POETIKA NA (DE)TRONIZACIJATA - Trencovski Goran.qxd

Goran Tren~ovskiPOETIKA NA

(DE)TRONIZACIJATA

Motiv na koricata:

Jim Burns (1948) - To Hold Infinity (1997)

(Prezemeno od knigata na Dick Jude “Fantasy Art of the New

Millennium”, London, 1999)

GORAN TREN^OVSKI

POETIKA NA (DE)TRONIZACIJATA

elektronsko izdanie2009

Na

SofiLuka

iJugo

SODR@INA

Prolegomena: kraj na mitovite,po~etok na igrite ....................................................9

Prv del

1. Voved vo fenomenologijatana dramati~noto ....................................................23

1.1. Tipovi dramski strukturi..............................281.2. Fenomenolo{ko razotkrivawe .......................31

2. Poeti~nosta na dramskite mediumi................372.1. Izrazot na umetnikot.....................................402.2. Estetskiot ~in .................................................422.3. Neophodnosta od poetika................................44

3. Za MM fenomenite .................................................473.1. Dvaesettiot vek ................................................523.2. Recikli~nost na kodot....................................60

4. Tronizacii i detronizacii ..................................654.0. Gore, dolu i pome|u .............................................66

Prilog

5. Prepoznavawe na MMdramati~nite fenomeni.......................................73

5.1. Temi.........................................................................775.2. Likovi ....................................................................795.3. Znaci.......................................................................835.4. Dela .........................................................................885.5. Poraki....................................................................96

Vtor del

6. Utopija, re`ija ili hiperrealno mislewe.....1016.1. Eden avtolog......................................................1056.2. Tri monolozi......................................................1096.3. Dva dijaloga ........................................................110

7. Milenaristi~ki imperijalizam .......................1177.1. Nov poredok ........................................................1237.2. Obnova na osvoenoto........................................126

8. Intermedijalni na~ini vs.multimedijalni vidovi ........................................1318.0. ^ove~kite posledni me~ti............................133

9. Organon na (de)tronizacijata ..........................1419.1. Motivacija.........................................................1429.2. Verba.....................................................................1439.3. Iskrenost ...........................................................1459.4. Koncept...............................................................1469.5. Realnost i realizacija....................................1479.6. Vizionerstvo .....................................................1489.7. Poteklo/potomstvo .......................................1509.8. Cel na misijata.................................................151

Namesto zaklu~ok: piramidalenskok na igra~ot ..................................................155

PROLEGOMENA:

KRAJ NA MITOVITE,POÊTOK NA IGRITE

Prostorot na inicijacija e mesto napovtorniot po~etok, bez prisustvo na kone-~en kraj. Vremeto e samo determinanta koja}e ja zagradi inicira~kata bitstvena masaso crti od brojnata skala. So stavaweto naedinkata vo pogon, vo dvièwe, se oformu-va i najnerazjasnetata sostojba - duhovno-sta. Ottuka po~nuvaat da svetnuvaat i dazgasnuvaat duhovnite prostranstva, koinekoga{ moàt da bidat tolku mali, notolku mo}ni, {to niedna sila ne moè da girazori. Vo ve~notrajnosta na ~ove~kiot duhse krie edna cela metafizika na postoewe-to. Humanata duhovnost, kako zna~aen seg-ment od astralnata dimenzija, doa|a voneposredni i posredni kontakti so osta-natite izvori na duhovnost. Nekoi od tieizvori se proizvod na umetni~ka, a nekoi natehni~ka matrica. Vo sekojdnevniot su-

9

dir/razmin na energii se manifestira egzi-stencijata na niza prirodni pojavi, koi vorevolucionernata trka za novo osoznavawedobivaat sinonim na mitsko mesto.

Dali pred migot na na{eto biolo{kora|awe i po migot na na{eto fizi~ko umi-rawe postojat {iro~ini, viso~ini idlabo~ini, koi, ednostavno, moème samoumstveno da gi razgrani~ime, no ne i tak-tilno da gi doìveeme? Da, site istraù-vawa, site nauki, kaùvaat deka postojnos-ta na homo imaginans podrazbira aktanci-jalna potreba za popolnuvawe na prazni-nite, vo najrazumnata i najpozitivisti~ka-ta ramkovnost na sozdavaweto. Duri otkako}e se izvajaat konturite na toa {to kakoiracionalna èlba go ima ispolneto,~ovekot zapo~nuva da se bori so mitovite,kr{ej}i gi (ve}e) zakoravenite sostavi,begaj}i od zdodevnosta, letargijata i ogra-ni~uva~kata stereotipnost. Patekata ebistra: sekoja pre~ka da se urne so soodvet-na akcija, niz prodolèno prepoznavawe1.

Vo svetot na pre~kite, akciite nemi-novno se ome|eni so igri. I dramata moè-me da ja sfatime kako igra2. Transcendent-nata pouka izvle~ena od realnosta naigrite3, n¢ doveduva vo prednosna polo`baza da moème da poznaeme i zapoznaemezna~itelen vid ili del na igrite4, vklu~i-

10

Goran Tren~ovski

telno i nivnite pravila. Pritoa, igritecelosno gi potisnuvaat mitovite, do stepenna anulirawe, po {to slobodno moàt da seudiraat temeli na nekoj nov mit. Remito-logizacijata e edno od najodrùva~kitesvojstva na igrite. Ponekoga{ na stariotmit mu se dodava ili odzema po nekoj del, zada se modelira ne{to sosema novo, novoiz-gradeno. Taka nastanuvaat ve~nite igri,bez koi ne moè da se objasni cikli~niotkontinuitet na mitologijata, vo koja seslu~uva i premestuvawe na mitovite5.Mekluan e vo pravo koga veli deka umetno-sta i igrite ni ovozmoùvaat da stoimenastrana od materijalnite pritisoci na{abloni i konvencii, nabquduvaj}i ipra{uvaj}i (96: 238)*.

Obezvrednetoto vreme vo koe se odi-grale nekoi †vistiniti# mitovi, sepak po-stoi, makar so najmalku dostato~na artiku-lirana vrednost, ili na hartija, ili nakakov i da e drug nosa~ na zapis, ili vokolektivnata memorija. Dene{nite prime-ri na verodostojno slikawe na s¢ {to„igra# pokaùvaat deka ni{to ne e do tojrazmer izbri{livo, kako {to toa go pra-vele glorifikatorite na antihumanizmot,nacionalizmot, rasizmot, a nekoga{ i na

11

Poetika na (De)Tronizacijata

* Prviot broj vo zagradata go ozna~uva deloto navedeno vo biblio-grafijata, a vtoriot stranicata na citiranoto delo.

etni~koto ~istewe. Izminatiot, dvaesettivek be{e golem vek za potvrduvawe naopstanokot na ~ove~kiot um, so site negovidostignuvawa i ludorii. Vo slu~ajot n¢interesira samo artificielnata strana navekot, poto~no, onaa {to gi sodrì dram-skite kvalifikativi na umetni~koto.To~kata vo koja se se~at umetni~koto i re-alnoto e zrno od koe moè da se izrodi ednafenomenologija na real-fikcijata. Spo-red toa, moème da teìme kon premisatadeka mitot e Ur-medium, a istorijata e po-dloga za op{tewe pome|u minatoto i idni-nata. Vo toa n¢ uverile mnogumina †patu-va~i vo posledniot minat vek#, a vo toa seuveruvame i nie, od den na den s¢ pove}e, sopomo{ na tehnolo{kite pomagala na umot.Umberto Eko (Umberto Eco, 1930), eden odnajeklatantnite prou~uva~i na fenomenitena dene{ninata, vr{i presek na momentitei pojavite koi svojot temel go imaat vodvaesettiot vek, a ~ii{to koncentri~nikrugovi se protegaat do sega{en moment, igo narekuva patuvawe vo hiperrealnost6.Sodrìnata na mitot ~estopati e konven-cionalizirana ili stilizirana prikaznakoja ne e vo potpolnost prilagodena naverodostojnosta ili realizmot. Prekubogatstvoto na knigite i sovremenitemediumi, doznavame fakti koi{to od

12

Goran Tren~ovski

dene{en aspekt ni deluvaat izedna~eni sonivoto na fikcijata.

Eruditniot Montew u{te na ~etvrta-ta stranica od prviot tom esei spomnuva zaanti~kiot vistinski junak AleksandarMakedonski. Najnovite (no i najbezo-braznite) istori~ari ne moàt da go prene-bregnat krucijalniot udel na Teodora,sopatni~kata na imperatorot Justinijan,vo reformata na pretstavuva~kata umet-nost, koja zapo~nala tokmu od krai{tata namakedonskiot (sega{en) del od (toga{noto)vizantisko carstvo. Vo Hamlet, pak, mitotmoè da se tretira kako tip na govor7. Voovaa drama, spored Lakan, kako da postoi„eden vid aparat na mreà, na pajaìna,kade {to e artikulirana ~ove~kata èlba#(79: 411). Sigurno ne samo od taa pri~inskapobuda, po~etokot i krajot na izminatiotvek (a so toa i krajot na vtoriot milenium)gi poentiraat vizuelizaciite na prviot†Hamlet# vo 1900-ta so Bernar (SarahBernhardt) i posledniot vo 2000 godina soHok (Ethan Hawke)8.

A kako da gi protolkuvame detskite†fliperi i nintenda#, osven kako ednagolema èlba na vozrasnite za pribliùva-we na svetot na najmladite, pri {to vopove}eto obidi, ilustracijata na èlbata epogre{no, devijantno kursirana? Odamna

13


ne se rodil nov lik kako nekoj od onie naMark Tven (Mark Twain, 1835-1910) koj sopodednakov respekt i na decata i na vozras-nite ja napi{a „Haklberi Fin# (TheAdventures of Huckleberry Finn, 1885). Votakvite dela treba da se gleda ume{nostana pravilno vodewe na igrata. Nasprotitoa, Bejkon eseisti~ki mu pristapuva naproblemot so maskite i triumfite (15: 150-2), sosredoto~uvaj}i se na nivnata zaem-nost, no i podla hipokriti~nost.

Ako borbata so petli u{te vo dvanae-settiot vek e prethodnica na dresiraniteìvotni vo cirkusot i srodnite vidovi vokoi ima prostor za †ìvotinsko#, toga{kompletniot spoj pome|u divinata i civi-lizacijata, prikaàno vo {ou (show), po~-nal da se realizira pred samiot po~etok odizminatiot vek. Vo 1883-ta Bafalo Bil(alijas William F. Cody, 1845-1917) go prika-ùva †[outo od Diviot Zapad# (Wild WestShow), a vo 1885 godina vo nea }e nastapi iporazeniot indijanski poglavica Bikot kojsedi (Sitting Bull), so u~estvo na kauboi,Meksikanci i Indijanci. Na vakov na~in,„pretstavuva~ite se meti pred gleda~ot.(...) Tie go {irat nivnoto prisustvo i istotaka konsekventno ja {irat gledatelskatapercepcija# (Barba, 9: 62). Postepeno, vrzpoimot na igrata kako prodolètok na ~o-vekot9, se razvivaat i formulaciite: kine-

14

Goran Tren~ovski

ti~ki teatar (kinetic theatre), hepening (hap-pening), nastan (event), performans (perfor-mance). I ske~evite vmetnati vo mjuzikho-lot se svoevidna intermedijalna dramskaforma.

Na 14 oktomvri 1898 godina vo Mos-kovskiot hudoèstven teatar }e bide izve-dena „Car Fjodor# na Tolstoj vo reìja naStanislavski, kako prva reìrana, vo mod-ernoto zna~ewe na reìserskata profesi-ja, celove~erna salonska teatarska izvedba- od koncept do realizacija. Prviot igranfilm e „Prikaznata na Keli Geng# (TheStory of Kelly Gang, 1906) snimen vo Avstra-lija10. Podocna, za „totalen teatar# sezaloùva Gropius (Walter Gropius) vo „Bau-hausot# {to stana olicetvorenie na evrop-skata avangarda koja vo dvaesettite godiniod minatiot vek napravi prodor vo slika-weto, grade`ni{tvoto i dizajniraweto.Otkako komponentite na auditivnoto, vi-zuelnoto, ili pak na audiovizuelnoto delo}e bidat slepuvani vrz principot na atrak-tivnost, se ra|a eden nov kreativen prin-cip, poznat kako montaà na atrakcii.

...Sekoj element koj gi izvlekuva na povr-{ina onie ~uvstva na gleda~ot ili psiholo{kisostojbi koi moàt da vlijaat na negovotoiskustvo - sekoj element koj moè da se proverii matemati~ki da se presmeta vo celta na

15


predizvikuvaweto na odredeni emotivni {oko-vi po odreden redosled i vo ramkite na celo-kupniot vpe~atok...

(Ejzen{tajn, 50: 230-1)

Globalniot atrakcionizam, nekadepove}e, nekade pomalku prisuten, se rasprs-nuva vo site sferi od `iveeweto. Pa, durii vo sportskite igri. Taka, „vo slu~ajot sofikcionalnite film i drama, kade {to

16

Goran Tren~ovski

startnata to~ka e raskaz, karakter i drama-ti~na tenzija, sportot e koristen kako na-~in na atrakcija# (Rou, 107: 146). Vo `ivo-tot ve}e nemame oddelni oblici i ~isti vi-dovi, tuku ekspanzija na „teatarot na me{a-ni sredstva (mixed means)#11. Kanalite, ko-dovite na posreduvawe pome|u tie me{anisredstva denes se u~at u{te od najmali nozevo igrotekite i zabavi{tata.

Po komunisti~kata utopija, kako ednaod najvlijatelnite op{testveni utopii,kulturnata logika na docniot kapitali-zam12 po~na da odi vo ultrabrza primena.Novomontiraniot oligarhizam, produkt naiskrivokol~enata tranzicija izobiluva so:sredstva za javno informirawe, najsovre-meni mediumi i na~ini za nivna interak-tivnost. Fisk gi klasificira mediumitekako: prezentativni mediumi - glasot, lice-to, teloto; reprezentativni mediumi - kni-gite, slikite, fotografiite, arhitektura-ta, vnatre{noto dekorirawe; mehani~kimediumi - telefonot, radioto, televizija-ta, teleksot13. Na ova bi gi dodale i mobil-nata telefonija i internetot, ~ij{tozamav e neverojatno prodoren i vlijatelenvrz menuvaweto na svesta kaj onie {to gikoristat ovie mediumi.

Me|u drugite imaginativni oblici,`ivotnata stvarnost e sostavena od sliki

17


vo koi geometriskata perspektiva e avto-matski inkorporirana. Krugot, trkaloto,orbitata, prstenot, se motivi koi ja potvr-duvaat recikli~nosta vo fikcijata. Odtakvoto poa|ali{te, Xon Tolkin (J. R. R.Tolkien, 1892-1973) ja napi{a „Gospodarot naprstenite# (The Lord of the Rings, 1954), taabiblija na kontrakulturata, koja vo 1968godina be{e prodadena vo tri milioniprimeroci vo SAD, vo 1980-ta vo osum mi-lioni vo svetot, a denes e i efektno filmu-vana14.

Vo dobata koga veruvawata vo sre}ni-te znaci (~etirilisna detelina, odewe vodo`d, tu| pes okolu va{iot dvor, potkovi-ca) i nesre}nite znaci (ispu{tawe rakavi-ca, da se iznese {to i da bilo na Nova godi-na, kr{ewe ogledalo) se smetaat za besmis-lica, a koga na magi~nata sila na bilkitese gleda so podbiv, o~ekuvawata od naukatase neizmerno ogromni. Taa nauka poneko-ga{ si dozvoluva da prodre i vo parapsiho-lo{kite poliwa na umot i da predizvikapojavi koi se grani~at so normalata.Postmodernizmot gi opravduva ovie inten-cii, dokolku imaat umetni~ka namena.Dokolku ne, odgovornosta mu pripa|a nasamiot nau~nik-umetnik. Imalo i }e imabrojni obidi za balansirawe na dramati~-noto so medikalnoto, poto~no psihodra-matsko15 podra~je. Taa postapka, dramote-

18

Goran Tren~ovski

rapijata †nalikuva na dostojno sposobna zadostignuvawe na dekolonizacijata na gri-`livoto telo, taa tranzicija od otpor konosloboduvawe# (Koen, 155: 69). Postmoder-noto nekoga{ se poistovetuva, a nekoga{ sioponira so postindustriskoto16. Interdis-ciplinarnite postrealisti~ni postap-kigo sozdadoa i pasti{ot, a politi~kiot hipsekoga{ e vo dosluh so hiperrealnosta.Mo{ne ednostavna formula za analiza nahiperrealnoto e: distrakcija + distorzija+ decepcija = realnost. Vo toj okean odaudiovizuelni sredstva i mediumski vli-janija, televizijata s¢ u{te e najcvrstiotmedium koj na ~ovekot vlijae †i kako gleda-telski i kako slu{atelski magnet# (Ke{-mor, 153: 185).

Stvarnosta stanala protagonist vo tvoja-ta drama, tokmu poradi toa {to se nadeva{ dekataa u{te moè da se izmeni, no ako edna{ kone-~no bi se uveril deka ni{to ne se menuva, bizastanal da ìvee{ so svojot ìvot, a tvojataodgovornost bi bila mnogu pomala.

(Vegel, 32: 17)

Mitovite se re~isi istro{eni. Sitemitski postavenosti se izvetveni, potreb-na e sveà supstancija za kreirawe novimitski me|nici, niz domenot na igrata -najnovata, najaktuelnata, najdramati~natai sekoga{ mitolo{ki asocijativna.

19


P R V D E L

1. VOVED VO FENOMENOLOGIJATANA DRAMATI^NOTO

Od pamtivek postoela nasu{nata pot-reba za t.n. dramsko manifestirawe naodredeni prirodni pojavi ili pak na ~ove~-ki raspolo`enija, bilo da stanuva zbor zanivno svesno stimulirawe, bilo da se rabo-ti za ~isto spontano izmisluvawe na akti-ven ~in koj bi gi sodr`el crtite na dra-mati~noto. Najprvin od drevnite {aman-ski rituali, maskiraweto1, gladijatorski-te borbi i dioniziskite igri, prekukarnevalskite sve~enosti (carne vale!), pa s¢do religioznite, sportskite i drugitemasovni spektakli, katarzi~noto poimawena dramskiot ~in e osnovna odlika nadejstvoto {to se odviva na rabot pome|uprinesuvaweto `rtva i zabavata. Akonajprvin izvor na dramati~noto bila gola-ta i praeklekti~na registracija, voshitotod kosmi~kite promeni, no i od onie naplanetata Zemja, podocna, so razvojot namislata za prefineto kreirawe, ~ove~koto

23

bitie stanuva glaven, a ~estopati i edin-stven pottiknuva~ na dramati~noto. Zatoapostojat i ~estvuvawata i praznuvawata.Spored Hristov, vasili~arskite praznicina Balkanot se povod pri koj mo{ne dobrose otelotvoruvaat elementite na komedija-ta i tragedijata. Pritoa, lu|eto ekstati~nose stremat da postignat †oddeluvawe naduhot od teloto i negovo spojuvawe so bog#(145: 78). Vo svetot postojat i drugiprimeri na pojavi vrzani za tkivoto na dra-mati~noto dejstvo, a fenomenolo{kataoblast koja nastojuva da se izu~uvaatpojavite, fenomenite, toa {to e dadeno vovrska so dramskoto, no i relacijata koja n¢spojuva so konkretnoto prisustvo na dra-mati~niot fenomen se narekuva fenome-nologija na dramati~noto.

Dramskiot literaturen, apotoa i kni`even opus senadovrzuva na pretstavuva~-kata umetnost na eden, pa nadvajca, i najposle na trojca ipove}e nositeli na dramskataigra (akteri), zadadena oddramskiot pisatel. Za da bidatinterpretacijata i kone~notooformuvawe na deloto ispol-neti so `ivotna smisla, uloga-ta na vtemeluva~, instruktor i

24

Goran Tren~ovski

voda~ na aktivnata izvedba (pretstavata)vo ponovo vreme ja prezema liceto profi-lirano kako reìser. Toj stanal posrednikpome|u pretstavuva~ite i konsumentite(publikata). Ne slu~ajno negovata li~nostpo~nala da se narekuva primus inter pares.Blagodarenie na toa posredstvo, dramskataenergija moè nepre~eno da se osmisluva,dozira, komanduva i - prenesuva. Tuka po~i-va potekloto na edna relativno nova ispecifi~na umetni~ka disciplina, reì-jata.

Dramskata umetnost e direktno povr-zana so vizuelnoto. Taa nerazdelna vrska soslikovitiot na~in na prikaùvawe na ne{-tata, upatuva na postoeweto na edno kon-tinuirano stremewe od tvore~kata imagi-nacija da se sozdade tenzija, so aktivnou~estvo na ~initelot. Ako fenomenologi-jata mu dava prednost na aktuelniot mig,toga{ fenomenologijata na dramati~noto2

se zanimava so detekcija na aktuelni dra-mati~ni migovi proizvedeni od aktivniot~ove~ki um ili od prirodata. Vo ova istra-ùvawe }e n¢ interesiraat fotopoetskitefenomeni, koi zavisat od svetlosniot iz-vor. Ottuka, i zborot staven na hartijamoème da go tretirame kako vizuelenznak, iako vo prakti~nata upotreba toj do-biva govorna dimenzija. Zborot i svetlina-

25


ta ovozmoùvaat glasnost, a vo toa e i onto-lo{kata su{tina na legendite i predanija-ta, dadeni kako biblium pauperum.

Kratkoto vreme dava svetlina od edendrug sistem ili †svet# {to ne moè da go osvet-li edna trajna svetlina. Toj svet (komu ne trebada mu se dodade metafizi~ka vrednost - {to enekorisno i besmisleno) su{tinski e neposto-jan. Ne li e toa moèbi svet na sopstvenata slo-boda na povrzuvawe prividni sredstva na du-hot? Svet na privle~nost, na najkratki pati{-ta, na rezonancija...

(Valeri, 31: 96)

Kako svedoci na mno{tvo stari i novifenomeni, od den na den ja eliminiramegranicata pome|u efektite {to ni gi pre-dizvikuva prirodata i onie {to gi prediz-vikuvame nie, vo oblik na umetni~ki plod.ôve~koto nau~no-istraùva~ko qubopit-stvo vo svoite prvenstveni zada~i nastojuvada go prosleduva i mimezisot, imitirawetona dvièwata i odnesuvawata na ~ovekot.Tokmu poradi toa, fenomenot, odnosnomediumot {to se narekuva scena, bi imalupotrebna validnost za site sferi na ak-tivno, transformativno prisustvo na ~ove-kot. Starite fenomeni na dramata i dram-skiot rod se elaborirani u{te vo vremetona Aristotel: drami (dejstvuvawa), za{to

26

Goran Tren~ovski

prika`uvaat lica {to dejstvuvaat. [ahot eisto taka dreven dramski fenomen sopoteklo od Istok, no so amalgami~na struk-tura od sferata na zabavnite, mislovniigri ispolneti so simbolika i filosof-sko-kosmi~ki zna~ewa. Preku prosledu-vaweto fenomenologija na neizmernoto,retrospektivno doa|ame do sovremenitedramati~ni fenomeni, koi mnogu posuptil-no posreduvaat so vnatre{nite porivi natvorecot. Od druga strana, pak, sovreme-niot tvorec ima tendencija da komuniciraso sredinata, pobliskata ili podale~nata.Taka, preku komunikacijata, se ispolnuvauslovot za vnatre{en mir na individuata,postignuvaj}i razmena na idei, kako vonegovoto neposredno pole na opstanok, takai vo s¢ u{te nedofatnite predeli na pul-sira~kiot kosmos.

27


1.1. Tipovi dramski strukturi

Ako dramskite tvorbi se tie prekukoi{to najlesno mo`eme da dopreme dosu{tinata na dramskiot polne`, toga{u{te od samata pojava na dramata kako li-teraturen vid postoi potreba od drama-tologija. Vo ovaa problematika e mo{neva`no da se lociraat mestata na vkrstu-vawe i razgrani~uvawe na poeti~kitepoimi lirsko, epsko i dramsko. Tuka nekadese i korenite na naukata za prosleduvawena dramati~noto, koe otsekoga{ e komple-mentarno so poeti~noto dejstvo. Ne eisklu~eno da postojat najednostavni, pros-ti, no i najsovr{eni, slo`eni dramski po-vrzanosti ili strukturi. Eve {to veli av-torot na najpoznatata poetika so takvata,fikciska tematska ni{ka:

Pod prosto dejstvo go razbiram ona dej-stvo {to se vr{i, kako {to e opredeleno, vosvojata vnatre{na povrzanost i edinstvo, raz-vivaj}i se bez presvrt ili prepoznavawe; azapleteno e ona dejstvo {to se razviva niz pre-poznavawe ili presvrt, ili pak i so ednoto i sodrugoto.

(Aristotel, 3: 50)

Me|utoa, povrzanosta pome|u dramatai scenata e od visokorafinirana organska

28

Goran Tren~ovski

priroda. Vo teatrikata, ~is-tiot tonalitet na dramati~-noto go odreduva inscenacija-ta, a ne literaturniot dram-ski spis. Vo taa nasoka, zascenskoto i za dramati~notomoè da go primenime odno-sot animus - anima, pri {tovo antagonizmot tie zaedni~-ki se nadopolnuvaat, za da nakrajot obrazuvaat neraz-delno koherenten par. Kine-matografijata, koja popolekago zazema primatot na edna odnajsuperiornite mo`nosti zaumetni~ki zapis (najprvinarhivarski, a potoa i fikciski) zasnovanae od momentot koga po~nalo da se gledadvièweto vo slikarstvoto, vajarstvoto iarhitekturata, no pred s¢ so otkrivawetona kamera obskura (fotografija3 ovozmo-èna preku malata i kamerna, temna i ops-kurna soba). Evolutivniot redosled na op-ti~kite igra~ki koi go zastanuvaa zdivotdo nivo na fascinacija od 1825 do 1895 go-dina, prvite obidi za †dviè~ki sliki# vrzprincipot na stroboskopi~nost, be{e sled-niov: taumatrop, zootrop, praksinoskop,hromatrop, kinematograf. Novata napravazapo~na da ja dava mo`nosta za hipnoti~ka

29


mo} {to ni od-daleku ne moè-{e da se poisto-veti so onaa privestern-spekta-klite †vo ì-vo#4. Kinesteti-~kata slika natelata sporedpsihologi~no-sta na tvore~ko-to gledawe ve}eovozmoùva per-cipirawe na

dvièweto i negovo adekvatno razloùva-we na fazi5. Vorkapi}, davaj}i gi nasokiteza kreativnata upotreba na mediumot, ka-ùva deka †~ove~kiot perceptiven meha-nizam e takov {to moè da tolkuva kakodvièwe odredeni fenomeni kade {tovidlivo dvièwe vistinski i nema# (34: 86).Toa proizleguva od ge{talt-u~eweto,spored koe toa prividno dvièwe se nare-kuva fi-fenomen. No, od naraciska glednato~ka filmot raboti na gubeweto, gubewe-to na delovite, diskontinuetite, otsustva-ta na strukturi (Het, 139: 82). Zadoeni odvizuelnite mo`nosti na dramati~noto,dolgo vreme }e bidat najprepoznatliviovie tri tipa dramski strukturi: teatarot,

30

Goran Tren~ovski

stripot6 i filmot7. Ponatamu proniknaa idrugi, isto taka mo}ni mediumski oblici,kako {to se radioto, televizijata, interne-tot i mnogu drugi hibridni oblici na sli-kovito i zvu~no-slikovito strukturiranisodrìni. Vo svojot podolg razvitok, tievsu{nost me|usebno se nadovrzuvaat, gra-dej}i polivalentna vrska, a sepak i ponata-mu moàt posebno da funkcioniraat. Niv-nata sposobnost za delumno ili celosnoobedinuvawe im pridava orkestrira~ka ka-rakteristika za da moàt da (se) orkestri-raat. Vsu{nost, †orkestracijata e super-struktura {to ja sledi razli~nosta na ele-mentite# ([arf, 122: 168). Tokmu vakvotopo~ituvawe na razli~nosta, upatuva na po-trebata za tipologija na posebnite dramskistrukturi, odnosno nivna specifikacija, soprimena na Huserlovata ejdetska analiza8.

1.2. Fenomenolo{ko razotkrivawena dramati~noto

Teatarot i filmot, kako umetnosti vokoi prisustvoto na ~ovekot e neminovno, sene{to pove}e od obi~na, dramska igra. Tie,isto taka, kako i site drugi ìvotni sferina interes, podleàt na prisustvo na odre-deni fenomeni, bez ~ie{to prepoznavawe

31


ne moème da navlezeme vo jadroto na umet-ni~kata kompozicija. Fenomenite se nase-kade okolu nas, no ne retko fenomenot enabquduvan i kako fiktiven predmet. Ka-àno aristotelovski, ~ovekot e najmime-ti~ki fenomen od site su{testva, a ottukanu`nosta od kauzalno povrzuvawe iznuduvagnoseolo{ka verojatnost pri nivnoto vis-tinsko, nau~no raslojuvawe. Od kartezijan-ska gledna to~ka, umetni~kiot fenomentreba da se nabquduva so negovata vistin-ska smisla, trasirana i diktirana od ~ove~-koto racio. So filosofski predznak,fenomenolo{kite nau~ni postapki gi uso-vr{uvaat [tajger i Liotar. Takvite pos-tapki ovozmoùvaat najsistematsko u~eweza gledaweto na dramskata su{tina i zasvesta koja ja zabeleùva su{tinata, izvle-kuvaj}i pouka.

[to li e toa{to ~esto vo ~ove-kot se buni protivfenomenite i tol-kuvawata? Ako Ga-mov go afirmira{etvrdeweto deka naedna iskrivena po-vr{ina desnostra-niot predmet moèda se pretvori vo

32

Goran Tren~ovski

levostran, i obratno, so toa {to }e se pre-nese preku toa iskrivuvawe, dokaz zaispravnosta na toa tvrdewe be{e Mebiuso-vata lenta9. Spored toa, dali koga imameobostran zatvoren predmet, za satisfakci-ja ja smetame potrebata za dopirawe na vna-tre{nosta? Odgovorot se obiduva da godade Huserl (148) i toa vo tretoto pre-davawe na tema †fenomenologija#, objasnu-vaj}i deka fenomenolo{kata redukcija sepotpira na primarnite, a ne na sekundar-nite fakti, {to zna~i vnesuvawe vo samotodelo, bez ogled na generaliite ili vremen-skite i geografskite priliki. Od sosemadrugi poa|ali{ta, Ba{lar mo{ne kompara-tivno spomnuva za †fenomenologijata nanaselenata {kolka# (16: 162), zatoa {to~ovekot e podotvoreno su{testvo, koe seinhibira {tom }e bide zagrozena negovatanadvore{na i vnatre{na individualnost.No, kade da se slu~i toa dopirawe?Normalno e toa da bide na scenata. Bilo naìvotnata, bilo na umetni~kata. Scenata,sepak, e edinstveno najpodatlivo sredstvoza edna nova poezija, a napnatosta kakodramski stil ja odreduva istori~nosta.Taka, dramskata scena na vagata odistoriskiot tek se meri so ìvotnatascena. Rezultatot moè da bide komi~en, noi tragi~en.

33


...Tragi~arot svojata rabota moè da jasprovede do kraj koj uni{tuva samo ako, nazavr{etokot, namesto vo bezdna od ni{to`-nost, padne na tloto na komi~noto i na urnati-nite na svojot svet se frli vo iskonska smeakako onaa koja znae deka duhot ne e kadaren dabide stvaren bez fizi~ka osnova, ama fizi~-kata osnova moè da se li{i od duhot i da siostane na sebe dovolna vo elementarnoto zado-volstvo.

([tajger, 164: 182)

Mo`nost za esencijalno i mo{ne ilu-strativno dekodirawe na najsovremenitedramski fenomeni dava Bjelica preku di-sertacijata †Sajber Aristotel#10...

** *

Stereoskopijata i 3D efektot vo ra-nite 80-ti godini od minatiot vek so fil-mot †Ajkula# (Jaws) zna~ea dodavawe na tre-tata pretstavuva~ka dimenzija, a para-teatarot †Zingaro# so kowi {to igraatkako akteri zna~e{e vospostavuvawe znakna ravenstvo pome|u pretstavuva~katainteligencija na animalnoto i racional-noto11. Geneti~kiot inènering i kom-pjuterskoto programirawe denes moè dan¢ odvede vo koj bilo pravec na nepoznato-

34

Goran Tren~ovski

to. Edinstveno destruktivnosta, nihiliz-mot koi nadvisnale nad nas, ìtelite nadvaeset i prviot vek, moàt da dovedat dopomislata za is~eznuvawe na toa {to sogodini e pridobivano vo prilog na razot-krivawe na fenomenite. Kadare veli: †akouni{tuvaweto na ~ove~kiot rod vo izmi-natite dvaeset i pet vekovi be{e {peku-lantska fantazija i treba{e da go pri~ekadvaesettiot vek za da stane realnost, zame-nuvaweto na ~ove{tvoto, negovoto obez-li~uvawe, u{te vo vremeto na tragi~aritebilo realna opasnost i kako takva prodol-ìla da opstanuva niz vekovite i u{tedolgo vreme }e opstane kako mo`na kata-strofa so zabaveno dejstvuvawe# (63: 61).Toga{, ne ni preostanuva ni{to drugo,osven da gi za~uvame i prepoznaeme novitefenomeni, so nadgraduvawe na nivnata baza,zapo~nuvaj}i pohod po humanata dramati~-nost.

35


2. POETI^NOSTA NADRAMSKITE MEDIUMI

...Slikata za~uduva: toa e uslov na nejzinatasila. No, isto taka, potrebno e taa da bide oprav-dana i da se nametne: zbunuvaj}i na evtin na~in,li{ena od vistinata, taa nabrgu prestanuva da bideubedliva, pa duri i da ostava vpe~atok. Taa se nao|arastrgnata pome|u dve nepomirlivi zada~i: da bideo~igledna i da iznenaduva. Ako se odlu~ime da go`rtvuvame iznenaduvaweto, slikata stanuva slaba;ako ja ukineme o~iglednosta, taa e apsurdna, to estbez zna~aj, i kone~no, u{te poslaba. Nu`no e~lenovite, koja taa gi povrzuva, od edna strana da seprivlekuvaat, a od druga da se odbivaat.

Kajoa, vo devettata statija od †Esteti~kiot re~nik#

Dramskiot medium se napojuva od kon-tinuiranoto potvrduvawe na aktivnosta nadramati~nata supstancija vo sredinata nadejstvuvaweto. Vo takvite sredini, akosakame da imame dovolen dramski materijalza oblikuvawe, treba da se vpu{time vostrog izbor, vo zavisnost od kriteriumite

37

na fenomenot koj pretendira da bide dra-mati~en. Otkako }e go izbereme soodvet-niot dramati~en fenomen, ne ni preostanu-va ni{to drugo, osven da probame da gizapoznaeme karakteristikite i sekako,relaciite preku koi toj }e korespondira sointeresentite. Bal mo{ne esencijalno jaopi{uva vrskata pome|u mediumite i niv-nata eksploatacija1. Vo toj kontekst, medi-umite se podlo`ni na postojana proverkana mo}ta za op{tewe. Zastareniot medium-ski oblik se isfrla od upotreba, a konku-rentnosta pojavuva nov oblik koj moè datrae i podolgo vreme, no ne pove}e od eden~ove~ki vek.

Jazikot na dramskiot medium e mo{nevaèn faktor za odrùvawe na nezavisnos-ta na komunikacijata. Toj e sostaven odreferenci: kolku pove}e referenci2 ima,tolku po{iroka }e bide mo`nosta za komu-nikativnost. Vo aktuelnite konflikti nas¢ ili ni{to, se navra}ame na pra{awetoza (post)modernata3, koja na vite{ki na~ingo odbeleà izminatiot vek, a od nasnapravi da se ~uvstvuvame kako post-lu|e.

Postmodernata bi bila toa {to vo moder-nata ukaùva na nepretstavlivoto vo samotopretstavuvawe: ona {to ja otfrla utehata nadobrite formi, konsenzusot na vkusot koj bi

38

Goran Tren~ovski

ovozmo`il zaedni~ki da se iskusi nostalgijatapo nevozmo`noto; ona {to se interesira zanovi pretstavi, ne za da u`iva vo niv, tuku socel podobro da se po~uvstvuva deka postoinepretstavlivoto.

(Liotar, 86: 17)

Za nostalgi-jata na nevozmo-`noto, nedofatli-voto, ~esto debati-raat me|u sebe †lu-natikot, qubovni-kot i poetot#4, tietri strani na li~-nosta na dramski-ot tvorec. Debata-ta zastanuva do po-glavjeto nare~enonapu{tawe na mi-tovite. Sovreme-niot patnik odam-na go ima zapo~nato begstvoto od arhetip-skiot epski svet5, vpu{taj}i se vo gradewenovi mitologiki. Dinami~noto vreme naumetnikot potvrduva deka borhesovskiotsvet so kafkijanski metafori proizveduvaedna sajber poeti~nost, nova i hrabra, asepak cvrsto vkoreneta vo aristotelovska-ta poeti~ka {ema.

39


Svojstveno na nivnata esteti~nost,teatarskite pretstavi, filmovite, stripo-vite i drugite umetni~ki dela, imaat svojapoetika. Taa e konstanta na postoeweto iodr`uvaweto na nivnoto avtohtono estet-sko ruvo.

2.1. Izrazot na umetnikot

Smislata na vistinskite vrednosti bi seizgubila dokolku minijaturite se tolkuvaat voprostiot relativizam na golemoto i na maloto.Strak~eto mov mo`e lesno da bide elka, noelkata nikoga{ nema da bide strak~e mov.Imaginacijata ne funkcionira vo dvete nasokiso istata ubedlivost.

(Ba{lar, 16: 228)

40

Goran Tren~ovski

Poetikata na svetot moè da se razbe-re edinstveno preku izrazot na tvore~kiotakt, bez ogled dali zad nego stoi prirodataili samo ~ovekot. Malite i golemitene{ta6 se isti po toa {to gi personalizirai integrira zaedni~ka sila - silata na soz-davaweto. Relativizmot na golemoto i namaloto, no i na poviskoto i poniskoto,popolnoto i popraznoto mora da ima svojaoriginalna smisla. Ne postoi boja koja epoubava od nekoja druga, postojat samovkusovi. Se raboti za †izdvojuvawe na boja-ta od konkretniot fenomen koj bil nejzinedinstven izvor za postoe~kiot kompleksna sfa}awa i asocijacii# (Ejzen{tajn, 50:140).

Fizikata na umetni~kiot zbor isto takamoè da sozdade izraz, dostoen za respekt.Mediumska reprezentacija na tekstot e isto{to i portretirawe lice, mesto ili nastan, soupotreba na gramati~ki, logi~ki, no i - meta-fizi~ki zakonitosti. †Ako sakame da obnovimeeden jazik, toa ne e vozmo`no so primena na ver-balno ònglerstvo, so ‘novatorski’ varietetivo postoe~kata sostojba na jazikot, tuku soposegnuvawe po metafizika#

(Vajt, 30: 385).

Izrazot e odraz na osmislenata su{-tina, a umetnosta ne e stati~na prezentaci-

41


ja, kako ~ist odraz od ogledalo, tuku dina-mi~na oblast (Suvin, 120: 60). Za da bidepoopipliv do publikumot, izrazot e poèl-no da ne bide bukvalen, tuku alegori~en7.S¢ zavisi od odlukata na avtorot, odnosnood negoviot pristap i odnos kon fenome-nite na svetot vo koj ìveeme. Vo kraenslu~aj, ako svetot go poimame kako izlo`-ben prostor, a kreaciite izrazen del odprostorot na umetnikot, moème da ja pri-menime Ekoovata †teorija na izlo`bite#8.Taka su{tinite polesno }e se imagina-liziraat.

2.2. Estetskiot ~in

Zo{to da e mo`no da se ima pri~ina za veru-vawe, ako e nemo`no da se bide siguren?

Vitgen{tajn, trista sedumdeset itreta bele{ka vo †Za izvesnosta#

Toa {to predizvikuva ~uvstva na pri-vlekuvawe ili odbivawe, simpatija ili

42

Goran Tren~ovski

antipatija, pokrenuvaj}i ja duhovnosta, sevika estetsko. Estetskite vrednosti se ~o-ve~ki fokus od damnina. Sekoj umetnikizrabotuva tezi za zaokruùvawe na este-ti~nosta na sopstvenoto delo. Esteti~kotoskenirawe na vizuelnite sferi bara novisu{tini na umetni~kite fenomeni. êsto-pati, poradi potrebnoto proniknuvawe nanovodimenzionalnite vrednosti, doa|a dopobivawe na dosega{nite esteti~ki teo-rii. Komparativisti~kata estetika se gri-ì za vostoli~uvawe na novite esteti~kifenomeni, vo sporedba so porane{nite.Sekoja umetnost i umetni~ka kategorizaci-ja si podreduva skalila na senzibilnikvaliteti i fenomenalni su{tini. So tojzbir na kvaliteti i su{tini se sluàtumetni~kite disciplini. Zatoa, neminovene kopneòt za vizuelizacija na mislata,zborot.

Kopneòt kako estetska sostojba pret-stavuva reflektiran odnos kon celinata, kakocelosna posreduvanost. ôvekot ja napu{taprirodnata mera na svoeto postoewe kakoneposrednost vo beskone~nata celost na priro-data, toj go izbira onoj pat na prisvojuvawe naistata pripadnost, {to odi preku s¢ pogolemo-to supstituirawe na neposrednosta i s¢ pogole-moto prefrluvawe na posakuvanoto, imagi-narnoto, utopiskoto, otsutnoto.

(Barxieva-Kolbe, 13: 275)

43


Ako posakuvanoto ima vrska so estet-skata sostojba, i percepciite imaat estet-ska osnova. Vpe~atocite pripa|aat vo dome-nite na materijalnosta i duhovnosta, a mo-`at da egzistiraat posebno ili zaedno. Po-ve}e vpe~atoci grupirani kako celovitostvodat kon izgraduvawe pozicija kon ne{to-to, predmetot. Spored toa, estetskiot ~inzna~i i formirawe stav, a poetikata e sis-tematska estetika so na~ela, stavovi.

2.3. Neophodnosta od poetika

Za da se sondiraat dramskite feno-meni i nivnata su{tina, mora da se poviku-vame na osnovnite poimi na poetikata. Nesmeat da se zaobikolat epskoto, lirskoto idramskoto. Fundamentalnata poetika ([taj-ger, 164: 34) nastojuva da gi razgrani~idramskoto delo na hartija od oformenoto,scensko, {to im dava ton na zborovite.Razlikuvaweto na umetni~kite pravci9 ivklopuvaweto na esteti~kite normi vopravecot na aktuelniot mig, ovozmo`uvapolesno prifa}awe na poeti~kite na~ela.Na po~etokot od noviot, tretiot milenium,vo vremeto na potpolna intelektualnanomadizacija10, i pokraj obidite za infil-trirawe apokalipti~ni sliki vo vidokru-got na umetnikot/esteti~arot, dovedeni sme

44

Goran Tren~ovski

vo situacija bez zastoj da gi preispituvamena~elata na poetikite. Ograduvaj}i se odve}e nefunkcionalnite i anahroni na~ela,a imaj}i ja predvid predodredenosta zakreirawe, ne ni preostanuva ni{to drugo,osven da gradime i neguvame svoja - ars poe-tika.

45


3. ZA MM FENOMENITE

Se vozime so avion. Vo dvaipol~a-sovniot let, dokolku ni dozvoluvaat vre-menskite priliki i ako navistina e obla~-no, najmalku dvaeset minuti se nao|ameneposredno nad oblacite. Ako sme na visi-na koja dozvoluva pogled, ima {to davidime: dinesta sne`na pustina. No, toa nee ona {to go gledame, tuku obla~na masakoja od vizura na avion izgleda kako svetla{iro~ina so oblik na tlo. Prvi~natadetekcija na ovaa primamliva gletka uka-ùva na zgusnatata povr{ina, no po konsta-tacijata deka toa bilo samo opti~ka izma-ma, se pomiruvame so realno prifatlivatastvarnost pod nas, koja nalikuva na ne{tonadrealno. Rasteòt na vakvite opservaciini go ovozmoùva faktot {to letaloto ehipersoni~no. Toa letalo e plod na dvae-settiot vek, a pojavite koi se predizviku-vaat so negovite funkcionira~ki opcii,kaj ~ovekot oformuvaat pretstavi koi,pred da se ka~i vo nego, mu bile tu|i, nepoz-

47

nati. Ako imame predvid deka s¢ ova se slu-~uva vo dvaesettiot vek, no mo`nosta zatakvoto slu~uvawe trae i do dene{en den,so potpolna to~nost vakvata pojava moèmeda ja krstime fenomen na dvaesettiot vekili HH fenomen ili MM fenomen ili 20Sfenomen. (Etimologijata na prefiksiteHH, MM i 20S e vo skratenicite i obele-ùvawata za odrednicata †dvaesetti vek#.)Poradi neverojatno golemata rasprostra-netost na fenomenite, istite moàt da sedetektiraat vo razni poligoni na dra-mati~noto opkruùvawe na ~ovekot. Pove-}epati eden fenomen }e ni zali~i na drug, anekoj }e bide podreden na drug. Vo sovreme-niot svet na globalizacija, a vo prilog naisleduvaweto na problematikata na drama-ti~noto, moème da razlikuvame sedum gla-vni grupi na fenomeni. Site, osven prvioti posledniot, svoite modusi na primena gipraktikuvaa vo kiberneti~ko-utopisti~ki-ot dvaesetti vek, odnosno poslednite stogodini od vtoriot milenium. Vo toj vremen-ski dijapazon od enormna kriti~na masa nasjaj i beda, vojni i pronajdoci, podemi ipadovi, se slu~uvaat (sepak!) revolucioner-ni ne{ta, kako vo pogled na nau~no-tehno-lo{kiot razvoj, taka i vo pogled na dram-skata umetnost, komunikaciskata kulturo-logija i humanitarnite nauki.

48

Goran Tren~ovski

Celata egzistencija na (dramskite)fenomeni se potpira na perfektno pro-studiranoto fenomenalno pole od strana naMerlo-Ponti1. Vsu{nost, sekoj fenomensam po sebe e dramski, trgnuvaj}i od mimi-kriskata pridvi`livost na prirodata,aktivnite zemjeni i kosmi~kite objekti{to se izvor na ìva energija. Zadrùvaj}ise na fenomenologijata na dramati~noto,od site sedum fenomenalni dominanti,moèbi fenomenot na razli~nite frekven-cii vo dvaesettiot vek (a ve}e i vo dvaeseti prviot) e najprodoren kon lu|eto i zatoa,od dene{na distanca e najinteresen zaprou~uvawe. Toj, vsu{nost, se bazira vrzneprestajnata aktivnost na svetlosnite izvu~nite branovi i se odnesuva na gotoviteobjekti koi se vo forma na zapis, a so koiposreduvame po pat na vid i(li) sluh. Toj eedninstven od fenomenite koj ima futu-risti~ka mo}, za razlika od fenomenot nais~eznuvaweto, koj se zanimava so kone~-nosta. Fenomenot na promenlivoto bitie ja

49


a. Fenomenot na promenlivoto bitieb. Fenomenot na razli~nite frekvenciiv. Fenomenot na fantastikatag. Fenomenot na otu|uvawetod. Fenomenot na nasilna (zlo)upotreba|. Fenomenot na inter(-tekstot/-mediumot)e. Fenomenot na is~eznuvaweto

MMfenomeni

ima svojata geneza u{te vo postanokot, nosvojot najsofisticiran stadium go postig-nuva vo dvaesettiot vek, so mo`nost iponatamu da se razviva. Fenomenot na fan-tastikata e grani~en fenomen so fenome-not na razli~nite frekvencii i toj vo sebeja sodr`i motivacijata za natprirodnoto,vselensko osoznavawe, koe postojano gokopka ~ovekot. Fenomenite na otu|uvawetoi nasilnata (zlo)upotreba imaat dopirni

50

Goran Tren~ovski

to~ki so sociolo{kite aspekti na dejstvu-vawe. Eden isto taka vozbudliv fenomen,koj go odbele`a dvaesettiot vek e fenome-not na intertekstot, odnosno intermedi-umot. Toj povremeno se nadovrzuva na feno-menot na razli~nite frekvencii i za o~e-kuvawe e eden den potpolno da se slee sonego.

Fenomenot na promenlivoto bitie edeterminiran so sposobnostite na ~ove~ko-to bitie; fenomenot na razli~nite frek-vencii gi sodr`i potfenomenalnite for-mi na likovno, muzi~ko, pismeno, teatar-sko, fotografsko, filmsko, telekomunika-cisko izrazuvawe so nivnata otvorenaopcija za me|usebno fuzionirawe; fenome-not na fantastikata e apstrakten fenomenvo domenot na pararealnite oblici na spoz-nanieto; fenomenot na otu|uvaweto jafokusira glavnata odlika vo migraciskiteprocesi na bitieto, no i na duhovnatastrana oddelno; fenomenot na nasilnata(zlo)upotreba ili katahrezisot ima istotaka {irok spektar na prisustvo vo posled-nite sto godini2, so tendencija za preku-merno vnesuvawe vo site op{testveni sis-temi; fenomenot na inter (-tekstot/-medi-umot) e najnov, so profilacija za najkom-pletno i najkomponentno fenomenalnofluktuirawe; fenomenot na is~eznuvawe-

51


to3 e mo`ebi edinstven antifenomen, kojvodi kon poni{tuvawe na site prethodnonavedeni fenomeni i bitkata na ~ove~kiotum vo slednite sto godini treba da se voditokmu protiv difuzijata na vakvite feno-menalni pravci.

3.1. Dvaesettiot vek

Nerazre{livata kriza na glavnata i s¢u{te dominantno prifatena forma dovede doisklu~ivo bogata proliferacija na alterna-tivni formi, no, isto taka, do sosema novi sos-tojbi na fragmentacija. Toa {to se slu~uva{evo teatarot be{e povtoruvano, vo neizmerno{irok dijapazon, vo kinoto i televizijata, koistanaa glavni dramati~ni institucii.

(Vilijams, 33: 193)

Neosporen fakt e deka procutot nadvaesettiot vek ima{e svoj preduslovenmotiv vo eksperimentalniot diskurs nadeluvaweto. Otkako se vostanovija siteprifatlivi oblici na izrazuvawe i insti-tucionalni obele`ja, zapo~na da se javuvapotreba od barawe alternativni re{enijavo site umetni~ki vidovi, a najmnogu vovizuelnite4.

So soo~uvaweto na edni i isti vred-nosti, ~ove~kata volja za tvore{tvo sevgnezduva{e i vo minatite (naizgled umrt-

52

Goran Tren~ovski

veni) fazi na fenomenolo{kata deskrip-tivnost. Popoleka zapo~na i prifa}awetona nekoi od prastarite formi i na~ini,nao|aj}i pokritie vo stojali{teto †{to etuka, moe e i mi pripa|a sega#. Taka, nizjazikot na pretkolumbisko Meksiko san-tero zna~i ~ovek koj pravi maski i raznicrkovni figuri. †Santeroto e dobroobu~en rezbar od ~ija{to rabota se bara daima visok stepen na realizam# (Hauard, 144:340). Dali arheolo{kite artefakti otkri-eni vo dvaesettiot vek zna~at detekcija nafenomen koj podednakvo pripa|a na ovoj, noi na nekoj drug vek? Dali egipetskitehieroglifi i sli~nosta pome|u obele`jatana nekoi moderni pravci uka`uvaat nainterferentnosta na vekovite?! Odgovo-rite vo najgolem procent se pozitivni.

Spored Todorov, kulturata ima dvojnafunkcija: †soznajna (kognitivna)# i †~uv-stvena (afektivna)# (126: 117). Taa mo`e dase manifestira samo so pomo{ na ~ove~-kata mo} za percepcija. Ottuka, delata {tozad sebe gi ostavil ~ovekot na dvaesettiotvek5, stanuvaat vtemelen del vo riznicatana vrednostite napraveni od rakata i umotna najsovr{enoto i najopstojnoto bitie namajkata priroda. Vo toj kontekst, †Krikot#na Munk zna~e{e opomena za katastrofitekoi vr{ea zastoj na progresivnite nasoki

53


na produktivnosta, a fenomenot †Titanik#poraz na tehnolo{kite dostreli. Anali-zata na subjektot moème da ja sfatime ikako †dramati~na represija# (Kristeva, 75:134), povrzuvaj}i ja so Edip i pravej}i para-lela so mitovite koi sekoga{ ne vodat voto~na nasoka. No, postojat uveruvawa dekatakvite mitski to~ki se ispravni. Dali votoj slu~aj stanuva zbor za nekoj nov primi-tivizam, ili za ne{to drugo, pokaùvaatrezultatite koi ponekoga{ se neprostlivi.Navistina, vo istorijata s¢ zavisi odkarakterot na ~ovekot, od negoviot izbor,no i od negovoto odnesuvawe kon toj izbor.Gestikulacijata na racete, na primer, eolicetvorenie na vnatre{nata izraznost,no strogo kodificirana i primenlivaedinstveno vrz na~elata. Na sli~en na~inrazmisluval i Bulver (John Bulwer) vo svoja-ta †îrologija# (Chirologia or the NaturalLanguage of the Hand, 1664).

Na koj na~in se inspirirale lu|etododeka ja gradele vavilonskata, a na koj na-~in dodeka ja konstruirale Ajfelovatakula?! A na koj na~in dobival inspiracijaHari Hudini (Harry Houdini, 1874-1926) vosvoeto magioni~arsko prikaùvawe6? Nakoj na~in Erno Rubik (Erno Rubik, 1944) jaizmislil rubikovata kocka vo 1974 godina?Odgovorite ne treba da bidat samo empi-

54

Goran Tren~ovski

riski. Nivnoto poteklo treba da se bara vovremenskiot mig koga se rodila idejata zakonkretnata kreacija, bidej}i nivniotinspirativen impuls le`i vo vremenskatakonstanta oboena so sposobnosnite gene-ralii na ~ovekot (ili kolektivitetot) kojimal pobuda za kreirawe ne{to (potpolno)novo.

Kako toga{ bi ja objasnile ontologi-jata na †Gernika# (Guernica, 1937) na PabloPikaso (Pablo Picasso, 1881-1973), pesnite naXon Lenon (John Lennon, 1940-1980), parola-ta †Mirko, pazi metak!#, kolekcijata sodetski motivi Sara Kej, ~asovnicite †Sva-rovski#, {kolskite herbariumi i {to liu{te ne7?

55


Mo}ta na mizanscenata, a so toa i pr-vi~niot metod na animacijata, prvpat seevidentira preku prvite oìveani crteì,na platnoto od folies bergères vo 1907 godina.Mediumizmot s¢ pomasovno ozna~uva pot-tiknuvawe na natprirodniot svet so pos-redstvo na mediumot. Zatoa, neophodno eakcijata †da bide fotografirana, edna{zasekoga{, vo nejziniot najdobar moment#(Barba, 9: 114). Sekoja nova decenija nosisvoj beleg, prevrednuvaj}i go prethodnotogledi{te za smetka na opitnosta i izmislu-vaj}i novi manifesti, dvièwa, aktivnos-ti8...

Palpmodernizmot zapo~na da se ko-risti kako izraz ili pravec poradi uspehotna eden film, vo edno vreme, na samiot krajod dvaesettiot vek. †Ima mnogu probni pra-{awa za postmodernisti~kiot opoziciski,kriti~ki i osloboduva~ki aspekt i negova-ta relacija kon socijalnite i kulturniteminato i idnina# (Brukerovi, 27: 43). Tea-tarot na panika se ra{iri poradi Arabal(Fernando Arrabal) i negovoto kredo motivi-rano od antikata, novite branuvawa vo mu-zikata i likovnata umetnost gi pottiknaaKejx (John Cage) so †Varijacii# i Goings(Ralph Goings) so †Zlatniot Dox# (GoldenDodge) vo 1971 godina. Skicite, krokite,postignuvaa fenomenolo{ko osloboduvawe

56

Goran Tren~ovski

vo psevdonastan9. Vsu{nost, †vo istorijatana slikarstvoto, kolaòt se rakovodi nizsostavuvawe, na {to se nadovrzuva kola`-niot princip vo prostorot i razli~nitemediumi# (Kostelanec, 72: 15). Postepeno,so prodorot na kulturniot pazar, ameri-kanskata velesila za~nuva{e i novi uto-pii vo koi zabavata i umetni~kata realiza-cija se kreva{e na piedestalot na ikoni~-nosta. Dejvi Kroket (Davy Crockett, 1786-1836)10, toj Supermen so kunska koà so po-mo{ na industriskiot Diznilend vo sezona-ta 1954/55 e lansiran preku TV-emisii, no ikako ikona na kapi, mai~ki, farmerki, za-pisi i drugi relikvii11. Vo filmot, pak,karakteristi~nosta na ikoni~kiot film-ski znak ja odreduva †percepciskoto polena objektivot na kamerata# (Ksjaèk-Konicka, 77: 167).

Filmskiot medium kako posebno si-len medium go sintetizira celoto dosega{-no znaewe za dvièweto i podvi`nataslikovitost12. Zna-~ewata na filmska-ta slika ne se se-lektiraat pove}ekako povr{inskotolkuvawe na kada-rot i negovata vi-

57


zuelna su{tina, tuku i kako mislovna poen-ta, izvlekuvaj}i go tretoto zna~ewe13.Filmot kako medium vsu{nost ne e same~kimedium kako pesnata ili napi{aniot zbor,tuku kolektivna umetni~ka tvorba so raz-li~ni individualnosti, obedinuvaj}i gibojata, svetloto, zvukot, akterskata igra,govorot14. Matricite na radioto i televi-zijata se poinakvi, no sepak se nadopolnu-vaat vrz postulatite na filmskata kines-tezija, so otvorena mo`nost za komunikaci-ja. Najposle, so izdignuvaweto na akterska-ta umetnost, razli~nosta na igrata na akte-rot pome|u onaa vo teatar i onaa pred kame-ra, stanuva signifikantno pouo~liva15.

Vo pogled na fikcionalnata ikono-grafija, a preku primena na najpopularnitesuper-strip-karakteri, eve kako Rejnoldsgi podreduva osobinite na superheroite nadvaesettiot vek, niz mediumot na stripot,devettata umetnost:

1. Herojot e odbele`en nadvor od op{tes-tvoto. Toj ~esto ja dosegnuva zrelosta bez pose-duvawe vrska so negovite roditelite.

2. Barem najmalku nekolku od superhero-ite }e bidat sli~ni so zemjograni~nite bogovivo nivnoto nivo na sili. Drugite superheroi napomalku sili }e si prilegaat polesno so oviezemjograni~ni bo`estva.

58

Goran Tren~ovski

3. Herojskata predanost na pravdata japrejavnuva negovata ednakva predanost napravoto.

4. Neobi~nata priroda na superherojot }ebide kontrastirana so obi~nosta na negovataokolina.

5. Isto taka, neobi~nata priroda na hero-jot }e bide kontrastirana so svetovnata priro-da na negovoto alter-ego. Izvesni tabui }evladeat so akciite na ovie alterega.

6. Iako na krajot nad pravoto, superhero-ite mo`at da bidat podgotveni na zna~itelenpatriotizam i moralna lojalnost kon dr`ava-ta, makar so neophodnoto zna~ewe na nejzinitezakoni.

7. Prikaznite se mitski i koristat naukai magi~ni nejasnotii za da se sozdade ~uvstvo na~udewe.

(106: 16)

59


Toa {to be{e moèbi najzabele`livopred samiot kraj na dvaesettiot vek prekuvidovite, rodovite, ànrovite i drugitepodelenosti {to toj gi nametna, e potreba-ta od produkcija koja vo nieden moment nezastanuva. Produktot, kako definitivenkonsumira~ki oblik, mo{ne lesno zapo~nu-va da se nudi pred setilata na konsumentot,stanuvaj}i ne samo objekt na zasituvawe nasetilata, tuku i objekt na pazarna ekonomi-ja. Od takvite pri~ini, pojavata na hiper-produkcija vo dvaesettiot vek e me~ so dveostrici.

3.2. Recikli~nost na kodot

Fenomenologot (...) ja zema slikata takvakakva {to e, takva kakva {to ja sozdava poetoti se obiduva da ja posvoi za sebe, da se potkrepiso toj redok plod; toj ja nosi slikata do samatagranica na toa {to moè da go zamisli.

(Ba{lar, 16: 308)

Rezultantnite oblici na dvaesettiotvek se podlo`ni na potvrduvawe i negira-we. Pove}eto od niv imaat poeti~na, speci-fi~no poeti~na gradba. Otkako Karelâpek ja napi{a †RUR# vo 1920 godina,poimot za roboti~nosta e sublimiran vorazni dela i avtorstva. Ako Vojcek e ~ove~-

60

Goran Tren~ovski

ka kreatura, toga{ robotot e nat~ove~kakreatura. Vo kakofonijata na dvaesettiotvek, ume{nost e da se prepoznae prvobit-nosta na nekoi sliki na bitieto. Pritoa,mo{ne bitno e da se razlikuvaat obi~nitetekovi od †istoriskoto dvi`ewe na hib-riditetot kako kamufla`a# (Baba, 28: 63).Koga Feni~anite go koloniziraat Medi-teranot, tie go nosat kultot kon Baal sosebe, a vo starata evropska civilizacija se

respektiral kultot kon Golemata Majka(Gimbutas, 41: 349). Tradicionalnosta jaso~uvala i †siwskata alka#, no i †gali~-kata svadba#, iako dramati~nata igra tukadobiva stepen na kolektivna zabava. Toa{to treba da go pravime za da go razgrani-~uvame fenomenot od postkolonijalniteformi pri za~uvuvawe na vrednostite e

61


pe~atot na fenomenalnoto otkrivawe. No,treba da znaeme deka pe~atot go udira onoj(ili onie) vo ~ija{to epoha se slu~uvaotkrivaweto.

Vremeto se vrti vo krug. Magi~en i edin-stven. Vo centarot na toj krug e ~ovekot.Mo`ebi vremiwata is~eznuvaat, no ~ovek znaetoa is~eznato vreme sepak da go fati.

(Bakevski, 7: 109)

Dali odredeni plastovi od istoris-kite tekovi se povtoruvaat rondoidno?Ili pak dijahroni~noto se odnesuva naistoriskata dimenzija vo koja fenomenotse menuva niz vremeto vo opozicija sosinhroni~noto. Sinhroni~noto e polo`bana fenomenot koj egzistira vo dadeno vremevo kontrast so dijahroni~noto. Razmislu-vaj}i za idninata na postmoderniot teatar,se prisetuvame na ezopovata bajka za pesoti gotva~ot koja ja koristi Beket vo†...Godo#16. I toa ne slu~ajno. Toj me|uprvite znae postapkata na modernata dramado kraj da ja primeni i izvede. Vitkaci godopira vrvot na modernisti~koto istra`u-vawe na idninata vo dramata, a dramite naMiler (Heiner Müller) se vrv na postmoder-nisti~kiot utopizam vo metodot, nametnu-vaj}i ja svojata poetska individualnost.

62

Goran Tren~ovski

Na krajot od ova konstatirawe za re-cikli~nosta na MM kodot, ni preostanuvada go uo~ime i koristeweto na slikite imuzikata vo kriticisti~kiot metod17. ]e seposluìme so primerot na filmovite naKurosava. Postojaniot imenitel na negovo-to tvore{tvoto se nao|a pome|u polari-tetite na †istoto i drugoto, sopstveno-to i tu|oto# (Suk, 121: 58).

Nekoi isti prirodni fenomeni koilu|eto ne moèle da gi prepoznaat vo sred-niot vek ili vo prvobitnoto op{testvo, vosli~en ili vidoizmenet oblik se dekodi-rani vo dvaesettiot vek. Moèbi istoto }eim se slu~uva i na na{ite sledbenici naplanetava, koi po sto ili iljada godini }eimaat prilika da se soo~uvaat so na{itedramati~ni (a za niv ve}e tu|i) fenomenal-ni mesta i migovi. Kojznae {to bi bilo,koga ne bi postoela recikli~nosta nakodot?

63


4. TRONIZACII I DETRONIZACII

HELIOGABALUSELAGABALUS

EL-GABAL

Arto, vo †Heliogabal#

Vo suroviot svet na dokaùvawa iborbi vo najbliskite krugovi na ìveewe,~ovekot zapoznava mudrosti, svetla, jugovi-ni... Prepoznavaj}i go dramati~no vozbud-livoto, se otvoraat novi perspektivi. Pritoa iskustvo na prepoznavawe, se menuvamestopolo`bata na ~ovekot. Nekoga{ toj eprizemjen, so site banalnosti {to mu ginudi obi~niot, {abloniziran svet. Neko-ga{ e na prugorninata kon ne{to {to trebada se dofati, da se spoznae, a nekoga{ e svo-evolno ili prinudno vraten od ~inot na†iska~uvawe#. Vo migot koga se nao|a namestoto {to se narekuva nekakov †vrv# napotragata, celta ili misijata, toj gi doì-vuva blagodetite na maksimalniot mir.

65

Otkako }e bide simnat od najvisokoto sto-jali{te, se vra}a vo poniskite pojasi nadejstvuvawe, nadevaj}i se na povtorna mo`-nost.

Dodeka e gore, ~ovekot ja dostignaltronizacijata. Koga e doveden do ponis-kite skalila, dolu, toga{ mu se slu~uvadetronizacija. Za ~esnite slu~ai, mo{nemakotrpna e patekata nagore, dodeka obrat-nata pateka se prifa}a kako ne{to sosemnormalno. Vo momentite na pribliùvawekon vrvot i oddale~uvaweto od nego, ~ove-kot se nao|a nekade pome|u. Tie sostojbi na~ovekot se i najegzistencijalnite ramni{-ta koi gi dopira pogolemiot procent odslu~aite.

Tronizacijata i detronizacijata mo-àt da se sogledaat vo re~isi site sferi napostoewe, tvorewe, gradewe. Tie sodràtsli~ni principi kako i fenomenite nara|aweto i umiraweto, raduvaweto i tagu-vaweto, razubavuvaweto i pogrduvaweto,uìvaweto i boluvaweto, nade`ta i razo-~aruvaweto... Vo dramskata sfera, tie seosnoven dvigatel na akcijata.

4.0. Gore, dolu i pome|u

Bez akcija, se te`nee kon otsutnosta.Poradi postojanata aktivnost na supstan-

66

Goran Tren~ovski

ciite vo prirodata i ~ove~kata najbliskaokolina, imame pojavi na fenomenalnimesta. †Fenomenot niz istorijata na~ove{tvoto ne e podolgo zaboraven poraditoa {to toj ja ima otkrieno vo ~ove~katapriroda dispozicijata# (Fuko, 134: 93).Sogledbite na Frajtag se mo{ne korisni vorazglobuvaweto na dramati~niot fenomen.Koristej}i se so slobodnata parafraza naFrajtagovata piramida1, dramata ima petdela i tri mesta (vidi ja skicata):

1 - Voved. Nova organika.2 - Razvitok ili podem.3 - Presvrt. Peripetija.4 - Katastrofa ili pad.5 - Ishod. Kraj na igrata2.A - Po~etok (dolu). B - Vrv (gore). Kulminacija.V - Kraj (dolu).

67


Piramidana igrata1

A

B

V

2

3

4

5

Vo pojasot na dramati~nosta, sodrì-nata sekoga{ e bitna. Nadvore{nosta epodlo`na na zaboravawe, no vnatre{natasodrìna ja pametime. †Mislovnata sodr-ìna na umetnosta e sekoga{ razli~na,sekoga{ menliva, sekoga{ nadminuvaj}i gisite prethodni nameri za nekoj pat# (Netl,99: 185). Vo procesot na umetni~koto soz-davawe, eklatanten e ìvotot kako fresko-pisanie. ôvekot intelektualno se ra|a,pravi freska i se seli na drugo mesto, pra-vej}i si uslovi za ne{to novo. Taka sepojavuvaat preselbite i nomadstvoto. †Voposlednata tretina od dvaesettiot vek voEvropa nomadot ne e zakana tuku mostra#(Vajt, 30: 58).

68

Goran Tren~ovski

Antijuna~kata klovnovijada na koja-{to se nadgraduvaat i drugi pomoderni ob-lici na ìveewe, se grani~i pome|u potent-nosta i impotentnosta. Tuka e vidliva ipojavata na drasti~no pribliùvawe i od-dale~uvawe. Se slu~uva masovna navalicana †tu|inci#, individui koi rodum poteknu-vaat od nekoe drugo mesto, od drug konti-nent. Pritoa, se pra{uvame, dali Amerikai drugite kontinenti se oddale~uvaat odEvropa? Vo vrvulicata od dramati~ni pre-vrtuvawa, nativniot Evropeec ima ~uvstvodeka nekoj drug go uzurpira negovoto vreme.†Kralot go zema celoto moe vreme#, veliizvesnata madam na Derida (46: 2). NituXejmson i negoviot postmodernizam pove}ene moàt da gi predvestat opasnostite nahiperrealnata {arada.

Pinokio ima dolg nos ili e bez nos,Minhauzen laè ili ja zboruva vistinata,[lemil ima senka ili e bez senka. Vo sve-tot na razliki, s¢ e vostoli~eno so vred-nosen epitet. Koja e taa anus mirabiliskoga nema da postojat vrednuvawata? Koga?!Nikoga{, od prosta pri~ina {to vrednos-tite gi ozna~uvaat ne{tata vo vremenskiotsistem.

[to pretstavuva da se ima vreme? Akovremeto pripa|a, toa e zatoa {to zborot vreme

69


metonimi~ki e odreden so pomalku vreme nanego otkolku ne{tata so koi se ispolnuva toa,so koi se ispolnuva formata na vremeto, vreme-to kako forma.

(Derida, 46: 3)

ôve~kiot striptiz na doblesti i su-eti trae otkako postojat borbata so bikovi,karpestata umetnost, vladeeweto. No, i vovremeto na www (world wide web) simuli-raweto na vlast i disimuliraweto seosnoven ~initel od koj opstanuvaat op{tes-tvata i dràvite. Spored Bejkon3, golemiteprvenstva na simulacijata i disimulacija-ta se tri. Prvo, da go stavi vo miruvaweotporot i da iznenadi; vtoro, da mu so~uvana ~ove~koto sebe ~esna otstapka; treto,podobro da se otkrie misleweto na dru-giot4. Pome|u tie tri meditacii se izdi-gnuvale i se urivale imperii, carstva5, setronisuvale i detronisuvale kralevi. Mor(91) opi{uvaj}i ja zemjata, so politi~karazmisla za vladeeweto go pretstavuvakralot Utopus kako vladetel vo najdobratadràva Utopija (Utopia). Pritoa, †kralotni{to ne odzema i dava tolku kolku {to muse zema#6. Toj, nekoga{ prikaàn i kakogospodar na prstenite, e - delitel, no i ~u-var na izobilstvoto7.

70

Goran Tren~ovski

Za sovr{enstvata na brojni podemi ipadovi vo ìvotnata drama, moème mnoguda najdeme vo eseite na Montew. Tojmetafori~no ja elaborira tehnologijata nauspehot/neuspehot. No, koga tronizira~ki-te i detronizira~kite fazi ne moème dagi locirame so zborovi, tie najdobro serazbiraat so pomo{ na likovniot motiv:crteòt, fotosot, reprodukcijata... Nevi-dliviot spoj pome|u mislata i slikata eeden od osnovnite motivatori na (de)tro-nizaciite vo ìvotot i umetnosta.

Magi~niot let e ekspresija i na du-{evnata avtonomija i ekstazata (Elijade, 51:479). Na svoj na~in, Bodler (13)8 ekstati~nozboruva za igrata na serafimite, za {i-rokata lepeza od doìvuvawa koja vodi konedna nivna intimisti~ka realizacija. Letotna du{evnoto, otkornuvaweto od teloto esporedlivo so fenomenot na drvoto. Simbolna du{ata e jabolkoto, jabolknicata (malusdomestika), koja nosi qubov i zdravje, a podmitolo{ko napojuvawe e na Venera i Dionis.Amerikanskite Indijanci letot na du{atago odreduvaat so totemi razgraneti kon~etirite agli na svetot. Letot na du{ata,vrskata pome|u ìvotot i smrtta, najtrans-parentno moè samo naukata da gi pojasni.

Vo svetot na viduvawa i prividi,pravdi i nepravdi, vo podno`jata i viso-

71


~inite na vozmo`noto, se obiduvame da gosmenime svetot, onaka kako {to £ prilegana sekoja nova generacija. Vo tie kata-dnevni obidi, †realnosta# e premestena odhiperrealnosta na na{iot simuliran svet(Xejms, 56: 153). I ponatamu bitisuvame voobra~ot na spoznajnoto, so bo`estvena na-mera za novi spoznavawa.

72

Goran Tren~ovski

P R I L O G

5. PREPOZNAVAWE NA MMDRAMATI^NITE FENOMENI

Minlivata sostojba, koja go opfa}a i go pret-stavuva mno{tvoto vo edinstvoto ili vo ednostavna-ta supstancija, ne e ni{to drugo, tuku ona {to se na-rekuva percepcija...

Lajbnic, vo ~etirinaesettata teza od†Monadologija#

Percepcijata e taa {to ovozmo`uvaprio|awe odblizu ili oddaleku na objek-tite so dramati~na zadnina. [to zna~i dase opservira dramati~niot fenomen koj esostaven od unikatno kodiran baga`? Toa enalik na kreirawe nov svet, za razlika odprethodniot, koj v~era be{e nov, no denespove}e ne e. Ako mu pridodademe nova du-hovnost, v~era{niot fenomen }e bide pakod v~era, no so otvorena mo`nost za nado-graduvawe i patuvawe vo svetot na utre{-ninata.

Prepoznavaweto na dramati~nite fe-

73

nomeni {to go odbeleàa dvaesettiot vek,zna~i detektirawe na fenomenalnite mo-menti koi po pat na dramsko (re)aktivi-rawe vo radiusot na 100 (plus/minus 10)godini napravija probiv kaj svesta i odne-suvaweto na ~ovekot. MM fenomenite serasprostiraat glavno od 1890 do 2010 godi-na. Nivniot zenit go ozna~uva 2001 godina,od koga zapo~nuva smetaweto na noviot vek,t.e. noviot milenium. Izrazen model nadramskiot fenomen e slikata, koja lesnomoè da se transformira vo zbor ili zvuk.

Fenomenologijata na imaginacijata nemoè da se zadovoli so redukcija koja od sliki-te pravi vtorostepeni izrazni sredstva: feno-menologijata na imaginacijata bara slikiteneposredno da se doìvuvaat, da se sfa}aatkako nastani {to se slu~ile vo ìvotot. Kogaslikata e nova, nov e svetot.

(Ba{lar, 87)

Likovniot motiv i vo na{eto istra-ùvawe e komplementaren del od metodotna prepoznavawe. Pod sekoja ilustracija,tekstot e nadopolnuvawe, varirawe na sli-kovnata zna~nost. Toa odi vo prilog na kom-parativisti~koto podreduvawe na elemen-tite koi se sostaven del od ovaa studija.

74

Goran Tren~ovski

Prepoznavaweto (...) kako {to kaùva isamiot zbor, ozna~uva premin od neznaewe konznaewe.

(Aristotel, 3: 51)

Ponatamu, Aristotel doobjasnuvadeka prepoznavaweto (V<"(<fD4F4l) e mo-ment od drama ili dejstvo kade {to ednaili dve odrednici se prepoznavaat ednataso druga, pri {to nastanuva presvrt. Akosvetot za nas e edna drama, toga{ princi-pite na prepoznavawe bi gi primenile i vomiljeto na prakti~noto ìveewe. SporedKana|anecot Fraj postojat dva tipa na pre-poznavawe:

Edniot e prodolèno prepoznavawe na do-verbata, vernost vo iskustvoto, {to ne e pre-mnogu kako ìvotnosta od ìvotnata radost.Drugoto e prepoznavawe na identitetot na to-tal dizajnot, vo {to nie sme inicirani od teh-ni~koto prepoznavawe na fabulata.

(136: 29)

75


Aristotel prodolùva so konstataci-jata deka †od site, pak, najarno e toa prepoz-navawe {to proizleguva od samite sobitijakoga nastanuva iznenaduvaweto preku vero-jatni slu~ki# (3: 59). Od dene{en aspekt,mnogu e neblagodarno da se diskutira za toa{to e verojatno, a {to neverojatno. Za so-vremeniot ~ovek, re~isi s¢ {to se slu~uvana zemjata e vozmo`no, ta spored toa i sitezemjeni fenomeni se verojatni. Za toa pos-toi metodot na pribirawe dokazi. Neli, vodvaesettiot vek falsifikatite vladeat sooriginalite i te{ko e da se raspoznavaat?Zatoa, dokazniot fakt treba da bide obezbe-den od samiot istraùva~, odnosno prosle-duva~ na fenomenot.

Frans Lanting (1951), fotografot za kojsekoj meridijan e dofatliv, bez da mu pret-stavuva te{kotija polarniot stud ili trop-skata gore{tina, gi ovekove~uva ìvotnite,stavaj}i gi vo komponirana ramka. Mojata ge-neracija kako deca sobira{e †Panini# samo-leplivi sliki~ki i se nasladuva{e na carstvo-to na albumot. Si igravme (ma{kite) topki i(ènskite) barbiki, kaubojci i Indijanci,partizani i Germanci, gi slu{avme †Jesterdej#na Bitlsi i †Bolero# na Ravel, prvpat se so-o~ivme so zatemnuvawe na sonceto i mese~ina-ta, so Haleevata kometa, no gi prebrodivme iêrnobil i NLO-groznicata.

76

Goran Tren~ovski

Site dramati~ni fenomeni (mitolo-gii) na dvaesettiot vek stanaa avtono-mizirani. Poradi polesno prepoznavawe gigrupirame kako temi, likovi, znaci, dela iporaki. Nivnata aura ne zgasnala, iakonekoi od niv se prekrieni od pla{tot naistorijata. Hiperrealniot svet povtornogi aktiviral, so globalizatorski {arm naposvetenost kon nivnata dolgove~nost.

5.1. Temi

Koga na filmskoto platno gledamezabrzuvano rascvetuvawe na eden cvet, to-ga{ doìvuvame vozvi{ena slika na daru-vawe. Vo zavisnost od koncentracijata,preku golemiot, no i preku maliot (TV)ekran prepoznava(v)me polnokrvni prime-ri na hibridni fenomeni. Sveìnata natemata i postojanoto osveùvawe davaa pr-vata prikazna za lordot Grejstok, †Tarzan#na Berouz da se pretvori vo strip na Hogar,no i vo serija filmovi. Mo`nostite zaadaptacija se zgolemija koga televizijatastana lepilo za o~ite.

Temata na Salgari be{e motiv zakultniot film †Sandokan# (Sandokan theGreat, 1976), eden vid me{avina pome|uTarzan i Robin Hud, da se ras~leni i kakoTV serija so Kabir Bedi (1945). Istoto se

77


slu~uva{e i so strip-temata za vremen-skiot patuva~ so vremenska ma{ina (vreme-plov) †Doktor Hu# (Dr Who) na Wuman dabide transponirana na Bi-Bi-Si kako TVserija vo 1963 godina, a potoa i ekranizi-rana vo posebnite filmovi †Daleksi: In-vazija na Zemjata 2150# (Daleks: Invasion Earth2150 A. D., 1966) i †Doktor Hu i Daleksite#(Dr. Who and the Daleks, 1965)1.

Sli~na dvojna vizuelizacija doìvea-ja i detektivskite temi veritas omnija vin-cit: †Koxak# preku TV serijalot, a potoapreku filmovite †Koxak: Beloruskiotfajl# (Kojak: The Belarus File, 1985) i †Koxak:Cenata na pravdata# (Kojak: The Price ofJustice, 1987) so Teli Savalas (Telly Savalas,1925-1994)2.

Primer za uspe{no dramatizirawekniga e †Drakula# (Dracula, 1897) na BramStoker (Bram Stocker, 1847-1912), edna odnajeksploatiranite temi za vampirizmotvo dvaesettiot vek.

Vo posledno vreme, golemata ameri-kanska tema za †romanti~na èlba (za sojuz,soedinuvawe, spogodba itn.) moè da bideraskinata od instituciite na romansata(heteroseksualnost, ènidba, istorodnirelacii)# (Pirs/Visker, 103: 16). Poznatise i brojni primeri na sre}ni i nesre}nibrakovi na li~nosti od xet-setot 3.

78

Goran Tren~ovski

Ekranizaciite na dokumentarnitetemi4 zna~at i †prikaàno zabrzano izle-guvawe na polàvot od svojata ku}i~ka,polàv koj mnogu brgu gi isprava svoiterogovi kon neboto# (Ba{lar, 16: 166). Odvakviot pasus se izrodi i filmskata agre-sija. Primer za toa e temata vo †Termina-tor 2# vo 1991: vo presret na †sudniot den#.

5.2. Likovi

Prakti~no ne moè da se odredi razlika-ta pome|u †realnoto# i protetskoto se}avawe iporadi toa, etikata na posebnosta stanuva i zas-tra{uva~ka i nu`na - etika {to ne e vtemelenana pluralisti~ki oblik, na humanizam iliesencijalizmot na identifikacijata, tuku pre-poznavawe na razlikata.

(Landsberg, 81: 95, podvl. G.T.)

Za prepoznavaweto na razlikata pome-|u likovite (kako na primer, onie vo†Istrebuva~ot#5) prv temelno se zaloìlLabrajer (Jean de le La Bruyère, 1645 - 1696) so†Karakteri# (Caractères, 1688). Po ve}edobro poznatite Evrimen, Pepela{ka,Meki Noòt (Mackie Messer), Krali Markoi Itar Pejo, se formiraa likovite na dru-èqubiviot Pajo Patorot (Donald Duck), noi na semo}nite Supermen (Superman), Spaj-dermen (Spider-Man), Betmen (Batman)6.

79


Dodeka se gledaa podvizite na DejvidBelami (David Bellamy, 1933) so †Opstanok#(Survival) i drugi TV emisii za zoologijatai botanikata, nagolemo se sobiraa insek-tariumi i se zapoznava{e ne samo zemjenatai vodenata, ami i vozdu{nata priroda. Sekaùvaa {egi i se zapi{uvaa anegdoti vrzkarakterite na Gigo i Cvetko, Mirko iSlavko, Mujo i Haso, Xota Pata i CrtanTomo. Ima{e i takvi {to bea beskone~nainspiracija za novite oblici na fikcija7.Ve}e po~na da se zboruva za {minkawe, mas-kirawe na likovite. Maskata stana izraz naistaknuvawe na liniite na liceto, negovonadopolnuvawe. Pove}e ne be{e tolku va`-no dali î~o Tom iskreiran vo 1852 godinae crn ili bel. Ana Frank (Anne Frank, 1929-1945) ve}e odamna ja nema{e, Xems Din(James Dean, 1931-1955) isto taka, se ra|aanovi yvezdi od tipot na Eva Hercigova (EvaHerzigova, 1973), no prototipot za likot naAlisa i ponatamu tlee{e:

Smislata na patuvaweto {to niz izmene-tiot prostor go ostvaruva ~ovekot i sam menu-vaj}i se: bidej}i silniot kosmos-bitie vni-matelno go proveduva maliot gostin odpo~etnoto ~udewe i zbunetost do kone~notosoznanie, do migot vo koj osvestenoto bitiemoè kone~no da se razbere i sebe i da gorazbere toa {to go opkruùva, ta sam da si

80

Goran Tren~ovski

odgovori na pra{awata koj sum i {to e ovojsvet okolu mene?

(Muniti}, 94: 211-2)

Se rodi i Bunkeroviot Alan Ford8

so adresa na [estata avenija vo Wujork,~len na grupata TNT. Se rodi i Zagor9 ali-jas Patrik Vilding10 od imaginarniotregion Darkvud ~ie{to ime od etimolo{kastrana treba da se bara vo indijanskoto Za-gor-te-nej, {to zna~i duh so sekira ili pakod genealo{ka, pome|u (ZA-LA-Mort)herojot od nemiot italijanski film iFle{ Gordon (GOR)11.

Dolgo vreme bea prisutni i vedritelikovi na Maks Linder (Max Linder, 1883-1925), ^. ^. alijas ^arli ^aplin (Charles

81


Chaplin, 1889-1977), Stanlio (Stan Laurel,1890-1965) i Olio (Oliver Hardy, 1892-1957),Bra}ata Marks (Marks Brothers): ^iko (ChicoLeonard, 1891-1961), Harpo (Harpo Arthur,1893-1964), Gru~o (Julius Henry, 1890-1977),Gamo (Gummo Milton, 1894-1977), Zepo (ZeppoHerbert, 1901-1979), a potoa Frigo (BusterKeaton, 1896-1966) i Toto (1897-1967).

Site tie bea prethodnici na animi-ranite heroi od tipot na Popaj (Popeye),mornarskiot heroj so nad 250 kratki crtanifilmovi na producentot Flaj{er (MaxFleischer, 1889-1972).

82

Goran Tren~ovski

5.3. Znaci

Dali maskata na Oberon e znak, krea-tura? Na {to n¢ potsetuva crvenata peto-kraka, na {to kukastiot krst, a {tovsu{nost vo vistinski prevod zna~at tie?Dali golata èna i sirena, a vsu{nostpenkalo, koe go prevrtuvame, zna~i ne{to?Pismovnite znaci, t.e. znacite na hartija(koi otkako }e se pro~itaat oìvuvaat) sei zborovite/imiwa: Petar Pan, [vejk,Ajvanho, Robinzon, Guliver, Hajdi12... Da, nokakvi znaci se tetovaìte, grafitite, bil-bordite, SMS porakite, ako znaeme dekasekoja ìva kreatura di{e. Vo bunrakuteatarot13 i kreaturite imaat svoj ìvot, anivnite znaci se i ìvi zna~ewa. Isto, zna-cite moàt da bidat naturalni i artifi-cielni. Za otkrivawe na znacite pretsta-veni preku tekstot, tonot, mimikata, ges-tot, dvièweto na akterot vo toj svet naznacite, postoi semioti~ki metod so koj seanalizira ~inot postignat so udel na sitekonstituenti podednakvo14.

Denes, koga lu|eto si igraat pikado somolotovi kokteli, koga aviokompaniite negarantiraat sigurnost na patnicite, kogakursnata lista e menliva, koga ve}e ezavr{eno so kostimiraweto na junacite,moè da se o~ekuva tivka vojna na znacite,

83


dominacija na znacite. Koga stanuva zbor za†{irokosvetska fragmentacija i {iroko-svetska integracija# (Mekluan, 96: 107),znaci nezabele`livo stanale i broevite:30 denovi, 31 bukva, 32 zaba, osveìtelnitepijalaci kako †7 ap#, a brojot umee da ima isvoja misti~na vrednost15.

@estokiot pijalak (†Ti~ers#-1830,†Xoni Voker#-1820, †Xejmson#-1780, †XimBim#-1795, †Four rouzes#-1888, †Smirnof#-1818, †Bifiter#-1820, †Metaksa#-1880),kolku i da ima nova ambalaà, ima bio-grafsko poteklo so godina na ra|awe i pre-poznatliv vkus. Preraboteniot tutun, istotaka. So podemot i padot na cigarite voosumdesettite godini od minatiot vek, koga†Kentot# be{e znak za krizata i stanamasoven medium, †Danhilot# ima{e obid zavra}awe vo Evropa, a †Kamelot# pretstavu-va{e vkus na nostalgijata i ~ad na avantu-rata, †Jork#, †Best# i †Partner# bea poev-tina varijanta nasproti †HB#. S¢ toa sejadri znaci za prepoznavawe: java~ot nareklamata za †Marlboro#, igra~kite koiodea so bonbonite †Pez#, sliki~kite vogumite za xvakawe †Bazuka#... Prodavawe-to/kupuvaweto stanuva{e odlika na pri-sustvo vo globalnata ramka: da im senasladuva{ na sladoledite †Algida#, da seosveùva{ so gaziranite sokovi †Kokta# i†Sinalko#, da pivne{ od strumi~kata

84

Goran Tren~ovski

†Mastika#, da gi ima{ na nozete patikite†Adidas#, da gotvi{ so masloto za jadewe†Floriol#, da go koristi{ masloto za vozi-la †Valvolin#, da si gi mie{ zabite so pas-tata †Kolinus#, na bebeto da mu gi stava{pelenite †Pampers#, da ja nosi{ garderoba-ta †Beneton#... Vo gradot pristignuvaaistite produkti kako i vo seloto. †Gradot,kako brod, e kolektiven prodolètok nazamokot od na{ite koì, kako {to obleku-vaweto e prodolètok na na{ite li~nikoì#16. Sme go zaboravile li naivisti~-kiot Vu~ko, maskotata na Zimskite olimp-iski igri vo Saraevo koja stana del od ju-ikonografijata17, no i znak za prepoznava-we na mirisot na fitilot i temjanot vobesmislenite vojni? Opomenata ne se zabo-rava, posebno koga e gor~liva ili nostal-gi~na. Doa|a vreme na povtorno vra}awekon korenite, iako {engenot za jugoisto~-noevropskite zemji stana no}na mora. Kogali pak }e se oglasat †ritualnite kostimi imagi~nite tapani?#18 Vo globalizacijata nadvaeset i prviot vek, polnite pogodoci nadvaesettiot vek se parafraziraat i se voponatamo{na upotreba, a proma{uvawata igre{kite, naciite ne sakaat da si gi priz-naat.

Vo evolutivniot proces od klaker iboza do †Red Bul#, †Koka-Kolata# najsupe-riorno se vnedri vo site op{testva kako

85


legendaren simbol od beli bukvi na crvenapodloga. Od nego, vrz popartisti~ka osnovaiznikna koka-kola artot, odnosno oboù-vaweto predmeti, vo isto vreme koga i fil-mot i stripot stanuvaa popularni obele-`ja. Na taa tema e snimen i †Koka-kola kid#(The Coca Cola Kid, 1985) na Makaveev.

Porastot na imperijata na †Koka-Kola#(...) tesno e povrzan so istorijata na golemitesocijalni vetuvawa na dvaesettiot vek, pa nemenuvaj}i se, nejziniot zanaet stana simbol nasvetot koj u{te pove}e se izmeni. (...) @ivototi kulturata gi menuvaat svoite mesta: toa {tose ìvee se samo odredeni tipovi kultura, akulturata sozdava opiplivost na oblicite naìvotot kakvi {to realno nikade ne postojat.

(Tirnani}, 230)

Programskiot termin na TV Dnevni-kot stanuva univerzalna prilika za preslu-{uvawe i pregleduvawe na najaktuelnitedoma{ni i stranski informacii, a dvaeset-i~etiri~asovnata satelitska mreà †Kar-tun# go sru{i {ablonot za †crtan# za deca-ta pred spiewe. Isto i terminot za seris-kiot film stanuva †sveto vreme#19. †Plej-bojot# ve}e go ima na pove}e svetski jazici,a dnevnite vesnici vo razli~ni dràviimaa isti imiwa: †Novosti#, †Denes#,

86

Goran Tren~ovski

†Vreme#... Mehani~kite ~asovnici gi sme-nija elektri~nite, a edinstveno cvetniot~asovnik vo @eneva ostana simbol na uba-vinata na vremeto.

Markite na avto-pazarot mutiraat vonovi karoserii, vrz zasluga na starite motori:†Fiat#, †Mercedes#, †Rols Rojs#, †Audi#,†Reno#, †Ford#, †Krajsler#, †Ci-troen#, †[ev-rolet#, †Fanomen#... Dizel, nafta ili - gas?!Plastika ili ekolo{ka hartija?! Vulgarna ur-banizacija na gradot ili tivka migracija konnaturalnite naselbi?! I onaka Si-En-En imapristap vo sekoe selo i kota, a da se hranite so†Mekdonalds# ve}e e op{to mesto.

87


Publikuvaweto na zapadniot MADima{e re~isi ista ja~ina so povtornotoizleguvawe na †Politikin zabavnik#, a ma-petovcite (Muppets) na Henson (Jim Henson)postignaa ednakov publicitet kako idru`inata na Miki Maus (Mickey Mouse) naDizni (Walt Disney)20.

I imiwata na filmskite yvezdi stanu-vaat ikoni21.

Znacite funkcioniraat i kako sig-nali: signali so ~ad i so znamiwa, znaci nagluvonemite, Morzeova azbuka, semaforniznaci, kompjuterski znaci... Nivnata upo-trebna dimenzija na preminot od dvaeset-tiot vo dvaeset i prviot vek otkriva novi,neiskoristeni funkcii. Sepak, mnogu rabo-ti nema{e da bidat takvi kakvi {to sedenes, ako Tesla ne gi posete{e Nijagar-skite Vodopadi.

5.4. Dela

Prepoznavaweto vo literaturnotodelo e karakteristika po koja prili~nodolgo tragaa pisatelite22.

Mnogu raboti vo dramatur{kiot svetnema{e da se revitaliziraat, ako ne se ro-de{e Bihner (Georg Büchner)23, najmladiot,najrevolucionerno nastroeniot i so naj-kratok `ivot, dramski pisatel. Toj se obi-

88

Goran Tren~ovski

duva{e da ja skicira formata na modernatadrama, koja{to ja dooblikuvaa avangardis-tite (od koi denes nekoi ve}e stanaa klasi-ci). Najinteresniot od niv be{e SemjuelBeket (Samuel Beckett, 1906-1989). Adorno24

za Beket, doslovno objasnuvaj}i gi filo-sofskite nasoki na kultnata piesa †Kraj naigrata# (Endgame, 1957) go prepoznavateatarot na stazis (stasis), a za svetot voBeketovite podocne`ni piesi izre~eno e islednovo:

Negovata glavna okupacija, niz ova poste-peno razloùvawe, e presobirawe na se}avawa-ta; no tie se istro{eni, tie se nejasni,amorfni, maglivi, i nesomneno, nevistiniti.@ivotot e samo presobirawe na toa {to sme goimale od nego; a presobiraweto e ni{to. Ovani{to ni zema prostor vo vremeto; vremetominuva, iako toa ne odi nikade; nie sme vo pos-tojano dvièwe, pove}e vo ova patuvawe nemacel, ostatokot e nepodvièn.

(De Bovoar, 17: 240)

Beket me|u prvite gi vkrstuva{e tea-tarskata i filmskata umetnost, na pomo-deren na~in. †Film# (1965) na Beket eprimer za toa. Iako teatarot i filmot dol-go vreme si odmognuvaa, denes moème dazboruvame za pomagawe i intersegmentaci-ja na teatarskite i filmskite formi.

89


Vo dobata na elektronskata memorija, nafilmot i na reproduktibilnosta, teatarskatapretstava povikuva na `iva memorija, {to ne emuzej, tuku metamorfoza.

(Barba, 9: 36)

Sepak, filmot stana ne{to kako hi-perumetnost, tolku mo}na {to site drugiumetni~ki vidovi odea vo prilog na film-skata industrijalizacija. Filmot ima{emo`nosti da bide i otvoreno i kompletnoumetni~ko delo, dovolno za da gi zadovolibarawata na percepcijata25 na sovremeniot~ovek/gra|anin/umetnik.

90

Goran Tren~ovski

Toa {to predizvikuva v~udoviduvawe kajgleda~ite pred pojavata na âplin e neizmer-niot dijapazon pome|u intenzitetot na ostvare-niot efekt i ednostavnosta na sredstvata zaoblikuvawe so pomo{ na koi toj efekt se os-tvaruva. Za dominanta na svojata strukturaâplin ja zema komponentata koja (i vo film-skata umetnost), po pravilo, ima pomo{nauloga: gest vo {irokata smisla na zborot(mimika, li~ni gestovi, pozi).

(Mukaròvski, 92: 177)

Vo obidot za strukturalna analiza napojavata na akterot, âplin e †pita~ soop{testveni aspiracii#, a samata pojava naakterot, gestovite, glasovnite komponenti,ne postojat, bidej}i toa {to se odigruva epantomima, nema akcija, burleska. Feno-menot na akterskata igra na âplin vo†Svetlata na gradot# se potpira na gestusoti stazisot, supstrati na akcijata i kontrak-cijata26.

Kinestetskiot impakt kako postapkavo filmskoto delo ja sledi ras~lenetostana filmskiot jazik: upotrebata na masterplanot27, kinesteti~kite dvièwa, dviè~-kata kamera i dviè~kite akteri28, orkes-tracijata.

†Orkestracijata e superstruktura {to jasledi razli~nosta na elementite#.

([arf, 168)

91


Slednava mala antologija na filmotso 56 dela (vidi ja tabelata) podgotvena e neso cel da se pravi tabela so nekakov selek-tiven priod, tuku da se izdvojat delata koispored posebnosta na nekoi od elementitego zadovoluvaat osnovnoto perceptivnokredo, i na sineastot, i na obi~niot gleda~.

92

Goran Tren~ovski

93


POÊTOCI KLASIKA ZASTRANUVAWE NOVITETI†Patuvawe domese~inata#(1902,@. Melies)

†Triumf navoljata#(1934,L. Rifen{tal)

†@il i Xim#(1961, F. Trifo)

†Dru{tvoto namrtvite poeti#(1990, P. Vir)

†Golemiotgrabe` na vozot#(1903, E. Porter)

†Po{tenskako~ija#(1939, X. Ford)

†Zgolemuvawe#29

(1966,M. Antonioni)

†Koga jagniwa-ta }e stivnat#(1990, X. Demi)

†Ra|aweto naedna nacija#(1915, D. Grifit)

†Gra|aninotKejn#(1941, O. Vels)

†Andrej Rubqov#(1966, A. Tarkovski)

†Evropa#(1991, L. FonTrir)

†Kabinetot nadoktor Kaligari#(1919, R. Vine)

†Kazablanka#(1942,M. Kertis)

†Odiseja 2001#(1968, S. Kjubrik)

†Pijano#(1993,X.Kempion)

†Nanuk odseverot#(1922, R. Flerti)

†Pepel i dija-mant#(1948, A. Vajda)

†Se se}avam#(1973, F. Felini)

†[indleroviotspisok#(1993,S. Spilberg)

†Nosferatu#(1922, F. Murno)

†ûdoto voMilano# (1951,V. De Sika)

†Taksist#(1976, M. Skorsiz)

†Evtiniprikazni#(1994,K. Tarantino)

†Trkalo#(1923, A. Gans)

†Ra{omon#(1951,A. Kurosava)

†Apokalipsa sega#(1979, F. Kopola)

†êtiri sobi#(1995,Anders / RokvelRodrigez /Tarantino)

†Kino oko#(1924, Y. Vertov)

†Divi jagodi#(1957,I. Bergman)

†Fickaraldo#(1982, V. Hercog)

†Mikrokosmos#(1996,K. Nurisdanu /M. Perenu)

†Krstosuva~otPotemkin# (1925,S. Ejzen{tajn)

†Mostot narekata Kvaj#(1957, D. Lin)

†Istrebuva~#(1982, Ridli Skot)

†Angliskiotpacient#(1996,E. Mingela)

†General#(1926, B. Kiton)

†Sever/severo-zapad#(1959,A. Hi~kok)

†Kojaniskaci#(1983, G. Rexo)

†@ivo meso#(1997,P. Almodovar)

†Metropolis#(1927, F. Lang)

†Minatatagodina voMarienbad#(1961, A. Rene)

†Amadeus#(1984, M. Forman)

†Titanik#(1997,X. Kamerun)

†Andaluziskiotpes#(1928, L. Buwuel)

†Strogo nadgle-duvani vozovi#(1966, J. Mencl)

†Polkovnikot Redl#(1984, I. Sabo)

†@ivotot eubav# (1998,R. Bewini)

†Siniot angel#(1930,E. Fon[ternberg)

†Kabare#(1972, B. Fos)

†Pod udar nazakonot#(1986, X. Xarmu{)

†Ni~ija zemja#(2000,D. Tanovi})

†Svetlata nagradot#(1931, ^. âplin)

†Dvaesettiotvek#(1976,B. Bertolu~i)

†Neboto nadBerlin# (1987, V.Venders)

†Gospodarot naprstenite:Vra}awe nakralot#(2003, P. Xekson)

Zastranuvawata se povrzani so vli-janieto na Trifo i Godar, a novitetite sonoviot po~etok na razrabotka na staritetemi, likovi i znaci. Eden od poslednitepravci na dvaesettiot vek be{e noviotistoricizam kako montaà na istoriskiatrakcii, prakticiraj}i kola` ili monta-à na multiplicirani materijali, pri {to†mo}ta# na montiraweto ne e samo inter-pretativen koncept.

Filmskata montaà stanuva principna izrazuvawe, a od mestoto na filmskiotrez zavisi i sodrìnskata i formalisti~-kata celina. Za montaàta vo prviotnadrealisti~en film †Andaluziskiot pes#,Sidovski veli:

Vo prividnosta na haoti~nosta pre-ovladuva logikata na sonot, koja e koherentna iovozmoùva spojuvawe. Dijalektikata e vocelinata. So filmskiot rez, koga so se~ilotona bri~ot se se~e po zenicata na okoto - rez - sevleguva vo svetot na somnambulnosta, od real-nosta vo irealnosta.

(112: 132-3)

Klasi~nite filmski dela, pak, kakoonie od tipot na †Kazablanka#, †Sever/severozapad# ili †Andrej Rubqov#30, sepredmet na analiza i na pobornicite zahiperrealizmot i postmodernizmot:

94

Goran Tren~ovski

[to †Kazablanka# pravi nesvesno, drugifilmovi }e go pravat so ekstremni intertek-stualni zapoznaenosti, pripi{uvaj}i si istotaka deka adresantot e ednakvo zapoznaen sonivnite nameri. Toa se †postmoderni# fil-movi, kade {to citatot na toposot e prepoznaenkako edinstven pat da se sudira so bremeto nana{ata filmi~na enciklopediska ekspertiza.

(Eko, 49: 209, podvl. G.T.)

Za prostorot vo eden od najdobriteHi~kokovi filmovi †Sever/severozapad# enapi{ano:

Toa {to se pojavuva s¢ u{te i pokraj sebee nu`no optovareno so sodr`ina koja{to nesaka da se znae ili da se identifikuva sebesikako takva, pa, spored toa, ja dobiva formata nadegradirana ideologija za prirodata: taka,prazniot prostor se zamisluva kako nekoeprazno pole dodeka vo isto vreme s¢ vo ovaascena ja potkopuva nejzinata †prirodnost# i jademaskira prividnata †priroda# kako nejzinasprotivnost, kako †civilizacija# i industrija,kako ~ove~ki praksis.

(Xejmson, 160: 90-1)

Pristignuvaj}i do najsovremenitefilmski ostvaruvawa, novitetskoto ~ita-we na motivot na †Titanik# ima †funkcijana kolektivna ekranska memorija#31.

95


Avtorite na delata so najnov kovoboùvaat da gradat sistemi strukturiranikako dela ~ija{to proekcija se odviva sobrzina na digitalen frejm, zapazuvaj}i giomnibusnite, polifoni~nite, brikola`ni-te, multimedijalnite formi.

5.5. Poraki

Vo erata na dolarizacija i evroizaci-ja, edukativnata pulsacija na dramskitemediumi e prisutna i preku oblicite naspotovi, klipovi, xinglovi, ultrabrzi rek-lamni poraki pri direktnite prenosi, voliv~iwata za sportska prognoza, loto, bin-go, vo kvizovskite nagradni igri. S¢ toavodi kon realizacija na porakata od kutija-ta nare~ena xuboks, telekomunikaciskisignal ili baraban na sre}niot faktor.

Vels (Orson Welles) sovr{eno ja reì-ra{e radioemisijata †Vojna na svetovite#(The War of the Worlds, 1938), a u{te toga{ senayiraa delovite na uspe{nata funkcio-nalnost na edno umetni~ko delo, so jausov-skiot re~nik obrazloèno, kako: produk-tivni funkcii na edno umetni~ko delo(poezija), receptivni funkcii (estetika) ikomunikativni funkcii (katarza).

Ako nekoj re~e deka †naukata# za poz-navawe na ~ovekot, prirodata, op{testvoto

96

Goran Tren~ovski

i televiziskite serii ja narekuva pejtono-logija, toga{ po slu~aen izbor mo`eme dase prisetime na nekoi naslovi na seriiteza vozrasni koi dostignaa nivo na dramati-~en fenomen: †Grat~eto Pejton# (Peyton Pla-ce), †Kasandra# (Kassandra), †Daktari# (Dak-tari), †Dalas# (Dallas), †Jano{ik† (Jano{ik),Poldark (Poldark) †Dinastija# (Dinasty),†Atari# (Hattari), †Otpi{anite# (Otpisani),†Zonata na samrakot# (The Twilight Zone)...Decata ne gi interesiraa †babini deveti-ni#, tuku sosema konkreten izbor za zabava,a toa go sodr`ea naslovite na seriite zadeca: †Kocka, kocka, kocki~ka#, †Arabela#,†Vol{ebnoto samar~e#...

97


I suvenirite na dvaesettiot vek sesvoevidni fenomeni: voki-tokito, doma{-noto video, mobilnite telefoni, kontakt-nite le}i za o~i, kondomite, noutbukot,dnevniot vesnik, kreditnite karti~ki, no ikonkretnite pe~ateni natpisi: nonstop,free entry, ne odgovarame na poplaki, opasnopo ìvot, call for the lift, ne gazi po trevata,zastani zad òltata linija, ne navednuvaj seniz prozorecot, zabraneto pu{ewe, paziè{ko, objektot e nabquduvan, long plej...

Sega ve}e e pove}e od jasno zo{to i vonoviot vek na mediumizacija ne izlituvafrazata †mediumot e porakata#32. Taa dobi-va pozasilena upotreba i popoleka vleguvavo gamata na nekoja nova galakti~nost.

98

Goran Tren~ovski

V T O R D E L

6. UTOPIJA, RE@IJA ILIHIPERREALNO MISLEWE

Zo{to da e mo`no da se ima pri~ina za veru-vawe, ako e nemo`no da se bide siguren?

Vitgen{tajn, trista sedumdeset i treta bele{ka vo †Za izvesnosta#

Sigurna, konkretna i prakti~na e pro-fesijata reìja. Denes potpisot na reìse-rot e avtorski znak na deloto, kako i garan-cija za kvalitet. Pokraj toa {to reìjata eedna od najcenetite profesii na nekoi kon-tinenti, na nekoi mesta vo Evropa taa edevalvirana. A toa e tokmu poradi toa {tobrojkata na priu~eni reìseri strmoglavose iska~i na edno alarmantno nivo. [tozna~i priu~en? Toa zna~i deka sfa}awetodeka sekoj moè s¢ i se{to, treba da se nad-mine. Vo devetnaesettiot vek pisatelotmoè{e da se najde vo uloga na reìser, vodvaesettiot moè{e toa da bide ipoiskusen akter, no denes reìserot kako

101

{koluvan, specijali-ziran profesiona-lec e edinstveniotkoj zanaetski, umet-ni~ki i estetski japonesuva odgovor-nosta za celinata nadeloto. Vpro~em, ikritikata1 treba dago evidentira toa.Sepak, pome|u ev-ropskite i amerika-niziranite zemji iponatamu postoi raz-

lika vo ceneweto na reìserskiot trud,duri i podrasti~na. †Sostojbata voEvrop(i)a na preminot od dvaesettiot vodvaeset i prviot vek prikaùva{e izvon-redna raznoli~nost na ambicii, kulturi isituacii: pedeset nacii nasproti dvaeset itri vo 1919 godina; granici ~ija vkupnadolìna se zgolemi za polovina; pove}emitovi, civilizacii, literaturni jazici imuziki od koj bilo drug kontinent# (Atali,6: 11). Vo erata koga zborovite se tro{at, asholastikata odamna e napu{tena, ostanu-vaat slikite. Niven ovlasten zastapnik ereìserot. Reìserot kako tolkuva~, gla-ven izvr{itel, vodi~2...

102

Goran Tren~ovski

Vo kognitivnoto otu|uvawe so ~ii{toposledici e preplaven posledniot egzis-tencijalen (ne)mir, supermarketot i hiper-marketot se edinstven na~in da se zado-volat primarnite potrep{tini na edenprose~en gra|anin. Superrealizmot ilifotorealizmot vo dramati~nata ìveja~kadobivaat ekstra cena. Da se snajde{ vo la-virintot od nasoki {to gi zadava sekoj agolod urbanoto sekojdnevie, navistina e heroj-stvo ednakvo na nov podvig, pa duri i zavisokite krugovi ~ij{to rizik e isto takaizloèn na hipoteti~ko veruvawe3. Nas-lovnite stranici od magazinite gi o~eku-vaat svoite kupuva~i, so nade` za komu-nikacija. Hiperrealnoto...

...im replicira na lu|eto i scenite odìvotot so fotografska preciznost... Nasli-kanite sceni se pravat da bidat prozorciizreàni vo galeriskiot yid koj gleda na grad-skata ulica; i vajaj}i lu|e koi bile sosempove}e privle~ni - sigurno tie nema{e da krva-vat ako ne se ~epkaat.

(Hofman/Bejli, 145: 307)

Hiperrealizmot be{e antiteza na im-presionizmot, no sega e sinteza na s¢ {to ekonkretno, taktilno. Toj gi isprobuva isrodnite relacii subjekt-objekt. Se baratvrski, a kontaktite se otvoreni. Se afir-

103


mira liminalnoto (od limen; lat., {to zna~iprag). Liminalnite fenomeni stanuvaat naj-rizi~noto i najisplatlivoto ne{to vo svetot,tie se na granicata, na marginata4. S¢ dodeka nesfatime deka so niv (a spored toa, i so nas) sakada komanduva nekoj drug, nekoj {to e nad.^itaj}i go Said (110), ni stanuva jasno kakoimperijalizmot se slu`i so kulturata kakomo}no sredstvo za sopstveno vostoli~uvawe.No, tuka e i mno{tvoto supkulturni refleksii.

104

Goran Tren~ovski

Vo liberalnata imperija, obi~niotgra|anin samiot sebesi se reìra. Sledej}igi pi{anite upatstva za upotreba na ure-dite za doma}instvo, tehni~kite pomagala,voziloto, tolkuvaj}i go receptot za gotve-we, izbiraj}i go dnevniot pe~at, prehran-beniot proizvod, patot po koj se dviì ilipatot koj go zaobikoluva, biraj}i gi pri-jatelite, te`neej}i kon prosvetitelstvo nasvoeto ~edo - toj stanuva reìser na svoiterealno-ostvarlivi me~ti. Ikonite5 se s¢poma~ni i pote{ki za raspoznavawe, no vlo-got e sekoga{ isplatliv: da se ìvee svojski,do posledniot zdiv!

6.1. Eden avtolog

Ritualot, cirkusot i maskaradata seinkorporirani vo sovremenata mimikrija. Odmajningenovcite i od limierovcite prekustanislavskievcite i meliesovcite, pa s¢ dodenes, na pojavata na reìserot se gleda kako naotkritie nekakov nov ~ove~ki vid. Razgrani~u-vawata pome|u lu|eto moàt da bidat podmol-ni, ako dobijat pogre{na direkcija. †Znaewetona boèstvenata unitarnost ni iznesuva celapodelba na rasi, nacii, bogati i siroma{ni,religii i partii kako zabluda i jamka#

(Hese, 141: 124).

Od [vedska do Balkanot i obratno,sekade ima visoka, sredna i niska kultura,

105


za {to zboruva Eko vo prviot del od†Apokalipti~ni i integrirani#6. Ima iiluzionisti koi neretko go podmetnuvaatki~ot kako estetika na umetni~ki ubavoto.Svetot stanuva mo}en teatar, a teatarotpo~nuva da se poima kako globalen svetskimehanizam.

So kultivirawe na totalniot senzorium,novata umetnost na me{anite mediumi izgledadizajnirana za da mu pomogne na ~ovekot darazvie pove}e neposredna vrska so negoviteopkruùvawa; teatarot na me{ani mediumi nesamo {to go vra}a pretstavuva~ko-gleda~katasituacija nazad kon negoviot original, primi-tivna forma kako ceremonija vklu~uvaj}irazli~ni umetnosti, no isto taka nastojuva dazboruva internacionalno - da gi primeni uni-verzalnite mediumi na zvuci i dvièwa, kakosovremeni slikoviti govori univerzalno vooblici i boi, vo dobata koga starite govornijazici u~estvuvaat vo arhai~nite nacionalnigranici.

(Kostelanec, 72: 34)

Dali nekoga{ sme pomisluvale nastavawe na nau~nofantasti~nite sodrìnivo funkcija na hiperrealnoto? Toa {tonekoga{ bilo utopija, denes e stvarnost, sopomo{ na reìjata. Evtinite efekti iizdr`livata mo} na seriite za †vra}awenazad vo vremeto#7 od sredinata na mina-

106

Goran Tren~ovski

tiot vek i ne{to podocna, stanuvaat lep-livi za ~ovekot denes. Invazijata odnadvore sepoprifatliv fenomen na sceni~nost8.

6.1.0. Utopija na direkciite

Filmskata emulzija s¢ pove}e se iz-begnuva kako prvi~en zapis. Se pravi digi-talen, a potoa zapis na emulzija - kriza naindustrijata za filmski lenti?! Retro-gradniot princip zna~i pronao|awe nanovite elementi vo staroto. Karikaturitena Leonardo zna~ele otkrivawe novikarakterni crti kaj starite, ve}e poznatilikovi. Taka e i so koli~estvata vizuel-nost vo svetot koj go `iveeme.

Filmot i imaginarnoto (romanesknoto,mitskoto, nestvarnosta, zaedno so delirantno-to koristewe na sopstvenata tehnika) nekoga{bea vo `iv, dijalekti~ki, poln, dramski odnos.Odnosot koj se vospostavuva denes pome|u fil-mot i stvarnoto e obraten, negativen odnos: tojproizleguva od zagubata na specifi~nosta naedniot i na drugiot. Studeno povrzuvawe, kulpromiskuitet, aseksualna svr{uva~ka na dvastudeni mediumi koi vo asimptoti~ka linijanapreduvaat eden kon drug: filmot koj se obidu-va da se ukine vo apsolutot na realnoto, a real-noto e u{te odamna apsorbirano vo kinemato-grafskoto (ili televiziskoto) hiperrealno.

(Bodrijar, 22: 67)

107


Hipermedijalniot zakonik na igra bibil najbaraniot propisen dokument, kogabi nemale improvizatorski nasoki na`iveewe/sozdavawe. Dobro bi razlikuvale{to se toa kino-utro, no}no-kino, kino-bav~a, kafe-kino, kino-xabe... Bi znaele koje Milo Teme{var, koj e Kastaneda. Zatoa,studiite od poetikata9 sepak se ne{to {toiako e na hartija, ostanuva. S¢ {to imastrogo utopisti~ki nasoki, vodi kon osno-vawe novi poetiki, mikropoetiki.

108

Goran Tren~ovski

6.2. Tri monolozi

Hiperrealnata postapka na reìjatase nurnuva vo dviè~kiot svet, poveduvaj}ise na strukturalniot dokaz za primesi nadijalog vo monologot10. Pritoa, delata samiod sebe zboruvaat, zra~at, vospostavuvaatkomunikacija so srodnite celini, senadovrzuvaat edni so drugi i se zdruùvaatvo sprega koja te{ko se ras~lenuva.

109


6.2.1. Animiranfilm11 i

dinami~en svet

Lalinea (La Linea)na Kavandoli (Osval-do Cavandoli, 1920)napravi bum vo po-~etokot na sedumde-settite godini. Di-nami~niot svet ob-likuvan kako nacr-tani sliki~ki vofazi na dvièwe,stana prepoznatlivpreku epizodite naPink Panter, Kali-mero, Mamli, Gus-tav, Baltazar, Pec-ko, Bojan, Kamenko iKremenko, P~eli~-kata Maja, Denis,To{o ma~orot, @o-ltko i Lutko, U{koDolgou{ko, no ipreku Simpsonovi-te, [trumfovite,Ninxa èlkite, Pa-lavkovcite, Me~etoU{ko, s¢ do Majmu-n~eto Alis, Izi,Bajkolend i video-igrite12.

6.2.2. Crtan svet ili

latenten film

PejzaòqubiviotKanaleto, crno-be-liot Direr, pa svet-lorasko{niot Ver-mer, bea predispozi-cija za pojavata naeden Stenton13, ~is-tiot hiperrealistso izostrena vizijaza najvnatre{nite inajintimnite ostva-rlivi zamisli. Strip majstorite nakoricite za popu-larnite stripovi14,digitalno obrabotu-vanite fotki i fil-movite na multi-medijalnite tvorbina bra~niot par[vankmaerovi sepatokaz koj te{ko seslede{e, dodeka nenau~ivme da gi ce-nime yidnite kalen-dari so portretnisliki.

6.2.3. Dinami~enmakrosvet od

bukvi

Popladnevnata smrtna Hemingvej15. Za-rodi{ na literatu-rata na artefakti-te. Mnogu od Kafkai Beket, Borhes iliKortasar, prozatakoja e doslovno vizu-elizirana16, no imalku od vikend-ro-manite, xins-proza-ta, oglasnicite, te-lefonskite imeni-ci, òltite i be-lite stranici, CD-ROM-ovite encik-lopediite, interak-tivnite veb-sajtovi.Mnogumina sopstve-nici na antikvari-jati svoite kolek-cii na stari knigigi zbogatija so ode-we na otpad za starahartija. Reciklira-weto na hartijata nee isto {to i cikli~-niot stih. Ili noti-ranata sonata.

Da, o~ebijno e deka formata mixedmeans funcionira kako nov medium, pri{to starite muzika, teatar, film, prediz-vikuvaat novi sliki i slu~uvawa17.

6.3. Dva dijaloga

Hiperrelnoto mislewe pobuduva dija-log pome|u formite na audiovizuelnost,nivnata interakcija i prepletuvawe, pri{to se sozdava prostor za nivna hib-ridizacija18. Hiperrealnoto mislewe eedna, ako ne i najgolemata doblest {to gosodrì procesot na reìserska razrabotkana materiite. Da se misli hiperrealno i dase sproveduva hiperrealniot koncept naìveewe, toa e darba na individuata, zarazlika od pogolemiot del od svetot kojmahinalno ili inertno odi po {ema-tiziraniot kolosek na realnosta.

6.3.1. Zvuci i scenikoi ne is~eznuvaat

Neli muzikata moè impozantno da sevizuelizira19? Taa e povrzana so dvièwe-to, kako papo~nata vrvca so primalniotkrik. Di{eweto stanuva glasnost. LoriAnderson, Madona i Majkl Xekson odamnane go poreknuvaa(t) toa. Muzikata koja neiz-

110

Goran Tren~ovski

be`no dopira do nas e muzika koja prethod-no e vizuelizirana, ili na koncert ilikako ilustracija vo TV programite. Na tojna~in telekomunikaciskite mediumi mukonkuriraat na {ou-biznisot, dobivaj}ipopovolna pozicija vo sudirot na interesii vlijanija, otkako borbata za dominacijavo oblasta na videosistemite (PAL,SECAM, NTSC) malku po malku se ras-~istuva.

111


POP-MUZIKATA

Primeneta muzika. So pos-redstvo na tranzistorskipriemnici, vokmeni, disk-meni, saundtrakot stanuvapoim za sopstvenost na vi-zuelnoto. Nosivosta na au-dio-kasetata ili kompaktdiskovite go zamenuvaat{mekot na gramofonskataplo~a. U`ivaweto za~ine-to so zvuci od prepoznatlivfilm, serija ili sli~no,vodi kon tendencijata zakoristewe na radiotele-viziskite kanali i drugiizvori na audiovizuelensignal kako potisnuvawe napop-muzikata.

RADIOTELEVIZIJATA

Programa za emituvawe.†Kralot i jas#, †[erifotMeklaud#, †[outo na XeriSpringer#, latinoameri-kanskite sapunski TV-emi-sii, crnohumornite †MontiPajton#, †Crna zmija#,†Mister Bin#, realni {ou-programi, direktnite pre-nosi na prazni~ni i pos-mrtni ceremonii, polit-mitinzi... Vo tendencijataza koristewe muzika vofunkcija na govornataemisija so jazik i avten-ti~na melodi~nost, dalipop-muzikata ve}e ja imaoslabeno svojata mo} za na-metnuvawe, pokraj kabel-netot i DVD-to?

6.3.2. Filmska teatralnost

Se pokaà deka dojde dolgoo~ekuva-noto vreme koga kompleksnosta na akter-stvoto i reìjata se sfa}a kako grani~enpsihi~ki fenomen. Se sozdade hiperrealnasfera vo koja:

Reìserot - †bitieto na tehnologijata#samo so pogled prenesuva vo scenski prostorili na filmska lenta s¢ {to zamisluva i sonu-va:- glumi{te na astralni proekcii, levitacii,novi ekstazi vo koi gleda~ot - solarnoto bitie,vo mig se prekr{uva so sekoja vselenska pojava,tokmu kako {to televizorot na dopir na prstotse vklu~uva vo koja bilo programa i kontinent;- hipnoteatar koj odi vo sredba so †vè{tenitelimbusi na idninata# nastojuvaj}i da ja dofatitajnata na ~ovekot niz seopfatnata inscenaci-ja na artoovskata redica poimi: postanok, haos,~udesno, ramnoteà...

(Dra{kovi}, 47: 175)

Visokata proza na artefaktite imagolem udel vo sozdavaweto vizii koiponatamu na reìserot mu posluùvaat zapravewe koncept za vizuelizacija. (Likotna Nils Runberg vo †Tri verzii na Juda# odBorhes20 i sli~nite na nego likovi se istotaka inicijalna kapisla za vodewe koncep-ciska linija na vizuelna fikcija.)

112

Goran Tren~ovski

Teatarot i filmot nau~ija s¢ {totreba{e da nau~at eden od drug. Od tehno-lo{ki aspekt, filmot e vo zna~itelnaprednost. Ostanuva u{te da se eksperimen-tira so literarno-monta`nite postapki.Naracijata be{e taa koja ja odrà pozici-jata na filmot vo dvaesettiot vek. Moèbi

113


TEATAROT

Novoverbalisti~ki teatar.Talabot vo 1988 godina naBarba, L.O.V.E. na vel{-kiot †Volkano teatar# vodevedesettite, antropolo{-ki teatar so telesni para-metri i so neophodna upot-reba na tekst. Pomladatapublika gi prifa}a krat-kite formi, seansite sointermedijalen karakter,ambientalnite slu~uvawaso paradimenzii, ekotea-tar... [ekner21, teoretizi-raj}i vrz baza na postmo-dernoto teatarsko iskust-vo, dijametarot na scensko-to izveduvawe go objasnuvapreku indiskata Natjasas-tra: telesnite i facijal-nite pozi sodràt 8+1 emo-cii: qubov, veselost, taga,bes, odlu~nost, strav, gade-we, iznenaduvawe, mir.Pravewe obreden teatar sofilmska gramatika.

FILMOT

Novoverbalisti~ki film.†Dogme ’95# pravecot mnogupostigna vo osloboduvawe-to od {kolskite principina kadrirawe i montaà.Sli~nite razmisluvawa giima i vo najsovremenitedokumentarci: produktot ekvaliteten i bez re~isinikakva upotreba na ve{ta~-ko svetlo i drugi artifi-cielni elementi i sredstvavo tekot na snimaweto.Dojde vremeto na malite, noefikasni produkcii. Reì-serot go ima i vo uloga na(ko)scenarist ili produ-cent. Negovite organiza-torski sposobnosti mu da-vaat festivalska nota napromotivniot ~in na ednodelo. Sepak, i koga reìra-me videofikcija, s¢ se pot-pira vrz tezata za kultur-nite funkcii na videoto22

(VCR).

probniot balon zapo~na so ra{omon efek-tot - nekolku naratori raskaùvaat sop-stvena verzija na nastan. Pritoa, nivnatavistina moè da bide pretstavena, no ne ivospostavena. Vistinata se menuva dodekase menuvaat i verziite. Kombinaciite naovoj so drugi naratorski efekti, nizmonta`ni postapki, ovozmoùva drèwe na

vnimanieto na gleda~ot, koj s¢ pove}e sedoveduva vo pasivizirana polo`ba. [to nipreostanuva? Da se navra}ame na temitekoi vo prethodniot vek bea razrabotuvani,

114

Goran Tren~ovski

no da im prijdeme od eden nov, makarutopisti~ki agol. Od agolot na novotoavtorstvo, koe gi po~ituva i naukata iumetnosta. †Kako {to site nauki stanuvaatNauka i celoto mislewe stanuva Znaewe,taka site umetnosti stanuvaat Umetnost#(Kostelanec, 72: 39). Reìserot, toj pobor-nik na novite ~uvstvitelnosti, ja doì-vuva hiperrealnata utopija kako edna sose-ma rutinska zada~a. Vo toj proces, mislatatreba da izbie na povr{ina, so to~en kod zaprepoznavawe.

Reìserot, najposle, e kreator-sluìtel,koj mu sluì na tekstot na dramati~arot, givodi akterite niz svetot na dramata, se griìza edinstvoto (...) i kone~no, ja zastapuva pub-likata, ~ij{to pogled mora na krajot da gospodeli.

(Korigan, 155: 257)

** *

Vo zemjite kade {to nema demokratijaili onamu kade {to zna~eweto na poimotdemokratija e vo stadium na niò{kolskirazvitok, hiperrealnata imaginativnost eograni~ena. Kreativnata i op{testvenatautopija se sudiraat, a kako rezultat na kon-

115


fliktot se javuva politi~kiot fenomen(Havel, 138: 23). Mnogu poperfidna e situ-acijata koga vo relativno malite op{tes-tva ima pove}e etni~ki grupi i zaednici.Toga{ †nema samo prepoznavawe na razno-vidnosta na transnacionalnite igra~i#(Bek, 18: 142). Ima nesoglasuvawa koimo`at da dovedat do konflikt so pomaliili pogolemi razmeri. Zatoa cenata nahiperrealniot umetni~ki produkt poneko-ga{ ne mo`e da se plati so niedno plate`-no sredstvo, osven so vnimanieto na iskre-nata, posvetena publika.

116

Goran Tren~ovski

7. MILENARISTI^KIIMPERIJALIZAM

Kralot: ... Moram da se griàm za svoeto kral-stvo, s¢ dodeka vo nego ima i eden edinstven ìtel,edinstvena ìva du{a. Moram nea da ja zgriàm.Kralot mora da umre posleden.

Jonesko, vo †Fragmenti od dnevnik#

Preminite od eden vo drug mileniumse prosledeni so masovni aktivnosti, pro-blesoci koi ozna~uvaat slava poradido~ekot na ne{to mnogu novo, ne{to {tomnogu retko se slu~uva vo rekata na istori-jata, ta zatoa samiot ~in na odbeleùvawemora da predizvika bura: od spektakularniognometi do lucidni tatneì vrz mir-nodopstvoto. Na~elata na noviot mileniumtreba sekoj da gi znae, ako ne, toga{ trebada se nau~at kako lekcija po ~itawe ipi{uvawe. Kodeksite za odnesuvaweto voramkite na novoto iljadaletie ne treba dagi odredi nekoj sleden patnik vo vekovite,niv gi formira sekoj postoe~ki ìtel, so

117

maksimalna doza na me|usebno razbirawe,tolerancija i respekt kon minatoto. Rim-skoto ozna~uvawe na mileniumot e M, bukvaso magi~na forma. Globalizacijata n¢ u~ina raspoznavawe na mileniumot od vekot, ana dramati~en plan, fakt e deka postoiedno procesualno dvièwe koe e podza-sileno, posebno vo poslednite trista godi-ni vo Evropa i svetot. Toa dvièwe se nare-kuva milenaristi~ko, a pojavata - milena-rizam. Ironijata na upotrebnosta na †bigbeng# terminologijata s¢ pove}e zgasnuva, a~ove{tvoto se pla{i poradi zakanite nanaludni~avite tolpi od masovno uni{tuva-we. Poradi toa, ulogata na milenarizmotima i dominanten oblik na apokalipti~naeshatologija. Nam ni e jasno deka, od aspektna dene{nata primenlivost na zakonite nanaukata, vremeto ne moè da se zamrzne isevkupniot ~ove~ki rod ne moè da seizloì vo mavzolej - barawe spas vo vitri-nite - tuku vo najmorbiden slu~aj da sepretvori samo vo pepel i prav. Taa hija-listi~ka pomisla za preparirawe na nad-vore{niot izgled, moè edinstveno da jaopravdaat voso~nite figuri, koi se sepakumetni~ka kreacija, a ne kloniran produkt.

Haksli ~ukal na †vratata od rajot# islikovito n¢ ubeduva deka tamu ima mnoguraboti {to gi nema vo zemniot vidokrug, no

118

Goran Tren~ovski

otsustvoto na humanitet koj †fizi~ki#ìveel dva ìvota i ponatamu ni ja razvivaskepsata za linearnost na idninata. Nam,koi se zanimavame so paradigmati~nosta nadramati~nite ne{ta, mnogu bi ni pomog-

nala hiperrealnata podloga na istraùva-we na pojavite (onie filosofsko-estet-stvenite) koja Eko ja plasira vo tekstot†Jazik, energija i sila#1 od 1979 godina vrzprimerite so Bart i Fuko2. Kako bi se~uvstvuval eden gra|anin na po~etokot od

119


noviot milenium, koj prisustvuva na pro-mocija na †Imperija na Sonceto# vo kinoto†Milenium#? Sigurno vozgordeno i pobed-ni~ki, iako paralelno so negovata ekskur-zija vo eden fiktiven svet, se odvivaat niza~ove~ki drami isprovocirani od mozocitena razni fanati~ni grupi, pripadnici nadvi`ewa koi se vo sostojba da predizvikaatop{ti potresi, veruvaj}i vo neposrednodoa|awe na mileniumot. Tie, nastojuvaj}ida go zabrzaat negoviot po~etok, udiraat ina postoe~kiot religiozen, op{testven iekonomski poredok. Vo knigata na Klai}†Zaplet na idninata# se locira zna~ewetona poimot prediktivna drama. Predik-tabilnosta, predvidlivosta, mo`e da setolkuva samo vo kiberneti~ka smisla, {toupatuva na interdisciplinarnata teorijaza site sistemi sposobni da ispratat, dobi-jat, prenesat i prerabotat odredena infra-struktura poradi upravuvawe, kormi-larewe, vladeewe. No, vladeeweto naisfrustriranite, onie {to ne se pro{eta-le nitu dvaeset minuti pome|u narodot, koinemaat nitu edna referenca kreacija, koine kupile vesnik od trafika, stremi konpogre{no vodewe, ~estopati i kon raspadna strukturite... Vo nekoja nova zemja, vonekoj nov svet, †Apokalipsa sega# ili†Odiseja 2001# }e ni izgledaat poprifat-

120

Goran Tren~ovski

livi, so ogled na faktot deka imame ednoiskustvo plus zad sebe3.

Zaumniot jazik s¢ u{te ne e de{ifri-ran, no ima slu~ai koi go zasnovuvaattvrdeweto deka lu|eto komuniciraat soku~iwa, ptici, zmii i sovr{eno go razbi-raat nivniot jazik. Ako zaumnosta ja karak-terizira komunikacijata so vonsu{tin-skite, vonprirodnite, vonzemnite objekti,toga{ ~ovekot po dvaeset vekovi hristijan-sko iskustvo ima pravo da se koncentrira ina takvite novoutopiski, novomitolo{kisogledbi. Ako pred novomileniumskiot 11septemvri ne be{e taka, otkako kuliteblizna~ki bea cel na ne~ij/nekakov atak,Otkrovenieto na Jovan od Patmos nema{eda zapo~ne da se potvrduva niz novi argu-mentacii. Mitovite za neskr{livosta bearazbieni. Zakanite i opasnostite od tero-risti~ka pomisla demnat vo sekoj dvor -pomal ili pogolem.

Dali inherentniot streme` na sekojutopizam - da se vospostavi raj na zemjata - e, dane kaème ostvarliv, tuku samo poèlen? Dali,bez da se veruva duri vo nekoj isto~en grev kojne moè da se objasni, ne moè da se kaè dekane{to vo polo`bata na ~ovekot zabranuva da senajde globalno re{enie za site na{i proble-mi?..

(Todorov, 126: 126-7)

121


Lu|eto po~naada veruvaat vo ~uda,pa i koga ne sakaattoa dokraj da go priz-naat, se vpu{taat voreligiozni tolkuva-wa. ûvstvata ve}e nese preliminarni, for-mata e taa koja goopsednuva ~ove~kotobitie. Komplemen-tarnosta na ~uvstva-ta i formata4 e zame-

neta so nekoja druga komplementarnost.Spored Lorens (78), koj go reaktiviraapokalipti~niot zapis od Biblijata, vo{estata glava od negovata †Apokalipsa#,me|u drugoto, gi revidira mo`nostite nakosmokratorot, koj e me|u trkalata na nebo-to i kosmodinamosot, koj go pridviùvaneboto, pome|u koj postoi svet na paganskikosmos. Toj svet e teren od koj antihristot}e trgne vo uni{tuvawe na svetot, nizponi{tuvawe na mirot so novi vojni5. No,ako mislata na avtorot e pat kon ednautopija, toga{ druga misla moè da proiz-vede poinakva utopija, sprotivna od prvi~-nata. Taka pristignuvame do negativnatautopija.

Po svojata osnovna struktura, mislata odkoja e izgradena negativnata utopija, pret-

122

Goran Tren~ovski

stavuva dvojna negacija: od edna strana, dokolkue utopija, taa e negacija na dadenata stvarnost;kako negativna, taa e svoja sopstvena negacija,odnosno, negacija na negacijata.

(Muhi}, 95: 108)

Ima mnogu fenomenolo{ko rasloju-vawe vo soo~uvaweto i izbegnuvaweto nautopisti~kite obele`ja vo noviot mileni-um6 . Vo prviot del od †Fenomenologijata#na Liotar (87), koj e posveten na Huserl, seprerabotuva tezata za intencionalnosta, za†toa {to e pred mene#. Taka treba da segleda i na fenomenite - sostavniot del nanovomilenaristi~kata groznica. Pove}e odrealni, no sepak, menlivi. Noviot svetskiporedok i obnovata na osvoenite bogatstvase ne{to takvo.

7.1. Nov poredok

I pokraj toa {to ìveeme vo †run-away svet#, eden kup Evropejci i Amerikan-ci go napregnuvaat svojot um da izmislat{to poprivle~ni prikazni za ednakvostapome|u lu|eto i za harmonijata vo ~ove~-kata zaednica. Kriznite kriteriumi za ì-veewe vo toj svet se mnoàt, a zabludata ifakti~kata sostojba te{ko se razlikuvaatedna od druga. Kulturata na opstanokot evarijabilna, od sredina vo sredina. Vo sis-

123


temot na globalizacija, kulturata ja so~i-nuvaat pove}e paradigmi preku koi moèmeda doneseme sud za odbranite kulturnivrednosti na edna op{testvena }elija iliza {undot vo istata.

†Globalnata kultura# ne moè da se sfatikako stati~en fenomen, tuku kako neizvesen idijalekti~en proces (koj ne moè da se svede naednostranata logika na kapitalot), vo soglas-nost so modelot na †glokalizacija# vo koj kon-tradiktorni elementi se sfateni i de{ifri-rani vo nivnata celina.

(Bek, 18: 63)

Kapitalisti~kite elementi vo kul-turata7 dobivaat i diskriminatorska kono-tacija. Toa posebno e uo~livo vo kulturo-lo{kite dvièwa so pomal radius, zatoa{to tamu poddr{kata na nekvalitetniteproekti zna~i direkten vlog vo razgradba-ta na postoe~kite vrednosti. Narodite vokolonijalniot svet, za razlika od onie koise vgnezdeni na isto tlo pove}e od edenmilenium, apokaliptizmot go polzuvaatkako klu~en oblik na imaginacijata. Toj vonajgolem broj slu~ai se grani~i so apso-lutisti~kite sistemi.

Totalitarnite tendencii vedna{ {tom sepojavat go na~nuvaat i komunikaciskiot sistem

124

Goran Tren~ovski

- toa e neizbe`no poradi isklu~itelnata zaem-na povrzanost na site op{testveni potsistemi.

(Ja}ovski/Stankovski, 59: 56)

125


Brzoto zaboravawe na tradicional-niot kulturen identitet, improviza-torskoto demokratsko preselni{tvo, no ifrapantnoto me{awe na umetnosta i laga-ta, go pravi noviot poredok pobogat sou{te nekoi novi utopii i psevdoutopii.ûvstvoto †na kow vo son#8 za nekoi kul-turni matrici stanuva jave, pa duri i toga{koga e vmetnato vo prikaùva~ki medium.Kulturniot imperijalizam, najposle e poja-va so koja dràvite imaat apsolutna kon-trola nad umetnicite-poedinci, ne{tokako vo orvelovska fikcija. Edinstveniotizlez e sodràn vo baraweto samostojni,voninstitucionalni pati{ta za izrazu-vawe, iako toa e pote{kata pateka. Zamnogumina kreativci toa e i †poslatkata#pateka za ostvaruvawe na zamislata. Sekoj ekral na svojot proekt.

7.2. Obnova na osvoenoto

...Tie (tamu) se sega kako {to nie (tuka)sme bile nekoga{... Na po~etokot site narodibile nevozdignati i varvarski...

(Todorov, 125: 163)

Interkontinentalnata ideja za povr-zuvawe na kulturnite vrednosti e odlika naglobalizatorskiot duh na osvojuvawe. Pos-tarite i ponovite kopna {irat antagoni-

126

Goran Tren~ovski

zam so idejata za negirawe i afirmirawe9.No, ima edna druga, imperatorska strana voosvojuvaweto novi geografski prostori,prirodni, arheolo{ki i kakvi bilo drugibogatstva. @elbata za posegawe na toa {tovo nieden moment ne bilo na{e, a sakame dabide, e predizvik za novi bitki. Celta e dase osvoi {to pove}e i da se so~uva osvoeno-to. Postojanoto konzervirawe na vrednos-tite ponekoga{ e lo{ predznak i za najmo}-nite op{testva.

Bogatstvoto se poistovetuva so mo}ta,odnosno sopstvenosta na mehanizmite zaupravuvawe. Mnogu glavi trgnale vo pohodpo tragite na Aleksandrovoto, Samuilo-voto, Hitlerovoto, Titovoto, Sadamovotobogatstvo, no bezuspe{no. Dali toa zna~ideka ume{nost na vladeeweto e i ve~nata,dolgotrajna za{tita na aznoto? I da e toataka, gazdinstvoto nad tu|oto ima kratko-traen vek. Ne pomagaat nikakvi rites de pas-sage da se smeni kodot na potekloto na kul-turnoto bogatstvo, osven ako ne e izvr{enfalsifikatorski tretman. Vrz sli~nitetretmani izrasnuvaat antiutopiite.

Mnogu antiutopii na dvaesettiot vek,vsu{nost, se ironi~ni modifikacii na pora-ne{nite utopiski modeli: principite za koi sezalagale nekoga{nite utopii, so mali potsilu-

127


vawa i promeni vo agolot na gledaweto, stanu-vaat idejni stolbovi na eden reìm...

(Uro{evi}, 129: 171)

Vo svetot na reìranata stvarnost, vopove}ezna~nata imperija10, se pravat noviantiutopiski dela po urnekot na Makondo,na Paskvelija, na nekoi od svetovite naVitkaci... Na fascinantnite umetni~ki so-drìni im se voshituvaat i najzloglasniteosvojuva~i. Vo vakvata konstelacija, seodviva dekolonizacija na teloto11, a nado-a|a vreme koga is~ezuvaat emociite na~ovekot i piruva inteligencijata na sme-ta~ot.

128

Goran Tren~ovski

Tuka e klu~en zborot emocionalno. Toazna~i deka ~ovekot, koj ima nedostatok od gole-mi emocionalni u`ivawa, uporno gi bara, i toatamu kade {to e siguren deka trajno }e gi nao|a.Taka, smeta~ot mu stanuva partner...

(Vagner, 29: 55)

Do momentot koga }e se slu~i nekojnov imperijalizam so distopiska vizija12

koj }e ima za cel da se spravi so gre{kitena prethodnite. Na toj na~in, vo ovaa start-of-the-century party13, naciite so celokupnotosvoe audiovizuelno nasledstvo, otvoraatprostor za obnova na osvoenoto, so predu-misla za korektiv na nasilnata pridobivkaniz godinite, deceniite i vekovite namileniumot.

129


8. INTERMEDIJALNI NA^INI VS.MULTIMEDIJALNI VIDOVI

Le probleme principal de l’auteur d’un film parlant estde savoir quand ses personages doivent parler. Au theatre, nel’oublions pas, on parle toujours.

A. Malraux

Glavniot problem na avtorot na govorniotfilm e da znae koga bi trebalo negovite likovi dazboruvaat. Vo teatarot, da ne zaboravime, se zboruvasekoga{.

A. Malro

Vo godinite na totalna digitalizaci-ja, koga elektronskite linkovi na hiper-tekstot ja odgatnaa pomislata za pro{ire-nite mediumi (expanded media) ili me{ani-te mediumi (mixed media), a Bahtinovatahronotopska teorija ja do`ivea svojataprakti~na primena, horizontite na Higins(142) i Kostelanec (72) se nadopolnuvaat vopostavuvaweto na na~elata na poimite inter-media i mixed means. So probivot na sovre-menata amerikanska dramaturgija1 na site

131

jazici i vo site zemji, po {to usledi pode-mot na filmot i so t.n. multiplikacija namediumite2, se za~na edna nova problemati-ka vo koja{to na~inot i vidot se kon-frontiraat i pokraj nivnite srodni odli-ki koi gi odrùvaat medijalnite formi vofunkcija. Imperijata na mediumite dopredo fokusot/ostrinata na ~ove~kiot um,sakaj}i ili ne, vo potraga po novi izraznioblici, po novi su{testvenosti.

Intermedijalniot na~in e postapkatana razgrani~uvawe pome|u dramskite medi-umi.

Multimedijalniot vid e obedinuva~-kiot oblik na dramskite mediumi.

To~kata vo koja se prekr{uva nivniotzaemen interes moè: ili da se rasprsneili da se anulira. Tretata solucija zna~itotalizacija na mediumot, pri {to bi seizgubila smislata na posreduvaweto, a sotoa i na konsumiraweto, odnosno komunici-raweto. Od tie pri~ini, dodeka postoipravilna ramnoteà pome|u intermedijal-noto i multimedijalnoto, }e ima i medium-ski opstanok, odnosno progresija na umet-ni~kata vnatre{nost na mediumot.

132

Goran Tren~ovski

8.1. ôve~kite posledni me~ti

[to e masmediumot denes? TV emisija?Pa, i taa e takva, sigurno. No, ajde da se obidemeda zamislime situacija. Firma proizveduvapolo mai~ki so aligator na niv. I toj gireklamira (tradicionalen fenomen). Genera-cijata zapo~nuva da oblekuva polo mai~ki.

(Eko, 49: 148)

Prifa}aweto na posledniot bum namodata go ponesuva so sebe celiot tovar odpojavite na javnoto manifestirawe. Sepoveduvame po psihologijata na masata, nerazmisluvaj}i za pri~inite poradi koiposegnuvame po modnite zadovolstva. Vodadeni situacii, se zapra{uvame za vistin-skoto mesto na tie ispadi na aktuelnataestetska potraga i dokolku sme dovolnopodgotveni da ras~istime so nepotrebnostana site pomodni optovaruvawa vo domenotna na{ata li~nost, moème da zapo~neme daprio|ame kon na{ite intimni poliwa naèlbi, me~taewa. Toj prostor na posaku-vawa e isprepleten i so poliwata na istra-ùvawe na na{eto fenomenalno opkruù-vawe. Vo eden moment, se soo~uvame so †puk-natinata kade sme nie# (Merlo-Ponti, 89:207). Fenomenalnoto pole, {to e predmetna na{ata percepcija e edinstveniot pros-tor kade {to se ~uvstvuvame svoi, bidej}i

133


tuka sme samo nie, sami so na{ite fenome-ni.

Od skeletite na postoe~kata dramskafenomenalna struktura nao|ame potkrepaza modelirawe nov produkt: skica, scenkaili akt (spored Ferlingeti), koj mo`ebesprekorno da se vrze so drugi sli~nioblici. Urivaj}i go {to pove}e yidotpome|u scenata i gledali{teto, ostavamemo`nost za postignuvawe masovnost na pro-duktot. No, i toga{ koga mislime deka teks-tot kako materijal e istro{en i deka ver-balnata artikulacija treba da mu pripadnena drug elementaren sostav, intertekstual-nata postapka ni e pove}e od dragocena.Odnosot na gleda~ot kon fotografijata(vizuelnata fenomenalna struktura) dootkrivaweto na planovite i nivnata podel-ba go pravi do`ivuvaweto neposredno. Oddruga strana, radioto (auditivnata feno-menalna struktura) e vo postojana tendenci-ja da bide videno. Dvete strukturi se pre-duslov za udirawe na temelot na me~tatakon ispolnuvawe na novite estetski gradbi.

Realisti~nata pojdovna to~ka za oma-sovuvawe na umetni~kite produkti ne zna~ideka predmet na gradeweto }e bidat samorealnite, setilno-opiplivi materii. Voanalite na sovremenata inspirativna pred-lo{ka, s¢ pove}e gi sre}avame defini-ci-

134

Goran Tren~ovski

ite na nau~nata fantastika na Xejms (56).Krugot na temi i fabulativni motivi, koise vo tesna vrska so me{aweto na realnotoi fantasti~noto, e pro{iren. Za da go ar-tikulirame toj krug, sakale ili ne, se na-vra}ame kon izvornite mediumski oblicina sovremieto - teatarot i filmot, za koimo{ne ilustrativno pi{uva Malro vo ~et-vrtiot stav od negoviot †Nacrt...#:

135


Faktot {to teatarot ~uvstvata ne moèda gi izrazi so drugi sredstva tuku samo sozborovi i so gest, go pravi, vo odnos na zakana-ta {to ja nosi govorniot film, edna re~isiisto tolku osakatena umetnost kako {to e toa inemiot film. Teatarskiot akter e mala glavavo golema sala, a filmskiot akter e golemaglava vo mala sala. Neizmerna prednost:migovite koi teatarot otsekoga{ moè{e da giizrazi samo so mol~ewe, nemiot ekran ve}e giispolni so beskone~nata raznoli~nost na~ove~koto lice.

(88: 32, podvl. G.T.)

Teatarot ima postati~na vizura, afilmot e vo postojana mo`nost da gi menu-va vizurite. Prviot medium e izloèn nakontrastni koloriti, so dominacija na si-voto, a vtoriot ja menuva bojata i koga ecrno-bel. Edinstvenite nedostatoci nateatarot (ili drug izvor na jazi~nost)is~eznuvaat koga se postignuva intermedi-jalen model, pri {to se vr{i hibridizaci-ja3 i se osloboduva hibridna energija. Opi-{uvaj}i ja hibridnata energija, Mekluanapsolvira:

Hibridot ili sredbata pome|u dva mediu-ma e moment na vistina i otkrovenie od koj erodena nova forma. Za paralelata pome|u dvamediuma n¢ odrùvaat granicite pome|u for-mite koi n¢ zasegaat nadvor od narcis-narkoza-

136

Goran Tren~ovski

ta. Momentot na sredbata na mediumite emomentot na sloboda i otpu{tawe od obi~niottrans i zamelu{enost zadaden od niv vrz na{i-te setila.

(Mekluan, 96: 55)

Novite direkcii na teatarskite, pa iradiodramskite stilovi i ànrovi, ja raz-nesuvaat nedoverbata za iden razvoj na oviemediumi. Opasnosta od zamruvawe na foku-sot na interes kon teatarot i radioto, jaotstranuva afirmacijata na umetnosta naperformansot. Na primer, na izlo`bata†Umetnost, lagi i videolenti# od 15 noem-vri 2003 do 25 januari 2004 godina vo TejtLiverpul, se slu~i eden intermedijalenfenomen, koj e sozdaden vrz osnovite na me-{aweto na ~istata igra pome|u ve}edobropoznatite oblici. Igrata kako ekvi-valent na fik{n.

Kakva igra tuka se igra vo site slu~ai sogleda~ot? Gleda~ot e vnedren, i toa mo{nesilno, vo igrata. U{te ne e nejzin soigra~, nomoè toa da si go misli. Glavniot napor ovde evoden protiv vremeto. Se uriva tuka razdelni-cata pome|u nekoga{noto i sega{noto. Pome-|u vistinitoto i fikcijata.

(Vagner, 29: 110)

Filmot moè naj~isto da raskaèprikazna, pri {to i ovoj medium, za razlika

137


od teatarot, mu pridava pomalku va`nost nazvu~niot, izgovoreniot dijalog odo{toromanot, kako model na literarna zakoni-tost. So tekot na vremeto, nadoa|aa i sizaminuvaa drugi tehnolo{ki izumi, koikako da sakaa da go potisnat filmot, no votoa ne uspevaa. Vo su{tina, filmskiotoblik e neskr{liv, a so toa opstojliv vosite periodi na nestabilnost, bidej}i kri-zite ne go tangiraat. Edinstveno holo-gramot se obide da postigne kompletnooformuvawe na imaginacijata, no samo vosferata na dimenzioniraweto. Filmot,sepak, ostanuva nenadminlivo otkritie odkrajot na devetnaesettiot vek. I pokraj toa{to e na celuloid ili na drug vid lenta ilinosa~ na zapis, toj aktivno dejstvuva nasetilata za dopir, miris, vid, sluh, dvi`e-we, vozbuda i postignuva nivna sinhroni-zacija4. Smislata na logi~nata vrska pome-|u teatarskoto i filmskoto delo e ekspre-sijata, otelotvorena preku akterot. Antro-polo{ka zada~a e †kako da se napravi nejzi-noto/negovoto sopstveno fizi~ko prisus-tvo vidlivo i kako da se pretvori toa voscensko prisustvo# (Barba, 9: 50). Posta-vuvaweto na takvite zada~i se retki svetlimigovi vo limitiraniot prostor na medi-umskite konvencii.

La`nite umetni~ki zalo`bi, ve{ta~-kite rezultati, valkaweto na egzistenci-

138

Goran Tren~ovski

ra~kite mediumski principi i mnogu drugipojavi vlijaat vrz formiraweto na slikatana nekoi kvazime~taewa, koi{to mu popre-~uvaat na vistinskiot tvorec. Vo zemjite natranzicija i vo sredinite so problema-ti~en kontinuitet vo razvojot na umetni~-kata strana na mediumite, odrùvaweto nademokrati~nosta e edno od poslednite nas-tojuvawa na ~ovekot. Zatoa:

...Demokratijata koja pobesnela i izleglanadvor od sopstvenite ramki (...), koja prodrelavo religijata i umetnosta, vo mislite i gesti-kulacijata, vo srceto i obi~aite, e najpoganatabolest koja{to moè da go snajde edno op{tes-tvo.

(Ortega i Gaset, 100: 36-7)

Vo demokratskite op{testva pravotoza slobodno informirawe i reklamirawe(na humanite aspekti od ìvotot!) mu eprepu{teno na najmasovniot medium - tele-vizijata. Zagatnuvaj}i go problemot pome|uAristotel i oglasuva~ite vrz principot naprepoznatlivi tipovi, Eslin meditira:

Kako site drami, TV reklamata moè dabide razbrana kako rasprostirawe pome|u dvaekstrema na spektrumot: na edniot e dramata nakarakteri, a na drugiot dramata na golataslika.

(52: 231)

139


Denes mediumite proizveduvaat noviprodukti koi nosat pogolem profit, a sta-rite produkti gi snemuva5. Onoj den kogapresmetkata pome|u mediumite poradi niv-nata mo}nost }e se pretvori vo nivno sis-temsko obedinuvawe, mo`eme da o~ekuvamepodolgoro~na harmonizacija na intermedi-jalnite odnosi. Edinstveno, funkcionalno-to obedinuvawe na mediumite }e ja zajaknenivnata samostojnost. Toga{ na povidok }eima eden avtonomen umetni~ki vid: mixedmedia ili multimedija.

140

Goran Tren~ovski

9. ORGANON NA(DE)TRONIZACIJATA

Nekoe mom~e uporno go molelo u~itelot dadojde do mudrosta i najposle ovoj mu ja zadal zagatka-ta: †Kakov e glasot na ednata raka?# Mom~eto si za-minalo i slu~ajno ja slu{nalo muzikata na ednagej{a. Se vratilo kaj u~itelot i mu ja povtorilmuzikata {to ja slu{nalo. Koga mu bilo re~eno dekatoa ne e glasot na ednata raka, deteto povtorno za-minalo, go slu{nalo kapeweto na vodata, potoa{umot na veterot, pa krikot na buvot i taka natamu.Zaminuva{e i se vra}a{e kaj u~itelot deseticipati. Najposle, pove}e ne mo`e{e da misli. Igledaj! Toa ja otkri bezglasnosta na ednata raka -glasot na glasot.

Zen prikazna od Re~nikot na zenot

Glasot na fenomenalnite ne{ta mo-`eme da go pretvorime vo zbor, ako ne vopretstava. Postoi cela edna organika naskrieniot govor na fenomenite koi ja odre-duvaat (de)tronizira~kata priroda na dra-mati~nite su{tini. Pojavite {to ostavijape~at na vekot i onie {to ve}e zapo~naa da

141

pravat brazdi po koi }e se sleat site dram-ski nasoki koi{to ni gi nametnuva migotna utre{ninata, vredi da se nabquduvaatkako stamen organizam. Toa {to e pokrienoso prevezot na tronizira~kata i detro-nizira~kata bitstvenost, zaslu`uva da seproanalizira, so mo`nost da se ovozmo`atsogledbi koi }e go napravat predmetotpoblizok na onie koi ja imaat pred sebefenomenolo{kata cel. Najva`na rabotapri ras~lenuvaweto e po~etniot priod. Voslu~ajov, toj ima nasoka na otvoreno, di-rektno vnesuvawe vo poedine~nite organina (de)tronizacijata. Priodot e so jasna na-znaka: sistemskite granki vo tekot na ednosovremeno umetni~ko iskustvo.

9.1. Motivacija

Generaliite, korenite i biografijatana avtorot se identifikaciski preduslovza locirawe na negovata unikatna pojava.Avtorskoto poteklo i li~nost i odnosotpri avtorskiot akt1 generiraat motivacijakoja vo procesot na gradba/razgradba nadeloto zna~i inicijalen most kon umetnos-ta, ubavinata i kreacijata. Motivaciskitepogledi se zasnovani vrz na~eloto pars prototo, odnosno fokusirawe na interesot vrzmali par~iwa koi vodat kon celinata. Ova

142

Goran Tren~ovski

e mo{ne va`na osobina za filmskoto soz-davawe, pri koe{to poleto na objektivotna kamerata e odredeno tokmu od moti-vaciskiot avtorski pristap.

Pars pro toto e osnoven metod na film-skoto pretvorawe na ne{tata vo znak.

(Jakobson, 55: 149)

Karakterizacijata na ikoni~kiotfilmski znak kaùva deka filmskata slikatreba da se tretira kako znak, a razloù-vaweto na stvarnosnite objekti dava redicamo`nosti na pretstavuvawe vo razli~nigolemini i rastojanija, vo razli~no vreme istarost. Pri sproveduvaweto na ovoj semi-oti~ki2 metod (koj ne e primenliv samo zafilmskata umetnost; nego moème da gokoristime i vo drugi audiovizuelni siste-mi) mo{ne va`no e da ja vodime kreativna-ta motivacija, drèj}i gi pogledite ot-strana3.

9.2. Verba

Porano ne sfa}av zo{to na svoeto pra{awene dobivav odgovor, denes ne sfa}am kako sum moèlda veruvam deka moàm da se pra{uvam. No, jas,sepak, ne veruvav, jas samo se pra{uvav.

Kafka, †Aforizmi#

143


Veruvaweto vo bezmalku site postap-ki koi go modeliraat umetni~koto delo vonegoviot streme` kon videlinata, e lajtmo-tiv na (de)tronizira~kiot fenomen. Da seima iskon od po~etnata pozicija, da seignoriraat somnitelnostite, momentite nanestabilnost, so ogromna nade` deka delo-to }e si go izodi svojot pat, e edna odpova`nite odliki na sozrevaweto na delo-to. Gledano od aspekt na umetni~kata kos-mologija, verbata odi paralelno so visti-

144

Goran Tren~ovski

nata vo umetni~koto delo. Taa e i lakmus naavtorskoto poborni{tvo za novitet, fak-tor na stabilnost pri odrùvaweto vokondiciska forma na avtorot.

9.3. Iskrenost

So vistinata odi i iskrenosta. Navis-tina e mnogu neblagodarno i te{ko da serazgrani~uvaat la`nite ostvaruvawa zasmetka na ~istite, imunizirani umetni~kicelini. Sovremeniot svet e preplaven odfal{-majstori koi pretendiraat da bidatnagraduvani za svojot trud kako ne{tososem avtenti~no. Mehanizmite za za{titaod neiskrenite pobudi pri kreiraweto seprisutni vo razni institucionalni nivoa(ministerstva, zakoni, agenturi...), iakonajefikasen na~in za spravuvawe so la`ni-te umetnikuvawa e li~nata odbrana, t.e. od-branata na vistinskiot umetnik.

...Kon fenomenot na umetnosta, a sled-stveno i kon fenomenot na umetni~koto delo,ne moè da se pristapuva od pozicii na ednaestetika {to bi pretendirala da gi kaè sitemo`ni †vistini# za umetni~koto delo, vodej}ismetka samo za svoite teoretski ramki i samoza neprotivre~nosta na svojot teoretskipristap.

(Xeparoski, 161: 369)

145


Site mo`ni vistini se vgradeni vokodot na prepoznatlivost na umetni~kotodelo. Tie se za{titna etiketa na deloto.

9.4. Koncept

Konceptot na sozdavawe na deloto,mora da bide potkrepen, pokraj silata naimaginacijata4, i so zna~eweto na sim-boli~kiot jazik koj ~estopati korespondi-ra so mitovi, bajki5, rituali ili literarniizvori. Bez koncept nema srcevina, esenci-jalna masa. Bidej}i umetni~kiot (de)tro-nizaciski proces e so otvorena priroda,individuata se soo~uva i so konkretni,op{testveni pre~ki na dràvata vo koja seslu~uva ~inot. Vo nieden slu~aj ne smee dase podlegne na pre~kite na dràvata. Tiepre~ki, yidovi, sozdavaat lavirint od kojte{ko se izleguva, dodeka ne se znae patot,odnosno ako se nema koncept za izoduvawena tvore~kata traektorija. Pravej}i spo-redba so Asterionoviot lavirint, Kara-hasan veli: †kako i ~udovi{teto, dràvatae grani~en fenomen koj materijalno idea-lizira i idealno materijalizira# (64: 203).

146

Goran Tren~ovski

9.5. Realnost i realizacija

Realnosta, koja sozreala vo misla, u{te ne erealnost. Na{eto prili~no misle~ko, prili~nointeligentno oko. Dva vida realnost: 1) surova real-nost, zabele`ana so kamerata takva kakva {to e;2) toa {to go narekuvame realnost, a {to go gledamedeformirano so na{iot um i so lo{ite zabele{ki.Problem. Da se prika`e toa {to go gleda{ sopomo{ na napravata, koja toa ne go gleda, kako {togo gleda{ ti.

Breson, bele{ka za realnosta vo†Bele{ki za kinematografot#

Realnosta, ako sakame da ja razberemevo najkonkretnata smisla, sekoga{ treba dae sinonim za superrealnost. Pome|u pede-settite i {eesettite godini od dvaesettiotvek Morli (Malcolm Morley) se izdignuva{evo superrealisti~en likoven umetnik,obiduvaj}i se realno da ja dolovi foto-grafski slikata na objektot. Se zagatnuvapra{aweto, {to e unikat, a {to kopija?

...Mehani~ki reproduciranata slika(po{tenskata karti~ka) e original, dodekavisokoumetni~ki formatiranata slika e samokopija na ovoj original.

(Krouter, 158: 247)

147


Realnosta na ìvotnata slika, akosakame da ja ovekove~ime na film, mora dabide realizirana niz sistemot slika-kame-ra-montaà. Ako teloto e realnost, toga{livrejata e realizacija spored teloto,odnosno telesnite proporcii.

Dokolku, vo hermeti~niot dràvensistem, umetnikot naide na otpor, koj goonevozmoùva da se izrazuva spored na~ela-ta na svoeto kredo, ponekoga{, toj e prinu-den da bide disident6. Ili da pristapi konsvoevidna duhovna emigracija i da deluva odnekoja druga strana.

9.6. Vizionerstvo

Edna od retkostite so koi raspolagaumetni~kata li~nost e smislata za vizio-nerstvo. Bentli stava poseben akcent nakulminativniot razvoj na dramata od 1900do 1950 godina, a za maliot organon naBreht veli deka e manifest na slu~uvawataod 1950 do 2000 godina7. Rodot Vitkaci, istotaka, vo testamentalen zapis predupreduvana slu~uvawata {to }e ja zafatat Evropa sosvetskite vojni.

Za edinstvoto na svetot vo vizijatana umetnosta i okolu raspoznavaweto naglavnite tendencii na po~etokot od dvae-set i prviot vek Bihaqi-Merin predvestu-va:

148

Goran Tren~ovski

- nadminuvawe na edna ezoteri~na elitnaumetnost, svrtuvawe kon humana univerzalnostso pomo{ na multimedijalni sredstva za komu-nikacija;

- nadminuvawe na kultovite od bo`estva,junaci i li~nosti, na mitovite na no}ta itehnokratijata, nadminuvawe na ritualniteformi na umetnosta kako religiozno nadopol-nuvawe preku budna svest na drevnite mitovi,na planiraniot `ivot;

149


- pro{iruvawe na kanalite za gledawe irazvoj na umetnostite vo magnetskoto pole nanaukata, vnesuvawe na modernata tehnika votvore~kiot proces, namesto nejzino ~isto kopi-rawe so nedovolni sredstva, intermedijalni iinterdisciplinarni, kolektivni raboti naceli grupi vo koi zaedni~ki }e dejstvuvaatrazli~ni specijalisti;

- otstranuvawe na granicite na siteistoriski vremiwa i teritorii vo svesta naumetnikot; etablirawe edna svetska umetnost,no ne kako eklekti~no redewe edno do drugotuku kako konsekventno proniknuvawe nadoìveanoto, razmisluvanoto, po~uvstvuvanotoi planiranoto.

(20: 278)

So vizionerskite sposobnosti naumetnikot se ovozmoùva dobivawe ednagolema sinteza, ponekoga{ i kolaèn ob-lik8, na koja{to se potpira umetnosta bezgranici, vo kosmopolitski razmeri.

9.7. Poteklo/potomstvo

Mit e da se misli za tradiciite kako za ne-podlo`ni kon promena. Tradiciite se menuvaatso tekot na vremeto, no isto taka, moè odedna{da bidat izmeneti ili odnovo izmisleni.

(Gidens, 40: 38)

Figurite na Golemite majki koi dati-raat od 6000 i 5500 godina p.n.e. i pretstava-

150

Goran Tren~ovski

ta za boèstvata koi se povrzani za ~inotna pogrebot vo nivoa od raniot neolit9, sepovikuvaat na idejata za ènskiot energet-ski potencijal pri potekloto na umetni~-kiot vid. Mitskata linija10 na potekloto ipotomstvoto e i su{tina na zakonitosniotoblik jin-jang.

Nevozmo`no e da se odvoi pra{aweto zaumetnosta, stilot i vistinata od pra{aweto zaènata. Kako i da e, ednostavnata formulacijana nivnata voobi~aena problematika go isklu-~uva samoto pra{awe †{to e èna?#. Ne moè-me ve}e da ja barame, ne pove}e otkolku {tomoème da tragame po ènskata ènskost...

(Derida, 45: 29)

Na prastarite kontinentalni pros-tori (me|u koi i †ènskoto# evropsko tlo),otsekoga{ postoelo nadopolnuvawe naopciite na mediteranot i atlantizmot(Ki{, 67: 147). Potomstvoto vo sebe }e nosidovolno koli~estvo signali koi }e se pre-nesuvaat od koleno na koleno (pa, duri ikoga stanuva zbor za slu~ai od tipot naKaspar11), koi{to se vrzani za umetni~katanastroenost, dokolku se raboti za umetni~-ki koren ili vroden talent, seedno.

151


9.8. Cel na misijata

Dramskite/dramati~nite fenomenikoi go odbeleàa dvaesettiot vek se par~i-wa od mozaikot na estetskata strana na(de)tronizaciskite tendencii. @iveeme voera na visoka vizuelizacija i vo sekojakletka od op{testvoto, vizuelnata percep-cija se javuva kako konstanta, poslaba iliposilna. Otkako go preìvea podemot nafilmot12, kade i da ìvee, kade i da se pre-seli, ~ovekot e prinuden da se soo~i sostvarnosta koja mu ja nudi videoto. Toj ne bigo pravel toa, edinstveno dokolku samiotsaka da se izolira ili dokolku e prirodnoslep.

Poimot za video-gledaweto, kako socijal-na aktivnost koe zazema mesto vo semejstvata,treba da bide ra{iren za da vklu~i podetalniispituvawa na po{iroki socijalni, kulturni iideolo{ki u~estva na upotrebata na VCR vomigrantnite semejstva.

(Kolar-Panova, 70: 74)

Za da se ostvari celta na misijata naedno umetni~ko delo, toa da dobie konkret-na satisfakcija (komunikaciska ili kon-sumatorska), mora da se slu~i posreduvawe.Bez posrednik nie se ~uvstvuvame izgubeni;no nie morame da bideme izgubeni pred da

152

Goran Tren~ovski

mo`eme da otkrieme ne{to. Otkritieto epo~etokot na kreativnosta; a bez kreativ-nost, nema mir ili sre}a za ~oveka13.

153


NAMESTO ZAKLUÔK:

PIRAMIDALEN SKOK NA IGRAÔT

1. Ne moè{ da pobedi{;2. Ne moè{ da izvle~e{ nere{eno;3. Ne moè{ duri ni da ja prekine{ igrata.

Ginzbergova teorema od Marfieviot zakon

Vo postglobalizacijata, fenomenotna igrata ima mo{ne specifi~en tretman.Energetskiot vlog vo sistemot na dra-mati~nata mediumska sfera ima dijapazonednakov na promenlivata priroda pome|ukamera lucida i kamera obskura. Napre-duvaweto ili zaostanuvaweto na akcijal-niot pretstavnik (igra~ot) vo svetot namultimediumskite centri na mo}, otvoraedna nova, sajber (cyber) problematika. Sohermenevti~kiot metod na prepoznavawe,†igra~ot# moè da go detektirame dalekuvo idninata ili nazad vo mitologijata. Slu-èj}i se so {emata na Frajtagovata pira-

155

mida, skokot ugore e ne{to nalik na odisej-ska tropa vo sajberprostorot, a skokotudolu zna~i vra}awe kon mitovite, vomitologijata.

Vo dramati~nite zoni na samrakot ina mugrata, dejstvoto, akcijata na igra~otvarira od mo{ne tragi~no (so tragi~en,anti~ki karakter) do komi~no (so komi~enritam, so predizvikana smea1). Vo slikatana ìvotot, moè slobodno da se rezimiradeka †okolu trkaleznoto bitie, svetot etrkalezen# (Ba{lar, 16: 324). Vo slikata napretstavata, pak, dobroto ili lo{oto,smeata i pla~ot, se va`ni odrednici prisostavuvaweto na igrata i pravewe na pret-stavata za igrata2.

...Koga ~ovekot †si igra#, toa go pravizatoa {to e odvoen od †najprirodnoto#, odnosnood svetot - bilo zatoa {to kako dete ne uspealda vospostavi dopir so nego, bilo zatoa {to eisklu~en od nego, kako sofistot. Bidej}i neznae da odi, igra, pliva vo kosmosot, ~ovekot sipravi igra~ki, odnosno modeli, se vrzuva za nivili gi otfrla... s¢ dodeka... ne si podari ednakombinatorika od modeli, edna ogromna sloù-valka...

(Vajt, 30: 324)

Igraweto ima dopir so pove}e oblicina izrazuvawe: od dioniziiite, kade {tomoème da gi sretneme mamutonite3 kako

156

Goran Tren~ovski

mitski likovi, pa s¢ do mjuzik-holot i cir-kusot kade {to likot na sovremeniot klovnmoè lesno da se prepoznae. Menlivosta naigra~ot moè da se sporedi so menuvawetona boite na kameleonot. Koga bi se pravelanau~na ekspertiza za vospostavuvawe para-lela pome|u mimikriskata mo} na akterot ina kameleonot, sigurno deka treba da sezeme predvid raznovidnosta na vidoviteBrookesia i Chamaeleo koi najmnogu gi ima naMadagaskar. No, kralstvoto na igrataponekoga{ dozvoluva otstapka od pravila-ta na igra. Vo svetot na pretstavuvaweto,isto kako i vo svetot na naturalniot ì-vot, imame evidentna pojava na pomali ilipogolemi imperii. Toj imperijalizam,vsu{nost, se sozdava od dominacijata vrzteritoriite koi ne se sopstveni. Vo dobatana sajberbiznisot i post-pop politikata,hiperrealnite ne{ta i fenomenite koiodat so niv, baraat razli~nosti od tipot nanacionalnoto nasproti popularnoto4.Kantri, rege, salsa, mbira nasproti †te{-koto#?! Parlamentot nasproti varieteto?!Ulicata nasproti domot?! Site oviedetronizira~ki to~ki se bilet za otvorawena portata na percepcijata5. Prirodata naopstanokot vo dvaeset i prviot vek zna~iras~istuvawe so MM sindromite, sorespekt i so vnimanie.

157


...Da se bide omni-vnimatelen - da se raz-budat i sudrat perceptivnite kapaciteti nana{ite o~i, u{i, nos i koà, da gi fuzira i se-parira ovaa senzorna informacija. Toa nipropoveda da se bide polno pretpazliv...

(Kostelanec, 72: 41)

Preku hiperrealniot6 na~in na mis-lewe se oformija postulatite na nekoinovi poetiki, a Golemata igra vo civiliza-torskite procesi na sozdavawe i konsumi-rawe, kupuvawe i prodavawe, sozdade novalogika na vrednuvawe na proizvodite.Profitot od †igrata# treba da se bara voneprestajnata potreba od igra, a li~niotkapital od toa iskustvo, od toa sovr{enopatuvawe, niz dramati~nata stvarnost.

Nikoj ne moè da ja odre~e dinamikata icivilizaciskata mo} na socijaliziraniot ka-pital. Neskrotlivata potraga za pogolemo pro-izvodstvo na vi{ok na vrednost (sokrieno,ednostavno, kako †produktivnost#), preku teh-nolo{kiot progres; soodvetnata potreba da seistrenira kupuva~ komu }e mu bide potrebnotoa {to e proizvedeno i so toa da pomogne da seostvari vi{okot na vrednost kako profit;dano~nite olesnuvawa povrzani so poddràna-ta humanisti~ka ideologija preku †korporativ-nata filantropija# - s¢ ova pridonesuva kon†civiliziraweto#.

(Spivak, 115: 39)

158

Goran Tren~ovski

Ajn{tajnovite sni{ta, viziite naTolkin7, magi~nite pre~ki na Hudini,mo`nostite na filmot, televizijata, vir-tuelnata realnost i prostranstvata sovisoka definicija (HDTV), no i najin-timnite porivi koi bea klu~na referencavo minatoto - se trasi po koi bi se dvi`elsvetskiot proces na (de)tronizacija.

Vo ~udesniot svet na igrata, nie smetolku mali, {to ne ni preostanuva ni{todrugo, osven piramidalniot pat dolu-gore-dolu da go zbogatuvame so novi, golemi ume-tni~ki fikcii. Poetikata na (de)troni-zacijata e edna od sporednite pateki zaizoduvawe na zacrtanata linija.

159


BELE[KI

PROLEGOMENA (9-19 str.)

1 Za vakvoto odreduvawe na prepoznavaweto vidi Fraj (136: 37).2 Za dramata kako igra sporedi Frajtag (135: 97).3 Za igrite voop{to sporedi Vagner (29: 49-73).4 Isto (29: 54). Vagner ja pravi slednava podelba na igrite:

- sportski igri, simuliraj}i eden ili drug vid sport- stolni i dru{tveni igri: od {ahovi do karti- didakti~ki igri- igri koi preveduvaat nekoe poznato delo ili ànr (...)- strategiski igri.

5 Sporedi Fraj (136: 21-38).6 Vidi Eko (49: 3-57).7 Sporedi Bart (12: 93-5).8 Drugi pova`ni Hamleti na filmot se: so Olivie (Sir Laurence

Olivier) vo 1948, so Smoktunovski vo 1964, so Barton (RichardBurton) vo 1964, so êmberlen (Richard Chamberlain) vo 1970, soMel Gibson vo 1990, so Brana (Kenneth Branagh) vo 1997 godina.

9 Sporedi Mekluan (96: 234-45).10 Toa e vsu{nost okolu 60- ili 70-minuten film prikaàn vo

†Ateneum# salata vo Melburn na 24 dekemvri 1906 godina.11 Sporedi Kostelanec (72: 3-9).12 Vidi Xejmson (57), posebno prvata i poslednata glava.13 Vidi Fisk (131: 18).14 Poslednite ekranizacii se vrv na vizuelnoto adaptirawe na

ovaa fikcija. Sporedi Xejms (56: 180-18). 15 Vidi Holms i Karp (142).16 Sporedi Rouz (109: 68-9).

161


1. VOVED VO FENOMENOLOGIJATANA DRAMATI^NOTO (23-35 str.)

1 Strukturalizmot n¢ naveduva da go preispituvame zarodi{otna fenomenot na maskite i nivnoto zna~ensko te~enie niz do-sega{noto iskustvo na ~ove{tvoto. Vidi Levi-Stros (83). Nasli~en na~in aludira i Franc Kafka koj so †Metamorfoza# (DieVermandlung) ni upatuva eden signal za preobrazuva~kata mo} nabitijata.

2 Sporedi Frajtag (135: 25-31).3 Vidi Mekluan (96: 190-1).4 Tuka nekade treba da se baraat po~etocite na Kaprov (Allan

Kaprow, 1927), inicijatorot na na~elata na hepeningot. VidiHofman i Bejli (144: 131).

5 Sporedi Arnhajm (4: 314-44).6 Stripot ili komiksot e †studeno preigruvawe na formite na ̀ e{-

kite mediumi#. Vidi Mekluan (96: 165).7 Za †povtornoto vklu~uvawe na slikata vo totalnosta na na{iot

`ivot, i toa niz filmot# zboruva Damwanovi} (43: 25).8 †Huserl go dozvoluva postoeweto na svetot nadvor od na{ata

svest. No, sepak, so pomo{ na fenomenolo{kata redukcija trebada se ‘stavi vo zagrada’ na{eto veruvawe vo postoeweto na sve-tot nezavisno od svesta. Poradi ednostavna i prakti~na pri~ina:svesta temelno da se prou~i# (Kocevski, 74: 57).

9 Sporedi Gamov (38).10 Vidi Bjelica (21).11 Al Kep (Al Capp) so †Lil Abner# (Li’l Abner) stana popularen tokmu

preku pe~atot, vo vremeto na Gutenbergovata galaksija.

162

Goran Tren~ovski

2. POETI^NOSTA NA DRAMSKITEMEDIUMI (37-45 str.)

1 Sporedi Bal, tretata glava od tretiot del (8).2 Rorti (108) vo {estata glava od vtoriot del objasnuva za ogledu-

vaweto, kade {to se obrabotuva epistemologijata i filozofija-ta povrzana tokmu so referencijalnosta.

3 Vo vrska so odrednicata modernizam/postmodernizam sporedi Bruker(26: 151-62).

4 Sporedi Netl (99: 180-5).5 Kako vo primerite na †Odiseja#, †Kalevala#, †Mahab-harata#,

†Gilgame{#... 6 Ba{lar (16: 228).7 Sporedi Komenski (71: 103-9) koj za Patnikot i Mudrosta, krali-

cata na svetot, pi{uva so mo{ne alegori~en, filosofsko-sati-ri~en, pottekst.

8 †Pri prviot kontakt i prvata reakcija, izlo`bite ja prezemaatvrz sebe formata na popisot, toj ogromen zbir na evidencija odkameno do vselensko doba, natrupuvawe objekti bezupotrebni iprecizni, beskraen katalog na predmeti proizvedeni od ~ovekvo site zemji nad izminatite deset iljadi godini, izloèni taka{to ~ove{tvoto ne }e zaboravi na niv. Tie treba da bidat kone~narekapitulacija vo liceto na hipoteti~kiot kraj na svetot. Imaj}igo predvid ovoj aspekt, nie realizirame toga{ izlo`bena tehni-ka koja datira pred devetnaesettiot vek, koga izlo`bite vsu{nostbea rodeni, od pove}eto vekovi. Nie moème da gi citirame slav-nite kolekcii na objekti sobrani vo minatite eri, koga neizvesnos-ta za idninata i stravot od apokalipsata bea dominantni, kogacrkvata i dràvata se obiduvaa da gi sumiraat site obele`ja naminatoto vo kolekcijata, so fantasti~no natrupuvawe na neobi~nii prekrasni objekti, so~uvuvaj}i gi od zaboravot i santite na isto-rijata# (Eko, 49: 292).

9 Dvaesettiot vek e rasadnik na umetni~ki pravci: naturalizam,simbolizam, ekspresionizam, futurizam, dadaizam, nadrealizam,apsurdizam, neorealizam, milenarizam, hiperrealizam, postmo-dernizam, noviot istoricizam i predapokalipti~nite tendencii.Vo poezijata se razlikuva i avtomatizam i signalizam, vo teatarot

163


i teatar na surovost, konstruktivizam, siroma{en teatar, epskiteatar, ambientalizam, ritualizam, vo likovnata umetnost i artdeko, a vo filmot i wu vejv.

10 Vo dvaesettiot, pa i vo dvaesetiprviot vek, vo novoto pole nara|awe na intelektualniot nomad moè da se razgrani~at triaspekti na rabota:1. Kulturna sinteza: †Svetskata ekonomija kako orkestracijana site kulturi#.2. Otvorenost za †vozbudi#, odnosno za neposredni soznanija. (...)3. †Geografska svest# (Vajt, 30: 54).

3. ZA MM FENOMENITE (47-63 str.)

1 Sporedi Merlo-Ponti (89: 64-77). 2 Vest (Rebecca West), opi{uvaj}i ja Makedonija kako nejzin Raj

naveduva na ova tlo kako na catena mundi, kop~e na svetot. VidiAlkok i Jang (2: 112-3). A sepak, sovremenata nauka mo{ne malkupridonesuva za obelodenuvawe na fenomenite koi se taloèlena tloto na sega{nata i nekoga{nata makedonska po~va. Odovdemoème da zaklu~ime deka vo dvaesettiot vek, narodite so ogra-ni~ena difuzija na kultura, poseduvaat golem hendikep, koj gotera kreativniot individualec vo osvojuvawe novi znaewa i do-kaùvawa vo vrska so genetskiot kod. Mnogupati n¢ sporeduvaatso Hazarite, no sepak, unikatniot razgranok na pogolemiot brojdvièwa i pravci na istoriskata mapa, poa|a odovde. Zatoa ovapar~e zemja bilo od neprocenlivo strategisko zna~ewe na osvo-juva~ite, s¢ do dene{ni dni. Makedonskata zemja nalikuva nadramation - mala drama, to~kata vo sredinata na Balkanot, Evropai svetot. Za àl, Makedonija denes ima katahresti~ka pozici-ja, bidej}i e predmet na nasilna (zlo)upotreba. Taa pozicija,spored Sarkawac, e †pozicija koja od krugot na otvorenoto morena znaewa bez horizonti go pravi sopstveniot, opredeleniot ot-se~ok na svetot. Centarot funkcionira samo vo otse~okot, vokoj horizontot e del od kru`nicata# (111: 39). Vo vekot na iskrivo-kol~uvawe na vrednostite, treba nagolemo da se stimulira make-donikata, vo vistinskata fenomenolo{ka disparitetnost napoimot. Pritoa, treba vnimatelno da se izu~uvaat to~kite na povrzu-vawe pome|u tuka i svetot, vo internacionalisti~ka smisla. Ta-

164

Goran Tren~ovski

ka }e bide pojasno koi se, kade odat i koe e misionerstvoto nasovremenite Makedonci. Novite branuvawa i u{te ponovitepreselbi se mnogu aktuelni za narodite od Isto~na Evropa. Spo-redi Kasls i Miler (154: 125-129).

3 Vo vrska so ova, Bakevski veli: †ako Sidnejskata opera stanasimbol na gradot i svetsko prepoznatlivo sovremeno ~udo na na-{eto vreme, dvaesetiprviot vek po~nuva so Aleksandriskatabiblioteka# (7: 126).

4 Pop-artot go ozna~i Vorhol so †Monro# (Marilyn Monroe) vo 1962.Tri godini potoa, vo wujor{kata kinoteka na filmaxiite e iz-veden †Filmska ku}a# (Moviehouse) na Oldenburg, vo dekemvri1965 godina. Eden od prvite hiperrealisti, Goings, go pravi†Erstrim# vo 1970-ta. Kone~no, vo sredinata na dvaesettiot vektriumfira{e i golemata osumka za filmska produkcija: MotionPicture Export Association, Inc.: Columbia, Metro-Goldvyn Mayer, Paramount,RKO Radio Pictures, 20th Century Fox, United Artists, Universal International,Warner Bros. Filmot stanuva eden od najmasovnite fenomeni!

5 Vo 1898-1901 e napi{an †Patot za Damask# (Till Damaskus), simbo-listi~ka drama na Strindberg so milenaristi~ka vizija, vo 1905-ta Ajn{tajn ja objavuva specijalnata teorija na relativitetot,vo 1999 godina Kri~ton (Michael Crichton) ja objavuva †Tajmlajn#.

6 Vidi Gibson i Jang (39).7 A dali kolekcionerstvoto po{tenski marki e ume{nost ili hobi?8 Vo posledno vreme, procesot na dramskoto razloùvawe i slo-

ùvawe e †potpomognat so novite tehnolo{ki sredstva (videoto,hologramot, kompjuteriziranite proekcii i osvetluvawa, segmen-tiran i fleksibilen prostor)#. (...) Vekot e vo o~ekuvawe da seproizvede †doìvuvawe so opipliva, specificirana idnina#(Klai}, 68: 254).

9 Ferlingeti (130: 2).10 Sporedi Hofman i Bejli (145: 93-5).11 Sli~na (re~isi mitska) ikonografija postignuvaa likovite na

Prisli (Elvis Presley, 1935-1977), Brus Li (Bruce Lee, 1940-1973),princezata Dijana (Lady Di, 1961-1997).

12 Sporedi Panofski (101: 17-9).13 Vidi Bart (12: 17-8).

165


14 Mekluan (96: 292).15 Za fenomenologijata na filmskiot i teatarskiot akter spore-

di Jackjevi~ (61: 131-4).16 †Vo Beketovite drami obi~no e so~uvano ~uvstvoto za protek na

vreme# (Klai}, 68: 156).17 Za ova sporedi Luis (84: 14-26).

4. TRONIZACII I DETRONIZACII(65-82 str.)

1 Za dramatur{koto zna~ewe na piramidalniot oblik, vidi vo†Tehnikata na dramata# na Frajtag (135: 101-19).

2 Direktna aluzija na naslovot na Beketovata drama. Za pojdovniinformacii vidi Kalder (150: 222-6).

3 Sporedi Bejkon (15: 25-9).4 Isto (15: 28).5 Za edna fikciska, no mo{ne ubedliva (de)tronizira~ka igra pi-

{uva{e Arabal vo 1967 godina vo †Arhitektot i asirskiot car#(L’Architecte et l’Empereur d’Assyrie).

6 Derida (46: 5). Za kralot Sonce, za vremeto na kralot pocelos-no vidi isto kaj Derida (1-33).

7 Tie izobilstva se slu~uvaat i †nad fizi~koto i metafizi~koto,nad naturalnoto i supernaturalnoto# (Pirs, 102: 145).

8 Vidi vo tretata glava kaj Bodler (14).

5. PREPOZNAVAWE NA MM DRAMATI^NITEFENOMENI (73-98 str.)

1 Mo{ne popularna serija od futuristi~ki tip be{e i †Blejkovatasedumka# (Blake’s-7) vo 1978 godina.

2 Vo toj ̀ anr treba da se pridodadat i seriite filmovi so [erlokHolms.

166

Goran Tren~ovski

3 Kako, na primer, brakot pome|u iluzionistot Dejvid Koperfildi top-modelot Klaudija [ifer.

4 Samite sebe vo filmovi se igrale: ̂ i~olina (Cicciolina) vo †Seks-ploatacija# (Sexploitation) od 1990, Grok (Grock) vo istoimeniotfilm od 1931 godina, Lauda vo †Brzinska treska# (Speed Fever) od1978, Pele vo †Mladi xinovi# (Young Giants) od 1983 godina.

5 Po motivi na raskazot na Filip K. Dik †Sonuvaat li androiditeelektri~ni ovci?# (Do Androids Dream of Electric Sheep?).

6 Sporedi Rejnolds (106: 66-7).7 Od likovite vo matricata na ̀ ivotnata drama, najportretiran

na ekranot e vestern herojot Bafalo Bil, karakter vo 54 filmo-vi do 2001 godina, me|u koi najprvi se: †@ivotot na Bafalo Bil#(The Life of Buffalo Bill) vo 1909, †Dale~niot Zapad na Bafalo Bili dale~niot Istok na Poni Vest# (Buffalo Bill’s Far West and PawneeBill’s Far East) vo 1910, †Indijanskite vojni# (The Indian Wars) vo1913, †Bikot {to sedi - neprijatelskiot indijanski poglavar#(Sitting Bull - the Hostile Indian Chief) vo 1914, †Patsi od cirkusot#(Patsy of the Circus) vo 1915 godina.

8 Likovi {to se pametat bea i Tejlspin Tomi (Tailspin Tommy), Ti-moti Ta~er (Timothy Tatcher), Stiv Kenjon (Steve Canyon), Barbarela(Barbarella), Vonder @ena (Wonder Woman), Alak Siner (AlackSinner).

9 Scenarist e Nolita (psevdonim na Boneli), a crta~ Feri.10 Negov najgolem prijatel e Meksikanecot ̂ iko (Don ̂ iko Felipe

Kaetano Lopez i Martinez i Gonzales), a najgolem neprijatel ludi-ot nau~nik Helingen. Dejstvieto vo epizodite se slu~uva pome|u1820 i 1840 godina. Moèbi, sepak, najgolemata inspiracija zaovoj lik e crpena od mitot za Ajant. Vo vrska so ova, vidi jastudijata za gr~kata tragedija †Ajant# kaj Jan Kot (73).

11 Sli~ni mitologii stanaa i Korto Malteze na Prat i Ken Parkerna Berardi i Milaco.

12 Karakterni biseri od na{eto detstvo bea i likovite od knigi-te †Bez ogni{te# na Malo (Hector Mallott) i †Druìnata na PeroXumkata# na Mato Lovrak.

13 Za bunraku vidi gi isklu~itelnite esei †Tri pisma#, †@ivo/neìvo#,†Vo/von# vo Bart (11), kako i glavata †Lekcija po pi{uvawe# voBart (12: 305-13).

167


14 Za ~inot kako znakoven sistem i za nekoi od znacite vidi Kovzan(69: 182-91).

15 Za misti~nosta na broevite 7 i 9 sporedi Elijade (51: 274-9).16 Mekluan (96: 343).17 Vo toj spisok pripa|at i †Odiseja# na Leo Martin, no i makedon-

skata †Para{ka# na Sando Monev.18 Sporedi Elijade (51: 176-80). 19 Isto (124: 39): †Iako po svoite nadvore{ni odbele`ja i po nara-

tivnata tehnika so koja se sluì, pripa|a na filmot (...), iakopo svojot formalen oblik e dramski vid, seriskiot film vo te-leviziskoto opkruènie se odnesuva re~isi potpolno sprotivnona zakonite vrz koi se po~iva vo sekoja dramska umetnost#.

20 Tuka svoj udel imaa i animatorite Trnka (Jirí Trnka) i Park (NickPark). Celata taa animaciska tehnika po~iva na principot ani-mate/inanimate. Vidi Bart (12: 306).

21 Inicijalite M. M. na Merilin Monro stanaa hit-ikona. Nekoiod filmskite divi se izborija za inicijalno prepoznavawe nali~nosta: B. B. ili Briìt Bardo, K. K. ili Klaudija Kardinale,G. G. ili Greta Garbo. †Liceto na Garbo e Ideja, no ona na Hepberne Nastan# (Bart, 84). Likot na Vejn (John Waine) be{e prepozna-tliv simbol na elegantno nepokorliviot pravdoqubec od DiviotZapad.

22 Otprilika s¢ do momentot koga se otkri deka centralniot mitne e qubovta, tuku prepoznavaweto vo †Damata so kamelii# naDima. Vidi Bart (12: 89, podvl. G. T.).

23 Sporedi ja monografijata na Johan (62).24 Vidi Adorno (1).25 Za †perceptivnata kataliza, katalizata na fotografskata i fo-

nografskata percepcija, ~ija osobina e da se zasnova na proce-sot na prepoznavawe# vidi Stojanovi} (119: 129).

26 Isto (92: 177): †Strukturata na ̂ aplinovata igra sli~na e na zdanie-to vo prostorot koe se potpira na najostriot od svoite rabovi,no sepak e vo sovr{ena ramnoteà. Ottamu iluzija na nemateri-jalnosta: ~ista lirika na gestovi, oslobodeni od zavisnost od te-lesniot supstrat#.

27 Sporedi [arf (122: 37-58).

168

Goran Tren~ovski

28 Isto, sporedi (122: 132-40).29 Film raboten spored prozata na Kortasar †Las babas del Diablo#.30 Vidi Xensen (58: 30). 31 Simpson (113: 692).32 Mekluan (13).

6. UTOPIJA, RE@IJA ILIHIPERREALNO MISLEWE (101-116 str.)

1 Sontag veli deka funkcijata na kritikata treba da bide, da po-kaè, kako e toa {to e, pa duri i deka e toa {to e, pove}e ot-kolku da pokaè {to zna~i toa.

2 Sporedi Korigan (155: 249-57).3 Kros (159) niz principot na hipoteti~ko veruvawe go razglobu-

va slu~ajot so smrtta/ubistvoto na X. F. Kenedi. Vrz sli~enprincip, no so obratna cel, moème da pristapime kon faktitei ne-faktite povrzani so nerazjasnetata avionska nesre}a naBoris Trajkovski (1956-2004). Dali e isklu~ena mo`nosta toa dabil zagovor?!

4 Liminalnoto e kolektivno i vrzano za cvrsta grupacija, a limi-noidnoto individualno i odvojlivo, podlo`no na odbir. Vidi goesejot †Od liminalnoto do liminoidnoto, vo igra, zanes i obred#na po~etokot od knigata na Tarner (127).

5 Ikonata go zastapuva svojot objekt prete`no preku sli~nosta,pome|u oznakata i ozna~enoto. Pove}e za ikonata, no i za Pra{kiotstrukturalizam vo pirsovska smisla, vidi kaj Elam (66).

6 Vidi (48).7 Sporedi Wumen (98: 69).8 Poetesata I. Kristensen vo †Toa# (Det) ja izrazuva univerzalna-

ta sceni~nost na hiperrealniot svet: †Sre}na ma{ina/Diva ima-ginacija/Fantasti~na vreva/Trkalo {to miruva#.

9 Vidi Mukaròvski (93).10 Isto. Sporedi (93: 223-8).

169


11 Crtaniot dolgometraèn film ima{e svoe zlatno doba so BetiBup (Betty Boop) vo 1930 godina na Maks Flaj{er, Miki Maus (MickeyMouse) vo 1928 na Volt Dizni (Walt Disney), Tom i Xeri (Tom andJerry) vo 1939-ta na Hana-Barbera (Hanna-Barbera).

12 Toa ni oddaleku ne e zanesot {to go davaat brojgelovskite det-ski igri od pred pet vekovi.

13 Vidi gi {eesette sliki na Stenton (116).14 Ako vo kinoto idol za neuni{tlivosta ni be{e Bad Spenser, (Bud

Spencer, 1929) toga{ vo stripot Snupi, Hogar Stra{niot, Asteriks,Kit Teler, Teks Viler, Komandantot Mark, Kapetanot Miki, MisterNo, Marti Misterija, \il ili pak Golemiot Blek na †esseGesse#(Sinchetto, Guzzoni i Sartoris) ni bea mali idoli za ve~nosta. Nivnatapitomost i itrina ne moè{e da ja razbie nitu ~etkata na nekoi†varvari so ne`ni srca#, kako na primer, Grinvald.

15 Vidi (140).16 Vidi ja trinaesettata stranica od †Tretiot argument# na Ste-

fanovi}/Tuci} (118).17 Sporedi Kostelanec (72: 37).18 Nekoi strip karakteri svojot ̀ ivot go prodolìja i na filmska-

ta lenta: Tejlspin Tomi - serija (1934) so Moris Marfi (MauriceMurphy) spored Hal Forest (Hal Forrest), Fle{ Gordon (FlashGordon) - serija (1936) so Baster Krab (Buster Crabbe) spored AleksRejmond (Alex Raymond), Dik Trejsi (Dick Tracy) - serija (1937) soRalf Bird (Ralph Byrd) spored ̂ ester Guld (Chester Gould), Ma|eps-nikot Mandrak (Mandrake the Magician) od 1939 godina so VorenHal (Warren Hull) spored Li Folk (Lee Falk) i Fil Dejvis (Phil Davis),Lil Abner od 1940 godina so Grenvil Oven (Granville Owen) sporedAl Kep, Betmen - serijal (1943) so Luis Vilson (Lewis Wilson) sporedBob Kejn (Bob Kane), Supermen od 1948 so Kirk Alin (Kirk Alyn)spored Xeri Sigel (Jerry Siegel) i Xo [uster (Joe Schuster), PrincotValijant (Prince Valiant) od 1954 godina so Robert Vagner (RobertWagner) spored Hal Foster, Supermen (1978) so Kristofer Riv(Christopher Reeve) spored Sigel i [uster, Popaj (Popeye) od 1980godina so Robin Vilijams (Robin Williams) spored Elzi KrajslerSegar (Elzie Crisler Segar), Konan (Conan the Barbarian) od 1982 godi-na so Arnold [varceneger (Arnold Schwarzenegger) spored RobertHauard (Robert E. Howard), Betmen od 1989 so Majkl Kiton (Michael

170

Goran Tren~ovski

Keaton) spored Kejn, Dik Trejsi (1990) so Voren Biti (WarrenBeatty) spored Guld, H-men (X-Men) vo 2000 so Famke Jansen (FamkeJanssen), Xejms Marsden (James Marsden) i Hali Beri (Halle Berry)spored Sten Li (Stan Lee) i Xek Kirbi (Jack Kirby).

19 Vidi ja tretata glava †Muzikologija na slikata# kaj Gudvin (42:49-71).

20 Sporedi (23).21 Vidi [ekner (123).22 Sporedi Kolar-Panov (70: 72-5).

7. MILENARISTI^KI IMPERIJALIZAM(117-29 str.)

1 Sporedi Eko (49: 239-55).2 Vo Fuko (134) umetnosta na kaùvawe na vistinata e edna od os-

novite na nau~niot sud za verojatnosta na su{tinite.3 Podra~jata na podzemnite carstva i fiktivnite svetovi se pred-

met na analiza i na istraùva~ite na postigrite, kako {to e Vagner(29: 74-85).

4 Vidi delumno Langer (80).5 Hese, me|u drugoto, pi{uva za vojnata i mirot, odnosno za neminov-

nite zati{ja po paradoksalnite vojni.6 Edno od tie obele`ja e i posakuvaweto da se bide vo dru{tvo so

pogolemite sili. Vlezot vo Evropskata unija e isto taka ednagolema zabluda vo hipermalite sredini. Nego ne go odreduvaatformalnite pra{alnici i vistinskite kvalitativi na etnoge-netskata sodrìna na narodite, tuku interesot na dràvite koise posilni, vo sekoja smisla.

7 Fredrik Xejmson, toj neumoren fenomenolog na postmodernis-ti~kiot svet, mo{ne koncizno gi nao|a alkite {to nedostasuva-at pri skeniraweto na kulturnite sostojbi vo prethodniot vek,kade {to kapitalizmot be{e bitna odrednica.

8 Vidi Brenen (24: 74).

171


9 †Stariot kontinent ostava vpe~atok deka gleda kako bogatstvo-to si odi od nego; ostanuva re~isi bez reakcija, bez proekt, bezinicijativa, prikovan vo nabquduvaweto anegdotski nacional-ni pokazateli, koi sekojdnevno stanuvaat s¢ pobesmisleni, gle-daj}i ja pretstavata na planetarnite promeni, koja, za prvpat poeden milenium, ne ja kontrolira# (Atali, 6: 112).

10 †Carstvoto na znacite# na Bart (11) opfa}a edna imperija od znaci,obele`ja, koi go pravat svetot prepoznatliv pred o~ite na~ovekot.

11 Za dekolonizacija na gri`livoto telo, teloto koe vnimava nasvojata umstvenost, pa i vo vonredni okolnosti, vidi podetalnoKoen (156).

12 Citatot od Klai} (100: 68) e eden od naso~nicite za distopiska-ta vizija kon idninata: †Kako fikcionalen korelat na proklamira-nata i ~esto prifatena verzija na idninata i sovremenoto op{-testvo, distopiskata drama e sredstvo za debata i kriti~ki in-strument, a povikuvaj}i na radikalno preispituvawe na izgle-dot za idninata, taa e i subverziven ~in koj gi potkopuva vostanove-nite poimi i voop{tenite o~ekuvawa. Neodredenosta i arbitrarnos-ta na distopiskata vizija se neizbe`ni bidej}i taa e proizvodna imaginacijata, naga|aweto ili proekcijata koi ne mo`at dabidat vedna{ potkrepeni i potvrdeni vo vistinitosta na svoiteargumenti, a sepak taa vizija ja pottiknuva i inspirira promena-ta na konceptualnata paradigma na pretstojnoto vreme. Duri ikoga {okira ili zastra{uva, taa pomaga idninata da se zamislina sve` i originalen na~in, i preku distopiski mo`nosti ocrta-ni so dejstvo. Ottamu distopijata e protivslika na utopijata, segademaskirana i izobli~ena, a istovremeno e generator na novi utopis-ki spekulacii#.

13 Kontrapunkt na naslovot na Redhed (105).

8. INTERMEDIJALNI NA^INI VS.MULTIMEDIJALNI VIDOVI (131-40 str.)

1 Vidi Nasev (97).2 Za multiplikacija na mediumite vidi Eko (49: 145-50).

172

Goran Tren~ovski

3 †Hibridizacijata, zasnovana na simultanoto prisustvo na dve jazi~nisvesti, ja potvrduva estetskata delotvornost na na~eloto na vne-nahodimosta ili transgredientnosta, t.e. va`nosta na prizmati~notoprekr{uvawe, slobodata i otstapkata...# ([eleva, 163: 85).

4 Sporedi Ejzen{tajn (50: 73).5 Na po~etokot od noviot vek pove}e ne se proizveduvaat Atomskata

Mravka, Valigator, Kozle Bozle - se pravat kompjuterski anima-cii so odnapred zadadeni karakteristiki na dvièwata; vo 2004godina, na 11 oktomvri umre i 52-godi{niot †supermen# KristoferRiv - ~ove{tvoto e posiroma{no so u{te eden akter, a poboga-to so u{te mnogu pasionirani supergleda~i.

9. ORGANON NA (DE)TRONIZACIJATA(141-53 str.)

1 Vidi Fuko (133).2 Vidi Ksjaèk-Konicka (77).3 @ièk (53: 97).4 Sporedi Montew (90: 95-108).5 Vo tretoto par~e od sedmata glava From (137) ja objasnuva Cr-

venkapa, analiziraj}i ja so psihoanaliti~en diskurs.6 Vidi Havel (138: 34) i ponatamu.7 Sporedi Bentli (19: 379-85).8 Takvi se i kola`nite dela na Jan [vankmaer kako †Alisa† (1987)

po motivite na †Alisa vo zemjata na ~udata# (Alice’s Adventures inWonderland) od 1865 godina na Luis Kerol (Lewis Carroll, 1832-1898).

9 Sporedi Gimbutas (41: 283).10 Vidi Crvenkovska (157).11 Na ovaa tema Handke ja napi{a dramata †Kaspar# vo 1968 godina.12 Za podemot na filmot kako edna od novite umetnosti vidi

Jakobson (155: 148-53).13 Kri{namurti (76: 127).

173


NAMESTO ZAKLUÔK (155-9 str.)

1 Vo slikata na ̀ ivotot predizvikuvaweto na smeata sozdava ko-mi~en ritam. Sporedi Langer (80: 337-50).

2 Vidi ja teorijata za pretstavata, od po~etokot do sedmata glavakaj Karlson (152).

3 Fo (132: 19-21).4 Sporedi Redhed (105: 51-3).5 Vidi Haksli (147).6 Terminot hiperrealnost e kovanica koja upatuva na sostojbata

na odnosite kade {to podato~noto oddeluvawe ja maskira aktu-elnata priroda na svetot od negovite gra|ani (Bernat, 10: 202).Vidi i Lendou (82) za mo`nostite na igrawe so hipertekstot.

7 Vo misijata na reìrawe na idninata vaì i zaklu~okot dekavo Ajn{tajnoviot univerzum brzinata na svetloto e pova`na odprostorot ili vremeto. Sporedi Kalder (151: 92-4) i Pirs (102).

174

Goran Tren~ovski

BIBLIOGRAFIJA

1. Adorno, Theodor W. †Trying to Understand ‘Endgame’†. Trans. MichaelT. Jones in Modern Critical Views: Samuel Beckett. Ed. Harold Bloom.New York: Chelsea House, 1985, 51-81.

2. Allcock, John B. Young, Antonia (eds.). Black Lambs and Grey Falcons:Women Travellers in the Balkans. Bradford: Bradford University Press,1991.

3. Aristotel (350 p.n.e.). Za poetikata. Orig. prev. Mihail D.Petru{evski. Skopje: Kultura, 1990. [Aristotle. Aristotle’s Poetics.Trans. S. H. Butcher. New York: Hill & Wang, 1961.]

4. Arnheim, Rudolf. Art and Visual Perception: A Psychology of the CreativeEye. Berkeley: University of California Press, 1954.

5. Artaud, Antonin. Heliogabalus: Or, the Crowned Anarchist. Trans. AlexisLykiard. London: Creation Books, 2003 (1933).

6. Atali, @ak. Evrop(i)a. Prev. Suad Misini. Skopje i Melburn:Matica makedonska, 1998. [Attali, Jacques. Europe(s). Paris: Fayard,1994.]

7. Bakevski, Petre. @iviot son na svetlinata: Reminiscentenzapis. Skopje: Tera Magika, 2001.

8. Balle, Francis. Le mandarin et le marchand: Le juste pouvoir des médias.Paris: Flammarion, 1996.

9. Barba, Eugenio. The Paper Canoe: A Guide to Theatre Anthropology. Trans.Richard Fowler. London and New York: Routledge, 1995.

10. Barnatt, Cristopher. Cyber Business: Mindsets for a Wired Age. Chichester,New York, Brisbane, Toronto, Singapure: John Wilwy & Sons, 1995.

11. Barthes, Roland. Empire of Signs. Trans. Richard Howard. New York: Hill& Wang, 1982 (1970).

175


12. Barthes, Roland. Selected Writings. Ed. Susan Sontag. Oxford: Fontana& Collins, 1983.

13. Barxieva-Kolbe, Kica. Principot kopne`: Mo`nostite igranicite na estetikata. Skopje: Makedonska kniga, 1990.

14. Baudelaire, Charles. The Poem of Hashish. Trans. Sallie Sullivan. NewYork: Harper & Row, 1971 (1895).

15. Bacon, Francis. The Essays or Counsels, Civil and Moral. Mount Vernonand New York: The Peper Pauper Press, 1948 (1601).

16. Ba{lar, Gaston. Poetika na prostorot. Prev. Irina Babamova.Skopje: Tabernakul, 2002. [Bachelard, Gaston. La Poétique de l’Espace.Paris: P.U.F., 1957.]

17. Beauvoir, Simone de. Old Age. Trans. Patrick O’Brian. Harmondsworth:Penguin Books Ltd, 1978.

18. Bek, Ulrih. [to e globalizacija? Prev. Neda Bakevska. Skopje:Tera Magika, 2003. [Beck, Ulrich. What is Globalization? Trans.Patrick Camiller. Cambridge: Polity Press, 2000.]

19. Bentley, Eric. In Search of Theater. New York: Vintage Books, 1954.20. Bihaqi-Merin, Oto. Revizija na umetnosta. Prev. Ranka Gr~eva.

Skopje i Belgrad: Kultura i Jugoslovenska revija, 1979. [Bihalji-Merin, Oto. Revizija umetnosti. Beograd i Skopje: Jugoslovenska revi-ja i Kultura, 1979.]

21. Bjelica, Isidora. Sajber Aristotel. Beograd: ^agaja {tampa, 2000.22. Bodrijar, @an. Simulakrumi i simulacija. Prev. Despina

Angelovska. Skopje: Magor, 2001. [Baudrillard, Jean. Simulacres etsimulation. Paris: Galilée, 1981.]

23. Borges, Jorge Luis. ‘Tres versiones de Judas’ in Ficciones. Buenos Aires:Oveja Negra, 1984 (1944), 148-54.

24. Brennen, Gabriele. ‘On a Horse into a Dream’, Euro-maske, No. 3 (spring)1991, 74-6.

25. Bresson, Robert. Notes on Cinematography. Trans. Jonathan Griffin. NewYork: Urizen Books, 1977.

26. Brooker, Peter (ed.). Modernism/Postmodernism. London and New York:Longman, 1992.

27. Brooker, Peter and Will. ‘Pulpmodernism: Tarantino’s Affirmative Action’in Pulping Fictions: Consuming Culture Across the Literature/MediaDivide. Eds. Deborah Cartmell, I. Q. Hunter, Heidi Kaye and ImeldaWhelehan. London and Chicago: Pluto Press, 1996.

176

Goran Tren~ovski

28. Bhabha, Homi K. †Postcolonial Authority and Postmodern Guilt# inCultural Studies. Eds. Lawrence Grossberg, Cary Nelson, Paula Treichler.New York and London: Routledge, 1992, 56-66.

29. Vágner, Ivan. Svet postmoderních her. Jino~any: H&H, 1995.30. Vajt, Kenet. Nomadskiot duh. Prev. Irina Ivanovska. Skopje:

Tabernakul, 1995. [White, Kenneth. L’Espirit nomade. Paris: Grasset,1987.]

31. Valeri, Pol. Melan .̀ Prev. Mirjana Tren~eva. Skopje: Makedonskakniga, 1988. [Valéry, Paul. Mélange. Paris: Gallimard, 1957.]

32. Vegel, Laslo. Odricanje i opstajanje. Prev. Mirko Gotesman, RadoslavMirosavljev, Arpad Vicko. Novi Sad: Knji`evna zajednica Novog Sada,1987. [Végel, László, Lemondás és megmaradás.]

33. Vilijams, Rejmond. Kulturata. Prev. @arko Trajanoski. Skopje:Kultura, 1996. [Williams, Reymond. Culture. London: Fontana Press,1981.]

34. Vorkapi}, Slavko. Vizuelna priroda filma. Prir. Marko Babac. Beograd: Clio,1994.

35. Wittgenstein, Ludwig. On Certainty. Ed. G. Elizabeth, M. Anscombe andGeorge H. von Wright. Trans. Danis Paul and G. E. M. Anscombe. Oxford:Basil Blackwell, 1969 (1950-51).

36. Witkiewicz, Stanislaw. Testament. Kraków: Nakladem Krakowskej spol-ki wydawniczej, 1922.

37. Wood, Ernest. Zen Dictionary. New York: Philosophical Library, 1957.38. Gamow, George. One Two Three... Infinity: Facts & Speculations of

Science. New York: Dover Publications Inc, 1988 (1947).39. Gibson, Walter B. and Young, Morris N. Houdini’s Fabulous Magic.

Radnor: Chilton Book Company, 1976.40. Gidens, Entoni. Zabegan svet: Kako globalizacijata gi preob-

likuva na{ite `ivoti. Prev. Ilo Trajkovski. Skopje:Filozofski fakultet, 2003. [Giddens, Antony. Runaway World: HowGlobalization is Reshaping our Lives. London: Profile Books Ltd, 2002.]

41. Gimbutas, Marija. The Civilization of the Goddess: The World of OldEurope. San Francisco: Harper Collins, 1991.

42. Goodwin, Andrew. Dancing in the Distraction Factory: Music Televisionand Popular Culture. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1992.

43. Damnjanovi}, Milan. Fenomen film. Beograd: Institut za film i Univerzitetumetnosti, 1985.

177


44. Dezeuze, Anna. ‘Art, Lies and Performance’, Art Monthly, february 2004,No. 273, 13-6.

45. Derida, @ak. Mamuzi: Stilovite na Ni~e. Prev. od angliskii pogovor Suzana Milevska. Skopje: Tabernakul, 1994. [Derrida,Jacques. Spurs: Nietzche’s Stiles. Chicago: University of Chicago, 1979.]

46. Derrida, Jacques. Given Time: I. Counterfeit Money. Trans. Peggy Kamuf.Chicago and London: The University of Chicago Press, 1992.

47. Dra{kovi} , Boro. Kralj majmuna. Novi Sad, Prometej i Sterijino pozor-je, 1996.

48. Eco, Umberto. Apocalittici e integrati. Milano: Bompiani, 1994.49. Eco, Umberto. Faith in Fakes: Travels in Hyperreality. Trans. William Weaver.

London: Minerva, 1997.50. Eisenstein, Sergei M. The Film Sense. Trans. Jay Leyda. New York and

London: Harcourt Brace Jovanovich, 1975.51. Eliade, Mircea. Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. Trans. Willard

R. Trask. Princeton: Princeton University Press, 1974.52. Esslin, Martin. Mediations: Essays on Brecht, Beckett and the Media.

London: Abacus, 1983.53. @i`ek, Slavoj. Pogled s strani. Ljubljana: Ekran, 1988.54. Ionesco, Eugene. Fragments of a Journal. Trans. Jean Stewart. New York:

Grove Press, 1968 (1966).55. Jakobson, Roman. †Úpadek filmu# in: Poetická funkce. Pr. Miroslav ̂ er-

venka. Jino~any: H&H, 1995 (1933).56. James, Edward. Science Fiction in the Twentieth Century. Oxford and

New York: Oxford University Press, 1994.57. Jameson, Fredrick. Postmodernism, or, the Cultural Logic of Late Capitalism:

Post-Contemporary Interventions. Durham: Duke University Press, 1991.58. Jansen, Petr W. †Qu’est-ce-que c’est degueulasse?#, Filmbulletin 235

(Marz) 2002, 20-32.59. Ja}ovski, Fidan. Stankovski, Aleksandar. Totalitarno ogleda-

lo: Odnosot me|u komunikaciskite procesi i totalitar-nite tendencii. Skopje: Delta repro polzer, 2001.

60. Jauss, Hans Robert. Toward an Aesthetic of Reception. Trans. Timothy Bahti.Minneapolis: University of Minnesota Press, 1982 (1966).

61. Jackiewicz, Aleksander. Fenomenologia kina, Tom 1. Kraków, Narodzinydziela filmowego, Wydawnictwo Literackie, 1981.

62. Johann, Ernst. Georg Büchner: In Selbstzeugnissen und Bilddokumenten.Hamburg: Rowohlt, 1958.

178

Goran Tren~ovski

63. Kadare, Ismail. Eshil i tragi~noto. Prev. Kim Mehmeti.Skopje: Kultura, 1994. [Kadare, Ismail. Eskili - ky humbës i madh.Pristhina: Zëri, 1989.]

64. Karahasan, Dèvad. †ûdovi{te i jezik#, Gradac, br. 73/4/5, nov-dec 1986- jan-apr 1987, 198-204.

65. Kafka, Franz. Aforismy. Pr. Rio Preisner. Praha: Torst, 1991 (1918).66. Keir, Elam. The Semiotics of Theatre and Drama. London and New York:

Routledge, 1980.67. Ki{, Danilo. Homo poeticus. Zagreb i Beograd: Globus i Prosveta, 1983.68. Klai} Dragan. Zaplet budu}nosti: Utopija i distopija u modernoj drami.

Zagreb: Cekade, 1989.69. Kowzan, Tadeusz. Littérature et spectacle. Warszava: P.W.N. Éditions

Scientifiques de Pologne, 1975. 70. Kolar-Panova, Dona. Video, War and the Diasporic Imagination. London

and New York: Routledge, 1997.71. Komenský, J.[an] A.[mos]. Labirint sveta a ráj srdce. Brno: Barvi~ &

Novotný, 1919 (1623).72. Kostelanetz, Richard. The Theatre of Mixed Means. London: Pitman

Publishing, 1970.73. Kott, Jan. The Eating of the Gods: An Interpretation of Greek Tragedy.

Trans. Boleslaw Taborski and Edward J. Czerwinski. London: EyreMethuen, 1973.

74. Kocevski, Danilo. †Postmoderna filozofija# vo Novi esei.Skopje: [trk, 2001, 9-92.

75. Kristeva, Julia. †AQuestion of Subjectivity - an Interview# in Modern LiteraryTheory: A Reader. Ed. Philip Rice and Patricia Waugh. London, NewYork, Sydney, Auckland: Arnold & Oxford University Press, 1996 (1986),131-7.

76. Krishnamurti, J.[iddu]. Education and the Significance of Life. London:Victor Gollancz Ltd, 1956.

77. Ksiazek-Konicka, Hanna. Semiotyka i film. Wroclaw: Polska AkademiaNauk - Institut sztuki & Ossolineum, 1980.

78. Lawrence, D.[avid] H.[erbert]. Apocalypse. Florence: G. Orioli, 1931.79. Lakan, @an. †Kanava#. Prev. D. Angelovska vo Teorija na dra-

mata i tetarot. Prir. Jelena Luìna. Skopje: Detska radost,1998 (1959), 388-421. [Lacan, Jacques. †Hamlet: Cannevas I, II#, Ornicar,No. 24, 1981.]

179


80. Langer, Susanne K. Feeling and Form. London: Routledge & Kegan Paul,1953.

81. Landsberg, Alison. †Protetsko se}avawe: Total Recall i BladeRunner#. Prev. Marko Petru{evski, Margina, god. H, br. 61(3), 2003, 82-96. [Landsberg, Alison. †Prosthetic Memories: Total Recalland Blade Runner# in The Cybercultures Reader. Eds. David Bell andBarbara M. Kennedy. London and New York: Routledge, 2000, 190-201.]

82. Landow, George P. Hypertext 2.0: The Convergence of ContemporaryLiterary Theory and Technology. Baltimore: Johns Hopkins UniversityPress, 1997.

83. Levi-Strauss, Claude. The Way of the Masks. Trans. Sylvia Modelski.Washington: University of Washington Press, 1988.

84. Lewis, C.[live] S.[taples]. An Experiment in Criticism. Cambridge:Cambridge University Press, 1996 (1961).

85. Leibniz, G.[ottfried] W.[ilhelm]. The Monadology and Other PhilosophicalWritings. Trans. Robert Latta. Oxford: Clarendon Press, 1898.

86. Liotar, @an-Fransoa. Postmoderna za deca: Prepiska 1982-1985.Prev. Ana Dimi{kovska Trajanoska. Skopje: Templum, 1995.[Lyotard, Jean François. Le postmoderne expliqué aux enfants: Correspondance1982-1985. Paris: Galilée, 1988.]

87. Lyotard, Jean Francois. Phenomenology. Trans. Brian Beakley. New York:State University of New York, 1991 (1954).

88. Malraux, André. Esquisse d’une psychologie du cinéma. Paris: Gallimard/N.R.F., 1946.

89. Merlau-Ponty, Maurice. The Phenomenology of Perception. Trans. ColinSmith. London: Routledge & Kegan Paul, 1962 (1945).

90. Montaigne, Michael Eyquem de. The Essayes. Trans. John Florio, Vol. 1.London: Henry Frowde, 1904 (1580).

91. More, Thomas. †Utopia# in Three Renaissance Classics. New York: CharlesScribner’s Sons, 1953 (1516), 103-239.

92. Mukarovský, Jan. Structure, Sign and Function: Selected Essays. Trans.and ed. John Burbank and Peter Steiner. New Haven and London: YaleUniversity Press, 1977.

93. Mukarovský, Jan. Studie z poetiky. Praha: Odeon, 1982.94. Muniti}, Ranko. Alisa - na putu kroz podzemlje i kroz svemir. Gornji

Milanovac: De~je novine, 1986.95. Muhi}, Ferid. Filozofija na ikonoklastikata: Negativna

utopija na HH vek. Skopje: Makedonska kniga, 1983.

180

Goran Tren~ovski

96. McLuhan, Marshall. Understanding media: The Extensions of Man. Londonand New York: Ark Paperbacks 1987.

97. Nasev, Sa{ko. Serioznosta na igrata: Estetikata na sovre-meniot amerikanski teatar. Skopje: Epoha, 2002.

98. Newman, Kim. †Travelling Back in Time#, Sight & Sound, Vol. 14, Issue1 (january) 2004, 69.

99. Nettle, Daniel. Strong Imagination: Madness, Creativity, and HumanNature. Oxford: Oxford University Press, 2002.

100. Ortega i Gaset, Hose. Posmatra~. Prir. i prev. Biljana Bukvi}. Beograd:Clio, 1998. [Ortega y Gasset, José. El Espectador, 1916-40.]

101. Panofski, Erwin. †Style and Medium in the Motion Pictures# in DanielTalbot (ed.) Film: An Anthology. New York: Simon & Schuster, 1959 (1934),15-32.

102. Pearce, Joseph. Tolkien: Man and Myth. London: Harper Collins, 1999.103. Pearce, Lynne and Wisker, Gina. †Rescripting Romance: An Introduction#

in Fatal Attractions: Re-scripting Romance in Contemporary Literatureand Film. Eds. L. Pearce and G. Wisker. London and Sterling: PlutoPress, 1998, 1-19.

104. Pidoux, Jean-Yves. †Crises and Criteria#, Passages. No. 26 (spring) 1999,4-7.

105. Redhead, Steve. The End-of-the-century Party: Youth and Pop Towards2000. Manchester and New York: Manchester University Press, 1999.

106. Reynolds, Richard. Superheroes: A Modern Mythology. London: B. T.Batsford Ltd, 1992.

107. Rowe, David. Sport, Culture and the Media: the Unruly Trinity. Buckinghamand Philadelphia: Open University Press, 1999.

108. Rorty, Richard. Philosophy and the Mirror of Nature. Oxford: Blackwell,1980.

109. Rose, Margaret A. The Post-modern and the Post-industrial: a CriticalAnalysis. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.

110. Said, Edward. Culture and Imperialism. London: Chatto & Windus, 1993.111. Sarkawac, Branislav. Makedonski katahrezis. Skopje: 359º -

Mreà za lokalni i subalterni hermenevtiki, 2001.112. Sidovski, Stefan. Estetikata i dijalektikata vo monataàta

na filmot: Filmskata montaà kako posreduvawe. Skopje:Az-Buki, 2003.

113. Simpson, David. ‘Tourism and Titanomania’, Critical Inquiry (Summer)2003: 680-95.

181


114. Sontag, Susan. Against Interpretation. New York: Farrar, Straus & Giroux,1966.

115. Spivak, Gajatri ̂ akravorti. †Feminizmot i kriti~kata teori-ja# vo Postkolonijalna kritika. Prir. Robert Ala|ozovski.Prev. Lavinija [uvaka. Skopje: Templum, 2003, 7-43. [Spivak,Gayatri Chakravorty. †Feminism and Critical Theory# in ContemporaryCritical Theory. Ed. Dan Latimer. San Diego: Harcourt Brace Jovanovich,1989, 634-58.]

116. Stanton, Eric and Riemschneider, Burkhard. For the Man Who KnowsHis Place. Cologne: Taschen, 1996.

117. Steiner, Rudolf. Metamorphoses of the Soul: Paths of Experience, Vol.2. Trans. Charles C. Davy. London: Rudolf Steiner Press, 1983 (1909-10).

118. Stefanovi}, Zoran i Tuci}, Zoran. Tre}i argument - po mo-tivima proze Milorada Pavi}a. Beograd: Orbis, 1995.

119. Stojanovi} Du{an. Film kao prevazila`enje jezika. Beograd: Institut zaud`benike i nastavna sredstva i Univerzitet umetnosti, 1984.

120. Suvin, Darko. †The Mirror and the Dynamo#, Tulane Drama Review, 37,1968, 58-61.

121. Suk, Radovan. †Negativ - pozitiv: Poznámky k motivu dvojnictví u AkiryKurosawy#, Iluminace, Praha, Vol. 11, No. 1 (33), 1999, 41-60.

122. Sharff, Stefan. The Elements of Cinema: Toward a Theory of CinestheticImpact. New York: Columbia University Press, 1982.

123. Schechner, Richard. Performance Theory. New York and London:Routledge, 1988.

124. Tirnani}, Bogdan. Coca-cola art. Beograd: Rad, 1989.125. Todorov, Cvetan. ZavladÔvaneto na Amerika: VÍprosÍt za drugiÔ.

SofiÔ, Universitetsko izdatelstvo †Sv. Kliment Ohridski#,1992. [Todorov, Tzvetan. Le conquête de l’Amérique: La question de l’autre.Paris: Seuil, 1982.]

126. Todorov, Cvetan. Odrodeniot ~ovek. Prev. Atanas Vangelov,Skopje: Tera Magika, 2001. [Todorov, Tzvetan. L’homme dépaysé.Paris: Seuil, 1996.]

127. Turner, Victor. From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play.New York: Performing Arts Journal Publications, 1982.

128. _______ The Complete Murphy’s Law. Los Angeles: Price Stearn Sloan,1990.

182

Goran Tren~ovski

129. Uro{evi}, Vlada. Demoni i galaksii: Fantastikata inau~nata fantastika - sli~nosti, razliki i oblasti naproniknuvawa. Skopje: Makedonska kniga, 1988.

130. Ferlinghetti, Lawrence. †Notes on Routines...# in Routines. New York:New Directions, 1964, 1-4.

131. Fiske, John. Introduction to Communication Studies. London and NewYork: Routledge, 1997.

132. Fo, Dario. The Tricks of the Trade. Trans. Joe Farrell. London: MethuenDrama, 1991.

133. Foucault, Michael. †What is an Author#. Trans. Donald F. Bouchard andSherry Simon in Language, Counter-Memory, Practice: Selected Essaysand Interviews. Ed. Donald F. Bouchard. Ithaca-NY: Cornell UniversityPress, 1977, 113-38.

134. Foucault, Michael. †The Art of Telling the Truth#. Trans. Alan Sheridanin Politics, Philosophy, Culture: Interviews and Other Writings - 1977-1984. Ed. Lawrence D. Kritzman. New York and London: Routledge,1990, 86-95.

135. Freytag, Gustav. Tehnika drame. Ljubljana: Mestno gledali{~e ljubljan-sko, 1976. [Freytag, Gustav. Die Technik des Dramas. Leipzig: S. Hirzel,1922.]

136. Frye, Northrop. Fables of Identity: Studies in Poetic Mythology. New Yorkand Birmingham: Harcourt, Brace & World Inc, 1963.

137. Fromm, Erich. The Forgotten Language: An Introduction to the Understandingof Dreams, Fairy Tales, and Myths. New York: Grove Press Inc, 1957.

138. Havel, Václav. Moc bezmocných. Praha: Lidové noviny, 1990.139. Heath, Stephen. †From ‘Narrative Space’# in Contemporary Film Theory.

Ed. Antony Easthope. London and New York: Longman, 1996, 68-94.140. Hemingway, Ernest. Death in the Afternoon. New York: Scribner’s Sons,

1953.141. Hesse, Herman. If the War Goes On...: Reflections on War and Politics.

Trans. Ralph Manheim. London: Pan Books Ltd, 1976 (1946).142. Higgins, Dick. Horizons: The Poetics and Theory of the Intermedia.

Carbondale and Edwardsville: Southern Illinois University Press, 1984.143. Holmes, Paul and Karp, Marcia. Psychodrama: Inspiration and Technique.

London, New York and Tavistock: Routledge, 1991.144. Howard, Michael C. Contemporary Cultural Anthropology. New York:

Harper Colins College Publishers, 1995.145. Hoffmann, Frank W. and Bailey, William G. Arts & Entertainment Fads,

Vol. 1. New York and London: Harrington Park Press, 1990.

183


146. Hristov, Stojan. †Babari#. Prev. Len~e Milo{evska vo Raskazii zapisi. Skopje: Makedonska kniga, 1993, 75-8. [Christowe, Stoyan.†Kukeri#, Theatre Arts, Vol. 24, (April) 1940, 259-62.]

147. Huxley, Aldous. The Doors of Perception. London: Chatto & Windus,1974 (1954).

148. Husserl, Edmund. The Idea of Phenomenology. Trans. William P. Alstonand George Nakhnikian. The Hague: Martinus Nijhoff, 1964 (1905).

149. Caillois, Roger. Vocabulaire esthétique. Paris: Gallimard, 1978 (1946).150. Calder, John (ed.). A Samuel Beckett Reader. London: Picador, 1983.151. Calder, Nigel. Einstein’s Universe: A Guide to the Theory of Relativity.

London: Penguin Books, 1990.152. Carlson, Marvin. Performance: A Critical Introduction. London and New

York: Routledge, 1996.153. Cashmore, Ellis. ...And There was Television. London and New York: Routledge,

1994.154. Castles, Stephen and Miller, Mark J. The Age of Migration: International

Population Movements in the Modern World. London: Macmillan PressLtd, 1993.

155. Corrigan, Robert W. The World of the Theatre. Glenview, Illinois: Scott,Foresman & Company, 1979.

156. Cohen, Dan Baron. †Resistance to Liberation: Decolonizing the Mindful-Body#, Performance Research, 1(2), 1996, 60-70.

157. Crvenkovska, Biljana S. Mitski lavirint: Patuvawe nizmitskite sliki. Skopje: Magor, 2004.

158. Crowther, Paul. †Postmodernism in the visual arts - a question of ends#in: Postmodernism and Society. Ed. Roy Boyne and Ali Rattansi. London:Macmillan Education Ltd, 1990, 237-59.

159. Cross, Charles B. †Doesn’t will and didn’t-did#, Australasian Journal ofPhilosophy, Vol. 80, No. 1, March 2002, 101-6.

160. Xejmson, Frederik. †Prostornite sistemi vo ‘Sever-severoza-pad’ vo S¢ {to ste sakale da znaete za Lakan, a ste se pla{eleda go pra{ate Hi~kok#. Prir. Slavoj @i`ek. Prev. DraganJakimovski. Skopje: Templum, 2002, 70-105. [Jameson, Fredrick. †Spatialsystems in ‘North by Northwest’# in Everything You Always Wanted toKnow About Lacan (But Were Afraid to Ask Hitchcock). London andNew York: Verso, 1992, 47-72.]

161. Xeparoski, Ivan. Umetni~koto delo - vo vtorata polovinana 20 vek. Skopje: Kultura, 1998.

184

Goran Tren~ovski

162. [vankmajer, Jan & [vankmajerová, Eva. Anima Animus Animace: Mezifilmem a volnou tvorbou. Praha: Slovart & Arbor vitae, 1998.

163. [eleva, Elizabeta. Od dijalogizam do intertekstualnost.Skopje: Magor, 2000.

164. [tajger, Emil. Ume}e tuma~enja i drugi ogledi. Prev. Drinka Gojkovi} .Beograd: Prosveta, 1998. [Staiger, Emil. Die Kunst der Interpretation /Grundbegriffe der Poetik, 1951/1946.]

185


SPISOK NA ILUSTRACIITE

- Detski svet, Jan Dobi, 1987-88. Str. 16.- Srebrena postava, Don Majc, 1994. Str. 20.- Bo`ja brzina, Lorens Alma-Tadema, na flaerot

za izlo`bite na Rojal Kolekcijata, 1998. Str. 24.- Vojnici se dviàt so glavata na Fujivarino Mihinori (ubien 1159), privatna zbirkavo Tokio. Str. 27.

- Hamlet, Muha, 1899. Str. 29.- Misterij na srednovekovnata scena(prezemeno od Otoviot teatarskire~nik, 1916). Str. 30.

- Cirkus, Sero, 1890-91. Str. 32.- Motiv na po{tenska marka od Jemen. Str. 35.- Od Tretiot argument na Tuci} iStefanovi}, 1995. Str. 36.

- Detal od Isku{enija na sveti Anton,Grinvald, ok. 1513-15. Str. 39.

- â{a vino, Vermer, ok. 1658-60. Str. 40.- Crte` na Topor za Skici na Ferlingeti. Str. 42.- Reklamna stranica vo Tatu, br. 4, 1998. Str. 45.- Motivi na po{tenski marki od Ungarija. Str. 46.- Del, i u{te podelen, Dejv Mek Kin, 1998. Str. 50.- Od epizodata Izgubenoto mom~e, Todorovi}i Kneèvi} (prezemeno od serijalot†Nikad robom#, br. 127, 1967). Str. 55.

- Ise~ok od ~e{ki magazin, arhiv naavtorot, 90-tite. Str. 57.

- Od serijalot so Korto Malteze naHugo Prat (prezemeno od Gradac,br. 134-135, 1999). Str. 59.

- Crteì na makedonskite †Golemi majki#(prezemeno od knigata na Gimbutas). Str. 61.

- Motiv na po{tenska marka od San Marino. Str. 63.- Detal od Igra na tronovi, Xim Barns, 1995. Str. 64.- Parsonsov kameleon, fotografija naFrans Lanting, 1997. Str. 68.

- Da se odrì beskone~nosta, Xim Barns, 1997. Str. 72.- Crte` na srebrena tetradrahma soAleksandar Makedonski, Viktor Lil~i}, 1994. Str. 75.

- Od †Grupata TNT# na Magnus i Bunker(prezemeno od Alan Ford, br. 1, 1994). Str. 81.

186

Goran Tren~ovski

- Popaj, Bad Sagendorf, reprodukcijaod arhivot na avtorot. Str. 82.

- Nikelsovci, A. Pere, 1934. Str. 87.- Semjuel Beket, fotografija na Xeri Bauer,krajot na 80-tite. Str. 90.

- Crte` na Franc Kafka, razglednicana izdatelstvoto †Torst#, 90-tite. Str. 92.

- Ise~ok od angliski magazin, arhivna avtorot, 1993. Str. 97.

- Korica od Malite raspu{teni devojki,Erik Stenton, 1965. Str. 98.

- Mapa na Ambrozius Holbajn, fotokopijaod arhivot na avtorot. Str. 102.

- Pristojna po~it, E. Stenton, 60-tite. Str. 104.- ^asovi po eros, E. Stenton, 1964. Str. 108. - Dupka vo nekoj, E. Stenton, 1963. Str. 114.- Od epizodata Lili i lovecot so

Ken Parker na Berardi i Milaco, 1979. Str. 116.- ^etirite java~i na Apokalipsata,

Direr, 1498. Str. 119.- Krik, Munk, 1895. Str. 122.- Detal na Nolita i Feri,(prezemeno od albumot Zagor, 1986). Str. 125.

- Seks karneval, E. Stenton, 1964. Str. 128.- Etiketa za brendi. Str. 129.- Od stripot Mapet [ou, Tompson, Krejvn,Kolins Sans, 1979. Str. 130.

- Plan za prestap, E. Stenton, 1964. Str. 135.- Suerte de Muleta, Pikaso, 1957. Str. 140.- Enciklopediski crte` na Durel,reprodukcija od arhivot na avtorot. Str. 144.

- Me~ot vo kamenot, Alan Li, 1977. Str. 149.- Merlin Monro (prezemeno od

†Minatoto so filmot† na Pitera, 1987). Str. 153.- Neboto na Titan, Fred Gambino, 1998. Str. 154.

187

Bele{ka za avtorot

Goran Tren~ovski (1970) zavr{il reìja na Aka-demijata za umetnosti vo Novi Sad. Ima reìrano po-ve}e proekti na televizijata, filmot, teatarot i radio-to, od koi nekoi se zdobile so doma{ni i me|unarodnipriznanija. Napi{al nad sto tekstovi objaveni vostru~ni i popularni spisanija. Avtor e i na knigite:†Od pita~ do kral# (1995, Talija), †Orbis piktus# (2001,Magor) i †Pars Pro Toto (2008, Ulis). Knigata †Poetikana (de)tronizacijata# se zanimava so prepoznavawetona dramskite fenomeni koi go odbeleàa dvaesettiotvek. Direktor na Asterfest.

*

Note on the author

Goran Trenchovski (1970) gradueted directing at theAcademy of Fine Arts in Novi Sad. He directed a lot of proj-ects on television, film, theatre & radio and won domestical andinternational awards for some of them. Has written over 100 ar-ticles published in especial and popular reviews. He is an au-thor of the books: †From Beggar to King# (1995, Thalia) and†Orbis Pictus# (2001, Magor) and †Pars Pro Toto# (2008,Ulyssos). †Poetics of (De-)Thronization# is a writing about therecognition of the 20th c. dramatical phenomena. He is head ofAsterfest.

188

Goran Tren~ovski

Goran Tren~ovski: Poetika na (de)tronizacijata

Elektronsko izdanie spored knigata izdadena vo 2004 godina

ISBN: 9989-905-35-5

POETIKA NA (DE)TRONIZACIJATA - Trencovski Goran.qxd

Documents

Transcript of POETIKA NA (DE)TRONIZACIJATA - Trencovski Goran.qxd