[Ιστορίες της Ελληνικής γλώσσας]

Horrocks G Greek a History of the Language and its Speakers Addison WesleyPublishing CompanyΓιάννης Βελούδης

Juliaacuten Meacutendez Dosuna (Universidad de Salamanca) Journal of Greek Linguistics 1274-295

Horrocks G 1997 Greek A History of the Language and its Speakers Λονδίνο amp Νέα Υόρκη Longman

Ο G Horrocks είναι σήμερα ένας από τους πιο διακεκριμένους γλωσσολόγους της ελληνικής Ενώ οιπερισσότεροι συνάδελφοί του εξειδικεύονται στην αρχαία ή στη νέα ελληνική η δική του ερευνητικήδραστηριότητα που εστιάζει κυρίως σε ζητήματα σύνταξης καλύπτει μια εντυπωσιακά ευρεία χρονικήκλίμακα από τις πρωιμότερες μαρτυρίες της ελληνικής τις πινακίδες της μυκηναϊκής και τη διάλεκτο τουΟμήρου μέχρι τη γλώσσα της σύγχρονης εποχής Ο υποφαινόμενος πρέπει να ομολογήσει την αδυναμία τουγια το άρθρο του Horrocks (1995) ένα μικρό διαμάντι που πραγματεύεται τη διεπίδραση όψης καιτροπικότητας στην ιστορία της ελληνικής Το βιβλίο Greek A History of the Language and its Speakersανταποκρίνεται στις προσδοκίες του αναγνώστη

Το βιβλίο αρθρώνεται σε τρεις ενότητες Ι Αρχαία ελληνική από τις Μυκήνες στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία(1-127) ΙΙ Βυζάντιο από τον Κωνσταντίνο Α΄ στον Μωάμεθ τον Πορθητή (129-290) ΙΙΙ Νέα ελληνική απότην οθωμανική αυτοκρατορία στην Ευρωπαϊκή Ένωση (291-365) Κάθε ενότητα αποτελείται από αρκετάκεφάλαια που παρέχουν στον αναγνώστη διαφορετικές όψεις της laquoεξωτερικήςraquo ιστορίας (δηλαδή τηςιστορίας των ομιλητών) και τον αντίκτυπό της στην laquoεσωτερικήraquo ιστορία (δηλαδή την ιστορία της γλώσσας)Αν και το βιβλίο δεν προορίζεται για να διαβαστεί ως ιστορική γραμματική ο συγγραφέας πετυχαίνει νααπεικονίσει με διεξοδικό τρόπο τις βασικές φωνολογικές μορφολογικές και συντακτικές εξελίξεις της κάθεπεριόδου Καλωσορίζουμε ιδιαίτερα την παράθεση ενός προσεκτικά επιλεγμένου δείγματος κειμένου πουείναι αντιπροσωπευτικό για την κάθε περίοδο και τα οποία συνοδεύονται από φωνητική μεταγραφή με κατάλέξη ερμηνεία καθώς και αγγλική μετάφραση Τα κείμενα και οι μεμονωμένες ελληνικές λέξεις πουπαρατίθενται στις ενότητες Ι και ΙΙ τονίζονται σύμφωνα με τους κανόνες της παραδοσιακής ορθογραφίαςΤο μονοτονικό σύστημα χρησιμοποιείται σε όλη την τρίτη ενότητα (ακόμη και σε κείμενα που είναι γραμμέναστην καθαρεύουσα)

Το όμορφο μωσαϊκό με τον Ιησού από την Αγία Σοφία στο εξώφυλλο της χαρτόδετης έκδοσης αποτελείσαφή υπαινιγμό ότι -προς μεγάλη απογοήτευση πολλών κλασικών φιλολόγων- η αρχαία ελληνική δεναποτελεί τον ομφαλό του βιβλίου του Horrocks Παρ όλα αυτά πρέπει να αναγνωρίσει κανείς ότι οσυγγραφέας κατορθώνει στις 127 σελίδες του να παράσχει περισσότερες και ακριβέστερες πληροφορίες γιατα βασικά ζητήματα της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής (τις αρχαίες διαλέκτους τη μετεωρική άνοδο τηςlaquoμεγάλης αττικήςraquo και την επακόλουθη μετεξέλιξή της σε Κοινή κλπ) από κάποιες εκτενέστερεςμονογραφίες που έχουν ως αντικείμενο αποκλειστικά την αρχαία ελληνική

Ο συγγραφέας θέτει και πολλά άλλα ζητήματα τις επιδράσεις ξένων γλωσσών στην ελληνική (της λατινικήςστην αρχαία περίοδο των λατινογενών γλωσσών στον Μεσαίωνα και της τουρκικής στη μεταβυζαντινήπερίοδο) τη Βαλκανική Γλωσσική Ένωση [Sprachbund] την άνοδο και πτώση των σύγχρονωνκαθομιλουμένων Το θέμα όμως που επανέρχεται διαμορφώνοντας το στίγμα του βιβλίου είναι η διγλωσσίακαι ο μακρόχρονος ανταγωνισμός μεταξύ της λόγιας αρχαΐζουσας γραπτής μορφής (ή μορφών) τηςελληνικής και της προφορικής μορφής που εξελίχθηκε πιο φυσικά Κοινή έναντι τοπικών διαλέκτων στηναρχαιότητα λογοτεχνική έναντι δημώδους ελληνικής στο Βυζάντιο καθαρεύουσα έναντι δημοτικής στηνανεξάρτητη Ελλάδα Η άποψη του Horrocks για τη διγλωσσία και το laquoγλωσσικό ζήτημαraquo κατατίθεται με την

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 1 15

αφέλεια και τα χαρακτηριστικά αναχρονιστικά μέσα προηγούμενων αναλύσεων Ο ίδιος αντιλαμβάνεται τοβυζαντινό μεσαίο και υψηλό ύφος ως αντανακλαστικό μιας διαρκώς εξελισσόμενης παράδοσης περισσότεροπαρά ως προϊόν ενός περισσότερο ή λιγότερο πετυχημένου αρχαϊσμού Παρόλο που ο συγγραφέας παίρνεισαφώς το μέρος των δημοτικιστών μελετά τη διγλωσσία στο πολιτισμικό και ιστορικό της πλαίσιοπροσπαθώντας να εντοπίσει τους λόγους -κάποιοι είναι εύλογοι και κάποιοι ολοφάνερα ψευδείς- πουοδήγησαν στην καθιέρωση της καθαρεύουσας ως επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους κατά τον 19οαιώνα μέχρι την οριστική κατάργησή της με την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974 Με τηναποδοχή της πρότυπης (κοινής) νέας ελληνικής μιας ποικιλίας της δημοτικής που έχει μπολιαστεί μεστοιχεία της καθαρεύουσας συναντάμε για πρώτη φορά μετά την ελληνιστική περίοδο μια laquoυπερκείμενημορφή της ελληνικής hellip η οποία προσφέρει μια γκάμα από επίπεδα ύφους κατάλληλα για κάθε προφορικό ήγραπτό σκοπόraquo (365) Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης ένα σύντομο πρόλογο (xv-xvii) έναν οδηγό ελληνικήςορθογραφίας και προφοράς (xix-xxi) έναν κατάλογο βιβλιογραφικών αναφορών (366-380) και ένα χρήσιμοευρετήριο θεμάτων (381-393)

Η σύντομη αυτή περίληψη δεν αποδίδει βέβαια την αξία του βιβλίου του Horrocks Tο βιβλίο του είναιεξαιρετικά καλογραμμένο Τα θέματα παρουσιάζονται με ευθύτητα ειλικρίνεια και οίστρο όχι όμωςφλυαρία Υπάρχουν ελάχιστα δείγματα γλωσσολογικής ορολογίας Ο συγγραφέας μένει πάνταπροσηλωμένος στα δεδομένα Δεν μπορεί παρά να θαυμάσει κανείς πως περιγράφει πχ με εύληπτο τρόποτις περίπλοκες αναλογικές εξελίξεις στη μορφολογία των ρημάτων κατά τον Μεσαίωνα και ιδιαίτερα τησύντομη βυζαντινή ιστορία του που διαβάζεται σαν ιστορία τρόμου Ο Horrocks έχει συμβουλευτεί μιατεράστια βιβλιογραφία (μεγάλο μέρος της οποίας είναι ξενόγλωσσο) Τέλος η εκτύπωση του βιβλίου είναιάψογη

Η κριτική που ακολουθεί θα πρέπει να θεωρηθεί ένδειξη του σεβασμού μου για το επίτευγμα του HorrocksTα περισσότερα σχόλιά μου αφορούν ζητήματα φωνολογίας Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω για κάθεελληνική λέξη που παραθέτει δίνει μια φωνητική μεταγραφή της προφοράς που πιστεύει ότι ισχύει τηδεδομένη χρονική στιγμή σε μια δεδομένη διάλεκτο ή σε κάποιο συγκεκριμένο ύφος Η απόφαση αυτή είναιταυτόχρονα έντιμη και παρακινδυνευμένη καθώς πολλές λεπτομέρειες για την προφορά της αρχαίας καιμεσαιωνικής ελληνικής είναι ακόμη υπό διερεύνηση και συζήτηση Οι περισσότερες από τις ανακρίβειες πουπαρατηρούνται μπορούν εύκολα να επανορθωθούν στην επόμενη έκδοση[1]

O Horrocks πέφτει περιστασιακά στις παγίδες που στήνει η συμβατική ορθογραφία Έτσι σε αρχαία κείμεναόπου προϋποτίθεται μουσικός τονισμός ο συγγραφέας μεταγράφει συνήθως τις γραμματικές λέξεις όπωςάρθρα αναφορικά προθέσεις και συνδέσμους τονισμένες σύμφωνα με την παραδοσιακή πρακτική πχ κατὰ τὸν νὸμον [katagrave tograven nόmon](38) ὅπως μὴ φανῶσιν [hόpo s megrave phanocirc sin] (44) ἐκτενῆ καὶ φιλικήν[ektenecirc kaigrave philikeacute n] (θηλεν) (47) ἅ φρονείς [hagrave phronicirc s] (54-55) κλπ Ωστόσο αν κρίνουμε από ταστοιχεία που έχουμε από τις ομιλούμενες γλώσσες οι γραμματικές αυτές λέξεις -ή τουλάχιστον οιπερισσότερες από αυτές- θα πρέπει να ήταν προκλιτικές και στην αρχαία ελληνική Η διαίσθηση αυτήενισχύεται και από μερικά εσωτερικά στοιχεία - α Μερικές λέξεις που ανήκουν στην κατηγορία αυτή (όλες μονοσύλλαβες) δεν τονίζονται τα άρθρα ὁ[ho]ἡ[hε] οἱ [hoi] αἱ [hai] (σε αντίθεση με τα τονιζόμενα τό[to]τά[ta] τόν[ton]τήν[tε n] κλπ) οι προθέσεις εἰς [e s] (και ἐς[es]) ἐν[en] ἐξ[eks] (και ἐκ [ek] πριν από σύμφωνο) και ὡς [h s] (σε αντίθεση με ταlaquoτονιζόμεναraquo ξύνσύν[(k)syn] πρός[pros] πρό[pro] ἀνά[ana] ἀπό[apo] κλπ) το αρνητικό οὐ(κ) [o k] (σεαντίθεση με το μή[mέ ]) και οι σύνδεσμοι εἰ [e ] ὡς [h s] (σε αντίθεση με τα ἐάν[ean] ἄν[an] ὅτι[hoti] ὅτε[hote] ὅπως[hop s] ἕως [he s] κλπ) Ο κανόνας που ισχύει σήμερα ο οποίος καθιερώθηκεμεταγενέστερα πιθανόν από τον Θεόδωρο από την Αλεξάνδρεια (5ος αι μΧ) είναι σε μεγάλο βαθμότεχνητός Οι τόνοι -ή μάλλον η απουσία των τόνων- λειτουργούν ως διακριτικά για να διακρίνουνμονοσυλλαβικά ομόφωνα που αρχίζουν με φωνήεν (και συνεπώς με πνεύμα που δηλώνει την αρχή μιας νέαςλέξης) ἡ άρθρο-ονενθηλ έναντι του ἥ η οποία-ονενθηλ (βλ επίσης ᾗ η οποία-δοτενθηλ και ἤ(διαζευκτικό)middot οἱ άρθρο-ονπλαρσ έναντι του οἵ ο οποίος-ονπλαρσ και οἷ προς

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 2 15

αυτός-δοτεν-έμμαυτ˙ αἱ άρθρο-ονπλθηλ έναντι αἵ ο οποίος-ονπλθηλ˙ εἰ αν έναντι του εἶ εἰμί-2οπρεν ή εἶμι-2ο πρεν˙ ὡς προς (πρόθεση) και όπως ότι (σύνδεσμος) έναντι του ὥς έτσι (επίρρημαορθοτονικό) Ας σημειώσουμε επίσης το εἰς σε έναντι του εἷς ένας-ονεναρσ (βλ επίσης εἴς ή εἶς εἰμί-2οεν στον Όμηρο τον Ησίοδο τον Ηρόδοτο κλπ) ἐν σε έναντι του ἕν ένας-οναιτενουδ ἐξ από έναντι ἕξέξι οὐόχιμη έναντι του οὗ ο οποίος-γενεναρσ όπου Αυτό δείχνει ότι την εποχή που καθιερώθηκε οκανόνας το h- δεν προφερόταν πια [en] [eks] [u] Για λόγους ορθογραφικής συνοχής η απουσία τόνου σταεἰς ἐξ και οὐ γενικεύτηκε στις παραλλαγές τους ἐς ἐκ οὐκ οὐχ - β Oι προθέσεις συνήθως συνδυάζονται με τονιζόμενες αντωνυμίες (πχ εἰς ἐμέ [e s emeacute] πρὸς ἐμέ [prosemeacute]) Η μικρότερη συχνότητα συνδυασμών όπως εἴς με [eacute s me] πρός με [prόs me] με εγκλιτική αντωνυμίακαι τονιζόμενη πρόθεση δείχνει σαφώς ότι εναλλασσόταν με το τυπικό σχήμα επιτόνησης προθετικώνφράσεων όπως εἰς θεούς [e s theό s] πρὸς βορέαν [pros boreacutean] Στην κοινή νέα ελληνική οι προθέσειςπάντα προκλιτικές συνδυάζονται αποκλειστικά με ορθοτονικές προσωπικές αντωνυμίες από μένα [apo

mena] απ αυτόν [ap af ton] και όχι από με [a po me] από τον [a po ton] - γ O προκλιτικός χαρακτήρας των προθέσεων συνάδει επίσης με την τάση τους να υφίστανται αποκοπήτου τελικού φωνήεντος πχ προσί (βλ ομηρικό προτί) gt αττ-ιων πρός ομηρ πὰρ (= παρὰ) ποταμόν κὰπ(= κατὰ) πεδίον κλπ βλ επίσης το νεοελληνικό απ τον κύριο [ap toŋ girjo] - δ Ως κανόνας οι ακολουθίες [a o] [a o ] έμειναν ασυναίρετες στη βοιωτική Ωστόσο η συναίρεση πουεφαρμοζόταν κανονικά στη γενική πληθυντικού των θηλυκών άρθρων τᾶν (βλ τᾶν Mωσάων [ta nm saacute n] αττ τῶν Μουσῶν) καθώς και στον σύνδεσμο ἇς [a s] ( ἱνά το μάθω [ina to maθo] gt να το μάθωΩστόσο η αποδοχή του γεγονότος ότι οι γραμματικές λέξεις δεν τονίζονταν καθιστά μη αναγκαίο έναντέτοιο από μηχανής θεό [ina to maθo] gt [na to maθo] Η ίδια ερμηνεία ισχύει επίσης για τη μετακίνηση τόνουστις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής όπως πχ παρά Ο αρχικός παροξύτονος τονισμός πάρα διατηρείταιστην τμήση (1α) στην αναστροφή (1β) και στις συντάξεις υπαρκτικού χαρακτήρα όπου απουσιάζει το ρήμα(1γ) Το οξύτονο παρά (που χρησιμοποιείται ως παράδειγμα) προέκυψε από έγκλιση στον συνεχή λόγο (1δ)

(1) - α πάρα γὰρ θεοί εἰσι καὶ ἡμῖνpaacutera gar theoiacute e si kai hεmiacute n

κοντά γιατί θεοί είναι-3ο πλ και εμείς-δοτ laquoγιατί οι θεοί είναι και με το μέρος μαςraquo (Ιλ 3440)

- β ἥ δ ἐς νῆας ἵκανε θεοῦ πάρα

hὲ d es nέ as hiacutekane theoacute paacutera αυτή και μέσα πλοίο-αιτπλ έρχομαι-3ο πλπαρ θεός-γενεν κοντά laquoκαι ήρθε στα πλοία σταλμένη από τον θεόraquo (Ιλ 193) - γ τῷ δ αἰεί πάρα εἷς γε θεῶνt i d aieigrave paacutera hecirc s ge the n

αυτός-δοτ πάντα κοντά ένας εμφ θεός-γενπληθ laquoκαι κάποιος από τους θεούς στεκόταν πάντοτε δίπλα τουraquo

- δ παρά τε κλισίῃ καὶ νηῒ μελαίνῃparaacute te klisiacuteε i kai nε igrave melaiacutenε i

κοντά και σκηνή-δοτεν πλοίο- δοτεν μαύρος- δοτενθηλ laquoκοντά στη σκηνή και στα μαύρα πλοίαraquo (Ιλ 1329)

Μια παρόμοια laquoμετακίνηση τόνουraquo απαντά στη λέξη ἄλλα [aacutella] gt αρχ ελλ ἀλλά [alla] όμως (δίνεται το

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 3 15

οξύτονο [allaacute] ως παράδειγμα) Βλ το ύστερο λατινικό per hoc [per c] για τον λόγο αυτόν gt ιταλ perograve[per ] gt ισπ pero [pero] αλλά (το παροξύτονο [pero] όταν παρατίθεται μεμονωμένο και αναλεξικοποιείταιως ουσιαστικό με τη σημασία της αντίρρησης βλ τις εκφράσεις της αγγλικής no ifs ands or buts δενδέχομαι αν και αλλά = δεν δέχομαι δισταγμούςαντιρρήσεις) Ας σημειωθεί επίσης το αρχαίο ελληνικό ὁποῖος [hopoίos] οποιουδήποτε είδους gt νέο ελληνικό [opjos] οποιοσδήποτε (καθώς και το προκλιτικό[opjos]) πχ ας το φάει όποιος θέλει [as to fai opjos θeli] και το πιο εμφατικό [as to fai opjos θeli] όποιοςθέλει ας το φάει Η μετακίνηση τόνου στο όποιος συνήθως αποδίδεται στην επίδραση των όπου [opu] όπως[opos] όταν [otan] (αρχ ελλ ὅπου[hόpo ] ὅπως[hόp s] ὅταν[hόtan]) Aς σημειωθεί επίσης το νέο ελληνικόόποτε [opote] εν αντιθέσει με το αρχαίο ελληνικό παροξύτονο ὁπότε [hopόte] και το νε οπότε [opote])Ωστόσο οι εν λόγω λέξεις μπορούν να είναι προκλιτικές στον συνεχή λόγο

Οι κανόνες που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στον συλλαβισμό -και τους οποίους έμμεσα μπορεί νασυναγάγει κανείς από τη θέση του τόνου στις φωνητικές του μεταγραφές- εξαρτώνται επίσης κατά μεγάλοβαθμό από την ορθογραφία Έτσι τα ταυτοσυλλαβικά συμπλέγματα [f][v] + υγρό συνήθως αντιστοιχούν στιςορθογραφίες φρ φλβρ βλ όπως στους τύπους ἐτυφλώθην [etyfloθin] (186) εὐκαταφρόνητα [efkatafronita](195) ὁ Μυροβλύτης [o mirovlitis] (203) εξαίρεση αποτελεί ο τύπος παρευρέθης [parevreθis] (195)Αντίστροφα το [vr] μεταγράφεται ως ετεροσυλλαβικό στο Λαυρέντιος [lavrendios] (193) εὐρύς [evris](222) Από ορθογραφική άποψη τα αυ [avaf] και ευ [evef] συμπεριφέρονται ως αδιάσπαστες μονάδεςδηλαδή σαν να εξακολουθούν να είναι δίφθογγοι Για παρόμοιους λόγους το σύμπλεγμα [ft] είναιετεροσυλλαβικό στο αὐτός [aftos] (214 και αλλού) αλλά ταυτοσυλλαβικό στον τύπο λεφτά [lefta] (215)

Τα κριτήρια των μεταγραφών δεν είναι πάντα συνεπή Στα σύγχρονα κείμενα το αλλόφωνο του x πριν απόμπροστινά φωνήεντα μεταγράφεται με το ιδιαίτερο σύμβολο του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου [ccedil] πχ ψυχή [psiccedili] σχήμα [sccedilima] (347) αλλά το αντίστοιχο κλειστό αναπαριστάται με το σύμβολο [ķ] με έναδιακριτικό που δηλώνει ουρανικότητα υλικήν [iliķin] κατασκευασμένον [katasķevazmenon] (347) και [ķe](347) ή -από απροσεξία- ως [k] στη σελίδα 355 βλ δοτικῆς [dotikis] ελληνική [elliniki] (sic) κοινόν[kinon] και [ke] Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η ουράνωση αποσιωπάται στα συμπλέγματα k + j καιαπό [kj apo] γλυκειά [γlikja] (349) με εξαίρεση το και αν δώσει [ķj an ethosi] (331) Αυτό δεν θα έπρεπε νασυμβαίνει τη στιγμή που το j το περιβάλλον που είναι υπεύθυνο για την ουράνωση τείνει να απορροφάταιαπό το ουρανικοποιημένο σύμφωνο γλυκειά [γlica] βράχια [vraccedila] Θα περίμενε κανείς λόγω συνέπειαςείτε laquoευρείεςraquo μεταγραφές των laquoυποκείμενων φωνημάτωνraquo x k είτε laquoστενέςraquo μεταγραφές laquoεπιφάνειαςraquo[ķ] [x] ή [c] [ccedil] όχι όμως ένα μεικτό σύστημα

Στην ίδια γραμμή ο συγγραφέας μεταγράφει τα συμπλέγματα l + j ως [ ] τα μαλλιά [ta ma a] (320) στηνσπηληάν [sti(n) spi a(n)] (331) ήλιο [il o] (349 εξαίρεση αποτελεί η δουλειά [ethulja] 354) Ωστόσο τασυμπλέγματα n + j αναπαριστώνται ως [nj] ο νιος [o njos] (318) καταχνιά [kataxnja] σε μαρμαρένι αλώνι[se marmarenj aloņi] (το [ņ] αντιπροσωπεύει τη διαλεκτική ουράνωση του ni) αλλά πρβ φέρνει [ferni] παγαίνεις [pajenis] κλπ όλα με [ni] στο ίδιο κείμενο) (319) μιά [mnja] ορφάνια [orfanja] παρανιά [paranja]πολύ νέα (320) μιάν [m(n)ja(n)] γονηών [γonjon] (331)

Όσον αφορά τη φωνολογική εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής ο Horrocks βασίζεται περισσότερο στα έργα τωνTeodorsson (1974 1977 1978) και Gignac (1976) Αποδέχεται την υπόθεση του Teodorsson ότι οιπερισσότερες αλλαγές που συνέβαλαν στη laquoμεγάλη φωνηεντική αλλαγήraquo στην αττική διάλεκτο είχαν ήδηδιαδραματιστεί κατά την κλασική περίοδο στα πιο λαϊκά επίπεδα ύφους Αυτό είναι πράγματι αρκετάπιθανό Ωστόσο όπως ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχεται ότι (105) laquoπολλά εξαρτώνται από την ερμηνείατων πολύ λίγων εγγράφων που έχουν διασωθεί και περιέχουν τα σχετικά λάθηraquo Κατά τη γνώμη τουυποφαινόμενου τα γραπτά τεκμήρια είναι πολύ σαθρά για να επιβεβαιώσουν τη ριζοσπαστική χρονολόγησηπου υιοθετεί ο Teodorsson και ιδιαίτερα οι επίγονοί του Όπως άλλοι μελετητές θα προτιμούσα ναπροσκολληθώ στην πιο laquoσυντηρητικήraquo χρονολόγηση όπως πχ αυτή που προτείνει ο Threatte (1980)

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 15

Από την άλλη η ερμηνεία κάποιων δεδομένων είναι αμφισβητήσιμη Έτσι για παράδειγμα ο Horrocksαναφέρει ότι laquoη συχνή παράλειψη του προφωνηεντικού i [για να μιλήσουμε σωστά του γράμματος σεπροφωνηεντική θέση] θεωρείται δεδομένο ότι δηλώνει μια λαϊκή καιή γρήγορη προφορά [j] στη θέση αυτήraquo(111) Αυτό είναι αρκετά πιθανό σε περιπώσεις όπως κυρά (αντί του κυρία 4ος αι μΧ) πιθανώς [kyra] (τριακόσα (αντί του τριακόσια 3ος-4ος αι μΧ) πιθανώς [trjakosa] (τα παραδείγματα από Gignac 1976302-304) που επιβεβαιώνονται από την τύχη του j στα νέα ελληνικά νοικοκυρά [nikocira] (οἰκοκυρία) τρακόσα (τύπος της καθομιλουμένης αντί του τριακόσια [trjakosja]) Σε άλλα συμφραζόμενα μάλλον έχουμενα κάνουμε με απλά λάθη Ο Gignac μας λέει για παράδειγμα ότι η παράλειψη του είναι ιδιαίτερα συχνήμετά από υγρό ή ένρινο αλλά δεν μπορώ να διακρίνω τον τρόπο με τον οποίο μια γραφή όπως κονχύλοναντί του κογχύλιον (213 μΧ) θα μπορούσε να αναπαριστά μια συνίζηση ([koŋkhyljon]) ή την ουράνωση τουσυμφώνου με την ταυτόχρονη απορρόφηση του j ([koŋkhy on]) Θα μπορούσε ένας ομιλητής της νέαςελληνικής να καταφύγει σε γραφές του τύπου παλά καμά ή πανά για να αποτυπώσει με μεγαλύτερηακρίβεια τα ουρανικά των λέξεων παλιά [pa a] καμιά [kam a] και πανιά [pa a] το μινιμαλιστικόαπόφθεγμα του Mies van der Rohe laquoτο λιγότερο είναι περισσότεροraquo εφαρμόζεται ελάχιστα στηναναπαράσταση της τεμαχιακής φωνολογίας Περιστασιακά αντίθετα με την πρόταση του Horrocks (290) ηολοκληρωτική ουράνωση των r και s σε [rj] (βλ ř στην τσεχική μια τυπολογική σπανιότητα) και [ ] δεναποτελεί αναπόσπαστη προϋπόθεση για την απώλεια του [-j-] που προκύπτει από συνίζηση τριακόσια[triakosia] gt [trjakosja] gt τρακόσα [trakosa] χωρίς ενδιάμεσο στάδιο [trjako a]

Ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει (112) ένα άλλο απίθανο σενάριο για τη διάδοση της τριβόμενης προφοράςτου d (εμπνευσμένο από τον Gignac 1976 75-76) laquoη προφορά [eth] που απαντά πρώτα πριν από το [j]δηλαδή το προφωνηεντικό i από τον 1ο αιώνα μΧ έπειτα γενικά πριν από το i από τον 3ο αιώνα καιπροφανώς σε όλες τις θέσεις από τον 4ο αιώνα κε εκτός από την περίπτωση όπου προηγούταν ένρινοraquoΕίμαι σίγουρος ότι δεν υπάρχουν αρθρωτικοί ή ακουστικοί λόγοι για τους οποίους το j (ή ένα φωνήεν iστην περίπτωση αυτή) θα έπρεπε να ευνοεί την τριβόμενη προφορά Η παράλειψη του πχ στην περίπτωσητου δακόσια (αντί διακόσια) δεν μας λέει τίποτα περισσότερο για τη συνίζηση ή την προφορά του Τογεγονός ότι η εναλλαγή των και απαντά σχεδόν αποκλειστικά πριν από [i] (πχ Σαράπιζι αντί Σαράπιδι τραπεδῖται αντί για τραπεζῖται βλ επίσης τον τύπο ζακοσίας αντί του διακοσίας) -αν όχι εντελώς τυχαίαλόγω της υψηλής συχνότητας του i σε σχέση με άλλα φωνήεντα- θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη για τοότι το i ευνοούσε τη σύγχυση μεταξύ [z] και [eth] αλλά όχι την ίδια την τριβόμενη προφορά

Η παράλειψη του σ [s] πριν από τ [t] θ [th] και μ [m] στη Φρυγία δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότιαντιπροσωπεύει χαρακτηριστικό της φωνολογίας της ελληνικής όπως αυτή μιλιόταν στη Φρυγία (64) Σεόλες τις γλώσσες το s είναι διαγλωσσικά περισσότερο επιρρεπές σε εξασθένηση πριν από χειλικά καιυπερωικά κλειστά παρά πριν από ομοοργανικά οδοντικά κλειστά Η αιτία για την παράλειψη του σ πουαπαντά σχετικά συχνά στα συμπλέγματα στ και σθ πρέπει να είναι καθαρά στατιστική τα συμπλέγματα στκαι σθ είναι πολύ συχνότερα από τα σπ σκ σφ και σχ

Ο Horrocks αποδέχεται (39 109 110) την παραδοσιακή άποψη ότι το e είχε ιδιαίτερα κλειστή άρθρωση σεκάποια περιβάλλοντα (προφωνηεντικά και πριν από υγρά ένρινα και το s) Σε κάποιες αρχαίες διαλέκτουςόπως η βοιωτική και αργότερα η Κοινή αυτό το e (ειδικά σε προφωνηεντική θέση) εξελίχθηκε σε i τοοποίο με τον καιρό υπέστη συνίζηση πχ θεός [theόs] gt θιός [thiόs] gt [thjόs] (το παράδειγμα δικό μου) Γιαάλλη μια φορά δεν μπορώ να διακρίνω κάποιον πειστικό λόγο για τον οποίο οι αρθρώσεις με την άκρη τηςγλώσσας [δηλαδή τα οδοντικά και τα φατνιακά] θα έπρεπε να ενθαρρύνουν μια δραματικά πιο κλειστήάρθρωση ενός γειτονικού [ẹ] (110) Όσον αφορά το προφωνηεντικό e η στένωσή του σε i είναι απλά μιαοπτική αυταπάτη Οι ακολουθίες [eo] και [ea] υπέστησαν συνίζηση και τράπηκαν σε [eο] και [ea] Με τονκαιρό το [e] (δηλαδή το μη συλλαβικό e) εξελίχτηκε σε πρωτοτυπικό ημίφωνο [j] το οποίο λόγω τηςέλλειψης ειδικού συμβόλου αναπαραστάθηκε -όπως και στη νέα ελληνική- με το σύμβολο θεός [theόs] gt[theόs] gt θιός [thjόs] (ή στην περίπτωση αυτή [theos] gt [theos] gt θιός [thjos]) Λανθασμένες προφορές όπως θειός (αντί του θεός) δεν είναι ενδεικτικές όσον αφορά την υποτιθέμενη κλειστή άρθρωση του

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 15

προφωνηεντικού e Προκύπτουν από υπερδιόρθωση τη στιγμή που τα προφωνηεντικά e και ε επιδέχονταν βράχυνση και συνίζηση βλ αρχ ελλ ἀλήθεια [aleacuteθe a] gt νε ἀλήθεια [aliθccedila) H μετάθεση τουτόνου πχ στο αρχ ελλ γραῖα gt νε γριά [γria] παρέχει αναμφισβήτητες αποδείξεις για ένα πρωιμότεροστάδιο με μη-συλλαβικό [j] αρχ ελλ γραῖα [graicirca ] gt [ rea] gt [γrea] gt [γrja] gt [γria] Για περαιτέρωλεπτομέρειες βλ Μeacutendez Dosuna (1993)

Σχετικό ζήτημα αποτελεί η τροπή των -ιον -ιος (και επίσης -εον -εος) σε [-in] [-is] (που γράφονται μεποικίλους τρόπους -ιν -ις -ειν -εις ή -ην -ης) που μαρτυρείται ευρέως στις αρχαίες διαλέκτους και στηνΚοινή πχ Ἀντώνιος gt Ἀντώνις (νε Αντώνης [andonis]) βλ επίσης το υστερολακωνικό Αὐρήλιν Ἀριστοτέληρ (Αὐρήλιον Αριστοτέλεος) Όπως και άλλοι μελετητές ο Horrocks πιστεύει (117-118) ότι laquoηαπώλεια του [ο] πρέπει να θεωρηθεί ότι προηγείται χρονικά από τη συνίζηση του προφωνηεντικού [i]raquo Έτσιμένει πιστός στην απίθανη υπόθεση ότι τα -ις και -ιν προέρχονται laquoαπό τους υποκοριστικούς τύπουςαρσενικών ονομάτων καθώς και από ουδέτερα υποκοριστικά που χρησιμοποιούνταν ως ονόματαraquo Στηνπραγματικότητα μια αλλαγή του τύπου [joC] gt [iC] με επαναφωνηεντοποίηση του [j] (samprasarana) είναιαπόλυτα αποδεκτή λαμβανομένων υπόψη εξελίξεων του τύπου λατ vespa (σφήκα) gt (μεσ ισπ) aviespa[aβjespa] gt (νισπ) avispa [aβispa] (λατ) Florentiae gt (μεσ ιταλ) Fiorenze [fjorentse] gt (νιτ) Firenze[firentse] Η γενική ενικού πόλης gt [polis] της νέας ελληνικής (βλ τις ήδη υπάρχουσες ακολουθίες όπως πράσις [prasis] (αντί πράσεως [praseos] στο PMich 121 V 1 4 κλπ (42 μΧ)) δεν χρειάζεται να ερμηνευτείως αποτέλεσμα της τετραμερούς αναλογίας (πχ νίκην [nikin] νίκης [nikis] = πόλιν [polin] x) (220) αλλάως ομαλό φωνητικό αποτέλεσμα του αρχαίου ελληνικού πόλεως [pόle s] gt [poleos] gt [poljos] gt [polis]

Είναι ελάχιστα αμφίβολο το ότι η μετατροπή του μουσικού τόνου σε δυναμικό αποτελούσε μέγιστη αλλαγήγια τη φωνολογία της ελληνικής Ωστόσο ο Horrocks πιθανώς υπερεκτιμά τις ερμηνευτικές δυνατότητες τουφαινομένου Έτσι πιστεύει (67) ότι ένας ισχυρός δυναμικός τόνος οδήγησε στην εξασθένηση των φωνηέντωνόταν δεν τονίζονταν ιδιαίτερα σε τελικές συλλαβές Η εξασθένηση αυτή ήταν με τη σειρά της καταλυτική γιατην αντικατάσταση -που συχνά μαρτυρείται στους αιγυπτιακούς παπύρους- της αιτιατικής [-as] από τηνονομαστική πληθυντικού της τρίτης κλίσης [-es] μέσω ενός σταδίου [-əs] βλ πάντες τοὺς φίλους [pandǝstus filus] (μεταγραφή του Horrocks)

Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρούνται ίδιας αξίας όλα τα σχετικά ορθογραφικά λάθη που βρέθηκαν στουςαιγυπτιακούς παπύρους Έχω αμφιβολίες για το κατά πόσο ο τύπος πράγαματος (αντί πράγματος) σε μιαεπιστολή του 104 πΧ θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει (υπερδιορθωτική) προφορά [pra əmatos] (116) Ηεπανάληψη του γράμματος στις γειτονικές συλλαβές αποτελεί πιθανότερη εξήγηση Η εμπειρίαοποιουδήποτε δασκάλου που έχει διαβάσει αμέτρητες μαθητικές ασκήσεις κάθε χρόνο δείχνει ότι δεν είναισπάνιες οι μηχανικές ανορθογραφίες τέτοιου τύπου Εξάλλου πολλές περιπτώσεις εναλλαγής μεταξύ Ε και Ο(βλ ἔτι αντί ὅτι που προφέρεται [əti] σύμφωνα με τον συγγραφέα (116)) μπορούν περισσότερο νααποδοθούν στην ομοιότητα του Ο με το lunate Ε παρά σε φωνητικούς λόγους Τέλος ακόμη και αν δεχτούμεότι ένα μέρος από τις μαρτυρίες είναι ενδεικτικό μιας τέτοιας αλλαγής έχει κανείς το δικαίωμα να είναιεπιφυλακτικός για το κατά πόσο η εξασθένηση των φωνηέντων δεν ήταν αποκλειστική ιδιαιτερότητα τηςαιγυπτιακής ελληνικής που δεν απαντά σε άλλες ποικιλίες

Στην περίπτωση συγκεκριμένα της αιτιατικής πληθυντικού της τρίτης κλίσης -ες η πρόταση του Horrocksδεν έχει στέρεη βάση από πολλές απόψεις (α) οι πρωιμότερες περιπτώσεις μιας τέτοιας αλλαγήςμαρτυρούνται σε αρχαίες διαλέκτους (βλ 6ος αι ηλειακό τέτορες [teacutetores] = αττ τέτταρας [teacutettaras] όπου δενυπάρχει κανένα στοιχείο για φωνηεντική εξασθένηση (β) περιπτώσεις αιτιατικής πληθυντικού 1ης κλίσης σε-ες απαντούν μόνο σε πολύ μεταγενέστερη εποχή (γ) στη νέα ελληνική ο τύπος -ες είναι [-es] καθώς ηφωνητική αλλαγή [-ǝs] gt [-es] είναι άγνωστη το στάδιο [-ǝs] πρέπει να θεωρηθεί περιττό (δ) στηνπραγματικότητα ένα φωνήεν μπορεί να εξαλειφθεί άμεσα βλ το νεοελληνικό άσε με [ase me] έναντι του αςτον [as ton] (χωρίς ενδιάμεσο [asǝ]) παρομοίως το απ(ό) στη φράση από μένα [apo mena] έναντι του απότον κύριο [ap toŋ girjo] (χωρίς ενδιάμεσο [apǝ]) (ε) δεν υπάρχει τίποτα απίθανο σε μια ερμηνεία με όρους

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 15

καθαρά αναλογικής ισοπέδωσης [levelling] (δηλ ομοιογενοποίησης) Σε σημαντικό βαθμό η αρχαία ελληνικήμαρτυρεί και άλλες περιπτώσεις όπου η ονομαστική πληθυντικού λειτουργεί ως αιτιατική πχ νεότεροςαττικός τύπος οἱ βασιλεῖς (πρωιμότερο βασιλῆες βασιλῆς) τοὺς βασιλεῖς (αντί του πρωιμότερου βασιλέᾱς)

Σύμφωνα με τον Horrocks (117) ο δυναμικός τόνος θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει και την απλοποίησητων διπλών συμφώνων πχ πρόγραμα [pro rama] στον POxy 1155 (104 πχ) αντί πρόγραμμα Αυτό όμωςέρχεται σε αντίθεση με μαρτυρίες από τις νεότερες νοτιοανατολικές διαλέκτους οι οποίες διατηρούν τα διπλάσύμφωνα πρβ τον κυπριακό τύπο πρόγραμμαν [pro ramman]

Τα σχόλια που ακολουθούν αφορούν συγκεκριμένα ζητήματα

Ο Horrocks (15) ερμηνεύει το επίθημα -μεναι του απαρεμφάτου των αθέματων ρημάτων της λεσβιακής ωςμείγμα του δυτ ελλαιολικού -μεν [-men] και του ανατ ελλ -ναι [-nai] Στην πραγματικότητα η κατάληξη -αι ανεξάρτητα από την αρχική της λειτουργία απαντά και σε άλλα απαρέμφατα (πρβ -σαι [sai] στονσιγματικό αόριστο και -σθαι [-sthai] στη μέση φωνή) και έτσι πιο πιθανός φαίνεται ο τεμαχισμός -μεν-αι

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιωνικής στον επιστημονικό και λογοτεχνικό πεζό λόγο (πχ στον Ηρόδοτο)είναι η χρήση του (ὀ)κ- σε κάποιους αντωνυμικούς και επιρρηματικούς τύπους στη θέση του (ὀ)π-τηςαττικής και άλλων διαλέκτων πχ λογ ιων κῶς [k s] πώς ὀκοῖος [okoicircos] οποιουδήποτε είδους αττ πῶς [p s] ὁποῖος [hopoicircos] (p είναι η κανονική εξέλιξη του πρωτοϊνδοευρωπαϊκού kw πριν από ο καιυπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές υποθέσεις για να ερμηνευτεί το μη αναμενόμενο k) Εκ πρώτης όψεωςαυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών οι οποίες με λίγες -αλλά ουσιώδεις- εξαιρέσεις(βλ πιο κάτω) παραθέτουν τύπους της σειράς (ὀ)π- Ο Horrocks (22) το ερμηνεύει αυτό ως απόδειξη ότι ηλογοτεχνική πρότυπη του ιωνικού πεζού λόγου ήταν κατά κάποιον τρόπο πιο κοντά στην τοπική ομιλία ήτουλάχιστον σε μια ποικιλία της παρά στην πρότυπη γλώσσα των επίσημων εγγράφων και στη γλώσσα τηςποίησης (στο μεγαλύτερο μέρος της) Ωστόσο η σειρά (ὀ)π- σε επιγραφές εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο μισότου 4ου αιώνα πΧ σε κείμενα που είναι μπολιασμένα με αττικά στοιχεία Αν και στην πραγματικότητα είναιλίγες οι πρωιμότερες επιγραφικές μαρτυρίες είναι χωρίς εξαιρέσεις του τύπου ὀκ- πρβ ὀκόσō [okόso ] (=αττ ὁπόσου) σε ποια τιμή σε επιστολή πάνω σε μολύβδινη πινακίδα από το Εμπόριον αποικία τωνΦωκαέων στην Ισπανία (SEG 37 83813 περ 500 πΧ) ὄκō (= αττ ὅπου στο Σίγειον (Pech-Maho Γαλλία)αποικία της Μιλήτου (SEG 38 10367 περ 450-400) και ὀκοῖα [okoicirca] στην πόλη Ερυθραί (IEryth 20511περ 380-360 πΧ) Συνεπώς το (ὀ)π- δεν πρέπει να θεωρηθεί τοπικό χαρακτηριστικό αλλά απλά ένα μεταξύτων πολλών που ενσωμάτωσε η επίσημη ιωνική κατά τον 4ο αιώνα πΧ ως αποτέλεσμα της ισχυρότατηςεπίδρασης της αττικής (Stuumlber 1995 73)

Στο IG 13 40 σε μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Χαλκίδας (446 πΧ) που παραθέτει ο Lόpez Eire (1993) ωςπηγή του (βλ Lόpez Eire 1997 [1999] 98) διακρίνεται μια αντίθεση μεταξύ της γλώσσας πουχρησιμοποιείται στον επίσημο όρκο (II1-39) και τη γλώσσα των πρόσθετων ρητρών που πρότειναν δύοαθηναίοι πολίτες (II40-80) Δύο χαρακτηριστικά που απαντούν στον όρκο θεωρούνται διαγνωστικά τηςlaquoσυντηρητικήςraquo επίσημης αττικής των διοικητικών εγγράφων (α) η θεματική μακρόχρονη δοτικήπληθυντικού σε -οισι(ν) Ἀθεναίοισι (I25) Ἀθεναίοισιν (Ι26) [athε naiacuteoisi(n)] και (β) το πρόρρημα ξυν- (εδώ χσυν-) [ksyn-] χσυλλ έφσομαι (= ξυλλήψομαι [ksyllέ psomai]) (ΙΙ7-8) χσύμμαχος [ksyacutemmakhos]) (Ι27)Αντίστροφα οι πρόσθετες ρήτρες μάς παρουσιάζουν νεοτεριστικές παραλλαγές που ευθυγραμμίζονται μετην πιο laquoμοντέρναraquo ιωνικοποιημένη αττική που είχε ήδη εδραιωθεί στον λόγο των μορφωμένων (α)laquoβραχείεςraquo δοτικές πληθυντικού σε -οις Ἀθεναίοις [athε naiacuteois] (ΙΙ48-49 52 73 79) τοῖς [tois] (Ι60) (β)φωνητικά συρρικνωμένο συν- [syn-] συνεπιμελōσθōν [synepimel sth n] (Ι68) Αυτό μπορεί σαφώς ναισχύει αλλά το κείμενο δεν είναι τόσο σαφές όσο πιστεύουν οι Lόpez Eire και Horrocks Από τη μιαπαραλείπουν να αναφέρουν την εμφάνιση μιας μη αναμενόμενης laquoβραχείαςraquo δοτικής στο κομμάτι τουεπίσημου κειμένου πειθομένοις [peithomeacutenois] (Ι15) Από την άλλη ο επίσημος όρκος δεν συντάχθηκε σεκάποια δημόσια υπηρεσία αλλά από κάποιον άλλο πολίτη όπως συνέβη και με τις πρόσθετες ρήτρες πρβ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

αφέλεια και τα χαρακτηριστικά αναχρονιστικά μέσα προηγούμενων αναλύσεων Ο ίδιος αντιλαμβάνεται τοβυζαντινό μεσαίο και υψηλό ύφος ως αντανακλαστικό μιας διαρκώς εξελισσόμενης παράδοσης περισσότεροπαρά ως προϊόν ενός περισσότερο ή λιγότερο πετυχημένου αρχαϊσμού Παρόλο που ο συγγραφέας παίρνεισαφώς το μέρος των δημοτικιστών μελετά τη διγλωσσία στο πολιτισμικό και ιστορικό της πλαίσιοπροσπαθώντας να εντοπίσει τους λόγους -κάποιοι είναι εύλογοι και κάποιοι ολοφάνερα ψευδείς- πουοδήγησαν στην καθιέρωση της καθαρεύουσας ως επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους κατά τον 19οαιώνα μέχρι την οριστική κατάργησή της με την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974 Με τηναποδοχή της πρότυπης (κοινής) νέας ελληνικής μιας ποικιλίας της δημοτικής που έχει μπολιαστεί μεστοιχεία της καθαρεύουσας συναντάμε για πρώτη φορά μετά την ελληνιστική περίοδο μια laquoυπερκείμενημορφή της ελληνικής hellip η οποία προσφέρει μια γκάμα από επίπεδα ύφους κατάλληλα για κάθε προφορικό ήγραπτό σκοπόraquo (365) Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης ένα σύντομο πρόλογο (xv-xvii) έναν οδηγό ελληνικήςορθογραφίας και προφοράς (xix-xxi) έναν κατάλογο βιβλιογραφικών αναφορών (366-380) και ένα χρήσιμοευρετήριο θεμάτων (381-393)

Η σύντομη αυτή περίληψη δεν αποδίδει βέβαια την αξία του βιβλίου του Horrocks Tο βιβλίο του είναιεξαιρετικά καλογραμμένο Τα θέματα παρουσιάζονται με ευθύτητα ειλικρίνεια και οίστρο όχι όμωςφλυαρία Υπάρχουν ελάχιστα δείγματα γλωσσολογικής ορολογίας Ο συγγραφέας μένει πάνταπροσηλωμένος στα δεδομένα Δεν μπορεί παρά να θαυμάσει κανείς πως περιγράφει πχ με εύληπτο τρόποτις περίπλοκες αναλογικές εξελίξεις στη μορφολογία των ρημάτων κατά τον Μεσαίωνα και ιδιαίτερα τησύντομη βυζαντινή ιστορία του που διαβάζεται σαν ιστορία τρόμου Ο Horrocks έχει συμβουλευτεί μιατεράστια βιβλιογραφία (μεγάλο μέρος της οποίας είναι ξενόγλωσσο) Τέλος η εκτύπωση του βιβλίου είναιάψογη

Η κριτική που ακολουθεί θα πρέπει να θεωρηθεί ένδειξη του σεβασμού μου για το επίτευγμα του HorrocksTα περισσότερα σχόλιά μου αφορούν ζητήματα φωνολογίας Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω για κάθεελληνική λέξη που παραθέτει δίνει μια φωνητική μεταγραφή της προφοράς που πιστεύει ότι ισχύει τηδεδομένη χρονική στιγμή σε μια δεδομένη διάλεκτο ή σε κάποιο συγκεκριμένο ύφος Η απόφαση αυτή είναιταυτόχρονα έντιμη και παρακινδυνευμένη καθώς πολλές λεπτομέρειες για την προφορά της αρχαίας καιμεσαιωνικής ελληνικής είναι ακόμη υπό διερεύνηση και συζήτηση Οι περισσότερες από τις ανακρίβειες πουπαρατηρούνται μπορούν εύκολα να επανορθωθούν στην επόμενη έκδοση[1]

O Horrocks πέφτει περιστασιακά στις παγίδες που στήνει η συμβατική ορθογραφία Έτσι σε αρχαία κείμεναόπου προϋποτίθεται μουσικός τονισμός ο συγγραφέας μεταγράφει συνήθως τις γραμματικές λέξεις όπωςάρθρα αναφορικά προθέσεις και συνδέσμους τονισμένες σύμφωνα με την παραδοσιακή πρακτική πχ κατὰ τὸν νὸμον [katagrave tograven nόmon](38) ὅπως μὴ φανῶσιν [hόpo s megrave phanocirc sin] (44) ἐκτενῆ καὶ φιλικήν[ektenecirc kaigrave philikeacute n] (θηλεν) (47) ἅ φρονείς [hagrave phronicirc s] (54-55) κλπ Ωστόσο αν κρίνουμε από ταστοιχεία που έχουμε από τις ομιλούμενες γλώσσες οι γραμματικές αυτές λέξεις -ή τουλάχιστον οιπερισσότερες από αυτές- θα πρέπει να ήταν προκλιτικές και στην αρχαία ελληνική Η διαίσθηση αυτήενισχύεται και από μερικά εσωτερικά στοιχεία - α Μερικές λέξεις που ανήκουν στην κατηγορία αυτή (όλες μονοσύλλαβες) δεν τονίζονται τα άρθρα ὁ[ho]ἡ[hε] οἱ [hoi] αἱ [hai] (σε αντίθεση με τα τονιζόμενα τό[to]τά[ta] τόν[ton]τήν[tε n] κλπ) οι προθέσεις εἰς [e s] (και ἐς[es]) ἐν[en] ἐξ[eks] (και ἐκ [ek] πριν από σύμφωνο) και ὡς [h s] (σε αντίθεση με ταlaquoτονιζόμεναraquo ξύνσύν[(k)syn] πρός[pros] πρό[pro] ἀνά[ana] ἀπό[apo] κλπ) το αρνητικό οὐ(κ) [o k] (σεαντίθεση με το μή[mέ ]) και οι σύνδεσμοι εἰ [e ] ὡς [h s] (σε αντίθεση με τα ἐάν[ean] ἄν[an] ὅτι[hoti] ὅτε[hote] ὅπως[hop s] ἕως [he s] κλπ) Ο κανόνας που ισχύει σήμερα ο οποίος καθιερώθηκεμεταγενέστερα πιθανόν από τον Θεόδωρο από την Αλεξάνδρεια (5ος αι μΧ) είναι σε μεγάλο βαθμότεχνητός Οι τόνοι -ή μάλλον η απουσία των τόνων- λειτουργούν ως διακριτικά για να διακρίνουνμονοσυλλαβικά ομόφωνα που αρχίζουν με φωνήεν (και συνεπώς με πνεύμα που δηλώνει την αρχή μιας νέαςλέξης) ἡ άρθρο-ονενθηλ έναντι του ἥ η οποία-ονενθηλ (βλ επίσης ᾗ η οποία-δοτενθηλ και ἤ(διαζευκτικό)middot οἱ άρθρο-ονπλαρσ έναντι του οἵ ο οποίος-ονπλαρσ και οἷ προς

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 2 15

αυτός-δοτεν-έμμαυτ˙ αἱ άρθρο-ονπλθηλ έναντι αἵ ο οποίος-ονπλθηλ˙ εἰ αν έναντι του εἶ εἰμί-2οπρεν ή εἶμι-2ο πρεν˙ ὡς προς (πρόθεση) και όπως ότι (σύνδεσμος) έναντι του ὥς έτσι (επίρρημαορθοτονικό) Ας σημειώσουμε επίσης το εἰς σε έναντι του εἷς ένας-ονεναρσ (βλ επίσης εἴς ή εἶς εἰμί-2οεν στον Όμηρο τον Ησίοδο τον Ηρόδοτο κλπ) ἐν σε έναντι του ἕν ένας-οναιτενουδ ἐξ από έναντι ἕξέξι οὐόχιμη έναντι του οὗ ο οποίος-γενεναρσ όπου Αυτό δείχνει ότι την εποχή που καθιερώθηκε οκανόνας το h- δεν προφερόταν πια [en] [eks] [u] Για λόγους ορθογραφικής συνοχής η απουσία τόνου σταεἰς ἐξ και οὐ γενικεύτηκε στις παραλλαγές τους ἐς ἐκ οὐκ οὐχ - β Oι προθέσεις συνήθως συνδυάζονται με τονιζόμενες αντωνυμίες (πχ εἰς ἐμέ [e s emeacute] πρὸς ἐμέ [prosemeacute]) Η μικρότερη συχνότητα συνδυασμών όπως εἴς με [eacute s me] πρός με [prόs me] με εγκλιτική αντωνυμίακαι τονιζόμενη πρόθεση δείχνει σαφώς ότι εναλλασσόταν με το τυπικό σχήμα επιτόνησης προθετικώνφράσεων όπως εἰς θεούς [e s theό s] πρὸς βορέαν [pros boreacutean] Στην κοινή νέα ελληνική οι προθέσειςπάντα προκλιτικές συνδυάζονται αποκλειστικά με ορθοτονικές προσωπικές αντωνυμίες από μένα [apo

mena] απ αυτόν [ap af ton] και όχι από με [a po me] από τον [a po ton] - γ O προκλιτικός χαρακτήρας των προθέσεων συνάδει επίσης με την τάση τους να υφίστανται αποκοπήτου τελικού φωνήεντος πχ προσί (βλ ομηρικό προτί) gt αττ-ιων πρός ομηρ πὰρ (= παρὰ) ποταμόν κὰπ(= κατὰ) πεδίον κλπ βλ επίσης το νεοελληνικό απ τον κύριο [ap toŋ girjo] - δ Ως κανόνας οι ακολουθίες [a o] [a o ] έμειναν ασυναίρετες στη βοιωτική Ωστόσο η συναίρεση πουεφαρμοζόταν κανονικά στη γενική πληθυντικού των θηλυκών άρθρων τᾶν (βλ τᾶν Mωσάων [ta nm saacute n] αττ τῶν Μουσῶν) καθώς και στον σύνδεσμο ἇς [a s] ( ἱνά το μάθω [ina to maθo] gt να το μάθωΩστόσο η αποδοχή του γεγονότος ότι οι γραμματικές λέξεις δεν τονίζονταν καθιστά μη αναγκαίο έναντέτοιο από μηχανής θεό [ina to maθo] gt [na to maθo] Η ίδια ερμηνεία ισχύει επίσης για τη μετακίνηση τόνουστις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής όπως πχ παρά Ο αρχικός παροξύτονος τονισμός πάρα διατηρείταιστην τμήση (1α) στην αναστροφή (1β) και στις συντάξεις υπαρκτικού χαρακτήρα όπου απουσιάζει το ρήμα(1γ) Το οξύτονο παρά (που χρησιμοποιείται ως παράδειγμα) προέκυψε από έγκλιση στον συνεχή λόγο (1δ)

(1) - α πάρα γὰρ θεοί εἰσι καὶ ἡμῖνpaacutera gar theoiacute e si kai hεmiacute n

κοντά γιατί θεοί είναι-3ο πλ και εμείς-δοτ laquoγιατί οι θεοί είναι και με το μέρος μαςraquo (Ιλ 3440)

- β ἥ δ ἐς νῆας ἵκανε θεοῦ πάρα

hὲ d es nέ as hiacutekane theoacute paacutera αυτή και μέσα πλοίο-αιτπλ έρχομαι-3ο πλπαρ θεός-γενεν κοντά laquoκαι ήρθε στα πλοία σταλμένη από τον θεόraquo (Ιλ 193) - γ τῷ δ αἰεί πάρα εἷς γε θεῶνt i d aieigrave paacutera hecirc s ge the n

αυτός-δοτ πάντα κοντά ένας εμφ θεός-γενπληθ laquoκαι κάποιος από τους θεούς στεκόταν πάντοτε δίπλα τουraquo

- δ παρά τε κλισίῃ καὶ νηῒ μελαίνῃparaacute te klisiacuteε i kai nε igrave melaiacutenε i

κοντά και σκηνή-δοτεν πλοίο- δοτεν μαύρος- δοτενθηλ laquoκοντά στη σκηνή και στα μαύρα πλοίαraquo (Ιλ 1329)

Μια παρόμοια laquoμετακίνηση τόνουraquo απαντά στη λέξη ἄλλα [aacutella] gt αρχ ελλ ἀλλά [alla] όμως (δίνεται το

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 3 15

οξύτονο [allaacute] ως παράδειγμα) Βλ το ύστερο λατινικό per hoc [per c] για τον λόγο αυτόν gt ιταλ perograve[per ] gt ισπ pero [pero] αλλά (το παροξύτονο [pero] όταν παρατίθεται μεμονωμένο και αναλεξικοποιείταιως ουσιαστικό με τη σημασία της αντίρρησης βλ τις εκφράσεις της αγγλικής no ifs ands or buts δενδέχομαι αν και αλλά = δεν δέχομαι δισταγμούςαντιρρήσεις) Ας σημειωθεί επίσης το αρχαίο ελληνικό ὁποῖος [hopoίos] οποιουδήποτε είδους gt νέο ελληνικό [opjos] οποιοσδήποτε (καθώς και το προκλιτικό[opjos]) πχ ας το φάει όποιος θέλει [as to fai opjos θeli] και το πιο εμφατικό [as to fai opjos θeli] όποιοςθέλει ας το φάει Η μετακίνηση τόνου στο όποιος συνήθως αποδίδεται στην επίδραση των όπου [opu] όπως[opos] όταν [otan] (αρχ ελλ ὅπου[hόpo ] ὅπως[hόp s] ὅταν[hόtan]) Aς σημειωθεί επίσης το νέο ελληνικόόποτε [opote] εν αντιθέσει με το αρχαίο ελληνικό παροξύτονο ὁπότε [hopόte] και το νε οπότε [opote])Ωστόσο οι εν λόγω λέξεις μπορούν να είναι προκλιτικές στον συνεχή λόγο

Οι κανόνες που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στον συλλαβισμό -και τους οποίους έμμεσα μπορεί νασυναγάγει κανείς από τη θέση του τόνου στις φωνητικές του μεταγραφές- εξαρτώνται επίσης κατά μεγάλοβαθμό από την ορθογραφία Έτσι τα ταυτοσυλλαβικά συμπλέγματα [f][v] + υγρό συνήθως αντιστοιχούν στιςορθογραφίες φρ φλβρ βλ όπως στους τύπους ἐτυφλώθην [etyfloθin] (186) εὐκαταφρόνητα [efkatafronita](195) ὁ Μυροβλύτης [o mirovlitis] (203) εξαίρεση αποτελεί ο τύπος παρευρέθης [parevreθis] (195)Αντίστροφα το [vr] μεταγράφεται ως ετεροσυλλαβικό στο Λαυρέντιος [lavrendios] (193) εὐρύς [evris](222) Από ορθογραφική άποψη τα αυ [avaf] και ευ [evef] συμπεριφέρονται ως αδιάσπαστες μονάδεςδηλαδή σαν να εξακολουθούν να είναι δίφθογγοι Για παρόμοιους λόγους το σύμπλεγμα [ft] είναιετεροσυλλαβικό στο αὐτός [aftos] (214 και αλλού) αλλά ταυτοσυλλαβικό στον τύπο λεφτά [lefta] (215)

Τα κριτήρια των μεταγραφών δεν είναι πάντα συνεπή Στα σύγχρονα κείμενα το αλλόφωνο του x πριν απόμπροστινά φωνήεντα μεταγράφεται με το ιδιαίτερο σύμβολο του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου [ccedil] πχ ψυχή [psiccedili] σχήμα [sccedilima] (347) αλλά το αντίστοιχο κλειστό αναπαριστάται με το σύμβολο [ķ] με έναδιακριτικό που δηλώνει ουρανικότητα υλικήν [iliķin] κατασκευασμένον [katasķevazmenon] (347) και [ķe](347) ή -από απροσεξία- ως [k] στη σελίδα 355 βλ δοτικῆς [dotikis] ελληνική [elliniki] (sic) κοινόν[kinon] και [ke] Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η ουράνωση αποσιωπάται στα συμπλέγματα k + j καιαπό [kj apo] γλυκειά [γlikja] (349) με εξαίρεση το και αν δώσει [ķj an ethosi] (331) Αυτό δεν θα έπρεπε νασυμβαίνει τη στιγμή που το j το περιβάλλον που είναι υπεύθυνο για την ουράνωση τείνει να απορροφάταιαπό το ουρανικοποιημένο σύμφωνο γλυκειά [γlica] βράχια [vraccedila] Θα περίμενε κανείς λόγω συνέπειαςείτε laquoευρείεςraquo μεταγραφές των laquoυποκείμενων φωνημάτωνraquo x k είτε laquoστενέςraquo μεταγραφές laquoεπιφάνειαςraquo[ķ] [x] ή [c] [ccedil] όχι όμως ένα μεικτό σύστημα

Στην ίδια γραμμή ο συγγραφέας μεταγράφει τα συμπλέγματα l + j ως [ ] τα μαλλιά [ta ma a] (320) στηνσπηληάν [sti(n) spi a(n)] (331) ήλιο [il o] (349 εξαίρεση αποτελεί η δουλειά [ethulja] 354) Ωστόσο τασυμπλέγματα n + j αναπαριστώνται ως [nj] ο νιος [o njos] (318) καταχνιά [kataxnja] σε μαρμαρένι αλώνι[se marmarenj aloņi] (το [ņ] αντιπροσωπεύει τη διαλεκτική ουράνωση του ni) αλλά πρβ φέρνει [ferni] παγαίνεις [pajenis] κλπ όλα με [ni] στο ίδιο κείμενο) (319) μιά [mnja] ορφάνια [orfanja] παρανιά [paranja]πολύ νέα (320) μιάν [m(n)ja(n)] γονηών [γonjon] (331)

Όσον αφορά τη φωνολογική εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής ο Horrocks βασίζεται περισσότερο στα έργα τωνTeodorsson (1974 1977 1978) και Gignac (1976) Αποδέχεται την υπόθεση του Teodorsson ότι οιπερισσότερες αλλαγές που συνέβαλαν στη laquoμεγάλη φωνηεντική αλλαγήraquo στην αττική διάλεκτο είχαν ήδηδιαδραματιστεί κατά την κλασική περίοδο στα πιο λαϊκά επίπεδα ύφους Αυτό είναι πράγματι αρκετάπιθανό Ωστόσο όπως ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχεται ότι (105) laquoπολλά εξαρτώνται από την ερμηνείατων πολύ λίγων εγγράφων που έχουν διασωθεί και περιέχουν τα σχετικά λάθηraquo Κατά τη γνώμη τουυποφαινόμενου τα γραπτά τεκμήρια είναι πολύ σαθρά για να επιβεβαιώσουν τη ριζοσπαστική χρονολόγησηπου υιοθετεί ο Teodorsson και ιδιαίτερα οι επίγονοί του Όπως άλλοι μελετητές θα προτιμούσα ναπροσκολληθώ στην πιο laquoσυντηρητικήraquo χρονολόγηση όπως πχ αυτή που προτείνει ο Threatte (1980)

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 15

Από την άλλη η ερμηνεία κάποιων δεδομένων είναι αμφισβητήσιμη Έτσι για παράδειγμα ο Horrocksαναφέρει ότι laquoη συχνή παράλειψη του προφωνηεντικού i [για να μιλήσουμε σωστά του γράμματος σεπροφωνηεντική θέση] θεωρείται δεδομένο ότι δηλώνει μια λαϊκή καιή γρήγορη προφορά [j] στη θέση αυτήraquo(111) Αυτό είναι αρκετά πιθανό σε περιπώσεις όπως κυρά (αντί του κυρία 4ος αι μΧ) πιθανώς [kyra] (τριακόσα (αντί του τριακόσια 3ος-4ος αι μΧ) πιθανώς [trjakosa] (τα παραδείγματα από Gignac 1976302-304) που επιβεβαιώνονται από την τύχη του j στα νέα ελληνικά νοικοκυρά [nikocira] (οἰκοκυρία) τρακόσα (τύπος της καθομιλουμένης αντί του τριακόσια [trjakosja]) Σε άλλα συμφραζόμενα μάλλον έχουμενα κάνουμε με απλά λάθη Ο Gignac μας λέει για παράδειγμα ότι η παράλειψη του είναι ιδιαίτερα συχνήμετά από υγρό ή ένρινο αλλά δεν μπορώ να διακρίνω τον τρόπο με τον οποίο μια γραφή όπως κονχύλοναντί του κογχύλιον (213 μΧ) θα μπορούσε να αναπαριστά μια συνίζηση ([koŋkhyljon]) ή την ουράνωση τουσυμφώνου με την ταυτόχρονη απορρόφηση του j ([koŋkhy on]) Θα μπορούσε ένας ομιλητής της νέαςελληνικής να καταφύγει σε γραφές του τύπου παλά καμά ή πανά για να αποτυπώσει με μεγαλύτερηακρίβεια τα ουρανικά των λέξεων παλιά [pa a] καμιά [kam a] και πανιά [pa a] το μινιμαλιστικόαπόφθεγμα του Mies van der Rohe laquoτο λιγότερο είναι περισσότεροraquo εφαρμόζεται ελάχιστα στηναναπαράσταση της τεμαχιακής φωνολογίας Περιστασιακά αντίθετα με την πρόταση του Horrocks (290) ηολοκληρωτική ουράνωση των r και s σε [rj] (βλ ř στην τσεχική μια τυπολογική σπανιότητα) και [ ] δεναποτελεί αναπόσπαστη προϋπόθεση για την απώλεια του [-j-] που προκύπτει από συνίζηση τριακόσια[triakosia] gt [trjakosja] gt τρακόσα [trakosa] χωρίς ενδιάμεσο στάδιο [trjako a]

Ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει (112) ένα άλλο απίθανο σενάριο για τη διάδοση της τριβόμενης προφοράςτου d (εμπνευσμένο από τον Gignac 1976 75-76) laquoη προφορά [eth] που απαντά πρώτα πριν από το [j]δηλαδή το προφωνηεντικό i από τον 1ο αιώνα μΧ έπειτα γενικά πριν από το i από τον 3ο αιώνα καιπροφανώς σε όλες τις θέσεις από τον 4ο αιώνα κε εκτός από την περίπτωση όπου προηγούταν ένρινοraquoΕίμαι σίγουρος ότι δεν υπάρχουν αρθρωτικοί ή ακουστικοί λόγοι για τους οποίους το j (ή ένα φωνήεν iστην περίπτωση αυτή) θα έπρεπε να ευνοεί την τριβόμενη προφορά Η παράλειψη του πχ στην περίπτωσητου δακόσια (αντί διακόσια) δεν μας λέει τίποτα περισσότερο για τη συνίζηση ή την προφορά του Τογεγονός ότι η εναλλαγή των και απαντά σχεδόν αποκλειστικά πριν από [i] (πχ Σαράπιζι αντί Σαράπιδι τραπεδῖται αντί για τραπεζῖται βλ επίσης τον τύπο ζακοσίας αντί του διακοσίας) -αν όχι εντελώς τυχαίαλόγω της υψηλής συχνότητας του i σε σχέση με άλλα φωνήεντα- θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη για τοότι το i ευνοούσε τη σύγχυση μεταξύ [z] και [eth] αλλά όχι την ίδια την τριβόμενη προφορά

Η παράλειψη του σ [s] πριν από τ [t] θ [th] και μ [m] στη Φρυγία δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότιαντιπροσωπεύει χαρακτηριστικό της φωνολογίας της ελληνικής όπως αυτή μιλιόταν στη Φρυγία (64) Σεόλες τις γλώσσες το s είναι διαγλωσσικά περισσότερο επιρρεπές σε εξασθένηση πριν από χειλικά καιυπερωικά κλειστά παρά πριν από ομοοργανικά οδοντικά κλειστά Η αιτία για την παράλειψη του σ πουαπαντά σχετικά συχνά στα συμπλέγματα στ και σθ πρέπει να είναι καθαρά στατιστική τα συμπλέγματα στκαι σθ είναι πολύ συχνότερα από τα σπ σκ σφ και σχ

Ο Horrocks αποδέχεται (39 109 110) την παραδοσιακή άποψη ότι το e είχε ιδιαίτερα κλειστή άρθρωση σεκάποια περιβάλλοντα (προφωνηεντικά και πριν από υγρά ένρινα και το s) Σε κάποιες αρχαίες διαλέκτουςόπως η βοιωτική και αργότερα η Κοινή αυτό το e (ειδικά σε προφωνηεντική θέση) εξελίχθηκε σε i τοοποίο με τον καιρό υπέστη συνίζηση πχ θεός [theόs] gt θιός [thiόs] gt [thjόs] (το παράδειγμα δικό μου) Γιαάλλη μια φορά δεν μπορώ να διακρίνω κάποιον πειστικό λόγο για τον οποίο οι αρθρώσεις με την άκρη τηςγλώσσας [δηλαδή τα οδοντικά και τα φατνιακά] θα έπρεπε να ενθαρρύνουν μια δραματικά πιο κλειστήάρθρωση ενός γειτονικού [ẹ] (110) Όσον αφορά το προφωνηεντικό e η στένωσή του σε i είναι απλά μιαοπτική αυταπάτη Οι ακολουθίες [eo] και [ea] υπέστησαν συνίζηση και τράπηκαν σε [eο] και [ea] Με τονκαιρό το [e] (δηλαδή το μη συλλαβικό e) εξελίχτηκε σε πρωτοτυπικό ημίφωνο [j] το οποίο λόγω τηςέλλειψης ειδικού συμβόλου αναπαραστάθηκε -όπως και στη νέα ελληνική- με το σύμβολο θεός [theόs] gt[theόs] gt θιός [thjόs] (ή στην περίπτωση αυτή [theos] gt [theos] gt θιός [thjos]) Λανθασμένες προφορές όπως θειός (αντί του θεός) δεν είναι ενδεικτικές όσον αφορά την υποτιθέμενη κλειστή άρθρωση του

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 15

προφωνηεντικού e Προκύπτουν από υπερδιόρθωση τη στιγμή που τα προφωνηεντικά e και ε επιδέχονταν βράχυνση και συνίζηση βλ αρχ ελλ ἀλήθεια [aleacuteθe a] gt νε ἀλήθεια [aliθccedila) H μετάθεση τουτόνου πχ στο αρχ ελλ γραῖα gt νε γριά [γria] παρέχει αναμφισβήτητες αποδείξεις για ένα πρωιμότεροστάδιο με μη-συλλαβικό [j] αρχ ελλ γραῖα [graicirca ] gt [ rea] gt [γrea] gt [γrja] gt [γria] Για περαιτέρωλεπτομέρειες βλ Μeacutendez Dosuna (1993)

Σχετικό ζήτημα αποτελεί η τροπή των -ιον -ιος (και επίσης -εον -εος) σε [-in] [-is] (που γράφονται μεποικίλους τρόπους -ιν -ις -ειν -εις ή -ην -ης) που μαρτυρείται ευρέως στις αρχαίες διαλέκτους και στηνΚοινή πχ Ἀντώνιος gt Ἀντώνις (νε Αντώνης [andonis]) βλ επίσης το υστερολακωνικό Αὐρήλιν Ἀριστοτέληρ (Αὐρήλιον Αριστοτέλεος) Όπως και άλλοι μελετητές ο Horrocks πιστεύει (117-118) ότι laquoηαπώλεια του [ο] πρέπει να θεωρηθεί ότι προηγείται χρονικά από τη συνίζηση του προφωνηεντικού [i]raquo Έτσιμένει πιστός στην απίθανη υπόθεση ότι τα -ις και -ιν προέρχονται laquoαπό τους υποκοριστικούς τύπουςαρσενικών ονομάτων καθώς και από ουδέτερα υποκοριστικά που χρησιμοποιούνταν ως ονόματαraquo Στηνπραγματικότητα μια αλλαγή του τύπου [joC] gt [iC] με επαναφωνηεντοποίηση του [j] (samprasarana) είναιαπόλυτα αποδεκτή λαμβανομένων υπόψη εξελίξεων του τύπου λατ vespa (σφήκα) gt (μεσ ισπ) aviespa[aβjespa] gt (νισπ) avispa [aβispa] (λατ) Florentiae gt (μεσ ιταλ) Fiorenze [fjorentse] gt (νιτ) Firenze[firentse] Η γενική ενικού πόλης gt [polis] της νέας ελληνικής (βλ τις ήδη υπάρχουσες ακολουθίες όπως πράσις [prasis] (αντί πράσεως [praseos] στο PMich 121 V 1 4 κλπ (42 μΧ)) δεν χρειάζεται να ερμηνευτείως αποτέλεσμα της τετραμερούς αναλογίας (πχ νίκην [nikin] νίκης [nikis] = πόλιν [polin] x) (220) αλλάως ομαλό φωνητικό αποτέλεσμα του αρχαίου ελληνικού πόλεως [pόle s] gt [poleos] gt [poljos] gt [polis]

Είναι ελάχιστα αμφίβολο το ότι η μετατροπή του μουσικού τόνου σε δυναμικό αποτελούσε μέγιστη αλλαγήγια τη φωνολογία της ελληνικής Ωστόσο ο Horrocks πιθανώς υπερεκτιμά τις ερμηνευτικές δυνατότητες τουφαινομένου Έτσι πιστεύει (67) ότι ένας ισχυρός δυναμικός τόνος οδήγησε στην εξασθένηση των φωνηέντωνόταν δεν τονίζονταν ιδιαίτερα σε τελικές συλλαβές Η εξασθένηση αυτή ήταν με τη σειρά της καταλυτική γιατην αντικατάσταση -που συχνά μαρτυρείται στους αιγυπτιακούς παπύρους- της αιτιατικής [-as] από τηνονομαστική πληθυντικού της τρίτης κλίσης [-es] μέσω ενός σταδίου [-əs] βλ πάντες τοὺς φίλους [pandǝstus filus] (μεταγραφή του Horrocks)

Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρούνται ίδιας αξίας όλα τα σχετικά ορθογραφικά λάθη που βρέθηκαν στουςαιγυπτιακούς παπύρους Έχω αμφιβολίες για το κατά πόσο ο τύπος πράγαματος (αντί πράγματος) σε μιαεπιστολή του 104 πΧ θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει (υπερδιορθωτική) προφορά [pra əmatos] (116) Ηεπανάληψη του γράμματος στις γειτονικές συλλαβές αποτελεί πιθανότερη εξήγηση Η εμπειρίαοποιουδήποτε δασκάλου που έχει διαβάσει αμέτρητες μαθητικές ασκήσεις κάθε χρόνο δείχνει ότι δεν είναισπάνιες οι μηχανικές ανορθογραφίες τέτοιου τύπου Εξάλλου πολλές περιπτώσεις εναλλαγής μεταξύ Ε και Ο(βλ ἔτι αντί ὅτι που προφέρεται [əti] σύμφωνα με τον συγγραφέα (116)) μπορούν περισσότερο νααποδοθούν στην ομοιότητα του Ο με το lunate Ε παρά σε φωνητικούς λόγους Τέλος ακόμη και αν δεχτούμεότι ένα μέρος από τις μαρτυρίες είναι ενδεικτικό μιας τέτοιας αλλαγής έχει κανείς το δικαίωμα να είναιεπιφυλακτικός για το κατά πόσο η εξασθένηση των φωνηέντων δεν ήταν αποκλειστική ιδιαιτερότητα τηςαιγυπτιακής ελληνικής που δεν απαντά σε άλλες ποικιλίες

Στην περίπτωση συγκεκριμένα της αιτιατικής πληθυντικού της τρίτης κλίσης -ες η πρόταση του Horrocksδεν έχει στέρεη βάση από πολλές απόψεις (α) οι πρωιμότερες περιπτώσεις μιας τέτοιας αλλαγήςμαρτυρούνται σε αρχαίες διαλέκτους (βλ 6ος αι ηλειακό τέτορες [teacutetores] = αττ τέτταρας [teacutettaras] όπου δενυπάρχει κανένα στοιχείο για φωνηεντική εξασθένηση (β) περιπτώσεις αιτιατικής πληθυντικού 1ης κλίσης σε-ες απαντούν μόνο σε πολύ μεταγενέστερη εποχή (γ) στη νέα ελληνική ο τύπος -ες είναι [-es] καθώς ηφωνητική αλλαγή [-ǝs] gt [-es] είναι άγνωστη το στάδιο [-ǝs] πρέπει να θεωρηθεί περιττό (δ) στηνπραγματικότητα ένα φωνήεν μπορεί να εξαλειφθεί άμεσα βλ το νεοελληνικό άσε με [ase me] έναντι του αςτον [as ton] (χωρίς ενδιάμεσο [asǝ]) παρομοίως το απ(ό) στη φράση από μένα [apo mena] έναντι του απότον κύριο [ap toŋ girjo] (χωρίς ενδιάμεσο [apǝ]) (ε) δεν υπάρχει τίποτα απίθανο σε μια ερμηνεία με όρους

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 15

καθαρά αναλογικής ισοπέδωσης [levelling] (δηλ ομοιογενοποίησης) Σε σημαντικό βαθμό η αρχαία ελληνικήμαρτυρεί και άλλες περιπτώσεις όπου η ονομαστική πληθυντικού λειτουργεί ως αιτιατική πχ νεότεροςαττικός τύπος οἱ βασιλεῖς (πρωιμότερο βασιλῆες βασιλῆς) τοὺς βασιλεῖς (αντί του πρωιμότερου βασιλέᾱς)

Σύμφωνα με τον Horrocks (117) ο δυναμικός τόνος θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει και την απλοποίησητων διπλών συμφώνων πχ πρόγραμα [pro rama] στον POxy 1155 (104 πχ) αντί πρόγραμμα Αυτό όμωςέρχεται σε αντίθεση με μαρτυρίες από τις νεότερες νοτιοανατολικές διαλέκτους οι οποίες διατηρούν τα διπλάσύμφωνα πρβ τον κυπριακό τύπο πρόγραμμαν [pro ramman]

Τα σχόλια που ακολουθούν αφορούν συγκεκριμένα ζητήματα

Ο Horrocks (15) ερμηνεύει το επίθημα -μεναι του απαρεμφάτου των αθέματων ρημάτων της λεσβιακής ωςμείγμα του δυτ ελλαιολικού -μεν [-men] και του ανατ ελλ -ναι [-nai] Στην πραγματικότητα η κατάληξη -αι ανεξάρτητα από την αρχική της λειτουργία απαντά και σε άλλα απαρέμφατα (πρβ -σαι [sai] στονσιγματικό αόριστο και -σθαι [-sthai] στη μέση φωνή) και έτσι πιο πιθανός φαίνεται ο τεμαχισμός -μεν-αι

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιωνικής στον επιστημονικό και λογοτεχνικό πεζό λόγο (πχ στον Ηρόδοτο)είναι η χρήση του (ὀ)κ- σε κάποιους αντωνυμικούς και επιρρηματικούς τύπους στη θέση του (ὀ)π-τηςαττικής και άλλων διαλέκτων πχ λογ ιων κῶς [k s] πώς ὀκοῖος [okoicircos] οποιουδήποτε είδους αττ πῶς [p s] ὁποῖος [hopoicircos] (p είναι η κανονική εξέλιξη του πρωτοϊνδοευρωπαϊκού kw πριν από ο καιυπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές υποθέσεις για να ερμηνευτεί το μη αναμενόμενο k) Εκ πρώτης όψεωςαυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών οι οποίες με λίγες -αλλά ουσιώδεις- εξαιρέσεις(βλ πιο κάτω) παραθέτουν τύπους της σειράς (ὀ)π- Ο Horrocks (22) το ερμηνεύει αυτό ως απόδειξη ότι ηλογοτεχνική πρότυπη του ιωνικού πεζού λόγου ήταν κατά κάποιον τρόπο πιο κοντά στην τοπική ομιλία ήτουλάχιστον σε μια ποικιλία της παρά στην πρότυπη γλώσσα των επίσημων εγγράφων και στη γλώσσα τηςποίησης (στο μεγαλύτερο μέρος της) Ωστόσο η σειρά (ὀ)π- σε επιγραφές εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο μισότου 4ου αιώνα πΧ σε κείμενα που είναι μπολιασμένα με αττικά στοιχεία Αν και στην πραγματικότητα είναιλίγες οι πρωιμότερες επιγραφικές μαρτυρίες είναι χωρίς εξαιρέσεις του τύπου ὀκ- πρβ ὀκόσō [okόso ] (=αττ ὁπόσου) σε ποια τιμή σε επιστολή πάνω σε μολύβδινη πινακίδα από το Εμπόριον αποικία τωνΦωκαέων στην Ισπανία (SEG 37 83813 περ 500 πΧ) ὄκō (= αττ ὅπου στο Σίγειον (Pech-Maho Γαλλία)αποικία της Μιλήτου (SEG 38 10367 περ 450-400) και ὀκοῖα [okoicirca] στην πόλη Ερυθραί (IEryth 20511περ 380-360 πΧ) Συνεπώς το (ὀ)π- δεν πρέπει να θεωρηθεί τοπικό χαρακτηριστικό αλλά απλά ένα μεταξύτων πολλών που ενσωμάτωσε η επίσημη ιωνική κατά τον 4ο αιώνα πΧ ως αποτέλεσμα της ισχυρότατηςεπίδρασης της αττικής (Stuumlber 1995 73)

Στο IG 13 40 σε μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Χαλκίδας (446 πΧ) που παραθέτει ο Lόpez Eire (1993) ωςπηγή του (βλ Lόpez Eire 1997 [1999] 98) διακρίνεται μια αντίθεση μεταξύ της γλώσσας πουχρησιμοποιείται στον επίσημο όρκο (II1-39) και τη γλώσσα των πρόσθετων ρητρών που πρότειναν δύοαθηναίοι πολίτες (II40-80) Δύο χαρακτηριστικά που απαντούν στον όρκο θεωρούνται διαγνωστικά τηςlaquoσυντηρητικήςraquo επίσημης αττικής των διοικητικών εγγράφων (α) η θεματική μακρόχρονη δοτικήπληθυντικού σε -οισι(ν) Ἀθεναίοισι (I25) Ἀθεναίοισιν (Ι26) [athε naiacuteoisi(n)] και (β) το πρόρρημα ξυν- (εδώ χσυν-) [ksyn-] χσυλλ έφσομαι (= ξυλλήψομαι [ksyllέ psomai]) (ΙΙ7-8) χσύμμαχος [ksyacutemmakhos]) (Ι27)Αντίστροφα οι πρόσθετες ρήτρες μάς παρουσιάζουν νεοτεριστικές παραλλαγές που ευθυγραμμίζονται μετην πιο laquoμοντέρναraquo ιωνικοποιημένη αττική που είχε ήδη εδραιωθεί στον λόγο των μορφωμένων (α)laquoβραχείεςraquo δοτικές πληθυντικού σε -οις Ἀθεναίοις [athε naiacuteois] (ΙΙ48-49 52 73 79) τοῖς [tois] (Ι60) (β)φωνητικά συρρικνωμένο συν- [syn-] συνεπιμελōσθōν [synepimel sth n] (Ι68) Αυτό μπορεί σαφώς ναισχύει αλλά το κείμενο δεν είναι τόσο σαφές όσο πιστεύουν οι Lόpez Eire και Horrocks Από τη μιαπαραλείπουν να αναφέρουν την εμφάνιση μιας μη αναμενόμενης laquoβραχείαςraquo δοτικής στο κομμάτι τουεπίσημου κειμένου πειθομένοις [peithomeacutenois] (Ι15) Από την άλλη ο επίσημος όρκος δεν συντάχθηκε σεκάποια δημόσια υπηρεσία αλλά από κάποιον άλλο πολίτη όπως συνέβη και με τις πρόσθετες ρήτρες πρβ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

αυτός-δοτεν-έμμαυτ˙ αἱ άρθρο-ονπλθηλ έναντι αἵ ο οποίος-ονπλθηλ˙ εἰ αν έναντι του εἶ εἰμί-2οπρεν ή εἶμι-2ο πρεν˙ ὡς προς (πρόθεση) και όπως ότι (σύνδεσμος) έναντι του ὥς έτσι (επίρρημαορθοτονικό) Ας σημειώσουμε επίσης το εἰς σε έναντι του εἷς ένας-ονεναρσ (βλ επίσης εἴς ή εἶς εἰμί-2οεν στον Όμηρο τον Ησίοδο τον Ηρόδοτο κλπ) ἐν σε έναντι του ἕν ένας-οναιτενουδ ἐξ από έναντι ἕξέξι οὐόχιμη έναντι του οὗ ο οποίος-γενεναρσ όπου Αυτό δείχνει ότι την εποχή που καθιερώθηκε οκανόνας το h- δεν προφερόταν πια [en] [eks] [u] Για λόγους ορθογραφικής συνοχής η απουσία τόνου σταεἰς ἐξ και οὐ γενικεύτηκε στις παραλλαγές τους ἐς ἐκ οὐκ οὐχ - β Oι προθέσεις συνήθως συνδυάζονται με τονιζόμενες αντωνυμίες (πχ εἰς ἐμέ [e s emeacute] πρὸς ἐμέ [prosemeacute]) Η μικρότερη συχνότητα συνδυασμών όπως εἴς με [eacute s me] πρός με [prόs me] με εγκλιτική αντωνυμίακαι τονιζόμενη πρόθεση δείχνει σαφώς ότι εναλλασσόταν με το τυπικό σχήμα επιτόνησης προθετικώνφράσεων όπως εἰς θεούς [e s theό s] πρὸς βορέαν [pros boreacutean] Στην κοινή νέα ελληνική οι προθέσειςπάντα προκλιτικές συνδυάζονται αποκλειστικά με ορθοτονικές προσωπικές αντωνυμίες από μένα [apo

mena] απ αυτόν [ap af ton] και όχι από με [a po me] από τον [a po ton] - γ O προκλιτικός χαρακτήρας των προθέσεων συνάδει επίσης με την τάση τους να υφίστανται αποκοπήτου τελικού φωνήεντος πχ προσί (βλ ομηρικό προτί) gt αττ-ιων πρός ομηρ πὰρ (= παρὰ) ποταμόν κὰπ(= κατὰ) πεδίον κλπ βλ επίσης το νεοελληνικό απ τον κύριο [ap toŋ girjo] - δ Ως κανόνας οι ακολουθίες [a o] [a o ] έμειναν ασυναίρετες στη βοιωτική Ωστόσο η συναίρεση πουεφαρμοζόταν κανονικά στη γενική πληθυντικού των θηλυκών άρθρων τᾶν (βλ τᾶν Mωσάων [ta nm saacute n] αττ τῶν Μουσῶν) καθώς και στον σύνδεσμο ἇς [a s] ( ἱνά το μάθω [ina to maθo] gt να το μάθωΩστόσο η αποδοχή του γεγονότος ότι οι γραμματικές λέξεις δεν τονίζονταν καθιστά μη αναγκαίο έναντέτοιο από μηχανής θεό [ina to maθo] gt [na to maθo] Η ίδια ερμηνεία ισχύει επίσης για τη μετακίνηση τόνουστις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής όπως πχ παρά Ο αρχικός παροξύτονος τονισμός πάρα διατηρείταιστην τμήση (1α) στην αναστροφή (1β) και στις συντάξεις υπαρκτικού χαρακτήρα όπου απουσιάζει το ρήμα(1γ) Το οξύτονο παρά (που χρησιμοποιείται ως παράδειγμα) προέκυψε από έγκλιση στον συνεχή λόγο (1δ)

(1) - α πάρα γὰρ θεοί εἰσι καὶ ἡμῖνpaacutera gar theoiacute e si kai hεmiacute n

κοντά γιατί θεοί είναι-3ο πλ και εμείς-δοτ laquoγιατί οι θεοί είναι και με το μέρος μαςraquo (Ιλ 3440)

- β ἥ δ ἐς νῆας ἵκανε θεοῦ πάρα

hὲ d es nέ as hiacutekane theoacute paacutera αυτή και μέσα πλοίο-αιτπλ έρχομαι-3ο πλπαρ θεός-γενεν κοντά laquoκαι ήρθε στα πλοία σταλμένη από τον θεόraquo (Ιλ 193) - γ τῷ δ αἰεί πάρα εἷς γε θεῶνt i d aieigrave paacutera hecirc s ge the n

αυτός-δοτ πάντα κοντά ένας εμφ θεός-γενπληθ laquoκαι κάποιος από τους θεούς στεκόταν πάντοτε δίπλα τουraquo

- δ παρά τε κλισίῃ καὶ νηῒ μελαίνῃparaacute te klisiacuteε i kai nε igrave melaiacutenε i

κοντά και σκηνή-δοτεν πλοίο- δοτεν μαύρος- δοτενθηλ laquoκοντά στη σκηνή και στα μαύρα πλοίαraquo (Ιλ 1329)

Μια παρόμοια laquoμετακίνηση τόνουraquo απαντά στη λέξη ἄλλα [aacutella] gt αρχ ελλ ἀλλά [alla] όμως (δίνεται το

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 3 15

οξύτονο [allaacute] ως παράδειγμα) Βλ το ύστερο λατινικό per hoc [per c] για τον λόγο αυτόν gt ιταλ perograve[per ] gt ισπ pero [pero] αλλά (το παροξύτονο [pero] όταν παρατίθεται μεμονωμένο και αναλεξικοποιείταιως ουσιαστικό με τη σημασία της αντίρρησης βλ τις εκφράσεις της αγγλικής no ifs ands or buts δενδέχομαι αν και αλλά = δεν δέχομαι δισταγμούςαντιρρήσεις) Ας σημειωθεί επίσης το αρχαίο ελληνικό ὁποῖος [hopoίos] οποιουδήποτε είδους gt νέο ελληνικό [opjos] οποιοσδήποτε (καθώς και το προκλιτικό[opjos]) πχ ας το φάει όποιος θέλει [as to fai opjos θeli] και το πιο εμφατικό [as to fai opjos θeli] όποιοςθέλει ας το φάει Η μετακίνηση τόνου στο όποιος συνήθως αποδίδεται στην επίδραση των όπου [opu] όπως[opos] όταν [otan] (αρχ ελλ ὅπου[hόpo ] ὅπως[hόp s] ὅταν[hόtan]) Aς σημειωθεί επίσης το νέο ελληνικόόποτε [opote] εν αντιθέσει με το αρχαίο ελληνικό παροξύτονο ὁπότε [hopόte] και το νε οπότε [opote])Ωστόσο οι εν λόγω λέξεις μπορούν να είναι προκλιτικές στον συνεχή λόγο

Οι κανόνες που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στον συλλαβισμό -και τους οποίους έμμεσα μπορεί νασυναγάγει κανείς από τη θέση του τόνου στις φωνητικές του μεταγραφές- εξαρτώνται επίσης κατά μεγάλοβαθμό από την ορθογραφία Έτσι τα ταυτοσυλλαβικά συμπλέγματα [f][v] + υγρό συνήθως αντιστοιχούν στιςορθογραφίες φρ φλβρ βλ όπως στους τύπους ἐτυφλώθην [etyfloθin] (186) εὐκαταφρόνητα [efkatafronita](195) ὁ Μυροβλύτης [o mirovlitis] (203) εξαίρεση αποτελεί ο τύπος παρευρέθης [parevreθis] (195)Αντίστροφα το [vr] μεταγράφεται ως ετεροσυλλαβικό στο Λαυρέντιος [lavrendios] (193) εὐρύς [evris](222) Από ορθογραφική άποψη τα αυ [avaf] και ευ [evef] συμπεριφέρονται ως αδιάσπαστες μονάδεςδηλαδή σαν να εξακολουθούν να είναι δίφθογγοι Για παρόμοιους λόγους το σύμπλεγμα [ft] είναιετεροσυλλαβικό στο αὐτός [aftos] (214 και αλλού) αλλά ταυτοσυλλαβικό στον τύπο λεφτά [lefta] (215)

Τα κριτήρια των μεταγραφών δεν είναι πάντα συνεπή Στα σύγχρονα κείμενα το αλλόφωνο του x πριν απόμπροστινά φωνήεντα μεταγράφεται με το ιδιαίτερο σύμβολο του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου [ccedil] πχ ψυχή [psiccedili] σχήμα [sccedilima] (347) αλλά το αντίστοιχο κλειστό αναπαριστάται με το σύμβολο [ķ] με έναδιακριτικό που δηλώνει ουρανικότητα υλικήν [iliķin] κατασκευασμένον [katasķevazmenon] (347) και [ķe](347) ή -από απροσεξία- ως [k] στη σελίδα 355 βλ δοτικῆς [dotikis] ελληνική [elliniki] (sic) κοινόν[kinon] και [ke] Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η ουράνωση αποσιωπάται στα συμπλέγματα k + j καιαπό [kj apo] γλυκειά [γlikja] (349) με εξαίρεση το και αν δώσει [ķj an ethosi] (331) Αυτό δεν θα έπρεπε νασυμβαίνει τη στιγμή που το j το περιβάλλον που είναι υπεύθυνο για την ουράνωση τείνει να απορροφάταιαπό το ουρανικοποιημένο σύμφωνο γλυκειά [γlica] βράχια [vraccedila] Θα περίμενε κανείς λόγω συνέπειαςείτε laquoευρείεςraquo μεταγραφές των laquoυποκείμενων φωνημάτωνraquo x k είτε laquoστενέςraquo μεταγραφές laquoεπιφάνειαςraquo[ķ] [x] ή [c] [ccedil] όχι όμως ένα μεικτό σύστημα

Στην ίδια γραμμή ο συγγραφέας μεταγράφει τα συμπλέγματα l + j ως [ ] τα μαλλιά [ta ma a] (320) στηνσπηληάν [sti(n) spi a(n)] (331) ήλιο [il o] (349 εξαίρεση αποτελεί η δουλειά [ethulja] 354) Ωστόσο τασυμπλέγματα n + j αναπαριστώνται ως [nj] ο νιος [o njos] (318) καταχνιά [kataxnja] σε μαρμαρένι αλώνι[se marmarenj aloņi] (το [ņ] αντιπροσωπεύει τη διαλεκτική ουράνωση του ni) αλλά πρβ φέρνει [ferni] παγαίνεις [pajenis] κλπ όλα με [ni] στο ίδιο κείμενο) (319) μιά [mnja] ορφάνια [orfanja] παρανιά [paranja]πολύ νέα (320) μιάν [m(n)ja(n)] γονηών [γonjon] (331)

Όσον αφορά τη φωνολογική εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής ο Horrocks βασίζεται περισσότερο στα έργα τωνTeodorsson (1974 1977 1978) και Gignac (1976) Αποδέχεται την υπόθεση του Teodorsson ότι οιπερισσότερες αλλαγές που συνέβαλαν στη laquoμεγάλη φωνηεντική αλλαγήraquo στην αττική διάλεκτο είχαν ήδηδιαδραματιστεί κατά την κλασική περίοδο στα πιο λαϊκά επίπεδα ύφους Αυτό είναι πράγματι αρκετάπιθανό Ωστόσο όπως ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχεται ότι (105) laquoπολλά εξαρτώνται από την ερμηνείατων πολύ λίγων εγγράφων που έχουν διασωθεί και περιέχουν τα σχετικά λάθηraquo Κατά τη γνώμη τουυποφαινόμενου τα γραπτά τεκμήρια είναι πολύ σαθρά για να επιβεβαιώσουν τη ριζοσπαστική χρονολόγησηπου υιοθετεί ο Teodorsson και ιδιαίτερα οι επίγονοί του Όπως άλλοι μελετητές θα προτιμούσα ναπροσκολληθώ στην πιο laquoσυντηρητικήraquo χρονολόγηση όπως πχ αυτή που προτείνει ο Threatte (1980)

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 15

Από την άλλη η ερμηνεία κάποιων δεδομένων είναι αμφισβητήσιμη Έτσι για παράδειγμα ο Horrocksαναφέρει ότι laquoη συχνή παράλειψη του προφωνηεντικού i [για να μιλήσουμε σωστά του γράμματος σεπροφωνηεντική θέση] θεωρείται δεδομένο ότι δηλώνει μια λαϊκή καιή γρήγορη προφορά [j] στη θέση αυτήraquo(111) Αυτό είναι αρκετά πιθανό σε περιπώσεις όπως κυρά (αντί του κυρία 4ος αι μΧ) πιθανώς [kyra] (τριακόσα (αντί του τριακόσια 3ος-4ος αι μΧ) πιθανώς [trjakosa] (τα παραδείγματα από Gignac 1976302-304) που επιβεβαιώνονται από την τύχη του j στα νέα ελληνικά νοικοκυρά [nikocira] (οἰκοκυρία) τρακόσα (τύπος της καθομιλουμένης αντί του τριακόσια [trjakosja]) Σε άλλα συμφραζόμενα μάλλον έχουμενα κάνουμε με απλά λάθη Ο Gignac μας λέει για παράδειγμα ότι η παράλειψη του είναι ιδιαίτερα συχνήμετά από υγρό ή ένρινο αλλά δεν μπορώ να διακρίνω τον τρόπο με τον οποίο μια γραφή όπως κονχύλοναντί του κογχύλιον (213 μΧ) θα μπορούσε να αναπαριστά μια συνίζηση ([koŋkhyljon]) ή την ουράνωση τουσυμφώνου με την ταυτόχρονη απορρόφηση του j ([koŋkhy on]) Θα μπορούσε ένας ομιλητής της νέαςελληνικής να καταφύγει σε γραφές του τύπου παλά καμά ή πανά για να αποτυπώσει με μεγαλύτερηακρίβεια τα ουρανικά των λέξεων παλιά [pa a] καμιά [kam a] και πανιά [pa a] το μινιμαλιστικόαπόφθεγμα του Mies van der Rohe laquoτο λιγότερο είναι περισσότεροraquo εφαρμόζεται ελάχιστα στηναναπαράσταση της τεμαχιακής φωνολογίας Περιστασιακά αντίθετα με την πρόταση του Horrocks (290) ηολοκληρωτική ουράνωση των r και s σε [rj] (βλ ř στην τσεχική μια τυπολογική σπανιότητα) και [ ] δεναποτελεί αναπόσπαστη προϋπόθεση για την απώλεια του [-j-] που προκύπτει από συνίζηση τριακόσια[triakosia] gt [trjakosja] gt τρακόσα [trakosa] χωρίς ενδιάμεσο στάδιο [trjako a]

Ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει (112) ένα άλλο απίθανο σενάριο για τη διάδοση της τριβόμενης προφοράςτου d (εμπνευσμένο από τον Gignac 1976 75-76) laquoη προφορά [eth] που απαντά πρώτα πριν από το [j]δηλαδή το προφωνηεντικό i από τον 1ο αιώνα μΧ έπειτα γενικά πριν από το i από τον 3ο αιώνα καιπροφανώς σε όλες τις θέσεις από τον 4ο αιώνα κε εκτός από την περίπτωση όπου προηγούταν ένρινοraquoΕίμαι σίγουρος ότι δεν υπάρχουν αρθρωτικοί ή ακουστικοί λόγοι για τους οποίους το j (ή ένα φωνήεν iστην περίπτωση αυτή) θα έπρεπε να ευνοεί την τριβόμενη προφορά Η παράλειψη του πχ στην περίπτωσητου δακόσια (αντί διακόσια) δεν μας λέει τίποτα περισσότερο για τη συνίζηση ή την προφορά του Τογεγονός ότι η εναλλαγή των και απαντά σχεδόν αποκλειστικά πριν από [i] (πχ Σαράπιζι αντί Σαράπιδι τραπεδῖται αντί για τραπεζῖται βλ επίσης τον τύπο ζακοσίας αντί του διακοσίας) -αν όχι εντελώς τυχαίαλόγω της υψηλής συχνότητας του i σε σχέση με άλλα φωνήεντα- θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη για τοότι το i ευνοούσε τη σύγχυση μεταξύ [z] και [eth] αλλά όχι την ίδια την τριβόμενη προφορά

Η παράλειψη του σ [s] πριν από τ [t] θ [th] και μ [m] στη Φρυγία δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότιαντιπροσωπεύει χαρακτηριστικό της φωνολογίας της ελληνικής όπως αυτή μιλιόταν στη Φρυγία (64) Σεόλες τις γλώσσες το s είναι διαγλωσσικά περισσότερο επιρρεπές σε εξασθένηση πριν από χειλικά καιυπερωικά κλειστά παρά πριν από ομοοργανικά οδοντικά κλειστά Η αιτία για την παράλειψη του σ πουαπαντά σχετικά συχνά στα συμπλέγματα στ και σθ πρέπει να είναι καθαρά στατιστική τα συμπλέγματα στκαι σθ είναι πολύ συχνότερα από τα σπ σκ σφ και σχ

Ο Horrocks αποδέχεται (39 109 110) την παραδοσιακή άποψη ότι το e είχε ιδιαίτερα κλειστή άρθρωση σεκάποια περιβάλλοντα (προφωνηεντικά και πριν από υγρά ένρινα και το s) Σε κάποιες αρχαίες διαλέκτουςόπως η βοιωτική και αργότερα η Κοινή αυτό το e (ειδικά σε προφωνηεντική θέση) εξελίχθηκε σε i τοοποίο με τον καιρό υπέστη συνίζηση πχ θεός [theόs] gt θιός [thiόs] gt [thjόs] (το παράδειγμα δικό μου) Γιαάλλη μια φορά δεν μπορώ να διακρίνω κάποιον πειστικό λόγο για τον οποίο οι αρθρώσεις με την άκρη τηςγλώσσας [δηλαδή τα οδοντικά και τα φατνιακά] θα έπρεπε να ενθαρρύνουν μια δραματικά πιο κλειστήάρθρωση ενός γειτονικού [ẹ] (110) Όσον αφορά το προφωνηεντικό e η στένωσή του σε i είναι απλά μιαοπτική αυταπάτη Οι ακολουθίες [eo] και [ea] υπέστησαν συνίζηση και τράπηκαν σε [eο] και [ea] Με τονκαιρό το [e] (δηλαδή το μη συλλαβικό e) εξελίχτηκε σε πρωτοτυπικό ημίφωνο [j] το οποίο λόγω τηςέλλειψης ειδικού συμβόλου αναπαραστάθηκε -όπως και στη νέα ελληνική- με το σύμβολο θεός [theόs] gt[theόs] gt θιός [thjόs] (ή στην περίπτωση αυτή [theos] gt [theos] gt θιός [thjos]) Λανθασμένες προφορές όπως θειός (αντί του θεός) δεν είναι ενδεικτικές όσον αφορά την υποτιθέμενη κλειστή άρθρωση του

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 15

προφωνηεντικού e Προκύπτουν από υπερδιόρθωση τη στιγμή που τα προφωνηεντικά e και ε επιδέχονταν βράχυνση και συνίζηση βλ αρχ ελλ ἀλήθεια [aleacuteθe a] gt νε ἀλήθεια [aliθccedila) H μετάθεση τουτόνου πχ στο αρχ ελλ γραῖα gt νε γριά [γria] παρέχει αναμφισβήτητες αποδείξεις για ένα πρωιμότεροστάδιο με μη-συλλαβικό [j] αρχ ελλ γραῖα [graicirca ] gt [ rea] gt [γrea] gt [γrja] gt [γria] Για περαιτέρωλεπτομέρειες βλ Μeacutendez Dosuna (1993)

Σχετικό ζήτημα αποτελεί η τροπή των -ιον -ιος (και επίσης -εον -εος) σε [-in] [-is] (που γράφονται μεποικίλους τρόπους -ιν -ις -ειν -εις ή -ην -ης) που μαρτυρείται ευρέως στις αρχαίες διαλέκτους και στηνΚοινή πχ Ἀντώνιος gt Ἀντώνις (νε Αντώνης [andonis]) βλ επίσης το υστερολακωνικό Αὐρήλιν Ἀριστοτέληρ (Αὐρήλιον Αριστοτέλεος) Όπως και άλλοι μελετητές ο Horrocks πιστεύει (117-118) ότι laquoηαπώλεια του [ο] πρέπει να θεωρηθεί ότι προηγείται χρονικά από τη συνίζηση του προφωνηεντικού [i]raquo Έτσιμένει πιστός στην απίθανη υπόθεση ότι τα -ις και -ιν προέρχονται laquoαπό τους υποκοριστικούς τύπουςαρσενικών ονομάτων καθώς και από ουδέτερα υποκοριστικά που χρησιμοποιούνταν ως ονόματαraquo Στηνπραγματικότητα μια αλλαγή του τύπου [joC] gt [iC] με επαναφωνηεντοποίηση του [j] (samprasarana) είναιαπόλυτα αποδεκτή λαμβανομένων υπόψη εξελίξεων του τύπου λατ vespa (σφήκα) gt (μεσ ισπ) aviespa[aβjespa] gt (νισπ) avispa [aβispa] (λατ) Florentiae gt (μεσ ιταλ) Fiorenze [fjorentse] gt (νιτ) Firenze[firentse] Η γενική ενικού πόλης gt [polis] της νέας ελληνικής (βλ τις ήδη υπάρχουσες ακολουθίες όπως πράσις [prasis] (αντί πράσεως [praseos] στο PMich 121 V 1 4 κλπ (42 μΧ)) δεν χρειάζεται να ερμηνευτείως αποτέλεσμα της τετραμερούς αναλογίας (πχ νίκην [nikin] νίκης [nikis] = πόλιν [polin] x) (220) αλλάως ομαλό φωνητικό αποτέλεσμα του αρχαίου ελληνικού πόλεως [pόle s] gt [poleos] gt [poljos] gt [polis]

Είναι ελάχιστα αμφίβολο το ότι η μετατροπή του μουσικού τόνου σε δυναμικό αποτελούσε μέγιστη αλλαγήγια τη φωνολογία της ελληνικής Ωστόσο ο Horrocks πιθανώς υπερεκτιμά τις ερμηνευτικές δυνατότητες τουφαινομένου Έτσι πιστεύει (67) ότι ένας ισχυρός δυναμικός τόνος οδήγησε στην εξασθένηση των φωνηέντωνόταν δεν τονίζονταν ιδιαίτερα σε τελικές συλλαβές Η εξασθένηση αυτή ήταν με τη σειρά της καταλυτική γιατην αντικατάσταση -που συχνά μαρτυρείται στους αιγυπτιακούς παπύρους- της αιτιατικής [-as] από τηνονομαστική πληθυντικού της τρίτης κλίσης [-es] μέσω ενός σταδίου [-əs] βλ πάντες τοὺς φίλους [pandǝstus filus] (μεταγραφή του Horrocks)

Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρούνται ίδιας αξίας όλα τα σχετικά ορθογραφικά λάθη που βρέθηκαν στουςαιγυπτιακούς παπύρους Έχω αμφιβολίες για το κατά πόσο ο τύπος πράγαματος (αντί πράγματος) σε μιαεπιστολή του 104 πΧ θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει (υπερδιορθωτική) προφορά [pra əmatos] (116) Ηεπανάληψη του γράμματος στις γειτονικές συλλαβές αποτελεί πιθανότερη εξήγηση Η εμπειρίαοποιουδήποτε δασκάλου που έχει διαβάσει αμέτρητες μαθητικές ασκήσεις κάθε χρόνο δείχνει ότι δεν είναισπάνιες οι μηχανικές ανορθογραφίες τέτοιου τύπου Εξάλλου πολλές περιπτώσεις εναλλαγής μεταξύ Ε και Ο(βλ ἔτι αντί ὅτι που προφέρεται [əti] σύμφωνα με τον συγγραφέα (116)) μπορούν περισσότερο νααποδοθούν στην ομοιότητα του Ο με το lunate Ε παρά σε φωνητικούς λόγους Τέλος ακόμη και αν δεχτούμεότι ένα μέρος από τις μαρτυρίες είναι ενδεικτικό μιας τέτοιας αλλαγής έχει κανείς το δικαίωμα να είναιεπιφυλακτικός για το κατά πόσο η εξασθένηση των φωνηέντων δεν ήταν αποκλειστική ιδιαιτερότητα τηςαιγυπτιακής ελληνικής που δεν απαντά σε άλλες ποικιλίες

Στην περίπτωση συγκεκριμένα της αιτιατικής πληθυντικού της τρίτης κλίσης -ες η πρόταση του Horrocksδεν έχει στέρεη βάση από πολλές απόψεις (α) οι πρωιμότερες περιπτώσεις μιας τέτοιας αλλαγήςμαρτυρούνται σε αρχαίες διαλέκτους (βλ 6ος αι ηλειακό τέτορες [teacutetores] = αττ τέτταρας [teacutettaras] όπου δενυπάρχει κανένα στοιχείο για φωνηεντική εξασθένηση (β) περιπτώσεις αιτιατικής πληθυντικού 1ης κλίσης σε-ες απαντούν μόνο σε πολύ μεταγενέστερη εποχή (γ) στη νέα ελληνική ο τύπος -ες είναι [-es] καθώς ηφωνητική αλλαγή [-ǝs] gt [-es] είναι άγνωστη το στάδιο [-ǝs] πρέπει να θεωρηθεί περιττό (δ) στηνπραγματικότητα ένα φωνήεν μπορεί να εξαλειφθεί άμεσα βλ το νεοελληνικό άσε με [ase me] έναντι του αςτον [as ton] (χωρίς ενδιάμεσο [asǝ]) παρομοίως το απ(ό) στη φράση από μένα [apo mena] έναντι του απότον κύριο [ap toŋ girjo] (χωρίς ενδιάμεσο [apǝ]) (ε) δεν υπάρχει τίποτα απίθανο σε μια ερμηνεία με όρους

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 15

καθαρά αναλογικής ισοπέδωσης [levelling] (δηλ ομοιογενοποίησης) Σε σημαντικό βαθμό η αρχαία ελληνικήμαρτυρεί και άλλες περιπτώσεις όπου η ονομαστική πληθυντικού λειτουργεί ως αιτιατική πχ νεότεροςαττικός τύπος οἱ βασιλεῖς (πρωιμότερο βασιλῆες βασιλῆς) τοὺς βασιλεῖς (αντί του πρωιμότερου βασιλέᾱς)

Σύμφωνα με τον Horrocks (117) ο δυναμικός τόνος θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει και την απλοποίησητων διπλών συμφώνων πχ πρόγραμα [pro rama] στον POxy 1155 (104 πχ) αντί πρόγραμμα Αυτό όμωςέρχεται σε αντίθεση με μαρτυρίες από τις νεότερες νοτιοανατολικές διαλέκτους οι οποίες διατηρούν τα διπλάσύμφωνα πρβ τον κυπριακό τύπο πρόγραμμαν [pro ramman]

Τα σχόλια που ακολουθούν αφορούν συγκεκριμένα ζητήματα

Ο Horrocks (15) ερμηνεύει το επίθημα -μεναι του απαρεμφάτου των αθέματων ρημάτων της λεσβιακής ωςμείγμα του δυτ ελλαιολικού -μεν [-men] και του ανατ ελλ -ναι [-nai] Στην πραγματικότητα η κατάληξη -αι ανεξάρτητα από την αρχική της λειτουργία απαντά και σε άλλα απαρέμφατα (πρβ -σαι [sai] στονσιγματικό αόριστο και -σθαι [-sthai] στη μέση φωνή) και έτσι πιο πιθανός φαίνεται ο τεμαχισμός -μεν-αι

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιωνικής στον επιστημονικό και λογοτεχνικό πεζό λόγο (πχ στον Ηρόδοτο)είναι η χρήση του (ὀ)κ- σε κάποιους αντωνυμικούς και επιρρηματικούς τύπους στη θέση του (ὀ)π-τηςαττικής και άλλων διαλέκτων πχ λογ ιων κῶς [k s] πώς ὀκοῖος [okoicircos] οποιουδήποτε είδους αττ πῶς [p s] ὁποῖος [hopoicircos] (p είναι η κανονική εξέλιξη του πρωτοϊνδοευρωπαϊκού kw πριν από ο καιυπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές υποθέσεις για να ερμηνευτεί το μη αναμενόμενο k) Εκ πρώτης όψεωςαυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών οι οποίες με λίγες -αλλά ουσιώδεις- εξαιρέσεις(βλ πιο κάτω) παραθέτουν τύπους της σειράς (ὀ)π- Ο Horrocks (22) το ερμηνεύει αυτό ως απόδειξη ότι ηλογοτεχνική πρότυπη του ιωνικού πεζού λόγου ήταν κατά κάποιον τρόπο πιο κοντά στην τοπική ομιλία ήτουλάχιστον σε μια ποικιλία της παρά στην πρότυπη γλώσσα των επίσημων εγγράφων και στη γλώσσα τηςποίησης (στο μεγαλύτερο μέρος της) Ωστόσο η σειρά (ὀ)π- σε επιγραφές εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο μισότου 4ου αιώνα πΧ σε κείμενα που είναι μπολιασμένα με αττικά στοιχεία Αν και στην πραγματικότητα είναιλίγες οι πρωιμότερες επιγραφικές μαρτυρίες είναι χωρίς εξαιρέσεις του τύπου ὀκ- πρβ ὀκόσō [okόso ] (=αττ ὁπόσου) σε ποια τιμή σε επιστολή πάνω σε μολύβδινη πινακίδα από το Εμπόριον αποικία τωνΦωκαέων στην Ισπανία (SEG 37 83813 περ 500 πΧ) ὄκō (= αττ ὅπου στο Σίγειον (Pech-Maho Γαλλία)αποικία της Μιλήτου (SEG 38 10367 περ 450-400) και ὀκοῖα [okoicirca] στην πόλη Ερυθραί (IEryth 20511περ 380-360 πΧ) Συνεπώς το (ὀ)π- δεν πρέπει να θεωρηθεί τοπικό χαρακτηριστικό αλλά απλά ένα μεταξύτων πολλών που ενσωμάτωσε η επίσημη ιωνική κατά τον 4ο αιώνα πΧ ως αποτέλεσμα της ισχυρότατηςεπίδρασης της αττικής (Stuumlber 1995 73)

Στο IG 13 40 σε μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Χαλκίδας (446 πΧ) που παραθέτει ο Lόpez Eire (1993) ωςπηγή του (βλ Lόpez Eire 1997 [1999] 98) διακρίνεται μια αντίθεση μεταξύ της γλώσσας πουχρησιμοποιείται στον επίσημο όρκο (II1-39) και τη γλώσσα των πρόσθετων ρητρών που πρότειναν δύοαθηναίοι πολίτες (II40-80) Δύο χαρακτηριστικά που απαντούν στον όρκο θεωρούνται διαγνωστικά τηςlaquoσυντηρητικήςraquo επίσημης αττικής των διοικητικών εγγράφων (α) η θεματική μακρόχρονη δοτικήπληθυντικού σε -οισι(ν) Ἀθεναίοισι (I25) Ἀθεναίοισιν (Ι26) [athε naiacuteoisi(n)] και (β) το πρόρρημα ξυν- (εδώ χσυν-) [ksyn-] χσυλλ έφσομαι (= ξυλλήψομαι [ksyllέ psomai]) (ΙΙ7-8) χσύμμαχος [ksyacutemmakhos]) (Ι27)Αντίστροφα οι πρόσθετες ρήτρες μάς παρουσιάζουν νεοτεριστικές παραλλαγές που ευθυγραμμίζονται μετην πιο laquoμοντέρναraquo ιωνικοποιημένη αττική που είχε ήδη εδραιωθεί στον λόγο των μορφωμένων (α)laquoβραχείεςraquo δοτικές πληθυντικού σε -οις Ἀθεναίοις [athε naiacuteois] (ΙΙ48-49 52 73 79) τοῖς [tois] (Ι60) (β)φωνητικά συρρικνωμένο συν- [syn-] συνεπιμελōσθōν [synepimel sth n] (Ι68) Αυτό μπορεί σαφώς ναισχύει αλλά το κείμενο δεν είναι τόσο σαφές όσο πιστεύουν οι Lόpez Eire και Horrocks Από τη μιαπαραλείπουν να αναφέρουν την εμφάνιση μιας μη αναμενόμενης laquoβραχείαςraquo δοτικής στο κομμάτι τουεπίσημου κειμένου πειθομένοις [peithomeacutenois] (Ι15) Από την άλλη ο επίσημος όρκος δεν συντάχθηκε σεκάποια δημόσια υπηρεσία αλλά από κάποιον άλλο πολίτη όπως συνέβη και με τις πρόσθετες ρήτρες πρβ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

οξύτονο [allaacute] ως παράδειγμα) Βλ το ύστερο λατινικό per hoc [per c] για τον λόγο αυτόν gt ιταλ perograve[per ] gt ισπ pero [pero] αλλά (το παροξύτονο [pero] όταν παρατίθεται μεμονωμένο και αναλεξικοποιείταιως ουσιαστικό με τη σημασία της αντίρρησης βλ τις εκφράσεις της αγγλικής no ifs ands or buts δενδέχομαι αν και αλλά = δεν δέχομαι δισταγμούςαντιρρήσεις) Ας σημειωθεί επίσης το αρχαίο ελληνικό ὁποῖος [hopoίos] οποιουδήποτε είδους gt νέο ελληνικό [opjos] οποιοσδήποτε (καθώς και το προκλιτικό[opjos]) πχ ας το φάει όποιος θέλει [as to fai opjos θeli] και το πιο εμφατικό [as to fai opjos θeli] όποιοςθέλει ας το φάει Η μετακίνηση τόνου στο όποιος συνήθως αποδίδεται στην επίδραση των όπου [opu] όπως[opos] όταν [otan] (αρχ ελλ ὅπου[hόpo ] ὅπως[hόp s] ὅταν[hόtan]) Aς σημειωθεί επίσης το νέο ελληνικόόποτε [opote] εν αντιθέσει με το αρχαίο ελληνικό παροξύτονο ὁπότε [hopόte] και το νε οπότε [opote])Ωστόσο οι εν λόγω λέξεις μπορούν να είναι προκλιτικές στον συνεχή λόγο

Οι κανόνες που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στον συλλαβισμό -και τους οποίους έμμεσα μπορεί νασυναγάγει κανείς από τη θέση του τόνου στις φωνητικές του μεταγραφές- εξαρτώνται επίσης κατά μεγάλοβαθμό από την ορθογραφία Έτσι τα ταυτοσυλλαβικά συμπλέγματα [f][v] + υγρό συνήθως αντιστοιχούν στιςορθογραφίες φρ φλβρ βλ όπως στους τύπους ἐτυφλώθην [etyfloθin] (186) εὐκαταφρόνητα [efkatafronita](195) ὁ Μυροβλύτης [o mirovlitis] (203) εξαίρεση αποτελεί ο τύπος παρευρέθης [parevreθis] (195)Αντίστροφα το [vr] μεταγράφεται ως ετεροσυλλαβικό στο Λαυρέντιος [lavrendios] (193) εὐρύς [evris](222) Από ορθογραφική άποψη τα αυ [avaf] και ευ [evef] συμπεριφέρονται ως αδιάσπαστες μονάδεςδηλαδή σαν να εξακολουθούν να είναι δίφθογγοι Για παρόμοιους λόγους το σύμπλεγμα [ft] είναιετεροσυλλαβικό στο αὐτός [aftos] (214 και αλλού) αλλά ταυτοσυλλαβικό στον τύπο λεφτά [lefta] (215)

Τα κριτήρια των μεταγραφών δεν είναι πάντα συνεπή Στα σύγχρονα κείμενα το αλλόφωνο του x πριν απόμπροστινά φωνήεντα μεταγράφεται με το ιδιαίτερο σύμβολο του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου [ccedil] πχ ψυχή [psiccedili] σχήμα [sccedilima] (347) αλλά το αντίστοιχο κλειστό αναπαριστάται με το σύμβολο [ķ] με έναδιακριτικό που δηλώνει ουρανικότητα υλικήν [iliķin] κατασκευασμένον [katasķevazmenon] (347) και [ķe](347) ή -από απροσεξία- ως [k] στη σελίδα 355 βλ δοτικῆς [dotikis] ελληνική [elliniki] (sic) κοινόν[kinon] και [ke] Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η ουράνωση αποσιωπάται στα συμπλέγματα k + j καιαπό [kj apo] γλυκειά [γlikja] (349) με εξαίρεση το και αν δώσει [ķj an ethosi] (331) Αυτό δεν θα έπρεπε νασυμβαίνει τη στιγμή που το j το περιβάλλον που είναι υπεύθυνο για την ουράνωση τείνει να απορροφάταιαπό το ουρανικοποιημένο σύμφωνο γλυκειά [γlica] βράχια [vraccedila] Θα περίμενε κανείς λόγω συνέπειαςείτε laquoευρείεςraquo μεταγραφές των laquoυποκείμενων φωνημάτωνraquo x k είτε laquoστενέςraquo μεταγραφές laquoεπιφάνειαςraquo[ķ] [x] ή [c] [ccedil] όχι όμως ένα μεικτό σύστημα

Στην ίδια γραμμή ο συγγραφέας μεταγράφει τα συμπλέγματα l + j ως [ ] τα μαλλιά [ta ma a] (320) στηνσπηληάν [sti(n) spi a(n)] (331) ήλιο [il o] (349 εξαίρεση αποτελεί η δουλειά [ethulja] 354) Ωστόσο τασυμπλέγματα n + j αναπαριστώνται ως [nj] ο νιος [o njos] (318) καταχνιά [kataxnja] σε μαρμαρένι αλώνι[se marmarenj aloņi] (το [ņ] αντιπροσωπεύει τη διαλεκτική ουράνωση του ni) αλλά πρβ φέρνει [ferni] παγαίνεις [pajenis] κλπ όλα με [ni] στο ίδιο κείμενο) (319) μιά [mnja] ορφάνια [orfanja] παρανιά [paranja]πολύ νέα (320) μιάν [m(n)ja(n)] γονηών [γonjon] (331)

Όσον αφορά τη φωνολογική εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής ο Horrocks βασίζεται περισσότερο στα έργα τωνTeodorsson (1974 1977 1978) και Gignac (1976) Αποδέχεται την υπόθεση του Teodorsson ότι οιπερισσότερες αλλαγές που συνέβαλαν στη laquoμεγάλη φωνηεντική αλλαγήraquo στην αττική διάλεκτο είχαν ήδηδιαδραματιστεί κατά την κλασική περίοδο στα πιο λαϊκά επίπεδα ύφους Αυτό είναι πράγματι αρκετάπιθανό Ωστόσο όπως ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχεται ότι (105) laquoπολλά εξαρτώνται από την ερμηνείατων πολύ λίγων εγγράφων που έχουν διασωθεί και περιέχουν τα σχετικά λάθηraquo Κατά τη γνώμη τουυποφαινόμενου τα γραπτά τεκμήρια είναι πολύ σαθρά για να επιβεβαιώσουν τη ριζοσπαστική χρονολόγησηπου υιοθετεί ο Teodorsson και ιδιαίτερα οι επίγονοί του Όπως άλλοι μελετητές θα προτιμούσα ναπροσκολληθώ στην πιο laquoσυντηρητικήraquo χρονολόγηση όπως πχ αυτή που προτείνει ο Threatte (1980)

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 15

Από την άλλη η ερμηνεία κάποιων δεδομένων είναι αμφισβητήσιμη Έτσι για παράδειγμα ο Horrocksαναφέρει ότι laquoη συχνή παράλειψη του προφωνηεντικού i [για να μιλήσουμε σωστά του γράμματος σεπροφωνηεντική θέση] θεωρείται δεδομένο ότι δηλώνει μια λαϊκή καιή γρήγορη προφορά [j] στη θέση αυτήraquo(111) Αυτό είναι αρκετά πιθανό σε περιπώσεις όπως κυρά (αντί του κυρία 4ος αι μΧ) πιθανώς [kyra] (τριακόσα (αντί του τριακόσια 3ος-4ος αι μΧ) πιθανώς [trjakosa] (τα παραδείγματα από Gignac 1976302-304) που επιβεβαιώνονται από την τύχη του j στα νέα ελληνικά νοικοκυρά [nikocira] (οἰκοκυρία) τρακόσα (τύπος της καθομιλουμένης αντί του τριακόσια [trjakosja]) Σε άλλα συμφραζόμενα μάλλον έχουμενα κάνουμε με απλά λάθη Ο Gignac μας λέει για παράδειγμα ότι η παράλειψη του είναι ιδιαίτερα συχνήμετά από υγρό ή ένρινο αλλά δεν μπορώ να διακρίνω τον τρόπο με τον οποίο μια γραφή όπως κονχύλοναντί του κογχύλιον (213 μΧ) θα μπορούσε να αναπαριστά μια συνίζηση ([koŋkhyljon]) ή την ουράνωση τουσυμφώνου με την ταυτόχρονη απορρόφηση του j ([koŋkhy on]) Θα μπορούσε ένας ομιλητής της νέαςελληνικής να καταφύγει σε γραφές του τύπου παλά καμά ή πανά για να αποτυπώσει με μεγαλύτερηακρίβεια τα ουρανικά των λέξεων παλιά [pa a] καμιά [kam a] και πανιά [pa a] το μινιμαλιστικόαπόφθεγμα του Mies van der Rohe laquoτο λιγότερο είναι περισσότεροraquo εφαρμόζεται ελάχιστα στηναναπαράσταση της τεμαχιακής φωνολογίας Περιστασιακά αντίθετα με την πρόταση του Horrocks (290) ηολοκληρωτική ουράνωση των r και s σε [rj] (βλ ř στην τσεχική μια τυπολογική σπανιότητα) και [ ] δεναποτελεί αναπόσπαστη προϋπόθεση για την απώλεια του [-j-] που προκύπτει από συνίζηση τριακόσια[triakosia] gt [trjakosja] gt τρακόσα [trakosa] χωρίς ενδιάμεσο στάδιο [trjako a]

Ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει (112) ένα άλλο απίθανο σενάριο για τη διάδοση της τριβόμενης προφοράςτου d (εμπνευσμένο από τον Gignac 1976 75-76) laquoη προφορά [eth] που απαντά πρώτα πριν από το [j]δηλαδή το προφωνηεντικό i από τον 1ο αιώνα μΧ έπειτα γενικά πριν από το i από τον 3ο αιώνα καιπροφανώς σε όλες τις θέσεις από τον 4ο αιώνα κε εκτός από την περίπτωση όπου προηγούταν ένρινοraquoΕίμαι σίγουρος ότι δεν υπάρχουν αρθρωτικοί ή ακουστικοί λόγοι για τους οποίους το j (ή ένα φωνήεν iστην περίπτωση αυτή) θα έπρεπε να ευνοεί την τριβόμενη προφορά Η παράλειψη του πχ στην περίπτωσητου δακόσια (αντί διακόσια) δεν μας λέει τίποτα περισσότερο για τη συνίζηση ή την προφορά του Τογεγονός ότι η εναλλαγή των και απαντά σχεδόν αποκλειστικά πριν από [i] (πχ Σαράπιζι αντί Σαράπιδι τραπεδῖται αντί για τραπεζῖται βλ επίσης τον τύπο ζακοσίας αντί του διακοσίας) -αν όχι εντελώς τυχαίαλόγω της υψηλής συχνότητας του i σε σχέση με άλλα φωνήεντα- θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη για τοότι το i ευνοούσε τη σύγχυση μεταξύ [z] και [eth] αλλά όχι την ίδια την τριβόμενη προφορά

Η παράλειψη του σ [s] πριν από τ [t] θ [th] και μ [m] στη Φρυγία δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότιαντιπροσωπεύει χαρακτηριστικό της φωνολογίας της ελληνικής όπως αυτή μιλιόταν στη Φρυγία (64) Σεόλες τις γλώσσες το s είναι διαγλωσσικά περισσότερο επιρρεπές σε εξασθένηση πριν από χειλικά καιυπερωικά κλειστά παρά πριν από ομοοργανικά οδοντικά κλειστά Η αιτία για την παράλειψη του σ πουαπαντά σχετικά συχνά στα συμπλέγματα στ και σθ πρέπει να είναι καθαρά στατιστική τα συμπλέγματα στκαι σθ είναι πολύ συχνότερα από τα σπ σκ σφ και σχ

Ο Horrocks αποδέχεται (39 109 110) την παραδοσιακή άποψη ότι το e είχε ιδιαίτερα κλειστή άρθρωση σεκάποια περιβάλλοντα (προφωνηεντικά και πριν από υγρά ένρινα και το s) Σε κάποιες αρχαίες διαλέκτουςόπως η βοιωτική και αργότερα η Κοινή αυτό το e (ειδικά σε προφωνηεντική θέση) εξελίχθηκε σε i τοοποίο με τον καιρό υπέστη συνίζηση πχ θεός [theόs] gt θιός [thiόs] gt [thjόs] (το παράδειγμα δικό μου) Γιαάλλη μια φορά δεν μπορώ να διακρίνω κάποιον πειστικό λόγο για τον οποίο οι αρθρώσεις με την άκρη τηςγλώσσας [δηλαδή τα οδοντικά και τα φατνιακά] θα έπρεπε να ενθαρρύνουν μια δραματικά πιο κλειστήάρθρωση ενός γειτονικού [ẹ] (110) Όσον αφορά το προφωνηεντικό e η στένωσή του σε i είναι απλά μιαοπτική αυταπάτη Οι ακολουθίες [eo] και [ea] υπέστησαν συνίζηση και τράπηκαν σε [eο] και [ea] Με τονκαιρό το [e] (δηλαδή το μη συλλαβικό e) εξελίχτηκε σε πρωτοτυπικό ημίφωνο [j] το οποίο λόγω τηςέλλειψης ειδικού συμβόλου αναπαραστάθηκε -όπως και στη νέα ελληνική- με το σύμβολο θεός [theόs] gt[theόs] gt θιός [thjόs] (ή στην περίπτωση αυτή [theos] gt [theos] gt θιός [thjos]) Λανθασμένες προφορές όπως θειός (αντί του θεός) δεν είναι ενδεικτικές όσον αφορά την υποτιθέμενη κλειστή άρθρωση του

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 15

προφωνηεντικού e Προκύπτουν από υπερδιόρθωση τη στιγμή που τα προφωνηεντικά e και ε επιδέχονταν βράχυνση και συνίζηση βλ αρχ ελλ ἀλήθεια [aleacuteθe a] gt νε ἀλήθεια [aliθccedila) H μετάθεση τουτόνου πχ στο αρχ ελλ γραῖα gt νε γριά [γria] παρέχει αναμφισβήτητες αποδείξεις για ένα πρωιμότεροστάδιο με μη-συλλαβικό [j] αρχ ελλ γραῖα [graicirca ] gt [ rea] gt [γrea] gt [γrja] gt [γria] Για περαιτέρωλεπτομέρειες βλ Μeacutendez Dosuna (1993)

Σχετικό ζήτημα αποτελεί η τροπή των -ιον -ιος (και επίσης -εον -εος) σε [-in] [-is] (που γράφονται μεποικίλους τρόπους -ιν -ις -ειν -εις ή -ην -ης) που μαρτυρείται ευρέως στις αρχαίες διαλέκτους και στηνΚοινή πχ Ἀντώνιος gt Ἀντώνις (νε Αντώνης [andonis]) βλ επίσης το υστερολακωνικό Αὐρήλιν Ἀριστοτέληρ (Αὐρήλιον Αριστοτέλεος) Όπως και άλλοι μελετητές ο Horrocks πιστεύει (117-118) ότι laquoηαπώλεια του [ο] πρέπει να θεωρηθεί ότι προηγείται χρονικά από τη συνίζηση του προφωνηεντικού [i]raquo Έτσιμένει πιστός στην απίθανη υπόθεση ότι τα -ις και -ιν προέρχονται laquoαπό τους υποκοριστικούς τύπουςαρσενικών ονομάτων καθώς και από ουδέτερα υποκοριστικά που χρησιμοποιούνταν ως ονόματαraquo Στηνπραγματικότητα μια αλλαγή του τύπου [joC] gt [iC] με επαναφωνηεντοποίηση του [j] (samprasarana) είναιαπόλυτα αποδεκτή λαμβανομένων υπόψη εξελίξεων του τύπου λατ vespa (σφήκα) gt (μεσ ισπ) aviespa[aβjespa] gt (νισπ) avispa [aβispa] (λατ) Florentiae gt (μεσ ιταλ) Fiorenze [fjorentse] gt (νιτ) Firenze[firentse] Η γενική ενικού πόλης gt [polis] της νέας ελληνικής (βλ τις ήδη υπάρχουσες ακολουθίες όπως πράσις [prasis] (αντί πράσεως [praseos] στο PMich 121 V 1 4 κλπ (42 μΧ)) δεν χρειάζεται να ερμηνευτείως αποτέλεσμα της τετραμερούς αναλογίας (πχ νίκην [nikin] νίκης [nikis] = πόλιν [polin] x) (220) αλλάως ομαλό φωνητικό αποτέλεσμα του αρχαίου ελληνικού πόλεως [pόle s] gt [poleos] gt [poljos] gt [polis]

Είναι ελάχιστα αμφίβολο το ότι η μετατροπή του μουσικού τόνου σε δυναμικό αποτελούσε μέγιστη αλλαγήγια τη φωνολογία της ελληνικής Ωστόσο ο Horrocks πιθανώς υπερεκτιμά τις ερμηνευτικές δυνατότητες τουφαινομένου Έτσι πιστεύει (67) ότι ένας ισχυρός δυναμικός τόνος οδήγησε στην εξασθένηση των φωνηέντωνόταν δεν τονίζονταν ιδιαίτερα σε τελικές συλλαβές Η εξασθένηση αυτή ήταν με τη σειρά της καταλυτική γιατην αντικατάσταση -που συχνά μαρτυρείται στους αιγυπτιακούς παπύρους- της αιτιατικής [-as] από τηνονομαστική πληθυντικού της τρίτης κλίσης [-es] μέσω ενός σταδίου [-əs] βλ πάντες τοὺς φίλους [pandǝstus filus] (μεταγραφή του Horrocks)

Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρούνται ίδιας αξίας όλα τα σχετικά ορθογραφικά λάθη που βρέθηκαν στουςαιγυπτιακούς παπύρους Έχω αμφιβολίες για το κατά πόσο ο τύπος πράγαματος (αντί πράγματος) σε μιαεπιστολή του 104 πΧ θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει (υπερδιορθωτική) προφορά [pra əmatos] (116) Ηεπανάληψη του γράμματος στις γειτονικές συλλαβές αποτελεί πιθανότερη εξήγηση Η εμπειρίαοποιουδήποτε δασκάλου που έχει διαβάσει αμέτρητες μαθητικές ασκήσεις κάθε χρόνο δείχνει ότι δεν είναισπάνιες οι μηχανικές ανορθογραφίες τέτοιου τύπου Εξάλλου πολλές περιπτώσεις εναλλαγής μεταξύ Ε και Ο(βλ ἔτι αντί ὅτι που προφέρεται [əti] σύμφωνα με τον συγγραφέα (116)) μπορούν περισσότερο νααποδοθούν στην ομοιότητα του Ο με το lunate Ε παρά σε φωνητικούς λόγους Τέλος ακόμη και αν δεχτούμεότι ένα μέρος από τις μαρτυρίες είναι ενδεικτικό μιας τέτοιας αλλαγής έχει κανείς το δικαίωμα να είναιεπιφυλακτικός για το κατά πόσο η εξασθένηση των φωνηέντων δεν ήταν αποκλειστική ιδιαιτερότητα τηςαιγυπτιακής ελληνικής που δεν απαντά σε άλλες ποικιλίες

Στην περίπτωση συγκεκριμένα της αιτιατικής πληθυντικού της τρίτης κλίσης -ες η πρόταση του Horrocksδεν έχει στέρεη βάση από πολλές απόψεις (α) οι πρωιμότερες περιπτώσεις μιας τέτοιας αλλαγήςμαρτυρούνται σε αρχαίες διαλέκτους (βλ 6ος αι ηλειακό τέτορες [teacutetores] = αττ τέτταρας [teacutettaras] όπου δενυπάρχει κανένα στοιχείο για φωνηεντική εξασθένηση (β) περιπτώσεις αιτιατικής πληθυντικού 1ης κλίσης σε-ες απαντούν μόνο σε πολύ μεταγενέστερη εποχή (γ) στη νέα ελληνική ο τύπος -ες είναι [-es] καθώς ηφωνητική αλλαγή [-ǝs] gt [-es] είναι άγνωστη το στάδιο [-ǝs] πρέπει να θεωρηθεί περιττό (δ) στηνπραγματικότητα ένα φωνήεν μπορεί να εξαλειφθεί άμεσα βλ το νεοελληνικό άσε με [ase me] έναντι του αςτον [as ton] (χωρίς ενδιάμεσο [asǝ]) παρομοίως το απ(ό) στη φράση από μένα [apo mena] έναντι του απότον κύριο [ap toŋ girjo] (χωρίς ενδιάμεσο [apǝ]) (ε) δεν υπάρχει τίποτα απίθανο σε μια ερμηνεία με όρους

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 15

καθαρά αναλογικής ισοπέδωσης [levelling] (δηλ ομοιογενοποίησης) Σε σημαντικό βαθμό η αρχαία ελληνικήμαρτυρεί και άλλες περιπτώσεις όπου η ονομαστική πληθυντικού λειτουργεί ως αιτιατική πχ νεότεροςαττικός τύπος οἱ βασιλεῖς (πρωιμότερο βασιλῆες βασιλῆς) τοὺς βασιλεῖς (αντί του πρωιμότερου βασιλέᾱς)

Σύμφωνα με τον Horrocks (117) ο δυναμικός τόνος θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει και την απλοποίησητων διπλών συμφώνων πχ πρόγραμα [pro rama] στον POxy 1155 (104 πχ) αντί πρόγραμμα Αυτό όμωςέρχεται σε αντίθεση με μαρτυρίες από τις νεότερες νοτιοανατολικές διαλέκτους οι οποίες διατηρούν τα διπλάσύμφωνα πρβ τον κυπριακό τύπο πρόγραμμαν [pro ramman]

Τα σχόλια που ακολουθούν αφορούν συγκεκριμένα ζητήματα

Ο Horrocks (15) ερμηνεύει το επίθημα -μεναι του απαρεμφάτου των αθέματων ρημάτων της λεσβιακής ωςμείγμα του δυτ ελλαιολικού -μεν [-men] και του ανατ ελλ -ναι [-nai] Στην πραγματικότητα η κατάληξη -αι ανεξάρτητα από την αρχική της λειτουργία απαντά και σε άλλα απαρέμφατα (πρβ -σαι [sai] στονσιγματικό αόριστο και -σθαι [-sthai] στη μέση φωνή) και έτσι πιο πιθανός φαίνεται ο τεμαχισμός -μεν-αι

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιωνικής στον επιστημονικό και λογοτεχνικό πεζό λόγο (πχ στον Ηρόδοτο)είναι η χρήση του (ὀ)κ- σε κάποιους αντωνυμικούς και επιρρηματικούς τύπους στη θέση του (ὀ)π-τηςαττικής και άλλων διαλέκτων πχ λογ ιων κῶς [k s] πώς ὀκοῖος [okoicircos] οποιουδήποτε είδους αττ πῶς [p s] ὁποῖος [hopoicircos] (p είναι η κανονική εξέλιξη του πρωτοϊνδοευρωπαϊκού kw πριν από ο καιυπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές υποθέσεις για να ερμηνευτεί το μη αναμενόμενο k) Εκ πρώτης όψεωςαυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών οι οποίες με λίγες -αλλά ουσιώδεις- εξαιρέσεις(βλ πιο κάτω) παραθέτουν τύπους της σειράς (ὀ)π- Ο Horrocks (22) το ερμηνεύει αυτό ως απόδειξη ότι ηλογοτεχνική πρότυπη του ιωνικού πεζού λόγου ήταν κατά κάποιον τρόπο πιο κοντά στην τοπική ομιλία ήτουλάχιστον σε μια ποικιλία της παρά στην πρότυπη γλώσσα των επίσημων εγγράφων και στη γλώσσα τηςποίησης (στο μεγαλύτερο μέρος της) Ωστόσο η σειρά (ὀ)π- σε επιγραφές εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο μισότου 4ου αιώνα πΧ σε κείμενα που είναι μπολιασμένα με αττικά στοιχεία Αν και στην πραγματικότητα είναιλίγες οι πρωιμότερες επιγραφικές μαρτυρίες είναι χωρίς εξαιρέσεις του τύπου ὀκ- πρβ ὀκόσō [okόso ] (=αττ ὁπόσου) σε ποια τιμή σε επιστολή πάνω σε μολύβδινη πινακίδα από το Εμπόριον αποικία τωνΦωκαέων στην Ισπανία (SEG 37 83813 περ 500 πΧ) ὄκō (= αττ ὅπου στο Σίγειον (Pech-Maho Γαλλία)αποικία της Μιλήτου (SEG 38 10367 περ 450-400) και ὀκοῖα [okoicirca] στην πόλη Ερυθραί (IEryth 20511περ 380-360 πΧ) Συνεπώς το (ὀ)π- δεν πρέπει να θεωρηθεί τοπικό χαρακτηριστικό αλλά απλά ένα μεταξύτων πολλών που ενσωμάτωσε η επίσημη ιωνική κατά τον 4ο αιώνα πΧ ως αποτέλεσμα της ισχυρότατηςεπίδρασης της αττικής (Stuumlber 1995 73)

Στο IG 13 40 σε μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Χαλκίδας (446 πΧ) που παραθέτει ο Lόpez Eire (1993) ωςπηγή του (βλ Lόpez Eire 1997 [1999] 98) διακρίνεται μια αντίθεση μεταξύ της γλώσσας πουχρησιμοποιείται στον επίσημο όρκο (II1-39) και τη γλώσσα των πρόσθετων ρητρών που πρότειναν δύοαθηναίοι πολίτες (II40-80) Δύο χαρακτηριστικά που απαντούν στον όρκο θεωρούνται διαγνωστικά τηςlaquoσυντηρητικήςraquo επίσημης αττικής των διοικητικών εγγράφων (α) η θεματική μακρόχρονη δοτικήπληθυντικού σε -οισι(ν) Ἀθεναίοισι (I25) Ἀθεναίοισιν (Ι26) [athε naiacuteoisi(n)] και (β) το πρόρρημα ξυν- (εδώ χσυν-) [ksyn-] χσυλλ έφσομαι (= ξυλλήψομαι [ksyllέ psomai]) (ΙΙ7-8) χσύμμαχος [ksyacutemmakhos]) (Ι27)Αντίστροφα οι πρόσθετες ρήτρες μάς παρουσιάζουν νεοτεριστικές παραλλαγές που ευθυγραμμίζονται μετην πιο laquoμοντέρναraquo ιωνικοποιημένη αττική που είχε ήδη εδραιωθεί στον λόγο των μορφωμένων (α)laquoβραχείεςraquo δοτικές πληθυντικού σε -οις Ἀθεναίοις [athε naiacuteois] (ΙΙ48-49 52 73 79) τοῖς [tois] (Ι60) (β)φωνητικά συρρικνωμένο συν- [syn-] συνεπιμελōσθōν [synepimel sth n] (Ι68) Αυτό μπορεί σαφώς ναισχύει αλλά το κείμενο δεν είναι τόσο σαφές όσο πιστεύουν οι Lόpez Eire και Horrocks Από τη μιαπαραλείπουν να αναφέρουν την εμφάνιση μιας μη αναμενόμενης laquoβραχείαςraquo δοτικής στο κομμάτι τουεπίσημου κειμένου πειθομένοις [peithomeacutenois] (Ι15) Από την άλλη ο επίσημος όρκος δεν συντάχθηκε σεκάποια δημόσια υπηρεσία αλλά από κάποιον άλλο πολίτη όπως συνέβη και με τις πρόσθετες ρήτρες πρβ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

Από την άλλη η ερμηνεία κάποιων δεδομένων είναι αμφισβητήσιμη Έτσι για παράδειγμα ο Horrocksαναφέρει ότι laquoη συχνή παράλειψη του προφωνηεντικού i [για να μιλήσουμε σωστά του γράμματος σεπροφωνηεντική θέση] θεωρείται δεδομένο ότι δηλώνει μια λαϊκή καιή γρήγορη προφορά [j] στη θέση αυτήraquo(111) Αυτό είναι αρκετά πιθανό σε περιπώσεις όπως κυρά (αντί του κυρία 4ος αι μΧ) πιθανώς [kyra] (τριακόσα (αντί του τριακόσια 3ος-4ος αι μΧ) πιθανώς [trjakosa] (τα παραδείγματα από Gignac 1976302-304) που επιβεβαιώνονται από την τύχη του j στα νέα ελληνικά νοικοκυρά [nikocira] (οἰκοκυρία) τρακόσα (τύπος της καθομιλουμένης αντί του τριακόσια [trjakosja]) Σε άλλα συμφραζόμενα μάλλον έχουμενα κάνουμε με απλά λάθη Ο Gignac μας λέει για παράδειγμα ότι η παράλειψη του είναι ιδιαίτερα συχνήμετά από υγρό ή ένρινο αλλά δεν μπορώ να διακρίνω τον τρόπο με τον οποίο μια γραφή όπως κονχύλοναντί του κογχύλιον (213 μΧ) θα μπορούσε να αναπαριστά μια συνίζηση ([koŋkhyljon]) ή την ουράνωση τουσυμφώνου με την ταυτόχρονη απορρόφηση του j ([koŋkhy on]) Θα μπορούσε ένας ομιλητής της νέαςελληνικής να καταφύγει σε γραφές του τύπου παλά καμά ή πανά για να αποτυπώσει με μεγαλύτερηακρίβεια τα ουρανικά των λέξεων παλιά [pa a] καμιά [kam a] και πανιά [pa a] το μινιμαλιστικόαπόφθεγμα του Mies van der Rohe laquoτο λιγότερο είναι περισσότεροraquo εφαρμόζεται ελάχιστα στηναναπαράσταση της τεμαχιακής φωνολογίας Περιστασιακά αντίθετα με την πρόταση του Horrocks (290) ηολοκληρωτική ουράνωση των r και s σε [rj] (βλ ř στην τσεχική μια τυπολογική σπανιότητα) και [ ] δεναποτελεί αναπόσπαστη προϋπόθεση για την απώλεια του [-j-] που προκύπτει από συνίζηση τριακόσια[triakosia] gt [trjakosja] gt τρακόσα [trakosa] χωρίς ενδιάμεσο στάδιο [trjako a]

Ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει (112) ένα άλλο απίθανο σενάριο για τη διάδοση της τριβόμενης προφοράςτου d (εμπνευσμένο από τον Gignac 1976 75-76) laquoη προφορά [eth] που απαντά πρώτα πριν από το [j]δηλαδή το προφωνηεντικό i από τον 1ο αιώνα μΧ έπειτα γενικά πριν από το i από τον 3ο αιώνα καιπροφανώς σε όλες τις θέσεις από τον 4ο αιώνα κε εκτός από την περίπτωση όπου προηγούταν ένρινοraquoΕίμαι σίγουρος ότι δεν υπάρχουν αρθρωτικοί ή ακουστικοί λόγοι για τους οποίους το j (ή ένα φωνήεν iστην περίπτωση αυτή) θα έπρεπε να ευνοεί την τριβόμενη προφορά Η παράλειψη του πχ στην περίπτωσητου δακόσια (αντί διακόσια) δεν μας λέει τίποτα περισσότερο για τη συνίζηση ή την προφορά του Τογεγονός ότι η εναλλαγή των και απαντά σχεδόν αποκλειστικά πριν από [i] (πχ Σαράπιζι αντί Σαράπιδι τραπεδῖται αντί για τραπεζῖται βλ επίσης τον τύπο ζακοσίας αντί του διακοσίας) -αν όχι εντελώς τυχαίαλόγω της υψηλής συχνότητας του i σε σχέση με άλλα φωνήεντα- θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη για τοότι το i ευνοούσε τη σύγχυση μεταξύ [z] και [eth] αλλά όχι την ίδια την τριβόμενη προφορά

Η παράλειψη του σ [s] πριν από τ [t] θ [th] και μ [m] στη Φρυγία δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότιαντιπροσωπεύει χαρακτηριστικό της φωνολογίας της ελληνικής όπως αυτή μιλιόταν στη Φρυγία (64) Σεόλες τις γλώσσες το s είναι διαγλωσσικά περισσότερο επιρρεπές σε εξασθένηση πριν από χειλικά καιυπερωικά κλειστά παρά πριν από ομοοργανικά οδοντικά κλειστά Η αιτία για την παράλειψη του σ πουαπαντά σχετικά συχνά στα συμπλέγματα στ και σθ πρέπει να είναι καθαρά στατιστική τα συμπλέγματα στκαι σθ είναι πολύ συχνότερα από τα σπ σκ σφ και σχ

Ο Horrocks αποδέχεται (39 109 110) την παραδοσιακή άποψη ότι το e είχε ιδιαίτερα κλειστή άρθρωση σεκάποια περιβάλλοντα (προφωνηεντικά και πριν από υγρά ένρινα και το s) Σε κάποιες αρχαίες διαλέκτουςόπως η βοιωτική και αργότερα η Κοινή αυτό το e (ειδικά σε προφωνηεντική θέση) εξελίχθηκε σε i τοοποίο με τον καιρό υπέστη συνίζηση πχ θεός [theόs] gt θιός [thiόs] gt [thjόs] (το παράδειγμα δικό μου) Γιαάλλη μια φορά δεν μπορώ να διακρίνω κάποιον πειστικό λόγο για τον οποίο οι αρθρώσεις με την άκρη τηςγλώσσας [δηλαδή τα οδοντικά και τα φατνιακά] θα έπρεπε να ενθαρρύνουν μια δραματικά πιο κλειστήάρθρωση ενός γειτονικού [ẹ] (110) Όσον αφορά το προφωνηεντικό e η στένωσή του σε i είναι απλά μιαοπτική αυταπάτη Οι ακολουθίες [eo] και [ea] υπέστησαν συνίζηση και τράπηκαν σε [eο] και [ea] Με τονκαιρό το [e] (δηλαδή το μη συλλαβικό e) εξελίχτηκε σε πρωτοτυπικό ημίφωνο [j] το οποίο λόγω τηςέλλειψης ειδικού συμβόλου αναπαραστάθηκε -όπως και στη νέα ελληνική- με το σύμβολο θεός [theόs] gt[theόs] gt θιός [thjόs] (ή στην περίπτωση αυτή [theos] gt [theos] gt θιός [thjos]) Λανθασμένες προφορές όπως θειός (αντί του θεός) δεν είναι ενδεικτικές όσον αφορά την υποτιθέμενη κλειστή άρθρωση του

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 15

προφωνηεντικού e Προκύπτουν από υπερδιόρθωση τη στιγμή που τα προφωνηεντικά e και ε επιδέχονταν βράχυνση και συνίζηση βλ αρχ ελλ ἀλήθεια [aleacuteθe a] gt νε ἀλήθεια [aliθccedila) H μετάθεση τουτόνου πχ στο αρχ ελλ γραῖα gt νε γριά [γria] παρέχει αναμφισβήτητες αποδείξεις για ένα πρωιμότεροστάδιο με μη-συλλαβικό [j] αρχ ελλ γραῖα [graicirca ] gt [ rea] gt [γrea] gt [γrja] gt [γria] Για περαιτέρωλεπτομέρειες βλ Μeacutendez Dosuna (1993)

Σχετικό ζήτημα αποτελεί η τροπή των -ιον -ιος (και επίσης -εον -εος) σε [-in] [-is] (που γράφονται μεποικίλους τρόπους -ιν -ις -ειν -εις ή -ην -ης) που μαρτυρείται ευρέως στις αρχαίες διαλέκτους και στηνΚοινή πχ Ἀντώνιος gt Ἀντώνις (νε Αντώνης [andonis]) βλ επίσης το υστερολακωνικό Αὐρήλιν Ἀριστοτέληρ (Αὐρήλιον Αριστοτέλεος) Όπως και άλλοι μελετητές ο Horrocks πιστεύει (117-118) ότι laquoηαπώλεια του [ο] πρέπει να θεωρηθεί ότι προηγείται χρονικά από τη συνίζηση του προφωνηεντικού [i]raquo Έτσιμένει πιστός στην απίθανη υπόθεση ότι τα -ις και -ιν προέρχονται laquoαπό τους υποκοριστικούς τύπουςαρσενικών ονομάτων καθώς και από ουδέτερα υποκοριστικά που χρησιμοποιούνταν ως ονόματαraquo Στηνπραγματικότητα μια αλλαγή του τύπου [joC] gt [iC] με επαναφωνηεντοποίηση του [j] (samprasarana) είναιαπόλυτα αποδεκτή λαμβανομένων υπόψη εξελίξεων του τύπου λατ vespa (σφήκα) gt (μεσ ισπ) aviespa[aβjespa] gt (νισπ) avispa [aβispa] (λατ) Florentiae gt (μεσ ιταλ) Fiorenze [fjorentse] gt (νιτ) Firenze[firentse] Η γενική ενικού πόλης gt [polis] της νέας ελληνικής (βλ τις ήδη υπάρχουσες ακολουθίες όπως πράσις [prasis] (αντί πράσεως [praseos] στο PMich 121 V 1 4 κλπ (42 μΧ)) δεν χρειάζεται να ερμηνευτείως αποτέλεσμα της τετραμερούς αναλογίας (πχ νίκην [nikin] νίκης [nikis] = πόλιν [polin] x) (220) αλλάως ομαλό φωνητικό αποτέλεσμα του αρχαίου ελληνικού πόλεως [pόle s] gt [poleos] gt [poljos] gt [polis]

Είναι ελάχιστα αμφίβολο το ότι η μετατροπή του μουσικού τόνου σε δυναμικό αποτελούσε μέγιστη αλλαγήγια τη φωνολογία της ελληνικής Ωστόσο ο Horrocks πιθανώς υπερεκτιμά τις ερμηνευτικές δυνατότητες τουφαινομένου Έτσι πιστεύει (67) ότι ένας ισχυρός δυναμικός τόνος οδήγησε στην εξασθένηση των φωνηέντωνόταν δεν τονίζονταν ιδιαίτερα σε τελικές συλλαβές Η εξασθένηση αυτή ήταν με τη σειρά της καταλυτική γιατην αντικατάσταση -που συχνά μαρτυρείται στους αιγυπτιακούς παπύρους- της αιτιατικής [-as] από τηνονομαστική πληθυντικού της τρίτης κλίσης [-es] μέσω ενός σταδίου [-əs] βλ πάντες τοὺς φίλους [pandǝstus filus] (μεταγραφή του Horrocks)

Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρούνται ίδιας αξίας όλα τα σχετικά ορθογραφικά λάθη που βρέθηκαν στουςαιγυπτιακούς παπύρους Έχω αμφιβολίες για το κατά πόσο ο τύπος πράγαματος (αντί πράγματος) σε μιαεπιστολή του 104 πΧ θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει (υπερδιορθωτική) προφορά [pra əmatos] (116) Ηεπανάληψη του γράμματος στις γειτονικές συλλαβές αποτελεί πιθανότερη εξήγηση Η εμπειρίαοποιουδήποτε δασκάλου που έχει διαβάσει αμέτρητες μαθητικές ασκήσεις κάθε χρόνο δείχνει ότι δεν είναισπάνιες οι μηχανικές ανορθογραφίες τέτοιου τύπου Εξάλλου πολλές περιπτώσεις εναλλαγής μεταξύ Ε και Ο(βλ ἔτι αντί ὅτι που προφέρεται [əti] σύμφωνα με τον συγγραφέα (116)) μπορούν περισσότερο νααποδοθούν στην ομοιότητα του Ο με το lunate Ε παρά σε φωνητικούς λόγους Τέλος ακόμη και αν δεχτούμεότι ένα μέρος από τις μαρτυρίες είναι ενδεικτικό μιας τέτοιας αλλαγής έχει κανείς το δικαίωμα να είναιεπιφυλακτικός για το κατά πόσο η εξασθένηση των φωνηέντων δεν ήταν αποκλειστική ιδιαιτερότητα τηςαιγυπτιακής ελληνικής που δεν απαντά σε άλλες ποικιλίες

Στην περίπτωση συγκεκριμένα της αιτιατικής πληθυντικού της τρίτης κλίσης -ες η πρόταση του Horrocksδεν έχει στέρεη βάση από πολλές απόψεις (α) οι πρωιμότερες περιπτώσεις μιας τέτοιας αλλαγήςμαρτυρούνται σε αρχαίες διαλέκτους (βλ 6ος αι ηλειακό τέτορες [teacutetores] = αττ τέτταρας [teacutettaras] όπου δενυπάρχει κανένα στοιχείο για φωνηεντική εξασθένηση (β) περιπτώσεις αιτιατικής πληθυντικού 1ης κλίσης σε-ες απαντούν μόνο σε πολύ μεταγενέστερη εποχή (γ) στη νέα ελληνική ο τύπος -ες είναι [-es] καθώς ηφωνητική αλλαγή [-ǝs] gt [-es] είναι άγνωστη το στάδιο [-ǝs] πρέπει να θεωρηθεί περιττό (δ) στηνπραγματικότητα ένα φωνήεν μπορεί να εξαλειφθεί άμεσα βλ το νεοελληνικό άσε με [ase me] έναντι του αςτον [as ton] (χωρίς ενδιάμεσο [asǝ]) παρομοίως το απ(ό) στη φράση από μένα [apo mena] έναντι του απότον κύριο [ap toŋ girjo] (χωρίς ενδιάμεσο [apǝ]) (ε) δεν υπάρχει τίποτα απίθανο σε μια ερμηνεία με όρους

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 15

καθαρά αναλογικής ισοπέδωσης [levelling] (δηλ ομοιογενοποίησης) Σε σημαντικό βαθμό η αρχαία ελληνικήμαρτυρεί και άλλες περιπτώσεις όπου η ονομαστική πληθυντικού λειτουργεί ως αιτιατική πχ νεότεροςαττικός τύπος οἱ βασιλεῖς (πρωιμότερο βασιλῆες βασιλῆς) τοὺς βασιλεῖς (αντί του πρωιμότερου βασιλέᾱς)

Σύμφωνα με τον Horrocks (117) ο δυναμικός τόνος θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει και την απλοποίησητων διπλών συμφώνων πχ πρόγραμα [pro rama] στον POxy 1155 (104 πχ) αντί πρόγραμμα Αυτό όμωςέρχεται σε αντίθεση με μαρτυρίες από τις νεότερες νοτιοανατολικές διαλέκτους οι οποίες διατηρούν τα διπλάσύμφωνα πρβ τον κυπριακό τύπο πρόγραμμαν [pro ramman]

Τα σχόλια που ακολουθούν αφορούν συγκεκριμένα ζητήματα

Ο Horrocks (15) ερμηνεύει το επίθημα -μεναι του απαρεμφάτου των αθέματων ρημάτων της λεσβιακής ωςμείγμα του δυτ ελλαιολικού -μεν [-men] και του ανατ ελλ -ναι [-nai] Στην πραγματικότητα η κατάληξη -αι ανεξάρτητα από την αρχική της λειτουργία απαντά και σε άλλα απαρέμφατα (πρβ -σαι [sai] στονσιγματικό αόριστο και -σθαι [-sthai] στη μέση φωνή) και έτσι πιο πιθανός φαίνεται ο τεμαχισμός -μεν-αι

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιωνικής στον επιστημονικό και λογοτεχνικό πεζό λόγο (πχ στον Ηρόδοτο)είναι η χρήση του (ὀ)κ- σε κάποιους αντωνυμικούς και επιρρηματικούς τύπους στη θέση του (ὀ)π-τηςαττικής και άλλων διαλέκτων πχ λογ ιων κῶς [k s] πώς ὀκοῖος [okoicircos] οποιουδήποτε είδους αττ πῶς [p s] ὁποῖος [hopoicircos] (p είναι η κανονική εξέλιξη του πρωτοϊνδοευρωπαϊκού kw πριν από ο καιυπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές υποθέσεις για να ερμηνευτεί το μη αναμενόμενο k) Εκ πρώτης όψεωςαυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών οι οποίες με λίγες -αλλά ουσιώδεις- εξαιρέσεις(βλ πιο κάτω) παραθέτουν τύπους της σειράς (ὀ)π- Ο Horrocks (22) το ερμηνεύει αυτό ως απόδειξη ότι ηλογοτεχνική πρότυπη του ιωνικού πεζού λόγου ήταν κατά κάποιον τρόπο πιο κοντά στην τοπική ομιλία ήτουλάχιστον σε μια ποικιλία της παρά στην πρότυπη γλώσσα των επίσημων εγγράφων και στη γλώσσα τηςποίησης (στο μεγαλύτερο μέρος της) Ωστόσο η σειρά (ὀ)π- σε επιγραφές εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο μισότου 4ου αιώνα πΧ σε κείμενα που είναι μπολιασμένα με αττικά στοιχεία Αν και στην πραγματικότητα είναιλίγες οι πρωιμότερες επιγραφικές μαρτυρίες είναι χωρίς εξαιρέσεις του τύπου ὀκ- πρβ ὀκόσō [okόso ] (=αττ ὁπόσου) σε ποια τιμή σε επιστολή πάνω σε μολύβδινη πινακίδα από το Εμπόριον αποικία τωνΦωκαέων στην Ισπανία (SEG 37 83813 περ 500 πΧ) ὄκō (= αττ ὅπου στο Σίγειον (Pech-Maho Γαλλία)αποικία της Μιλήτου (SEG 38 10367 περ 450-400) και ὀκοῖα [okoicirca] στην πόλη Ερυθραί (IEryth 20511περ 380-360 πΧ) Συνεπώς το (ὀ)π- δεν πρέπει να θεωρηθεί τοπικό χαρακτηριστικό αλλά απλά ένα μεταξύτων πολλών που ενσωμάτωσε η επίσημη ιωνική κατά τον 4ο αιώνα πΧ ως αποτέλεσμα της ισχυρότατηςεπίδρασης της αττικής (Stuumlber 1995 73)

Στο IG 13 40 σε μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Χαλκίδας (446 πΧ) που παραθέτει ο Lόpez Eire (1993) ωςπηγή του (βλ Lόpez Eire 1997 [1999] 98) διακρίνεται μια αντίθεση μεταξύ της γλώσσας πουχρησιμοποιείται στον επίσημο όρκο (II1-39) και τη γλώσσα των πρόσθετων ρητρών που πρότειναν δύοαθηναίοι πολίτες (II40-80) Δύο χαρακτηριστικά που απαντούν στον όρκο θεωρούνται διαγνωστικά τηςlaquoσυντηρητικήςraquo επίσημης αττικής των διοικητικών εγγράφων (α) η θεματική μακρόχρονη δοτικήπληθυντικού σε -οισι(ν) Ἀθεναίοισι (I25) Ἀθεναίοισιν (Ι26) [athε naiacuteoisi(n)] και (β) το πρόρρημα ξυν- (εδώ χσυν-) [ksyn-] χσυλλ έφσομαι (= ξυλλήψομαι [ksyllέ psomai]) (ΙΙ7-8) χσύμμαχος [ksyacutemmakhos]) (Ι27)Αντίστροφα οι πρόσθετες ρήτρες μάς παρουσιάζουν νεοτεριστικές παραλλαγές που ευθυγραμμίζονται μετην πιο laquoμοντέρναraquo ιωνικοποιημένη αττική που είχε ήδη εδραιωθεί στον λόγο των μορφωμένων (α)laquoβραχείεςraquo δοτικές πληθυντικού σε -οις Ἀθεναίοις [athε naiacuteois] (ΙΙ48-49 52 73 79) τοῖς [tois] (Ι60) (β)φωνητικά συρρικνωμένο συν- [syn-] συνεπιμελōσθōν [synepimel sth n] (Ι68) Αυτό μπορεί σαφώς ναισχύει αλλά το κείμενο δεν είναι τόσο σαφές όσο πιστεύουν οι Lόpez Eire και Horrocks Από τη μιαπαραλείπουν να αναφέρουν την εμφάνιση μιας μη αναμενόμενης laquoβραχείαςraquo δοτικής στο κομμάτι τουεπίσημου κειμένου πειθομένοις [peithomeacutenois] (Ι15) Από την άλλη ο επίσημος όρκος δεν συντάχθηκε σεκάποια δημόσια υπηρεσία αλλά από κάποιον άλλο πολίτη όπως συνέβη και με τις πρόσθετες ρήτρες πρβ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

προφωνηεντικού e Προκύπτουν από υπερδιόρθωση τη στιγμή που τα προφωνηεντικά e και ε επιδέχονταν βράχυνση και συνίζηση βλ αρχ ελλ ἀλήθεια [aleacuteθe a] gt νε ἀλήθεια [aliθccedila) H μετάθεση τουτόνου πχ στο αρχ ελλ γραῖα gt νε γριά [γria] παρέχει αναμφισβήτητες αποδείξεις για ένα πρωιμότεροστάδιο με μη-συλλαβικό [j] αρχ ελλ γραῖα [graicirca ] gt [ rea] gt [γrea] gt [γrja] gt [γria] Για περαιτέρωλεπτομέρειες βλ Μeacutendez Dosuna (1993)

Σχετικό ζήτημα αποτελεί η τροπή των -ιον -ιος (και επίσης -εον -εος) σε [-in] [-is] (που γράφονται μεποικίλους τρόπους -ιν -ις -ειν -εις ή -ην -ης) που μαρτυρείται ευρέως στις αρχαίες διαλέκτους και στηνΚοινή πχ Ἀντώνιος gt Ἀντώνις (νε Αντώνης [andonis]) βλ επίσης το υστερολακωνικό Αὐρήλιν Ἀριστοτέληρ (Αὐρήλιον Αριστοτέλεος) Όπως και άλλοι μελετητές ο Horrocks πιστεύει (117-118) ότι laquoηαπώλεια του [ο] πρέπει να θεωρηθεί ότι προηγείται χρονικά από τη συνίζηση του προφωνηεντικού [i]raquo Έτσιμένει πιστός στην απίθανη υπόθεση ότι τα -ις και -ιν προέρχονται laquoαπό τους υποκοριστικούς τύπουςαρσενικών ονομάτων καθώς και από ουδέτερα υποκοριστικά που χρησιμοποιούνταν ως ονόματαraquo Στηνπραγματικότητα μια αλλαγή του τύπου [joC] gt [iC] με επαναφωνηεντοποίηση του [j] (samprasarana) είναιαπόλυτα αποδεκτή λαμβανομένων υπόψη εξελίξεων του τύπου λατ vespa (σφήκα) gt (μεσ ισπ) aviespa[aβjespa] gt (νισπ) avispa [aβispa] (λατ) Florentiae gt (μεσ ιταλ) Fiorenze [fjorentse] gt (νιτ) Firenze[firentse] Η γενική ενικού πόλης gt [polis] της νέας ελληνικής (βλ τις ήδη υπάρχουσες ακολουθίες όπως πράσις [prasis] (αντί πράσεως [praseos] στο PMich 121 V 1 4 κλπ (42 μΧ)) δεν χρειάζεται να ερμηνευτείως αποτέλεσμα της τετραμερούς αναλογίας (πχ νίκην [nikin] νίκης [nikis] = πόλιν [polin] x) (220) αλλάως ομαλό φωνητικό αποτέλεσμα του αρχαίου ελληνικού πόλεως [pόle s] gt [poleos] gt [poljos] gt [polis]

Είναι ελάχιστα αμφίβολο το ότι η μετατροπή του μουσικού τόνου σε δυναμικό αποτελούσε μέγιστη αλλαγήγια τη φωνολογία της ελληνικής Ωστόσο ο Horrocks πιθανώς υπερεκτιμά τις ερμηνευτικές δυνατότητες τουφαινομένου Έτσι πιστεύει (67) ότι ένας ισχυρός δυναμικός τόνος οδήγησε στην εξασθένηση των φωνηέντωνόταν δεν τονίζονταν ιδιαίτερα σε τελικές συλλαβές Η εξασθένηση αυτή ήταν με τη σειρά της καταλυτική γιατην αντικατάσταση -που συχνά μαρτυρείται στους αιγυπτιακούς παπύρους- της αιτιατικής [-as] από τηνονομαστική πληθυντικού της τρίτης κλίσης [-es] μέσω ενός σταδίου [-əs] βλ πάντες τοὺς φίλους [pandǝstus filus] (μεταγραφή του Horrocks)

Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρούνται ίδιας αξίας όλα τα σχετικά ορθογραφικά λάθη που βρέθηκαν στουςαιγυπτιακούς παπύρους Έχω αμφιβολίες για το κατά πόσο ο τύπος πράγαματος (αντί πράγματος) σε μιαεπιστολή του 104 πΧ θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει (υπερδιορθωτική) προφορά [pra əmatos] (116) Ηεπανάληψη του γράμματος στις γειτονικές συλλαβές αποτελεί πιθανότερη εξήγηση Η εμπειρίαοποιουδήποτε δασκάλου που έχει διαβάσει αμέτρητες μαθητικές ασκήσεις κάθε χρόνο δείχνει ότι δεν είναισπάνιες οι μηχανικές ανορθογραφίες τέτοιου τύπου Εξάλλου πολλές περιπτώσεις εναλλαγής μεταξύ Ε και Ο(βλ ἔτι αντί ὅτι που προφέρεται [əti] σύμφωνα με τον συγγραφέα (116)) μπορούν περισσότερο νααποδοθούν στην ομοιότητα του Ο με το lunate Ε παρά σε φωνητικούς λόγους Τέλος ακόμη και αν δεχτούμεότι ένα μέρος από τις μαρτυρίες είναι ενδεικτικό μιας τέτοιας αλλαγής έχει κανείς το δικαίωμα να είναιεπιφυλακτικός για το κατά πόσο η εξασθένηση των φωνηέντων δεν ήταν αποκλειστική ιδιαιτερότητα τηςαιγυπτιακής ελληνικής που δεν απαντά σε άλλες ποικιλίες

Στην περίπτωση συγκεκριμένα της αιτιατικής πληθυντικού της τρίτης κλίσης -ες η πρόταση του Horrocksδεν έχει στέρεη βάση από πολλές απόψεις (α) οι πρωιμότερες περιπτώσεις μιας τέτοιας αλλαγήςμαρτυρούνται σε αρχαίες διαλέκτους (βλ 6ος αι ηλειακό τέτορες [teacutetores] = αττ τέτταρας [teacutettaras] όπου δενυπάρχει κανένα στοιχείο για φωνηεντική εξασθένηση (β) περιπτώσεις αιτιατικής πληθυντικού 1ης κλίσης σε-ες απαντούν μόνο σε πολύ μεταγενέστερη εποχή (γ) στη νέα ελληνική ο τύπος -ες είναι [-es] καθώς ηφωνητική αλλαγή [-ǝs] gt [-es] είναι άγνωστη το στάδιο [-ǝs] πρέπει να θεωρηθεί περιττό (δ) στηνπραγματικότητα ένα φωνήεν μπορεί να εξαλειφθεί άμεσα βλ το νεοελληνικό άσε με [ase me] έναντι του αςτον [as ton] (χωρίς ενδιάμεσο [asǝ]) παρομοίως το απ(ό) στη φράση από μένα [apo mena] έναντι του απότον κύριο [ap toŋ girjo] (χωρίς ενδιάμεσο [apǝ]) (ε) δεν υπάρχει τίποτα απίθανο σε μια ερμηνεία με όρους

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 15

καθαρά αναλογικής ισοπέδωσης [levelling] (δηλ ομοιογενοποίησης) Σε σημαντικό βαθμό η αρχαία ελληνικήμαρτυρεί και άλλες περιπτώσεις όπου η ονομαστική πληθυντικού λειτουργεί ως αιτιατική πχ νεότεροςαττικός τύπος οἱ βασιλεῖς (πρωιμότερο βασιλῆες βασιλῆς) τοὺς βασιλεῖς (αντί του πρωιμότερου βασιλέᾱς)

Σύμφωνα με τον Horrocks (117) ο δυναμικός τόνος θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει και την απλοποίησητων διπλών συμφώνων πχ πρόγραμα [pro rama] στον POxy 1155 (104 πχ) αντί πρόγραμμα Αυτό όμωςέρχεται σε αντίθεση με μαρτυρίες από τις νεότερες νοτιοανατολικές διαλέκτους οι οποίες διατηρούν τα διπλάσύμφωνα πρβ τον κυπριακό τύπο πρόγραμμαν [pro ramman]

Τα σχόλια που ακολουθούν αφορούν συγκεκριμένα ζητήματα

Ο Horrocks (15) ερμηνεύει το επίθημα -μεναι του απαρεμφάτου των αθέματων ρημάτων της λεσβιακής ωςμείγμα του δυτ ελλαιολικού -μεν [-men] και του ανατ ελλ -ναι [-nai] Στην πραγματικότητα η κατάληξη -αι ανεξάρτητα από την αρχική της λειτουργία απαντά και σε άλλα απαρέμφατα (πρβ -σαι [sai] στονσιγματικό αόριστο και -σθαι [-sthai] στη μέση φωνή) και έτσι πιο πιθανός φαίνεται ο τεμαχισμός -μεν-αι

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιωνικής στον επιστημονικό και λογοτεχνικό πεζό λόγο (πχ στον Ηρόδοτο)είναι η χρήση του (ὀ)κ- σε κάποιους αντωνυμικούς και επιρρηματικούς τύπους στη θέση του (ὀ)π-τηςαττικής και άλλων διαλέκτων πχ λογ ιων κῶς [k s] πώς ὀκοῖος [okoicircos] οποιουδήποτε είδους αττ πῶς [p s] ὁποῖος [hopoicircos] (p είναι η κανονική εξέλιξη του πρωτοϊνδοευρωπαϊκού kw πριν από ο καιυπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές υποθέσεις για να ερμηνευτεί το μη αναμενόμενο k) Εκ πρώτης όψεωςαυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών οι οποίες με λίγες -αλλά ουσιώδεις- εξαιρέσεις(βλ πιο κάτω) παραθέτουν τύπους της σειράς (ὀ)π- Ο Horrocks (22) το ερμηνεύει αυτό ως απόδειξη ότι ηλογοτεχνική πρότυπη του ιωνικού πεζού λόγου ήταν κατά κάποιον τρόπο πιο κοντά στην τοπική ομιλία ήτουλάχιστον σε μια ποικιλία της παρά στην πρότυπη γλώσσα των επίσημων εγγράφων και στη γλώσσα τηςποίησης (στο μεγαλύτερο μέρος της) Ωστόσο η σειρά (ὀ)π- σε επιγραφές εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο μισότου 4ου αιώνα πΧ σε κείμενα που είναι μπολιασμένα με αττικά στοιχεία Αν και στην πραγματικότητα είναιλίγες οι πρωιμότερες επιγραφικές μαρτυρίες είναι χωρίς εξαιρέσεις του τύπου ὀκ- πρβ ὀκόσō [okόso ] (=αττ ὁπόσου) σε ποια τιμή σε επιστολή πάνω σε μολύβδινη πινακίδα από το Εμπόριον αποικία τωνΦωκαέων στην Ισπανία (SEG 37 83813 περ 500 πΧ) ὄκō (= αττ ὅπου στο Σίγειον (Pech-Maho Γαλλία)αποικία της Μιλήτου (SEG 38 10367 περ 450-400) και ὀκοῖα [okoicirca] στην πόλη Ερυθραί (IEryth 20511περ 380-360 πΧ) Συνεπώς το (ὀ)π- δεν πρέπει να θεωρηθεί τοπικό χαρακτηριστικό αλλά απλά ένα μεταξύτων πολλών που ενσωμάτωσε η επίσημη ιωνική κατά τον 4ο αιώνα πΧ ως αποτέλεσμα της ισχυρότατηςεπίδρασης της αττικής (Stuumlber 1995 73)

Στο IG 13 40 σε μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Χαλκίδας (446 πΧ) που παραθέτει ο Lόpez Eire (1993) ωςπηγή του (βλ Lόpez Eire 1997 [1999] 98) διακρίνεται μια αντίθεση μεταξύ της γλώσσας πουχρησιμοποιείται στον επίσημο όρκο (II1-39) και τη γλώσσα των πρόσθετων ρητρών που πρότειναν δύοαθηναίοι πολίτες (II40-80) Δύο χαρακτηριστικά που απαντούν στον όρκο θεωρούνται διαγνωστικά τηςlaquoσυντηρητικήςraquo επίσημης αττικής των διοικητικών εγγράφων (α) η θεματική μακρόχρονη δοτικήπληθυντικού σε -οισι(ν) Ἀθεναίοισι (I25) Ἀθεναίοισιν (Ι26) [athε naiacuteoisi(n)] και (β) το πρόρρημα ξυν- (εδώ χσυν-) [ksyn-] χσυλλ έφσομαι (= ξυλλήψομαι [ksyllέ psomai]) (ΙΙ7-8) χσύμμαχος [ksyacutemmakhos]) (Ι27)Αντίστροφα οι πρόσθετες ρήτρες μάς παρουσιάζουν νεοτεριστικές παραλλαγές που ευθυγραμμίζονται μετην πιο laquoμοντέρναraquo ιωνικοποιημένη αττική που είχε ήδη εδραιωθεί στον λόγο των μορφωμένων (α)laquoβραχείεςraquo δοτικές πληθυντικού σε -οις Ἀθεναίοις [athε naiacuteois] (ΙΙ48-49 52 73 79) τοῖς [tois] (Ι60) (β)φωνητικά συρρικνωμένο συν- [syn-] συνεπιμελōσθōν [synepimel sth n] (Ι68) Αυτό μπορεί σαφώς ναισχύει αλλά το κείμενο δεν είναι τόσο σαφές όσο πιστεύουν οι Lόpez Eire και Horrocks Από τη μιαπαραλείπουν να αναφέρουν την εμφάνιση μιας μη αναμενόμενης laquoβραχείαςraquo δοτικής στο κομμάτι τουεπίσημου κειμένου πειθομένοις [peithomeacutenois] (Ι15) Από την άλλη ο επίσημος όρκος δεν συντάχθηκε σεκάποια δημόσια υπηρεσία αλλά από κάποιον άλλο πολίτη όπως συνέβη και με τις πρόσθετες ρήτρες πρβ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

καθαρά αναλογικής ισοπέδωσης [levelling] (δηλ ομοιογενοποίησης) Σε σημαντικό βαθμό η αρχαία ελληνικήμαρτυρεί και άλλες περιπτώσεις όπου η ονομαστική πληθυντικού λειτουργεί ως αιτιατική πχ νεότεροςαττικός τύπος οἱ βασιλεῖς (πρωιμότερο βασιλῆες βασιλῆς) τοὺς βασιλεῖς (αντί του πρωιμότερου βασιλέᾱς)

Σύμφωνα με τον Horrocks (117) ο δυναμικός τόνος θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει και την απλοποίησητων διπλών συμφώνων πχ πρόγραμα [pro rama] στον POxy 1155 (104 πχ) αντί πρόγραμμα Αυτό όμωςέρχεται σε αντίθεση με μαρτυρίες από τις νεότερες νοτιοανατολικές διαλέκτους οι οποίες διατηρούν τα διπλάσύμφωνα πρβ τον κυπριακό τύπο πρόγραμμαν [pro ramman]

Τα σχόλια που ακολουθούν αφορούν συγκεκριμένα ζητήματα

Ο Horrocks (15) ερμηνεύει το επίθημα -μεναι του απαρεμφάτου των αθέματων ρημάτων της λεσβιακής ωςμείγμα του δυτ ελλαιολικού -μεν [-men] και του ανατ ελλ -ναι [-nai] Στην πραγματικότητα η κατάληξη -αι ανεξάρτητα από την αρχική της λειτουργία απαντά και σε άλλα απαρέμφατα (πρβ -σαι [sai] στονσιγματικό αόριστο και -σθαι [-sthai] στη μέση φωνή) και έτσι πιο πιθανός φαίνεται ο τεμαχισμός -μεν-αι

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιωνικής στον επιστημονικό και λογοτεχνικό πεζό λόγο (πχ στον Ηρόδοτο)είναι η χρήση του (ὀ)κ- σε κάποιους αντωνυμικούς και επιρρηματικούς τύπους στη θέση του (ὀ)π-τηςαττικής και άλλων διαλέκτων πχ λογ ιων κῶς [k s] πώς ὀκοῖος [okoicircos] οποιουδήποτε είδους αττ πῶς [p s] ὁποῖος [hopoicircos] (p είναι η κανονική εξέλιξη του πρωτοϊνδοευρωπαϊκού kw πριν από ο καιυπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές υποθέσεις για να ερμηνευτεί το μη αναμενόμενο k) Εκ πρώτης όψεωςαυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών οι οποίες με λίγες -αλλά ουσιώδεις- εξαιρέσεις(βλ πιο κάτω) παραθέτουν τύπους της σειράς (ὀ)π- Ο Horrocks (22) το ερμηνεύει αυτό ως απόδειξη ότι ηλογοτεχνική πρότυπη του ιωνικού πεζού λόγου ήταν κατά κάποιον τρόπο πιο κοντά στην τοπική ομιλία ήτουλάχιστον σε μια ποικιλία της παρά στην πρότυπη γλώσσα των επίσημων εγγράφων και στη γλώσσα τηςποίησης (στο μεγαλύτερο μέρος της) Ωστόσο η σειρά (ὀ)π- σε επιγραφές εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο μισότου 4ου αιώνα πΧ σε κείμενα που είναι μπολιασμένα με αττικά στοιχεία Αν και στην πραγματικότητα είναιλίγες οι πρωιμότερες επιγραφικές μαρτυρίες είναι χωρίς εξαιρέσεις του τύπου ὀκ- πρβ ὀκόσō [okόso ] (=αττ ὁπόσου) σε ποια τιμή σε επιστολή πάνω σε μολύβδινη πινακίδα από το Εμπόριον αποικία τωνΦωκαέων στην Ισπανία (SEG 37 83813 περ 500 πΧ) ὄκō (= αττ ὅπου στο Σίγειον (Pech-Maho Γαλλία)αποικία της Μιλήτου (SEG 38 10367 περ 450-400) και ὀκοῖα [okoicirca] στην πόλη Ερυθραί (IEryth 20511περ 380-360 πΧ) Συνεπώς το (ὀ)π- δεν πρέπει να θεωρηθεί τοπικό χαρακτηριστικό αλλά απλά ένα μεταξύτων πολλών που ενσωμάτωσε η επίσημη ιωνική κατά τον 4ο αιώνα πΧ ως αποτέλεσμα της ισχυρότατηςεπίδρασης της αττικής (Stuumlber 1995 73)

Στο IG 13 40 σε μια συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Χαλκίδας (446 πΧ) που παραθέτει ο Lόpez Eire (1993) ωςπηγή του (βλ Lόpez Eire 1997 [1999] 98) διακρίνεται μια αντίθεση μεταξύ της γλώσσας πουχρησιμοποιείται στον επίσημο όρκο (II1-39) και τη γλώσσα των πρόσθετων ρητρών που πρότειναν δύοαθηναίοι πολίτες (II40-80) Δύο χαρακτηριστικά που απαντούν στον όρκο θεωρούνται διαγνωστικά τηςlaquoσυντηρητικήςraquo επίσημης αττικής των διοικητικών εγγράφων (α) η θεματική μακρόχρονη δοτικήπληθυντικού σε -οισι(ν) Ἀθεναίοισι (I25) Ἀθεναίοισιν (Ι26) [athε naiacuteoisi(n)] και (β) το πρόρρημα ξυν- (εδώ χσυν-) [ksyn-] χσυλλ έφσομαι (= ξυλλήψομαι [ksyllέ psomai]) (ΙΙ7-8) χσύμμαχος [ksyacutemmakhos]) (Ι27)Αντίστροφα οι πρόσθετες ρήτρες μάς παρουσιάζουν νεοτεριστικές παραλλαγές που ευθυγραμμίζονται μετην πιο laquoμοντέρναraquo ιωνικοποιημένη αττική που είχε ήδη εδραιωθεί στον λόγο των μορφωμένων (α)laquoβραχείεςraquo δοτικές πληθυντικού σε -οις Ἀθεναίοις [athε naiacuteois] (ΙΙ48-49 52 73 79) τοῖς [tois] (Ι60) (β)φωνητικά συρρικνωμένο συν- [syn-] συνεπιμελōσθōν [synepimel sth n] (Ι68) Αυτό μπορεί σαφώς ναισχύει αλλά το κείμενο δεν είναι τόσο σαφές όσο πιστεύουν οι Lόpez Eire και Horrocks Από τη μιαπαραλείπουν να αναφέρουν την εμφάνιση μιας μη αναμενόμενης laquoβραχείαςraquo δοτικής στο κομμάτι τουεπίσημου κειμένου πειθομένοις [peithomeacutenois] (Ι15) Από την άλλη ο επίσημος όρκος δεν συντάχθηκε σεκάποια δημόσια υπηρεσία αλλά από κάποιον άλλο πολίτη όπως συνέβη και με τις πρόσθετες ρήτρες πρβ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

τη φόρμουλα Διόγνετος εἶπε[diόŋnetos eicircpe] (Ι2) που είναι ακριβώς ίδια με τις φράσεις Ἀντικλες εἶπε[antiklέ s eicircpe] (Ι40) και Ἀρχέστρατο[ς] εἶπε[arkheacutestratos eicircpe] (Ι70)

Ο συνδυασμός γν στους τύπους γιγνώσκω και γίγνομαι πρέπει να αντιστοιχεί μάλλον σε [-ŋn-] παρά σε [-gn-]όπως υπέθεσε ο Horrocks (35) Σε αυτό οφείλεται η -κατά τα άλλα ανεξήγητη- χρήση του γ για τηναναπαράσταση του αλλόφωνου [ŋ] πριν από υπερωικά κλειστά πρβ το πρόρρημα συν- σε τύπους όπως συγγράφω [syŋgraacuteph ] συγκρίνω [syŋkriacuten ] συγχαίρω [syŋkhaiacuter ] Παρομοίως δεν είναι απόλυταξεκάθαρο αν το αρχαίο ελληνικό πρᾶγμα πρόγονος του (μεσαιωνικού) κυπριακού πρᾶμμαν και τουνεοελληνικού πράμα [prama] προφερόταν [pra ma] (Horrocks 288) ή -αυτό που φαίνεται πιθανότερο-[praŋma]

Ο Horrocks (39) αναφέρει ότι στη βοιωτική ο μονοφθογγισμός της διφθόγγου oi οδήγησε σε e μέσα απόμια σειρά αλλαγών [-oi-] gt [-oslashi-] gt [-oslash -] (γράφημα υ ή ) gt [-e -] () Ο συγγραφέας το παρουσιάζει αυτό σαννα πρόκειται για κοινή γνώση Στην πραγματικότητα η αποκατάσταση αυτή τέθηκε για πρώτη φορά από τονυποφαινόμενο (Meacutendez Dosuna 1988 1989) Όλες οι προηγούμενες απόψεις υπέθεταν ένα ενδιάμεσο στάδιο[y] (που υποτίθεται ότι αναπαριστούσε το υ) που με τη σειρά του οδήγησε σε [i] (που υποτίθεται ότιαναπαριστούσε το ει)

Το θ [th] στο βοιωτικό ζῶνθι (μείγμα του τύπου της Κοινής ζῶσι και του απόλυτα διαλεκτικού δῶνθι) στηθέση του αναμενόμενου τ [t] (πρβ δωρικό ζῶντι) δεν οφείλεται σε μια περιστασιακή φωνητική διαδικασίαδάσυνσης (39) Η κατάληξη -νθι οφείλει το θ της στην αναλογία των καταλήξεων τρίτου πληθυντικούπροσώπου μέσης φωνής -νθαι -νθο (αττ -νται -ντο) που το είχαν δανειστεί με τη σειρά τους από τηνκατάληξη του πρώτου πληθυντικού -μεθα και δεύτερου πληθυντικού -σθε Επιπλέον τα [zd-] και [d-] στουςτύπους ζῶσικαι δῶνθιπρέπει να προκύπτουν εναλλακτικά από το gwj- παρά να αποτελούν διαδοχικάστάδια μιας μη πιθανής εξέλιξης [zd-] gt [d-]

O Horrocks (44-45) αποδέχεται την καθιερωμένη άποψη ότι ο τύπος οὐθείς [u theacute s] ο οποίοςσυναγωνίζεται τον οὐδείς([u theacute s]) στα μετακλασικά χρόνια είναι το τελικό αποτέλεσμα της φράσης οὐδὲεἷς [oudegrave hecirc s] ούτε ένας μέσω μιας εξέλιξης [u degrave hecirc s] gt [ud hecircs] gt [u t hecirc s] gt [u th eacutes] Ωστόσο μιααλλαγή [-d h-] gt [-t h-] δεν βρίσκει το ανάλογό της σε άλλο φαινόμενο στην ελληνική Κατά τη γνώμη μουείναι πιθανότερο να αποτελεί το σημείο εκκίνησης η φράση οὔτε εἷς [ouacutete hecirc s] gt [ό t hecirc s] gt [o theacute s] gt[u theacute s] πρβ κατὰ ἕνα [kata heacutena] gt καθ ἕνα [katheacutena] Το θηλυκό οὐδεμία [u demiacutea] παρέμεινεαναλλοίωτο χάρη στη μορφοτακτική του διαφάνεια Ας σημειωθεί η σπάνια παραλλαγή οὐθεμίαν πουμαρτυρείται σε ένα τιμητικό ψήφισμα που βρέθηκε στην Πριήνη (IvPr 10628 τέλος 2ου αι πΧ) ενδεικτικόςγια το ότι ο μορφοτακτικά αδιαφανής τύπος οὐθείς [u theacute s] θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως οὐθε + εἶς

O Horrocks (116 118) μεταγράφει τον αόριστο-παρακείμενο ἐμέλκε (αντί του (μ)εμέληκε [(m)emelike]) ως[emeļke] Γιατί όμως θα έπρεπε η (προφανής) συγκοπή του άτονου [i] να προκαλέσει την ουράνωση του lΜήπως ο συγγραφέας εννοεί ότι η απώλεια του (υποτιθέμενου) ουρανικού περιβάλλοντος οδήγησε στηφωνηματοποίηση ενός

Ο Horrocks (94) μεταγράφει ως άτονες όλες τις εμφανίσεις του ἦν (3ο ενικό παρατατικού του εἰμί) στην αρχήτου Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πράγμα αβάσιμο Ἐν ἀρχῇἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεόςἦν ὁ λόγος [en arkhi in o lo os ke o lo os im bros to(n) theo(n) ke theos in o lo os] Η μεταγραφή αυτή είναιαβάσιμη Μόνο οι τύποι ενεστώτα του συνδετικού εἰμί ήταν εγκλιτικοί πχ θεός ἐστίν ὁ λόγος [theόs estin holo os] Ο παρακείμενος ήταν ορθοτονικός Επιπλέον ο ενεστώτας του υπαρκτικού εἰμί (όπως στη φράση ἐνἀρχῇἦν ὁ λόγος) τονίζεται ως ορθοτονικός στη στερεότυπη ορθογραφία πχ τὸ γένος αὐτῶν ἔστιν ἔτι ἐντῇπόλει [to geacutenos aut n eacutestin eacuteti en tε i pόle ] η οικογένειά τους εξακολουθεί να ζει στην πόλη (Th 11266)

O Horrocks (108) πιστεύει ότι η παλαιά δίφθογγος ε i (-ηι) laquoαπλά έχασε το ληκτικό στοιχείο της και

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 8 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

συγχωνεύθηκε με το ε raquo στη συντηρητική αθηναϊκή αττική ενώ στην αιγυπτιακή ελληνική συνέβη το εξήςε i gt ei gt e (-ei) Στην πραγματικότητα η εξέλιξη της αττικής είναι κατά κάποιον τρόπο πιο περίπλοκηΣτις αρχές του 4ου αιώνα πΧ το φωνήεν του εi είχε την τάση να υφίσταται βράχυνση δοτ εν βουλῆι[bo lˆε i] gt βουλεῖ[bo leicirc] ή [bo lecirc ] και (βούλεαι gt) βούληι gt βούλει θέλω 2ο εν που επιβιώνει στηστερεότυπη ορθογραφία Αργότερα η αναλογία πέτυχε να αντιστρέψει εν μέρει την τροπή αυτή από το 200περίπου πΧ στο τέλος της λέξης Τελικά το αποκατεστημένο -ηι [e i] έχασε το δεύτερο μέλος του (βουλῆι[bo lecirc i] gt βουλῇ [bo lecirc ] όπως συνέβη και με τα [a i] gt [a ] χώρᾳ [khό ra ]) και [o i] gt [o ] (λόγῳ[lόgo ])

O Horrocks αναφέρεται στη χρήση του άρθρου ὁ ἡ τό σχεδόν πάντα στις πλάγιες πτώσεις (δηλαδή σετύπους που αρχίζουν με τ-) ως υποκατάστατο της κλασικής αναφορικής αντωνυμίας ὅς ἥ ὅ στουςαιγυπτιακούς παπύρους (127) και στη βυζαντινή ελληνική (225) πρβ ἀπὸ τῶν ἔχις [apo (sic) ton eccedilis] απόαυτά που έχεις (PΟxy 1683 τέλος 4ου αι) Αυτό μπορεί να ισχύει αν ληφθεί υπόψη η μορφική ομοιότητατων εν λόγω λέξεων (σε άλλες περιπτώσεις η μετατροπή ενός άρθρου σε αναφορική αντωνυμία φαίνεταιαπίθανη) Θα άξιζε όμως να σκεφτούμε την εναλλακτική πιθανότητα οι τύποι αυτοί που μοιάζουν με άρθρα-ιδιαίτερα στα μεσαιωνικά κείμενα- να αποτελούν αδύνατους τύπους της αντωνυμίας με αναφορικήκατεύθυνση πχ αὐτόν gt νε τον [ton] Μάλιστα οι αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής ὅς ἥ ὅκαι ὁ ἡ τό (στον Όμηρο τον Ηρόδοτο και πολλές αρχαίες διαλέκτους) προέκυψαν από αντωνυμίες πουπαραπέμπουν laquoαναφορικάraquo πρβ επίσης το αγγλικό that στο παράδειγμα Τhat book και Τhe book that Hwrote

O Horrocks (167) αναζητά στην τουρκική μια πιθανή πηγή για το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο που απαντάστις περισσότερες γλώσσες της Βαλκανικής Γλωσσικής Ένωσης (αλβανική βουλγαρικήσλαβομακεδονικήκαι ρουμανική) πράγμα όμως απίθανο Από την άλλη η λατινική αποδέχτηκε και τις δύο δομές ille homoεκείνος ο άντρας και homo ille ο άντρας εκείνος Από τις δομές αυτές προέκυψαν πχ το ιταλικό luomo οάντρας και το ρουμανικό omul άντρας-ο αντίστοιχα Έτσι τουλάχιστον στην περίπτωση της ρουμανικής ηθέση του (πρωτο)άρθρου μετά το ουσιαστικό πρέπει να προηγείται της άφιξης των Τούρκων περισσότεροαπό μια χιλιετία στην περιοχή Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η τουρκική δεν έχει άρθρο Τοεπίθημα της αιτιατικής (-i [-i] -ı [-m] -u [-u] -uuml [-y] όπως υπαγορεύεται από τον κανόνα της φωνηεντικήςαρμονίας) δεν αποτελεί laquoενδείκτη οριστικότητας για ουσιαστικά που έχουν θέση αντικειμένουraquo αλλά δείκτηαντικειμένου (ΔΑ) για τα (συγκεκριμένα) ουσιαστικά που δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα (Enccedil 1991)Πρβ παρακάτω (2)

(2) - α adam-lar goumlr-duuml-lerάνδρας-πλ βλέπω-3ο πλαορ

laquoΟι άνδρες είδανraquo ή laquoΚάποιοι άνδρες είδανraquo - β adam-lar goumlr-duuml-m

άνδρας- πλ βλέπω-1ο εναορ laquoΕίδα μερικούς άνδρεςraquo - γ adam-lar-ı goumlr-duuml-mάνδρας-πληθδα βλέπω-1ο εναορ

laquoΕίδα τους άνδρεςraquo

- δ sen-i goumlr-duuml-m2o εν-δα βλέπω-1ο εναορ

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 9 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

laquoΣε είδαraquo

Μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη μιας διαγλωσσικής σύνδεσης μεταξύ οριστικότητας και σημαδέματος τηςπτώσης που διαμεσολαβείται από τη θεματικότητα (αναφορική υπεροχήέξαρση) Τα υποκείμενα είναιπρωτοτυπικά θεματικά και τα (αναφορικά εξηρμέναυπερτονισμένα) θέματα είναι συνήθως οριστικά Γιατον λόγο αυτό οι οριστικές ονοματικές φράσεις αποδεικνύονται οι καλύτεροι υποψήφιοι για τον ρόλο τουυποκειμένου και έτσι είναι πιο πιθανό να σημαδεύονται πτωτικά όταν αναλαμβάνουν τον ρόλοαντικειμένου έναν λιγότερο θεματικό ρόλο (2c) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο ενδείκτης αντικειμένουπροστίθεται και σε αντωνυμίες που είναι εγγενώς οριστικές (2d)

Τα παραπάνω θυμίζουν την περίπτωση της ισπανικής όπου η πρόθεση a σε λειτουργεί ως ενδείκτης γιακάποια έμψυχα αντικείμενα (3) Ο ΔΑ είναι υποχρεωτικός με [+οριστικό] έμψυχο αντικείμενο στο (3α) Με[-οριστικά] αντικείμενα η παρουσία του a στο παράδειγμα (3β) ευνοεί μια [+συγκεκριμένη] ανάγνωση ενώ ηαπουσία του (Oslash) στο (3γ) αποτελεί ένδειξη [-συγκεκριμένου] αντικειμένου (βλ πχ Bruggeacute amp Brugger 1996)

(3) - α Vi a la mujerβλέπω-1ο ενπαρακ δα τη γυναίκα

laquoείδα τη γυναίκαraquo - β Vi a una mujer

βλέπω-1ο ενπαρακ δα μια γυναίκα laquoείδα μια γυναίκα (συγκεκριμένη)raquo - γ Vi una mujerβλέπω-1ο εν παρακ Oslash μια γυναίκα

laquoείδα μια γυναίκα (μη συγκεκριμένη)raquo

Όσον αφορά τον ρόλο της ελληνικής στην προοδευτική υποχώρηση των απαρεμφατικών δομών στιςγλώσσες των Βαλκανίων ο Horrocks δεν αναφέρει (167) το γεγονός ότι σε μερικές νεολατινικέςκαθομιλούμενες της νότιας Ιταλίας (που εν μέρει μιλιούνται σε πρώην ελληνόφωνες περιοχές) τοαπαρέμφατο με ρήματα ελέγχου κατέληξε σε παρεμφατικές δομές ακόμη και όταν τα υποκείμενα τωνκύριων και δευτερευουσών προτάσεων ταυτίζονται (4)

(4) - α Αρχαία ελληνικήἐθέλω κοιμηθῆναι

etheacutel koimε thέ nai θέλω-1ο εν κοιμάμαι-παρελσυντελαπαρ

- β Κοινή νέα ελληνική

θέλω να κοιμηθώ θelo na cimiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-παρελσυντελυποτ 1ο εν - γ Ελληνική της Καλαβρίας

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 10 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

θelo na cumiθo θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι- παρελσυντελυποτ 1ο εν

- δ Νεολατινική (ρουμανική) καθομιλούμενη της ΚαλαβρίαςvoddƷu mu ddormu

θέλω-1ο εν μόριο κοιμάμαι-1ο εν

- ε Πρότυπη ιταλικήvoglio dormire

v λλo dormire θέλω-1ο εν κοιμάμαι-απαρ laquoθέλω να κοιμηθώraquo

Το νεοελληνικό πλύθηκα (αυτοπαθές) δεν αποτελεί έγκυρο παράδειγμα για την απώλεια έρρινου πριν απότριβόμενο (207) Στην κλασική ελληνική ο τύπος ήταν ἐπλύθην όχι ἐπλύνθην

Ο Horrocks (229) παραμένει αβέβαιος για το κατά πόσο το άκλιτο γερούνδιο της μεσαιωνικής και νέαςελληνικής σε -οντα(ς) [-onda(s)] ανάγεται στην αιτιατική ενικού αρσενικού γένους ή στηνονομαστικήαιτιατική πληθυντικού ουδετέρου και οι δύο τύποι είναι ομόηχοι Στη σελίδα 123 κλίνει προς τοδεύτερο Μετοχές σε -οντα [-onda] που είναι laquoκυρίως επιρρηματικού τύπου τροποποιητέςraquo πρέπει νασυνδεθούν με το γεγονός ότι laquoουδέτερα επίθετα πληθυντικού σε -α [-a] είχαν χρησιμοποιηθεί επιρρηματικάαπό τα κλασικά χρόνιαraquo βλ νε τα καλά σπίτια [ta kala spitja] και πάμε καλά [pame kala] (ταπαραδείγματα είναι δικά μου) Ωστόσο σκέφτομαι τρία επιχειρήματα που από ότι φαίνεται στηρίζουν τηναιτιατική ενικού αρσενικού γένους

α Το γερούνδιο τείνει σχεδόν πάντα να αναφέρεται στο υποκείμενο δηλαδή λειτουργεί ως τροποποιητήςτου υποκειμένου μια πρόταση όπως τους βρήκαμε πηγαίνοντας σπίτι [tus vrikame pi enondas spiti] είναιπιθανότερο να μεταφραστεί laquoτους βρήκαμε καθώς πηγαίναμε σπίτιraquo παρά laquoτους βρήκαμε την ώρα πουπήγαιναν σπίτιraquo Τώρα πρωτοτυπικά υποκείμενα τείνουν να αναλαμβάνουν συχνότερα τον ρόλο του δράστηαπό ότι άλλα μέρη της πρότασης Πρωτοτυπικά αρσενικά (δηλαδή σημασιολογικά συντακτικά καιμορφολογικά αρσενικά πχ αρχ ελλ βασιλεύς οὗτος) είναι [+ανθρώπινα] και συνεπώς [+ενεργητικά]Αντίστροφα τα πρωτοτυπικά ουδέτερα (πχ αρχ ελλ ἀγάλματα ταῦτα) είναι [-ανθρώπινα] και συνεπώς[-ενεργητικά] Έτσι όλων των άλλων ομοίων μια κατηγορία που τείνει να αναφέρεται στο υποκείμενο είναιπιθανότερο να έχει προκύψει από το αρσενικό γένος παρά το ουδέτερο

β Σε γενικευτικές αποφάνσεις που αφορούν δομές Αιτιατική + Απαρέμφατο όπως στο παράδειγμα (5) οιμετοχές -όπως άλλοι τροποποιητές- συνήθως βρίσκονται σε αιτιατική ενικού (βλ ἐπιδεικνύοντα) σεσυμφωνία με το υποκείμενο του απαρεμφάτου δηλαδή μια αόριστη (ή γενικευτική) αντωνυμία τινα [tina]κάποιος-αιτ εν που συνήθως παραλείπεται

(5) - α ἀνθρώπους δ ἔστι πιθανωτέρους ποιεινanthr pos d eacutesti pithan teacuterο s poiecirc n

άνθρωπος-αιτ πλ και είμαι-3ο εν Πιθανότερους απ πληθ κάνω-ασυντ απαρ - β καὶ λόγῳ ἐπιδεικνύοντα ὡς συμφέρει αὐτοῖς

kai lόg i epide knyacuteonta h ssympheacutere autoiacutes

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 11 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

και λόγος-δοτ εν επιδεικνύοντας-αιτ εν όπως βολεύει αυτοί-δοτ πληθ - γ πείθεσθαιpeacute thesthai

πείθω-παρελθ ασυνταπαρ

laquoKαι όσον αφορά τους ανθρώπους είναι δυνατό να τους κάνει κανείς περισσότερο υπάκουουςχρησιμοποιώντας τον λόγο και εστιάζοντας στο ότι είναι συμφέρον τους να υπακούουνraquo (Ξεν Oικ 139)

γ Oι παλαιότερες περιπτώσεις μη κινητικών [motionless μετοχές που δηλώνουν κατάσταση ή άκλιτων]μετοχών είναι αρσενικού γένους (Langholf 1977 και Petersmann 1979) O ίδιος ο Horrocks (124-125)παραθέτει ένα σχετικό παράδειγμα σε ένα γράμμα που απευθύνεται σε μια κυρία από πάπυρο του 4ουαιώνα (POxy 1683) εὔχωμαι τῷκυρίῳ θεῷhellip ὅπως ὑ [ιέ]ν οντα σοὶ καὶ εὐθυμοῦντι ἀπωλάβης (sc εὔχομαιτῷκυρίω θεῷhellip ὅπως ὑγιαίνουσα σὺ καὶ εὐθυμοῦσα ἀπολάβῃς) laquoπροσεύχομαι στον κύριο hellip να παραλάβειςτο γράμμα μου με υγεία και καλή διάθεσηraquo όπου οι τύποι υἱένοντα (αιτ εν αρσ) και εὐθυμοῦντι(δοτ εναρσ) χρησιμοποιούνται αντί για τους αναμενόμενους ὑγιαίνουσα και εὐθυμοῦσα (ον εν θηλ)

Αντίθετα με ότι πιστεύει ο Horrocks (214) δεν αποτελεί μυστήριο το γεγονός ότι το αρχ ελλ σφ [sph]εξελίχθηκε στο νε σφ [sf] (αρχ ελλ σφήξ [sphέ ks] gt νε σφήκα ενώ τα σθ [sth] και σχ [skh] εξελίχθηκαν σε στ [st] και σκ [sk] αρχ ελλ ἠκούσθην [ε kό sthε n] μόσχος [mόskhos] gt (κοινή) νε ακούστηκα [akustika] μόσκος [moskos] Το συριστικό μπλόκαρε την τροπή σε τριβόμενο ενός ακόλουθου εν μέρει ή ολοκληρωτικάομοργανικού δασέος κλειστού αλλά απέτυχε να κάνει το ίδιο στην περίπτωση του μη ομοργανικού ph

O Horrocks (215) δηλώνει ότι η συναίρεση δύο όμοιων φωνηέντων laquoσυχνά συνοδευόταν από υποχώρηση τουτόνου αν τονιζόταν το πρώτο από τα δύο φωνήεντα πχ ἐποίηκα [epiika] gt (ἐ)ποῖκα [(e)pika] ή ἔποικα[epika]raquo Αντίστοιχα για το 2ο3ο εν πρόσωπο των ρημάτων σε -(ν)νύω (αρχ ελλ -(ν)νυμι) ο συγγραφέας(235) προτείνει τη συναίρεση -(ν)νύεις-(ν)νύει [-niis][-nii] gt [-nis][-ni] που ακολουθείται από laquoμετάθεσητου τόνου στην αμέσως προηγούμενη συλλαβήraquo βλ αρχ ελλ δεικνύει [deknyacutee] gt νε δείχνει [dixni] Στηνπραγματικότητα η μετάθεση του τόνου δεν προκλήθηκε από τη συναίρεση αλλά από αναλογία ο τύπος δείχνει ακολουθεί το μοντέλο του κοινού τύπου κρίνει [krini] Παρομοίως ο αόριστος ἔποικαεπανατονίστηκε σύμφωνα με το μοντέλο ἔδωκα [eethoka] Μια παρόμοια μετατόπιση προς τα πίσω απαντά σεπεριπτώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με συναίρεση φωνηέντων βλ αρχ ελλ ἐτελείωσα [eteleacute sa] gt νετέλειωσα [te osa] (σε ανταγωνισμό με το λογιότερο τελείωσα [teliosa]) στη θέση των κανονικάαναμενόμενων τελειώσα [te osa] (για τη μετάθεση τόνου που συνδέεται με τη συνίζηση βλ αρχ ελλ βαρεῖα [barecirc a ] gt νε βαριά [varja]) Ο αόριστος τέλειωσα προέκυψε μέσω της τετραμερούς αναλογίαςπχ δηλώνω [ethilono] (ἐ)δήλωσα [(e)ethilosa] = τελειώνω [te ono] x Με τον ίδιο τρόπο ο τύπος της ύστερηςαρχαίας ελληνικής ατελείωτος [ateliotos] gt νε ατέλειωτος[ate otos] (παράλληλα με τον λόγιο τύπο ατελείωτος) για το ατελειώτος [ate otos] σύμφωνα με το μοντέλο πχ του τύπου ζευγαρώνω [zevγarono] αζευγάρωτος [azev arotos] Επίσης το αρχ ελλ ἀφῆκα (ο τόνος δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει πέρα απότην αύξηση) gt μεσ ελλ ἄφηκαἄφησα (με το πρόθημα να επανερμηνεύεται ως μέρος της ρίζας)

Ο Horrocks (216) δηλώνει ότι το [e] της νε πρόθεσης σε (αρχ ελλ εἰς είναι laquoεπενθετικό τελικό φωνήεν πουπροστίθεται μετά από αφαίρεση για να διευκολύνει την προφοράraquo Στην πραγματικότητα η πρόθεση σεαποτελεί προϊόν επανατεμαχισμού σε συμφραζόμενα όπως το αρχ ελλ εἰς ἐμέ gt βυζ ελλ (εἰ)ς ἐμένα (βλνε σε μένα [se mena] εν αντιθέσει με πχ εμένα το είπε [emena to ipe] Μια παρόμοια εξήγηση ισχύει για το ἀπέ παραλλαγή του ἀπό που απαντά σε μεσαιωνικά έργα ιδιαίτερα πριν από άρθρο Πρβ επίσης το νε κάθε [kaθe] (από το καθ ἕνα [kaθ ena] καθ ἕνα [katheacutena])

O Horrocks πιστεύει (220-221) ότι το φωνήεν -i στον πληθυντικό θηλυκού γένους του νεοελληνικού άρθρου οι [i] (αντί του αἱ [e]) και τις [tis] (για το μεσαιωνικό τες [tes] τας [ta s]) οφείλεται στην αναλογία που

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 12 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

ασκείται από τους αντίστοιχους τύπους ενικού αριθμού ἡ [i] τή(ν) [ti(n)] τῆς [tis] Aυτό είναι αμφισβητήσιμοαν μη τι άλλο επειδή ένα [-i] στην κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού θα έπρεπε να έχει θεωρηθείπρωτοτυπικά αρσενικό βλ μάστοροι [mastoroi] μαστόροι [mastori] (ον εν μάστορας [mastoras] μάστορης[mastoris] ον εν κοκόροι [kokori] (ον εν κόκορας [kokoras]) Κατά τη γνώμη μου ο πληθυντικός θηλυκούγένους [i] προέκυψε ως προφωνηεντική παραλλαγή του [j] στον συνεχή λόγο αἱ ἀδελφαί[e aethelfe] gt [eaethelfe] gt [j aethelfe] (πρβ παλαιά [palea] gt [palja] gt νε παλιά [pa a]) Για μια παρόμοια εναλλαγή πρβ νε και [ce] έναντι του κι [c(j)] και σήμερα [ce simera] έναντι του κι αύριο [cj avrio] Αργότερα ο κανόναςereg[j]___V αναλύθηκε εκ νέου σε ireg[j]___V έτσι ώστε η παραλλαγή [i] (που συμβατικά γράφεται οἱ)εξαπλώθηκε σε όλα τα συμφραζόμενα οἱ μητέρες [i miteres] Σε μερικές ποικιλίες της ελληνικής τηςΑπουλίας το [e] δεν χρησιμοποιείται μόνο στην ονομαστική πληθυντικού θηλυκού γένους αλλά επίσης καιστην ονομαστική πληθυντικού αρσενικού (νε οι [i]) και στην ονομαστική ενικού θηλυκού (νε η [i]) πρβ [elit i] [e jineka] (νε οι λύκοι [i lici] η γυναίκα [i ineka]) Είναι σημαντικό ότι στην ελληνική της Απουλίαςτο αποτέλεσμα των προφωνηεντικών e και i στο εσωτερικό της λέξης είναι συχνότερα από ενός που δενήταν [e] πρβ αρχ ελλ παλαιά gt απ ελλ [palea] αρχ ελλ φασκία (λατ fascia) gt απ ελλ [fa ea] (νε φασκιά [fasc(j)a] δεμάτι) Για λεπτομέρειες βλ Meacutendez Dosuna (1995)

Από την παρουσίαση του Horrocks (223-224) θα μπορούσε λανθασμένα να υποθέσει κανείς ότι το [n] χάθηκεφωνητικά στα κάτι κάποιος κάπου κάποτε κἄν τικι αν ακόμη κάτι κἄν ποιοςκι αν ακόμη κάποιουείδους κἄν πουκι αν ακόμη κάπουraquo κἄν ποτεκι αν ακόμη κάποτε Το στοιχείο κα- λήφθηκε αναλογικάαπό τα κανείς κανένας (κἄν εἷς κι αν ακόμη ένας) όπου ο συλλαβισμός ([kanis]) επέφερε επανατεμαχισμόκαν-είς gt κα-νείς βλ επίσης καμία [kamia] καμιά [kamμa] καμμία κἄν μία Για την τακτική κράτηση του[n] βλ κἄν πόσος gt νε κάμποσος [kambosos] (επίσης το διαλεκτικό κάποσος [kaposos])

Για την ακρίβεια το ἔνι [eni] δεν αποτελεί συντομευμένο τύπο του ἔνεστιἔνεισι [enesti][enisi]υπάρχουνυπάρχει αλλά επίρρημα με τη σημασία εκεί το οποίο προφανώς επαναναλύθηκε ως ρήμα

Στη μεταγραφή ενός χωρίου από το αισθηματικό μυθιστόρημα Φλώριος και Πλατζια-Φλόρα (282) τοlaquoνύκτες να κλαίω να θλίβομαιraquo (1ο ημιστίχιο ενός πολιτικού στίχου) μεταγράφεται ως [niccediltes (sic) na kleona θliome] που δεν ανταποκρίνεται στους μετρικούς κανόνες Πρέπει να υποθέσει κανείς συνίζηση [nixtesna kleo na θliomai] Συνεπώς για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω η συνίζηση του προφωνηεντικού[e] δεν είναι το ίδιο πράγμα όπως ο σχηματισμός του yod κι έτσι τα θεός πλεόν και κλαίω πρέπει ναμεταγραφούν ως [θeos] [pleon] [kleo] παρά ως [θjos] [pljon] [kljo] Ας σημειωθεί ότι η μεταγραφή[niccediltes] (για το νύχτες [nixtes]) επανεμφανίζεται στη σελίδα 320

Ο Horrocks (319-321) αποδίδει διαφορετικές αξίες στις εμφανίσεις του να + υποτακτική που απαντούν στολαϊκό τραγούδι Ο Χάρος και ο βοσκός ΙΙ14-15 laquoκι αν με νικήσεις Χάρο μου να πάρεις την ψυχή μου κιαν σε νικήσω Χάρο μου να πάρω την ψυχή σουraquo [cj an me nicisis xaro mu na paris tim bziccedili mu cj an seniciso xaro mou na paro tim bziccedili su] (η μεταγραφή δική μου) Ενώ το να πάρεις μεταφράζεται ωςυποτακτική (laquoκι αν με νικήσεις Χάροντα μπορείς να πάρεις την ψυχή μουraquo) το να πάρω θεωρείταιαρχαΐζουσα μορφή της δομής να-μέλλοντας (laquoκι αν σε νικήσω Χάροντα θα πάρω την ψυχή σουraquo η έμφασηδική μου) Η διαφορά δεν μου είναι άμεσα προφανής καθώς και οι δύο υποτακτικές -η ταυτόσημηλειτουργία υπογραμμίζεται από τον μορφικό παραλληλισμό- αποτελούν παραδείγματα της συνηθισμένηςπροτρεπτικής χρήσης που εκφράζει πρόταση ή αίτημα (να πάρεις την ψυχή μου μπορείς να πάρεις την ψυχήμου να πάρω την ψυχή σου ας πάρω την ψυχή σου) Αν και οι προτάσεις και τα αιτήματα είναι ούτως ήάλλως προσανατολισμένα προς το μέλλον διακρίνονται ξεκάθαρα από τον χρόνο μέλλοντα ο οποίοςδηλώνει αμιγή πρόβλεψη θα πάρωπάρεις

Η διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του βιβλίου προφανώς πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επάρκειααλλά αναπόφευκτα παραμένει ένας μικρός αριθμός τυπογραφικών λαθών Τα περισσότερα από αυτάδιορθώνονται αυτόματα Ας αναφέρω μόνο μερικά

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 13 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

Η λέξη ὑπαγροικοτέραν [hypagroikoteacutera n] ερμηνεύεται ως μάλλον υποαγροτική (30) που είναι προφανώςσυγχώνευση του υποαγροτικός και του μάλλον αγροτικός (βλ μάλλον χωριάτικος στην αγγλικήμετάφραση [rather countrified])

Όσον αφορά τον τύπο ὕμιση στο κείμενο του POxy 1683 (τέλος 4ου αι) (124) το σωστό είναι ὕμισυ (αυτή ηγραφή εμφανίζεται στον πάπυρο αντί του σωστού ἥμισυ)

Ο Horrocks (178) συγκρίνει το ύφος της Άννας Κομνηνής (1083-περ 1153) με του Προκόπιου (1ο μισό του5ου αι) laquoπερίπου 900 χρόνια νωρίτεραraquo Προφανώς εννοεί laquoπερίπου 600 χρόνια πρινraquo Το λάθος στομέτρημα πρέπει να προκλήθηκε από laquoτους παλαιούς αττικιστέςraquo (δηλαδή αυτούς της Δεύτερης Σοφιστικήςτον 2ο αι) που αναφέρονται λίγες σειρές πιο πάνω

Το ideosyncrasies (352) πρέπει να διορθωθεί σε idiosyncrasies

Το Studies on John Malalas (Μελβούρνη 1990) δεν εκδόθηκε από τους E Jeffreys M Jefffeys και R Scott(371) αλλά από τους E Jeffreys B Croke και R Scott

Η μικρόψυχη κριτική είναι εύκολη υπόθεση η συγγραφή ενός βιβλίου όπως του Horrocks είναι άθλος πουπολύ λίγοι μπορούν να κατορθώσουν Η μυστική συνταγή για την επιτυχία αυτή είναι ο θαυμασμός τουσυγγραφέα για τους Έλληνες και το μακροχρόνιο (και κολλητικό) πάθος του για τη γλώσσα τους σε όλες τιςμορφές της (σ xvi)

Όπως δηλώνεται στο οπισθόφυλλο το βιβλίο απευθύνεται σε laquoδευτεροετείς και τριτοετείς φοιτητές ιστορίαςτης ελληνικής γλώσσας του κλασικού πολιτισμού βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών καθώς καιιστορικής γλωσσολογίαςraquo αλλά και ώριμους και φτασμένους υπερεξειδικευμένους μελετητές που επιθυμούννα διευρύνουν τους ορίζοντές τους δεν θα απογοητευτούν Μτφρ Μ Χρίτη

Βιβλιογραφικές αναφορές 1 Brugge L amp G Brugger 1996 On the Accusative a in Spanish Probus 81-51 2 Devine A M amp L D Stephens 1994 The Prosody of Greek Speech Νέα Υόρκη Οξφόρδη OxfordUniversity Press 3 Enccedil M 1991 The Semantics of Specificity Linguistic Inquiry 221-25 4 Gignac F T 1976 A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Vol I PhonologyΜιλάνο Cisalpino-Goliardica 5 Horrocks G 1995 On Condition Aspect and Modality in the History of Greek PCPhS 41153-173 6 Langholf V 1977 Unmovierte Partizipien im Griechischen Hermes 105290-307 7 Lopez Eire A1993 De l Attique agrave la Koineacute La Koineacute grecque antique επιμ C Brixhe 41-57 NancyPresses Universitaires de Nancy 8 Lopez Eire A 1999 Nouvelles donneacutees agrave propos de lhistoire de lAttique Κατa διάλεκτον Atti del IIIColloquio Internazionale di Dialettologia Greca (Napoli - Fiaiano dIschia 25-28 settembre 1996) επιμ AlbioCesare Cassio 73-107 (=Annali dellIstituto Universitario Orientali di Napoli Sezione filologico-letteraria 191997) 9 Meacutendez Dosuna J 1988 La evoluciόn del diptongo oi en beocio Emerita 5625-35 10 Meacutendez Dosuna J 1989 Ο δίφθογγος oi στα βοιωτικά και στην κοινή Μελέτες για την ΕλληνικήΓλώσσαStudiesinGreekLinguistics 919-36 11 Meacutendez Dosuna J 1993 El cambio de en ante vocal en los dialectos griegos una cuestiόn zanjada Dialectologica Graeca Actas del II Coloquio Internacional de Dialectologia Griega (Miraflores de la SierraMadrid 17-21 de Junio 1991) επιμ Emilio Crespo et al 237-259 Μαδρίτη UAM

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 14 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15

12 Meacutendez Dosuna J 1995 The Origin of Feminine οί Μελέτες για την Ελληνική ΓλώσσαStudies in GreekLinguistics 1578-89 13 Morpurgo Davies A 1987 Folk-linguistics and the Greek Word Festschrift for Henry Hoenigswald on theOccasion of his Seventieth Birthday επιμ G F Cardona and N H Zide 263-280 Tuumlbingen Narr 14 Petersmann H 1979 Zur Entwicklungsgeschichte der motionslosen Partizip im Griechischen Die Sprache25144-166 15 StUumlber K 1996 Zur dialektalen Einheit des Ostionischen Innsbruck Innsbrucker Beitraumlge zurSprachwissenschaft 16 Teodorsson S-T 1974 The Phonemic System of the Attic Dialect (400-340) Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 17 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Attic in the Hellenistic Period Goumlteborg Acta UniversitatisGothoburgensis 18 Teodorsson S-T 1974 The Phonology of Ptolemaic Koine Goumlteborg Acta Universitatis Gothoburgensis 19 Threatte L 1980 The Grammar of Attic Inscriptions Vol I Phonology Berlin New York de Gruyter 1 Συντομογραφίες γραμματικών κατηγοριών εξηγούνται εύκολα Ας σημειωθούν ωστόσο οισυντομογραφίες (του αγγλικού κειμένου) EMPH = emphasis lsquoέμφασηrsquo IREFL = indirect reflexive lsquoέμμεσηαυτοπάθειαrsquo IMPERF = imperfective (ή imperfective past = imperfect lsquoπαρατατικόςrsquo) PERF= perfective (ήperfective past = aorist lsquoαόριστοςrsquo) PART = particle lsquoμόριοrsquo

(c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 15 15