Haluk Kayıcı

~ ~- -,~. (') ·:::' ·-e - ~~

tlıine '1'<'>'

EDİRNE VALİLİGİ KÜLTÜR YAYINLARI

EDİRNE VALİLİÔİ KÜLTÜR YAYINLARI

EDİRNE KİTAPLIÔI :12

Edirne Kitap lığı Danışma Kuru lu (Kültür Konseyi adına)

Kuru l Başkanı Dı: Metin Eriş

Kurul Üyeleri : Prof Dı: Cevdet Küçük Prof Dı: Korkut Tuna Prof Dı: Kiizım Yetiş

Prof Dı: Selçuk Mülayim Yrd. Doç. Dı: Ahmet Vefa Çobanoğlıı

Siilnaıııa lare Göre İdari , Sosyal ve Ekonomik Yapıs ıyla

Edirne Sancağı Ha ! Cık Kayıcı

Kitap Tasarımı Tlıba Likoğlu

Birinci Baskı Kasım/2013

ISBN: 978-605-149-485-2

Baskı Cilt

Deffter Kültür ve Turizm Hizın. Kitap Kırtasiye Basım Yayııı Dağıtım Tic . Bahçeler Arası Sok. Marmara Ap. No: 5/C Bosıaııcı / Kadıköy/ İSTANBUL

Tel: (0216)3737011-12

., •.. -4J.~~ f>(\_ .~ '(;ôJ,~r~\>''

Tüm Hakl arı Edirne Va l iliğine Aittir.

Siilnamelere Göre İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısıyla

EDİRNE SANCAÖI

HALÜK KAYICI

,,, . • ı

',; ı',,

ıl

/

İÇİNDEKİLER

Önsöz / 11

Sunum/ 13

Giriş

Edirne'nin Tarihine Kısa Bir Bakış / 19

Sfılnameler ve Araştırn1ada Başvurulan Kaynaklar / 25

Birinci Bölüm /İdari Yapı

Osmanlı Devleti'nde İdari Teşkilat/ 33

Taşra İdaresi : Tanzimat Öncesi/ 33

Yerel Yönetimlerin Başlangıcı: Tanzimat ve Islahat Fennanı / 35

Kanun-ı Esasi' de Taşra İdaresine Ait Hükümler (1876) / 39

Edirne Sancağı'nın İdari Yapısı/ 40

Yönetim Birimleri / 40

Sancak Yöneticileri ve İdare Meclisleri / 40

Edirne Şehri / 42

Edirne Sancağı'nın Kazaları / 46

Edirne Sancağı'nın Nahiyeleri / 47

Edirne Sancağı'nın Köyleri / 48

Edirne Sancağı 'na Bağlı Mahalleler /51

Edirne Merkezi 'nin Mahalleleri / 53

Müslümanların Yaşadığı Mahalleler / 55

Rum Mahalleleri, Enneni Mahalleleri, Kıbti Mahalleleri , Yahudi Mahalleleri / 56

Belediyeler / 57

Edirne Belediyesi / 59

Belediye Hizmetleri /6 1

Belediyenin Gelir ve Giderleri /63

Uzunköprü Belediyesi / 65

Havsa Belediyesi / 66

Dimetoka Belediyesi ! 67

Cisr-i Mustafa Paşa Belediyesi / 67

Ortaköy Belediyesi / 68

Kırcaali Belediyesi / 68

1 il

.---·~·~/ .. ,

İkinci Bölüm/ Sosyal Yapı

Sancağın Dini , Etnik ve Mesleki Yapısı/ 73

Müslü111a11lara Ait İbiidetlıii.11eler / 7 4

Edime Kazasında Bulunan Camiler / 74

Selatin Camileri I 75 Sultan Selim Camii (Selimiye), Bayezid Camii, Üç Şerefeli Camii, Muradiye Camii, Darül-Had!s camii, Eski Camii, Yıldırım Camii,

Kilise Camii, Haleb! Camii, Şücaeddln Camii.

Hayr Sahipleri Tarafından İnşa ve İmar Edilen Camiler/ 80 Gazi Mihal Bey Camii, Hoca İlyas Camii,

Şeyh Sadik Dede Zaviyesi-Camii, Süleymaniye Camii, Evliya Kasım Paşa Camii, Gülşeniler Zaviyesi,

Si.ile Çelebi Camii, Ayşe Hattın Camii, Şeyhi Çelebi Camii, İbrahim Paşa Camii, Çokalca Camii, Taşlık Camii,

Sitti Sultan Camii, Defterdar Camii, Larl Camii, Hacı Alemüddin Camii, Selçek Hatun Mescidi, Debbağ Hacı Ramazan Camii,

Şeyh Fazlullah Efendi / Bostancıbaşı Süleyman Ağa Camii, Mezid Bey Mescidi, Ali Paşa Camii, Daye Hatun Camii,

Firuz Ağa Mescidi, Şeyh Mesud Efendi Camii, Beylerbeyi Camii, Noktacı Camii, Koğacılar Camii, Tahtakale Camii, Muradiye Küçükpazarı Mescidi, Demirtaş Camii, Esma Sultan Camii,

Cisr-i Mustafa Paşa Kazasında Bulunan Camiler/ 90

Kırcaali Kazasında Bulunan Camiler/ 90

Dimetoka Kazasında Bulunan Camiler/ 91

Uzunköprü Kazasında Bulunan Camiler/ 91 Ortaköy Kazasında Bulunan Camiler / 92

Havsa Kazasında Bulunan Camiler / 92

Gayrimüslimlere Ait İbiidetlıii.11eler / 93

Edirne Şehrinde Bulunan Kiliseler / 95

Rum Milletine ait Kiliseler

Ermeni Milletine ait Kiliseler

Bulgar Milletine ait Kiliseler

Edirne Şehrinde Bulunan Havralar / 96 K

Tekke ve Zaviyeler/ 96

Kadriyye / 96

Kadirlhane Dergahı, İsmail Rumi Efendi Dergahı , Topçu Baba Tekkesi, Kaplan Baba Tekkesi, Horasanlı Güzelce Ali Baba Dergahı, Osman Dede

Zaviyesi, Hacı Menli Efendi Zaviyesi, Diğer Kadiri Dergahları

Halvetiyye / 99 Aşık Efendi/Gülşen! Dergahı, Gülşen! Veli Dede Dergahı, Uşşak! Zaviyesi,

Şeyh Hamid Efendi Dergahı, Salı Zaviyesi, Çoban Ali Efendi Dergahı ,

Şerbetdar Zaviyesi, Nı1reddin Dergahı , Diğer Halveti Dergahları

Rifiiiyye / 103 Kabı11i Dergahı, Rifiii Dergahı, Diğer Rifiii Dergahı

Nakşibendiyye / 104

Celvetiyye / 105

Saçlı İbrahim Efendi Dergahı

Mevleviyye / 105

Muradiye Mevlevihanesi

Bektaşiyye / 105

Hıdırlık Makamı, Muıtaza Çelebi Zaviyesi

Cisr-i Mustafa Paşa Kazası, Kırcaali Kazası, Dimetoka Kazası / 106

Uzunköprü Kazası / 107

Sancağın Demografik Yapısı, Eğitim ve Kültür/ 108

Osmanlı Devleti Nüfusu ve Nüfus Sayımları / 108

Edime Şehri 'nin Tarihi Nüfusu/ 111

Salnamelere Göre Edime Sancağı'nın Nüfusu/ 114

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşına (93 Harbi) Kadar Sancağın Niifiısu / 114

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Sonrasında Edirne Sancağı 'nın Niifiısu / 119

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Öncesi ve Sonrasında Edirne Sancağı

Niifiısunun Değerlendirilmesi / 126

Edime Sancağı 'nda Oıialama Bir Sene İçerisinde Meydana Gelen

Doğum-Ölüm Oranları ve Elde Edilen Nüfus Hasılatı/ 126

Eğitim Kültür ve Sancağın Eğitim Kurumları/ 127

Sivil Mektepler/ 132

Sıbyan ve İbtidai Mektepleri, Rüşdiyeler, İdadiler, Öğretmen Yetiştiren

Kurumlar (Darül-muallimin Sıbyan), Meslek ve İhtisas Okulları (Hamid iye Mektebi),

Medreseler/ 153

i

1

I' 1

fil

Askeri Mektepler / 158

Askeri İbtidiii' Mektebi , Askeri Rüşdiye Mektebi, Askeri İdadi

Gayrimüslim Mektepleri / 168

Rum Mektepleri, Musevi Mektepleri, Ermeni Mektepleri,

Bulgar Ortodoks Cemaati Mektepleri

Özel Mektepler / 168

Bulgar Katolik Mektebi (Polonya Azmlık Okulu "Polak Mektep"),

Avusturya Kız Mektebi (Soeurs de Charite de Ağram Mektebi),

Nuımıne- i Terakki Mektebi

Kütüphaneler I 172

Matbaalar/ 175

Edirne Vilayet Matbaası / Asker Matbaası / Özel Matbaalar

Neşredilen Kitaplar / 178

Gazeteler / 1 79

Resmi Gazeteler / 179

Özel Gazeteler / 1 80

Sağlık ve Sosyal Yardım Kuruluşları / 181

Edirne'de Bulunan Hastahfmeler / 186 Darüşşifa, Gureba (Belediye) Hastahanesi, , Hapishane (Cezaevi)

Hastahanesi , Nisa Hastahanesi, Rahibeler İdaresinde Olan Hastahane "Saint-Louis" (Fransız Hastahanesi), Diınetoka Gureba (Belediye)

Hastahanesi, Uzunköprü Hastahanesi

Askeri Hastahaneler/ 194 Edirne Merkez Hastahanesi (Eski) , Edirne Merkez Hastahanesi (Yeni), Denıirtaş Hastahanesi, Dimetoka Asker Hastahanesi, Cisr-i Mustafa

Paşa Asker Hastahanesi, Kırcaali Asker Hastahanesi,

Ortaköy Asker Hastahanesi .

Melce-i Eytam "Yetimhane/Islahhane" / 209

İmaretler/ 210

Eczahaneler ve Eczacılar I 211

Etibba-Tabib-Doktorlar / 213

Üçüncü Bölüm/ Ekonomik Hayat

Ticaret ve Sanayi/ 219

Edirne Sancağı'nda Ticaret ve Sanayi/ 226

Geleneksel Üretim ile Elde Edilen ve Ticareti Yapılan Ürünler/ 227

Küçük İşlehneler ve İmalathaneler / 230

Fabrikalar / 236

Çarşılar / 239 Ali Paşa Çarşısı, Haffaftar (Arasta) Çarşısı / 239

Bedestenler / 239 Hanlar / 240

Pazar Yerleri / 242 Kapanlar / 243 Panayırlar / 244

Kırkpınar (Pehlivan) Panayırı , Dimetoka Panayırları , Ortaköy Panayırları , Uzunköprü Panayırı, Cisr-i Mustafa Paşa Panayırı ,

Kırcaali Panayırı, Kırklareli ve Pınarhisar Panayırları

Tarım/ 247 Edirne Sancağı'nda Tarım / 249

Edirne Kazası, Üsküdar Nahiyesi, Çöke Nahiyesi , Ada Nahiyesi , Cisr-i Mustafa Paşa Kazası, Kırcaali Kazası, Dimetoka Kazası,

Uzunköprü Kazası, Ortaköy Kazası , Havsa Kazası

Tarım Faaliyetlerinden Alınan Vergi (A' şar) / 261

Hayvancılık/ 262 Edime Sancağı'nda Hayvancılık / 263

Büyükbaş Hayvancılık, Küçükbaş Hayvancılık / 265-267

Yük ve Yolcu Taşıma Amacıyla Kullanılan Hayvanlar / 269

Hayvancılık Faaliyetlerinden Alınan Vergiler / 270

Ağnam Rüsümu / 271

Canavar (Domuz) Rüsümu / 273

Sancağın Gelir- Gider Kalemleri: Bütçeler/ 275 1869 Senesi Edirne Sancağının Bütçesi, 1876 Senesi Edime

Sancağının Bütçesi, 1883 Senesi Edirne Sancağı Bütçesi, 1892 Sene­si Edime Sancağı Kazalarının Bütçesi, Cisr-i Mustafa Paşa Kazasının Bütçesi, Dimetoka Kazasının Bütçesi, Kırcaali Kazasının Bütçesi,

Uzunköprü Kazasının Bütçesi, Ortaköy Kazasının Bütçesi, Havsa Kazasının Bütçesi, 1902 Senesi Edirne Sancağının Bütçesi

ı.

ıı 1

/·

1

İncelenen Dönemlere ait Sancak Gelirinin Değerlendirilmesi

İncelenen Dönemlere ait Sancak Giderinin Değerlendirilmesi

Ekonomik Hayata Yön Veren Kuruluşlar/ 287

Meslek Kunıluşları / 287

Ziraat Komisyonları, Ziraat Odası, Ticaret Odası,

Ticaret, Ziraat ve Sanayi Odası

Bankalar/ 291

Osmanlı Bankası / Ziraat Bankası

Düyun-ı Umumiyye İdaresi/ 295

Reji Nezareti İdaresi/ 298

Sonuç/ 303

Kaynakça / 307

Dizin/ 343

Lügat/ 333

1 1

fi.söz Osmanlı İmparatorluğunun asırlar boyu süren devlet geleneğinin yazı ve arşiv medeniyeti olduğu çoğu defa göz ardı edilir. Halbuki hala büyük bir kısmı günümüz diline aktarılamamış on binleri aşan Osmanlı arşivleri . üzerinde sadece bir an düşünülse , bir başka cepheden Osmanlı 'nm yüzyıllara hitap eden kalıcılığının sırrı bütün vuzuhu ile ortaya çıkmış olur. Oysa dikkatli bir gözün bakışıyla bilinecektir ki fermanlar, arzlar, mühiımne defterleri, vakfiyeler devletin varlığı içerisinde Osmanlı yazılı medeniyetinin temel unsurlarıdır. Bunlarm arasında salnamelerin ayrı bir yeri vardır. Özellikle yakın tarihimizi ve bağlı olarak Osmanlı'nın inhitat dönemindeki devletin idari teşkilatını ve genelde sosyo-kültürel yapısını

tanıyabilmek bakımından salnameler ülkenin yapısı açısından önemli kaynaklar olarak karşımıza çıkarlar. Salnamelerin gündeme geldiği dönem Tanzimat sonrasıdır ve ilki, 1846/47 yıllarında, Devlet Salnamesi olarak hazırlanmıştır. Bu yazılı belge ile devletin genel idari yapısı ortaya konulmaktadır.

Salname anlayışı giderek gelişir ve daha donanımlı hale gelirken Vililyetler açısından da önem taşımaya başlayacaktır.

Mektupçuların kontrolü altmda yapılan Vilayet Salnameleri, Vilayetin idari olduğu kadar sosyo-kültürel yapısının unsurlarını teferruatlı olarak ortaya koymuşlardır. Bu anlayış çerçevesinde Edirne Sancağı için de Salnameler hazırlanacaktır. İlkinin yayın tarihi 1870, sonuncusunun ise 1903 yıllarıdır. Bu zaman dilimi içerisinde Edirne için 28 adet Salname neşredilmiştir.

Değerli genç araştırmacımız Haluk Kayıcı , Trakya Üniversitesi için hazırladığı "Salnamelere Göre İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısıyla Edirne Sancağı" Yüksek Lisans Tezini kitap haline gelecek tarzda yeniden düzenlerken, genelde Osmanlı devletinin son dönemleri açısından, özelde ise Edirne'nin idari ve sosyo­kültürel yapı bakımından fevkalade öneme haiz bir çalışına

ortaya koymuştur. Gelecekti yeni çalışmaları için başarılar diler, bu değerli incelemesinden dolayı kendisine yürekten teşekkür ederim. Diğer bir teşekkürümse Edirne Kitaplığı çalışmaları

konusunda yol güzergahındaki adımların atılmasını sağlayan

Kültür Konseyi tarafından şeki llendirilmiş Danışma Kurulumuza ve onun başkanı dostum, ağabeyim Dr. Metin Eriş 'e dir ...

Hasan Duruer Edirne Valisi

Her ne kadar şehir tarihi bir bilimdalı olarak heni.iz üniversite­lerde yer almasa da, yakm zaman içerisinde şehir tarihi üzerine yapılan çalışmalar, tarih araştırmaları içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Siyasi bir tarihin önemli bir parçasını oluşturan san­cak ve şehirler, tarihimizi bütün ahlinde oluşturma hususunda önemli bir unsurdur. Devletin merkez teşkilatının taşradaki

örneği olmalarının yanı sıra sosyal ve ekonomik tarihimizin ortaya konulması bakıınndan sancak ve şehirlerin araştırılması ,

sonuçların ortaya çıkarılması genel olarak Ti.irk tarihine katkı sağlayacaktır.

Konumu itibariyle her dönem iskan için tercih edilen bir bölge olan Edirne, çeşitli medeniyet ve ki.iltürlere,farklı din ve dillere sahip topluluklara yüzyıllarca ev sahipliği yapmıştır.

Şehrin gelişimine ivme kazandıran olay, Osmanlılar tarafından fethedilmesidir. Bu vakadan sonra hızla büyüyerek gerçek bir Türk-İslam şehri hüviyeti kazanan Edirne, bir dönem Osmanlı Devleti 'ne Pay-ı tahtlık yapmasll)m yanı sıra , 19. Yi.izyıl'da bugün neredeyse Trakya topraklarının tamamı ile bir kısmı Bulgaristan 'da, bir kısmı ise Yunanistan'da kalan geniş bir böl­genin de idari merkezi olmuştur. Bütün bunlarla birlikte tari­hin en acımasız işgallerinin de bu coğrafyada gerçekleştiğini ,

Edirne'nin bu işgallerin yıkıcı etkilerine maruz kaldığım da hatırlatmak tarihe karşı bir vazifedir.

Çalışmanın esasını , Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens­titüsü Tarih Anabilim Dalı 'nda hazırladığım Yüksek Lisans Tezi teşkil etmekle birlikte, yeni ilaveler yapılarak genişletilmiş ve günümüzde kullanılmayan kelimeler için de bir lugiit hazırlanarak kitabın sonuna eklenmiştir. Dönemin yer isim­leri ile özellikle Gayrimüslim şahıs adları içerisinde okuyucuyu yanıltmamak adına alfabeden dolayı tam olarak tespit edile­meyen kelimeler ( ... ) işareti ile gösterilıniştir. Bu çalışmayla,

Cumhuriyet öncesi Edirne Sancağı'na bağlı idari bilimlerin, 1869-1902 dönemi idari konumuyla birlikte sosyal ve ekonomik yapısı ortaya çıkarılınıştır.

İç şehirken, serhad şehı-ine dönüşmesinden olmalıdır ki , Bursa ve İstanbul ile birlikte Osmanlı'nın önemli bir şehri ve ikinci başkenti olan Edime, esasında tarih incelemelerine çok da konu edilmemiş, unutulmuştur. 19. Yi.izyıl ' m son 30 senesi ile 20. Yi.izyıl'ın ilk senelerini kapsayan dönemde de Edirne Sancağı hakkında ilmi nitelikte önemli bir araştırma neşredilmemiştir.

. ~:.·,

Çalışmamızda önce , 28 defa neşredilmiş Edirne Vilayeti Siilniimeleri'nin tümü incelenmiş , yine Edirne için önemli arşiv belgeleri ile basılı eski ve yeni eserlerden faydalanılm ı ştır.

Ana kaynağı salnameler olmak üzere üç bölüm olarak hazırlanan bu çalışmanın , I. Bölümünde öncelikle Edirne şehrinin fetihi ile başlayan tarihi süreç içerisinde yönetilme tarzı ve Edirne Sancağı ' nınidar! durumu ele alınmıştır. Sosyal hayat başlığını taşıyan II. Bölümde dönemin Edirne Sancağı 'nın nüfusu ile eğitim ve sağlık durumu ekonomik açıdan konumu ve yapı lan faaliyetlere ayrılmı ştır.

Çalı şmanın kitap olarak neşredilmesinde emeği geçenlere ve varlıklarıy l a destek aldığım eşim Sibel ve oğlum İlteriş Bumin'e şükranlarımı sunarım. Bu ça lışma, büyüdüğüm, olduğum,

yaşad ı ğım ve en önemlisi sevdiğim Edirne'ye armağanımdır. Eksik bıraktığım, yazmadığım şey ler olabi lir.Ancak incelenen döneme ait görebildiğim, bulabildiğim, ulaştığım her bilgiyi yazmaya çal ı ştım, daha fazlasını da yazmayı isterdim. Bu kitabın, Edirne Sancağı örneğinde sehir tarihçiliğinin ge li şmesine azda olsa katkı sağ lanmasını temenni ederim.

Halôk Kayıcı

. .