมอระหวางหนวยงานหลายๆ ระดบ (Inter-organization

relations pattern) การท�างานรวมกนระหวางหลายหนวยงานในระดบเดยวกน

(Joined-up government pattern) การขบเคลอนนโยบายในรปเครอขาย (Networking

pattern) และการท�างานรวมกนบนฐานของความเชอมนในกนและกน (Trust-based

partnership pattern) เปนตน (Wallis and Dollery, 2002: 1) อกทงเนนโครงสราง


แบบไมเปนทางการมากกวาแบบทเปนทางการ เนนลดปญหาการละเลยหรอเมนเฉย

ตอบางกลมในสงคม (Social exclusion) (Johnson, Headey and Jensen, 2003)

เนนความส�าคญของกระบวนการมสวนรวมและการปรกษาหารอ และเนนการเพมพลง

อ�านาจของชมชนดวย (Community empowerment) (Taylor, 2003) ทงน สวนตอไป

จะอธบายแตละแนวคดโดยสงเขป

1.2.1.เครอขายนโยบาย

แนวคดเครอขายนโยบายตงตนจากการทาทายการศกษาและวเคราะห

นโยบายและแผนแนวเดมทหมกหมนอยกบความคดทวานโยบายสาธารณะคอนโยบาย

ของรฐบาล หรอ มหนวยงานของรฐเปนตวแสดงนโยบาย ซงกรอบดงกลาวมขอจ�ากด

หลายอยาง โดยเฉพาะเมอปญหาเชงนโยบายมความสลบซบซอนมากขน ไมวาจะเปน การ

ซอนทบประเดน และความตองการทรพยากรเชงนโยบายเพอน�ามาแกปญหาจ�านวนมาก

ซงเกนทหนวยงานใดหนวยงานหนงหรอแมแตเกนทรฐบาลจะรบมอไดเพยงล�าพง

นอกจากนน โดยทวไป การออกแบบโครงสรางของระบบราชการหรอ

องคาพยพของรฐมขอจ�ากดในการแกปญหาทซบซอนและมลกษณะไมตายตว (fluid)

แบบทการจดแบงหนาทและพนทแบบตายตว (fixed) จะรบมอได บางเรองอาจจะใหญ

ไปในขณะทบางเรองอาจจะเลกไป อกทงไมใชเรองของรฐอยางเดยวเทานน หากแต

เกยวโยงกบทงเอกชน ทองถน องคกรพฒนา และชมชน ในขณะเดยวกน แนวคด

เครอขายนโยบายเชอวาไมวารฐ เอกชน หรอ องคกรพฒนา กลมเหลวไดดวยกนทงนน

ซงควรมารวมมอกนดวยการแบงปนทรพยากรกนเพอจดการกบปญหาหรอสรางการ

พฒนาของสวนรวม ทงน แนวคดเครอขายนโยบายใชอธบายนโยบายสาธารณะทม

ตวแสดงนโยบายทเกยวของกนมากกวาหนง (related policy actors) และการด�าเนน

นโยบายทหลากหลาย (variety of policy actions) ภายใตประเดนนโยบายเดยว

(the same policy agenda) โดยปฏสมพนธระหวางตวแสดงนโยบายภายในเครอขาย

ซงมความอสระแตพงพงกนและกนนบวามความส�าคญในการพจารณาแนวคดน

(Bevir and Richards, 2009: 3; Marsh, 1998: 8; Rhodes, 2007: 1243) นอกจากนน

เครอขายนโยบายมหลากหลายรปแบบ โดย Schneider (1992: 109-29) ชไววาเครอ

ขายนโยบายมอยางนอย 3 รปแบบ คอ (1) เครอขายภาค (corporatist network)

ซงภายใตตวแสดงนโยบายทงหลายจะมตวแสดงทมอ�านาจตอรองและมความเปน

ศนยกลางของเครอขายมากกวาตวแสดงอนๆ (2) เครอขายพห (pluralist network)


ซงอ�านาจตอรองของแตละตวแสดงจะเทาเทยมหรอใกลเคยงกน ทวา อาจจะมตวแสดงท

เปนเสมอนศนยประสานงาน และ (3) เครอขายอปถมภ (clientelist network) ซงเครอขาย

ในลกษณะน จะมความสมพนธภายในแบบนาย-บาว ลกพ-ลกนอง หรอ ผน�า-ผตาม

ส�าหรบการใหความส�าคญกบทนทางสงคมในแนวคดเครอขายนโยบายเหน

ไดจากการอธบายวาในขณะทแนวคดนโยบายสาธารณะแบบดงเดม (traditional

rationalist policy approaches) (ไมวาจะเปนนโยบายแบบทมรฐเปนศนยกลาง

(state-centred) และนโยบายแบบทมตลาดเปนศนยกลาง (market-centred)) มงเนน

ไปทประสทธภาพในการใชทรพยากรทางการบรหาร เชน สมรรถนะของบคลากร

งบประมาณและสนทรพย อปกรณ-เครองมอ และหลกการบรหารจดการ ทวา แนวคด

เครอขายนโยบายใหความส�าคญกบทนทางสงคมในฐานะทเปนทรพยากรเชงนโยบาย

(policy resource) ทมศกยภาพทสามารถใชในการขบเคลอนการด�าเนนงานในรปของ

เครอขายไดและเปนเสมอนกาวเชอมตวแสดงนโยบายทแตกตางหลากหลายใหเขามา

ขบเคลอนนโยบายรวมกน

1.2.2.การบรหารจดการแบบผนกก�าลง

การบรหารจดการแบบผนกก�าลงพยายามทาทายทฤษฎการปกครอง

(government) โดยไปไกลกวาแนวคดความรวมมอระหวางรฐและเอกชน (public

private partnerships) และการบรหารจดการเชงเครอขาย (network governance)

ซงมกจ�ากดตนเองอย ทการสรางความรวมมอในมตใดมตหนงหรอในขนตอนใด

ขนตอนหนงในกระบวนการนโยบายและการบรหารจดการเทานน โดยแนวคดการ

บรหารจดการแบบผนกก�าลงใสใจความเขมขนของความรวมมอเพอขบเคลอนการ

พฒนาไปดวยกน (Donahue, 2004; Huxham, 2000) ซงโดยทวไปการบรหารจดการ

แบบผนกก�าลงจะไมใชระบบหรอกลไกทางการบรหารทอยในโครงสรางการจดการท

ชดเจนแนนอนตายตว ทวา มกเปนปรากฎการณการบรหารจดการเปนเรองๆ ไป

และเกดขนในพนทหนงๆ ทเฉพาะเจาะจง (ทองถนหนงๆ) (Ausell and Gash, 2007)

เชน การบรหารจดการแบบผนกก�าลงเพอรบมอกบภยพบต การบรหารจดการ

ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมชมชนแบบผนกก�าลง และการบรหารจดการแบบ

ผนกก�าลงเพอแกปญหายาเสพตดหรอโรคตดตอ เปนตน

อนง หากยดตามท Kooiman (ใน Pierre, 2000) เสนอไว กลาวไดวาการ

บรหารจดการแบบผนกก�าลงไมเพยงมงเนนการบรหารจดการรวมกน (co-governance)


ทวา ยงรวมถงความเขมแขงหรอรวมมอกนอยางแขงขนเพอการบรหารจดการตนเอง

(self-governance) ในนยของ Ostrom (1990: 41) นกวชาการรางวลโนเบล ซงมงเนน

ศกษาเรองการบรหารจดการตนเองเพอประสทธภาพสงสดในการดแลทรพยากร

ทใชรวมกน (the commons) สะทอนวาการผนกก�าลงในการบรหารจดการตนเอง

เปนเรองของการจดการกบปญหาการขบเคลอนรวมกน (collective action problems)

ของผมสวนไดสวนเสย เชน การใชแรงจงใจ (incentives) รวมถง การอาศยกฎเกณฑ

และคานยมทมรวมกนเพอสรางความรวมมอ ซงท�าใหแนวคดทนทางสงคมถกใหความ

ส�าคญในแนวทางการศกษาของ Ostrom และเครอขายของเธอ (Bloomington

School of Policy Analysis) สวน Peters (ใน Pierre, 2000: 36, 41) พดถงแนวทาง

การบรหารจดการแบบผนกก�าลงในการอธบายการบรหารจดการโดยเอาสงคมเปน

ศนยกลาง (society-centred governance) ซงมงเนนไปทการก�าหนดทศทางของ

ตวเองของสงคม (self-steering society) เขายงใชค�านในการอางถงศกยภาพของ

ประชาชนและชมชนในการก�าหนดความตองการของตนเองและด�าเนนการดวยตนเอง

ซงทนทางสงคมของพวกเขามบทบาทส�าคญในการสรางพลงรวมหมใหเกดขน

1.2.3.การวเคราะหนโยบายแบบปรกษาหารอ

แนวคดนครอบซอนกบสองแนวคดทกลาวถงกอนหนานพอสมควร กลาวคอ

สามารถมองไดวาการปรกษาหารอเปนกลไกของการขบเคลอนเครอขายนโยบายและ

เปนแนวทางการผนกก�าลง (Innes and Booher, 2003: 33-59) อยางไรกตาม แนวนม

จดเนนและววฒนาการของตวเอง โดยการวเคราะหนโยบายแบบปรกษาหารอไมเหน

ดวยวาปจเจกบคคลมหลกเหตผลสมบรณในตวเอง หากแตเชอวาทกคนซงสามารถ

อางองไปถงทกองคกรมขอจ�ากดในตวเอง เราทกคนรในสงทเราตองการแคเพยงบางสวน

เตมไปดวยความไมแนใจ ไมสมบรณ สบสน และขดแยงกนเอง การเตมเตมกนและกน

จงจ�าเปน โดยการเตมเตมผานการสอสารกนคอหวใจของแนวคดน อยางท Dryzek (2012)

ใชค�าวาวางไอเดยของเราไวบนโตะเพอถกเถยงกน (put our ideas on the table for

discussion) โดยขอสรปเชงนโยบายอาจไมใชสงทดทสดในแงของประสทธผลหรอ

ประสทธภาพ แตคอสงทยอมรบรวมกนไดมากทสดหรอท�าใหกาวไปดวยกนได ทงน

ฐานของแนวคดนคอทฤษฎการสอสารแบบวพากษ (Communicative Critical Theory)

หรอชอทคนชนกนมากกวาคอ ทฤษฎการกระท�าผานการสอสาร (Communicative

Action) ของส�านกแฟรงคเฟรต เยอรมนทน�าโดย Habermas (ด Habermas, 1987 เลม


1) ทงน ฐานของทฤษฎนเตบโตไปสหลายแนวคดนอกเหนอจากแนวคดทกลาวถงน โดย

เฉพาะแนวคดประชาธปไตยแบบปรกษาหารอ (Deliberative Democracy)

อนง บทบาทของการสอสารในทางนโยบายส�าหรบแนวคดนนบวาส�าคญทสด

โดยการสอสารนนขนกบทงศกยภาพของปจเจกและโครงสรางความสมพนธเชงอ�านาจ

เชน สถานภาพ หลกเหตผลทตองแสวงหาไมใชหลกเหตผลทเปนวทยาศาสตรอยางเดยว

หากแตคอหลกเหตผลผานการสอสาร (communicative rationality) ซงใหความส�าคญ

กบการเอาหลกเหตผลตางๆ ทงหลายมาเสรมหรอหกลางกน ทงน นโยบายสาธารณะ

จะตองเปนเรองทคนในสงคมทกภาคสวนไดมโอกาสมารวมสนทนากน รวมอภปราย

และแลกเเปลยนความคดเหนเกยวกบประเดนนโยบาย กลาวอกอยางคอ การน�าขอมล

ทรพยากร และทกษะในการแกไขปญหามารวมแลกเปลยนเรยนรระหวางกน ผานมมมอง

ขอคดเหนและเหตผลของตน ในขณะเดยวกน ตองรบฟงความคดเหนและเหตผลของผอน

เพอสรางความเขาใจระหวางกนและหาขอสรปเชงนโยบายรวมกน ดงท Habermas

(1990) กลาวไววา การปรกษาหารอเปนเรองของการสอสารระหวางกน (public

communication) ในพนทสาธารณะ (public sphere) โดยเชอวาคนทกคนมสทธ

ทจะมไอเดยดๆ (Everybody has right to get a good idea) อนจะน�ามาสความเขาใจ

และยอมรบดวยหลกของเหตและผล สงผลใหนโยบายทถกก�าหนดขนมานนผกพนกบ

ทกๆ ภาคสวนในสงคม ทงน Habermas สะทอนดวยวาการถกเถยงสาธารณะ

(public discussion) จะท�าใหเกดกระบวนการสรางความเปนเหตเปนผลใหกบอ�านาจ

(rationalization of power) และเปนการเตมเตมขอจ�ากดของเหตผลของเรา

(supplement our limited rationality) โดยนโยบายทมาจากการปรกษาหารอ

จะสามารถตอบค�าถามวาอะไรทสามารถท�ารวมกนไดบาง สวนผมสวนไดสวนเสยกบ

การก�าหนดนโยบายทกฝายทเขามารวมกระบวนการปรกษาหารอกจะไดมโอกาสเรยนร

สานสมพนธ เขาใจกนและกน และคนพบทางใหมทจะกาวไปดวยกน (เพอใหเปน

นโยบาย ‘สาธารณะ’ อยางแทจรง) หรอในระดบทลกซงขนไปอกกคอ แตละฝายจะ

สามารถเปดและปรบเปลยนตวตนของตนเอง (to transform themselves) (ดเพมเตม

Hajer and Wagenaar, 2003; Healey, 2006; Fischer, 2003; Fischer and Gottweis,

2012; Fischer and Forrester, 1993)

ส�าหรบการใหความส�าคญกบทนทางสงคมของแนวทางการวเคราะหนโยบาย

แบบปรกษาหารอนนพจารณาไดจากการใสใจตอการรวบรวมความแตกตางของ

ผลประโยชนและผลประโยชนทสมพนธกนเขามาสการถกเถยง การหลอมรวมกนน


จะน�าไปสการยอมรบในกนและกน ความสมพนธกน การเรยนร และการสรางสรรค

ซงเชอมโยงสทนทางสงคม เพราะการหลอมรวมเปนความพยายามสรางอตลกษณรวม

สรางความเขาใจรวม และสรางทางออกของปญหาของสวนรวมแบบใหมๆ (Innes and

Booher, 2010; 2003: 33-59) โดยไมจ�าเปนตองเปนการเหนพองตองกนทงหมด

ทวา อาจจะเปนการรบรวามมมมองทแตกตางกนอยมากนอยเพยงไหน อาจจะเปน

การยอมรบความแตกตางและสามารถอยรวมกนบนความแตกตางนนไดมากขน หรอ

อาจจะเปนการหาจดรวมบางประการบนความตางได (Warren, 2002: 182-190)

ในขณะเดยวกน Putnam (1993) มค�าอธบายในท�านองเดยวกน กลาวคอ การใหความ

ส�าคญกบทนทางสงคมน�าไปสการปรกษาหารอทมประสทธภาพ เชน สรางบรรยากาศ

เปนกนเองของการสนทนา มการเปดอกคยกน พยายามเขาใจกน เหนอกเหนใจกน และ

รบประกนวาเสยงของกลมทเปนชายขอบจะไดรบการตระหนกในความส�าคญ ดงนน

จงกลาวไดวากระบวนการปรกษาหารอสามารถทงสรางและใชประโยชนทนทางสงคม

นอกจากนน ในมตทเฉพาะเจาะจงมากขน แนวคดการวเคราะหนโยบาย

แบบปรกษาหารอใหความส�าคญกบการใชภมปญญาทองถนหรอชดความร ของ

ผคนธรรมดาในทองถนนนๆ (local knowledge) ซงนบเปนทนทางสงคมประเภทหนง

ดงทไดเกรนไปในตอนตน ทงน Yanow (2003: 244-245) อธบายภมปญญาทองถนไว

วาเปนวถของการสะทอนความรสกนกคด (modes of expression) ซงมการรวมคานยม

ความเชอ และความรสกไวในชดความรเหลานน มลกษณะเฉพาะเจาะจงกบบรบท

ของพนท และเปนหลกคดทงแนวอธบายเรองราวและแนวทางการปฏบต โดยเปนความร

ทสรางจากความรบร (knowledge in sense making) อกทงถกหลอมรวมกบวถชวต

จนน�าไปสการคดการตดสนใจแบบอตโนมตหรอไมตองไตรตรอง และเธอยงเสนอวา

ความรทางเทคนค (technical knowledge) นนไมไดดกวาหรอเหนอกวาความรทองถน

หรอความรชาวบาน ยงไปกวานนความรทางเทคนคยงมกเปนความรทไมสามารถใชได

ในทางปฏบตอกดวย หรอ กลาวอกนยหนงคอ ความเชยวชาญในความรเชงเทคนค

-บนหลกเหตผล-มาจากมหาวทยาลย (knowledge-technical – rational – university

- based expertise) ไมไดดกวาหรอเหนอกวาความเชยวชาญจากประสบการณชวต

(lived-experience-based expertise) จากฐานคตเชนน ภมปญญาทองถนจงส�าคญ

ไมแพภมปญญาทมาจากกระบวนการหาความรอนใด ยงไปกวานน ยงเปนชดความร

ทถกใชและผลตซ�าในโลกปฏบตมากทสดอกดวย ซงฐานอธบายเชนน ไดรบอทธพลจาก

แนวคดของ Geertz (1983) ทอธบายวาภมปญญาทองถนถกหลอมรวมในวถชวต


จนการใชความรกลายเปนเรอง ‘common sense’ โดยในภาพใหญ เรยกไดวา

ภมปญญาทองถนเปนความรบรรวมในชมชน (communal sensibility) ซงแตละชมชน

ยอมมชดของความรบรรวมกนแตกตางกนออกไป ท�าใหภมปญญาทองถนเปนชดความร

และปญญาทมความหลากหลาย (pluralistic) และเปนการใหความหมายของแตละ

ทองถน (local meaning)

อนง แมแต Habermas (2010) ผทวางรากฐานส�าคญของแนวคดทางการ

วเคราะหนโยบายแบบปรกษาหารอกหนมาสนใจประเดนนมากขนในชวงปลายชวต

วชาการของเขา โดยมงเนนวเคราะหพลงของความรทองถนอกแบบทเขาเรยกวา

ความรศกดสทธ (secular knowledge) เชน ความรทเชอมโยงกบความเชอทางศาสนา

สงทถกเนนคอการปรกษาหารอทมความหมาย (meaningful deliberation) จะตอง

ใหความส�าคญกบแหลงทมาของความรทหลากหลาย ภายใตหลกเหตผลทแตกตางกน

(different modes of rationality) โดยนกวเคราะหนโยบายตองท�าหนาทในการสราง

กระบวนการแลกเปลยนความรมใชท�าหนาทเปนนกเทคนค หรอ เปลยนจากการเปน

ผเชยวชาญทางเทคนควธ (technical expertise) เปนผอ�านวยความสะดวกใหการ

สนทนาด�าเนนไปไดอยางราบรน (facilitator) และสรางบรรยากาศประชาธปไตย

โดยเฉพาะประชาธปไตยแบบปรกษาหารอ เพอใหความร หลายแหลงไดเขาส

กระบวนการถกแถลง และนโยบายสอดรบกบความตองการของสาธารณะอยางแทจรง

(policy-relevant publics) หรอ ไมหลดลอยออกไปจากสภาพจรงของแตละท

(local social practices) (Yanow, 2003: 231, 245)

2.จากแนวคดสกรณตวอยาง: นโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของทน

ทางสงคม กรณ ทองถนทเปนชมชนเมองเกาในรอยแกนสารสนธ

ตวอยางทจะหยบยกมาแลกเปลยนน แมจะไมสามารถครอบคลมทกประเดน

ทางแนวคดทฤษฎทกลาวถงขางตนได แตกสามารถสะทอนแงมมทส�าคญๆ ของความ

เปนไปไดในการขบเคลอนนโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคม

โดยตวอยางเหลานไดมาจากการถอดบทเรยนของโครงการวจยสถานะและบทบาท

ของทนทางสงคมในภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนกลางในการพฒนาชมชนเมองเกา

ซงด�าเนนการภายใตแผนงานนโยบายสาธารณะเพอการพฒนาอนาคตของเมอง ซงคณะ

ผวจยพยายามถอดรหสการพฒนาผานเครอขายนโยบาย การบรหารจดการแบบผนกก�าลง

และการปรกษาหารอระหวางตวแสดงตางๆ ทเกยวของโดยมทนทางสงคมเปนกาวเชอม


พวกเขาเหลานนและเปนทรพยากรส�าคญในการขบเคลอนการพฒนาทองถนทเปน

ชมชนเมองเกาในทง 4 จงหวด กลาวคอ รอยเอด ขอนแกน มหาสารคาม และกาฬสนธ

ซงมรากเหงาทางประวตศาสตรและรากฐานทางวฒนธรรมทตางกน ทงน การเลอก

ชมชนเมองเกานนกเพอใหเหนภาพการปะทะกนระหวางทนทางสงคมกบทนนยมท

ชดเจน กลาวคอ ในชมชนเมองเกามกจะมรากเหงาบางประการ ในขณะเดยวกนกก�าลง

เผชญกบกระบวนการกลายเปนเมองทเกดขนอยางเขมขน3

2.1.นโยบายและการบรหารจดการเพอสงเสรมการท�าปลาราบองและเลยงไกพน

บานในชมชนเมองในเทศบาลเมองรอยเอด

ชมชนดงกลาวคอชมชนวดเวฬวน มประชากรทคอนขางหนาแนน มพนท

ตงอยสองฝงของถนนสายหลกเมองรอยเอดไปเมองยโสธร (ถนนเทวาภบาล) บรเวณ

ชมชนดงกลาวมตกสง อาคารพาณชย และบานเรอนของผคนมากมาย นอกจากนน

ยงมรานคา รานขายอาหารและเครองดมอยดวย ท�าใหดเปนชมชนเมองทขยายตวเตมท

โดยมวดเวฬวนทยงท�าหนาทเปนศนยกลางในการท�ากจกรรมหลายดานในชมชนอย

ทงน กจกรรมทมความโดดเดนของชมชนวดเวฬวนคอการท�าปลาราบองและการเลยง

ไกพนบานในสภาพแวดลอมทรายลอมไปดวยอาคารพาณชยสมยใหม บานเรอน รวมไปถง

รานขายกาแฟสดทตกแตงอยางทนสมยตงอยขางๆ ซงนบวาเปนภาพทแปลกตา จากการ

ทเหนของเกาและของใหมอยดวยกน กลาวคอ โดยปกตทวไปมกจะไมพบการท�าปลารา

และการเลยงไกในเมอง เพราะถกตตราวาเปนกจกรรมลาหลงของพวกบานนอก

(กจกรรมของผคนในชนบทดงเดม) ทวา ทงการสงเสรมภมปญญาการท�าปลาราและ

การเลยงไกพนเมอง (ซงเปนทนทางสงคมประเภทหนงทไมไดมอยทกท หากแตอาศย

การสงสมมา) ไดกลายมาเปนแนวทางการพฒนาเมองรอยเอดทสรางเอกลกษณและ

สรางเศรษฐกจชมชนได จงถกหยบยกมาในทนเพอเปนกรณตวอยางทสะทอนใหเหน

พลงของนโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคม

ทงน การสงเสรมการท�าปลาราและการเลยงไกพนเมองมลกษณะเปนเครอขาย

นโยบายและการบรหารจดการแบบผนกก�าลงจากความรวมมอของภาคทส�าคญคอ

เทศบาล เอกชน สถานศกษาในทองถน และชมชน โดยแตละฝายไดปรกษาหารอและ

3 ในอกดานหนง ผเขยนเคยทดลองวจยทนทางสงคมในชมชนชนบทมาแลว และรเรมพฒนากรอบแนวคดวา

ดวยนโยบายบนฐานของทนทางสงคมรวมถงทดลองน�าเสนอมาตงแตป 2551 (ด ปยะพงษ, 2551; ปยะพงษ,

2552; Boossabong and Taylor, 2009)


มองเหนโอกาสรวมกนในการสงเสรมเรองน เพราะการท�าปลาราและการเลยงไกบาน

นบเปนของทอย ค เมองรอยเอดมาตงแตตน กลาวคอ นกถงรอยเอดจะตองนกถง

เมนอาหารชอดงคอ “ตมไกบานและปลารา” ซงในอดตไกเปนเครองเสนสงเวยอยางหนง

ในพธกรรม เชน หากมการบนสงศกดสทธโดยเฉพาะมเหศกดหลกเมอง สงทจะน�ามา

ใชแกบนเมอสงทขอส�าเรจคอ “เหลาไหไกตว” สวนปลาราเปนภมปญญาในการ

ถนอมอาหารทสามารถปรงรสใหอรอยไดดวย โดยผกโยงกบวถชวตและความเปนอย

ของคนรอยเอดมายาวนาน

บทบาททส�าคญของเทศบาลเมองรอยเอดคอการสนบสนนงบประมาณ แม

งบประมาณบางสวนจะเปนของสวนกลาง (เชน งบ SML) แตเทศบาลกแสดง

บทบาทส�าคญในการสงผานงบนนไปยงชมชนทองถน นอกจากนนกมกจกรรมรณรงค

ทเทศบาลถนด เชน จดการแขงขนท�าอาหารเมนไก และการสงอาหารเมนไกเพอรบแขก

คนส�าคญของเทศบาลทมาเยยมเยอนในวาระตางๆ สวนเอกชนนน แสดงบทบาทส�าคญ

ในการรบซอสนคาไปขายหรอแมแตใหใชพนทจ�าหนายโดยไมคดคาเชา เชน หางสรรพสนคา

โรบนสนสนบสนนดวยการใหชมชนใชพนทจ�าหนายผลตภณฑปลาราบองจนขนชอ

ในฐานะทเปนของฝากยอดนยมของผมาเยอนเมองรอยเอด และในกรณของไกพนเมอง

รานอาหารของกลมเลยงไก ยนดรบซอไกและสนบสนนนโยบายนเตมท เนองจากไกบาน

สามารถสรางโอกาสใหกบธรกจทองถนเพราะเปนของหายากในปจจบน กลาวคอ

ถาไมใชคนในชนบทดงเดม นบวาโอกาสทจะไดลมรสไกบานนนมนอยมาก ส�าหรบ

บทบาทของสถานศกษาในทองถน (มหาวทยาลยราชภฏรอยเอด) พบวามการแลกเปลยน

เรยนรวธการท�าปลาราจากกลมท�าปลาราและน�าไปตอยอดเปนปลาราอดแทง ในขณะท

ตวแสดงทขาดไมไดคอกลมในชมชน ซงกรณนคอกลมสตรผลตปลาราบองและกลม

เลยงไกพนเมองในชมชนวดเวฬวน ซงเปนกลมเพอนบานทรวมกนจากความชอบพอ

และความเปนเครอญาตหรอเพอนฝงกน

ทงน ขอสงเกตส�าคญคอการพฒนาเครอขายนโยบายและความสามารถในการ

ผนกก�าลงกนนนเกดขนไดจากการเชอมโยงเครอขายทางสงคมทมอยแตเดม (ทนทาง

สงคมอกประเภทหนง) ไมวาจะเปนเครอขายของชาวบานเองหรอเครอขายระหวาง

ชาวบานกบนกการเมองทองถนทชอบพอการกนปลารา เลยงไก บรโภคไก หรอ

ชอบดไกชน ซงสวนหนงสมาชกกลมมกจะมบทบาทหนาททางสงคมทหลากหลาย

เชน เปนแกนหลกในการด�าเนนกจกรรมตางๆ ในนามของชมชน เปนกรรมการชมชน

เปนอาสาสมครสาธารณสขประจ�าหมบาน หรอแมแตเปนสมาชกสภาเทศบาลและ


เปนหวคะแนน ในอกดานหนงเครอขายทางสงคมแบบไมเปนทางการยงสรางมาจาก

การรวมงานบญประเพณของชมชนและการพบปะกนในวด (การมบรรทดฐานทางสงคม

รวมกน) กรณของประธานกลมสตรผลตปลาราบองนน มกจะเขารวมท�ากจกรรม

งานประเพณตางๆ ซงเทศบาลมกเปนผจด (เชน บญเผวดหรอบญเดอนส การหลอ

เทยนพรรษาเพอน�าไปถวายวด บญขาวจ รดน�าด�าหวผสงอาย บญขาวสาก บญคม

ของชมชน บญขาวประดบดน ออกพรรษา ฯลฯ) และมกเปนเจาภาพกฐนหรอผาปา

โดยมกจะเหนตนเงนอยทหนารานจ�าหนายปลาราบองเปนประจ�า โดยชชวนใหผคน

ทผานไปมาท�าบญดวยคตพจนทวา “ใหทานกอนคอยกน” ซงเปนหนงในหลกคองสบส

ดงเดมของอสาน (ทนทางสงคมอกประเภทหนงเชนกน)

อนง เมอน�าภมปญญาชาวบานดงเดมมาสงเสรมในบรบททเปลยนเปนเมอง

กตองอาศยความเหนอกเหนใจและความเกอกลกนของผ อย อาศยในระแวกนน

พรอมๆ ไปกบการปรบตวของภมปญญาเพอใหเขากบสงคมสมยใหม ทงในแงทไมสราง

กระทบ เชน การควบคมกลน (เชน น�าน�าอเอม (Effective Microorganism) และ

น�าซาวขาวมาลางและท�าความสะอาดเพอระงบกลน) การจดการของเสย และการ

ควบคมเสยง รวมถง ในแงทปรบตวใหสอดรบกบวถชวตของคนสมยใหมมากขน เชน

พฒนาสตรปลารากะป (น�าปลารามาท�ากะป) ท�าปลาราผง และท�าปลาราอดแทง

คลายคลงกบคนอรทพอครวแมครวใชประกอบอาหารในปจจบน ซงท�าใหคนทรงเกยจ

ปลาราแบบดงเดมกลาทดลองมากขน ในขณะท คนทนยมบรโภคปลาราอยแลวไดรบ

ความสะดวกมากขนในการพกพา

2.2. นโยบายและการบรหารจดการขยะของชมชนบะขาม ในฐานะทเปน ‘เทศบาลเลก’

ในเทศบาลนครขอนแกน

ในเบองตน กรณนตงตนจากการทเทศบาลนครขอนแกนรเรมตงเทศบาลเลก

ในเทศบาลใหญ กลาวคอ กระจายอ�านาจของเทศบาลใหกบชมชนเมองอกทอดหนง เพอให

ชมชนไดมอ�านาจหนาท ความรบผดชอบ มงบประมาณเพอบรหารจดการพนทตนเอง

เสมอนเปนเทศบาลเลกทอยในเทศบาลใหญ เหตผลทมการน�าเสนอแนวคดนเพราะ

การบรหารเทศบาลใหญไมสามารถตอบสนองความตองการและแกไขปญหาทเกดขน

ไดทนทวงทจากทแตละพนทมความแตกตางหลากหลายและมความสลบซบซอนของ

ปญหาแตกตางกน อกทงการกระจายอ�านาจตอใหชมชนจะชวยสรางการมสวนรวม

ไดอยางเตมใจ เปนการสงเสรมใหชมชนสามารถแกปญหาไดดวยตนเอง สรางชมชนเขมแขง


และดแลตวเองไดโดยการปองกนไมใหเกดปญหามากกวาจะแกปญหาทปลายเหต รวมถง

สรางกระบวนการเรยนร ในการท�างานเปนทม มจตสาธารณะ มจตส�านกทเปน

ประชาธปไตย มความรสกเปนเจาของของทองถนตนเอง และสรางการพฒนาทอยบน

รากฐานของทรพยากรชมชนเพอใหมเอกลกษณและยงยน

ทงน การกระจายภารกจบางอยางใหชมชนสามารถด�าเนนการเองนนเกดขน

จากการพดคยกนอยางกวางขวางระหวางประชาคมคนขอนแกนในเวทสาธารณะท

เรยกวา “สภาเมอง” ซงเนนกระบวนการปรกษาหารอเพอสรางฉนทามตและน�าไปส

การตดสนใจทส�าคญๆ ของเทศบาล โดยผลการปรกษาหารอเหนพองตองกนวาจะให

ชมชนกอสรางถนนตามชมชนตางๆ ภายในเขตเทศบาลเอง ขดลอกทอระบายน�า

ท�าฝาบอพก วางทอระบายน�าในชมชน (จดซอวสดกอสรางเพอด�าเนนการเอง และ

จางแรงงานทเปนคนในชมชน) ดแลรกษาสวนสาธารณะและเกาะกลางถนน (จ�านวน

29 จด คดเปน พนท 276 กวาไร) และจดการขยะในชมชนเอง (รวมถงเกบคาธรรมเนยม

เกบขนขยะมลฝอยเอง ซงครอบคลมประมาณ 17,785 หลงคาเรอน และจะท�าใหชมชน

มรายไดจากคาธรรมเนยมไมต�ากวา 300,000 บาทตอเดอนหรอไมต�ากวา 4,100,000 บาท

ตอป ซงคดเปน 1 ใน 3 ของคาธรรมเนยมการเกบขนและก�าจดขยะของเทศบาลนคร

ขอนแกน) อยางไรกตาม ภายหลงด�าเนนการเทศบาลเลกในเทศบาลใหญมาไดสกพก

โดยมชมชนเขารวมโครงการ 81 ชมชนคดเปนรอยละ 90 ของชมชนทงหมด ไดบทเรยน

วาไมใชวาชมชนทกแหงจะมศกยภาพในการเปนเทศบาลเลกทเขมแขงได หากแต

ขนอยกบความไวใจทคนในชมชนมตอกนและมตอเทศบาล ความเกอกลกน การม

บรรทดฐานและกฎเกณฑรวมกนบางประการ และความเขมแขงของเครอขายทางสงคม

ทมอยภายในชมชนเองดวย ซงกลาวอกนยคอการมอยของทนทางสงคมของชมชน

ชมชนบะขามถอเปนทงชมชนน�ารองเทศบาลเลกและเปนเทศบาลเลกทเขมแขง

โดดเดนทสด โดยไดรเรมมานบตงแตป พ.ศ. 2540 กลาวคอ กอนมกฎหมายกระจายอ�านาจ

ในป พ.ศ. 2542 เสยอก ทงน ในมตของการจดการขยะของชมชนนน ชมชนบะขาม

สามารถเกบคาธรรมเนยมการจดเกบขยะไดมากกวาเปาหมายทเทศบาลเคยตงไว

ลดการจางบคลากรของเทศบาล ประหยดคาใชจายมากกวาเทศบาลด�าเนนการเอง

ทงในดานคาตอบแทนบคลากร คาวสดเชอเพลงและหลอลน เปดโอกาสใหประชาชน

มปฏสมพนธกน มชองทางสอสารทดระหวางเทศบาลกบชมชน ประชาชนในชมชน

มรายไดเสรม และชมชนมเงนเหลอจากการจายคาตอบแทนคนจดเกบคาธรรมเนยม

น�าไปใชในการบรหารจดการแกไขปญหาชมชน เชน จายคาไฟฟาและประปาของ


ศาลาชมชน และใชในการจดงานประเพณในชมชน เปนตน สวนในแงของการบรหารจดการ

ชมชนบะขามเดมมการจดตงศนยคลายธนาคารขยะเพอรบขยะจากครวเรอน แตตอมา

มการรณรงคใหมการคดแยกขยะจากตนทางคอครวเรอน โดยใหแตละครวเรอนเรยนร

คณคาจากการคดแยกขยะและขายขยะสรางรายไดไดเอง สวนเทศบาลเลก (ทขบเคลอน

โดยกรรมการชมชน) หนนเสรมดวยการแจก “ไซ” หรอถงขยะทท�าจากมงเขยว ซงเปน

วสดหางายในทองถน เพอชวยลดกลนเหมนของขยะและเออใหมการคดแยกในเบองตน

ส�าหรบการใชทนทางสงคมมาเปนฐานในการขบเคลอนนโยบายและการจดการ

ทโดดเดนนนคอการใชภมปญญาทองถนอสาน กลาวคอ การประพนธบทกลอนล�าผนวก

กบค�าผญา มาใชในการรณรงคการคดแยกขยะและการลดโลกรอน เชน “ขยะคอจงของ

นอโสถม เปนของบมคา เจยรนยเรยบรอยมคายงกวาทอง…” (ขยะเปรยบเสมอนสงท

ไมมคาแตเมอมการคดแยกขยะออกเปนประเภทตางๆ กสามารถน�าไปขายไดราคา)

นอกจากนน ทนทางสงคมยงเปนกาวส�าคญในการพฒนาเครอขายนโยบาย การบรหาร

จดการแบบผนกก�าลง และการเอออ�านวยใหเกดการปรกษาหารอระหวางตวแสดงตางๆ

ไมวาจะเปนเทศบาลใหญ (ในฐานะผสนบสนน) คณะกรรมการชมชนผดแลเทศบาลเลก

(ในฐานะผด�าเนนการ) ผประกอบการในชมชน อาสาสมคร และสมาชกชมชน อาท

ความไวเนอเชอใจระหวางกนท�าใหเกดการท�างานรวมกนและการท�างานรวมกนนน

เปนไปอยางราบรน กลาวคอ เทศบาลมความเชอมนตอศกยภาพชมชน ในขณะทสมาชก

ชมชนเชอมนในกรรมการชมชนวาจะตรงไปตรงมาในการเกบคาธรรมเนยมรวมถง

ซอสตยในการใชจายเงนจากทไมมกลไกตรวจสอบทเปนทางการอย (อาศยความเชอมน

ในคณธรรมจรยธรรมของฝายตางๆ เปนหลก) โดยในการแสดงความบรสทธใจ ผถอเงน

มกจะใชเวทพดคยในชมชนอยางไมเปนทางการตางๆ ในการชแจงรายละเอยดการใชจาย

และหลายครงคณะกรรมการชมชนไดใหความไววางใจใหพอคา-แมคาเปนผเกบ

คาธรรมเนยมกนเอง แลวคอยสงตอใหเทศบาลเลกอกทอดหนง (การจดเกบคาธรรมเนยม

แบบมสวนรวม) โดยตางมนใจวาคาธรรมเนยมเหลานนทายทสดจะถกน�าไปใชแกปญหา

ในชมชนเพอประโยชนของชมชนเอง (อนง ตองทดไวดวยวาความไวเนอเชอใจในฐานะ

ทเปนทนทางสงคมเปนเหมอบดาบสองคม กลาวคอ แมจะท�าใหราบรนมากขน

แตกอาจน�าไปสการทจรตหรอแสวงหาประโยชนจากการไดรบความเชอใจได)

มากไปกวานน การเกอกลกนอนเปนทนทางสงคมประเภทหนงกปรากฏเดนชด

ในกรณน อาท ความสามารถในการระดมทนดวยการท�าผาปาเพอน�ามาสรางส�านกงาน

เทศบาลเลกและศนยเรยนรของชมชนได โดยไมไดใชงบจากภายนอกหรอกเงนเลย


อนง การเกอกลกนนยงเปนพลงส�าคญท�าใหการด�าเนนงานมประสทธภาพมากขน

เชน การมอาสาสมครชมชนมารวมกนท�าถนนและเกบขยะ ทงลงขน ลงแรง และน�าอาหาร

ของวางและเครองดมมาแจกจาย ท�าใหเทศบาลเลกสามารถสรางถนนและจดการขยะ

ไดประหยดกวาใหเทศบาลใหญท�า (มการประมาณการวาในปหนงๆ เทศบาลสามารถ

ประหยดงบประมาณไดกวา 10 ลานบาทจากการใหเทศบาลเลกท�าโครงการพฒนาเอง)

ทงน ยงพบวาฐานของความเกอกลยงมาจากการยดมนในบรรทดฐานทางสงคมบาง

ประการรวมกน อาท การเชอมโยงเรองการเสยสละกบเรองบญ ซงผทน�าเงนมาสมทบ

ผาปาทกลาวถงขางตนและผทมาเปนอาสาสมครในกจกรรมตางๆ ของชมชน จะเชอ

วาการเสยสละของตนนนเปนการท�าบญอยางหนง ซงสงดงามเหลานนกจะเปนกศล

กลบคนมาสตนในทายทสด (อยางไรกตาม ไมไดหมายความวาระบบคาตอบแทนหรอ

สงจงใจไมมความส�าคญ กลาวคอ ระบบเหลานนกควรมคขนานกนไปดวยเพอสรางหลก

ประกนเรองความเปนธรรม อาท ในกรณนมการจายคาตอบแทนใหอาสาสมครเชนกน

โดยการท�าความสะอาดถนนจะไดคาตอบแทนระยะทางเมตรละ 2.5 บาท ซงจากแรง

จงใจทนอยมากดงกลาวท�าใหตองมจตอาสารวมดวย)

2.3. นโยบายและการบรหารจดการเพอสงเสรมการท�าขาวเมาในชมชนเมองใน

เทศบาลเมองมหาสารคาม

ขาวเมาผกโยงอยกบรากเหงาคนอสานมานาน กลาวคอ เมอถงฤดทขาว

ในทองนาจะสกเตมท ชาวบานจะพากนน�าขาวทยงไมสกมากนกมาต�าตามกรรมวธ

ของชาวบาน กระทงเปนขาวเมาตามทเราไดพบเหนทวไป เชน มขายตามงานประเพณตางๆ

หรอขายตามสถานขนสงโดยสาร(บขส.)ประจ�าจงหวดหรอทอนๆ เปนตน ปจจบนมการ

ปรบเปลยนไปตามกาลเวลาและมการขายขาวเมาทกฤดกาล โดยเฉพาะกรณชมชนโพธศร

เทศบาลเมองมหาสารคาม นบเปนแหลงผลตและจ�าหนายขาวเมาออกสทองตลาดท

ส�าคญโดยทยงท�าจากภมปญญาดงเดมของชาวบาน (ทนทางสงคมประเภทหนง)

ในพนทชมชนโพธศร เดมทเจาเมองคนแรก (ทาวมหาชย) ไดมาตงโฮง (เทยบเทา

จวนผวาราชการจงหวดในปจจบน) อยบรเวณน (ทหนองทมหรอหนองกระทม โดยเรยก

ตามชอตนกระทมทพบมากบรเวณทลมชน) กลาวอกนยคอพนทชมชนนมสถานทส�าคญ

ทางประวตศาสตรของเมองมหาสารคามตงอย ซงปจจบนเปนทตงของส�านกงาน

พาณชยจงหวดมหาสารคาม อยตรงขามกบโรงเรยนเทศบาลโพธศร

ชมชนโพธศรแบงออกเปนสองชมชน คอ ชมชนโพธหนงและชมชนโพธศรสอง


ซงมประมาณ 496 ครวเรอน เปนแหลงท�าขาวเมาทขนชอของเมองมหาสารคาม ซง

หมอล�าคณะเพชรพณทองไดน�าไปสอสารในการแสดงดงวา “อยากกนขาวเมา ใหไปกน

ขาวเมาสารคามเดอ” นอกจากนน ยงมสอมาตดตอสมภาษณไปออกรายการทว และ

การเชญใหไปออกรานทเมองทองธาน ท�าใหขาวเมามหาสารคามเปนขาวเมาทมชอเสยง

พอสมควร ทงน ชมชนโพธศรยงคงท�าขาวเมาโดยใชภมปญญาดงเดม กลาวคอ ใชแรง

คนในการต�าขาว อกทงยงคงต�าขาวเมาดวยมอ ท�าใหชมชนโพธศรยงคงผลตขาวเมา

ทหอมกรน ตางจากหลายแหงทใชวธต�าดวยครกไฟฟา โดยมลกคาประจ�าทงในและ

ตางจงหวด อนงในการปรบตวของทนทางสงคมดงกลาวในสงคมปจจบน ชาวเมองได

มการคดคนวธการท�าใหผลตขาวเมาไดตลอดป (โดยทวไปจะมขาวเมาเฉพาะในชวงท

มปลกขาว เชน ชวงนาปรงและนาป) และพยายามแปรรปขาวเมาใหเปนผลตภณฑ

ทหลากหลาย

สงทเหนนอกเหนอจากภมปญญาการท�าขาวเมาคอการเกอกลกนระหวาง

หลายฝาย (ซงเปนทนทางสงคมอกประเภทหนง) กอเกดมาเปนเครอขายนโยบายและ

การบรหารจดการแบบผนกก�าลง เชน กลมต�าขาวเมาในเมองมความเกอกลกน

กบชาวนาในชนบททสงขาวเปลอกมาให โดยแลกเปลยนกนระหวางขาวเปลอก

กบขาวเมา (ขาวทต�าแลว) โดยคนชนบทน�าขาวมาใหต�าและคนทต�าใหนนกมการ

แบงผลตผลครงหนงของขาวเปลอกคนใหคนชนบท นอกจากนน ยงมรานคาขาว

ทกลมต�าขาวเมาไปรบขาวมาประจ�าแหงหนงตงอยตรงสามแยกวาปปทม ซงเปน

รานขายขาวทใหเครดตและเหนอกเหนใจกลมต�าขาวเมามานาน สวนความเกอกลทเหน

ระหวางกลมคนทท�าขาวเมาดวยกน คอ เมอลกคาประจ�ามารบขาวเมาแตตนนน

ไมมขาวเมาใหลกคา กมการไปขอยมขาวเมาจากอกคนหนงกอนเพอมาใหลกคาและ

เงนทไดกเกบไวเอง กระทงตนเองนนมขาวเมาจงน�ากลบไปคนคนทขอยมมา ซงจะ

เหนไดวากลมคนเหลานนอกจากจะมความเกอกลกนแลวยงมความไวเนอเชอใจกน

ส�าหรบอกกลมตวแสดงทส�าคญในเครอขายนโยบายสงเสรมการต�าขาวเมาคอ

ส�านกงานจงหวดมหาสารคาม เทศบาลเมองมหาสารคาม วดประจ�าชมชน และโรงเรยน

เทศบาลโพธศร กลาวคอ กลมต�าขาวเมามกจะเขารวมกจกรรมทางศาสนา รวมงาน

เทศกาลของจงหวดและเทศบาล (เชน แสดงในงานสงกรานต) และการมกจกรรมทรวมกบ

โรงเรยนเพอถายทอดองคความรและภมปญญาทองถนในการท�าขาวเมาใหเดกรนหลง

ไดเรยนรวธการท�าขาวเมา โดยโรงเรยนชมชนโพธศรมการตง “ศนยขาวเมาเป” ขน

โดยเชญผมความรในการท�าขาวเมาจากชมชนไปสอนใหกบเดกๆ ในโรงเรยน ในขณะท


จงหวด เทศบาล และวดมกจะสงท�าขาวเมาเพอมาใชในงานหรอเทศกาลตางๆ

ในจงหวดมหาสารคาม เชน การใชขาวเมารวมกบกจกรรมทางศาสนา อาท งานฉลอง

สมศกด การสอบปรยตธรรม บญมหากฐน และโรงทานตามวด (เชน วดประชาบ�ารง

อ�าเภอเมอง วดนาสนวล อ�าเภอกนทรวชย) เปนตน ซงนบเปนการสงเสรมเศรษฐกจ

ชมชนบนฐานของภมปญญาทองถนทกาวหนากวาการสงเสรม OTOP ในแงทมการ

เชอมโยงการผลตกบการจ�าหนายผลตภณฑผานเครอขายนโยบายทถกพฒนาขน

นอกจากนนยงพบวาขาวเมาถกน�ามาสรางเอกลกษณของเมอง อาท ในชวงเทศกาล

สงกรานตมการตงชอถนนสงกรานตของมหาสารคามโดยเทศบาลวา “ถนนขาวเมา”

และมการจดประกวด “เทพขาวเมา” อกดวย โดยมหนวยงานของทองถนใหการ

สนบสนนในการท�าขาวเมาเพอน�ามาแจกจายผมารวมงาน และมงบประมาณใหชมชน

25,000 บาท เพอใหรวมตวรวมแรงรวมใจกนท�าขาวเมารวมในเทศกาลสงกรานตดงกลาว

2.4. นโยบายและการบรหารจดการเพอสงเสรมเกษตรในชมชนเมองในเทศบาล

เมองกาฬสนธ

ชมชนดงกลาวคอชมชนดอนสวรรค มพนทตดกบรมน�าปาว ซงเปนล�าน�าหลก

ของเมองกาฬสนธ เปนอตลกษณส�าคญจนขนชอวา “กาฬสนธดนด�าน�าชม” สวน

สภาพทวไปนน ชมชนนคอนขางมพนทแคบ แออด มลกษณะของบานเรอนทตดกน

แตมขนาดเลกเปนสวนมาก โดยไมมวดประจ�าของชมชน ทวา เปนชมชนเมองทยงม

โรงสขาวในชมชน ซงเปนโรงสขาวทมลกษณะเหมอนโรงสขาวทวไปในชมชนชนบทโดย

โรงสดงกลาวยงมการเลยงหมดวย ทงนชมชนนมการท�ากจกรรมรวมกนทโดดเดน

คอ ใชพนทสาธารณะประโยชนมาท�าสวนผกคนเมองปลอดสารพษ ซงกลายมาเปนพนท

ทกอรางสรางเครอขายนโยบาย สรางการบรหารจดการแบบผนกก�าลง และกลายเปน

เวทในการปรกษาหารอเพอขบเคลอนการพฒนารวมกนของผ เกยวของกบการ

พฒนาชมชนบนฐานของทนทางสงคม

การปลกผกและสมนไพรปลอดสารพษในพนทสาธารณะน�าโดยกลมอาสาสมคร

สาธารณสขประจ�าหมบาน (อสม.) ซงมภมปญญาดานการเกษตรเปนทนเดมอยแลว

โดยผกและสมนไพรส�าคญทปลก คอ ผกบงจน ผกสลด ถว หอม ขง ขา ตะไคร เปนตน

ซงการด�าเนนการของกลมมสมาชก จ�านวน 16 คน สวนผทไมใชสมาชกกไดรบ

ความไววางใจใหสามารถเขาออกในพนทเพอท�ากจกรรมรวมกนหรอมาพบปะกนได

สวนการด�าเนนการมลกษณะทใหสมาชกปลกผกเองและรบผดชอบขายเองซงพนท


ทางการตลาดคอชมชนดอนสวรรค หรอรานคาทประกอบกจการทตองใชผก เชน

รานขายกวยเตยวในเขตเมอง เปนตน ส�าหรบเงนทไดจากการขายกตกเปนของผทมผก

ทสามารถน�าไปจ�าหนายได ทงน กลมคนทท�ากจกรรมนสวนใหญเปนผสงอายเพศหญง

โดยมเยาวชนเขามารวมอยบางเปนครงคราว ซงการรวมกจกรรมนไดทงเพอน ความร

สขภาพ และรายไดส�าหรบกลมผสงอายและเดก

กรณการปลกผกปลอดสารพษของชมชนเมองน นบเปนการผนวกเกษตร

ซงเปนสงทคกบชนบทเขากบเมอง ซงเปนการสรางเอกลกษณใหกบเมองในอสานอยางหนง

จากทวฒนธรรมของภมภาคนผกโยงอยกบเรองเกษตร การพฒนาเมองโดยยงยดโยง

อยกบเกษตรจงเปนเรองทเปนไปไดและสงผลดหลายประการ ทงน ในขณะทเกษตรใน

ชนบทเนนการผลตเชงเดยวใชสารเคม ชมชนดอนสวรรคมงปลกแบบผสมผสานและ

ปลอดสารท�าใหสามารถสรางทางเลอกใหกบผบรโภคและเชอมโยงกจกรรมเขากบเรอง

การสงเสรมสขภาพได นอกจากน การเกษตรในเมองดงกลาวยงเปนการใชทน

ทางธรรมชาตทมอย กลาวคอ รมน�าปาว มาใชประโยชน โดยพนททใชนนไมเหมาะท

จะน�าไปท�าอยางอน (ไมเหมาะกบการกอสรางเพราะเปนทลาดลงสแมน�า) อกทงยงชวย

สรางการความตระหนกในความเปนค มหรอกล มในชมชนเมองทไมไดมลกษณะ

ตางคนตางอยเสยทเดยว ทงน การขายผกปลอดสารพษจะไมมกฎเกณฑตายตว หรอ

คอนขางมความยดหยนสงอนเปนลกษณะอยางหนงของคนอสาน สวนกจกรรมท

เกยวเนองกบการปลกผกปลอดสารพษนมหลายอยาง เชน การท�าน�าอเอมเองเพอไลแมลง

หรอศตรพช การใชปยธรรมชาตโดยเฉพาะปยทมาจากมลสตว ในทนคอมลสกรทมาจาก

การเลยงของเจาของกจการโรงสขาว ส�าหรบบรรทดฐานส�าคญของกลมคอการท�าตาม

ก�าลงและตามมตามเกด โดยมลกษณะเกอหนนกนมากกวาการแขงขนและชงดชงเดน

เหนไดจากการแบงแปลงเกษตรใชแนวทางทวา “ใครมแรงมากกท�ามาก ใครมแรงนอย

กท�านอย” และ “การมาชวยๆ กนท�า” เชน การหมกปยรวมกน ชวยกนเปนวทยากร

และมาชวยกนท�างานทถกรองขอจากทางเทศบาลหรอส�านกงานจงหวด เปนตน

จากขางตนเครอขายทางสงคมทมอยเดมเปนกลไกส�าคญในการสรางเครอขาย

นโยบายและการบรหารจดการแบบผนกก�าลง โดยนอกจากกลมอาสาสมครสาธารณสข

ประจ�าหมบาน ตลาดชมชน รานคารบซอผก โรงส และสมาชกชมชนโดยทวไปแลว

ยงมผวาราชการจงหวดแสดงบทบาทส�าคญในการประสานไปยงกรมธนารกษเพอใหม

การอนญาตใหใชทราชพสดตดกบพนทบานของหวหนาศนยบรการสาธารณสขมลฐาน

ประจ�าชมชนเพอสรางแปลงผกชมชนรวมถงศาลาเพอเปนลานจดกจกรรมและเวท


แลกเปลยนเรยนรในเรองตางๆ (รวมถงเปนพนทจดฝกอบรม) โดยพนทแหงนยงเปน

ทตงของศนยปฏบตการกองทนชมชนเมองของชมชนดอนสวรรคอกดวย ท�าใหกลาย

เปนศนยกลางในการพบปะของสมาชกชมชนแทนวดทอยหางไกลออกไปจากตวชมชน

(ดงกลาวถงในตอนตนวาชมชนแหงนไมมวดประจ�าชมชน) ทงน มหาวทยาลยทองถน

(มหาวทยาลยราชภฏกาฬสนธ) ไดกลายมาเปนภาคหนงในเครอขายนโยบายดวยจากการ

เขามาชวยสรางศาลาประชมและหนนเสรมในเชงวทยาการความรดานการเกษตรตางๆ

ในขณะท เทศบาลเมองกาฬสนธกมกจะเชอมโยงกบคนในชมชนนโดยประสานงานผาน

เครอขายกลมปลกผกปลอดสารพษดงกลาว อาท ในระหวางทลงพนทพบวาสมาชก

ในกลมก�าลงท�างานใบตองเพอน�าไปเปนฐานวางน�าดมสมนไพรทจะมการจดงาน

ในเทศบาล

จากการพดคยกบชาวเมองในละแวกนนพบวาผคนไวใจวาผกจากแปลงเกษตร

ในเมองดงกลาวปลอดสารจรง เนองจากเปนการปลกแบบดงเดมหรอท�าเกษตรกรรม

ธรรมชาต จนกลายเปนทตองการและแหลงอาหารปลอดภยของคนในชมชน พวกเขา

สามารถเขามาในแปลงผกและตรวจสอบความปลอดภยไดตลอดเวลา อกทงสามารถ

เขามาซอในแปลงไดเลยหรอตะโกนขามคลองมากได ดวยความทสถานทปลกผกเปนพนท

ในชมชน และท�าการปลกโดยคนในชมชน จงสรางความคนเคยดงกลาว จนสงผลใหเกด

ความไวเนอเชอใจกน ทงการเชอมนของผบรโภควาผกเหลานนปลอดจากสารพษจรง และ

ความเชอใจของผปลกทอนญาตใหสมาชกชมชนสามารถเขามาในแปลงไดโดยไมระแวง

วาจะมใครเขามาขโมยผกในแปลง นอกจากนน การเดนขายผลผลตตามบาน

กสบทอดมาแตอดตเชนกน ซงวถ ดงเดมเหลานสรางเสรมทงอาหารปลอดภย

ระบบอาหารใกลบาน ความรบผดชอบตอกน และความสมพนธทางสงคม ในอกแงหนง

การทแปลงเกษตรแหงนเปนทงพนทอาหาร พนทของการดแลสขภาพ (ผลตอาหาร

ปลอดภย ยาสมนไพร และเปนทตงของศนยบรการสาธารณสขชมชน) พนทแหง

การเรยนรภมปญญาการท�าเกษตรปลอดสารและการใชสมนไพร ท�าใหพนทนสรางและ

พฒนาเครอขายทางสงคมทหลากหลายมากขนเรอยๆ กลาวอกนยหนงกคอเกดการ

เพมพนของทนทางสงคมทมอย


สรป

จากทงแนวคดและกรณตวอยางเปนการสะทอนความหวงในการพฒนาเพอ

สรางอนาคตใหกบทองถนไทยบนรากฐานของการกลบไปหารากเหงาหรอทนทางสงคม

ของตนเอง ไมวาจะเปนความไวเนอเชอใจกน การเกอกลกน การยดมนในหลกศลธรรม

รวมกน เครอขายทางสงคมทมอย บรรทดฐานและกฎเกณฑทางสงคมทมรวมกน และ

ภมปญญาทสงสมมา ซงแตกตางจากการมงเสาะแสวงหานวตกรรมทองถนใหมๆ ซง

มงเนนกนมามากในทศวรรษแหงการกระจายอ�านาจทกระทอนกระแทนทผานมา ทงน

บทความนชชวนใหเหนวา การกลบไปหาสงทมอยสามารถเปนทางเลอกการพฒนาเพอ

สรางอนาคตทยงยนและมเอกลกษณได ซงสอดรบกบฐานคตของกลมทเรยกตวเองวา

‘Post-cosmopolitanism’ ซงเชอวาอดตคอค�าตอบของอนาคต เพราะตอบโจทยการ

พฒนาทพงประสงค ไมวาจะเปนการพฒนาสความยงยน ความนาอย ความยดหยน

ความสมดล หรอแมแตความสข อนงหากทกทไรอดต ในอนาคต ทกทจะเหมอนกนไป

หมด กลาวคอ แตละทไมหลงเหลอเอกลกษณจากการทพลเมองของแตละทกลายเปน

ประชากรโลกทเคลอนยายอยางอสระ และจากการทการพฒนาน�าโดยทนนยมซงท�าให

ทกทหนาตาเหมอนกนไปหมด (Humphrey and Skvirskaja, 2012)

ทงน บทความนไมมความกลาหาญพอทจะสรปวาการก�าหนดนโยบายและ

บรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคมจะชวยฉดรงการพฒนาทองถนทน�าโดย

ทนนยมได และเหนความอนตรายของลทธโหยหวนหาอดต (โดยเฉพาะบนกรอบคด

แบบอนรกษนยม) ดงทไดเปรยไวแตตอนตน ทวา ในเมอเราคงไมอาจรอการปฎวตชนชน

การลมลงเองของทนนยม (Entropy of capitalism) เรากตองพยายามมองหาแสงสวาง

ปลายอโมงค แมเปนแสงรบหรกคงตองลองเดนออกไปหา ดกวายนรออยเฉยๆ โดย

บทความนเพยงตองการชชวนใหเหนวามความเปนไปไดทกระบวนทศนทเสนอนจะชวย

ในการปรบสมดลของการพฒนาทองถนทมแนวโนมถกท�าใหเปนสมยใหมทไรเอกลกษณ

และขาดความยงยน ซงเปนโจทยของผทสนใจในอนาคตศกษา ไมใชเพยงโจทยของผม

รสนยมสะสมของเกาหรอชอบรอกลองหาอดต อนง หวงวาจะเหนการสงเสรมและ

การศกษาบทเรยนนโยบายและการบรหารจดการทองถนบนฐานของทนทางสงคมจาก

ทงในทองถนทเปนชมชนเมองและเปนชมชนชนบท ในสวนอนของภาคอสานและ

ในภมภาคอนๆ ของประเทศ


เอกสารอางอง

จรส สวรรณมาลา. 2547. นามานกรมนวตกรรมทองถนไทย ประจ�าป พ.ศ.2547.

กรงเทพฯ: คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

--------- และคณะ. 2548. โครงการวถใหมองคกรปกครองสวนทองถน. รายงานการวจย.

ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

เชงชาญ จงสมชย. 2552. การศกษาการคอรปชนในองคการบรหารสวนต�าบล. รายงาน

การวจย. ส�านกงานคณะกรรมการสภาวจยแหงชาต.

พชญ พงษสวสด. 2549. มตทหลากหลายในเรองของ “อ�านาจ” ใน “อตสาหกรรม

งานวจยเรองการแพรกระจายอ�านาจและนวตกรรมทองถน. รฐศาสตรสาร,

27 (3) (กนยายน-ธนวาคม): หนา 122-153.

ธเนศวร เจรญเมอง. 2551. ทฤษฎและแนวคด: การปกครองทองถนกบการบรหาร

จดการทองถน. กรงเทพฯ: โครงการจดพมพคบไฟ.

ปยะพงษ บษบงก. 2552. นโยบายสงแวดลอมขององคกรปกครองสวนทองถนบนฐาน

ของทนทางสงคม: แนวคดและ ‘Best Practice’. วารสารสถาบนพระปกเกลา.

7(2) (พฤษภาคม – สงหาคม): หนา 84-115.

---------. 2551. ทนทางสงคมในชมชนชนบทอสานกบการก�าหนดนโยบายบนฐานของ

ทนทางสงคม. การประชมวชาการรฐศาสตรและรฐประศาสนศาสตรแหงชาต

ครงท 9, คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2-3 ธนวาคม.

--------- และคณะ. 2547. ปญหาการกระจายอ�านาจและการปกครองสวนทองถน:

สะทอนผานการเคลอนไหวของขบวนการประชาชน. รายงานการวจย.

ส�านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต.

วระศกด เครอเทพ. 2548. นวตกรรมสรางสรรคขององคกรปกครองสวนทองถน.

กรงเทพฯ: ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

--------- และคณะ. 2557. โครงการศกษาวจยเพอตดตามและประเมนผลการกระจาย

อ�านาจของไทย. รายงานการวจย. ส�านกงานคณะกรรมการการกระจายอ�านาจ

ใหแกองคกรปกครองสวนทองถน ส�านกงานปลดส�านกนายกรฐมนตร.

“อลงกรณ อรรคแสง” ชงกระจาย”อ�านาจ-ความเจรญ” สตรความปรองดอง”ยงยน”,

มตชน, 23 กมภาพนธ 2558.


เอนก เหลาธรรมทศน. 2557. แปรถน เปลยนฐาน: สรางการปกครองทองถนใหเปน

รากฐานของประชาธปไตย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ส�านกพมพมหาวทยาลย

ธรรมศาสตร.

Ausell, C., and A. Gash. 2007. Collaborative Governance in Theory and

Practice. Journal of Public Administration Research and Theory.

18 (4): pp.543-71.

Bevir, M., and D. Richards. 2009. Decentring Policy Networks: A Theoretical

Agenda. Public Administration. 87(1): pp. 3–14.

Blackman, T. 1994. Urban Policy in Practice. London: Routledge.

Boossabong, P., and M. Taylor. 2009. Social Capital-based Public Policy:

Theoretical Background and Good Practices. Various Knowledge

in Public Administration and Public Affairs. College of Politics and

Governance, pp.203-50.

Bourdieu, P. 1997. Economic Capital, Cultural Capital, and Social Capital.

The Hidden Mechanisms of Power. VSA-Verlag, Hamburg, pp. 49-79.

Cochrane, A. 2006. Understanding Urban Policy: A Critical Introduction.

London: Blackwell.

Coleman, J. 1990. Foundations of Social Theory. Cambridge: Harvard

University Press.

Donahue, J. 2004. On Collaborative Governance. Working Paper No.2. Boston:

John F. Kennedy School of Government, Harvard University.

Dryzek, J. 2012. Foundations and Frontiers of Deliberative Governance.

Oxford: Oxford University Press.

--------. 1990. Discursive Democracy: Politics, Policy, and Political Science.

Cambridge: Cambridge University Press.

Etzioni, A. 1993. The Spirit of Community: Rights, Responsibilities, and the

Communitarian Agenda. New York: Crown Publishers.

Fischer, F. and H. Gottweis, eds. 2012. Argumentative Turn Revisited:

Public Policy as Communicative Practice. London and Durham:

Duke University Press.


--------. 2003. Reframing Public Policy: Discursive Politics and Deliberative Practices. New York: Oxford University Press.

-------- and J. Forrester, eds. 1993. The argumentative turn in policy analysis and planning, London: UCL Press.

Fukuyama, F. 1995. Trust: the social virtues and the creation of prosperity. London: Hamish Hamilton.

Geertz, C. 1983. Local Knowledge: Further Essays in Interpretive Anthro-pology. Princeton: Basic Books.

Habermas, J. 1990. Moral Consciousness and Communicative Action, transl. C. Lenhardt and S.W. Nicholsen. Massachusetts: the MIT press.

--------. 1987. The Theory of Communicative Action: Reason and the Rationalisation of Society, transl. T.McCarty. Cambridge: Polity.

--------, et. al. 2010. An Awareness of What is Missing: Faith and Reason in a Post-secular Age, pp.15-23, Malden: Polity Press.

Hajer, M., and H. Wagenaar, eds. 2003. Deliberative Policy Analysis: Un-derstanding Governance in the Network Society. Cambridge: Cambridge University Press.

Healey, P. 2006. Collaborative Planning: Shaping Places in Fragmented Societies, 2nd ed. New York: Palgrave Macmillan.

Humphrey, C. and V. Skvirskaja, eds. 2012. Post-Cosmopolitan Cities: Ex-plorations of Urban Coexistence, New York and London: Berghahn.

Huxham, C. 2000. The Challenge of Collaborative Governance. Public Management: an international journal of research and theory. 2(3): pp.337-57.

Innes, J., and D. Booher. 2010. Planning with Complexity: An Introduction to Collaborative Rationality for Public Policy. London and New York: Routledge.

--------. 2003. Collaborative policymaking: governance through dialogue. Deliberative Policy Analysis: Understanding Governance in the Network Society, eds., M. Hajer and H. Wagenaar, pp. 33-59.

Cambridge: Cambridge University Press.


Johnson, D., B. Headey and B. Jensen. 2003. Communities, Social Capital

and Public Policy: Literature Review. Melbourne: Melbourne

Institute Working Paper No.26/ 03.

Lin, N. 2010. A network theory of social capital. The handbook of social

capital, eds, Castiglione, D., J.W. Van Deth, and G. Wolleb, pp.

50-69. New York: Oxford University Press.

Lowndes, V., and L. Pratchett. 2010. Public policy and social capital. The

handbook of social capital, eds, Castiglione, D., J.W. Van Deth,

and G. Wolleb, pp. 677-707. New York: Oxford University Press.

Marsh, D., and M. Smith. 2000. Understanding Policy Networks: Towards

a Dialectical Approach. Political Studies. 48(1): pp. 4-21.

--------, ed. 1998. Comparing Policy Networks. Buckingham and Philadelphia:

Open University Press.

Ostrom, E. 1990. Governing the Commons: The Evolution of Institutions

for Collective Action. New York: Cambridge University Press.

-------, and T. Ahn. 2003. Foundations of Social Capital. London: Edward Elgar.

Pennington, M., and Y. Rydin. 1999. Researching social capital in local

environmental policy contexts. Policy and Politics. 28 (2): pp.

233-249.

Pierre, J., ed. 2000. Debating Governance: Authority, Steering, and

Democracy. New York: Oxford University Press.

Putnam, R. 2000. Bowling Alone: The Collapse and Revival of American

Community. New York: Simon and Schuster.

--------. 1993. Making Democracy Work: Civic Tradition in Modern Italy.

Princeton. New Jersey: Princeton University Press.

Rhodes, R.A.W. 2007. Understanding Governance: Ten Years On. Organization

Studies. 28: pp.1243-1264.

--------. 2006. Policy Network Analysis. The Oxford Handbook of Public

Policy, eds, M. Moran, M. Rein and R. Goodin, pp. 423-45. Oxford:

Oxford University Press.


--------. 1997. Understanding Governance: Policy Networks, Governance,

Reflexivity and Accountability. Maidenhead: Open University Press.

Rydin, Y. 2013. The Future of Planning: Beyond Growth Dependence.

London: Policy Press.

Schneider, V. 1992. The structure of policy networks: An comparison of

the chemical control and telecommunications policy domains in

Germany. European Journal of Political Research. 21: pp.109-29.

Taylor, M. 2003. Public Policy in the Community. New York: Palgrave

Macmillan.

Wallis, J. and B. Dollery. 2002. Local Government and Social Capital.

University of Otago Economics Discussion Papers No.0207.

Warren, M. 2002. Deliberative Democracy. Democratic Theory Today,

pp.173-202, eds.,G. Stokes and A. Carter. Cambridge: Polity Press.

Yanow, D. 2003. Accessing Local Knowledge. Deliberative Policy Analysis:

Understanding Governance in the Network Society, eds., M. Hajer,

and H. Wagenaar, pp.228-46. Cambridge: Cambridge University Press.

Social Capital-based Local Policy and Governance (in Thai)

Documents

Transcript of Social Capital-based Local Policy and Governance (in Thai)