'Schrijf-papieren van diversche groote en qualitijten.' De papierwinkel van P.J. Parys in 18de-eeuws...

1 J. Moons, Sedelyken vermaek-spiegel, Antwerpen, P.J. Parys,

(appr. 1764); een gelijkaardige opsomming in J. Moons, Sedelyk

vermaek-troost. Antwerpen, P.J. Parys, (appr. 1764). Zie ook

J. Gessler, ‘Een boekenlijst van den drukker P.J. Parijs te Ant-

werpen in 1764’ in De Gulden Passer xiv (1936), 90-91.

2 H.L.V. De Groote, Vijftig jaar boekdrukkunst te Antwerpen 1764-

1814. Antwerpen 1961; P. Verbist, Het reisverhaal van J.A.J. Rot-

thier, romantische waarheid of ware romantiek? Ongepubliceerde

scriptie, Leuven 1995.

3 In de baanbrekende studie van J.J. Kloek en W.W. Mijnhardt,

Leescultuur in Middelburg aan het begin van de negentiende eeuw.

Middelburg 1988, wordt wel gemeld dat het onderzochte klan-

tenboek van Salomon van Benthem ook aankopen van papier

en schrijfmateriaal bevat, maar deze gegevens werden verder

niet in het onderzoek betrokken. H. Brouwer, Lezen en schrijven

in de provincie. Leiden 1995 maakt wel melding van het feit dat

de papierhandel en het drukwerk in opdracht een belangrijke

bron van inkomsten zijn voor de Zwolse boekverkoper Marti-

nus Tijl, maar de aard van die inkomsten wordt niet verder

onderzocht.

4 L. Febvre, H.-J. Martin, L’apparition du livre. Parijs, 1958, 25-51.

5 Onder meer Peter Stallybrass, ‘“Little jobs”: Broadsides and

the printing revolution’, in: S. Baron [e.a.] (eds.), Agent of change.

Print culture studies after Elizabeth L. Eisenstein. Amherst 2007.

6 M. Bland, A guide to early printed books and manuscripts. 2010, 22-

48; P. Stallybrass [e.a.], ‘Hamlet’s tables and the technologies of

writing in Renaissance England’, in: Shakespeare quarterly 55

(2004) 4, 379-419.

Omstreeks 1764 adverteerde de Antwerpseboekdrukker Petrus Joannes Parys (1734-1784)dat bij hem ‘alle soorten van Latijnsche, Fran-sche en Nederduytse boeken, pennen enschrijf-papieren van diversche groote enqualitijten, alle tot eenen civielen prijs’ te ver-krijgen waren.1 Parys’ activiteiten als boek-drukker en boekverkoper werden al opper-vlakkig onderzocht, maar zijn handel inschrijfpapieren werd daarbij terzijde gelaten.2

Het was zeker niet ongewoon dat boekhande-laars, naast boeken, ook handelden in papier,schrijfpennen en inkt. Die nevenhandel, diedoor boekhistorici regelmatig is opgemerkt,is echter weinig onderzocht.3

In het eerste hoofdstuk van L’apparition dulivre (1958) schetsten Lucien Febvre en Henri-

Jean Martin het belang van de uitvinding enverspreiding van papier voor de boekdruk-kunst. Zonder deze goedkope en in ruimemate beschikbare drager had de ontdekkingvan Gutenberg nooit zo’n impact gehad.4

Papier is fundamenteel voor het boek, maarleidt daarnaast ook een eigen leven. Recentheeft een aantal boekhistorici aangegeven hoedun de lijn tussen druk en handschrift is.5 Inde periode van het gedrukte boek kende hethandschrift juist een enorme toename aanpopulariteit.6

Een belangrijke vraag is daarbij hoe deprivépapierconsumptie zich verhoudt tot hetproto-industriële proces waarbij papier wordtomgezet in boeken. Het is op dit momentonmogelijk deze vraag te beantwoorden.

Steven Van Impe

‘Schrijf-papieren van diversche groote en qualitijten’De papierwinkel van P.J. Parys in achttiende-eeuws Antwerpen

bw_nbv2014_LvR_bw-nbv 2006.4 19-05-14 15:03 Pagina 135

7 Ik corrigeer hiermee de cijfers van Leon Voet, die uitging van

een riem van 500 vel. Het lijkt er sterk op dat Plantijn, net als

de meeste andere drukkers in de Zuidelijke Nederlanden,

slechts 480 vel in een riem telde. Zie L. Voet, The golden compas-

ses. The History of the House of Plantin-Moretus. Amsterdam, 1969-

1972, vol. 2, 19-22.

8 S. Van Impe, ‘Mediamagnaten in de Oostenrijkse Nederlan-

den? De uitgevers en redacteurs van de Gazette van Antwerpen in

de achttiende eeuw’, in: De Gulden Passer 91 (2013), 2, 127-158.

9 S. Van Impe, ‘Honderd boeken uit 1621 in de Short Title Cata-

logus Vlaanderen’, in: Handelingen van de Koninklijke Zuid-Neder-

landse Maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis lx

(2006), 151-179.

10 A. Gerlo, P. Foriers, La correspondance d’Erasme. Bruxelles

1967-1984, vol. 1, v-x.

11 www.e-enlightenment.com [geraadpleegd 12 juli 2013].

12 Met dank aan Dorrit Van Camp voor deze cijfers. Zie D. Van

Camp, ‘Onbekend maakt onbemind. Het archief van verwan-

ten van de familie Moretus, in het bijzonder de familie Schil-

ders’, in: De Gulden Passer 87 (2009) 1, 5-21.

Hieronder volgt wat fragmentaire informatiedie een idee kan vormen over de omvang vanhet papierverbruik, eerst voor de boekdruk-kunst, daarna voor schrijfpapier.

De meest systematische gegevens kunnenworden afgeleid uit de zeldzame bewaardedrukkersarchieven. Zo weten we dat de ver-maarde polyglotbijbel van Plantijn, die achtforse folio’s beslaat, 1600 vellen per exemplaarbevat. Voor de volledige oplage van 1200 exem-plaren werden niet minder dan 1.920.000 vel-len gebruikt, oftewel 4000 riem. Dat kwamovereen met het gemiddeld jaarverbruik vande persen van Plantijn.7 De Gazette van Antwer-pen verscheen in de achttiende eeuw twee keerper week in een oplage van zo’n 1440 exempla-ren van telkens een half vel, oftewel anderhal-ve riem per aflevering. Dat maakt ongeveer156 riem per jaar.8 In het jaar 1621 publiceerdede Antwerpse uitgeverij van de gebroedersPeter ii en Jan ii Bellerus een uitgebreid com-mentaar op de Summa theologica van Thomasvan Aquino door de Spaanse jezuïet GabriëlVazquez, alles samen zeven volumes in foliomet om en nabij 4700 bladzijden. Daarnaastgaven de gebroeders Bellerus nog een anderwerk van Vazquez uit, eveneens een folio van605 bladzijden, en een historisch commentaarop het boek Exodus door de Portugees Sebas-tian Barradas, nog een folio van 445 pagina’s.Ten slotte kwam er ook nog een geschiedenisvan Portugal van de persen, ditmaal in kwartomaar toch ook 600 bladzijden lang. Opgetelden omgerekend geeft dit iets meer dan 1500

vellen voor de vier edities samen, te vermenig-vuldigen met een onbekende oplage. Als wedie voor elk boek conservatief op 300 exempla-ren schatten is het resultaat meer dan 450.000vellen of ongeveer 900 riem.9

Zijn de gegevens over het papierverbruikdoor de drukpers fragmentair en onzeker, dievoor de consumptie van schrijfpapier zijn nogveel onduidelijker. In de eerste plaats kunnenwe kijken naar bewaarde correspondentie. Debrieveneditie van Desiderius Erasmus (ca.1467-1536) omvat 3162 brieven.10 Het projectElectronic Enlightenment brengt gegevensvan meer 60.000 brieven van geleerden uit devroegmoderne tijd samen.11 De handelscorres-pondentie moet nog veel omvangrijker ge-weest zijn. Zo getuigt het omvangrijkearchief van de firma Plantin-Moretus nietalleen van de commerciële activiteiten en hetpersoonlijke leven, maar ook van een groteconsumptie van papier. De handelscorres-pondentie van de aan de Moretussen verwan-te handelaar Henri François Schilders (1638-1680) omvat ongeveer 36.000 brieven. Hetbetreft alleen de inkomende correspondentie,dus vermoedelijk kan dit getal verdubbeldworden als ook de uitgaande brieven in reke-ning worden genomen.12 Naast losse brievenwaren er ook blanco registers, niet alleen bijhandelaars maar ook bij notarissen en over-heden. Het archief van de Raad van Brabantbeslaat niet minder dan 2,5 kilometer.13 Endan zijn er nog de registers die door auteursgebruikt werden om hun teksten neer te

136 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 21 (2014)


13 H. Deceulaer, ‘Woord vooraf’, in: P. Behets, Inventaris van het

archief van de Raad van Brabant. Processen van particulieren (tweede

reeks), 1477-1632 (vnl. 1529-1632). Brussel 2013, 7-9. Het be-

standdeel dat in deze inventaris wordt ontsloten, omvat

‘slechts’ 33 meter.

14 A. Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des

XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actu-

elle. Nieuwkoop 1975, 167-168.

15 K. De Vlieger-De Wilde, Adresboek van zeventiende-eeuwse druk-

kers, uitgevers en boekverkopers in Vlaanderen. Antwerpen 2004, 55-

56. Het is niet duidelijk of het om één of twee personen gaat:

volgens sommige bronnen overleed Marcellis i Parys in 1677 en

werd hij opgevolgd door zijn zoon Marcellis ii. De Short Title

Catalogus Vlaanderen (stcv) spreekt echter over één enkele

boekdrukker.

16 Cornelius Parys (1777-1830) vestigde zich omstreeks 1800 aan

de Lombardenvest om in 1823 naar de Kammenstraat te ver-

huizen. Zijn drukkerij was niet erg groot. Zie H.L.V. De Groote,

Vijftig jaar boekdrukkunst, 86; 107.

schrijven: literaire teksten, maar ook preken-bundels, traktaten over geschiedenis, recht,geneeskunde en andere onderwerpen.

Hoewel de cijfers uitwijzen dat een boek-drukker vele malen meer papier verbruiktedan zelfs de meest actieve briefschrijver, moe-ten we niet vergeten dat er veel minder boek-drukkers waren dan andere papierconsumen-ten. Al deze consumenten kochten papier inrelatief kleine hoeveelheden bij boekverko-pers, detailhandelaars of straatventers. Eénvan die leveranciers was Petrus Joannes Parys.In het Antwerpse FelixArchief berust een win-kelboek waaruit blijkt dat de papierhandeleen belangrijk deel van zijn omzet vertegen-woordigde, naast het occasionele kleine druk-werk en de verkoop van boeken. Ik gebruikhier de term ‘winkelboek’ omdat uit hetregister blijkt dat het in de winkel lag. Deinhoud is erg hybride, waardoor een precieze-re archiefterm moeilijk te geven is. Het groot-ste deel van het register wordt ingenomendoor kredietnota’s; deze nota’s kunnen insommige gevallen echter ook als bestellingenbeschouwd worden. Daarnaast bevat hetregister ook een inventaris van de winkel-voorraad, overzichten van lopende rekenin-gen bij andere boekverkopers, enkele lossenota’s en het ontwerp van een humoristischnieuwjaarsgedicht. Mogelijk hield Parys nogandere registers bij, maar het is duidelijk datwe hier niet met een ideale boekhouding temaken hebben. Parys zelf schreef op de bandhet woord ‘rekenboek’.

In dit artikel zullen we Parys als verkopervan papier nader bekijken. Eerst volgt eenkorte biografie van Parys en een korte situ-ering in het boekdrukkersmilieu van het laat-achttiende eeuwse Antwerpen. Vervolgensbekijken we zijn papierwinkel: de handels-waar en de prijzen.

Petrus Joannes Parys

De naam Parys is goed vertegenwoordigdonder de Antwerpse boekdrukkers. In de zes-tiende eeuw waren er Willem en Sylvester vanParys,14 en in de zeventiende eeuw MarcellisParys.15 Het is onbekend of zij verwant warenaan elkaar of aan Petrus Joannes Parys. In deachttiende eeuw waren er twee niet metelkaar verwante families Parys actief. We zul-len het hier niet hebben over CorneliusParys.16 Dit artikel handelt over Petrus Joan-nes Parys (1734-1784), zoon van Joannes Parysen Anna Francisca Teniers. Hij ging in de leerbij Joannes Franciscus van Soest, uitgever vanonder meer de Gazette van Antwerpen, en werdzelfstandig drukker in oktober 1759. Op 8oktober had hij het octrooi van de Raad vanBrabant verkregen, en vervolgens werd hij op16 oktober ingeschreven als meester in deSint-Lucasgilde. Dit moment was geen toeval:op 13 oktober overleed Anna Barbara Cop-pens, de weduwe van boekdrukker PetrusJouret.17 Het was haar drukkerij ‘In de GuldenTralie’ op de Melkmarkt die door Parys werdovergenomen. Enige tijd later, ten laatste in

‘Schrijf-papieren van diversche groote en qualitijten’ 137


achttiende eeuw is nauwelijks bestudeerd. Een overzicht biedt

J. Smeyers m.m.v. E. de Bock, ‘De Nederlandse letterkunde in

het Zuiden’, in H.J. Vieu-Kuik, J. Smeyers, Geschiedenis van de let-

terkunde der Nederlanden. Deel 6. Antwerpen-Amsterdam 1975,

329-557. In geen van deze overzichten wordt Parys genoemd als

dichter. In I. Leemans, G.-J. Johannes, Worm en donder. Geschiede-

nis van de Nederlandse literatuur, 1700-1800. De republiek. Amster-

dam, 2013 wordt de literaire productie van de Zuidelijke Neder-

landen niet behandeld.

17 F. Olthoff, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Ant-

werpen. Antwerpen, 1891, 53.

18 Parys gebruikte de huisnaam ‘De Witte Roos’ zeer zelden.

19 J.E. Parys gebruikte het enigmatische uithangbord ‘in W52’.

Het huis op de zuidelijke hoek heette volgens de wijkboeken

‘De Zwarte Leeuw’. Een huisnaam ‘W52’ werd niet aangetrofen.

Mogelijk verwijst die naar het systeem van de wijknummering

die onder Jozef ii deels werd ingevoerd.

20 De literaire wereld van de Zuidelijke Nederlanden in de


1764, verhuisde hij naar de noordelijke hoekvan de Koepoortstraat en de Zwartzusters-straat, in het huis De Witte Roos.18

Petrus Joannes Parys was gehuwd met Isa-bella Maria Wageneer. Hun oudste zoon,Joannes Engelbertus Parys (1756-1806), werdnet als zijn vader boekdrukker. In plaats vanin het bedrijf van zijn vader te stappen, ves-tigde hij zich in 1780 als zelfstandig boek-drukker, eveneens in de Koepoortstraat, op detegenoverliggende hoek met de Zwartzus-tersstraat.19

Petrus Joannes Parys blijkt goed thuisgeweest te zijn in de Antwerpse literaire krin-gen van zijn tijd – hoe bescheiden die in deachttiende eeuw ook waren.20 Zo drukte hijenkele gedichten van Cornelius MartinusSpanoghe, die later zelf drukker en boekhan-delaar werd, en gaf hij almanakken uit waar-in kluchtige verhaaltjes van de dichtendepater Godefridus Bouvaert waren opgeno-

men. Voor de Antwerpse academie drukte hijde berijmde programma’s van de carnavals-stoeten, waarschijnlijk geschreven door desecretaris van de academie, Jacob Van der San-den. Toen er in 1781 een dichterlijke strijd los-barstte naar aanleiding van een kritiek op detaalzuiverheid van Jan Antoon Frans Pauwelsdoor Jan Matthijs van Cannaert, pluktenvader en zoon Parys daar de commerciëlevruchten van. De aanhangers van Pauwels(vermoedelijk vooral Pauwels zelf) lieten hunwerk drukken bij Joannes Petrus de Cort, detegenstanders (onder meer J.A. Sammels) bijPetrus Joannes en Joannes Engelbertus Parys.Ook J.E. Parys drukte nogal wat eigentijdseNederlandse poëzie, onder meer van Can-naert en Rossaert, en werk van een ‘dichtmin-nend genootschap van jonge liefhebbers’.21

Petrus Joannes Parys schreef ook zelfgedichten, en pleegde regelmatig drempel-dichten voor door hem uitgegeven boeken. Zoverscheen in het reisverslag van J.A.J. Rotthierdat in 1782 bij hem gedrukt werd een poëtischeopdracht van ‘den drukker tot den zeer eerw.autheur’. De levensbeschrijving van de bekeer-ling Petrus de la Faille kreeg een ‘Waerschou-winge van den drukker tot den lezer’ in alexan-drijnen. In zijn winkelboek schreef hij eengeestig nieuwjaarsdicht, waarbij een omkeringvan de verzen tot allerlei kwade wensen leidde.

Parys behoorde tot de middenmoot van deAntwerpse boekensector. De Erfgoedbiblio-theek Hendrik Conscience bezit 45 edities vanzijn persen.22 In 1781 waren er in Antwerpenniet minder dan 22 boekdrukkers actief.23 De

Figuur 1. Het drukkersmerk van Petrus Joannes Parys bestaat

uit een monogram van zijn initialen ‘pjp’


21 De Groote, Vijftig jaar boekdrukkunst, p. 21; ik heb dit laatst-

genoemde werk niet teruggevonden.

22 De Short Title Catalogus Vlaanderen (stcv) meldt slechts 18 titels

van P.J. Parys (geraadpleegd op 11 november 2013). De achttiende

eeuw is in de stcv voorlopig nog onvoldoende ontsloten om ver-

regaande conclusies te trekken. De catalogus van Anet, het over-

koepelend bibliotheeknetwerk van onder andere de Erfgoedbi-

bliotheek Hendrik Conscience, het Museum Plantin-Moretus, de

Universiteit Antwerpen en het Ruusbroecgenootschap, meldt 56

titels van P.J. Parys (geraadpleegd op 11 november 2013).

23 De Groote, Vijftig jaar boekdrukkunst, 118. Het aantal boek-

drukkers varieerde in de periode 1764-1794 tussen 19 en 26.

Daarnaast waren er ook nog enkele boekverkopers die niet als

drukker actief waren.

24 De Groote, Vijftig jaar boekdrukkunst, passim. De Moretussen,

die slechts liturgische drukken voor de export produceerden,

vormen een klasse apart. De verschillende leden van de familie

Verdussen waren in deze periode vooral actief als boekverko-

pers, of waren voornamelijk renteniers geworden. Het zij opge-

merkt dat de boekenbranche in de Zuidelijke Nederlanden in

deze periode nog steeds in grote mate verticaal geïntegreerd

was: ondernemers waren vaak zowel boekdrukker als boekver-

koper en traden ook op als uitgever.

25 P. Delsaerdt, D. Vanysacker, Repertorium van Antwerpse boek-

veilingen 1750-1800, Antwerpen 1999, nr. 465.

26 Zie over de rechtszaak P. Verbist, Het reisverhaal van J.A.J. Rot-

thier; H.L.V. De Groote, Vijftig jaar boekdrukkunst, 40-43.

27 In het fonds ‘Insolvente boedelskamer’ van het Antwerpse

FelixArchief worden archieven van bedrijven uit het ancien regi-

me bewaard; in tegenstelling tot wat de naam aangeeft, gaat het

niet om archieven die ten gevolge van een faillissement werden

bewaard door de stad. Het fonds werd in het begin van de twin-

tigste eeuw samengesteld door Jan Denucé, naar het voorbeeld

van de desolate boedelkamer in het archief van Amsterdam en

met het doel om bronnen voor de economische geschiedenis

samen te brengen. Zie E. Doesselaere, Archiefvormer, bewaarplaats

of constructie? Een onderzoek naar de context van de Antwerpse Insol-

vente Boedelskamer. Ongepubliceerde dissertatie, Brussel 2011.

toplaag daarvan werd gevormd door vier grotedrukkers-uitgevers-boekverkopers: Van Soest,Grangé, Van der Hey en Bincken. Zij haddenredelijk grote bedrijven met verschillendedrukkersgasten en leerjongens, hadden eenuitgebreid assortiment boeken uit eigen pro-ductie en van anderen, en wisten door hunboekdrukkerij een grote welstand te behalen.24

De brede middenlaag, waar Parys dus deel vanuitmaakte, had over het algemeen één of tweedrukkersgasten en twee of drie persen. Zij kon-den maar af en toe voldoende papier kopen omzelf boeken van enige omvang te drukken. Deonderlaag ten slotte hield zich bijna uitslui-tend bezig met het drukken en verkopen vanschool- en gebedenboekjes, pamfletten engelegenheidsdrukwerk.

Petrus Joannes Parys stierf in 1784. Zijninboedel werd openbaar verkocht op 30 no-vember, zoals geadverteerd in de Gazette vanAntwerpen; een veilingcatalogus werd nietteruggevonden. Waarschijnlijk was zijn fondsniet interessant genoeg om deze investeringte laten renderen, en lag er slechts een hand-geschreven catalogus ter inzage bij de veiling-houder.25

Parys als papierhandelaar

Hoe het winkelboek van Petrus Joannes Parysin het stadsarchief terecht kwam is nietbekend, maar mogelijk heeft het te makenmet de rechtszaak die J.A.J. Rotthier voerdetegen Parys, en later tegen diens weduwe enzoon. Deze rechtszaak draaide om het nietnaleven van een contract voor het drukkenvan Rotthiers verslag van zijn reis naar Jeru-zalem. Parys slaagde er keer op keer niet in degestelde deadlines te halen. Bovendien lijkthet erop dat Rotthier zelf de onafgewerkteboeken op een bepaald moment opeiste. Hetwinkelboek van P.J. Parys, waarin onder meereen inventaris voorkomt, kan als bewijsstukgebruikt zijn in deze rechtszaak.26

Het winkelboek, bewaard onder nummerib # 2909 van het fonds ‘Insolvente Boedelska-mer’ in het Antwerpse FelixArchief, is het eni-ge economische archiefstuk van Parys datbewaard is gebleven.27 Er is geen ander mate-riaal om het bedrijfsprofiel van deze boek-handel te onderzoeken. Bovendien is het win-kelboek als genre een problematische bron.Het bevat immers enkel de aankopen die op



28 Zie voor de problematiek rond deze bron ook H. Brouwer,

Lezen en schrijven in de provincie, 46-47.

29 Mogelijk was een deel afkomstig van de papiermolen van

Jacques-Albert Begoden, die onder meer blauw suikerpapier,

meubelpapier en pakpapier fabriceerde. Het is zeer onwaar-

schijnlijk dat daar ook wit papier werd gemaakt. G. Asaert, De

papiermolen van linkeroever. Een hommage aan Henry L.V. De

Groote, online beschikbaar: www.gvag.be/lezingen/2009-2/de-

papiermolen-van-linkeroever/ (geraadpleegd 14 januari 2014).

30 In het FelixArchief berusten nog gelijkaardige, eveneens

onvolledige winkelboeken van boekhandelaar Jan Baptist

Vrients (1600-1615, saa ib # 2936-2938), van boekdrukker en

boekhandelaar Godgaf Verhulst (1618-1650, saa ib # 2263-2264)

en van lettergieter Melchior van Wolstraten (1700-1709, saa ib

# 2940; foutief aangeduid als boekdrukker). Enkel het winkel-

boek van Godgaf Verhulst is reeds bestudeerd, in een ongepu-

bliceerde dissertatie: T. Lambrechts, Godtgaf Verhulst, zeventien-

de-eeuws boekdrukker en -verkoper in Antwerpen. Onuitgegeven

licentiaatsverhandeling K.U. Leuven, 2003. Voor een studie van

het winkelboek van de Brusselse drukker en boekverkoper

Guillaume Fricx, zie C. Sorgeloos, ‘Les réseaux commerciaux de

Guillaume Fricx, imprimeur et libraire à Bruxelles (1705-08)’,

in: R. Adam [e.a.] (eds.), Urban networks and the printing trade in

early modern Europe (15th-18th century). London 2010, 1-37. Het

zeer omvangrijke en belangrijke archief van de Officina Planti-

niana kan veel informatie opleveren over de aankoop en het

verbruik van papier; de firma had echter een zeer specifieke

productie (liturgica van hoge kwaliteit) en kan daarom niet als

representatief beschouwd worden.

krediet gebeurden. Aankopen die contantwerden afgerekend, komen er niet in voor.28

Dat het winkelboek niet de volledigeadministratie van Parys bevat, blijkt duidelijkuit de vermelding ‘siet den anderen boek’ dieergens halverwege het boek voorkomt naasteen doorgestreepte naam. Wat er in dit ande-re boek stond is helaas niet uit te maken. Uitde teruggevonden productie van Parys blijktook dat niet alle drukwerk in opdracht in ditwinkelboek terug te vinden is. Het winkel-boek bevat daarnaast ook rekeningen-cou-rant met andere boekverkopers, maar geenbruikbare informatie over de leveranciers vanhet papier.29

De vroegste datum in het winkelboek is 3februari 1772, maar dat is ook meteen de eni-ge post uit dat jaar. Alle andere transactieslopen van 1773 tot 1784, het jaar waarin Parysstierf. Wellicht had Parys ook in de periodevan 1759 tot 1773 al één of meerdere registers,die echter niet bewaard zijn gebleven. Hoewelhet winkelboek dus zeker geen ideale bron is,is het omwille van de zeldzaamheid ergbelangrijk en verdient het grondig bestu-deerd te worden.30

Petrus Joannes Parys was naast boekdrukkeren boekverkoper ook boekbinder. Regelmatigverzorgde hij klein drukwerk in opdracht (het

zogenaamde ‘jobbing printing’). Af en toe ver-kocht hij ook andere waren of leverde hijandere diensten. Deze activiteiten zullen indit artikel niet aan bod komen: het gaat hieruitsluitend over de blanco papieren die Parysverkocht.

Hoewel ook andere boekdrukkers papierverhandelden en dit in hun advertenties ver-meldden, schijnt Parys dit toch als een specia-liteit beschouwd te hebben: in tegenstellingtot de meeste van zijn collega’s noemt hijzichzelf ook in zijn impressa papierhandelaar.Op het programma voor de carnavalsstoet vande studenten van de academie van 1775 noemthij zichzelf ‘papier ende boeck-verkooper.’Misschien kwamen de studenten van de aca-demie, vooral de tekenaars en de architecten,bij hem regelmatig over de vloer – al blijkt datniet uit het winkelboek. In een boek over hetkweken van kanaries noemt hij zichzelf‘drukker, papier, en boek-verkooper’.

Papier werd meestal verhandeld per riem,een eenheid die in de Zuidelijke Nederlanden480 vellen telde (in andere streken telde deriem vaak 500 vellen). Een riem werd verderonderverdeeld in 20 boek, en elk boek bestonduit 24 vellen (25 vellen indien een riem van 500vellen gebruikt werd). Blanco papier kon ver-kocht worden in losse vellen (per vel, per boekof per riem), maar ook ingebonden in registers.



31 K. Degryse, De Antwerpse fortuinen: kapitaalsaccumulatie,

-investering en -rendement te Antwerpen in de 18de eeuw. Antwerpen

2005, 389.


Bij bijna elke papiersoort treffen we ver-schillende prijsklassen aan. Helaas is niet dui-delijk of dit te maken heeft met de kwaliteit,dan wel met het formaat van de vellen of even-tueel met nog een andere variabele zoals wit-heid, zuiverheid of afwerking. Waarschijnlijkzal het gaan om een combinatie van deze fac-toren, zoals kan blijken uit het bestelbriefjevan koster Truyens dat in het winkelboekbewaard werd en waarin hij vroeg om tweeboeken papier, waarvan het ene 4 stuiversmocht kosten en ‘d’ander soort moet van beterpreijs en alloij sijn en suijver gesneeën.’

De munteenheid die in het winkelboekgebruikt werd is het Brabants courant geld.Dit bestond uit een gulden, die werd onder-verdeeld in 20 stuivers. Een stuiver werd opzijn beurt onderverdeeld in 4 oorden. Hetoord kon nog worden gesplitst in 2 negen-mannekens. Een halve kilogram wit broodkostte in de achttiende eeuw 2 stuivers,dezelfde hoeveelheid roggebrood kostte 1stuiver.31 In wat volgt zullen de vermeldingenzo veel mogelijk worden omgerekend naargulden en stuivers per boek of per vel.

Bij wijze van voorbeeld volgt hier één vol-ledige ‘klantenfiche’. Pater De Bruyn, predik-heer, kocht op 6 oktober 1783 één boek schrijf-papier van 8 stuivers per boek, en twee boekschrijfpapier van 7 stuivers per boek. Daar-naast kocht hij een bussel pennen; het is nietduidelijk of Parys hiermee een vaste hoeveel-heid pennen aanduidt. Pater De Bruyn betaal-de er 5 stuivers voor. Ten slotte kocht hij voor 3stuivers aan inkt, waarmee we meteen allebenodigdheden voor correspondentie over detoonbank hebben zien gaan. Overigens komenpennen en inkt in het winkelboek opvallendweinig voor, maar het is niet duidelijk of ditbetekent dat ze niet verkocht werden – moge-lijk werden dergelijke aankopen contant afge-rekend. Pater De Bruijn heeft deze rekeningvereffend, zoals duidelijk wordt uit de opmer-king ‘betalt’ en het feit dat ze werd afgekruist.Zijn volgende rekening, die een stuk omvang-rijker is, staat echter nog open. Vermoedelijkheeft hij deze niet kunnen voldoen voor Parysin 1784 kwam te overlijden.

In het onderstaande overzicht beginnenwe met de losse vellen papier. Daarna bekij-

Figuur 2. Kattenbelletje van koster G. Truyens, waarmee hij 2 boeken papier bestelt



ken we enkele bijzondere papiersoorten. Tenslotte gaan we dieper in op de verschillendesoorten schrijfboeken.32

Schrijfpapier

Schrijfpapier (door Parys soms kortweg‘schrijf’ genoemd) bestond in verschillendeprijsklassen. Pater De Bruyn kocht met eenboek van 8 stuivers de duurste variant. In 1780gingen 4 boek schrijfpapier van 7 stuivers perboek over de toonbank. Er was ook schrijfpa-pier van 6 stuivers per boek (1774). Een visver-koper kocht in 1776 een boek van 5 stuivers.Het goedkoopste schrijfpapier kostte 4 en eenhalve stuivers per boek, zoals blijkt uit eenaankoop uit 1778. Het halve boek niet naderbepaald papier dat chirurgijn Van Laer vanhet Falconsplein in 1780 kocht, kostte slechts3 stuivers per boek. Waarschijnlijk gaat hethierbij echter niet om schrijfpapier.

Het lijkt erop dat klanten die een grotehoeveelheid kochten, een korting kregen. Deheer Cantfort uit Oostmalle kocht in 1778 eenhalve riem voor 2 gulden 9 stuivers.33 Ook deAntwerpse notaris Gerardi kocht een halveriem voor 2 gulden 9 stuivers. Omgerekendkomt dit neer op 4,9 stuivers per boek, eenbedrag dat moeilijk in geldmunt te betalenwas. Maar het kan ook andersom: voor dezelf-de hoeveelheid van hetzelfde papier betaalde

priester Mees uit Vorst (bij Brussel) in 1783 3gulden, of 11 stuivers meer (6 stuivers perboek). Misschien werden de verzendkostenmeegenomen in de prijs?

Naast dit gewone schrijfpapier bestond erook de grotere variant ‘mediaen’, vermoede-lijk ongeveer 58 x 45 cm groot.34 Dokter VanBoom kocht er in 1773 een boek van voor 16stuivers, twee keer zo veel als voor het duurstegewone schrijfpapier. In 1779 verkocht Parysvijf boeken ‘mediaen papier’ voor 14 stuiversper boek. In 1779 kocht een zekere Van Daeltot vijfmaal toe een half boek mediaanpapiervoor 14 stuivers, wat neerkomt op 1 gulden 8stuivers per boek.

Goedkoper dan mediaen maar net ietsduurder dan schrijfpapier was postpapier, datover het algemeen 9 stuivers per boek kostte.Volgens het Woordenboek der Nederlansche Taalis postpapier ‘zeer licht en fijn’.35 Postpapierwerd vooral door de meer gegoede klasse aan-gekocht. Zo kocht de heer Cantfort uit Oost-malle in 1778 anderhalve boek postpapiervoor 13 en een halve stuiver, of 9 stuivers perboek – bijna twee keer zo duur als het schrijf-papier dat hij op hetzelfde moment kocht.Juffrouw Canjuweel kocht in 1781 ‘4 boekenpost à 9 st.’, dezelfde prijs als bij Cantfort.Wellicht kon deze dame uit een rijke Ant-werpse handelsfamilie zich gepersonaliseerdbriefpapier veroorloven, want Parys rekendehaar tegelijkertijd 4 gulden 4 stuivers aan

32 Om dit artikel niet te overladen met voetnoten, wordt afge-

zien van verwijzingen naar het winkelboek. In de opsommin-

gen wordt niet naar volledigheid gestreefd. Er zijn immers zo

veel onduidelijkheden en onbekende factoren dat dit geen zin-

nige resultaten zou opleveren. Ook een doorgedreven analyse

van de klantenkring is niet aan de orde; slechts occasioneel zal

de naam of het beroep van een klant worden vermeld, indien

dit kan helpen om het papierproduct in kwestie beter te iden-

tificeren.

33 Vermoedelijk Josephus Alexander van Cantfort, notaris en

schout in Oostmalle en rentmeester van de graaf van Renesse.

In 1790 verdween hij met het geld en de papieren van de graaf.

Onder het Franse regime werd hij vrederechter in het kanton

Lier, waar hij werd aangeklaagd voor willekeur en corruptie.

Zie Journal des débats et lois du corps législatif, vol. 110, jaar vii

(= 1799), 86 en Koninklijke St.-Jorisgilde Oostmalle op www.sintjo-

risgildeoostmalle.be.

34 E. Labarre, Dictionary and encyclopaedia of paper and paper-

making. Amsterdam, 1952, blz. 161 (daar gaat het wel om de

afmetingen van Engels mediaanpapier).

35 WNT, ‘Postpapier’.



‘voor ’t drukken en stellen der plaet,’ waarmeehij misschien het zetten en drukken van eenbriefhoofd bedoelde.

Er was ook duurder postpapier. PriesterMees uit Vorst kocht in 1782 en 1873 telkenseen boek postpapier voor 10 stuivers. Of washet duurder omdat het papier ook naar Vorstverzonden moest worden, zoals we ons ookafvroegen toen dezelfde klant schrijfpapierkocht? Bijzonder is het boek ‘post verguld’van 14 stuivers dat gekocht werd door Rot-thier, de rijke priester en Jeruzalemvaarderwiens reisverslag Parys publiceerde.

Maar niet enkel de gegoede klasse kochtpostpapier. Schoenmaker De Fraeij kocht drieboek postpapier van 9 stuivers per stuk.Mogelijk gebruikte hij het niet om op teschrijven maar om te gebruiken bij het schoe-nen maken, of om te corresponderen metklanten uit de burgerij. Daarnaast kocht hijook veel goedkoper papier van lage kwaliteit,dat misschien gebruikt werd om zolen te ver-stevigen of koffers te voeren.

Er lijkt ook goedkoper postpapier geweestte zijn, dat met slechts 4 en een halve stuivermaar de helft kostte van het hierboven ge-

Figuur 3. De rekening van pater De Bruyn. Het bovenste deel is ‘betalt’, de onderste rekening staat nog open



noemde papier, net iets meer dan het goed-koopste schrijfpapier. Dit goedkopere postpa-pier werd niet gekocht door de gegoede klasse,maar wel bijvoorbeeld door de glazenmakerStellaer en door juffrouw Cato. Deze laatstekocht in 1783 vier ‘boekxkens postpapier’ voorslechts 4 en een halve stuiver. Gaat het mis-schien om vier vellen postpapier die tot eenboekje werden gevouwen? Juffrouw Cato hieldwaarschijnlijk een schooltje: ze kocht ondermeer 50 catechismussen (2 gulden 10 stuivers)en een boek ‘cruijskenabc’, eveneens voor 4 eneen halve stuiver. Mogelijk waren de boekjespostpapier dus bedoeld als oefenschriftjes. Eenandere mogelijkheid is dat het hier ging ompostpapier dat maar half zo groot was als hetpostpapier van 9 stuivers per boek, en daaromook maar half zo duur was.

In dezelfde luxecategorie als het postpa-pier hoort waarschijnlijk het ‘beste pro p.’,oftewel Pro Patria, waarvan de heer Van Peltuit Hoogstraten regelmatig een boek besteldevoor 8 stuivers.36 De ‘facteur’ Van den Broeckkocht op 10 april 1779 twee riem groot ProPatria voor 7 gulden. Dat lijkt een koopje tezijn, want omgerekend komt het neer opslechts 3 en een halve stuiver per boek. Kreeghij korting omdat hij een grote hoeveelheidafnam? Ook voor zijn eigen winkelboekgebruikte Parys die Pro Patria, zoals blijkt uitde watermerken (fig. 4 op pagina 134).

Soms werd papier ook deels bedrukt voorhet gebruikt werd. Pater Pluim, minderbroe-der, kocht in 1774 anderhalf boek muziekpa-pier, voorbedrukt met notenbalken, voor 18

stuivers of 12 stuivers per boek. Eerder zagenwe dat juffrouw Canjuweel misschien papiermet een voorbedrukt briefhoofd kocht. Ookhet zegelpapier dat notaris Gerardi uit deMinderbroedersstraat regelmatig kocht is eenvorm van voorbedrukt schrijfpapier: het gaatop papier dat voorzien is van een voorbedruktbelastingszegel.37 In het Antwerpse FelixAr-chief zijn dergelijke voorbedrukte zegelpapie-ren terug te vinden die de naam van P.J. Parysvermelden (fig. 5). Een halve riem kostte tweegulden, negen stuivers, evenveel als hetschrijfpapier dat dezelfde notaris kocht, watneerkomt op bijna 5 stuivers per boek. Tenslotte kocht meier Dorens twee boek ‘cassé’voor 8 stuivers. Het gaat hier waarschijnlijkom kaspapier, oftewel papier met voorbe-drukte lijnen kolommen – een voorloper vanhet bekende ruitjespapier, dus.38

Grote formaten

Parys kon ook grote papierformaten leveren.Zo kostte een ‘groot blad’ 14 stuivers. Vermoe-delijk is dit hetzelfde als het ‘schilder blad’ datde heer De Visscher in 1781 voor dezelfde prijskocht. Ook de heer Praet kocht in 1781 drieschildersbladen voor 14 stuivers per stuk.Dokter Davids kocht een groot blad ‘teekenpapier’ voor 3 en een halve stuiver, en laternog een voor 7 stuivers. De telkens verdubbe-lende prijs kan er misschien op wijzen dat debasis het vel tekenpapier van 3,5 stuivers is;voor een blad van 7 stuivers zouden dan twee

36 Vermoedelijk Jan-Baptist van Pelt, voerman van Hoogstra-

ten op Antwerpen en een ‘vermogend man’, B.W. van Schijndel,

Hoogstraten’s oude huizen en families. Brecht 1940, vol. ii, 300-301.

Van Pelt liet geregeld acten opmaken door notaris Gerardi, die

ook klant is bij Parys.

37 Woordenboek der Nederlandse Taal, online: gtb.inl.nl (geraad-

pleegd op 11 november 2013).

38 Het Woordenboek der Nederlandse Taal definieert ‘kaspapier’

als de beschadigde vellen papier waaruit de buitenste (door het

paktouw beknepen) boeken van een riem werden samenge-

steld. Het lijkt me echter niet waarschijnlijk dat dit beschadig-

de papier 4 gulden per boek kostte. Verderop komen we echter

ook ‘kaspapier’ tegen dat wel in deze definitie lijkt te vallen.

Moderne drukkers gebruiken de term ‘kaspapier’ voor het

blanco gelinieerd notapapier van agenda’s.



van die vellen aan elkaar gekleefd worden, envier vellen vormen dan een ‘groot blad’ van 14stuivers, oftewel 3,5 stuivers maal 4. Eén boekvan 24 zulke bladen van 3,5 stuivers komt uitop 4 gulden 4 stuivers.

Een zekere Van Dael kocht in 1779 regel-matig ‘groote bladers’: 6 van die grote bladenkostten 13 en een halve stuiver (dus 2 gulden14 stuivers per boek). Ter vergelijking: VanDael kocht ook 6 gewone ‘bladers’ voor 3 eneen halve stuiver of ‘12 dito’ voor 7 stuivers,dus telkens 14 stuivers per boek. Dat is nogsteeds duurder dan de 8 stuivers per boek voorhet ‘beste Pro Patria’ dat eerder vermeld werd.

In 1782 kocht Sammels twee boek ‘extragroot papier’ voor 3 gulden 12 stuivers, oftewel1 gulden 16 stuivers per boek. Waarschijnlijkging het hier om papier om te bedrukken: P.J.

Sammels was een bekend Antwerps gelegen-heidsdichter, en hij betaalde tegelijkertijd ookvoor het zetten van anderhalve ‘dichtplaet’voor een zekere heer Van den Abeele. Zo’n gele-genheidsgedicht werd inderdaad vaak opanderhalve grootte gedrukt, waarbij een heelen een half blad aan elkaar gekleefd werden.Met twee boek of 48 bladen konden dus 32 vandergelijke gelegenheidsdichten gemaakt wor-den. ‘Voort placken der zelve’ rekende Parys 1gulden 1 stuiver.

De Antwerpse Erfgoedbibliotheek Hen-drik Conscience bezit een aantal bundels metdergelijke gelegenheidsgedichten, onder meergedrukt door P.J. Parys. De ‘dichtplaat’ voorVan den Abeele zit daar helaas niet bij. Demeeste bladen zijn besnoeid, maar er is éénuitzondering: van een gelegenheidsgedicht

Figuur 5. Stempel in houtsnede op het zegelpapier van 8 stuivers, met onderaan de naam ‘Parys’


uit 1768 bleef een onbesnoeide drukproef metcorrecties bewaard. Dit blad meet 58 x 45,5 cen-timer, dezelfde maat als het boven reedsgenoemde ‘mediaen’ papier dus. In de verza-meling liedbladen van de Ergoedbibliotheekzit slechts één groter blad van Parys, een huwe-lijkszang uit 1781 dat 67 x 46 cm meet en datbovendien besnoeid is.39 Het gaat hier speci-fiek om het hierboven genoemde ‘schilders-blad’ dat in de boekhouding in 1781 vermeldstaat onder ‘D’heer De Visscher’ en 14 stuiverskostte. Er werd slechts één schildersbladbesteld, maar daarnaast kocht men ook 30‘dichten’ voor 1 gulden. Wellicht is het overge-leverde schildersblad bedoeld als prachtexem-plaar voor de pasgehuwden, en werd de restvan de oplage op goedkoper papier van ietsminder dan een stuiver per vel gedrukt.

Dat er inderdaad ook goedkoper grootpapier was, blijkt uit andere rekeningen.Landmeter Coppens uit Kieldrecht had voorde uitoefening van zijn beroep waarschijnlijkook grote bladen nodig, want hij kocht eenhalve riem papier van 4 en een halve stuiverper boek, en nog eens een halve riem van 5 eneen halve stuiver per boek – beduidend goed-koper dan het eerder genoemde tekenpapier,waarvan het goedkoopste 3 en een halve stui-ver per vel kostte.

De twee riem groot wit waarvoor juf-frouw Van de Wouwer 3 gulden 18 stuiversbetaalde (of 1 gulden 19 stuivers per boek) zalpapier van mindere kwaliteit geweest zijn.Deze juffrouw Van de Wouwer was vermoe-delijk een kruidenierster. Naast haar naamstaat immers het woord ‘smout’ (vet of olie)vermeld; zulke handelaars werden vaak ook

‘vettewariërs’ genoemd.40 Parys had ook bijhaar een lopende rekening, zodat de transac-ties elkaar deels compenseerden en er niet teveel klinkende munt gebruikt moest worden.Was het papier bedoeld als inpakpapier?

Papier voor boekdruk

Schrijfpapier werd na het drogen gelijmddoor het door een bad met lijm te trekken.Daarna werd het vaak nog gladgemaakt, het-zij door persen, hetzij door polieren met eensteen. Op die manier kon men het gemakke-lijk met schrijfinkt beschrijven. Papier voorgebruik op een boekdrukpers werd nietgelijmd, zodat het de op olie gebaseerde druk-inkt makkelijker opnam.41

Het blanco papier dat Parys verkocht wasover het algemeen niet hetzelfde als hetpapier dat hij zelf gebruikte om boeken tedrukken. In sommige rekeningen komtpapier voor dat hij zelf in opdracht bedrukte,zoals de gelegenheidsgedichten die hierbovenvermeld werden. Parys verkocht in de regelechter geen drukpapier. Daarop is één uitzon-dering: af en toe verkocht hij enkele riemdrukpapier aan zijn zoon Joannes Engelber-tus Parys, die aan de overkant van de Zwart-zustersstraat woonde.

Zo verkocht hij tweemaal een riem ProPatria voor telkens 5 gulden, 6 en een halvestuiver, en viermaal twee riem ‘balans’ voortelkens 2 gulden 10 stuivers (dus 1 gulden 5stuivers per riem). Een riem ‘contijn’ verhuis-de voor 4 gulden 4 stuivers naar de overkantvan de Zwartzustersstraat.42 Hoewel niet


39 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Liedbundels,

658735, ix, 115 (1768) en ii, 149 (1781).

40 Woordenboek der Nederlandse Taal, ‘Vettewarier’.

41 B.W. de Vries, Nederlandse papiernijverheid, 60. In Nederland

werd drukpapier vooral op de Veluwe geproduceerd, terwijl

schrijfpapier de specialiteit was van de Zaanse papiermolens.

42 De namen Pro Patria, Balans en Contijn komen niet, of zon-

der definitie voor in E. Labarre, Dictionary and encyclopaedia of

paper and paper-making of in het Woordenboek der Nederlandsche

Taal. Ze ontbreken ook in Dictionnaire papetier français – anglais

– allemand – espagnol. Paris, 1966. Ook een zoektocht in Google

Books en Delpher leverde niets op.


43 Zie over sier- en marmerpapier onder meer J.F. Heijbroek,

T.C. Greven, Sierpapier. Marmer-, brocaat- en sitspapier in Neder-

land. Amsterdam, 1994; E. Cockx-Indestege, Sierpapier en marme-

ring. Een terminologie voor het beschrijven van sierpapier en marme-

ring als boekbandversiering. Den Haag/Brussel 1994. Voor enkele

gegevens betreffende de productie van sierpapier in België:

P. Delsaerdt, ‘Gleiche Waare wie von Aschaffenburg. Les papiers

décorés de la firme Brepols à Turnhout (Belgique)’, in: E Codici-

bus Impressisque. Opstellen voor Elly Cockx-Indestege III (Miscella-

nea Neerlandica, 20), blz. 225-246. De prijs van marmerpapier

wordt nergens vermeld.

44 Het eindbedrag is in het winkelboek niet goed leesbaar. 18

vellen van 9 stuivers zouden 8 gulden en 2 stuivers in totaal

moeten kosten, maar er lijkt te staan dat Coninck 1 gulden, 6

stuivers en 3 oorden betaalde. Misschien betaalde hij een deel

contant.

45 B. Jacqué, G. Wisse, Stemmen uit het behang. Vier eeuwen geschie-

denis van het behangpapier. Brussel, 1997, 18; 25.

expliciet vermeld werd dat het om papier omte bedrukken gaat, en niet om schrijfpapier,lijkt dit uit de grote hoeveelheden voldoendeduidelijk. Het is opvallend dat ‘facteur’ Vanden Broeck in 1779 slechts 3,5 gulden betaaldevoor een riem groot Pro Patria. Daarbij is het echter niet duidelijk of het om druk- ofschrijfpapier gaat.

Gekleurd en versierd papier

Tot hiertoe ging het steeds over de verkoopvan wit papier. Er waren echter ook gekleurdeen versierde papiersoorten. De versierdepapiersoorten zijn op te splitsen in marmer-papier en meubelpapier. Daarna behandelenwe het gekleurd papier, waarbij blauw papiereen bijzondere status heeft.

Marmerpapier komt slechts éénmaal voorin het winkelboek.43 Het werd verkocht per velvoor 9 stuivers. Boekbinder Coninck kocht in1783 achttien bladen ‘gemerbelt papier à 9 st’.44

Meubelpapier werd niet gebruikt ommeubels te decoreren, maar om kamerwan-den te behangen. Het werd niet per riem ofboek, maar per rol of per reep verhandeld.Zo’n rol bestond uit aan elkaar gelijmde bla-den. In Frankrijk was een rol 9 el (iets meerdan 10 meter) en bestond hij uit 24 vellen, inde Zuidelijke Nederlanden was een rol 15 vel-len. Het behangpapier was ongeveer 55 cmbreed.45 Ook de prijzen liepen sterk uiteen.Juffrouw Cato betaalde in 1782 14 stuiversvoor zes repen meubelpapier, oftewel 2 en een

derde stuiver per reep. Misschien was zo’nreep niet meer dan een smalle strook die alsextra decoratie of als lijst gebruikt kon wor-den. In dat geval zou het gaan om hetzelfdeals de boord die notaris Van Hencxthovenkocht. Hij betaalde 3 gulden 10 stuivers vooreen hele rol boorden. Daarnaast kocht hij 9rollen meubelpapier voor 1 gulden 15 stuiversper rol. De heer Smits van de Burchtkerkkocht twee rollen meubelpapier voor 1 gulden8 stuivers, of 14 stuivers per rol. Veel duurderwas de aankoop van een rol ‘extra meubelpapier’ door de Pieter Potsabdij in 1782: demonniken betaalden daarvoor 4 gulden, 4 eneen halve stuiver. Misschien was het gewonebehangpapier met één eenvoudig motiefbedrukt, terwijl het extra meubelpapier veel-kleurig bedrukt was? Een mogelijk patroonvoor zulk meubelpapier vonden we in hetwinkelboek van Parys terug, gebruikt alsvloeipapier (fig. 6).

Ook gekleurd papier was behoorlijk prij-zig. Helaas is niet uit te maken of het hier gaatom echt gekleurd dan wel geverfd papier. Bijgekleurd papier wordt de kleur toegevoegdaan de papierpulp, zodat het papier zelf eenkleur heeft. Geverfd papier is wit papier waar-op een kleur is aangebracht. Jammer genoegvermeldt Parys bij gekleurde papieren vaakgeen specifieke hoeveelheid, en ook geenkleur. Misschien werden ze per stuk verkochten ging het telkens om papieren van verschil-lende kleuren? Dat was in elk geval zo bij deaankoop van de heer Dillis, suppoost in de ste-delijke gevangenis Het Steen. Hij kocht in



1779 ‘differente papieren gecouleurt’ voor 1gulden en 7 en een halve stuivers. Een zekereDorens kocht in 1782 vier boek ‘gecouleurt’voor 18 gulden, of 4 gulden 10 stuivers perboek. Dorens kocht verschillende specialepapieren. Zo kocht hij ook twee boek cassévoor 8 gulden, en twee spellen ‘wisk’ (whist,kaartspellen dus). Ten slotte kocht hij ooktwee boek blauw papier voor 9 gulden, ook 4gulden 10 stuivers per boek dus.

Blauw papier wordt, in tegenstelling totandere kleuren, wel vaker met naam genoemd.Het had blijkbaar een speciale status. Zo wordthet gebruikt als vloeipapier, als kaftpapier voorgoedkope boeken (de ‘bibliothèque bleue’ of‘blauwboekskens’) en als suikerpapier voor hetverpakken van kegelvormige suikerbroden.Notaris Hencxthoven kocht ze niet per boek ofriem maar per rol, ‘voort compt[oir]’ of voorgebruik op kantoor. Voor twee rollen ‘blauw’betaalde hij 3 gulden 10 stuivers, ofwel 1 gul-den 15 stuivers per rol. Intrigerend (én naarverhouding goedkoop) is het boek groot blauwpapier ‘voort theat[er]’ dat de wasmaker DeWarsier in 1775 kocht voor 12 stuivers.

Even intrigerend is het boek ‘silversmitspapier’ dat Parys zelf kocht ‘voor het huyshou-den.’ Het is niet duidelijk hoe we dit papiermoeten zien; het Woordenboek der NederlandscheTaal vermeldt onder ‘zilverpapier’ enerzijdstinfolie of ‘onecht bladzilver’, als voorloper vande tegenwoordig meer bekende aluminiumfo-lie, en anderzijds papier dat verzilverd is enonder meer gebruikt werd voor feestversierin-gen. Beide defininities verwijzen echter naarhet midden van de negentiende eeuw, d.w.z.na de industrialisering van de papierfabricage.Het zilversmidspapier van Parijs kostte slechts2 stuivers per boek.

Pakpapier

Een bijzondere papiersoort was het grauw(‘grouw’) papier. Het werd onder meer ge-bruikt als inpakpapier, en was over het alge-meen stevig. Het was grauw (grijsbruin)omdat het gemaakt werd van lompen die nietwit waren. Een riem grauw papier kostte de‘Conc. des Champs’ (een muziekvereniging?) in1778 1 gulden 18 stuivers, of net geen 2 stuivers

148 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 21 (2014)148 jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis 21 (2014)

Figuur 6. Een dun vloeipapier met daarop in blauwe inkt een bloemenpatroon, mogelijk gebruikt voor meubelpapier


melde ‘casse papier’ lijkt het hier wel te gaanom goedkoop, beschadigd papier. Het Woor-denboek der Nederlandse Taal geeft als definitievan kaspapier: ‘Beschadigde vellen papier,kasvellen (zie ald.), waaruit de buitenste (doorhet paktouw beknepen wordende) boeken(buiten-, kant-, kruis-, of “kas”-boeken) vaneen riem paper worden, of vroeger werdensamengesteld.’ Dit kaspapier is dus onbe-drukt, maar wel beschadigd papier en daar-door goedkoper. Misschien gebruikte dokterDavits het in zijn praktijk, bijvoorbeeld omgeneesmiddelen te verpakken of wonden teverbinden.

Helemaal onderaan de kwaliteitsladdervinden we ‘quaden druck’, papier dat bedruktwas maar om één of andere reden niet om zijninhoud verkocht kon worden. De term qua-den druk wijst op misdrukken, maar waar-schijnlijk bevatte deze post ook onverkoop-baar geworden overschotten. Dit papier werdniet per vel, maar per pond verkocht. In ande-re bronnen wordt daarom soms gesprokenover pondpapier. Nog een andere naam isscheurpapier.

Een zekere Daniels kocht twaalf pondvoor 10 oord (2 en een halve stuiver) per pond.In 1778 kocht het ‘conc. des champs’ zevenpond ‘quaden druk’ voor 1 gulden, vier en eenhalve stuiver of 3,5 stuivers per pond. Ene Dil-lemans kocht in 1782 tien pond quaden drukvoor 1 gulden 15 stuivers, en nog eens tienpond voor 1 gulden 10 stuivers, dus respectie-velijk 3 en een halve en 3 stuivers per pond.Een juffrouw Maria uit de Braderijstraatkocht 12 pond quaden druk voor 1 gulden 4stuivers, dus 2 stuivers per pond. Een zekere


per boek. ‘Cosijn De Vos’ kocht in 1779 tweeboek ‘groot grouw’ van 9 stuivers per stuk.46

Een aparte soort grauw papier was het‘swaer bast grouw’ waarvan juffrouw Maes inde Zakstraat in 1781 tot vijf maal toe een riem(in totaal dus 2400 vellen) kocht voor 2 guldenper riem. Zij was handelaarster: ze kocht ooketiketjes voor snuif en, vreemd genoeg, ette-lijke zakken ‘zeepaert’ of zeepaarde.47 Zekocht daarnaast ook boterpapier dat we hier-onder nog zullen tegenkomen. Ook juffrouwVan de Wouwer, die we al eerder vermeldden,was kleinhandelaarster. Zij kocht anderhalveriem grauw papier voor 2 gulden 17 en eenhalve stuivers en twee maal 2 riem voor 3 gul-den 10 stuivers.

Een zekere Ondermerck op de GroteMarkt kocht in 1779 en 1780 vier maal eenriem grauw papier voor 1 gulden 16 stuiversper riem; voor de laatste riem betaalde hijechter slechts 1 gulden 11 en een halve stui-ver. Misschien ging het om papier van lagerekwaliteit. ‘Swaer grouw’ papier werd gekochtdoor een vlaswerker die 19 stuivers betaaldevoor een halve riem. De heer De Warsier kochtin 1782 een riem grauw papier voor 1 gulden15 stuivers.

Kaspapier en pondpapier

In 1783 kocht een dokter Davits ‘4 casse boe-ken schrijf papier’. Ze kostten 5 stuivers perstuk. In 1781 kocht hij ‘3 boeken cas’ voor 12stuivers en later ‘6 boeken cas’ voor 1 gulden 4stuivers. Deze kostten dus telkens 4 stuiversper stuk. In tegenstelling tot het eerder ver-

46 B.W. de Vries, De Nederlandse papiernijverheid, 101 noot 3

meldt dat pakpapier niet meer per riem maar per gewicht werd

geprijsd. Bij P.J. Parys is dat dus niet het geval; alleen papier van

de allerlaagste kwaliteit wordt, zoals we hieronder zullen zien,

per pond verhandeld.

47 Woordenboek der Nederlandsche Taal, bij ‘Zeep(i)’: 1° Volaarde,

kleiachtige aarde met zeepachtige delen, gebruikt door vollers

voor het reinigen van laken; 2° soort van natuurlijke kalk; 3°

mergelachtige, witte aarde gebruikt bij het vervaardigen van

zeep. Tegenwoordig wordt volaarde gebruikt als reinigingsklei

in de farmaceutische industrie (gezichtsmaskers) en in katten-

bakvulling.



Van Suijlen die bij het Falconplein woondekocht in 1782 en in 1783 zes pond ‘quaijendruk’, telkens voor drie en een halve stuiverper pond. Ook in de ‘quaden druk’ was er duswat prijsverschil, waarbij het pond tussen de2 en de 3,5 stuiver kostte.

Ook het bedrukt boterpapier dat de klein-handelaarster juffrouw Maes kocht hoort hierthuis. Het Woordenboek der Nederlandsche Taaldefinieert boterpapier als oud scheurpapier ofpondpapier. Opvallend is echter dat hetboterpapier hier niet per pond, maar per boekwordt verkocht, meer bepaald aan 18 stuiversvoor 5 boek. Misschien moest het boterpapiereen bepaalde dikte of formaat hebben, en washet daarom nog net iets duurder dan gewone‘quaden druck’.

Karton

Karton werd verhandeld per bord – men sprakhier niet meer over vellen. Ook karton zal ver-moedelijk in verschillende formaten, kwali-teiten en diktes bestaan hebben. Zo is het‘stijf’ dat de heer Kisling in 1782 kocht waar-schijnlijk een dunne kartonsoort. Het Woor-denboek der Nederlandsche Taal spreekt van dunbordpapier.48 Kisling betaalde drie en een hal-ve stuiver per ‘4° stijf ’.

Het karton dat deken Van den Berg van deoude handbooggilde regelmatig kocht, kostte3 en een halve stuiver per bord, dus evenveelals het ‘kwarto stijf’. Ook het ‘swaer carton’dat hij kocht had dezelfde prijs. Zou het in ditgeval telkens dezelfde kartonsoort in hetzelf-de formaat gaan? Het ‘swaer carton’ dat deheer Lesa uit de Blindestraat in 1783 kocht,kostte dan weer slechts 10 oorden of 2,5 stui-vers per stuk.

De kartons werden door de schuttersgildewaarschijnlijk gebruikt om hun doelen meeop te bouwen, want de deken kocht bij Parysook (gedrukte) ‘schietspellen’, vermoedelijkschietschijven, honderd stuks voor 2 gulden 2stuivers. Hij kocht ook 38 ‘reepen’ voor 19stuivers, wellicht smalle stroken papier ofkarton.

Schrijfboeken

Het tot nu toe besproken papier was losbla-dig. Een apart geval vormen de schrijfboeken.Hier was het papier tot een boek gebonden.Net als gedrukte boeken hadden deze schrijf-boeken dus een vouwformaat (meestal folio ofkwarto) en konden ze op allerlei verschillendemanieren gebonden zijn, van heel luxueus totheel goedkoop. Bovendien konden deze blan-co boeken ook deels voorbedrukt zijn. Zo konhet papier gelinieerd of in kolommen ver-deeld zijn, zoals bij het eerdergenoemde cas-sepapier. De terminologie is niet erg duide-lijk, maar wellicht gaat het meestal om lijnendie met een pen in inkt zijn aangebracht, endus geen producten van de drukpers.

Schrijfboeken werden meestal blanco,maar soms ook gelinieerd verkocht. Van DenBroeck, ‘facteur’, kocht in 1774 een schrijfboekin kwarto voor 14 stuivers. De heer Beltens uitde Prinsstraat kocht in 1780 een aantal legeregisters: drie schrijfboeken in kwarto (totaal-prijs 2 gulden 2 stuivers = 14 stuivers per stuk)en één in folio (voor 1 gulden 8 stuivers). Eenschrijfboek in folio is dus precies dubbel zoduur als één in kwarto, wat ook logisch is aan-gezien het precies dubbel zo groot is. BaesBoonen op de Veemarkt, die blijkbaar eensoort danszaal (‘vauxhall’) hield, kocht in 1783


48 B.W. de Vries, De Nederlandse papiernijverheid in de negentiende

eeuw. ’s-Gravenhage 1957, p. 31 voetnoot 2 omschrijft bordpa-

pier als ‘diverse soorten zeer dik papier, die in den regel niet

voor grafische doeleinden gebruikt worden.’ De grondstoffen

voor bordpapier zijn zeildoek en scheepstouw, afvalproducten

van de scheepsbouw.



twee schrijfboeken van 12 stuivers per stuk.Beenhouwer Smolders uit Hoogstraten kochtin 1781 een ‘groot schrijfboek’, waarschijnlijkook in folio voor 1 gulden 18 en een halve stui-vers.

Schrijfboeken konden ook een stevige ofluxueuze band krijgen. In 1773 kocht De Vosuit de Vuilestraat een ‘schrijfboek parqument’voor 17 en een halve stuivers. In hetzelfde jaarkocht dokter Van Boom een schrijfboek‘gebonden in francen’ (francijn, perkament)voor 1 gulden 8 stuivers.

Kastelijns hadden nood aan speciale ‘tap-persboekjes’. De weduwe Van Goorlakenkocht in 1782 zes ‘tappersboekxkens’ voor 3 eneen halve stuiver per stuk. In 1783 kocht ze ernog eens drie, naast een gewoon schrijfboekvan 1 gulden 1 stuiver.

Wat bij deze opsomming opvalt, is dat ernergens melding wordt gemaakt van het aan-tal vellen waaruit zo’n boek bestaat. GingParys ervan uit dat een schrijfboek telkens uiteen boek, dus 24 vellen bestaat?

Besluit

In dit artikel hebben we een weinig belichtaspect van de geschiedenis van het papier ver-kend. Daarbij zijn we afgeweken van de tweemeest bewandelde paden: dat van de studievan watermerken en papierformaten op basisvan overgeleverd materiaal, en dat van de stu-die van de papierproductie afgeleid uit archief-bronnen.49 We hebben niet gekeken naar deproductie van papier, maar naar de productenzoals die in een gemiddelde papierwinkel inAntwerpen over de toonbank gingen.

De bron die we gebruikten, het winkel-boek van de Antwerpse boekverkoper P.J. Parys,is beperkt, onvolledig en problematisch. Zoals

elk winkelboek bevat het slechts die aankopendie op krediet gebeurden. We weten dat wemet dit ene register niet beschikken over hetvolledige archief van Parys. Een aantal namenen producten is onleesbaar. Hier en daar blijkteen optelsom van Parys niet te kloppen. De ter-minologie is soms dubbelzinnig, en vaak ont-breekt nuance en detail.

Dergelijke bronnen zijn echter bijzonderschaars, zeker voor de Zuidelijke Nederlan-den. Ik beschouw het winkelboek dan ookniet als een volledige en volmaakte bron,maar als een min of meer toevallige verzame-ling feiten. Om de verwarring niet al te grootte maken, behandelde ik hier enkel het niet-bedrukte papier, om op die manier de extrakosten voor arbeid niet als extra onbekende temoeten toelaten. Onleesbare, dubbelzinnigeof anderszins problematische gegevens wer-den zo veel mogelijk buiten beschouwinggelaten. Zo hoop ik toch enkele zinnige con-clusies te kunnen trekken uit deze moeilijkebron.

Het blijkt dat de prijs van producten diein het winkelboek met dezelfde naam wordenaangeduid varieert. Dat kan te maken hebbenmet verschillende factoren: zo lijkt het eropdat Parys de eventuele verzendkosten mee inde aankoopprijs verrekende. Ook waren erkortingen mogelijk bij het afnemen van gro-te hoeveelheden. Ten slotte zullen prijsver-schillen ook wel wijzen op kwaliteitsverschil-len die niet verder bij naam genoemd werden.Er was nu eenmaal schrijfpapier van 5 stui-vers per boek, en schrijfpapier van 7 stuiversper boek. Opvallend is ook dat de formaatna-men die in de literatuur over papierproductieregelmatig opduiken, bij Parys nauwelijksvoorkomen. We komen wel pro patria, medi-aan en contijn tegen, maar meestal gaat hetdan om te bedrukken papier.


49 H. Voorn, Geschiedenis der Nederlandse papierindustrie. 3 vol.,

Haarlem 1960-1985 behandelt voornamelijk de productiezijde,

met af en toe informatie over de (internationale) distributie

van het papier.



Er was een enorme verscheidenheid inpapier, en ook in papierprijzen. Een boekgoedkoop schrijfpapier kostte 5 stuivers, ter-wijl een brood 2 stuivers kostte. Daarmee wasdit papier toegankelijk voor een relatief grootdeel van de Antwerpse bevolking. Met diepapierprijzen lijkt het dus al bij al wel mee tevallen, ook al blijft deze dan de grootste kost-prijs van de boekproductie uitmaken. Tweeriem (960 vellen) groot pro patria kostte 7 gul-den; als je een boekje van 64 pagina’s inkwarto wilde maken kwam je daarmee aan120 exemplaren. Elk exemplaar kostte dan ietsmeer dan 1,1 stuiver aan papier.50

Mensen uit de middenklasse konden voorspeciale momenten voldoende geld samen-brengen om gelegenheidsgedichten te latendrukken om hun naasten in de bloemetjes tezetten. Ze kwamen ook bij Parys over de vloerom schrijfpapier, postpapier en registers tekopen om hun dagelijkse leven te ordenen, tecorresponderen en hun boekhouding bij tehouden. Verdere analyse van de klanten vanParys kan misschien meer duidelijkheid bie-den over hoe diep papierconsumptie in desociale piramide kon doordringen. Nu in ditartikel de prijzen voor het papier zijn vastge-

legd, kan er vervolgonderzoek gebeuren naarhet drukwerk in opdracht van particulieren:affiches voor openbare verkopingen, gelegen-heidsgedichten, visitekaartjes, inkomkaart-jes, klein devotiedrukwerk om uit te delen enandere toepassingen: ze komen allemaal voorin het winkelboek van Parys.

Voor de boekdrukker zelf blijkt deze‘nevenactiviteit’ van vitaal belang. De papier-verkoop en het drukwerk in opdracht vorm-den een belangrijke bron van inkomsten.Bovendien was dit, in tegenstelling tot de boe-kenverkoop, een gestage bron van inkomstendie noodzakelijk was om actief te blijven enover voldoende middelen te beschikken die afen toe geïnvesteerd konden worden in hetdrukken van een echt boek. Verdere studie vandit winkelboek, naast het in kaart brengen vande in bibliotheken bewaarde productie vanParys, zal duidelijk kunnen maken hoe afhan-kelijk hij was van dergelijk ‘triviaal’ drukwerkin opdracht. Parys is weliswaar slechts eenmiddelmatig drukker in een ingeslapen han-delsstad van wie toevallig een slordig enonvolledig winkelboek bewaard is gebleven,hij heeft ons toch nog veel te leren over deachttiende-eeuwse wereld van het boek.


50 Zo’n boekje in kwarto van 64 pagina’s is bijvoorbeeld een

typisch schoolboek, zoals Reynaert den vos. Dergelijke school-

boekjes werden echter vooral op goedkoper, grauw papier

gedrukt en op veel grotere oplagen gezien de grote afzetmoge-

lijkheden.



‘Schrijf-papieren van diversche groote en qualitijten’ 153‘Schrijf-papieren van diversche groote en qualitijten’ 153

sjirpmumixaM sjirpmuminiM diehneE maaN nereipapfjirhcS

ts 8 ts 5,4 keob reipapfjirhcS ts 8 lg 1 ts 41 keob neaidem reipapfjirhcS

ts 01 ts 9 keob reipaptsoP ts 5,4 keob reipaptsop )nielK(

ts 8 ts 5,3 keob airtaP orP ts 21 keob reipapkeizuM ts 5 keob reipaplegeZ ts 4 keob reipapéssaC nereipap etorG

Groot blad/schildersblad vel 14 st ts 7 ts 5,3 lev reipapnekeT

ts 41 lg 2 keob sredalb etoorG ts 41 keob sredalb )enoweG( ts 61 lg 1 keob reipap toorg artxE ts 41 lg 1 keob tiw toorG reipapkurdkeoB ts 6 lg 5 meir airtaP orP ts 5 lg 1 meir snalaB ts 4 lg 4 meir njitnoC reipapreiS ts 9 lev reipap tlebremeG 3/1 ts 2 peer reipaplebueM

ts 51 lg 1 ts 41 lor 2/1 ts 4 lg 4 lor reipaplebuem artxE ts 01 lg 4 keob reipap trueluoceG ts 01 lg 4 keob reipap wualB ts 51 lg 1 lor

Groot blauw boek 12 st ts 2 keob reipapsdimsrevliZ reipapkaP

ts 81 lg 1 2/1 ts 11 lg 1 meir reipap wuarG Swaer bast grouw papier riem 2 gl Groot grauw boek 9 st

ts 81 lg 1 meir wuorg reawS reipapruehcS ts 5 keob reipapfjirhcs sac ts 4 keob reipapsac ts 2 dnop kcurd nedauq 3/2 ts 3 keob reipapretob notraK

Stijf 4º bord 3 st 1/2

2/1 ts 3 2/1 ts 2 drob notrac )reawS( sretsigeR

Schrijfboek 2º/groot stuk 1 gl 18 st 1 gl 18 st 1/2

Schrijfboek 4º stuk 14 st

Schrijfboek parqument stuk 17 st 1/2 ts 8 lg 1 kuts njicnarf ni keobfjirhcS 2/1 ts 3 kuts sejkeobsreppaT

Tabel 1. Overzichtstabel van de papierproducten die door P.J. Parys werden verkocht, met een opgave van de eenheid waarin ze (meestal) verkocht werden en hun prijs. Wanneer de prijs in het winkelboek varieert, geeft de tabel een minimum- en maximumprijs


'Schrijf-papieren van diversche groote en qualitijten.' De papierwinkel van P.J. Parys in 18de-eeuws...

Documents

Transcript of 'Schrijf-papieren van diversche groote en qualitijten.' De papierwinkel van P.J. Parys in 18de-eeuws...