گودرزي و سبزعلی 1

1389 زمستانو پاییز، چهارمشناسی مدرس، سال دوم، شماره هاي باستان پژوهش

نسخه پیش از انتشار فقط مخصوص بازبینی نویسندگان

دو و ی ر جاری با ی علیرضا گودرزي و مهدي سبزعلی

)کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس يدانشجودانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه تهران، (

چکیدهی ایران است که داراي بافت کهن بروجرد از شهرهاي تاریخ

این شهر در قرون . هاي مختلف اسالمی استارزشمندي از دورهاولیه اسالمی با محوریت مسجد جامع، ارگ حکومتی و راسته

برج و ۀبازاري در سمت جنوب مسجد، شکل گرفته و به وسیلاز . بارو محصور شده و طی دوران مختلف گسترش یافته است

زي بروجرد قدیم با سابقه کهن از شهرهاي مهم نقطه نظر شهرساشده که وجود بافت تاریخی با وسعت قریب منطقه محسوب می

هکتار و تک عناصر معماري چون مسجد جامع با قدمتی 270طی دوران مختلف . بیش از هزار سال دلیلی بر این مدعاست

درون و بیرون شهر باغ هاي فراوانی وجود داشته که در میان هر این بناها در . دام از آنها بنایی کوشک مانند قرار گرفته بودک

نویسان و شد و اکثر جغرافینامیده می» تکیه«گویش محلیطی قرون متوالی از این شهر بازدید کرده، سفرنامه نویسانی که

ۀاین خود نشان از پیشین. انداشاره نموده» باغ ها-خانه«به این با گسترش شهر بروجرد و تغییر و . ردداکهن باغ سازي در بروجرد

ها از بین رفته و تنها چند مورد از تحوالت قرن اخیر این عمارت-این کوشک. اندباقیمانده ،آنها که مربوط به دوره ي قاجار هستند

گرفته و از هاي ییالقی مورد استفاده قرار میعمارتعنوان هها ب. مگیري هستندهاي چشلحاظ معماري و تزیینات داراي ویژگی

هاي مذکور بخشی از هویت شهر اسالمی بروجرد را عمارت-رون شهري عمل میهاي بعنوان محلههداده و بتشکیل می

هاي معماري و شاخصههایی از اند که براي شناخت گوشهکرده هدف از این مقاله . خواهند بودشهر سازي بروجرد بسیار راهگشا

ساس گزارشات متون تاریخی و بررسی فرهنگ کوشک سازي برا . هاي بجا مانده استنمونههمچنین

هاي قاجاري، بروجرد، بافت تاریخی، کوشک: واژگان کلیدي

. تکیه دیده ور، تکیه موثقی

مقدمه هواي در طول تاریخ باغ سازي براي غلبه بر این شرایط آب و

ست، اهمیت حکم فرماسرزمین ایران که بر اکثر نواحی یخشکبزرگ کوروش پردیسها نمونه از قدیمیترین. فراوانی داشته است

این . در پاسارگاد بوده که شرح آن در تاریخ هرودوت آمده استسنت به طور متداوم ادامه پیدا کرد، بصورتی که شاهان و

هاي نمونه. ساختندهایی مجلل میها کوشکدر باغحکمرانان هاي توان به شکارگاهبجا مانده که میهاي مختلف زیادي از دوره

هاي صفویه در ساسانی در قصر شیرین و سروستان، کوشکاصفهان و نایین و مجموعه بناهاي قاجاري و پهلوي در تهران و

ها که در رابطه با این مجموعهآنچه . شهرهاي دیگر اشاره کردحکومتی براي ساخت آنهاست که با زندگی ۀ، پشتواناستمدنظر

حال آنکه در شهر بروجرد . دمان عامه آن زمان بیگانه استمرقاجار بجا تاریخی متعلق به دورة هاي»باغ -خانه«چند نمونه

مانده که هیچ ارتباطی با حاکم ایالتی آن شهر نداشته و متعلق به مانده بخش این بناهاي بجا. استبروجرد بودهتاجران و مرفعین

ده که در این شهر وجود هایی بوکوچکی از مجموعه کوشکاما پرسش هاي . شودداشته و در این مقاله به آنها پرداخته می

: اصلی این پژوهش شامل موارد ذیل می باشند

2 هاي قاجاري در بافت تاریخی بروجردکوشک

1390پائیز و زمستان ، مشش، شماره سومشناسی مدرس، سال هاي باستان پژوهش

ثیر چه عواملی بوجود آمده هاي مورد مطالعه تحت تاعمارت -هستند یا یک عامل این بناها برگرفته از سنت بومی بروجرداند؟

هايري بروجرد داراي چه شاخصهقاجا هايکوشکبیگانه است؟ توان تزیینی و معماري هستند و آیا از طریق مطالعه آنها می

هایی از فرهنگ اجتماعی بروجرد را در دوره قاجار بررسی بخش کرد؟

-متون تاریخی و نمونهدر اینجا نگارندگان با استفاده از اشارات سازي در فرهنگ کوشک جا مانده، به مطالعه و بررسیاي به

.پردازنداسالمی بروجرد میدورة شهر

: بافت تاریخی بروجردطول 48ْ 45ً 30شهرستان بروجرد در شمال استان لرستان، در َ

: 1384جعفري،(عرض شمالی قرار گرفته است 33ْ 53ً 45َشرقی و متر و شیب آن از شمال به 1570ارتفاع آن از سطح دریا ). 178

شناسی حکایت از آن دارند که هاي باستانافتهی. طرف جنوب استمورد استقرار جوامع از دوره نوسنگی جدیددشت حاصلخیز بروجرد

هاي از مهمترین تپه). 45: 1379 برنبک و پالك،(انسانی بوده استدر سه » قلعه رومیان« توان به تپهپیش از تاریخی در این دشت می

ت چهار هزار سال پیش کیلومتري جنوب شرق شهر بروجرد با قدماشاره ......از میالد، تپه طنجور، تپه قرق، تپه زرگران، تپه سدخانی و

اي هستند و نشان از ها به صورت چند دورهبیشتر این تپه. کرداستقرار طوالنی مدت آنها است، که از مساعد بودن شرایط زندگی

ه ساسانی رواز آغاز دوران تاریخی تا د. کنندحکایت میدر این ناحیه و اگر مواردي در مدرك قابل استنادي در مورد بروجرد وجود ندارد

جاي تردید دارد، )18-9: 1384احمدي طباطبایی،(بیان شود بارهاینبرخی اعتقاد دارند که تاریخ . زیرا شواهدي در دست نیست

رسد که این نظر با اتکا به شهرسازي در بروجرد به قبل از اسالم می، هدایت 1354موالنا(ت، یکی واژه شناسی نام بروجرددو موضوع اس

و دیگري تبدیل آتشکده به مسجد جامع،) 1380ق، حزین .ه1288هاي ساسانی تاقیآن با چهاربراساس شباهت گنبد خانۀ

در مورد ریشه شناسی نظر براین است که ). 62: 1374کیانی،(استاسالم به ز بوده و بعد ا» بروگرد«در قبل از اسالم نام این شهر

زیرا .)41: 1381 جعفري،مقدس(تبدیل شده است» بروجرد«در دوره ساسانی به معنی شهر بوده، مانند دستگرد، » گرد«واژه

اند و بروجرد تبدیل شده» جرد«از اسالم به ، که پس....و دارابگرداما باید گفت که در مطالعه بر . هم از این قاعده مستثنا نبوده است

ساسانی منطقه جبال اثري از بروجرد در متون روي شهرهاي ) 472: 1376ایزدپناه، (شود اوایل اسالمی دیده نمی ساسانی و کتب

و اولین باري که از بروجرد در کتب تاریخی نامی برده شده، در 95ابن فقیه،(کتاب البلدان ابن فقیه در اواخر قرن سوم هجري است

گونه مسجد جامع هیچ هاي انجام شده درکاوشهمچنین ). 1349:دهد و تمامی ساسانی را نشان نمی ةمربوط به دور شواهدي

: 1364مهریار،(استاطالعات مربوط به قرن سوم هجري به بعد ریشه شناسی نام با توجه به مطالب مطرح شده در خصوص). 11

ساخت مسجد جامع، به ناچار براساس اطالعات بروجرد و پیشینۀگیري بروجرد در قرون اولیه اسالمی بوده فعلی باید گفت که شکل

بافت قدیم آن براساس مسجد ). 58-56: 1390گودرزي، (استجامع، ارگ حکومتی و راسته بازاري در سمت جنوب آن به سمت

در اطراف این سه عنصر مذهبی، سیاسی و . غرب شکل یافته استبرج و بارو ۀهاي مسکونی قرار گرفته و به وسیلتجاري محله

است دودانگه ۀاین قسمت از شهر همان محل. ور شده استمحص-ترین بناهاي بافت تاریخی بروجرد را در بر میکه قدیم

در گذشته شهر از چهار محله ). کریمیان و گودرزي، بی تا(گیرد صوفیان، شده که شامل محله دودانگه، مجزا تشکیل میاصلی

گري نیز وجود ت دیالبته محال .بوده است) آبادبر(و رازان یخچال ۀسوزنی که در واقع قسمت جنوبی محل داشته از جمله محلۀها که هاي قدغون و کلیمیگرفته و یا محلهدودانگه را در بر می

هاي بروجرد همچنین دروازه. اندبوده) برآباد(رازان ۀقسمتی از محلیخچال طرف غرب، دروازه سوزنی معروف به ارگ دروازة شامل

رب، دروازه میرزا موسی طرف جنوب، دروازه برآباد سمت جنوب غبخش سمت جنوب شرقی، دروازه دودانگه مشهور به گمرگ در

شرقی و دروازه صوفیان که در سمت شمال قرار داشته باروي دفاعی بروجرد نیز ). 242-236: 1378 اعتمادالسلطنه،(است

که به صورت کثیر االضالع و در حدود دوازده متر ارتفاع داشتهپشت باروي شهر خندقی . هاي مدور بوده استداراي کنگره و برج

-قرار داشته که هنگام محاصره و هجوم دشمنان آنرا پر از آب میپهلوي اول به صورت نیمه تا دورة این تاسیسات دفاعی. اندکرده

. ویران پا برجا بود که با شعار تجدد براي همیشه نابود شد

:د در متون تاریخیهاي قاجاري بروجرکوشکهاي زیبایی اخل شهر، بیرون شهر بوسیلۀ باغبجز چند باغ در د

محاصره بوده که درون آنها کوشکی وجود داشته که موسوم به گرفته بوده و در فصول بهار و تابستان مورد استفاده قرار می» تکیه«

ها متعلق به مرفعین شهر شکاین کو). 235: 1377حجتی،(استهاي به جا مانده، تصدیق این گفتار ظمت و زیبایی نمونهکه عبوده ناآرامی ها در اثر حمالت مغول و از دورة شهر بروجرد پس. است

گودرزي و سبزعلی 3

1389 زمستانو پاییز، چهارمشناسی مدرس، سال دوم، شماره هاي باستان پژوهش

راوانی را متحمل شد، با شروع دورةهاي فتیمور لنگ که خسارترونق در این دوره با. قاجار دوران شکوفایی خود را تجربه کرد

شکل گرفت که در محلۀ ر شهرایی دتجارت در این شهر قشر مرفههاي آنها عالوه بر خانه. صوفیان و تا حدودي یخچال ساکن بودند

را براي » باغ هایی-خانه«آن حومۀمجلل خود در داخل شهر، در هاي بیرون شهر در محلهبه این . فصول بهار و تابستان ساختند

ةگفتند و تمامی کسانی که در دورمی» گوشه«اصطالح محلی اعتماد . ها یاد نموده انداز این باغ ر از بروجرد دیدار کرده اند،قاجا

در این باره السلطنه در سفر خود به همراه ناصرالدین شاه به بروجرد، بعضی محالت در خارج شهر بروجرد واقع شده و جز ....«: نویسدمی

-می» گوشه«را به اصطالح خودشان شهر محسوب است و آنها دارایی، گوشه ۀچارچار، گوش ۀقاخانی، گوشآ ۀنامند، مثل گوش

همچنین ظل ). 242-236: 1378اعتمادالسلطنه(»....شیخعلیق حکومت .ه1295السلطان پسر بزرگ ناصرالدین شاه که در سال

حکمرانی او ۀبروجرد، گلپایگان، خوانسار، کمره و محالت به حوض: نویسدضمیمه شد، در باب ششم در سفر لرستان و بروجرد می

چند خابور بزرگ در اطراف شهر است یعنی محالت خارج از ...«-272: 1362ظل السلطان،(»....گویندشهر که در بروجرد گوشه می

دور شهر که به ....« : نویسددر جاي دیگر اعتمادالسلطنه می ).275شکل مستدیر واقع شده تمام باغ است و در هر باغی به فراخور

ارد که به اصصالح خودشان ط دمکنت صاحب آن کوشکی در وسسیف الدوله در ). 3196: 1376اعتماد السلطنه، (»گویندتکیه میقاجار به بروجرد سفر کرده و در مورد باغ شاه که متعلق ةاواخر دور

-فتحعلیشاه، می رةبه حسام السلطنه، حاکم بروجرد در دو در خارج شهر مرحوم حسام السلطنه باغ بسیار بزرگی....«:نویسد

عمارات مرتفع بسیار خوبی در وسط باغ. اندموسوم به باغ شاه ساختهسیف الدوله، (»....ها داردها و گلستانهاي بزرگ، خیابانبا حوض

توان از احاطه بروجرد در میان باغ هاي زیاد را می). 274: 1364لیشاه نیز درك کرد، بر سکه هاي ضرب بروجرد در دوره ي فتحع

ضرب دارالسرور « ها، عنوانست آمده از این سکههاي بدروي نمونه )73: 1383عزیزي، (آمده است» بروجردپهلوي اول رو به افول رفت بروجرد در دورةسازي کوشکرسم

یکی گسترش . که در این خصوص دو عامل نقش داشته است 30شهر و دیگري توسعه شهر از دهه حومۀکشت خشخاش در

اخیر متاسفانه در سالهاي ). 83: 1383عزیزي، (به بعد بوده استها در بافت امروزي با گسترش شهر و قرارگیري این کوشک

اند و تنها چند نمونه بجا ریب شدهبروجرد، بسیاري از آنها تخهاي مختلف شهر پراکنش این بناها در قسمت. مانده است

امروزي و منفرد بودن آنها از یکسو و زلزله خیز بودن بروجرد از . یگر، جریان نابودي این آثار ارزشمند را تسریع کرده استطرف د-طالعه قرار میهاي بجا مانده که در این پژوهش مورد ماز نمونه

توان به باغ همایونی، تکیه روغنی، تکیه موثقی، تکیه گیرند، می . افشار، تکیه دیده ور، و تکیه نکویی اشاره کرد

وجه تسمیه

یک بنایی تک در میان باغ است که »تکیه«در اینجا منظور از برخی به اشتباه که ناشی از عدم . است» تکیه«تلفظ محلی آن

هاي شناخت فرهنگ منطقه بروجرد است، این بناها را مانند تکیهقاجار از جمله تکیه دولت تهران، محل عزاداري فرض دورةي آنها هستند که کاربر» تکیه«ها در واقع اما این عمارت. اندکرده

کوشک ییالقی بوده که برون گرایی، درون باغی و تزیینات آنها در ضمن عنوان هر تکیه از نام آخرین . گویایی این موضوع است

مالک این بناها برداشت شده است که در بیشتر موارد از نوادگان . ها هستندسازنده اصلی عمارت

:هاي مورد مطالعهمعرفی نمونه

: باغ همایونی- 1است که درون برج و » هاییباغ -خانه«هاي ن باغ از نمونهای

اي تاریخی دیگري موسوم به باروي شهر قرار داشته و در کنار بنتاریخی یخچال واقع شده ۀدر محل» همایونیخانۀ «

). 1تصویر(است

خانه تاریخی همایونی : 1تصویر

ان آن باغ مذکور در حدود هزار متر مربع وسعت دارد که در می

این عمارت براساس . قاجار قرار گرفته است ةکوشکی زیبا از دوره شده که نماي سنت بومی معماري بروجرد از خشت خام ساخت

4 هاي قاجاري در بافت تاریخی بروجردکوشک

1390پائیز و زمستان ، مشش، شماره سومشناسی مدرس، سال هاي باستان پژوهش

پوشش آن به . اي از آجر پوشیده شده استبیرونی آن با الیهکوشک . صورت مسطح و بر روي تیرهاي چوبی قرار دارد

متر ارتفاع دارد و 6د همایونی از دو طبقه تشکیل شده که در حدواز . هاي دیگر، در سمت شمال قرار داردبرعکس نمونه ورودي آن

. عمده ترین تزیینات این بنا می توان به آجرکاري اشاره کرد : تکیه روغنی- 2

که در ة قاجار استهاي بجا مانده از دوراین بنا از دیگر کوشکروغنی در دو کوشک). 1نمودار(متر مربع وسعت دارد 200حدود

ورودي آن مانند . متر ارتفاع دارد 7و در حدود طبقه احداث شدهدلیل آن وزش ؛بروجرد از سمت جنوب است یاکثر بناهاي تاریخ

بادهاي سرد از سمت شمال غربی است و اجراي رون راسته در عمارت مذکور نیز . استاین شهر خود براي مقابله با این بادها

و ساخته شده شهر از خشت خام با روکش آجر مانند دیگر بناهاي . پوشش آن به صورت مسطح بر روي تیرهاي چوبی است

. یین این عمارت، آجرکاري نماي آن استمهمترین تز : تکیه موثقی- 3

این بناي تاریخی که در گذشته در باغ بزرگی به همین نام قرار که در اصطالح معماري سنتی استداشته، از نوع بناهایی

جمله شوند و ویژگی خاص این نوع بناها از گفته می» کوشک« ). 2شکل (برون گرا بودن است

نماي . بنا داراي سه طبقه که در گذشته داراي حیاط نیز بوده استخارجی بنا با استفاده از طاقنماهاي بلند جناقی و آجر چینی بسیار زیبا و ظریف نما سازي شده است، بطوریکه طبقه همکف و اول

از ). 2شکل (کند بنا از نماي خارجی به صورت یک طبقه جلوه میهاي این بنا وجود سه هشتی زیبا در طبقات مختلف آن ویژگی

هاي آن به طبقه همکف داراي یک هشتی آجري و اتاق. استهاي در طبقه اول بنا ویژگی. اند شیوه طاق ضربی احداث شده

یعنی سقف ،ن استخاصی وجود دارد که حاکی از نوع کاربري آعنوان ههاي بزرگ که در واقع ب کوتاه و عدم استفاده از پنجره

). 4و 3شکل (استفاده جهت انبار و نگهداري حیوانات بوده استطبقه دوم بنا نیز داراي یک هشتی زیباي آجریست و شامل چند

هاي بزرگ در تمامی هاتاق نسبتاً بزرگ با سقف بلند و در و پنجریک تراس در قسمت شرقی بنا است ). 6و 5شکل (جهات است

که کاربرد آن بیشتر در فصول گرم سال مانند بهار و تابستان بوده انداز و استفاده از چشم و مکان بسیار مفرحی جهت استراحت

راه دسترسی به پشت بام از طریق . زیباي باغ پیرامون بوده است

شود که ام مییک هشتی آجري دیگر موسوم به کاله فرنگی انج ). 7و 6، شکل2تصویر (هاي این نوع بناها استاز ویژگی

در جلوي ورودي بنا در سمت جنوب، چاهی وجود دارد که آب قدمت بناي مذکور با . آشامیدنی ساکنان را تامین می کرده است

. هاي آن اوایل دوره قاجار استتوجه به ویژگی

العه بروجرد به متر مربعمساحت کوشک هاي مورد مط: 1نمودار برود پی نوشت ////است 1ها بر اساس جدول شماره کوشک

تکیه موثقی : 2تصویر

: تکیه و باغ افشار- 4

-اي موسوم به کوچه باغ این باغ در شمال شهر بروجرد، در منطقهاین بناي تاریخی در باغی به همین نام به . ها واقع شده است

متر مساحت دارد که به شیوه 120حدود و متر15 در 5/8ابعاد مصالح عمده به کار رفته در بنا شامل . گرا احداث شده استبرون

آجر جهت نماسازي و کف خشت خام به عنوان شالوده دیوارها، . ها است ها و در و پنجرهفرش و چوب جهت پوشش سقف

بناي مذکور به صورت سه طبقه و داراي یک حیاط خلوت در است که باغی به مساحت تقریبی دو هکتار با درختان ضلع شمال

هاي نکته مهم در خصوص خانه. میوه پیرامون آن وجود دارددرون باغی بروجرد این است که حالت اورگانیک خود شکل

از پسگیرنده داشته و بنا بدون توجه به باغ پیرامون و احتماالً

گودرزي و سبزعلی 5

1389 زمستانو پاییز، چهارمشناسی مدرس، سال دوم، شماره هاي باستان پژوهش

خصوص احداث باغ ساخته شده و هیچ گونه طراحی در این هاي خاصی است که در بنا داراي ویژگی این. صورت نگرفته است

نخست اینکه در . شود اکثر بناهاي مشابه در بروجرد مشاهده میاشته در صورتی اي طراحی شده که حالت قرینه د بیرون به شیوه

دوم . دیستنهیچ کدام از فضاها قرینه هم نکه در داخل طبقات یرون طبقات همکف و اول به صورت اینکه با توجه به نماسازي ب

طبقات معماري بنا به شرح ذیل . کند یک طبقه جلوه می :باشند میاز چند اتاق کوچک و بزرگ تشکیل شده که : طبقه همکف -

. پوشش سقف آن از نوع طاق ضربی استاین طبقه نیز شامل چند اتاق و داراي سقف کوتاه :طبقه اول -

تأمین مسایل گرمایشی و سرمایشی به حالت نیم طبقه است که تر بوده و سقف با استفاده از تیر و پرتیرهاي چوبی اجرا آن آسان

. شده استگرا داشته و شامل یک این طبقه حالت کامالً برون : طبقه دوم -

جهت جنوبی و مشرف به فضاي بیرون و اتاق پنج دري بزرگ درد که پوشش سقف باغ است و چند اتاق دیگر در پشت آن قرار دار

ي بیرون با استفاده بنا در تمامی نما. آن نیز از تیرهاي چوبی استنماهاي جناقی و نیم دایره نماسازي و تزیین شده، از آجر و طاق

. راسته است -تزیینات آجري آن عموماً به صورت خفته : تکیه دیده ور- 5

هاي زیباي درون باغی بروجرد است که در سمتاز دیگر کوشک. قاجار ساخته شده است ةغرب شهر، خارج از برج وبارو، در دور

کوچه -بناي مذکور اکنون با گسترش شهر، در خیابان بهشتی ور مانند اکثر بناهاي کوشک دیده. وستان قرار گرفته استب

شده و تاریخی بروجرد، از جنس خشت خام با روکش آجر ساختهبی وزن آن را ه تیرهاي چوپوشش آن به صورت مسطح است ک

این بنا در سه طبقه احداث شده و در حدود نه . کنندتحمل میطراحی نماي ورودي آن در سمت جنوب طوري. متر ارتفاع دارد

).8و شکل 3تصویر (رسدشده که دو طبقه به نظر میشود که راه تاق مستطیل شکل مشاهده میدر هر سه طبقه دو ا

همچنین ). 10و 9شکل (است پله صعودي آنها را از هم جدا کردهدر ضلع شمالی بنا یک حیاط خلوت وجود دارد که در میان آن

هاي کوشک دیده از ویژگی. د ضلعی قرار گرفته استحوضی چنور می توان به تزیینات زیباي آجرکاري و کاشی کاري در نماي

. جنوبی آن اشاره کرد

: تکیه نکویی- 6 ر این تحقیق تکیه نکویی استمورد مطالعه دهاي از دیگر عمارت

اهمیت این بنا در نشان دادن . پهلوي اول است ةکه مربوط به دور. بعد است ةقاجار به دور سازي از دورةاستمرار سنت کوشک

متر ارتفاع و 7متر مربع مساحت، 350کوشک نکویی در حدود ). 3نمودار(در دو طبقه احداث شده است

تکیه دیده ور : 3تصویر

اي هاي قاجاري از مصالح بومی خشت با نماین بنا مانند نمونه

دهد که تحوالت معماري آجري ساخته شده است و نشان میاز . زمان رضاخان در احداث اینگونه بناها تاثیري نداشته است

توان به آجرکاري و عمده ترین تزیینات کوشک نکویی می .کاشیکاري در نماي خارجی آن اشاره کرد

: ث و تحلیلبح

هاي هاي کوشکدر این قسمت براي تحلیل دقیق تر ویژگیهمانطور . مورد مطالعه در جدول و نمودارهاي آماري آمده است

کوشکی که در این 6مشخص شده است، ) 1(که در جدول ها و اصول پژوهش به آنها پرداخته شده است، داراي ویژگی

هاي مورد بررسی نهبراي مثال تمام نمو. دمشترکی هستنساخت این . اندو پوشش مسطح احداث شده از خشت خام با رویه آجري

هاي ک بومی بروجرد است که تمامی خانهمصالح همان تکنیدر ). 130: 1390گودرزي، ( اندتاریخی شهر با آن ساخته شده

فرهنگ بومی منطقه بروجرد نتیجه باید گفت که ساخت آنها از ان از آنها جهت ر فصول بهار و تابستگیرد و بیشتر دنشات می

هاي بروجرد قرارگیري این بناها در باغ. کردندفراغت استفاده میمورد استفاده آنها را که سرشار از منابع آب سطحی بوده، آب

فقط در برخی موارد مانند تکیه موثقی براي . کرده استتامین می

6 هاي قاجاري در بافت تاریخی بروجردکوشک

1390پائیز و زمستان ، مشش، شماره سومشناسی مدرس، سال هاي باستان پژوهش

اریخی متون ت در. کردندآب آشامیدنی، از چاه استفاده می تامینایی به مالکان آنها نشده اند، هیچ اشارهکه به این عمارتها پرداخته

توان از طریق تطبیق نام هر ها را میاما مالکین این عمارت. استهاي تاریخی موجود در بافت تاریخی بروجرد کدام از آنها با خانه

هر، تاجران مرفه قاجار با رونق تجارت در ش ةدر دور. شناختهر، در بیرون از برج و هاي مجلل در داخل شوه براي خانهعال

براي مثال در . تندساخها براي خود میهاي درون باغبارو کوشکارد که هاي تاریخی همایونی و روغنی وجود دداخل شهر خانه

. اندهاي همایونی و روغنی را ساختهصاحبان این خانه ها، کوشکسی براي ساخت این بناها سیا مطالعات هیچگونه دلیل امنیتی یا

دهد و تنها تفریح و آسایش براي مرفعین دلیل ساخت نشان نمین بناها شاخصه دیگر جهت ورودي ای. ها بوده استاین عمارت

آمده بجز باغ همایونی که در ) 1(، به شرحی که در جدول استداخل برج و باروي شهر قرار داشته و جهت ورودي آن به سمت

. بقیه بناها ورودي آنها به سمت جنوب است شمال است،بروجرد » سازي راستهرون«ن دلیل این امر توجه به سبک مهمتری

جنوب -غربی بادهاي شمال. براي فرار از بادهاي سرد استاي شدیدي را به بروجرد وزد، سرمشرقی که از سمت همدان می

ختلف هاي مها در قسمتتوزیع مکانی این عمارت. دهدانتقال میی بر از بروجرد را مبن ة قاجارشهر، گزارش بازیدکنندگان دور

براي مثال کوشک . کندباغها تصدیق میاحاطۀ شهر بوسیلۀ ور غرب، هاي موثقی و دیدهافشاري در شمال شهر، کوشک

همایونی در داخل برج و ۀنکویی و روغنی در شمال غربی، تکیه در جنوب غرب شهر باور و باغ شاه یا همان ارگ حسام السلطن

. قرار داشته استمتر است که این ارتفاع 9تا 6هاي مورد نظر بین ارتفاع عمارت

بلند براي دلگشایی و استفاده از منظر باغ محل قرارگیري کوشک ). 2نمودار (طراحی شده است

مهمترین شاخصه این بناها که براصل کاربري آنها بعنوان که ارتفاع استد، برون گرایی آنها هاي ییالقی تاکید دارعمارت

ها این مهم را وه طراحی باالترین طبقه این کوشکبلند و نحبومی این شیوه برخالف سنت ). 7و شکل 2تصویر (رساندمی

-آن دورن ۀکه مهمترین شاخص معماري مسکونی ایران استگرایی است که ناشی از شرایط جغرافیایی، توجه به امنیت و نیز

قاجار ةدر اواخر دور). 32: 1369پیرنیا، (یت بوده استاصل محرمپهلوي ناگهان معماري از دورن به بیرون چرخش ةو اوایل دور

کوشک سازي ایران به دلیل ةاما شیو). 235: 1383کیانی، (یافت .گرایی داشته استن بناها، از ابتدا گرایش به برونماهیت ای

ها دیده نمودار و) 1(ل زمان ساخت بناهاي مورد مطالعه در جدوهاي همایونی، کوشک هاي مورد مطالعه،شود از عمارتمی

ة قاجار و کوشک ور متعلق به دورو دیده روغنی، موثقی، افشارهاي مورد مطالعه نمونه. استپهلوي اول نکویی مربوط به دورة

سازي بروجرد در دورة» باغ -خانه« ةدهند که اوج دورنشان میدر . و در زمان پهلوي اول تا حدودي ادامه داشته استقاجار بوده

مزارع حومۀ پهلوي اول با گسترش کشت خشخاش در دورةسازي براي همیشه از جرد و گسترش شهر، فرهنگ کوشکبرو

. بین رفت

ارتفاع کوشک ها به متر: 2نمودار

تعداد طبقات بناهاي مورد مطالعه: 3نمودار

: نتیجه گیري

قاجار با رونق تجارت و گسترش امنیت در بروجرد، رةدر دوهاي اشرافی در عین شکل گرفتند که عالوه بر خانهقشري از مرف

هاي آن براي فصول تابستان و بهار، عمارت ۀشهر، در حوماین بناها در اصصالح کردند که به باشکوهی در باغها بنا می

ه افراد و بناهاي مذکور معموالً ب. گفتندمی» تکیه«محلیمالی و یا حکومتی اشخاصی که داراي موقعیت مهم اجتماعی،

شدند که به تمام اي طراحی می اند، تعلق داشته و به گونه بودهداشته و محل مناسب و دلگشایی جهت جهات بیرون اشراف

گودرزي و سبزعلی 7

1389 زمستانو پاییز، چهارمشناسی مدرس، سال دوم، شماره هاي باستان پژوهش

ةمورد مطالعه نشان داد که در دور يهانمونه. استراحت باشندمه شهر پراکنده بودند، و به قول قاجار این بناها در تمامی حو

هاي بیرون شهر عمل نویسان دورة قاجار به عنوان محلهجغرافیو تزیینات ) رون راسته( مصالح ساخت، رون به کار برده. کردندمی

ةهاي تاریخی دورشبیه خانه ها کامالًمورد استفاده در این کوشکاین .اندرساست و بومی بودن این فرهنگ را میقاجار بروجرد

ة پهلوي اول نیز تا حدودي ادامه پیدا کرد، اما در دور سنت تا دورةها در داخل شهر پهلوي دوم با گسترش بی رویۀ شهر، کوشک

. جدید قرار گرفتند و تنها تعداد انگشت شماري از آنها باقی ماند

:کتابنامه .1349حمد بن محمدبن اسحق همدانی، ابن فقیه، ابوبکر ا -

بنیاد : مسعود، تهران.ترجمه ح ،)بخش مربوط به ایران(البلدانمختصر . فرهنگ ایران

خ مختصر سیاسی و تاری، 1384احمدي طباطبایی، علی محمد، - . انتشارات حروفیه: ، تهراناجتماعی بروجرد

جلد (، بروجرد، روزنامه ایران. 1376اعتمادالسلطنه، محمد حسن، - .جمهوري اسالمی ایران؟؟؟کتابخانه : ان، تهر)863-640چهارم شماره

سفرنامه عراق عجم ناصرالدین ، 1378اعتمادالسلطنه، محمد حسن ، – . اطالعات: تصحیح میر هاشم محدث، تهران شاه قاجار،

، جلد سوم، ، آثار باستانی و تاریخی لرستان1376ایزدپناه، حمید، - .انجمن آثار ملی: تهران

گزارشی کوتاه درباره ي «1379پالك، سوزان و برنبک، راینهارد، -ۀ کامیار عبدي، ، ترجم»محوطه باستانی ده حاجی در دشت بروجرد

شمارة شمارة اول و دوم، سال پانزدهم،، مجلۀ باستان شناسی و تاریخ . 46- 45: صص ،30و 29پیاپی

هنر : ، تهرانهاي معماري ایرانیشیوه، 1369پیرنیا، محمد کریم، - .اسالمی

دایره المعارف جغرافیایی (گیتا شناسی ایران، 1384جعفري، عباس، - . موسسه گیتا شناسی: ، جلد سوم، چاپ دوم، تهران)ایران

عبور از عهد پهلوي، در گیر و دار دو ، 1377حجتی، عبدالمجد، - . محسن: تهرانفرهنگ،

جرد، دور نمایی از شهرستان برو، 1380حزین بروجردي، حسین، -.مجمع متوسلین به آل محمد: کاشان

سیف الدوله، تصحیح ، سفرنامه 1364سیف الدوله، سلطان محمد، - . نی: پرست، تهرانعلیی اکبر خدا

،تاریخ سرگذشت مسعودي، 1362ظل السلطان، مسعود میرزا، - . بابک :، تهرانزندگی نامه و خاطرات ظل السلطان

هاي دفتر پژوهش: ، تهرانبروجرد، 1383عزیزي، غالمرضا، - . فرهنگی

.افالك: خرم آباد ،1بروجرد شناسی، 1383عزیزي، غالمرضا، -بررسی روند شکل گیري و ، بی تاگودرزي علیرضا و کریمیان، حسن -

آمادة ( ،جرد براساس مطالعات باستان شناسیتوسعه بافت تاریخی برو .)چاپ

ة ي ایران در دورتاریخ هنرمعمار ،1374کیانی، محمد یوسف، - . سمت: ، تهراناسالمی

موسسه : ، تهران معماري دوره پهلوي اول، 1383کیانی، مصطفی، - .مطالعات تاریخ معاصر ایران

بررسی روند شکل یابی و توسعه بافت ، 1390گودرزي، علیرضا، -نامه کارشناسی ، پایانهاي باستان شناسیدادهتاریخی بروجرد با اتکا به

شناسی دانشکده ادبیات و علوم گروه باستانتان شناسی، ارشد باس .)منتشر نشده(، به راهنمایی دکتر حسن کریمیاندانشگاه تهرانانسانی

پیشینه شهري و شهرنشینی «، 1381حسن، جعفري، محمدمقدس -، تهران، سال اول، فصلنامه صداي زاگرس، »بروجرد به روایت تاریخ

. 54- 40شماره اول، صص کتابخانه : تهران تاریخ بروجرد،، 1353موالنا بروجردي، غالمرضا، -

.صدر اثر،، بررسی مقدماتی مسجد جامع بروجرد، 1364مهریار، محمد، -

. 97، ص11و 10 شمارهچاپ : ، تهرانفرهنگ انجمن آراي ناصري، 1288هدایت، رضا قلی، -

. سنگی

8 هاي قاجاري در بافت تاریخی بروجردکوشک

1390پائیز و زمستان ، مشش، شماره سومشناسی مدرس، سال هاي باستان پژوهش

بروجرد شهر امروزي بافت در موقعیت تکیه موثقی: 1شکل

نماي جنوبی کوشک موثقی : 2شکل

گودرزي و سبزعلی 9

1389 زمستانو پاییز، چهارمشناسی مدرس، سال دوم، شماره هاي باستان پژوهش

از تکیه موثقی یبرش: 3شکل

پالن طبقه اول تکیه موثقی : 4شکل

10 هاي قاجاري در بافت تاریخی بروجردکوشک

1390پائیز و زمستان ، مشش، شماره سومشناسی مدرس، سال هاي باستان پژوهش

پالن طبقه دوم تکیه موثقی: 5شکل

پالن طبقه سوم تکیه موثقی: 6شکل

گودرزي و سبزعلی 11

1389 زمستانو پاییز، چهارمشناسی مدرس، سال دوم، شماره هاي باستان پژوهش

سوم تکیه موثقی ۀروي طبق ۀپالن از پشت: 7شکل

ور تکیه دیدهنماي : 8شکل

12 هاي قاجاري در بافت تاریخی بروجردکوشک

1390پائیز و زمستان ، مشش، شماره سومشناسی مدرس، سال هاي باستان پژوهش

ورپالن از طبقه زیرین تکیه دیده: 9شکل

ورطبقه همکف تکیه دیده پالن: 10شکل

گودرزي و سبزعلی 13

1389 زمستانو پاییز، چهارمشناسی مدرس، سال دوم، شماره هاي باستان پژوهش

اطالعات کوشک هاي مورد مطالعه در بافت تاریخی شهر بروجرد: 1جدول

زمان کاربري نام بنا ردیف ساخ ت

مساحت به متر مربع

ارتفاع مصالح ساخت ا به بن

متر

تعداد طبقا ت

تعداد حیاط

تعداد حوض آب

جهت عمده ترین ورودي

تزیینات

باغ 1 همایونی

خشت، آجر و 1000 قاجار مسکونی چوب

6

آجر کاري شمالی 1 1 2

تکیه 2 روغنی

کوشک تا بستانه

خشت، آجر و 200 قاجار چوب

آجر کاري جنوبی - - 2 7

تکیه 3 موثقی

وشک ک تابستانه

خشت، آجر و 750 قاجار چوب

آجرکاري جنوبی - 1 3 9

تکیه 4 افشار

کوشک تابستانه

خشت، آجر و 120 قاجار چوب

آجر کاري جنوبی - 1 3 8

تکیه دیده 5 ور

کوشک تابستانه

خشت، آجر و 240 قاجار چوب

آجر کاري جنوبی 1 1 3 9

تکیه 6 ینکوی

کوشک بستانه تا

پهلوي اول

خشت، آجر و 350 چوب

کاشیکاري- آجرکاري جنوبی 1 1 2 7