Samsun'da Sanayi, Ticaret ve Hizmet Sektörleri (1923-1950), Gelenekten Moderniteye Samsun, Samsun...

BÖLÜMV.

203Gelenekten Moderniteye Samsun (1923-1950)


Samsun’da Sanayi, Ticaret ve Hizmet Sektörleri ( 1923 – 1950)*

Yrd. Doç. Dr. Filiz Dığıroğlu

A - Sanayi

Bu bölümde 1917 ve 1927 Sanayi Sayımları ile 1935 Nüfus Sayımı verileri kullanılarak Samsun’daki sanayi sektörü hakkında genel bazı değerlendirmeler yapılıp, Samsun sanayinin niteliği belirtilmeye çalışılmıştır. Kullanılan kaynaklardan 1927 tarihli sanayi sayımı ile 1935 tarihli nüfus sayımı Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından yaptırılmıştır. 1917 tarihli sanayi sayımı ise Osmanlı Devleti döneminde Milli Fabrikacılar Cemiyeti tarafından yaptırılmıştır1.

1917 tarihli sanayi sayımında Samsun merkezdeki yedi müessesenin 3’ü gayrımüslimlere, 2’si müslümanlara, 1’i ise Müdafa-i Milli’ye Samsun şubesine aittir, birinin ise kime ait olduğu belli değildir. Canik sancağına bağlı Bafra kazasında savaş nedeniyle un ve kereste üreten fabrikaların ustabaşı ve ameleleri askerde olduğu için kapalı bulunduğu belirtilmektedir. Bu du-rum I. Dünya Savaşı’nın Samsun sanayini olumsuz etkilediğini göstermektedir. Ancak gelecekte Bafra’da, doğal zenginlikleri dikkate alındığında, tütün paket fabrikaları, meşin, sahtiyan imal-athanesi, şayak fabrikası, dokuma sanayi ve konserveciliğe dayalı tesislerin kurulabileceği if-ade edilmektedir. Ayrıca, bölgeden Kızılırmak nehrinin geçmesi nedeniyle bu nehirden elektrik üretiminde yararlanılabileceği de belirtilmektedir2. Bu sayımdaki değerlendirmeler Samsun’un Osmanlı dönemindeki ticari ve sanayi potansiyelini göstermesi bakımından önemlidir.

* Bu bölümün ilk hallerini okuyup, kıymetli görüşlerini benimle paylaşma nezaketini gösteren Doç. Dr. Hamdi Genç, Arş. Gör. Gökçen Coşkun Albayrak, Arş. Gör. Saim Çağrı Kocakaplan ve Arş. Gör. Güllü Yıldız’a müteşekkirim.1 Milli Fabrikacılar Cemiyeti hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Hamdi Genç-Gökçen Coşkun Albayrak, “Milli Fabrikacılar Cemiyeti ve 1917 Sanayi Sayımı”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 4, Güz 2006, s. 210-214.2 Hamdi Genç-Gökçen Coşkun Albayrak, agm, s. 224.

Filiz DIĞIROĞLU204 205Gelenekten Moderniteye Samsun (1923-1950)

Tablo 7: Sanayi Sayımı (1917) Samsun VerileriM

üess

ese

Sahi

bive

ya İs

mi

Müe

sses

enin

B

ulun

duğu

Yer

Fabr

ika

Faal

iyet

A

lanı

Tesi

s tar

ihi

Ne

ile m

uhte

rik

oldu

ğu

Bey

gir k

uvve

ti

Yıll

ık ü

retim

m

ikta

rı (o

kka)

Gün

lük

Üre

tim

Mik

tarı

Mül

ahaz

at

Baf

ra

Kaz

ası

Ker

este

Loko

mob

il

50

4000

m3 k

e-re

ste

Sava

ş dol

ayı-

sıyl

a us

taba

şı

ve a

mel

e as

ker

oldu

ğund

an

fabr

ikal

ar

kulla

nılm

a-m

akta

dır

Baf

ra

Kaz

ası

Ker

este

Loko

mob

il

36

4000

m3

kere

ste

“

Baf

raK

azas

ı

Un

muh

-te

rik

mot

or

(gaz

)

24

36.0

00

İsta

nbul

Kile

si

Zahi

re

“

Baf

raK

azas

ı

Un

muh

-te

rik

mot

or

(gaz

)

16

36.0

00

İsta

nbul

ki

lesi

za

hire

“

Sam

sun

Un

1901 Su 45-5

0

Hal

i-ha

zırd

a A

sker

iye

tara

fnda

n iş

letil

mek

-te

dir.

Sam

sun

Susa

m-

Yağı

1912

Gaz

mo-

toru 10

Sam

sun

Yağ

ve sa

-bu

n im

alat

-ha

ne

1916 El

Tezg

ahla

rı

Haş

haş v

e

fındı

ktan

yağ

ür

etili

r ve

bu

yağl

arda

n sa

bun

imal

ed

ilir.

Yord

an

Gro

gory

a-di

s Ef

Sam

sun

Yağ

ima-

lath

ane

1916

Gaz

mo-

toru 4

Haş

haş

vefın

dık-

tan

yağ

üre-

tilir.

Avni

zade

C

emil

Ef

Sam

sun

Mat

baa

1884

Gaz

mo-

toru 6

Gaz

ete

ve

her ç

eşit

evra

k ve

de

fter t

abed

er.

Naz

ifzad

e A

li Sü

rey-

ya E

f

Sam

sun

Mat

baa

1907 El

Tezg

ahla

rı

“

Müd

afaa

-i M

illiy

e Sa

msu

n Şu

besi

Sam

sun

Şaya

k im

alat

hane

1917

150m

kad

ar 6

5-70

cm

geni

şliğ

inde

şaya

k

Yün

ve

yapa

ğıda

n ip

lik v

e şa

yak

imal

eder

.

Kaynak: Hamdi Genç-Gökçen Coşkun Albayrak, “Milli Fabrikacılar Cemiyeti ve 1917 Sanayi Sayımı”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 4, Güz 2006, s. 234-235.


Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1927 yılında, İstatistik Genel Müdürlüğünce Türkiye’nin bütün illerini kapsayan genel bir sanayi sayımı yapılmıştır. Sayım verilerine göre Türkiye genelinde 65.245 sanayi işletmesinde 256.855 kişi çalışmaktadır3. 1927 sanayi sayımında Samsun’da bulunan 1003 sanayi işletmesinde ise toplam 4849 kişi istihdam edilmektedir4.

Tablo 8: Samsun’da Sanayinin Sektörel Dağılım, 1927

Mad

en ç

ıkar

ma

sana

yi

Tarım

ve

evci

l hay

vanl

ar,

av ü

rünl

eri

Sana

yi

Dok

uma

Sana

yi

Sair

Bitk

isel

mad

de v

e

ağaç

mam

ulle

ri

Bin

a in

şaat

ı san

ayi

Mad

en İş

letm

esi i

le

mak

ine

imal

atı

Kağ

ıt ve

Kar

ton

sana

yi

Kim

ya sa

nayi

Muh

telif

vey

a

Bili

nmey

en

İ. Sy Ç. sy İ. sy Ç. sy İ. sy Ç. sy İ. sy Ç. sy İ. sy Ç. sy İ. sy Ç. sy İ. sy Ç. sy İ. sy Ç. sy İ. sy Ç. sy

Merkez * * 129 2007 56 131 31 48 36 155 60 389 3 21 2 6 3 12

Bafra * * 103 526 28 88 13 36 3 21 43 82 * * 1 2 * *

Terme * * 9 14 2 5 * * 2 14 6 8 * * * * * *

Çarşamba * * 68 228 34 73 10 38 6 33 37 69 * * * * * *

Havza 2 12 57 200 11 23 15 33 29 134 44 72 * * * * * *

Vezirköprü * * 49 126 19 33 14 30 18 60 60 120 * * * * * *

Toplam 2 12 415 3101 150 353 83 185 94 417 250 740 3 21 3 8 3 12

Kaynak: Sanayi Sayımı (1927), Ankara 1969, s. 41. İ.sy: İşletme sayısı, Ç.sy: Çalışan sayısı

1927 sanayi sayımında, Samsun’da sanayide çalışanların %64’i tarım, evcil hayvanlar ve av ürünleri sanayinde, %15’i maden ve maden işletmesi sanayi ile makine imalat sanayiinde, %9’u bina inşaatı sanayiinde, %7’si dokuma sanayiinde, %4’ü sair bitkisel madde ve ağaç mamulleri sanayiinde çalışmaktaydılar. Yani istihdamda en büyük payı olan sektör, tarım, ev-cil hayvanlar ve av ürünleridir. Türkiye genelinde hem sektörel büyüklük, hem de istihdam bakımından en büyük sanayi sektörü, tarım ve hayvancılık alanıdır. Tarım ve hayvancılık san-ayi, Türkiye sanayi işletmelerinin (28.439) %43.59’unu ve istihdamında %43.01’ini bünyes-inde barındırıyordu5. Samsun’da istihdamın en az olduğu sektörler ise maden çıkarma, kâğıt ve karton sanayi ile kimya sanayileridir. Sanayi sektörlerinin yerleşim birimlerine göre dağılımına bakıldığında tarım ve hayvancılık merkez başta olmak üzere tüm ilçelerde en fazla istihdam oluşturan alandır.

1932 yılında Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan Türkiye genelinde 1.473 işletme yararlanmıştır. Bu işletmelerin (342) %23’ü 1923 yılından önce, (1088) %74’ü 1923’ten sonra tesis olunmuşlardır. (43) %3’ünün ise tesis tarihi belirlenememiştir6. Samsun’da bulunan sanayi

3 İsmail Hüsrev Tökin, İktisadi ve İctimai Türkiye “Türkiye’de Sanayi” Rakamlarla, c. 3, Ankara 1946, s. 26.4 Sanayi Sayımı 1927, Ankara 1969, s. 41.5 Hamdi Genç, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Zonguldak’ta Nüfus, Ticaret ve Sanayi (1920-1932)”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, c. 6, S. 12, 2010, s. 146.6 Walker D. Hines, Edwin Walter Kemmerer ve diğerleri, Türkiye’nin Umumi Bakımdan Bir Tetkiki 1933-1934, Ankara 1936, Kitap II, cilt III, s. 207.


işletmelerinden Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan yararlanan işletme sayısı 23’tür. Bu sayı ile Sam-sun kanundan yararlanan iller arasında 12. sırada bulunuyordu. Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan yararlanan işletmelerin büyük çoğunluğu ziraat, hayvanat-ı ehliye ve av mamulatı sanayi ile kağıt ve karton sanayi alanında faaliyet göstermekteydiler. Kanundan yararlanan işletmelerde toplam 2421 kişi çalışmaktaydı7.

1935 tarihli nüfus sayımlarında Samsun merkezde sanayi ve küçük sanatlar başlığı altın-da birçok iş kolu sıralanmıştır. Sayımlarda “gıda, içki ve tütün sanayi” alt başlığı içerisinde 1506’sı erkek, 1155’i kadın, toplam 2661 kişilik çalışan sayısı ile tütün sektörü en kalabalık sanayi kolunu oluşturmaktadır. Bu sektör Samsun’da çalışan kadın nüfusunun da en kalabalık kitlesini bünyesinde barındırmaktadır. Tütün sanayinden sonra %24’ünü kadınların oluştur-duğu “ihtisası gayrı muayyen sanayi amelesi” başlığı altındaki kadın işçilerin sayısı dikkat çekmektedir. Elbise imalatının %77’sini, çamaşırcılık, elbise temizleme ve ütücülüğün %20’sini, trikotaj ve çorapçılığın ise tamamını kadınlar yapmaktadır. Kadınların az da olsa var ol-dukları ekmekçilik, hamur işleri imalatı, pastacılık, peynircilik, sütçülük gibi mesleklerin oran-ları %1’den daha düşük olduğu için burada zikredilmemiştir. Ancak burada kadınların fabrika işçiliği dışında yaptıkları mesleklerin neredeyse hepsi kadınların kadınlara hizmet ettikleri iş sahaları olması bakımından dikkat çekicidir.

Samsun’da mevcut işyerlerinin ekserisini tütün imalathane ve ticarethaneleri teşkil etti-ğinden yüksek tehlike sınıfına giren iş yeri adedi 100’dür. Samsun bölgesine dahil muhtelif işyerlerinde 1946 yılının son altı ayında 89 iş kazası vaki olmuştur. 1947 yılının ilk üç ayında vukua gelen iş kazalarının sayısı da bu sayıya varmaktadır. İş kazaları ile meslek hastalıkları ve analık sigortaları kanunu, iş kanununun şümulüne giren bütün işyerlerinde çalışan işçile-ri sigortalı kabul ederek 1946 yılının Temmuz ayından itibaren yürürlüğe girmiştir8. Böylece Samsun’da tütün işçilerinin büyük bir kısmını oluşturan kadınların analık sigortasından fayda-lanması amaçlanmıştır.

Tablo 9: Samsun ve İlçelerinde Sanayi Alanında Çalışan Nüfus, 1935

Merkez Bafra Diğer GenelMaden ocakları, memlehalar, taş ocakları 2 1 96 99Taş ve toprak sanayi 58 44 250 352İnşaat, bina ve mobilya sanayi 317 89 211 617Ağaç işleme sanayi 262 227 681 1171Demir sanayi 192 71 550 813Makine, cihaz ve alet imalatı sanayi 94 13 36 143Kimya sanayi 9 - 1 10Dokuma sanayi 15 14 429 458Kağıt ve tabı sanayi 35 6 16 57Deri, kösele, kauçuk, seloit, kemik, boynuz, kehribar eşya sanayi

21 21 154 196

Gıda, içki ve tütün sanayi 2661 471 637 3769Elbise sanayi 624 268 713 1605Elektrik, gaz ve su istihsal ve tevzii 10 8 84 97

7 Hines vd., age, s. 260.8 Beyhan Aksan, “İş Kazaları ve Samsun”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, c. 8, Mayıs 1947, S. 82, s. 11-12.


Sanayi müesseseleri fen ve idare memurları 28 16 33 77İhtisası gayrı muayyen sanayi amelesi 429 247 210 886Muhtelit ve muhtelif sair sanayi - 3 - 3Toplam 4578 1494 4101 10.353

Kaynak: 1935 Nüfus Sayımı, s. 30-33, 57, 83, 113-114.

Ticari ve sınai faaliyetinin büyük bir kısmını tarımdan elde eden Samsun’da, iktisadi dev-let teşekküllerinden biri olan Toprak Mahsulleri Ofisi’nin şubesi 1937’de faaliyete başlamıştır. Harice buğday ve arpa sevkiyatı ile uğraşan ofis, Cevat Demren’in idaresinde alım, satım, vezne, muhasebe, ambar şefliği gibi geniş bir kadro ile çalışmakta hamalından müdürüne kadar yüzlerce kişinin geçimini temin etmektedir. Toprak mahsulleri için kurulan ofis önceleri sadece buğday, arpa ve mısır üzerinde çalışırken, II. Dünya Harbi’nin bir zaruret haline getirdiği zirai iaşeyi temin etmek için çavdar, yulaf, darı fasulye, nohut, mercimeği de çalışmalarına dahil etmiştir. Daha sonra Ticaret Bakanlığı tarafından ekmek vesikaya bindirilince civarda bulunan değirmen ve un fabrikalarını da kontrolü altında çalıştırmıştır. Samsun’un fabrikasını sırf ken-di hesabına çalıştırmıştır. Ayrıca Havza’da bulunan Teşvikiye, Beşgöz, Yedigöz ve emsali un değirmenlerini de emri altına almıştır. 1947’de hükümetin verdiği karar üzerine tekrar buğday, arpa ve çavdar üzerinde çalışmağa başlamıştır. Ofisin Samsun şubesi bütün Karadeniz sahilini ve Sivas’a kadar olan havaliyi murakabe ve teftiş etmekte, buraların ihtiyacını Samsun’dan tevzi etmektedir9.

1 - Tütün Fabrikası

Samsun ve çevre bölgeleri tütün üretiminin bol miktarda yapıldığı yerlerdir. Ülkenin tütün ziraatı yapılan diğer bölgelerinde olduğu gibi burada da birçok tütün imalathanesi/fabrikası ve tütün imalatçısı/fabrikatörü vardı. Samsun’da faaliyette olan tütün fabrikalarını 1883 tarihli Şark ticaret yıllığı şu şekilde sıralıyor: l’Abeille Melissa, Kargapulos ve Zissiyadis, Phenix, Y. Boduroğlu. 1880’lerin başında bu isimler tarafından işletilen 4 tütün fabrikası faaliyettey-di. 1883 tarihinde tütün imalatı sadece Reji Şirketi tarafından yapılacağı için mevcut tütün fabrikaları kapatıldı. Reji Şirketi Samsun, Adana ve İzmir gibi farklı coğrafi bölgelerde fabrika-lar kurdu. Fabrika kurulan bu yerlerin ortak özelliği, tütün üretim alanlarına yakın olmaları ve sahip oldukları liman ile bu limanları besleyen hinterlantlarının dağıtımı kolaylaştırıcı merke-zler olmasıydı. Örneğin Anadolu’nun kuzey bölgesinde Samsun’da işlenen tütün, Sivas vilay-eti gibi çevre bölgelerde satılabilmekteydi. Dolayısıyla Samsun ve çevre bölgelerin tütünlerini işlemek üzere 188310 yılında Samsun’da kurduğu fabrika, yine Reji’nin tütünü yaprak olarak 9 Nuri Özbalkan, “Samsun Ticaret Organları”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, Temmuz 1947, c. 8, S. 84, s. 6. 10 Samsun Reji fabrikasının açılış tarihi hakkında çeşitli bilgilere rastlanmaktadır. Fatma-Suut Doğruel, Osmanlı-dan Günümüze Tekel, İstanbul 2000, s. 80’de 1897 tarihini vermektedir, ancak bu oldukça geç bir tarihtir. M. Emin Yolalıcı, XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağının Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 1998 Ankara, s. 81’de fabrikanın kuruluş tarihi olarak 1893 yılı verilmektedir. “Samsun”, Yurt Ansiklopedisi, c. 9, s. 6568, Cuinet’den naklen 1893’te fabrikada 600 işçi çalıştığı bilgisini vermektedir ki, 1893’te fabrikanın varlığı kesinleşmektedir. Reji’nin Samsun fabrikasının o tarihlerde var olduğunu, fabrikanın altyapı oluşturma çalışmalarıyla ilgili bir belgeden öğrenmekte-yiz; bu belge için bk. BOA, İ.ŞD, nr. 6925, Şubat 1892 /25 B 309. Donald Quataert, Osmanlı Devletinde Avrupa İktisadi Yayılım ve Direniş 1881-1908, (çev. Sabri Tekay), Ankara 1987, s. 27’de fabrika isçileri ile ilgili bilgi verir-ken fabrikanın varlığını 1887 tarihine götürmektedir. Yine Fatma-Suut Doğruel, age, s. 288’de 1887 tarihini işaret ederek kitabın daha önceki sayfalarında verdikleri 1897 tarihini yanlışlamaktadır. Aynı zamanda Levant Herald and Eastern Express’in 23 Mart 1887 tarihli sayı 12, s. 162’de Reji genel direktörünün Samsun’daki Reji Fabrikası’na


aldığı üretim merkezlerine, sigara ve işlenmiş tütün olarak geri dönüşümünü gerçekleştirip kâra geçmesini sağlamıştır.

Tablo 10 : Samsun Tütün Fabrikası İşçi Sayısı

Sene Kadın Erkek Toplam1887-1897 - - 500

1914-... 162 144 3061927 - - 200-250

Kaynak: Donald Quataert, Osmanlı Devletinde Avrupa İktisadi Yayılım ve Direniş

1881-1908, (çev. Sabri Tekay), Ankara 1987,s. 27, Salih Zeki, Türkiye’de Tütün Ziraati ve Ticareti, İstanbul 1928, s. 339.

Samsun’daki Reji fabrikası ve idari büroları yerel ekonomi açısından çok önemlidir. 7.000 liraya yaklaşan sermayesiyle Samsun Tütün Fabrikası İstanbul’daki fabrikadan sonra ikinci sıradaydı. Dokuz adet tütün kıyma makinesinin birkaçı sigara imalatında kullanılmaktaydı. 1887-1897 arasında bu fabrikada hemen hepsi sürekli kadroda olan 500 işçi çalışmıştır. Bu dönemde yılda ortalama 60.000 kg sigara, 400.000 kg tütün üretilmiştir. Aynı fabrikanın 1905 yılındaki üretimi ise 1.000.000 kilograma ulaşmıştır.11 I. Dünya Savaşı’ndan sonra yıllık üretimi 1.500.000 kilograma ulaşan fabrikada 162 kadın ve 144 erkek işçi çalışmıştır.12 20. yüzyılın başlarında aynı fabrikayı gezen yabancı bir gözlemci, burada gri keten formalar ve kasketler giyen, çoğunluğunu kadın ve 14 yaş üstü kızların oluşturduğu, muntazaman çalışan işçilerden bahsetmiş, 40 yıllık fabrika binasını oldukça bakımlı, aydınlık ve iyi havalandırılan bir yer olarak tasvir etmiştir.13

Tablo 11: 1923’te Reji Fabrikasında İstihdam Edilen İşçi SayısıÇalıştığı Daire Yekün Kadın ErkekSigara Dairesi 155 84 16

Harman Dairesi 127 109 18Paket Dairesi 81 52 (Küçük kız) 29Kutu Dairesi 19 19 -

Ambalaj Dairesi 4 1 3İç Hizmetler 10 - 10

Kıyımhane Dairesi 30 - 30Genel Toplam 371 265 106

Kaynak: Samsun Ticaret Rehberi, Samsun 1339.

gittiği haberi yer almaktadır. Bu durumda 1887 yılında Samsun’da Reji’ye ait bir fabrikanın varlığı kesinleşmek-tedir. Ayrıca Hamiyet Özen-Arzu Sert, “Karadeniz’de Unutulan Endüstri Mirası”, Gazi Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Dergisi, c. 21, sayı 3, Ankara 2006, s. 501’de Samsun’da fabrikanın da içinde bulunduğu tütün iş-letmelerinin 1887 yılında inşa edildiği tescil fişlerinde yer almaktadır. Ancak biz burada Fransa’nın Samsun Konsolosu R. Vadala’nın verdiği ve rastladığımız bilgiler arasında en erken tarih olan 1883’ü baz aldık. R. Vadala, age, s. 69.11 Fatma-Suut Doğruel, age, s. 80; Donald Quataert, age, s. 27.12 Salih Zeki, Türkiye’de Tütün Ziraati ve Ticareti, İstanbul 1928, s. 339.13 Fabrika yöneticisinin şu sözleri, işçi ücretleri hakkında önemli bilgiler içermektedir: “Benim kızlarım çok iyi işçilerdir ve her birine güvenim tamdır. Her yıl ellerinden iki milyon kilo tütün geçer. Ne kazanırlar? Çoğu parça başına çalışır ve haftada yetmiş beş seksen kuruş arası kazanırlar. Amerika’daki Gary’s için çalışanlar da yaklaşık aynı parayı alır. Pek fazla değil ama onları idare ediyor, bir lokantada adam gibi bir yemek yemek için yaklaşık yirmi beş kuruş harcanır.” www.kuzeydetutun.org.tr


XX. yüzyılın başından itibaren Samsun Reji fabrikasının idari personelini Şark ticaret yıllıklarından takip etmek mümkündür. 1915’te fabrikanın idaresi, müdür Kuehoff, kontrolör J. Totomanides, muhasebe şefi S. Marchesi, teknik servis sorumlusu R. Rizzi, veznedar P. Kam-berian, Eksper A. Cleovoulo ile tütün fabrikası depolarının şefi A. Seraphimidés’den oluşan yedi kişilik bir ekibin elindedir. 1921 tarihli Şark ticaret yıllığındaki isimlere bakıldığında bu yedi kişilik kadronun değişmediği görülmektedir. Görüldüğü üzere yabancı sermayeli bir şirket olan Reji, fabrikasının yönetimini yabancı ya da gayrımüslim Osmanlı vatandaşlarına emanet etmiştir14.

Samsun’da Reji varlığını hissedilir kılan şeylerden biri de fabrikası, depoları, idari binaları ve idarecilerinin ikamet ettiği konutları gibi mekansal gerçekliğidir. Sokak adlarına bile yansıyan bu gerçekliğin en somut örneği Samsun’daki “Reji geçidi”dir15. Bünyesinde güçlü bir sermay-eyi ve ciddi bir örgütlenme tecrübesini barındıran Reji’nin Samsun’daki varlığının en dikkat çeken unsuru elbette tütün fabrikasıdır. 1925’de Reji’ye son verilip tütün yönetiminin Umum İnhisarlar Müdürlüğü’ne geçmesiyle birlikte fabrika tarihinde devlet tekeli dönemi yaşanmaya başlamıştır. Samsun tütün fabrikası Reji’den Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne geçtiğinde faal-di; ancak pek iyi durumda değildi. Basında yer alan bir habere göre, 1927 yılında üretim ka-pasitesini arttırmak için Avrupa’dan bazı makinalar getirilmiş ve fabrikanın iç düzeninde bazı değişiklikler yapılarak üretim kapasitesi arttırılmıştır. 1927’de, fabrika binasının harap olan yerlerinin de tamir edilmesi planlanmıştır. Yine o yıllarda bu fabrikada enfiye üretebilmek için girişimde bulunulmuştur. O yıllarda, denemeler başarılı olursa Cibali Fabrikası dışında Samsun Fabrikası’nda da enfiye üretilmesi düşünülmüştür16. 14 Samsun Reji fabrikası hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Filiz Dığıroğlu, Trabzon Reji İdaresi, İstanbul 2007.15 R. Vadala, age, s. 120.16 Doğrueller, age, s. 288.


1930’larda Samsun Tütün fabrikası kıyımhane, sigara imalathanesi, sigara paketleme bölü-mü, tütün paketleme bölümü, marangozhane ve kutu dairesi gibi bölümlerden oluşmaktadır. Bu bölümlerden kıyımhanede dört adet Üniversal makinası, on bir adet sigara makinası, dört adet sigara paketleme makinası, tütün paketleme bölümünde ise altı adet makine bulunmaktadır. Marangozhane’de elektrikle çalışan iki hızar makinası ile kutu dairesinde de agrat sisteminde çalışan dört makine vardır17.

1930’da fabrika personeli ise fabrika müdür muavini İsmail Bey, baş müdüriyet veznedarı Hasan Bey, fabrika baş muhasebecisi Zühtü Bey, II. şube müdürü Halim Bey, fabrika veznedarı Şükrü Bey, eksper Celal Bey ve Dara Bey, muhasipler Ali Haydar Bey, Ahmet Naci Bey, maki-nist Recep Usta, Avni Bey ile baş müdüriyet veznedarı M. Hakkı Bey’den oluşmaktadır18.

Samsun Sigara Fabrikası, 1970’li yıllara kadar üretim düzeyi bakımından Cibali ve İzmir sigara fabrikalarının ardından üçüncü sırada gelmiştir. Üretim 1970’li yıllarda bazen 8.000 tona yaklaşmış, ancak 1980’li yıllarda fabrikanın önemi hızla azalmaya başlamış ve 1980-1990 döneminde yıllık üretim düzeyi genellikle 2000-3000 ton arasında değişmiştir. 1991 yılında bu fabrikanın ürettiği sigaralar Sipahi Ocağı, Madalyalı Mülkiye, Mebus Galatasaray, Türk Ensari, Yenice, 19 Mayıs Hatırası, Asker, Bafra, Birinci, Bahar, Filtreli Samsun, Filtreli Bafra gibi isimlerle tüketiciye ulaşmıştır19.

17 Samsun Tütün Fabrikasının teknik aksamı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Halil, Samsun Albüm ve Rehberi, Samsun:Vilayet Matbaası 1931. 18 Mehmet Halil, Samsun Albüm ve Rehberi, Samsun:Vilayet Matbaası 1931. 19 Doğrueller, s. 288.


2 - Diğer Fabrika ve İmâlathaneler

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Samsun merkezde muhtelif 10 adet fabrika vardır20. 1927 tarihli Ticaret Salnamesi’ne göre Samsun’da Havaf Ekrem idaresinde Teşebbüsat-ı Sınaiye ve Fenniye Şirketi adlı bir şirket faaliyette bulunmaktadır. Faaliyet alanı hakkında net bilgiler olmamakla birlikte isminden yola çıkılarak, şirket bu başlık altında değerlendirilmiştir. 1927-28 yıllarında Samsun ve ilçelerindeki fabrika ve imalathanelerin isimlerini, sahiplerinin isim-lerini, ne tür üretimde bulunduklarını, kuruluş tarihlerini, tabiyetlerini, fabrika/imalathanelerin kaç beygir gücünde ve ne tür bir motor gücü kullandıklarını aşağıdaki tablodan takip etmek mümkündür.

Tablo 12: 1927-1928 yıllarında Samsun’daki fabrika ve imâlathanelerin listesi

Bul

undu

klar

ı m

ahal

İsim

leri

Ne

ile iş

tigal

ey

ledi

kler

i

Nev

i fab

rika

, de

ğirm

en

Sahi

bler

inin

is

imle

ri

Tabi

yet

Tari

h-i t

esis

Kuv

ve-i

muh

rike

ci

nsle

ri

Bey

gir

kuvv

eti

Sam

sun

Gaz

oz fa

bri-

kası

Avcı

zade

M

ehm

et

Rau

f

“

Fani

la ç

orap

im

alat

hane

si

Fele

kzad

e H

üsey

in

Hüs

nü B

ey

“

Rej

i Tüt

ün

Fabr

ikas

ı

Siga

ra v

e pa

ket t

ü-tü

n im

ali

fabr

ika

“

Dak

ik fa

bri-

kası

Zahi

re ta

hn

eder “

Hac

ı Sül

ey-

man

zade

acı

H

üsey

in v

e şü

reka

sı

Türk

1926

Su tü

rbün

ü

Sam

sun

Müs

kira

t Fa

brik

ası

Müs

kira

t

“

Cin

gözz

a-de

Has

an

Efen

di

“

1924

Mot

or

6

“

Şem

s Mat

-ba

ası

Evra

kve

kita

p ta

bı

“

Naz

ifzad

e N

azif

Efen

di

“

1924

“

Yem

e-ni

ciza

de

Has

an E

f

“

1924

“

Safa

müs

kira

t

“

Tücc

arza

de

İsm

ail C

ena-

ni B

ey “

1924

Mot

or

5

20 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi (1925-1926), s. 567.


“

Aha

li M

at-

baas

ı

mat

baa

imal

atha

ne

Öm

er E

fen-

diza

de H

afız

A

li B

ey

“

1924

“

Can

ik

Şeke

rlem

e Fa

brik

ası

Bet

onar

me

ve m

oazi

k şe

ker v

e şe

kerle

me

imal

atha

nesi

fabr

ika

Meh

met

R

aşit

Efen

di

“

“

Hac

ı Haf

ız-

zade

Fab

ri-ka

sı “ “

Hac

ı H

afız

zade

Em

in E

f

“

“

Şark

Bak

ır Fa

brik

ası

Bak

ır ev

ani

imal

atha

nesi

“

Yunu

szad

e A

hmet

Saa

-de

ttin

“

1927

Mot

or

18

“

Gal

veni

z M

a-de

niya

t

Çin

ko,d

öküm

im

alat

hane

si

“

Hac

ı İbr

ahim

-za

de B

ahri

“

1927

“

Şifa

Gaz

oz

Fabr

ikas

ı

Gaz

oz im

a-la

than

esi

“

Has

an E

fen-

diza

de A

b-dü

lkad

ir

“

1925

“

Yeni

Zaf

er

Şeke

r ve

şeke

rlem

e im

alat

hane

si

“

Ahm

ed o

ğlu

İbra

him

“

1926

“

Aks

-I S

ada

Mat

baac

ılık

“

Cem

il Av

ni

Bey “

“

Hüs

nüza

de

Atıf

Şeke

r ve

şeke

rlem

e

“

Hüs

nüza

de

Atıf “

1926

“

İske

nder

Bey

B

uz F

abri-

kası

Buz

imal

at-

hane

si

“

İske

nder

bey

“

1927

Mot

or

8

“

Hac

ı Mes

ud-

zade

Fab

ri-ka

sı

Gaz

tene

kesi

“

Hac

ı Mes

ud-

zade

mah

-du

mla

rı

“

1926 “ 10

Çar

şam

ba

Kol

aylık

Un

fabr

ikas

ı

“

Hac

ı M

ente

şzad

e Şe

vki E

f

“ “ 35

Baf

ra “ “

Mol

la

Kaş

if

“ “ 28


Baf

ra

Un

ve

hıza

r

“

Kef

e-liz

ade

Hal

id

Bey “ “ 28

Hav

za

Beş

göz

Buz “

Yusu

fzad

e M

ithat

“ “ 8

Hav

za

İstik

amet

Un “

Kal

eliz

ade

Nur

i ve

şüre

kası

“

Su tü

rbün

ü

80

Hav

za

Şere

f

“ “ “ “ “ 70

Köp

rü - “ “

Saat

zade

H

asan

“ “ 49

Kaş

aniz

ade

Hac

ı Şük

rü

ve b

irade

ri

“ 120

Kaynak: Ticaret Salnamesi (1927), TC Devlet Salnamesi (1927-28), s. 800-801.

1931’de yayınlanan Samsun albümünde yer alan fabrika ve imalathane ilanları dönemin sınai hayatını anlamak için oldukça renkli bir malzeme sunmaktadır. Bu reklamlar sayesinde fabrika ve imalathaneleri tespit etmek mümkün olduğu gibi, onların üretim tarzlarından kuruluş tarihlerine kadar haklarında birçok bilgi edinmek mümkündür. Ayrıca kullanılan reklam dili itibariyle de müesseselerin iddialı oldukları alanları görmek mümkündür. Örneğin Müdür Mahmut Celal Bey idaresindeki Lüks Gazoz Fabrikası son teknoloji ile halis şekerden gazoz imal etmektedir. İlandaki “Taşra siparişi süratle gönderilir” ifadesi, fabrikanın ürettiği malın müşteriye ulaştırılmasında da iddialı olduğunu göstermektedir.

Sekiz Göz Un Fabrikası, çağdaş ve son tekniklere sahip bir müessesedir. 80 beygir kuv-vetinde su motoru ile çalışan fabrikada günde bir vagon buğday öğütüldüğü müşterilere gu-rurla duyurulmaktadır. Muhasip mesullüğünü Yakup Cemil Bey’in yürüttüğü Teşvikiye Un Fabrikası, Çeltik boğazında ve Havza’ya 3 km mesafededir. Verdikleri ilanda 35 sene ev-vel inşa edildiğine vurgu yapılarak köklü bir müessese imajı verilmek istenmiştir. 50 beygir kuvvetinde su motoru ile çalışan fabrikada günlük 150-200 çuval kadar un öğütülmektedir. Değirmencilikteki son gelişme ve teknikler uygulandığında günlük 300 çuval un çıkarabilecek kapasitede olduklarının altını çizen fabrika, işletme politikası olarak ileriye yönelik büyüme ve gelişme planlarından müşterilerini haberdar etmek istemiştir.

Cumhuriyet İnşaat Türk Anonim Şirketi’nin işlettiği Bafra Kereste Fabrikası, Kos ormanından hammadde elde etmektedir. Genel müdürlüğünü Eskişehir mebusu Emin Bey’in yaptığı fabrikanın genel merkezi Ankarada’dır. Bafra’daki fabrika müdürlüğünü ise Cemal Bey yürütmektedir.

1921’den beri Samsun Saathane meydanında hizmet veren “Zambak” pastanesi sahibi Hoda oğlu Murat Usta müessesesini geliştirmiş Zambak Bisküvi ve Pasta İmalathanesi’ne dönüştürmüştür. İmalathane memleketin “mühim bir ihtiyacı olan bisküvitçiliğe” mahsus sipariş ettiği bisküvit makinaları ve mütehassıs ustası ile Avrupa ve İstanbul bisküvitlerine re-


kabet edecek derecede her nevi sütlü, fındıklı ve çikolatalı bisküvit çeşitleri imal etmektedir.Samsun Gümrük Caddesi 199 numarada, Bedri ve Şahap Beylerin işlettiği Karisöri

Fabrikası vardır. Doğrama, mobilya ve her tür demir işleri ile karisörü ve otobüs imal etme-ktedir. Yunuszade Ahmet Saadettin Bey’in işlettiği Şark Bakır Fabrikası Dumlupınar Cad-desi 55-57 numaralarda faaliyettedir. Mamul bakır evani ve gayrı mamul bakır levhalar üreten fabrikanın toptan ve perakende satışı Saathane sokağı 75-77 numaralı dükkandaki şubeden yapılmaktadır.

Cingözzade Ahmet Bey idaresindeki Vatan Konyağı Fabrikası Mecidiye Caddesi, vilay-et matbaası karşısında 80 numarada faaliyet göstermektedir. İlandaki bilgilere göre konyak-lar vatanın mahsulü halis üzümden ve en kıymetli esanslardan yapılmaktadır. Türk malı olduğuna yapılan vurgunun yanı sıra nefaseti ve temizliği ile kısa bir sürede pek büyük rağbet kazanmasına da dikkat çekilmiştir. Satış yeri ise Samsun’un her tarafında ve mülhakatında de-nilerek geniş bir dağıtım ağına sahip olduğu gösterilmiştir. Alemdarzade Mehmet Bey’in Sam-sun Rakı Fabrikası, halis üzüm ve anasondan mamul en nefis rakıları imal etmek iddiasıyla faaliyetlerini sürdürmektedir. Süleyman Bey’in imal ettiği Kazova Şarapları ise Kazova’nın yaş ve gayet şıralı üzümünden, en güzel el ve temiz aletlerden çıkmış, kemal-i itina ile yapılmış beyaz ve renkli enfes bir şaraptır. Reklamda kullanılan aşağıdaki ifadeler özellikle dikkat çe-kicidir:

“Kazova şarabı az miktarda almak şartile her ferde kuvvet ve sıhhat bahş eder, neşe verir, zaifları semirtir, kederleri refeder, aile arasında muhabbet tevlid eder, ihvan beyninde samim-iyet temin eyler, doğrusu hayata hayat katar, gredisi yüksek. Bütün bakkallarda arayınız! Ye-gane Türk mamulatı!!”

Çehrelizade Ali Rıza ve Mahdumları Sabunları reklamında “memleketimizin çok çalışkan ve çok müteşebbis tacirlerinden Çehrelizade Ali Rıza mahdumları beylerin vücuda


getirdiği fabrika” denilerek kuruculara özel bir atıf yapılmıştır. Fabrikada Edremit ve Ayvalık sabunlarından daha nefis sabunlar imal edildiği gibi kokulu ve renkli Antalya sabunlarının türleri de yapılmaktadır. Sabun imalatında oldukça iddialı olan firma bütün Anadolu’ya sev-kiyat yapabilmekte olduğuna da vurgu yapmıştır. “Bu milli müessesemizin imaline muvaf-fak olduğu halis zeytin yağından yapılma sabunlarla milli ihtiyaçlarımızı temin etmek vatani borcumuz olmalıdır” denilen reklamda dönemin yerli malı kullanma söyleminin yansımaları görülmüştür.

B- Ticaret ve Hizmet Sektörleri

Osmanlı’nın son döneminden itibaren Samsun’da ticaretin gelişmesi ve ekonomik faali-yetlerin genişlemesiyle birlikte sigorta şirketleri ve temsilcilikleri, gemilere mal satanlar, gemi-cilik ve nakliye kumpanyaları, komisyonculuk, avukatlık gibi birçok meslek ile finans sektörü kar alanları yüksek sahalar olarak revaç buldu. Osmanlı’nın son döneminde başlayan bu süreç erken dönem Cumhuriyet’inde 1930’lara kadar devam etmiştir.

1927 nüfus sayımına göre Samsun’da 4615 kişi ticaret alanında, 807 kişi serbest meslek alanında, 2143 kişi de muhtelif meslekler alanında çalışmaktadır21. 1935 nüfus sayımına göre 3716’sı erkek 69’u kadın olmak üzere 3785 kişi ticaret alanında, 2421’i erkek 20’si kadın olmak üzere 2441 kişi nakliye ve muvasala alanında, 5045’i erkek 191’i kadın olmak üzere 5236 kişi umumi idare ve hizmetler, serbest meslekler alanında, 215’i erkek 356’sı kadın ol-mak üzere 571 kişi ev iktisadiyatı, şahsi hizmetler alanında çalışmaktadır22. Ticaret ve hizmet sektörleri değerlendirilirken bu hizmetleri sunan tüm esnafı tek tek anlatmak yerine, seçilen birtakım örnekler üzerinden değerlendirilmelere gidilmiştir. Bu kısımda firma ve müesseseler-in reklamları özellikle değerlendirilmiştir.

21 Nüfus Sayımı (1927), s. 155.22 Nüfus Sayımı (1935), s. 114.


1 - Bankerler ve Finans Sektörü

Birçok taşra kenti gibi Samsun da şube bankacılığından önce banka temsilciliği ile tanışmıştır. 1890’lara gelindiğinde Samsunlu Masraf Kardeşler, dönemin önemli ve itibarlı bir finans kurumu olan Credit-Lyonne adına bankacılık işlemleri gerçekleştiriyorlardı. Aynı yıllarda Alfred Spadaro ise Osmanlı Bankası’nın temsilciliğini yapıyordu. 1891’den sonra şube bankacılığı şeklinde çalışmaya başlayan Osmanlı Bankası uzun yıllar Samsun’da hizmet vermiştir. 1890’ların başında hizmet vermeye başlayan Ziraat Bankası ise Samsun’da şubesi olan tek Türk bankasıdır. XX. yüzyılın başlarında açılan Selanik ve Atina bankaları ile birlikte 4 banka Samsun’da faaliyettedir. 1923’te finans sektöründe Osmanlı ve Selanik Bankası’nın dışında kurum görülmemiştir23.

Bankacılık sektörünün Samsun’daki varlığı yani finansal hareketliliğin kurumsal olarak işlemesi geleneksel sistemlerin devam etmediği anlamına gelmemektedir. Borç ve kredi işlemlerinde bankalarla birlikte bireysel olarak bankerler ve sarraflar (change de money) da faaliyet göstermektedir. Nitekim 1923 yılında bankaların yanı sıra Nemlizade Biraderler ile yine aynı ailenin başka bir kolu olan Nemlizade mahdumların bankerlik yaptığı görülmektedir. Her iki bankerlik müessesenin de merkezi Samsun olmakla beraber Nemlizade Biraderlerin İstanbul, Trabzon ve Bafra’da da şubeleri bulunmaktadır24.

1927’de Ziraat, Selanik ve Osmanlı Bankası’nın yanı sıra Sarraf Felekzade Hacı Mehmed mahdumu Şükrü de finans sektöründe hizmet vermektedir25. Samsun Hatıraları’nın yazarı Mahmud Nedim Maan’ın verdiği bilgiler Cumhuriyet’in ilk yıllarında Samsun’da Ziraat, Osmanlı, Selanik ve İş Bankalarının yanı sıra Nemlizadeler Bankası’nın da var olduğunu göstermektedir26.

23 Samsun Ticaret Rehberi, nşr Hayreddin Nadi, Abdullah Yesari, Samsun 1339.24 Samsun Ticaret Rehberi, nşr Hayreddin Nadi, Abdullah Yesari, Samsun 1339.25 1927 Ticaret Salnamesi.26 Filiz Dığıroğlu, “Mahmud Nedim Maan ve Samsun Hatıraları”, Müteferrika, s. 111, 120.


1926’da bir ipotek bankası olarak kurulan Emlak ve Eytam Bankası, şeklen bir anonim şirket olmakla beraber 1945’lerde tamamıyla devlet malıdır ve devletin nüfuzu altındadır. Bu bankanın Samsun’da tam olarak ne zaman şube açtığı tespit edilememekle beraber 1930’dan beri var olduğu görülmektedir27.

11 Haziran 1930’da büyük dünya krizinin arkasından kurulan Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, bir anonim şirket halinde çalışmaya başlamıştır. Kuruluşunun ilk senelerinde memleketin iktisaden gelişmiş bölgelerine birer şube açan banka, bu meyanda İstanbul, İzmir, Bursa ve Samsun şubelerini açmıştır. Samsun şubesi mıntıkanın kasasıdır ve milli müesseselerin yüksek yekünlü para ihtiyacına cevap vermiştir. Bütün devlet daire ve müesseselerinde çalışan memurların maaşı buradan verilmiştir. Ayrıca Samsun’da bulunan İş, Ziraat, Emlak ve Eytam, Osmanlı, Halk bankalarının iskonto ettiği senetlerin reeskontosunu yapmıştır. Samsun’daki bankalara faizsiz para verip, onlara mali yardımda bulunmuş, kupon tediyeleri ve tahvil işleri ile de uğraşmıştır28.

2 - Deniz Nakliye Kumpanyaları

Şark ticaret yıllıklarındaki bilgiler sayesinde 1882’den 1920 yılına kadar Samsun’a deniz yoluyla nakliyat yapan firmalar ve Samsun’daki temsilcilerinin isimleri bilinmektedir. Bu yıllarda 31 farklı firmanın Samsun’da gemicilik ve nakliye hizmeti verdiği görülmekte-dir. İngiltere, Amerika, Avusturya, İtalya gibi farklı menşelere mensup bu firmalar sayesinde Karadeniz’in uluslar arası ticarete katkıları birkaç kat artmıştır. XIX. yüzyılın sonlarında Karadeniz’de yolcu ve eşya naklinin yabancı şirketler tekeli tarafından yapıldığını söylemek 27 Vecihi İbak, “Samsun Ticaret Organları”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, Haziran-Temmuz-Ağustos 1945, c. 7, S. 71, s. 33.28 Nuri Özbalkan, “Samsun Ticaret Organları: Merkez Bankası Samsun Şubesi”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Der-gisi, Mayıs-Haziran 1946, c.7, S. 75, s. 16-17.


çok da yanlış olmaz. XX. yüzyılın başlarında Osmanlı tebasından bazı girişimciler bu tekeli yıkmak, sınırlı bir hatta da olsa deniz nakliyatı yapabilmek için harekete geçmiştir. İnebolu-Çarşamba hattında yolcu ve eşya nakli yapmak üzere merkezi Sinop’ta olacak bir koman-dit şirket kurulması için başvuruda bulunulmuştur29. 5000 liralık sermaye ile 15 yıl boyunca faaliyette bulunma imtiyazı isteyen F. B. Akmeridis ile ortakları Samsun tüccarından Dimitri Kefalidis ve İlya Kostantinidis’in talepleri değerlendirilmiştir. Bu şirketin kurulmasında hiçbir beis bulunmamakla birlikte kaptanlarının diplomalı ve mürettebatının Osmanlı tebası olması gerektiği, şirketin diğer bir kumpanyaya devri söz konusu olduğunda ise o şirketin de Osmanlı tebasından olması gerektiği30 hatırlatılarak talebe olumlu yanıt verilmiştir. Bu şirketin faali-yete geçip geçmediği hakkında elimizde bilgi bulunmamakla beraber yerli bir teşebbüs olması bakımından bu talep dikkate değerdir.

1923 Samsun’unda Aldıkaçtızade Rüşdü ve yeğenleri, İ.J. Markopoli, Hacı Molla Dursun, JJ Hochstrasser ve şürekası, Seyr u sefain vapurları, Seyfizade Ragıp ve Abdülkadirzade Musta-fa, Sadıkzade Biraderler şürekası, Luid Triyeste, Yelkencizade Biraderler ile Pake kumpanyası adına Nemlizade mahdumları vapur acentalıklarını yürütmektedir31.

Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Vekaleti’nin yayınladığı Yıllık Deniz Ticareti adlı kitapta Karadeniz’e düzenli sefer yapan firmalar olarak Yelkencizade ve mahdumları vapur idaresi, Sadıkzade Biraderler ile Alemdarzade Biraderlerin kumpanyaları zikredilmektedir. Yelken-cizade Şükrü ve mahdumu Ömer Lütfi Beylerin kurduğu firmanın Karadeniz seferi yapan Va-tan, Samsun, Trabzon ve Anadolu isimli dört vapuru vardır. Bu vapurların kaptan ve mürettebatı 120 kişidir. Her hafta mezkur hatta muntazaman yük ve yolcu nakliyatı icra etmektedirler. Sadıkzade Biraderlerin idaresinde bulunan şirketin Sakarya, Arslan, İnönü, Kaplan, Sadıkzade, Dumlu Peyker isimli altı vapuru vardır. Bu vapurların bir kısmı düzenli olarak Karadeniz’e

29 BOA, DH MKT 1166/14, 29 Ra 1325/11 Haziran 1907.30 BOA, DH MKT 1166/14, Lef 4, 6 Cemaziyelahir 1325/17 Temmuz 1907.31 Samsun Ticaret Rehberi, naşirleri Hayreddin Nadi, Abdullah Yesari, Samsun 1339.


yük ve yolcu seferleri icra ederken diğerleri de şilepçilikte kullanılmaktadır. Alemdarzade bi-raderlerin idaresindeki şirketin ise Millet, Canik ve Yeşilırmak isimli üç adet vapuru vardır. Bunlardan Millet isimli vapur düzenli olarak Karadeniz’e posta nakliyatı yapmakta diğerleri de şilepçilikte kullanılmaktadır32.

1927 Ticaret Salnamesi’nde “Muamelat-ı Ticariye ve Ticaret-i Bahriye” isimli bir başlık açılmıştır. Hem başlıktaki ifadeler hem de ismi zikredilen esnaf, bu meslek erbabının Karadeniz’de nakliyat ve ticaret yaptığına işaret etmektedir. Bu başlık altında zikredilen isim-ler: Çubukçuzade Subhi ve Mustafa Fazıl Beyler, Alemdarzade Biraderler ve mahdumları, Yelkencizade Şükrü ve mahdumu Lütfi’dir.

1931’de yayınlanan Samsun Albüm ve Rehberi’nde bu firmaların reklamları yer almaktadır. Yelkencizade ve Mahdumu Vapurları Karadeniz Postaları başlığıyla verilen bir ilanda “mun-tazam ve lüks yolcu, eşya-yı ticariye nakliyatı” yapıldığı yer almaktadır. Firma adına her hafta Çarşamba günü akşamı, Sirkeci rıhtımından bir vapur hareket etmektedir. Her hafta Perşembe günü akşamı, Samsun’dan bir vapur hareket etmektedir. Vapurlarda muntazam servis vardır: Güverte yolcuları için azami teshilat! Karadeniz’in bilumum iskelelerinde acentaları olan firmanın Samsun acentesi; İskele caddesinde, İstanbul acentesi ise Sirkeci’de bulunmaktadır.

1930ların başında Sadıkzade Biraderler ve şürekası vapurları isimli şirket, düzenli olarak Karadeniz lüks ve sürat postaları hizmetini vermektedir. Firma vapurları her hafta Pazarte-si günü İstanbul’a ve Pazar günü İstanbul’dan Karadeniz’e düzenli olarak hareket etmekte-dir. 1927’de kurulan Çorum ambarı ise kara ve deniz nakliyatı ile komisyonculuk yapan bir firmadır. Merkezi Samsun’da olan firmanın Havza, Amasya, Turhal, Zile, Sivas şubeleri ile İstanbul’da acentası bulunmaktadır.

Erken dönem Cumhuriyet yıllarında yerli oluşumların yanı sıra önceki döneme oranla sayıları az da olsa Karadeniz’de nakliyat yapan yabancı firmalar ve temsilcilikleri vardır. Bun-lardan biri Oloriko Mantuvani adlı deniz nakliyatı yapan firma iken diğeri daha önceki dönemlerde de Samsun’da hizmet veren Hochstrasser&Cie adlı firmadır. Hochstrasser&Cie, Doyçe Levant Lin-

32 Yıllık Deniz Ticareti, İstanbul 1926, s. 251-53.


ie vapur şirketinin Hamburg’dan Bahr-ı siyah için vekil-i umumiliğini yürütmektedir.İstanbul merkezli Kotos oğlu Biraderler adlı firmanın Filibe, İstanimaka, Kırcali, Dupenit-

sa, İzmir, Samsun, Taşova, İzmit, Bursa, İskeçe, Argos-Napoli, Midilli, Amsterdam, Hamburg’a kadar son derece geniş bir şube ağı bulunmaktadır. Samsun’da Salih Bey Sokağı’nda hizmet veren firmanın, Samsun’da nakliye hizmeti sunduğu düşünülmektedir. Alberto Rossi adlı firma da Triyeste-Samsun arasında faaliyette bulunmaktadır.

3 - Acentalar

Acentalar başlığı altında başta sigorta olmak üzere komisyon, ithalat-ihracat ve dikiş makinası, zirai aletler, motorlu araç firması gibi çeşitli markaların Samsun acentalığını yürüten müesseselerden bahsedilecektir. 1923 yılı itibariyle Samsun’da sigorta acentalığını Aldıkaçtızade Rüşdi ve yeğenleri, İ.J. Markopoli, J.J. Hochstrasser ve şürekası ile Nemlizade mahdumları yürütmektedir33. 1925-26 yıllarında Samsun merkezde 15 adet ecnebi sigorta şir-keti vardır34. 1927 tarihli Ticaret Salnamesi’ne göre Samsun’da acentalık hizmeti veren iki müteşebbis; Reis oğlu Selahaddin Efendi ile Mehmed Çavuşzade Hacı Hasan Efendi’dir. Sigorta, komisyon ve ihracat işleri ile uğraşan Ajans de Samsun ise Hochstrasser firmasının ajanslığını yürütmektedir.

İttihad-ı Milli Türk Sigorta Şirketi, merkezi İstanbul’da olmak üzere 8 Nisan 1334/1918’de 300.000 Türk lirası sermaye ile kurulmuştur. Şirketin işlerini Samsun’da Osmanlı Bankası yapmaktadır. Şirket müşterilerine nakliyat, otomobil ve cam, kaza, hayat, yangın sigortası hizmetlerinin hepsini sunmaktadır. İttihad-ı Milli Sigorta Şirketi özellikle hayat ve kaza sigortası alanında iddialıdır. Şirket bir ilanında müşterilerin dikkatini hayat sigortasına çekmek için şu ifadelere yer vermiştir: “Bir seyahata çıktığınız zaman eşinize avdetinize ka-dar yetecek para bırakmaksızın gitmezsiniz. Fakat… yarın “ebedi yolculuğa” çıkarsanız ona bırakabileceğinizi ancak bir Hayat Sigortası temin eder.”

Türkiye Milli Sigorta Şirketi’nce düzenlenen sigorta poliçesindeki bilgiler Samsun’da sigorta bedeli hakkında fikir vermesi açısından önemlidir. Narmanlızade Hacı Mustafa adına 17 Şubat 1926 tarihinde Samsun vapuruyla İstanbul’dan Samsun’a nakledilen manifatura malzemesinin 2.570 liraya sigortalandığı ve nakliye sigortasının şunları da içerdiği görülmek-tedir. Malların ulaştığı limanda yani Samsun gümrüğünde 8 gün müddetle yangın tehlikesine karşı sigortalı olduğu ve kaza ya da hasar durumunda ise Samsun’da Alemdarzade biraderler ve mahdumlarına müracaat olunması gerektiği öğrenilmektedir35.

II. Dünya Savaşı sıralarında Samsun’da Halk Sigorta, Güven Sigorta Türk Anonim Şirketi, Union gibi sigorta şirketleri hizmet vermekteydi. İsminden de anlaşılacağı üzere Halk Sig-orta Şirketi halka yardım elini uzatmak için teşekkül etmiş bir şirkettir. Samsun acentalığını Çalışma Yurdu sahibi Sedat Kaptan yapmaktadır. Şirketin bürosu, Gümrük caddesi üzerinde Devlet Denizyolları Acentası’nın karşısındadır. Yangın, hayat, nakliyat, seylap, kaza gibi her sahada sigortacılığı müşterilerinin istediği şekilde yapmaktadır36.

Güven Sigorta Türk Anonim Şirketi’nin Samsun ajanlığını [acenteliğini] Gazi caddesi üzerinde Lüks mağazası yapmaktadır. Güven sigorta da diğer sigorta şirketleri gibi her sahada

33 Samsun Ticaret Rehberi, naşirleri Hayreddin Nadi, Abdullah Yesari, Samsun 1339.34 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi (1925-1926), s. 567.35 Mal Canın Yongasıdır, İstanbul 2009, s. 148.36 Nuri Özbalkan, “Samsun Ticaret Organları”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, Ocak-Şubat 1947, c. 7, S. 79, s. 15-16.


sigortacılık hizmeti sunmaktadır. Bilhassa hayat sigortası için telefonlarla çağrılan yerlere git-mekte, orada sigortalanacak kimse ile görüşmektedir. Şirketin hizmet politikası çerçevesinde müşterilerin isteklerini yerine getirmek için azami derecede çabukluk ve kolaylık gösterilme-ktedir37.

1947’de Samsun’daki sigorta firmalarını anlatan bir yazıda, sermaye ve idaresi Fransızlara ait Ünyon Sigorta Şirketi tanıtılmaktadır. Sigortacılığın her sahasında yüzlerce seneden beri edindiği tecrübelerine göre Samsun’da sigortacılık hizmetini yapmaktan çekinmediğine vurgu yapılan şirketin Samsun’daki köklü sigorta kurumlarından biri olduğu belirtilmiştir38. Bahsedilen şirket Union de Paris ismi ile ilk defa 1912 tarihli Şark Ticaret yıllığının Samsun kısmında rastladığımız firma olmalıdır.

Aldıkaçtı Rüştü ve Yeğenleri Otomobil Acentesi: Samsun ve civarına lazım olan otomo-billerin dağıtımı Aldıkaçtı Rüştü ve yeğenleri Ahmet ile Mustafa’ya ait olan bu ticarethaneden yürütülmektedir. Ticarethane Chevrolet, G.M.C., Pontiac, Oldsmobil, La Salle, Cadillac, Buick markalı otomobil, kamyonet, kamyon ve otobüsleri isteyenlere en hızlı şekilde getirtmekte, bunların yedek parçalarını da satmaktadır. Samsun belediyesi otobüslerinden 4 numaralıyı, Gelemen Devlet Çiftiliği’nde çalışmakta olan kamyonu, belediye emrindeki kamyonları, Samsun ve dolaylarında bulunan kamyonların ekserisini bu firma tedarik ederek piyasaya arzetmiş ve piyasada bulunan otomobil buhranını kısmen önlemiştir. Bu ve benzeri firmalar harbden önce bol miktarda kamyon ve otomobil getirtmiş, bunların satışını temin etmek için müşterilerine mümkün olan her kolaylığı göstermekten çekinmemiştir. Otomobil almak istey-en herhangi bir kimseye istediği otomobil taksitle verilmiştir. Bu suretle hem firma hem de müşteri kazanmıştır. Firmanın Fener yolu üzerinde bir de Chevrolet Servis İstasyonu ismiyle otomobil tamirhanesi vardır. Burada satmış olduğu otomobillerin tamir işiyle uğraşmaktadır. Amerika’dan sandıklar içinde Türkiye’ye gelen otomobiller zaten sayıları üçü geçmeyen bu

37 Nuri Özbalkan, agm, s. 15-16. 38 Nuri Özbalkan, agm, s. 15-16.


acentelar vasıtası ile sandıklardan çıkarılıp ve mütehassıs uzmanlar tarafından montaj edildik-ten sonra piyasaya sevkedilmektedir. Firmanın eski umum müdürlüğünü yapmış olan Celal Ardos’un İstanbul’a gitmesi üzerine yeni umum vekil olarak piyasada tanınmış bir tüccar olan R. Albala tayin edilmiş ve işe başlamıştır.39”

Karadeniz Limited Şirketi Belediye meydanında eski Suluhan denilen, 1946’larda ise otomobil garajı olarak kullanılan alanın altında hizmet vermektedir. Hizmet sunduğu alanlar; otomobil ve otomobil parçaları satışı ve Sokni Wacum petrol şirketinin Samsun müessisliği ile Finlandiya konsolosluğudur. Şirket Süleyman Balkan tarafından idare edilmektedir. Ford oto-mobil fabrikasının Türkiye genelindeki dört acentasından biri de Samsun’dadır ve Karadeniz Limited Şirketi aracılığıyla hizmet vermektedir. Belediyenin Ford marka otobüsleri, orman idaresindeki kamyonetler, Tekel idaresindeki kamyonetlerle Karadeniz sahilleri ve Samsun dolaylarının otomobilleri ve yedek parçaları buradan dağıtılmıştır. Ayrıca bu şirket Freston oto-mobil lastiği dağıtımını da üstlenmiştir. Sokoni Wacum petrol şirketinin acentası olmak hasebi-yle Samsun ve havalisinde işleyen tekerlekli nakil vasıtalarının benzin tedariki gibi nakliyatın en önemli alanında da söz sahibidir40.

1923’te Bursalı Ahmed Bey, Aslıoğlu Han’ın ikinci katında zirai aletler satmaktadır. Hükümet Caddesi’ndeki dükkanında Çakıroğlu Hüseyin Arif her türlü makine, zirai alet, traktör, harman makineleri, motor aksamı ile binek ve yük otomobilleri ve bunlara ait her tür malzemenin satışını yapmaktadır.

1927 Ticaret Salnamesi’nde Otomobil ve Traktör Alat-ı Ziraiyye Satış ve Tamirhanesi başlığı altında Çakıroğlu Hüseyin Arif ve Hüseyinzade Hilmi firmalarının isimleri zikredilmektedir. 1930 Samsun Albümü’ndeki ilanda “Otomobil ve kamyonunuzda gudyer lastiklerinizi kullandığınız zaman en bozuk yollarda arızasız seyahat edeceğinizden emin olabilirsiniz” denilen Gudyer last-iklerinin Samsun ve havalisinin genel acentalığını ise Esat Efendizade Seyit Bilal yapmaktadır.

Şark ticaret yıllıklarındaki bilgilere göre Singer gibi büyük bir firma 1894 yılında Samsun’da faaliyettedir. 1927 Ticaret Salnamesi’nde Singer Dikiş Makinası için bir bölüm ayrılması Samsun’da firmanın Cumhuriyet devrinde de bir temsilciliği olduğunu göstermekte-dir. II. Dünya Savaşı zamanına gelindiğinde ise Singer’in Samsun şubesinin hatırı sayılır dere-cede geniş ve büyük bir müessese olarak hizmet verdiği görülmektedir. Amerika’da bulunan Singer Dikiş Makineleri fabrikasının Samsun şubesi, 1947 yılı itibariyle Gazi caddesi üzerinde otobüs durağı yanında iş yapmaktadır. Samsun şubesi üç kısma ayrılmıştır. Bunlardan ilki yol üzerindeki satış mağazasıdır. Burada Singer markalı makineler, makine aksamı vs ile işlenmiş eşya satılıp, her türlü sipariş de kabul edilmektedir. Mağazada Singer markalı makinelerin tamiri de yapılmaktadır. II. Dünya Savaşı’ndan evvel şirket bol satış yapabilmek için taksitle makine verdiği gibi, makineleri alanlara nakış ve dikiş öğretmek maksadı ile amatör dersler de vermiştir. Bunlardan ilk zamanlarda öğreninceye kadar hiç para alınmamıştır. Bilgisini ilerlet-mek isteyenlere ise para ile ders vermeye devam edilmiştir. Singer’den satın alınan makineleri, Samsun’da bulunan hususi otomobilleri sayesinde müşterilerin evlerine kadar getirmişlerdir. Fakat harp senelerinde bu otomobil, askeri ihtiyaçlar için askeri makamlar tarafından satın alınmıştır. İleride bu husus için yeni bir makine gelecektir. II. Dünya savaşı sıralarında makine satışı durmuş gibidir. Çünkü harbin doğurduğu ekonomik güçlükler yüzünden kafi miktar-da makine getirtilememiştir. Getirilse bile istenilen faydayı temin etmekten uzaktır. Makine

39 N. Özbalkan, “Samsun’un Ticaret Organları: Aldıkaçtı Rüştü ve Yeğenleri”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi dergisi, c. 7, Eylül-Ekim 1946, S. 77, s. 11-12.40 N. Özbalkan, “Samsun’un Ticaret Organları: Karadeniz Limited Şirketi”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi dergisi, c. 7, Temmuz-Ağustos 1946, S. 76, s. 17.


satılmadığı devirlerde kumpanya Samsun’daki müşterilerine iğneden Singer Markalı dikiş ip-liklerine kadar her türlü malzeme tedariki ile faydalı olmağa çalışmıştır.

Büro kısmı ise bölge ve satış mağazası çalışmalarını kontrol etmekle, onların hesaplarını tutmakla uğraşmaktadır. Büroda bir müdür, kafi miktarda müfettiş katip ve veznedar vardır. Samsun mağazasının satışlarına tavassut edip hesaplarını neticelendirerek rapor halinde fab-rikaya bildirmektedir. Büro Gazi caddesinde Sipahizadelerin yanındaki binanın üst katında çalışmaktadır. Depo kısmı ithal edilen makineleri ambalajlarından çıkararak montajını yapıp, satışa hazır hale getirmektedir. Bu mağaza büronun altında, Gazi caddesi üzerinde faaliyet-dedir. Netice olarak, Singer Dikiş makinaları Kumpanyası Samsun satış mağazası bu geniş teşkilatı ile gerek bölgeye gerekse Samsun halkına hizmetlerini sunmuştur41.

4 - Müteahhitler ve Mühendisler

1927 Ticaret Salnamesi’ndeki bilgilere göre Alay Beyoğullarından Nuri Bey ile Arif Ar-slan Beyler Samsun’da müteahhitlik hizmeti vermektedir. 1931’de ise Meserret caddesindeki yazıhanesinde Jozef Baranyani, mimar ve inşaat müteahhitliği yapmaktadır. Her tür inşaat ve beton arma inşaatı itina ile imal edilmektedir. Mimar ve beton arma müteahhiti Avot ise verdiği ilanda her tür inşaata ait işleri taahhüt etmektedir. Avot Bey verdiği ilanlarda önceden Samsun’da yaptığı Sahil Palas ve Kazım Paşa Sineması binalarını kendisine referans olarak gösterip müşterilerini etkilemek istemiş olmalıdır.41 N. Özbalkan, “Singer Dikiş Makineleri Kumpanyası Samsun Satış Mağazası”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi der-gisi, c. 8, Nisan 1947, S. 81, s. 10.


Müteahhit Hamamizade Salih Sarim Bey “İnşaat ve Teslimat Evi” adlı müessesenin işletmecisidir. Sarim Bey’in müessesesi verdiği ilanda her tür binanın inşaat işleri ile bir-likte proje, plan ve kadastro haritalarını hazırlamanın da verdikleri hizmete dahil olduğunu vurgulamıştır. Samsun vilayeti nafiasının şoseleri ve sanayi inşaatları ile ilgili işlerin müteah-hiti Tahir Bey ise verdiği ilanda teşkilat ve idaresindeki intizama ve faaliyetlerindeki sürekli muvaffakiyetlere vurgu yapmıştır.

Eski bir Osmanlı kumandanı olarak Samsun’da belli bir süre ikamet eden Mahmut Nedim Maan, kaleme aldığı Samsun Hatıraları’nda şehrin medeniyet seviyesini ve binaların duru-munu eleştirmiş, mühendisleri ve parasal gücü olan bir şehirde inşaat sektöründeki ara eleman ve teknisyen sıkıntısına dikkat çekmiştir.

“Samsun’da cemaatle ve işsiz gezen mühendisler görüyorum. Türkiye’deki erbab-ı tahsi-lin en yüksek sınıfına mensup zevatın böyle bomboş gezmesi bu memleket için ne felakettir? Memlekette para yoktur denemez. Çünkü sokaklarda otomobilden geçilmiyor, barlar her akşam kapısına kadar dolu, her evden gramafon sedası kulakları tırmalıyor, manifaturacı dükkanları her gün dolup dolup boşalıyor. Burada mühendis var, para var. Yalnız yapı ustası yok; azim ve imar hevesi yok; babalarda oğullarına bir şey bırakmak emeli yok; vatanı imar etmek hissi yok. Halbuki memlekette azim-perver bir vali var; pek büyük hüsn-i niyet sahibi zevattan mürekkep bir meclis-i umumi var, menba-ı varidat, idare-i hususiye ve belediye var. Gayet çalışkan bir himaye-i etfal cemiyeti var. Yukarıda söylediğim gibi mühendis var para var. Sonra sokaklarda cirit atan başıboş birçok çocuk var. Ortada “tahsil-i mecburi” kanunu var. Mektep olacak bir-çok emval-i metruke var. Bir memleket evlatlarının tahsili yalnız edebiyat ile felsefeye hasr edilmez ya. Bir miktarı da yapı kalfalığına ayrılabilir42.”

42 Dığıroğlu, Müteferrika, agm, s. 127.


5 - Avukatlar

Yüksek öğrenim gerektiren avukatlık mesleği ticaretin özellikle de uluslararası ticaretin gelişmiş olduğu yerlerde gözde meslekler arasına girmiştir. Ticari hukukun ana mevzuatını oluşturan sözleşme ve antlaşmaların sıkça kullanıldığı mekanlar, liman kentleridir ve buralarda avukatlık hızla yükselen meslekler arasındadır. 1880’lerin başında Samsun’da üç kişi avukatlık yaparken, I. Dünya Savaşı’nın eşiğindeki Samsun’da avukat sayısı dört kat artmıştır43. Avukatlık mesleğinde nicelik olarak bir artış olması, avukatların özel sektörde aranan bir meslek grubu olduğunu göstermektedir.

1923 tarihli Samsun Ticaret Rehberi’nde dava vekilleri başlığı altında avukatlık mesleğini icra edenler sıralanmaktadır. İbrahim Saadettin Bey, İsmail Hakkı Bey, Ahmet Şükrü Bey, Ha-sib Bey, Mehami Halim Hamid Erib Bey, Rahmi Nihat Bey, Şehbenderzade Osman Bey, Ziya Şakir Bey, Mehmet Aşir Bey, Mehmet Kamil Bey, Mehmet Aziz Bey, Besim Navun Bey ile Me-hami Kemal Hikmet Bey dava vekilliği yapmaktadır. Kendisini birinci sınıf dava vekili olarak tanımlayan Halil Vehbi Bey verdiği ilanda haklı davayı kabul ve takip ettiğini duyurmaktadır. Mustafa Zeki Bey, Mehmet Niyazi Beyler ise arzuhalci olarak tanımlanmaktadır. Mustafa Zeki Bey arzuhalciliğin yanı sıra dava takibi de yapmaktadır44.

1930’lu yılların başında avukatların Aslıoğlu hanında toplandıkları dikkati çekmektedir. Buradaki yazıhanelerinde Mehmet Kamil Bey, Abdullah Halis Bey, Halim Halit Erip Bey, Avu-kat oğlu avukat Bahri Bey, Hakkı Hami Bey ve Mahmut Bey’in avukatlık hizmeti sundukları görülmektedir. Ziraat Bankası karşısındaki yazıhanesinde Ekrem Şevket Bey, Tütün inhisarı fabrikası civarındaki yazıhanesinde İsmail Hakkı Bey, tütün inhisar başmüdüriyeti sırasındaki 43 Dığıroğlu, agt, s. 344-349.44 Samsun Ticaret Rehberi, nşr. Hayreddin Nadi, Abdullah Yesari, Samsun 1339.


yazıhanesinde de Ahmet Hamdi Bey avukatlık hizmeti vermektedir.Aslıoğlu Han’da yazıhanesi bulunan Mehmet Kamil Bey’i diğer avukatlardan ayıran en

önemli özellik müellifliğidir. Borçlar Kanunu Rehberi, Şerhli ve İzahlı Damga Resmi Tarifesi, Tahşiyeli Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu adlı üç telif eseri vardır. Medeni Kanun Rehberi ve Borçlar Kanunu Rehberi adlı iki adet de derdest neşri vardır. Cihan kütüphanesi tarafından basılan rehberler her hukuk-şinasın herhangi bir mesele hakkındaki müşkilatını derhal halleden rehberler olarak duyurulmaktadır. Bu rehberlerin satıldığı yerler ise İstanbul’daki Cihan Küt-üphanesi ile Samsun’daki Halk kitaphanesidir. Sonuç

Cumhuriyet dönemindeki Samsun’da Tütün Merkezi, Tütün Fabrikası, Ticaret Odası, ban-kalar, hastaneler, oteller gibi ticari ve sınai alanda hizmet veren birçok kurumun Osmanlı’dan Cumhuriyete intikal eden kurumlar olduğu görülmektedir. Trabzon, Erzurum, Merzifon, Ço-rum, Sivas gibi çevre bölgelerde ve hatta İstanbul’da şubeleri ve bağlantıları olan birçok tüc-car ve firmanın Osmanlı döneminde olduğu gibi Cumhuriyet Samsun’unda da faaliyetlerini sürdürdüğü gözlenmiştir. Dünya çapında hizmet veren birçok firmanın Samsun’da şubelerinin olması Samsun’un iktisadi hayatındaki canlılığa en iyi kanıttır. Son dönem Osmanlı Samsun’u ile erken dönem Cumhuriyet Samsun’u karşılaştırıldığında meslek türleri ve esnaf sayısı bakı-mından bir küçülme/daralma söz konusudur. Esnafın sayısındaki daralma kimlik zenginliğine de yansımış esnaf yapısında giderek Müslüman ve Türk kimliğinin baskın olduğu gözlenmiştir. Bu durumu imparatorluktan ulus devlete doğru giden sürecin doğal bir sonucu olarak kabul etmek gerekmektedir.

İşletme sahiplerinin mağaza ismi olarak Uhuvvet-i İslamiye Ticarethanesi, İstikbal, Terak-ki, İstikamet, İstiklal, Türkiye, Vatan gibi isimleri tercih etmeleri, esnafın dönemin siyasi kon-joktüründen etkilendiğini göstermektedir. Belki de bu saiklerle Osman Zeki Bey, 1923’te İs-tanbul eczahanesi ismiyle anılan eczanesini 1927’de Sıhhat eczanesine dönüştürmüştür. Ayrıca esnafın meslekleri ile mütenasip olarak terzihanelerine Lüküs, Moda, Terzi Yurdu gibi isimleri, kuaförlerine Sıhhı berber salonu ya da Nezafet tuvalet salonu gibi isimleri, eczanelerine Şifa, Sıhhat gibi isimleri tercih ettiği görülmüştür. Bunların dışında mesleğin erbabı iddiasını taşıyan Altın Çivi, Altın Makas gibi isimler kullanmayı tercih eden esnaf tavrı gözlenmiştir.

Yazı boyunca bahsedilen ticari organizasyon, mekan ve kurumların neredeyse tamamına “terakki etmiş ve medeni bir şehir” vasfını kazanmak için Samsunluların önderlik ettiği gö-rülmektedir. Bu gayretleri, Samsunluların gelir seviyesi yüksek ve ticari bakımdan son derece terakki etmiş bir kente karşı ne kadar istekli/hevesli olduklarını ortaya çıkarmaktadır. Ticari yapılanmalar ve modern kent organizasyonu konularında Samsun örneği, yerel girişimcilerin ne kadar aktif olduğunu göstermektedir. Ayrıca erken dönem Cumhuriyet Samsun’unu esnaf listelerine bakıldığında meslekler arasında keskin bir çizginin olmadığı ve esnaflar arasındaki geçişkenliğin de son derece rahat olduğu gözlemlenmiştir. Birbirine yakın mesleklerin aynı aileye mensup kişiler tarafından icra edilmesi son dönem Osmanlı ve erken dönem Cumhuriyet Samsun’unda bilinen ve sıkça rastlanan bir esnaf tavrıdır.

1923-1950 yılları arasında Türkiye’nin iktisadi hayatını etkileyen 1929 dünya buhranı ya da II. Dünya Savaşı gibi önemli hadiseler ile devletin korumacı ekonomi politikaları Samsun’u da yakından etkilemiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin iktisadi hayatındaki daralma ve genişleme evrelerine eşlik eden Samsun ekonomisi, geçmişte olduğu gibi bugün de gelişmeye açık bir ekonomidir.


Kaynakça

“Samsun”, Yurt Ansiklopedisi, c. 9, İstanbul 1982, s. 6541-6664.1927 Ticaret Salnamesi.Aksan, Beyhan, “İş Kazaları ve Samsun”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, c. 8, Mayıs 1947, S. 82, s. 11-12.BOA, DH MKT 1166/14, 29 Ra 1325/11 Haziran 1907.Dığıroğlu, Filiz, XIX. Yüzyıl Karadenizi’nde Yeni Bir Ticari Merkez: Samsun, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2011.Dığıroğlu, Filiz, “Mahmud Nedim Maan ve Samsun Hatıraları”, Müteferrika, İstanbul 2007, S. 31, Yaz/1, s. 95-130.Dığıroğlu, Filiz, Trabzon Reji İdaresi, İstanbul 2007.Doğruel Suut-Fatma, Osmanlıdan Günümüze Tekel, İstanbul 2000.Genç, Hamdi, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Zonguldak’ta Nüfus, Ticaret ve Sanayi (1920-1932)”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, c. 6, S. 12, 2010, s. 137-152.Genç, Hamdi-Gökçen Coşkun Albayrak, “Milli Fabrikacılar Cemiyeti ve 1917 Sanayi Sayımı”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 4, Güz 2006, s. 209-236.İbak, Vecihi, “Samsun Ticaret Organları”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, Haziran-Temmuz-Ağustos 1945, c. 7, S. 71, s. 33.Levant Herald and Eastern Express’in 23 Mart 1887 tarihli sayı 12, s. 162.Mal Canın Yongasıdır, İstanbul 2009.Mehmet Halil, Samsun Albüm ve Rehberi, Samsun:Vilayet Matbaası 1931. Özbalkan, N., “Samsun’un Ticaret Organları: Aldıkaçtı Rüştü ve Yeğenleri”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, c. 7, Eylül-Ekim 1946, S. 77, s. 11-12.Özbalkan, N., “Samsun’un Ticaret Organları: Karadeniz Limited Şirketi”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, c. 7, Temmuz-Ağustos 1946, S. 76, s. 17.Özbalkan, N., “Singer Dikiş Makineleri Kumpanyası Samsun Satış Mağazası”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, c. 8, Nisan 1947, S. 81, s. 10.Özbalkan, Nuri, “Samsun Ticaret Organları”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, Temmuz 1947, c. 8, S. 84, s. 6. Nüfus Sayımı (1935), s. 114.Özbalkan, Nuri, “Samsun Ticaret Organları: Merkez Bankası Samsun Şubesi”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, Mayıs-Haziran 1946, c.7, S. 75, s. 16-17.Özbalkan, Nuri, “Samsun Ticaret Organları”, 19 Mayıs, Samsun Halkevi Dergisi, Ocak-Şubat 1947, c. 7, S. 79, s. 15-16.Özen, Hamiyet-Arzu Sert, “Karadeniz’de Unutulan Endüstri Mirası”, Gazi Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Dergisi, c. 21, sayı 3, Ankara 2006, s. 499-508.Quataert, Donald, Osmanlı Devletinde Avrupa İktisadi Yayılım ve Direniş 1881-1908, (çev. Sabri Tekay), Ankara 1987.Salih Zeki, Türkiye’de Tütün Ziraati ve Ticareti, İstanbul 1928.Samsun Ticaret Rehberi, naşirleri Hayreddin Nadi, Abdullah Yesari, Samsun 1339.Sanayi Sayımı 1927, Ankara 1969.Sandalcı, Mert, Belgelerle Türk Eczacılığı I (1840-1948), İstanbul 1997.Sarısakal, Baki, Samsun Sağlık Tarihi, Samsun 2005.Tökin, İsmail Hüsrev, İktisadi ve İctimai Türkiye “Türkiye’de Sanayi” Rakamlarla, c. 3, Ankara 1946.

Filiz DIĞIROĞLU228

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi (1925-1926).Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi (1926-27).Vadala, R., Samsoun, Paris 1934.Walker D. Hines, Edwin Walter Kemmerer ve diğerleri, Türkiye’nin Umumi Bakımdan Bir Tetkiki 1933-1934, Ankara 1936, Kitap II, cilt III.www.kuzeydetutun.org.trYıllık Deniz Ticareti, İstanbul 1926.Yolalıcı, M. Emin, XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağının Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 1998 Ankara.

Samsun'da Sanayi, Ticaret ve Hizmet Sektörleri (1923-1950), Gelenekten Moderniteye Samsun, Samsun...

Documents

Transcript of Samsun'da Sanayi, Ticaret ve Hizmet Sektörleri (1923-1950), Gelenekten Moderniteye Samsun, Samsun...