ПÓБЛІКАÖІ¯ - Інститут історії України

ÏÓÁË²ÊÀÖ²¯

Âiòàëié Êîçþáà

Äîñë³äæåííÿ ñàäèáè Äåñÿòèííî¿ öåðêâè

ó Êèºâ³ â 1908–1914 ðð.

(çà ìàòåð³àëàìè ùîäåííèê³â Ä. Â. Ì³ëººâà)

Ó 1908–1914 ðð. Ä. Â. Ìiëººâ çà äî ðó÷åííÿì ²ìïåðàòîðñüêî¿ àðõåîëîãi÷î¿ êîìiñi¿ïðî âà äèâ øè ðî êî ìàñ øòàáíi äîñëiäæåí íÿ ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Ðî áî òèçäiéñíþ âà ëèñü íà âè ñî êî ìó ïðî ôå ñiéíî ìó ðiâíi, ç ðå òåëü íîþ ãðà ôi÷íîþ òà ôî òî -ôiêñàöiºþ. Ïîâ iäîì ëåí íÿ ïðî ðîç êîï êè äðó êó âà ëèñü ó âè äàí íÿõ Àð õåî ëî ãi÷ íî¿êîìiñi¿ (ÈÀÊ 1909, 1910, 1912, 1913 ðð.; ÎÀÊ çà 1908, 1912–1915 ðð.) òà ó øè-ðîêié ïðå ñi. Ïå ðåä÷àñíà ñìåðòü Ä. Â. Ìiëººâà âëiòêó 1914 ð. òà ïî ÷àòîê Ïåðøî¿ñâiòî âî¿ âiéíè çó ïè íè ëè äîñëiäæåí íÿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè é íå äàëè çìîãèçäiéñíè òè ïî âíî ìàñ øòàá íó ïó áëiêàö iþ ðå çóëü òàòiâ ðîç êî ïîê, à ïîä i¿ ðå âî ëþöi¿òà ãðî ìà äÿ íñüêî¿ âiéíè ðîç ïî ðî øè ëè ïî ëüî âó äî êó ìåí òàö iþ (ùî äåí íè êè, êðåñ-ëåííÿ, ôîòî) òà ñàìi ìà òåðiàëè ðîç êîïîê ïî ðiçíèõ óñòàíîâàõ Êèºâà òà Ïåòåðáóðãà.

Ó 1938–1939 ðð. Ì. Ê. Êàðãåð ðîç êîïàâ òó ÷àñòèíó Äåñÿòèííî¿ öåð êâè, ÿêà áóëàíåäîñòóïíà Ä. Â. Ìiëººâó. Ïiä ÷àñ ïiäãîòîâêè ñâîº¿ ôóí äàìåíòàëüíî¿ ïðàöi«Äðåâíèé Êèåâ» âií çäiéñíèâ ïîøóêè ìàòåðiàëiâ ðîçêîïîê 1908–1914 ðð., àëåçíàé øîâ ëèøå îêðåìi êðåñ ëåí íÿ, íå ãà òè âè òà ðå ÷îâi êîì ïëåê ñè1. Â ïiäãîòîâêóïðàöi âå ëèêèé âíåñîê çðîáèëà ñïiâðîáiòíèöÿ (ó 1938–1941 ðð.) ²À ÀÍÓÃ. Ô. Êîð çóõ iíà, ÿêà çáè ðà ëà ðiçíî ìà íiòíèé ìà òåð iàë i, çîê ðå ìà, ñâiä÷åí íÿ ïðî ïî-ïå ðåäíi ðîç êîï êè. Â 2003 ð. áóëî âè ÿâ ëå íî êðåñ ëåí íÿ, ïiäãî òîâ ëå íå íåþ äëÿÌ. Ê. Êàð ãåðà, íà ÿêîìó íà íåñåíà ÷àñ òèíà òðàí øå¿ 1908 ð. òà ñiòêà êâàä ðàòiâ ðîç-êîïîê 1909 ð. Ä. Â. Ìiëººâà2. Êîíêðåòíi äiëÿíêè iíøèõ ðîáiò 1908–1914 ðð. çà ëè-øè ëèñü äëÿ Ì. Ê. Êàð ãå ðà íå âiäî ìè ìè, à îïðàöü î âàíi íèì ìà òåð ià ëè ðîç êî ïîêÄ. Â. Ìiëººâà áiëüøå íiêèì íå äî ïîâíþâàëèñü.

ßê ç’ÿ ñóâàëîñü ïiçíiøå, 8 ùî äåííèêiâ ðîç êîïîê Ä. Â. Ìiëººâà ùå ç 1934 ð. çáåði-ãàëèñÿ ó Âiääiëi ðó êî ïèñiâ Âñå íà ðîä íî¿ áiáëiî òå êè Óêðà¿ íè (òå ïåð ²íñòè òóò ðó êî-ïèñó ÍÁÓ iì. Â. Âåðíàäñüêîãî) â îñî áèñòîìó ôîíäi Ê. Â. Øåðîöüêîãî. Êiëüêàäîñëiäíèêiâ æèòòºäiÿëüíîñòi Ê. Â. Øåðîöüêîãî çíàëè ïðî öå, àëå äî øèðîêîãî íà -óêîâîãî çà ãàëó öÿ iíôîðìàöiÿ äiéøëà òiëüêè â 1995 ð. çàâäÿêè ïîøóêàì ñïiâðî-áiòíèöi Íàö iî íàëü íî ãî ìó çåþ iñòîði¿ Óêðà¿ íè Â. Â. Ïàâ ëî âî¿. Ùî äåí íè êàì

� Âiòàëié Êîçþáà, 2005

1 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ì.; Ë., 1961. Ò. 2. Ñ. 20.2 Ìè õàé ëîâ Ê. À., ¨ëøèí Ä. Ä. Íî âûå àð õèâ íûå ìà òå ðè à ëû ïî àð õå î ëî ãè ÷åñ êî ìó èç ó÷å íèþ

äðåâ íå ãî Êè å âà. Àðõåîëîãè÷åñêèå Âåñ òè. ÑÏá., 2004. ¹ 11. Ñ. 229, ðèñ. 2.

Ä. Â. Ìiëººâà áóëà ïðè ñâÿ÷åíà ñòàò òÿ Í. Î. Ãðè áàíîâî¿, â ÿêié âîíà ïîä àëà iíôîð -ìàö iþ ïðî àâ òî ðà ðîç êî ïîê, ñòðóê òó ðó i õà ðàê òåð ìà ëþíêiâ òîùî3.

Ñàìi ìà òåð ià ëè ç ùî äåí íèêiâ Ä. Â. Ìiëººâà äîñi ìàé æå íå âè êî ðèñ òî âó âà ëèñü.Ëèøå Ô. Î. Àíäðîùóê îïó áëiêóâàâ ÷àñòèíó ïëàíó çðó áó ïî õîâàííÿ 109 ïiäïiâäåí íîþ àï ñè äîþ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè4. Íàìè áóëè îïðàöüîâàíi óñi ùîäåííèêèÌiëººâà i âæå ÷àñ òêîâî îïóáëiêîâàíi òi ñâiä÷åí íÿ ç íèõ, ùî ñòî ñóþòüñÿ óêðiïëåíü Ñòà ðî ê è¿âñüêî ãî ãî ðî äè ùà5.

8 ùî äåííèêiâ Ä. Â. Ìiëººâà (²Ð ÍÁÓ iì. Â. Âåðíàäñüêîãî, ô. 152, ¹ 163) ìà þòüðiçíèé îá ñÿã — âiä 16 àðê. ùî äåííèêà V²²² äî 258 àðê. ùî äåííèêà ²²². Ó ùî äåííè-êàõ çà ïîâíåíi íå óñi ñòî ðiíêè, é iíêî ëè ïðî ïóñêè ñÿ ãàþòü êiëüêîõ äå ñÿòêiâ àð -êóøiâ. Ùî äåí íè êè íå ìà þòü àâ òåí òè÷ íèõ äàò âíå ñåí íÿ iíôîð ìàöi¿, à ïðî ñòàâ ëåíi íà ¿õ îá êëà äèí êàõ ðîêè ç’ÿ âè ëè ñÿ ïiçíiøå i ÷àñ òêî âî íå âiäïîâ iäà þòü õðî íî ëîãi¿çìiñòó. Çîê ðåìà, â ùî äåííèêó ²V (1910 ð.) º ïðÿìi âêàçiâêè íà ðî áîòè 1911 ð.(4, ë. 6 îá.–7, 13, 14 )6, à â ùî äåííèêó V²², ùî ìiñòèòü ðåçóëüòàòè ðîáiò 1911 ð., ºïëàí ïàëàöó, äîñëiäæåíîãî â 1914 ð. ó Äå ñÿòèííîìó ïðîâ. (7, ë. 1). Òà êèì ÷è íîì,ùîäåííèêè âiäíîñÿòüñÿ äî: ², ²² — 1908 ð., ²²² — 1909 ð., ²V — 1910–1911 ðð.,V — 1911 ð., V² — 1914 ð., V²² — 1911 òà 1914 ðð., V²²² — 1910 ð. Äîñëiäæåííÿ1912–1913 ðð. â ùî äåííèêàõ âiäñóòíi. Îñêiëüêè º ïåâ íà íå âèçíà÷åíiñòü òåðìiíiâïðîâåäåííÿ òèõ ÷è iíøèõ ðîáiò, â ìàéáóòíüîìó ìîæëèâå êîðåãóâàííÿ öèõ äàò.

Ùî äåí íè êè ïðàê òè÷ íî íå ìiñòÿòü ïî ëüî âî¿ òåê ñòî âî¿ iíôîð ìàöi¿. Íà ¿õ ñòî-ðiíêàõ ïðåä ñòàâ ëåíi îêîìiðíi íå ìàñ øòàáíi ïëà íè, ïå ðå òè íè òà ñòðà òèã ðàôi¿, íàÿêèõ ïðî ñòàâ ëåíi ðî çìiðè, âiäñòàíi òà ãëè áè íè. Â ñòðà òèã ðàô iÿõ íå âè êî ðèñ òî âó-âà ëè ñÿ óìîâíi ïî çíà÷ êè, à øàðè òà ïðî øàð êè ïiäïè ñàíi çä åáiëüøî ãî ñêî ðî ÷å íè -ìè ñëî âàìè. Êðåñëåííÿ íà íåñåíi òîí êèì òâåðäèì îëiâöåì i iíîäi ëiíi¿ i êîí òóðèëåäü ïî ìiòíi. Äëÿ ïëàíiâ âêà çóºòüñÿ ¹ êâàä ðàòó, äëÿ ñòðàòèãðàôié — îðiºíòàöiÿñòiíîê. Ñêëàäíiñòü îïðà öþ âàí íÿ ãðà ôi÷íèõ ìà òåð iàëiâ ùî äåí íèêiâ ïî ëÿ ãàº â ¿õôðàã ìåí òàð íîñòi. Îñêiëüêè ïëà íè i ñòðà òèã ðàôi¿ ôiêñó âà ëèñü â ïðî öåñi ðîáiò,îäèí i òîé æå ñòðà òèãðàôi÷íèé ðîçðiç ìîæå ñêëà äàòèñü ç êiëüêîõ ÷àñ òèí, ôiêñó þ-÷è ðiçíó ãëè áèíó. Öi ÷àñ òèíè ðîçòàøîâàíi íå òiëüêè íà ðiçíèõ àðêóøàõ, àëå ÷àñ òîíàâiòü â ðiçíèõ ùîäåííèêàõ. Ç öèì æå ïîâ’ÿçàíèé i òîé ôàêò, ùî ïðîìiðè îäíèõ iòèõ æå âiäñòàíåé (íà ïðèêëàä, ÷àñòèí ïëà íó Äå ñÿòèííî¿ öåðêâè) iíîäi íå çá³ãàþòü-ñÿ íà ðiçíèõ îáìiðíèõ ïëàíàõ. ²ñíóº òàêîæ ïèòàííÿ ðîçáiæíîñòåé ñâiä÷åíüùîäåííèêiâ òà ïóáëiêàöié àâòîðiâ ðîçêîïîê 1908–1914 ðð.

Íà ÿâ íà â ùî äåí íè êàõ Ä. Â. Ìiëººâà ãðà ôi÷íà iíôîð ìàö iÿ ìàº âå ëè êó íà óêî âóâàãó i çíà÷ íèé îá ñÿã. Ïðî à íàë içî âàíi íàìè ìà òåð ià ëè îá’ºäíàíi â äåêiëüêàñïiëüíèõ òåìàòè÷íèõ ãðóï.

170 ÏÓÁË²ÊÀÖ²¯

3 Ãðè áà íî âà Í. «Âòðà ÷å íå» äæå ðå ëî ïðî àð õå î ëîãi÷íi äîñëiäæåí íÿ 1908–1914 ðð. Öåð êâà Áî ãî -ðî äèöi Äå ñÿ òèí íà â Êèºâi. Ê., 1996. Ñ. 24–28.

4 Àíäðîùóê Ô., Ïàí ÷åí êî Ì., Êî âà ëþõ Ì. Äî ïå ðå äiñòîði¿ ñïî ðóä æåí íÿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè(õðî íî ëî ãi÷íèé àíàëiç ïî õî âàëü íèõ êîì ïëåêñiâ). Öåð êâà Áî ãî ðî äèöi Äå ñÿ òèí íà â Êèºâi. Ñ. 44.

5 Êî çþ áà Â. Ê. Ãî ðî äè ùå íà Ñòà ðî êè¿âñüêié ãîði. Ñòà ðî äàâíié ²ñêî ðîñ òåíü i ñëîâ ’ÿíñüêi ãðà äèVIII–X ñò. Ê., 2004. Ñ. 139–152.

6 Òóò i äàëi ïåð øà öèô ðà ïî çíà ÷àº íî ìåð ùî äåí íè êà, äðó ãà — íî ìåð àð êó øà.

Ì³ñöÿ ðîçêîï³â, ¿õ ïëîùà òà íóìåðàö³ÿ

Àðõåîëîãi÷íi äîñëiäæåííÿ ïðîâàäèëèñü ïðîòÿãîì êiëüêîõ ñå çîíiâ — ç 1908 ïî1912 òà â 1914 ðð. Êðiì ðîáiò 1912 ð., óñi iíøi ðîç êîïêè â òîìó ÷è iíøîìó îá ñÿçiâiäîá ðà æåíi â ïî ëüî âèõ ùî äåí íè êàõ Ä. Â. Ìiëººâà. Çàç íà ÷è ìî, ùî öi ðîç êîï êèçäiéñíþ âà ëèñü áiëÿ äiþ ÷î¿ öåð êâè, i òîìó ðîç êî ïè çà êëà äà ëè ñÿ ç óðà õó âàí íÿìáåç ïå êè äëÿ iñíó þ ÷î¿ ñïî ðó äè òà çà áåç ïå ÷åí íÿ äîñ òó ïó ïðè õî æàí äî õðà ìó(ðèñ. 1)7.

Ñiòêà êâàä ðàòiâ (ñàìi äîñëiäíè êè íà çèâàëè ¿õ «ÿìà ìè») áóëà çîðiºíòîâàíà íàÄåñÿòèííó öåð êâó Õ²Õ ñò. Îñêiëüêè ÿê íîâà, òàê i äàâ íüîðóñüêà öåð êâè áóëèîðiºíòî âàíi íà ïiâíi÷íèé ñõiä, âèç íà ÷åíi â ùî äåí íè êàõ ñòî ðî íè êâàä ðàòiâ (ñõiä,ïiâäåíü i ò. ä.) çìiùåíi âiäíîñíî äiéñíèõ ãå îãðàôi÷íèõ íà ïðÿìêiâ (ïiâíi÷íèé ñõiä,ïiâäåííèé ñõiä i ò. ä.), i öå òðå áà âðàõîâóâàòè ïðè îïðàöþâàííi ìàòåðiàëiâùîäåííèêiâ.

Ñàìi êâàä ðàòè íå ìàëè ñòà ëèõ ðîçìiðiâ i ÷àñ òî âiäðiçíÿ ëèñü íà âiòü âiä ñóñiäíiõ,ðîç òà øî âà íèõ â òié æå òðàí øå¿ ÷è ëiíi¿ ðîç êî ïó. Ìiæ êâàä ðà òà ìè çà âæäè çà ëè øà -ëè áðîâ êè, øè ðèíà ÿêèõ êîëèâàëàñü âiä 0,35 äî 0,5–0,6 ì, à iíîäi i äî 1 ì. Áðîâ êè ó áiëüøîñòi âè ïàäêiâ íå ðîç áèðàëèñü, i íà öå òðå áà çâåð íóòè îñîá ëèâó óâàãó — ïðèìàéáóòíiõ äîñëiäæåííÿõ öi âöiëiëi äiëÿí êè êóëü òóðíîãî øàðó ìîæóòü äàòè öiííóiíôîð ìàö iþ ùîäî ñòðà òèã ðàôi¿ öiº¿ ÷àñ òè íè Ñòà ðî ê è¿âñüêî¿ ãîðè, à òà êîæ ìiñòè-òè ïî õî âàí íÿ, ìî íå òè òà iíøi àð òå ôàê òè äî ñêàðáiâ âêëþ÷ íî.

Îñêiëüêè ùî äåííèêè ìàé æå íå ìiñòÿòü òåê ñòîâî¿ iíôîð ìàöi¿, ìè íå ìàºìî ïî â-íî ãî óÿâ ëåí íÿ ïðî ìå òî äè êó òà ðå çóëü òà òè ïî ëüî âèõ äîñëiäæåíü. Ðà çîì ç òèìïëà íè òà ñòðà òèã ðàôi¿ äîç âî ëÿ þòü çðî áè òè ïåâíi ñïîñ òå ðå æåí íÿ. Ùî äåí íè êèñâiä÷àòü, ùî àð õå î ëîãi÷íi ðî áî òè äîá ðå ôiêñó âà ëè ñÿ. Íà âiäìiíó âiä ðîáiòÂ. Â. Õâîéêè, ÿêèé â öåé æå ÷àñ ïðîâàäèâ ðîçêîïêè íà ñóñiäíié ñà äèái Ïåòðîâ-ñüêî ãî, äîñëiäæåí íÿ Ä. Â. Ìiëººâà ñóï ðî âîä æó âà ëè ñÿ ïî ñòiéíîþ ôiêñàöiºþ —ñêëà äàí íÿì ïëàíiâ êâàä ðàòiâ íà ðiçíèõ ãëè áè íàõ, ïîä àí íÿì ñòðà òèã ðàôié áîðòiâêâàäðàòiâ. Ðà çîì ç òèì, éìî âiðíî, íå âèáèðàëèñÿ îêðåìî çàïîâíåííÿ îá’ºêòiâ, ùîîòî÷óâàëè Äåñÿòèííó öåðêâó.

Ó 1908 ð. ðî áîòè áóëè çî ñåðåäæåíi áiëÿ ñõiäíîãî òà ïiâíi÷íîãî ôà ñàäiâ íîâî¿öåðêâè. Ïåðøà òðàí øåÿ áóëà çà êëàäåíà âçäîâæ ñõiäíîãî ôà ñàäó, íà âiäñòàíi 3,4 ìâiä íüî ãî. Øè ðè íà òðàí øå¿ ñòà íî âè ëà 2,4 ì, ¿¿ äîâæèíà — áëèçü êî 57 ì. Äå áóëèðîç òà øî âàíi êâ. 1 –4, íå âiäî ìî (ìîæ ëè âî, âçäîâæ ïiâäåí íî ãî ôà ñà äó öåð êâè áiëÿ¿¿ ïiâäåí íî-ñõiäíî ãî ðîãó). Êâ. 5 òà 9 ðî çìiùó âà ëèñü ïî ðó÷, ïðè ëÿ ãà þ ÷è äîñõiäíî ãî ôà ñà äó ïiâäåí íî-ñõiäíî ãî ðîãó. Ñõiäíiøå ðîç ïî ÷è íà ëàñü ñàìà òðàí-øåÿ — ç êâ. 6 ïî êâ. 20 (áåç êâ. 9). Êâàäðàòè òðàíøå¿ ìàëè ðiçíó äîâæèíó: âiä 1,5 ì(êâ. 6) äî 7,0 ì (êâ. 18, 19) (ðèñ. 2). Ñõå ìà öiº¿ òðàí øå¿ ç íà íåñåíèìè êâàä ðàòàìèïîäàíà íà êiëüêîõ ñòî ðiíêàõ ùî äåííèêà (1, ë. 67 îá.–68, 68 îá.–69, 69 îá.–70). Çà -ãàëü íà ïëî ùà, äîñëiäæå íà òðàí øåºþ, ñêëà ëà ïî íàä 150 ì2.

Äîñë³äæåííÿ ñàäèáè Äåñÿòèííî¿ öåðêâè ó Êèºâ³ â 1908–1914 ðð. 171

7 Ùèðî äÿêóºìî êî ëåçi Ñåð ãiþ Ïàâëåíêó çà äî ïîìîãó â ïiäãî òîâöi iëþñòðàöié äî ñòàòòi.


Ðèñ. 1. Ñõåìà äîñë³äæåíü ñàäèáè Äåñÿòèííî¿ öåðêâè Ä. Â. Ì³ëººâèì ó 1908–1914 ðð.


Ðèñ. 2. Íóìåðàö³ÿ êâàäðàò³â ðîçêîïîê Ä. Â. Ì³ëººâà

Ðå çóëü òà òè, îò ðè ìàíi çà äî ïî ìî ãîþ öiº¿ òðàí øå¿, äàëè íàä çâè ÷àé íî öiêà âèéìà òåð iàë: çíàé äå íî çà ëèø êè ôóí äà ìåíòiâ òà ôóí äà ìåí òíèõ ðîâiâ äàâ íüî¿ Äå ñÿ -òèí íî¿ öåð êâè, âè ÿâ ëå íî ïåðøi íà é äàâíiøi ïî õî âàí íÿ; çà ôiêñî âà íî ÷àñ òè íó çðó-áó, ùî ðîç òà øî âó âàâ ñÿ ïiä ïiâäåí íîþ àï ñè äîþ; âiäêðè òî i çà ôiêñî âà íî ðiâ äàâ-íüî ãî ãî ðî äè ùà ç äå ðåâ ’ÿ íè ìè êî íñòðóê öiÿ ìè. Ñàìå ñõiäíèé òà çà õiäíèé áîð òèöiº¿ òðàí øå¿ âiäîá ðà æåíi íà ñòðà òèã ðà ôi÷íèõ ðî çðiçàõ, îïó áëiêî âà íèõ Ì. Ê. Êàð-ãå ðîì8.

Íàñòóïíèì åòà ïîì ðîáiò ñòà ëî ðîçêðèòòÿ âñiº¿ ñõiäíî¿ ÷àñ òèíè öåð êâè Õ ñò.Êâàäðàòè 21–25 çàêëàäåíî íà ñõiä âiä òðàíøå¿. Êâ. 21 (5,85 � 4,0 ì) ðîç êðèâñõiäíèé ôà ñàä ïiâäåí íî¿ ãà ëåðå¿ öåð êâè; êâ. 22 (7,85 � 4,0 ì) — ïiâäåííó àï ñèäó;êâ. 23 — öåíòðàëüíó àïñèäó; êâ. 24 (5,4 � 3,8 ì) — ïiâíi÷íó àïñèäó; êâ. 25 (5,5 �4,3 ì) — ñõiäíèé ôà ñàä ïiâíi÷íî¿ ãà ëåðå¿. Çà ãàëüíà ïëî ùà öèõ êâàä ðàòiâ ñêëà ëà160 ì2.

Â òîìó æ 1908 ð. äîñëiäæåíî ïiâíi÷íèé ôà ñàä äàâ íüî¿ öåð êâè. Êâàäðàòè 26– 29ïðî ñòÿã ëè ñÿ ñìó ãîþ íàä ôóí äà ìåí òíîþ ñòði÷êîþ ïiâíi÷íî¿ ãà ëå ðå¿, â 2,5 ì âiäôà ñà äó íî âî ãî õðà ìó (2, ë. 66 îá.–67). Øè ðè íà êâàä ðàòiâ, íå âðà õî âó þ ÷è ïðè-ðiçîê, ñòà íî âè ëà 4 ì9. Êâ. 26, ùî çíà õîäèâñÿ íà ïiâäåíü âiä òðàíøå¿, ðîçïî÷èíàâ-ñÿ âiä äðó ãî¿ çi ñõî äó ïiëÿñ òðè ïiâíi÷íî ãî ôà ñà äó i çà êií÷ó âàâ ñÿ íà âïðî òè ïiâ íi÷-íî-ñõiäíîãî êóòà íî âî¿ öåðêâè i ìàâ äîâ æèíó áëèçüêî 4 ì. Êâ. 27, 28 ìàëè äîâæè-íó ïî 10 ì, à êâ. 29 — âñüîãî áëèçüêî 2 ì. Çà ãàëü íà ðîç êðè òà ïëî ùà öiº¿ äiëÿí êèäî ðiâíþ âà ëà áëèçü êî 110 ì2.

Óñüîãî â 1908 ð., çà ùî äåííèêàìè Ä. Â. Ìiëººâà, áóëî äîñëiäæåíî 29 êâàäðàòiâçà ãàëü íîþ ïëî ùåþ áëèçü êî 420 ì2.

Ó 1909 ð. äîñëiäæó âàâ ñÿ ïiâíi÷íî-ñõiäíèé êóò ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, íàñõiä âiä àï ñèä îñòàí íüî¿. Ïëî ùà, îõîï ëå íà ðîç êîï êà ìè, ñòà íî âè ëà ìàé æå 450 ì2.ª êiëüêà çà ãàëü íèõ ïëàíiâ öiº¿ äiëÿí êè, ç ïðè â’ÿç êà ìè ðå ïåðiâ òà ïðî íó ìå ðî âà -íîþ ñiòêîþ êâàäðàòiâ (3, ë. 104 îá.–105, 211 îá.–212, 212 îá.–213). ×àñòêîâî âîíàîïó áëiêî âà íà Ì. Ê. Êàð ãå ðîì10.

Ãî ëîâ íà ðå ïåð íà âiñü ïðî õî äè ëà ïà ðà ëåëü íî äî ôà ñà äó íî âî¿ öåð êâè â 14,35 ìíà ñõiä âiä íüî ãî. Íà ñõiä çà ðåïåðíîþ ëiíiºþ íó ìåðàöiÿ êâàä ðàòiâ áóëà ñòàí äàðò-íîþ — âîíà çáiëüøó âàëàñü â ìåæ àõ äå ñÿòêà ç ïiâäíÿ íà ïiâíi÷ i ÷å ðåç äå ñÿòîê —iç çàõîäó íà ñõiä.

Ðîçìið êâàäðàòiâ áóâ ðiçíèì. Òàê, øèðèíà êâ. 4 äîä. áóëà 1,45 ì, à êâ. 28, 29 —3,2 ì. Â ïåðøié ñìóçi êâ. 10 ìàâ ðîçìið 4,25 � 4,0 (ïiâíi÷íà ñòiíêà) — 4,45 ì(ïiâäåííà), êâ. 2 — 4,25 (çà õiäíà) — 3,8 (ñõiäíà) � 4,1 (ïiâíi÷íà) — 3,55 ì (ïiâäåí-íà). Êðiì íà é âóæ ÷î ãî êâ. 3 (éîãî øè ðè íà ñêëà äà ëà 3,1 ì çàõiäíà òà 3,4 ì ñõiäíàñòiíêè), óñi iíøi ìàëè øè ðèíó 3,8–4 ì, à äîâæèíó 3,5–3,75 ì. Öi êî ëè âàí íÿ, éìî-âiðíî, ïî â’ÿ çàíi ç ðiçíîþ òîâ ùè íîþ áðî âîê, ùî îòî ÷ó âà ëè êâàä ðà òè.


8 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ì.; Ë., 1958. Ò. 1. Ñ. 101, ðèñ. 8.9 Ïðî èç âî äñòâî àð õå î ëî ãè ÷åñ êèõ ðàñ êî ïîê. Ðàñ êîï êè â ã. Êè å âå. ÎÀÊ çà 1908 ã. ÑÏá., 1912.

Ñ. 158. ðèñ. 224.10 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 1. Ðèñ. 24.

Äðóãà ëiíiÿ êâàäðàòiâ (ç 11 ïî 17) ìàëà ïðèáëèçíî òàêó æ øèðèíó, ùî i ñóñiäíi ççàõîäó, àëå ¿õ øèðèíà áóëà ïîìiòíî âóæ ÷îþ — âiä 2,6 äî 3 ì. Òðåòÿ ëiíiÿ(êâ. 21–26) áóëà ùå âóæ ÷îþ — 2,4–2,6 ì, à íà ñòóïíi äâi ìàëè ñòàí äàðòíó øèðèíó3,0 ì (ðèñ. 2). Çàçíà÷èìî, ùî ñó äÿ÷è ç ùî äåííèêiâ, êâ. 30 òà 31 íå ðîçêîïóâàëèñü.

Òà êîæ ó 1909 ð. áóëà ÷àñ òêî âî ðîç êî ïà íà ïëî ùà, ùî çà ëè øè ëàñü ìiæ ïî ÷àò êî -âîþ òðàíøåºþ 1908 ð. òà ñõiäíèì ôà ñàäîì íî âî¿ öåðêâè. Êâ. 50 (4 � 1,7 ì) ðîç òà-øî âó âàâ ñÿ íà âïðî òè ïiâíi÷íî-ñõiäíî ãî ðîãó âèñ òó ïó ñõiäíî ãî ôà ñà äó. Ó íüî ãîïî òðà ïè ëà ïiâíi÷íà ôóí äà ìåí òíà ñòði÷êà öåí òðàëü íî ãî íåôó. Êâ. 51 ìàâ øè ðè íóòà êîæ 1,7 ì, à éîãî äîâ æè íà çá³ãà ëà ñÿ ç äîâ æè íîþ çãà äó âà íî ãî âèñ òó ïó ñõiäíî ãîôà ñà äó. Ó êâ. 51 äîñëiäæå íî ïiâäåí íó ñòði÷êó ôóí äà ìåí òó öåí òðàëü íî ãî íåôó. Âêâ. 52 (éîãî øè ðèíà — 3 ì), ïî òðà ïè ëà ïiâäåí íà ôóí äà ìåí òíà ñòði÷êà ïiâäåí íî ãîíåôó (3, ë. 227 îá.–228).

Òàêèì ÷è íîì, çà 1908–1909 ðð. áóëî ìàéæå çàâåðøåíî (êðiì íåâåëèêî¿ äiëÿíêèïiâíi÷íî-çà õiäíî ãî êóòà) äîñëiäæåí íÿ ïëà íó íå çà áó äî âà íî¿ ÷àñ òè íè Äå ñÿ òèí íî¿öåð êâè. Âñå ðå äèíi íå¿ íåðîç êî ïà íè ìè çà ëè øè ëèñü 2 äiëÿí êè — ñìó ãà âçäîâæïiâíi÷íî ãî ôà ñà äó íî âî¿ öåð êâè (22 � 2,5 ì) òà äiëÿíêà áiëÿ ¿¿ ïiâíi÷íî-ñõiäíîãîðîãó (8 � 3 ì), ïëî ùà ÿêèõ ñòà íîâèòü ìàé æå 80 ì2.

Ó 1910 ð. ðîç êîï êè ïðî âà äè ëèñü â òðè êóò íè êó ìiæ ïiâäåí íèì ôà ñà äîì öåð êâèòà îãî ðî æåþ ¿¿ ñà äè áè. Êâàä ðà òè ðîç òà øî âó âà ëèñü ïà ðà ëåëü íî äî ôà ñà äó öåð êâè(4, ë. 4 îá.–5, 5 îá.–6, 6 îá.–7). Ïiâíi÷íà ëiíiÿ ïðî õîäèëà ó 3,2 ì âiä íüî ãî.Êðàéíié, ïiâíi÷íî-çàõiäíèé, êâ. 16 çíà õîäèâñÿ â 7,5 ì íà ñõiä âiä ïiâäåí-íî-ñõiäíîãî êóòà íî âî¿ öåðêâè. Âñüîãî â íàéáëèæ÷ié äî öåðêâè ëiíi¿ áóëî 6 êâàä-ðàòiâ (¹¹ 11–16). ¯õ äîâ æèíà ñòàíîâèëà 3,7 ì, øè ðèíà (çà õiä — ñõiä) — 2,5 ì.Ìiæ êâàä ðà òà ìè òà ¿õ ëiíiÿ ìè çà ëè øà ëèñü áðîâ êè øè ðè íîþ 0,5 ì. Â äðóãié ëiíi¿áóëî 4 êâàäðàòè (¹¹ 23–26), â òðåòié — 4 (¹¹ 33–36), â ÷åòâåðòié — 1 (¹ 46).Ðîçìið êâàäðàòiâ â öèõ ëiíiÿõ ñòàíîâèâ 3,5 � 2,5 ì. Òà êîæ êiëüêà êâàä ðàòiâ áóëîçà êëà äå íî çà ìåæ à ìè ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, íà ñõiä (ãå îã ðà ôi÷íèé) âiä ðîç-êîïó 1910 ð. (4, ë. 100 îá.).

Çà ãàëü íà ïëî ùà äiëÿí êè ñòà íî âè ëà áëèçü êî 150 ì2. Íà íié çíàéäåíî çà õiäíó÷àñ òè íó ïiâäåí íî ãî ïàëàöó.

Ó 1910 ð. â ïiâíi÷íî-ñõiäíîìó êóòi ñà äèáè Äå ñÿòèííî¿ öåðêâè ïiñëÿ çíåñåííÿñà ðàþ ðîç êðè òî ùå äâà êâàä ðà òè. ¯õ âïè ñà íî â ñèñ òå ìó íó ìå ðàöi¿ êâàä ðàòiâ, ùîâè êî ðèñ òî âó âà ëàñü â 1909 ð. Êâ. 53, òðè êóò íî¿ ôîð ìè (øè ðè íà îñíî âè — 5,3 ìâè ñî òà — 3,6 ì) ç ïiâäíÿ ìåæ óâàâ ç îãî ðîæåþ ñà äèáè i âiääiëÿâñÿ âiä íå¿ áðîâ êîþòîâ ùè íîþ 0,6 ì. Ç çà õîäó âií ìåæóâàâ ç êâ. 43, ç ïiâíî÷i — ç êâ. 54 òà 64.Â ñàìiñiíüêîìó êóòi áóâ ðîç òàøîâàíèé òðèêóòíèé êâ. 74 (äîâ æèíà ñòîðií — 2,8 i1,5 ì), ùî ìåæóâàâ ç êâ. 64 (8, ñ. 11).

Ó 1911 ð. ïðî äîâ æå íî äîñëiäæåí íÿ ï³âäåí íî ãî ïà ëà öó. Êâàä ðà òè ïðè ðiçà íî äîðîçêîïó 1910 ð., à òà êîæ ðîçáèòî ç çîâíiøíüîãî (ñõiäíîãî) áîêó îãî ðîæi ñà äèáèÄå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Ïðè öüî ìó êâàä ðà òè ÷àñ òêî âî ïî òðà ïè ëè i íà òðî òó àðâóë. Âî ëî äè ìè ðñüêî¿. Óñi êâàä ðà òè ìàëè øè ðè íó 2,5 ì (çà õiä — ñõiä), à äîâ æè-íó — 4 ì, àëå áà ãàòî ç íèõ íå ìàëè ïîâíó äîâæèíó, îñêiëüêè ïiäõîäèëè äî çãàäà-


íî¿ îãî ðîæi (5, ë. 1, 1 îá., 3). Ïëîùó öèõ ðîáiò ìîæ íà âèçíà÷èòè ïðèáëèçíî —áëèçü êî 200 ì2.

Îñíîâíi ðî áî òè 1911 ð. ïðî âî äè ëèñü íà çà õiä âiä Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Êî íôiãó-ðàöiÿ êâàä ðàòiâ íà öié äiëÿíöi áóëà ñêëàä íîþ, îñêiëüêè òóò çíàõîäèâñÿ ãîëîâíèéâõiä äî äiþ ÷î¿ öåð êâè. ßê i íà iíøèõ äiëÿí êàõ, êâàä ðàòè îðiºíòîâàíi çà öåð êâîþ,àëå ìàëè ñòàíäàðòíèé ðîçìið 5 � 3 ì (äîâ øà ñòî ðîíà — çà õiä — ñõiä). Ìiæ ñî áîþêâàä ðà òè áóëè âiäîê ðåì ëåíi áðîâ êà ìè òîâ ùè íîþ 0,5 ì.

Âñüî ãî íà çà õiä âiä öåð êâè çà êëà äå íî 17 êâàä ðàòiâ. Âçäîâæ çà õiäíî ãî ôà ñà äó,ïðèëÿãàþ÷è äî íüî ãî — 7 êâàäðàòiâ, ç ÿêèõ îäèí (¹ 205), çäàºòüñÿ, íå ðîç êîïó-âàâñÿ. Âiä êâ. 205 íà çà õiä çàêëàäåíî ùå òðè êâàäðàòè (¹¹ 215, 225 òà 235).Âiäïîâiäíî âiä êâ. 210 íà çàõiä ðîçòàøîâóâàëèñü êâ. 220 òà 230 (îñòàííié — çiçðiçàíèì ïiâäåí íî-çàõiäíèì êó òîì; éîãî ïiâíi÷íèé áîðò áóâ ïî âíèì — 5 ì, àïiâäåííèé — òiëüêè 3 ì). Ìiæ êâ. 225 òà 230 ðîçòàøîâóâàëàñü ëiíiÿ ç êâàäðàòiâ226–229, ç ÿêèõ êâ. 227–228 íå ðîç êî ïó âà ëèñü. Ïî ðó÷ ðîç òà øî âó âàâ ñÿ êâ. 236(âiäïîâiäíî íà ïiâäåíü âiä êâ. 235 òà íà çàõiä âiä êâ. 226) (7, ë. 1à îá., 2 îá.).

Çàçíà÷èìî, ùî ñàìå íà öi êâàäðàòè ïîòðàïèâ îäèí ç ðîçêîïiâ Ì. Êàðãåðà 1948 ð.11

Íà ïëàíi, îïó áëiêîâàíîìó íèì, äîá ðå âèäíî êîíòóðè êâ. 215, 225 òà 235 (ç ïiâíi÷íîãîñõîäó íà ïiâäåííèé çà õiä) òà ïðè ëÿãàþ÷èõ äî íèõ ç ïiâäíÿ êâ. 226 òà 23612.

Òðîõè ïiçíiøå äî iñíóþ÷èõ êâàäðàòiâ äî äàíî ùå êâ. 301 (ïðèëÿãàâ äî êâ. 210)òà 302 (çà îäíèì ç ïëàíiâ, ïðèëÿãàâ äî êâ. 220, çà iíøèì — äî êâ. 301 ç ïiâäíÿ).Ïà ðà ëåëü íî ç ðî áî òà ìè ïå ðåä çà õiäíèì ôà ñà äîì êiëüêà êâàä ðàòiâ áóëî ðîç êî ïà íî i ïå ðåä ïiâíi÷íèì ôà ñà äîì iñíó þ ÷î¿ öåð êâè. Çîê ðå ìà, äëÿ äîñëiäæåí íÿ ïiâíi÷íî-çàõiäíîãî êóòà äàâ íüî¿ öåð êâè áóëî çà êëàäåíî ðîçêîïè À òà Â (îñòàíí³é ïðè ìè-êàâ äî ôà ñàäó íî âî¿ öåð êâè), ÿêi ìàëè ðîçìið 6 � 3 ì êîæíèé (7, ë. 1à). Ìàé æå íà -ïðîòè ïiâíi÷íîãî ïî ðòàëó öåðêâè áóëî ðîçòàøîâàíî êâ. 401, 402 (ñõiä — çàõiä) òà411, 422 ðî çìiðîì 4,5 � 3 ì êîæ íèé, àëå îñòàííi äâà íå ðîçêîïóâàëèñü. Â öèõêâàäðàòàõ áóëî çíàéäåíî çîâíiøíié êðàé ðîâó äàâíüîãî ãî ðîäèùà (7, ë. 3 îá.).

Íåâåëèêà äiëÿí êà íà ïiâäåíü âiä ïiâäåííî-ñõiäíîãî ðîãó íî âî¿ öåðêâè, ùî çíà -õîäèëàñü ìiæ êâàäðàòàìè, äîñëiäæåíèìè â 1908 òà 1910 ð., áóëà ðîçêîïàíà â1911 ð. Òóò çíàéäåíî 2 îá’ºêòè òà áàãàòå ïîõîâàííÿ Õ ñò. (7, ë. 112).

Çàãàëüíà ïëî ùà êâàä ðàòiâ, äîñëiäæåíèõ ó 1911 ð., ñêëà ëà 520 ì2.

Ó 1912 ð. ðîç êî ïà íî äiëÿí êó óêðiïëåíü äàâ íüî ãî ãî ðî äè ùà, ùî ðîç òà øî âó âà -ëàñü ìiæ òðàíøåºþ 1908 ð. òà êâ. 401 (1911 ð.). Íà æàëü, êðiì íåùîäàâíî îïó-áëiêî âà íî ãî ôîòî13 òà êîðîòêèõ ïîâiäîìëåíü ïðî õiä öèõ ðîáiò 14, ìè íå ìàºìîiíøî¿ iíôîðìàöi¿ ùîäî îá ñÿãó i ðå çóëüòàòiâ öèõ ðîç êîïîê. Âiäñóòíiñòü öèõìàòåðiàëiâ â ùî äåííèêàõ (çà âiäñóòíîñòi â Êèºâi Ä. Â. Ìiëººâà â 1912–1913 ðð.)


11 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 2. Ñ. 52.12 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 1. Ñ. 341. ðèñ. 76.13 ²âàíöîâ ². Î. Ñòà ðî äàâíié Êè¿â. Ê., 2003. Ñ. 150. ðèñ. 81.14 Ðàñ êîï êè Èìï. àð õå î ëî ãè ÷åñ êîé êî ìèñ ñèè â óñàäü áå Äå ñÿ òèí íîé öåð êâè. ÈÀÊ. Ïðè áàâ ëå íèå ê

âûï. 48 (Õðîíèêà è áèáëèîãðàôèÿ. Âûï. 23). ÑÏá. 1913. Ñ. 117–118; ÎÀÊ çà 1912 ã. Ïã., 1916.Ñ. 66.

ïiäòâåð äæóº ñïîñ òå ðå æåí íÿ, ùî ùî äåí íè êè âå ëè ñÿ âèê ëþ÷ íî ñà ìèì Ä. Â. Ìi-ëººâèì15.

Ó 1914 ð. ïëà íó âà ëî ñÿ ïðî âåñ òè øè ðî êî ìàñ øòàáíi äîñëiäæåí íÿ ïiâíi÷íî-çà-õiäíî¿ ÷àñ òè íè ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, âiëüíî¿ âiä áóäü-ÿêî¿ çà áó äî âè. Áóëîñòâîðåíî ñiòêó ðîçêîïó, ùî ñêëà äàëàñü ç 20 êâ., äî ÿêèõ áóëî äî äàíî ùå êiëüêà(6, ë. 51 îá.). Ðîçìið êâàäðàòiâ ñòàíîâèâ 5 � 2,5 ì (ðèñ. 2).

Ðîáîòè ðîçïî÷àòî â êâ. 684, 685, 695 òà äå ÿêèõ iíøèõ, â ðå çóëüòàòi ÷îãî çíàéäå-íî êiëüêà ïiçíüî ñå ðåä íüî âi÷íèõ ïî õî âàíü òà ïiçíüî ñå ðåä íüî âi÷íó ïi÷ äëÿ âè ïà ëóöåã ëè. Ïiä ÷àñ îíîâ ëåí íÿ òðî òó à ðó ïå ðåä áó äèí êîì ïî âóë. Âî ëî äè ìèðñüêié, 4áóëî çà ôiêñî âà íî ïiâäåí íî-ñõiäíèé êóò ïiâäåí íî ãî ïà ëà öó òà ïî õî âàí íÿ, áiëÿÿêîãî çíàéäåíî 4 ãîð ùèêè (6, ë. 13, 15). Äîñëiäæåíà ïëîùà ñòàíîâèëà áëèçüêî25 ì2. Àðõåîëîãi÷íi äîñëiäæåííÿ íå áóëè äî âåäåíi äî êiíöÿ — âëiòêó 1914 ð. ðàï-òîâî ïî ìåð Ä. Â. Ìiëººâ, à ó ñåðïíi ðîçïî÷àëàñÿ Ïåðøà ñâiòîâà âiéíà.

Çà 1908–1911 ðð. íà òåðèòîði¿ áiëÿ Äå ñÿòèííî¿ öåð êâè áóëà ðîç êîïàíà çíà÷íàïëîùà, ÿêà ñòàíîâèëà: 1908 ð. — 570 ì2; 1909 ð. — 450 ì2; 1910 ð. — 170 ì2;1911 ð. — 520 ì2. Òà êèì ÷è íîì, çà ÷î òè ðè ïî ëüîâi ñå çî íè áóëî ðîç êî ïà íî 1710 ì2

êóëü òóð íèõ íà øà ðó âàíü öåí òðó äàâ íüî ãî Êèºâà, à ç óðà õó âàí íÿì ðîáiò 1912 òà1914 ðð. öÿ öèôðà ñòàíîâèòü ïî íàä 1800 ì2.

Ñòðàòèãðàô³ÿ

Íàéáiëüøå iëþñ òðàöié ùî äåí íèêiâ Ä. Â. Ìiëººâà ïðè ñâÿ ÷å íî ñòðà òèã ðà ôi÷íèì ðîçðiçàì êâàäðàòiâ. Îñîáëèâî öå ñòî ñóºòüñÿ ðîáiò 1909 ð., êîëè ôiêñóâàëàñÿ ñòðà-òèã ðàô iÿ óñiõ ñòiíîê áiëüøîñòi ðîç êî ïà íèõ êâàäðàòiâ.

Âèâ ÷åí íÿ òà àíàëiç ñòðà òèã ðàôi¿ ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè ìà þòü áóòè òå ìîþîêðå ìî ãî äîñëiäæåí íÿ. Ñå ðåä íà é ãî ëî âíiøèõ íà ïðÿìêiâ, ïî â’ÿ çà íèõ ç öèì ïè-òàí íÿì: ïî òóæíiñòü êóëü òóð íèõ íà øà ðó âàíü â ðiçíèõ ÷àñ òè íàõ ñà äè áè (âîíà êî-ëèâàºòüñÿ âiä 1,7–1,8 ì íà ïiâäåíü âiä öåð êâè äî 3,2 ì íà ñõiä âiä íå¿, íà ìåæi ç ñà -äèáîþ Ïåòðîâñüêîãî, äå ôiêñóºòüñÿ ïîìiòíèé óõèë ìà òåðèêà íà ïiâíi÷); ïî -òóæíiñòü i õà ðàêòåð øàðó äî ÷àñó áó äiâíèöòâà Äå ñÿòèííî¿ öåð êâè; îá ñÿã iõà ðàê òåð çåì ëÿ íèõ ðîáiò ïiä ÷àñ áó äiâíèö òâà ôóí äà ìåíòiâ öåð êâè; õà ðàê òå ðèñ òè -êà çà ïîâ íåí íÿ ðîâó íà é äà âíiøî ãî ãî ðî äè ùà; õà ðàê òå ðèñ òè êà äàâ íüî ðóñü êî ãîøàðó íà âêðó ãè öåð êâè; ïî òóæíiñòü øàðó, óòâî ðå íî ãî âiä ïî ÷àò êó ðóé íàöi¿ öåð-êâè â ñå ðåäèíi Õ²²² ñò.

Ïî òåìi õà ðàê òå ðó êóëü òóð íî ãî øàðó öiº¿ ÷àñ òè íè Ñòà ðî ê è¿âñüêî¿ ãîðè äî ÷àñóáó äiâíèö òâà Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè íàøó óâà ãó ïðè âåð íó ëè äâi îá ñòà âè íè — íà-ÿâíiñòü ãîð iëî ãî ïðî øàð êó â íà é íèæ÷ié ÷àñ òèíi êóëü òóð íî ãî øàðó òà çà ãëèá ëå-íèõ îá’ºêòiâ.

Ìiñöÿ, äå ôiêñó âàâñÿ ãîðiëèé ïðî øàðîê, ðîç òàøîâàíi íà ïiâíi÷íèé ñõiä òà ñõiäâiä öåð êâè, òîá òî òàì, äå â äàâ íüîðóñüêèé ÷àñ íå áóëî íiÿ êî¿ çà áóäîâè i íà é-


15 Ãðè áà íî âà Í. «Âòðà ÷å íå» äæå ðå ëî ïðî àð õå î ëîãi÷íi äîñëiäæåí íÿ 1908–1914 ðð. Ñ. 26, 27.

äàâíiøi øàðè çà âäÿêè öüî ìó çáå ðåãëèñÿ. Ñàì ãîðiëèé ïðî øàðîê ìàº äóæå íå çíà÷-íó òîâ ùè íó (1–2 ñì), àëå âií ñóöiëüíèé, ãî ðè çîí òàëü íèé i ïðî ñòå æó âàâ ñÿ â ñòðà-òèãðàôi¿ íà äîâ æèíó äî 4 ì (êâ. 17 1908 ð.). Âií ðîç òàøîâóâàâñÿ ôàêòè÷íî íà ìåæiìà òå ðè êà i êóëü òóð íî ãî øàðó i, îòæå, âiäíî ñèòü ñÿ äî íà é äà âíiøî ãî ÷àñó. Öåïiäòâåðäæóº i òà îá ñòàâèíà, ùî ðiâåíü ãîð iëîãî ïðî øàðêó áóâ íèæ÷èì çà âåðõíiéçîâíiøíié êðàé ðîâó íà é äà âíiøî ãî ãî ðî äè ùà, ùî çà ôiêñî âà íî â ñòðà òèã ðàôi¿ñõiäíî¿ ñòiíêè òðàíøå¿ 1908 ð. (êâ. 17 — 1, ë. 40). Éîãî çà ôiêñîâàíî â êâ. 17(ãë. 1,66 ì — 1908 ð.), êâ. 6 (ãë. 2,0 ì — 3, ë. 36, ë. 39 îá.–40), êâ. 4 (ãë. 2,15 ì — 3,ë. 54 îá.), êâ. 16–17 (ãë. 2,05 ì — 3, ë. 80 îá.–81) 1909 ð. òà iíøèõ.

Ìè ââà æàºìî, ùî ãîð iëèé ïðî øàðîê íå ìîæå áóòè ñâiä÷åííÿì ïiäñi÷íîãî çåì -ëåðîáñòâà, àäæå ïðè õî÷à á êiëüêàði÷íié îðàíöi öiº¿ äiëÿí êè øàð âóãiëëÿ òà ïîïå-ëó, óòâîðåíèé âiä ñïà ëåííÿ äå ðåâ, ïî âíiñòþ á ïå ðåìiøàâñÿ ç ́ ðóíòîì i íå óòâîðèâáè ÷iòêî¿ âóçüêî¿ ñìóãè. Òàêîæ öåé ïðîøàðîê âóãiëëÿ íå ìîæ íà ïîâ’ÿçàòè ç ïî æå-æåþ äå ðåâ ’ÿ íî¿ çà áó äî âè öiº¿ äiëÿí êè, àäæå â òà êî ìó âè ïàä êó ñëiäè ïî æåæi ìàëèá ðiçíó (i çíà÷ íî áiëüøó â îêðåìèõ ìiñöÿõ) òîâùèíó i ìiñòèëè á ðåøòêè ìà òåð-iàëü íî¿ êóëü òó ðè (êå ðàì iêà, êiñòêè òîùî), ÷îãî íå ñïîñ òåð iãàºòüñÿ. Íå âèê ëþ ÷å íî, ùî ÷àñòèíà ç çà ôiêñîâàíèõ äiëÿíîê ãîðiëîãî ïðîøàðêó íàëåæèòü ìiñöÿìêðåìàöié, àëå äàëåêî íå âñÿ.

Íà íàøó äóì êó, ãîð iëèé ïðî øàðîê º ñâiä÷åííÿì îñâîºííÿ Ñòàðîêè¿âñüêî¿ ãîðè.Éìî âiðíî, âîíà áóëà âêðè òà ëiñîì i ïiä ÷àñ ñïî ðóä æåí íÿ íà é äà âíiøî ãî ãî ðî äè ùàäiëÿí êà ïî ïå ðè ìåò ðó íà ïiëüíî ãî óêðiïëåí íÿ áóëà çâiëüíå íà âiä äå ðåâ i âè êîð ÷ó -âàíà, i êî ìåëi äåðåâ áóëè ñïàëåíi íà ìiñöi.

Âèêëèêàº ³íòå ðåñ íà ÿâíiñòü äàâíiõ îá’ºêòiâ íà ìiñöi Äå ñÿòèííî¿ öåð êâè òà íàïðèëåãëié òå ðèòîði¿. Çîêðåìà, â öåí òðàëüíié àïñèäi âè ÿâëåíî 3 îêðóãëi ÿìè — âöåíòðàëüíié, â ïiâíi÷íî- òà ïiâäåííî-ñõiäíié ÷àñòèíàõ. Âîíè áóëè ïå ðåêðèòi ôóí-äàìåíòíèì ðîâîì àï ñèäè (2, ë. 87 îá., 88). Â ïiâíi÷íié àï ñèäi çíàé äåíî ïðÿìîêóò-íó ÿìó 1,25 � 1,15 ì ç ïðÿ ìè ìè ñòiíêà ìè, íà äíi ÿêî¿ ôiêñó âà ëî ñÿ çà ãëèá ëåí íÿ øè-ðè íîþ 0,65 ì. Ãëè áèíà ÿìè — 0,4 ì âiä ðiâíÿ öåì ’ÿí êî âî¿ çà ëèâ êè ìàé äàí ÷è êàïiä àï ñè äîþ, ùî ïå ðå êðè âà ëà ÿìó. Òîâ ùè íà çà ëèâ êè — 5 ñì, ¿¿ ãëè áèíà — 2,65 ìâiä äåí íî¿ ïî âåðõíi. Çà ïîâ íåí íÿ ÿìè — ÷îð íî çåì ç ãëè íîþ. ßìà ðîç òà øî âó âà -ëàñü â 0,1 ì íà çà õiä òà â 0,9 ì íà ïiâíi÷ âiä âíóòðiøíüî¿ ëiíi¿ àï ñèäè (2, ë. 89 îá.,90 îá.). Ãóìóñîâàíi ëiíçè â ìà òåðèêó, ÿêi ìîæóòü íà ëåæàòè äàâíiì îá’ºêòàì, áóëèçàôiêñîâàíi â ñòðàòèãðàôi¿ êâ. 11–12 íà ñõiä âiä àï ñèä öåð êâè (3, ë. 132 îá.–133,133 îá.) òà â iíøèõ ìiñöÿõ.

Â ùî äåííèêàõ íå âêà çàíèé õà ðàêòåð çíàõ iäîê ç öèõ îá’ºêòiâ. Éìîâiðíî, â íèõçóñòði÷àëèñü ïî îäèíîêi óëàì êè êå ðàìiêè òà êiñòîê, îñêiëüêè â iíøîìó âè ïàäêó(ïðè çíà÷íié íà ñè ÷å íîñòi ìà òåð ià ëó â çà ïîâ íåííi) ïðî öå áóëî á ïî âiäîì ëå íî (ÿêó âè ïàäêàõ ç îá’ºêòàìè áiëüø ïiçíüîãî ÷àñó). Õðî íîëîãiþ çãàäàíèõ îá’ºêòiâ âèç-íà÷èòè âàæ êî, àëå áåç ïåðå÷íî, ùî âîíè íà ëåæàòü äî ÿêîãîñü ç ïåðåðàõîâàíèõíèæ÷å ïåðiîäiâ.

Öi îá’ºêòè ìî æóòü âiäíî ñè òèñü äî ïî ÷àò êî âî ãî åòà ïó ôóíê öiî íó âàí íÿ ãî ðî äè -ùà V²²²–²Õ ñò. Îñêiëüêè íà âå ëè÷åçíié ïëîùi (¿¿ ìàê ñèìàëüíi ðî çìiðè — 85 �


50 ì), ðîçêîïàíié íà ñõiä, çà õiä, ïiâäåíü âiä Äå ñÿòèííî¿ öåðêâè i ïiä íåþ, íå çíàé -äå íî æîä íî ãî æèò ëî âî ãî êîì ïëåê ñó (êðiì äóæå ñó ïåðå÷ëèâ î ãî ïiä ïiâäåí íîþ àï-ñè äîþ), âè ÿâ ëåíi ÿìè ìîæ íà ïî â’ÿ çà òè ëèøå ç ãîñ ïî äà ðñüêîþ äi ÿëüíiñòþ. Âiäíå-ñåí íÿ ÿì äî ÷àñó ïå ðåä ñà ìèì ñïî ðóä æåí íÿì Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè ìîæ ëè âå, àëåìà ëîé ìî âiðíå, îñêiëüêè çíî âó ïî ñòàº òåìà âiäñóò íîñòi æèò ëî âèõ êîì ïëåêñiâ çà-çíà÷åíîãî ÷àñó íà öié äiëÿíöi ìiñòà. Ïî ÿâà ÿì ìîãëà âiäáó òèñü â ïðî ìiæîê ÷àñóìiæ íà çâà íè ìè âèùå ïåð iî äà ìè, à ñàìå ïiä ÷àñ ôóíê öiî íó âàí íÿ êóð ãàí íî ãî ìî-ãèëüíèêà ²Õ–Õ ñò. Òîäi â öèõ îá’ºêòàõ òðåáà âáà ÷àòè ðåø òêè òðèçí àáî ïåâ íèõîá ðÿäiâ, ïî â’ÿ çà íèõ ç ïî ìè íàëü íè ìè ñâÿ òà ìè. Íàì íå âiäîìi ïîä iáíi îá’ºêòè íàiíøèõ êóð ãàí íèõ ìî ãèëü íè êàõ, àëå, çà çíà ÷è ìî, ùî íà ïîä iáíèõ ïàì ’ÿò êàõäîñëiäæóâàëèñü ñàìi êóð ãàíè, à íå ïëî ùà ìiæ íèìè.

Ìîãèëüíèê ²Õ–Õ ñò.

Êðåìàöi¿

Ïiä ÷àñ ðîç êî ïîê çà ôiêñî âà íî êiëüêà äàâíiõ ïî õî âàíü-êðå ìàöié, à òà êîæ êîì-ïëåêñiâ (öiëi àáî ðîçäàâëåíi ãîðùèêè, ëî êàëüíi ïëÿ ìè âóãiëëÿ ç áè òîþ êå ðàìiêîþi ïå ðåïàëåíèìè êiñòêà ìè òîùî), ÿêi óìîâíî òà êîæ ìîæóòü âiäíîñèòèñü äî íèõ.

1) 1909 ð. (¹ 99? çà Ì. Ê. Êàðãåðîì) — ïiâäåííî-çàõiäíó ÷âåðòü ïëîùi êâ. 15 íàãë. 2–2,2 ì çà é ìà ëà ïëÿ ìà îä íî ðiäíî ãî ïå ðå ïà ëå íî ãî ́ ðóí òó ÷åð âî íî ãî êîëü î ðó çãîð ùè êîì, ùî ñòî ÿâ áiëÿ ¿¿ äó ãî ïî äiáíî ãî êðàþ. Áiëüøà ÷àñ òè íà ïëÿ ìè âè õî äè ëàçà ìåæi êâàä ðàòó. Âçäîâæ ïiâäåí íî¿ ñòiíêè êâ. 15 âîíà ïðî ñòåæåíà íà 1,4 ì,âçäîâæ çà õiäíî¿ ñòiíêè — íà 1,7 ì. Òà êèì ÷è íîì, äià ìåòð ïëÿ ìè ñòà íîâèâ íå ìåí-øå 3-õ ìåòðiâ. ª ïëàí ïëÿìè (3, ë. 111) òà ñòðàòèãðàôiÿ çàõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 15(3, ë. 113).

2) 1909 ð. — â ñóñiäíüîìó êâ. 16 áiëÿ éîãî ïiâíi÷íî¿ ñòiíè íà ãë. 1,9 ì çíàé äå íîöiëèé ãîð ùèê äià ìåò ðîì 19 ñì (3, ë. 79 îá.).

3) 1910 ð. (100–101?) — â ñòðàòèãðàôi¿ ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè êâ. 15 íà ãë. 1,47 ì çà -ôiêñî âà íî «ñî ñóä â ñòî ÿ ÷åì ïî ëî æå íèè ñ ïå ðå ææåí íû ìè êîñ òÿ ìè ÷å ðå ïà áåçóãîëüêîâ» (4, ë. 35 îá.).

4) 1910 ð. (100–101?) — â ñòðàòèãðàôi¿ ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè êâ. 22 íà ãë. 1,35–1,45 ìçà ôiêñî âà íà ëiíçà òîâ ùè íîþ 10 ñì ç ïå ðå ïà ëå íè ìè ëþ äñüêè ìè êiñòêà ìè i ðîç áè -òè ìè ïî ñó äè íà ìè, à òà êîæ íåïå ðå ïà ëå íè ìè êiñòêà ìè òâà ðèí. Äîâ æè íà ëiíçè —1,3 ì (4, ë. 38).

²íãóìàöi¿

Ì. Ê. Êàð ãåð íà ðà õó âàâ 27 iíãó ìà öiéíèõ ïî õî âàíü â ´ðóí òî âèõ ìî ãè ëàõ, ðîç êî -ïàíèõ Ä. Â. Ìiëººâèì áiëÿ Äå ñÿòèííî¿ öåðêâè. Ç íèõ 9 äîñëiäæåíî â 1908 ð., 8 — ó


1909 ð. i 10 — ó 1911 ð.16 Çà ùîäåííèêàìè, ¿õ áóëî çíà÷ íî áiëüøå (ðèñ. 3).Ñêëàäíiñòü äà òó âàí íÿ öèõ ïî õî âàíü i âiäíå ñåí íÿ ¿õ äî íà é äà âíiøèõ ïî â’ÿ çà íà çòèì, ùî áiëüøiñòü ïî õîâàíü áóëà áå çiíâåíòàðíîþ. ¯õ íà ëåæíiñòü äî íà éäàâíiøî-ãî ìî ãèëü íè êà ðå êî íñòðóþºòüñÿ çà ïî áiæíè ìè îçíà êà ìè (ãëè áè íîþ, ñòðà òèã ðà-ôiºþ, îðiºíòàöiºþ) i òîìó â äåÿêèõ âèïàäêàõ ìîæå áóòè ãiïîòåòè÷íîþ.

Âàæ ëè âèì º óòî÷ íåí íÿ ñà ìî ãî ðîç òà øó âàí íÿ ïî õî âàíü ç âêà çiâêîþ êîí êðåò íèõêâàäðàòiâ, â ÿêèõ âîíè áóëè çíàéäåíi, îñêiëüêè íàä ðóêîâàíi äîðåâîëþöiéíiñâiä÷åííÿ ìàëè äóæå çà ãàëüíèé õà ðàêòåð. Íèæ÷å ìè ïîäàºìî ïå ðåëiê iíãó ìà-öiéíèõ ïî õî âàíü, ÿêi íà ëå æàòü àáî ìî æóòü íà ëå æà òè äî ²Õ–Õ ñò. Âè êî ðèñ òà íàíàìè íó ìå ðàö iÿ ïî â’ÿ çà íà ç ÷åð ãî âiñòþ çãà äîê ïðî ïî õî âàí íÿ íà ñòî ðiíêàõ ùî-äåííèêiâ. Â äóæ êàõ — íî ìåð çà Ì. Ê. Êàðãåðîì. Âñüî ãî íàìè çiáðàíî ñâiä÷åí íÿïðî 43 ïîõîâàííÿ, ÿêi ïîäàþòüñÿ â òàáë. 1. Ïiä ÷àñ îïèñó ïî õîâàíü ìè âè êîðèñòà-ëè âñþ iíôîðìàöiþ, ÿêó ìîæíà îòðèìàòè ç êðåñëåíü (ðî çìiðè ÿì, äî ìîâèí òàêiñòÿêiâ, ïî ëî æåí íÿ ðóê, ðîç òà øó âàí íÿ i õà ðàê òåð iíâåí òà ðþ, ãëè áè íè âiä ñó ÷àñ -íî¿ ïî âåðõíi i ðiâíÿ ìà òåðèêà òîùî). Ùîá óíèêíóòè äóáëþâàííÿ, ïîäàºìî òiëüêèòi ñâiä÷åííÿ, ÿêi äîïîâíþþòü àáî ñóïåðå÷àòü îïèñó ïîõîâàíü Ì. Ê. Êàðãåðà.

Ïî õî âàí íÿ 1 (122) 1908 ð. ðîç êîïàíå â òðàíøå¿, êâ. 13 (çàõiäíà ÷àñòèíà öåí-òðàëüíî¿ àï ñèäè öåðêâè). ª ñòðàòèãðàôiÿ çàõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 13 (1, ë. 27 îá.) çÿìîþ ïî õîâàííÿ 1 òà éîãî ïëàí (1, ë. 28 îá.–29). Íà ìàëþíêó-ðåêîíñòðóêöi¿Ä. Â. Ìiëººâà ñòðà òèã ðà ôi÷íî ãî ðî çðiçó öåí òðàëü íî¿ àï ñè äè âèä íî, ùî ìî ãèëü íàÿìà çà ãëèá ëå íà ó ìà òå ðèê âiä ðiâíÿ äàâ íüî¿ ïî âåðõíi (äî áó äiâíèö òâà Äå ñÿ òèí íî¿öåðêâè) íà ãëèáèíó íå ìåíøå íiæ 1,55 ì, à âåðõíi 0,85 ì çáå ðå æå íèõ íà øà ðó âàíüíàä ÿìîþ íà ëå æàòü, âî ÷å âèäü, çà ëèø êàì êóð ãàí íî ãî íà ñè ïó17. Öâÿ õè òðó íè çà -ôiêñîâàíi ïî êó òàõ, ïî öåíòðó òîð öåâèõ ñòiíîê òà íà ïîäîâæíiõ ñòiíêàõ íèæ÷åðiâíÿ òàçó. Êiñòêè çíàõîäèëèñü íà 6 ñì âèùå ðiâíÿ äíà ÿìè. Äîâæèíà êiñòÿ êà —1,6 ì. ×å ðåï áóâ ðîç ÷àâëåíèé; êiñòêè ðóê — âçäîâæ òó ëóáà, òðîõè ðîç âåäåíi âëiêòÿõ18. Â òèëüíié ÷àñòèíi ÷å ðåïà òðîõè ïðàâîðó÷ — «áå ëûå áëÿø êè». Ôiáó ëà íàãðóäÿõ — «çî ëî ÷åí íûé ìå òàëë, ïî êðû òûé ìà òå ðè åé». Áiëÿ òàçó ç ëiâîãî áîêó (óÌ. Êàð ãåðà ïðàâîðó÷ — Â. Ê.) — 2 çà ëiçíi âè ðîáè, îäèí ç ÿêèõ çiãíóòèé ïiä ïðÿ-ìèì êóòîì (íè æ÷å ëiêòÿ), à äðóãèé íà çâàíèé «áðèò âîé»19. Ïî áî êàõ ïðàâîãî êîëi-íà — «êà êèå-òî áóñû»20. Â ïðàâîìó êóòi áiëÿ íiã — âiäåðêî äiàìåòðîì 20 ñì.

Ïî õî âàí íÿ 2 (1) 1908 ð. çíàé äåíå â òðàí øå¿, â êâ. 14 (çàõiäíà ÷àñ òèíà ïiâíi÷íî¿àïñèäè öåðêâè). ª ñòðàòèãðàôiÿ çàõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 14 (1, ë. 31 îá.) ç ÿìîþ ïî õî-âàííÿ 2 i ïëàí ìîãèëüíî¿ ÿìè (1, ë. 32) òà ïî õîâàííÿ (1, ë. 32 îá.). Âåðõ ìî ãèëüíî¿ÿìè çà ôiêñîâàíî íà ãë. 2,9 ì. Øè ðèíà ÿìè — 1,1 ì. Íà ¿¿ äíi çðîáëåíå çà ãëèáëåííÿ(íà 13 ñì íè æ÷å) äëÿ òðóíè. Çà ôiêñîâàíî 6 öâÿõiâ (2 — ïîñå ðåäèíi äîâøèõ


16 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 1. Ñ. 140–147.17 ÎÀÊ çà 1908 ã. ÑÏá., 1912. Òàáë. VI. Öå êðåñëåííÿ ïåðåâèäàíî, äèâ.: Ìè õàé ëîâ Ê. À. Êè åâ ñêèé

ÿçû ÷åñ êèé íå êðî ïîëü è öåð êîâü Áî ãî ðî äè öû Äå ñÿ òèí íàÿ. Ðîñ ñèé ñêàÿ àð õå î ëî ãèÿ., 2004, ¹ 1. Ñ. 39,ðèñ. 3.

18 Â ïó áëiêàöi¿ — íà æè âîòi (ÎÀÊ çà 1908 ã. Ñ. 149 (ïîãð. 1).19 Â ïó áëiêàöi¿ ¿õ íà çâà íî íî æè öÿ ìè (Òàì æå).20 Â ïó áëiêàöi¿ — ´óäçèêè (Òàì æå).


Ðèñ. 3. Ïîõîâàííÿ ²Õ–Õ ñò. á³ëÿ Äåñÿòèííî¿ öåðêâè (ðîçêîïêè 1908–1911 ðð.)

182 ÏÓÁË²ÊÀÖ²¯).

ðð

11

91

–8

09

1à

âººë³

Ì.

Â.

Äè

ìà

êè

ííå

äî

ùàç(

èâ

êðå

ö¿

îí

íè

òÿñå

Äÿ

ë³á

.òñ

Õ–

Õ²ÿ

íí

àâ

îõ

îÏ

.1

.ë

áà

Ò

1*2

34

56

78

9

)221(1

809131

.âê57,3

õÇäÏ

+ñ ïï

.áî72

.ë,1

92–.áî82

.ë,1

)1(2

809141

.âê8,3

õÇ+

ñ ÿï ïï

.áî13

.ë,1

23.ë

,1.áî

23.ë

,1

)8(3

809112

.âê2,2

õÇíÏ–õÇ

+ïï

,ñ ÿï.áî

4.ë

,2.áî

5.ë

,2â³êîð

05îä

,ê³âîëî÷

)5(4

809142

.âê57,2

õÇÿï ïï

02.ë

,2.áî

02.ë

,23

¹.õîï

â³êîð03

îä,ê³âîëî÷

)4(5

809142

.âê58,2

õÇäÏ–ä

Ïñ ÿï ïï

.áî32

.ë,2

42.ë

,2.áî

42.ë

,2

5¹

.õîïâ³êîð

05äàíîï

,ê³âîëî÷

)2(6

809152

.âê6,2

õÇäÏ

ÿï ñ.áî

43.ë

,263

.ë,2

àíèäþë

ÿíò³ë

)3(7

809152

.âê53,3

õÑä

Ï–õÑ

+ÿï ñ

.áî53

.ë,2

73.ë

,22

¹.õîï

â³êîð02

îä,ê³âîëî÷

)6(8

809132

.âê54,3

õÇïï

48.ë

,2?å÷îí³

æ;³äèñïà

â2

¹.õîï

)7(9

809132

.âêõÇä

Ïïï

.áî54I48

.ë,2

;³äèñïàâ

1¹

.õîïìîáóë

åíåäàëêáî,å÷³âîëî÷

019091

2.âê

1,3õÇä

Ïÿï ñ

42.ë

,3.áî

52.ë

,32

¹.õîï

)?41(11

9091.äîä

6.âê2,3

>õÇ

?+

ïï ñ.áî

94.ë

,305

.ë,3

219091

8.âê

4,2õÇä

Ï+

ÿï46

.ë,3

ìîáóëåòèðêâ

)31–11(31

909131

.âê56,2

õÇäÏ

+ÿï

.áî611

.ë,3

å÷ÿòèä

419091

01.âê

9,2õÇ

ïï,ÿï

.áî711

.ë,3

3¹

.õîï

)01(51

909162

.âê8,3

äÏ

+ïï

,ñ721

.ë,3

619091

52.âê

58,2õ

Ññ ÿï

381,.áî721

.ë,3

.áî381

.ë,3

719091

52.âê

53,3õÇ

ñ.áî

721.ë

,31

¹.õîï

819091

32.âê

0,3õÇä

Ïïï

.áî141

.ë,3

919091

54.âê

58,2õÇä

Ïñ

551.ë

,3

029091

44.âê

8,1õÇä

Ï+

ÿï.áî

461.ë

,3àíèäóñîï

—àïåðå÷

ÿë³á


*,³íõðå âîï

ä³âà íè áèëã

—4;ó òà ðäàâê

ðå ìîí

—3;ÿ ííå

æä³ëñîäê³ð

—2;)à ðå ãðà

Ê.Ê.

Ììî ãî ëà òàê

àç—

õà êæóä

â(ÿ³öà ðå

ìóíàêüñ ðî òâà

—1

ìàí

—6;ÿ³öàòíº³ðî

—5;

-—

9;)à

øó êðàðå

ìîí,à êè ííå äî

ùðå

ìîí(¿³öà

ìðîôí³

î ëå ðåæä

—8

;)ÿ³ôà ðãè òàðòñ

—ñ

,èìÿ

íàëï—

ÿï,à êÿòñ³ê

íàëï—

ïï(¿³öà

ìðîôí³

äèâ—

7;

þ ðà òíåâí³üòñ³íâÿ

.èêò³ìèðï

129091

43–33.âê

7,2õÇí

Ï–õÇñ ÿï

051–.áî941

.ë,3

761.ë

,3àíèä

þëÿíò³ë

)?61(22

909133–32

.âê7,2

õÇäÏ

ÿï ñ.áî

241.ë

,3271

.ë,3

1¹

.õîï

)51(32

909133–32

.âê51,3

õÇ+

ÿï ïï ñ

.áî241

.ë,3

341.ë

,3271

.ë,3

2¹

.õîï

429091

õÇ+

ïï,ÿï

122–.áî022

.ë,3

þîìðî

ôòàëïä³ï

;1¹

.õîï

529091

43.âê

0,2õÇä

Ïñ

.áî761

.ë,3

)42(62

119122

.âê7,2

õÇÿï ñ

.áî61

.ë,4

77.ë

,41

¹.õîï

)52(72

119112

.âê0,3

õÇ+

ïï,ÿï ñ

.áî61

.ë,4

77.ë

,42

¹.õîï

)92(82

119172

.âê57,1

õÇíÏ

+ÿï

02.ë

,46

¹.õîï

)62(92

1191õÇä

Ï–äÏ

+ïï

,ÿï.áî

14.ë

,53

¹.õîï

)72(03

1191801

.ë,4

4¹

.õîï

)82(13

1191õÇ

+ïï

.áî24

.ë,5

5¹

.õîï

231191

À.âê

1,3õÇä

Ïïï

,ÿï7

.ë,7

1¹

.õîï

331191

Â.âê

2,2ÿï ñ

.áî7

.ë,7

09.ë

,7

431191

202.âê

5,2õÇä

Ïÿï

8.ë

,7

531191

522.âê

54,2õÇ

ÿï.áî

9.ë

,7

631191

522.âê

58,2õ

Ñÿï

.áî9

.ë,7

731191

512.âê

4,2õÇí

Ïïï ñ

01.ë

,7.áî

83.ë

,7

)23–13(83

1191012

.âê54,2

õÑí

Ï+

ÿï ñ61

.ë,7

96.ë

,7êè

ùðîã–

õàãîíâ

;4¹

.õîï

931191

012.âê

4,2õ

ÑäÏ

ïï61

.ë,7

3¹

.õîï

)23–13(04

1191103

.âê6,2

õÇäÏ–õÇ

+ÿï

82.ë

,7êè

ùðîã—

õàãîíâ

141191

622.âê

51,2ñ

14.ë

,7

241191

902.âê

59,2ñ

64.ë

,7

)03(34

1191õÇ

+ïï

,ÿï211

.ë,7

ñòîðií, 2 — ïî êó òàõ â íîãàõ, 2 — â ïiâíi÷íî-çàõiäíîìó êóòi). Ïå ðåäïëå÷îâàêiñòêà ëiâî¿ ðóêè ëå æàëà ïà ðàëåëüíî äî ïëå ÷îâî¿. Ç ïðàâîãî áîêó íè æ÷å òàçó i çâí óòðiøíüî ãî áîêó ñòåã íî âî âî¿ êiñòêè — çà ëiçíèé íiæ21.

Ïî õî âàí íÿ 3 (8) 1908 ð. ðîç òàøîâóâàëîñü â êâ. 21, íà ñõiä âiä ïiâäåííî-ñõiäíîãîðîãó äàâ íüî¿ Äå ñÿòèííî¿ öåð êâè. ª ïëàí êâ. 21 ç ìî ãèëüíîþ ÿìîþ (2, ë. 5 îá.) òàïëàí ïî õîâàííÿ (2, ë. 4 îá.). Ïëÿìó ìîãèëüíî¿ ÿìè çà ôiêñîâàíî íà ãë. 1,5 ì. Âîíàìàëà ðîçìið 2,4 � 0,75 (çà õiäíà ÷àñòèíà) — 0,9 ì. Âåðõ òðó íè çà ôiêñîâàíî íà ãë.1,85 ì, äíî ÿìè — íà ãë. 2,2 ì. Ðîçìið òðó íè 1,6 � 0,4 ì. Âîíà çáå ðåã ëà ñÿ íà âè ñî òó 0,22 ì. Çáå ðåãëîñÿ 9 öâÿõiâ — ïî 3 íà äîâ øèõ áî êàõ (ïî öåíòðó i íå äî õîäÿ÷è äîêóòiâ), 2 íà òîð öåâié ñòiíöi â ãî ëîâàõ, 1 — íà äîâøié ñòî ðîíi â ïiâíi÷íî-ñõiäíîìóêóòi. Êiñòêè íå áiæ÷è êà çáå ðåã ëè ñÿ äîá ðå. Ãî ëî âà — ïî âåð íó òà ëè öåì ïðà âî ðó÷.Ïî áî êàõ øè¿ — 2 áðîíçîâi ´óäçèêè22. Ïiä êiñòÿ êîì íà ðiâíi ïî ÿñà — çà ëèøêèøêiðè, íà ÿêié ç ëiâîãî áîêó — 4 áðîí çîâi ´óäçèêè. Íà ëåæàëî ÷î ëîâiêó ó âiöi äî50 ðîêiâ (2, ë. 127 îá.).

Ïî õî âàí íÿ 4 (5) 1908 ð. äîñëiäæåíå â êâ. 24, íà ãë. 2,75 ì (çà iíøèì ñâiä÷åí -íÿì — 2,75–3,0 ì). Íàä íèì, íà 0,15 ì âèùå, ïðîõîäèâ çîâíiøíié êðàé ïiâíi÷íî¿÷àñòèíè ïiâíi÷íî¿ àï ñèäè õðàìó. ª ïëàí ÿìè ïîõîâàííÿ (2, ë. 20) òà ñà ìîãî ïî õî-âàííÿ ¹ 3 (çà íó ìåðàöiºþ ùî äåííèêà — 2, ë. 20 îá.). Øè ðèíà òðóíè — 0,47 ì;âiäñòàíü ìiæ íåþ òà ïiâíi÷íîþ ñòiíêîþ ÿìè — 0,13 ì. Ïî õî âàí íÿ íà ëå æà ëî ÷î-ëîâiêó äî 30 ðîêiâ (2, ë. 127 îá.)23.

Ïî õî âàí íÿ 5 (4) 1908 ð. çíàéäåíî ïîðó÷, â êâ. 24, íà ãë. 2,85 ì, íà ïiâíi÷ âiä ïî ïå-ðåäíüîãî. ª ñòðàòèãðàôiÿ ñõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 24 ç ÿìîþ ïî õîâàííÿ (2, ë. 23 îá.), ïëàíìîãèëüíî¿ ÿìè (2, ë. 24) òà ñàìîãî ïî õîâàííÿ ¹ 5 (çà ùî äåííèêîì — 2, ë. 24 îá.).Îðiºíòàöiÿ íà ïiâäåíü — ïiâäåí íèé çà õiä. ßìà ìàëà øè ðèíó 1,2 ì. Òðóíà ñêëà äà-ëàñü ç äó áî âèõ äî ùîê òîâ ùè íîþ 2 ñì i áóëà ñêðiïëåíà 9 öâÿõàìè (3 — ïî öåí òðó iêóòàõ äîâøî¿ ñõiäíî¿ ñòîðîíè, êó òîâi â 20 ñì âiä êóòiâ); 2 — íà òîðöåâié ïiâäåííiéñòiíöi; 3 — íà äîâøié çà õiäíié ñòiíöi (êðiì öåíòðàëüíîãî, àëå ç äîäàòêîâèì â ñàìî-ìó ïiâíi÷íî-çàõiäíîìó êóòi); 1 — íà òîðöåâié ïiâíi÷íié ñòiíöi áiëÿ ïiâíi÷íî-ñõiäíî-ãî êóòà). Øèðèíà òðóíè â ãî ëîâàõ — 0,59 ì, â íî ãàõ — 0,54 ì. Êiñòÿê — ç âèï ðîñòà-íèìè ðó êàìè; íà ëåæàâ ÷î ëîâiêó ó âiöi ïîíàä 50 ðîêiâ (2, ë. 127 îá.)24.

Ïî õî âàí íÿ 6 (2) 1908 ð. çà ôiêñîâàíå â êâ. 25 íà ãë. 2,6 ì (çà iíøèìè ñâiä÷åííÿ-ìè — 2,6–2,8 ì) ïiä ñòði÷êîþ ôóí äà ìåí òó ïiâíi÷íî¿ ÷àñ òè íè ñõiäíî ãî ôà ñà äóöåð êâè. Ïðîñ òå æå íà äîâ æè íà ÿìè — ïî íàä 1,95 ì. ª ïëàí ÿìè (2, ë. 34 îá.) òàñòðà òèã ðàô iÿ çà õiäíî¿ ñòiíêè êâ. 25 ç ïî õî âàí íÿì (2, ë. 36). Ïî õî âàí íÿ íà ëå æà ëîëiòíié ëþ äèíi (2, ë. 127 îá.)25.

Ïî õî âàí íÿ 7 (3) 1908 ð. ðîç êîïàíå â êâ. 25 ïiä ïiâíi÷íî-ñõiäíèì êó òîì öåðêâèíà ãë. 3,35 ì. Îðiºíòîâàíå íà ïiâäåí íèé ñõiä (ó Ì. Êàðãåðà, íà ïiâíi÷íèé çà õiä —


21 Òàì æå. Ñ. 150 (ïîãð. 2).22 Òàì æå. Ñ. 151 (ïîãð. 9).23 Òàì æå. Ñ. 148, ðèñ. 206; 151 (ïîãð. 6)24 Òàì æå. Ñ. 150–151 (ïîãð. 5). Â ïó áëiêàöi¿ íàçâàíî iíøèé âiê — äî 30 ðîêiâ.25 Òàì æå. Ñ. 150 (ïîãð. 3).

Â. Ê.). Äîâæèíà ÿìè ïîõîâàííÿ — 1,8 ì. ª ïëàí ÿìè (2, ë. 35 îá.) òà ñòðàòèãðàôiÿïiâíi÷íî¿ ñòiíêè êâ. 25 íàä ïîõîâàííÿì ¹ 2 (çà ùîäåííèêîì — 2, ë. 37). Íà ëåæà-ëî ÷î ëîâiêîâi äî 20 ðîêiâ (2, ë. 127 îá.)26.

Ïî õî âàí íÿ 8 (6) 1908 ð. ÷àñ òêî âî çà õî äè ëî ïiä ôóí äà ìåí òíèé ðiâ öåí òðàëü íî¿àï ñè äè õðà ìó ç ¿¿ âí óòðiøíüî ãî áîêó. Ãëè áè íà âiä ïiäîø âè ôóí äà ìåí òó — 0,77 ì,âiä ïî âåðõíi — 3,45 ì. ª ïëàí òà ðîçðiç öüîãî ïî õîâàííÿ (2, ë. 84; 3,ë. 220 îá.–221). Òðó íà çáåðåãëàñÿ íà âèñîòó 0,22 ì. ̄ ¿ øèðèíà â ãî ëîâàõ — 0,55 ì.Â çà ïîâíåííi ÿìè íàä êiñòÿ êîì — êiñòêà ñâiéñüêî¿ òâàðèíè. Ïðà âà ðóêà áóëàçiãíóòà â ëiêòi i ëå æàëà â âåðõíié ÷àñòèíi ãðó äåé, ëiâà äî õîäèëà äî ïðà âî¿ ñòîðîíèòàçó. Ïî õî âàí íÿ, ìîæ ëè âî, áóëî æiíî ÷èì27.

Ïî õî âàí íÿ 9 (7) 1908 ð. ðîçêîïàíå â öåí òðàëüíié ÷àñòèíi öåí òðàëüíî¿ àï ñèäè.ª ïëàí ïî õîâàííÿ ¹ 1 â àï ñèäi (çà ùî äåííèêîì — 2, ë. 84 îá.). Ïîêëàäåíå ïðîñòîâ ÿìó (1,95 � 0,45 ì); îá êëàäåíå íà äíi, ïî áî êàõ i äî òàçà ëóáîì. Ðóêè ñõðåùåíi íàæèâîòi (ëiâà — íàä ïðàâîþ). Íîãè ïî âåðíóòi ïðà âîðó÷ i òðîõè ïiäiãíóòi28. Äîâ -æèíà êiñòÿ êà — 1,5 ì. ×å ðåï — êî ðîò êî ãî ëî âèé, íà ëå æàâ ÷î ëîâ iêîâi (çà âèç íà-÷åí íÿì Æóêà). Ïî õî âàí íÿ 8 òà 9 ïðè ñóòíi íà ñòðà òèã ðà ôi÷íî ìó ðîçðiçi-ðå êî í -ñòðóêöi¿ Ä. Â. Ìiëººâà öåí òðàëüíî¿ àï ñèäè29.

Ïî õî âàí íÿ 10 1909 ð. çíàéäåíî â êâ. 2 íà ãë. 3,1 ì ïå ðåä öåí òðàëü íîþ àï ñè äîþöåðêâè. ª ïëàí ÿìè (3, ë. 24) òà ñòðàòèãðàôiÿ çà õiäíî¿ ñòiíêè êâ. 2 ç ïîõîâàííÿì¹ 2 (çà ùîäåííèêîì — 3, ë. 25 îá.). Îðiºíòàöiÿ — íà ïiâäåííèé çà õiä. Ðîçìiðÿìè — 1,7 � 0,55 ì. Äå ðå âè íà òðó íè çáå ðåã ëà ñÿ íà âè ñî òó 0,25 ì. Ç ñòðàòèãðàôi¿äîáðå âèäíî, ùî ÿìà âïóùåíà â ìà òåðèê íà 0,55 ì, à ç ðiâíÿ 2,1 ì ïå ðå êðè òà âè êè -äîì ´ðóí òó, ïî â’ÿ çà íèì ç áó äiâíèö òâîì Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè.

Ïî õî âàí íÿ 11 (14?) 1909 ð. çàôiêñîâàíî â êâ. 6 äîä. íà ãë. 3,2 ì (âåðõ ïî õî âàí-íÿ), íà ñõiä âiä ïiâíi÷íî¿ ãàëåðå¿ öåð êâè. Îðiºíòîâàíå íà çà õiä. ª ñòðà òèãðàôiÿ çà -õiäíî¿ ñòiíêè êâ. 6 äîä. ç ÿìîþ ïîõîâàííÿ (3, ë. 50), à òàêîæ ïëàí âå ðõíüî¿ ÷àñòè-íè ïî õîâàííÿ ç íà ìèñòîì (3, ë. 49 îá.), ÿêèé, ìîæëèâî, íàëåæèòü öüîìó æêîìïëåêñó.

Ïî õî âàí íÿ 12 1909 ð. çíàõîäèëîñü â êâ. 8 íà ãë. 2,4 ì. ª ïëàí ìîãèëüíî¿ ÿìè(3, ë. 64). Äîâ æèíà ÿìè — 1,15 ì. Îðiºíòîâàíå íà ïiâäåí íèé çà õiä. Â íüî ìó çíàé-äåíî 4 ´óäçèêà áiëÿ êëþ÷èöi, ñòði÷êó ç çîëîòîþ íè òêîþ íà òå ìåíi. Ïîõîâàííÿáóëî âêðè òå áå ðå çî âèì ëó áîì. Âiäíå ñå íå íàìè äî íà é äà âíiøèõ óìîâ íî, îñêiëüêèðîç òà øî âó âà ëîñü íà ðiâíi ïåðåäìàòåðèêà.

Ïî õî âàí íÿ 13 (11–13) 1909 ð. âèÿâëåíî â çàõiäíié ÷àñòèíi êâ. 13 íà ãë. 2,65 ì.ª ïëàí ÿìè (3, ë. 116 îá.). Îðiºíòîâàíå íà ïiâäåí íèé çà õiä. Â ÿìi äià ìåòðîì 0,5 ìçíàéäåíî äè òÿ÷i êiñòêè (÷å ðåï, êiíöiâêè), ïðà âîðó÷ âiä ÿêèõ — «æå ëåç íûå êóñ êè».

Ïî õî âàí íÿ 14 1909 ð. ðîç êîïàíî â êâ. 10 íà ãë. 2,9 ì. ª ïëàí ÿìè òà ñàìîãî ïî õî-âàííÿ ¹ 3 (çà ùî äåííèêîì — 3, ë. 117 îá.). Îðiºíòîâàíå íà çàõiä. Ðîçìið ÿìè —


26 Òàì æå. Ñ. 149 (ðèñ. 208); 150 (ïîãð. 4).27 Òàì æå. Ñ. 151 (ïîãð. 7).28 Òàì æå. Ñ. 151 (ïîãð. 8).29 Òàì æå. Òàáë. VI.

2,4 � 0,7 ì, òðó íè — 2,05 � 0,5 (â ãî ëîâàõ) — 0,4 ì. Ðóêè íå áiæ÷èêà ñõðå ùåíi ââåðõíié ÷àñòèíi ãðó äåé.

Ïî õî âàí íÿ 15 (10) 1909 ð. äîñëiäæåíå â êâ. 26 íà ãë. 3,8 ì. ª ñòðà òèã ðàô iÿñõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 26 ç ÿìîþ ïîõîâàííÿ òà éîãî ïëàí (3, ë. 127). Áóëî çà ãëèáëåíå âìà òå ðèê íà 0,9 ì. Ñëiäè òðóíè âiäñóòíi. Äîâæèíà ÿìè — 1,55 ì, êiñòÿ êà — 1,35 ì.Ðóêè — âèïðîñòàíi âçäîâæ òiëà. Ëiâîðó÷ âçäîâæ õðåáòà 5 ́ óäçèêiâ âóøêàìè íàãî-ðó, ðîç òàøîâàíi â ðÿä íà äîâæèíó 20 ñì.

Ïî õî âàí íÿ 16 1909 ð. çà ôiêñîâàíå â êâ. 25 íà ãë. 2,85 ì ïiä øè ôåð íèì ñàð êî ôà -ãîì. ª ñòðàòèãðàôi¿ çàõiäíî¿ (3, ë. 127 îá.) òà ïiâäåííî¿ ñòiíîê êâ. 25 (3, ë. 183), àòàêîæ ïëàí ÿìè (3, ë. 183 îá.). Øè ðèíà ÿìè — 0,5 ì. Âîíà çà ãëèá ëå íà ó ìà òå ðèêíà 0,7 ì. Ïî õîâàííÿ îðiºíòîâàíå íà ñõiä.

Ïî õî âàí íÿ 17 1909 ð. çà ôiêñîâàíå â öåíòðàëüíié ÷àñòèíi êâ. 25 íà ãë. 3,35 ì.Éîãî ÿìà ðîç òà øî âó âà ëàñü ìiæ äâî ìà øè ôåð íè ìè ñàð êî ôà ãà ìè. ª ïëàí ÿìè, ñà-ìîãî ïî õîâàííÿ 1 (3, ë. 183 îá.) òà éîãî ñòðàòèãðàôiÿ (3, ë. 127 îá.). Îðiºíòîâàíåíà çàõiä. ßìà ìàº ðîçìið 1,95 � 0,55 ì. Äîâ æèíà êiñòÿ êà — 1,5 ì. Ðóêè — âèï ðîñ-òàíi âçäîâæ òó ëóáà.

Ïî õî âàí íÿ 18 1909 ð. ðîç êîïàíå íà ãë. 3,0 ì â êâ. 23. ª ïëàí ïîõîâàííÿ(3, ë. 141 îá.). Áóëî îðiºíòîâàíå íà ïiâäåííèé çàõiä. Òðó íà ìàëà ðîçìið 1,85 � 0,55 (â ãî ëîâàõ) — 0,5 ì. Äîâ æèíà êiñòÿ êà — 1,6 ì. Çáå ðåãëèñÿ ÷å ðåï, òàç i íè æíiêiíöiâêè.

Ïî õî âàí íÿ 19 1909 ð. çà ôiêñîâàíå â ñòðàòèãðàôi¿ ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè êâ. 45 íàãë. 2,85 ì (3, ë. 155). Âiäíå ñåíå íàìè äî íà éäàâíiøèõ óìîâíî, îñêiëüêè íà öiéäiëÿíöi ãëè áè íà ìà òå ðè êà ñÿãàº áëèçü êî 3 ì.

Ïî õî âàí íÿ 20 1909 ð. çíàéäåíî â êâ. 44 íà ãë. 1,8 ì. ª ïëàí ÿìè (3, ë. 164 îá.).Âêà çà íî, ùî áiëÿ ãî ëî âè ïî êiéíè êà — ïî ñó äè íà. Âiäíå ñå íå íàìè äî íà é äà âíiøèõóìîâ íî, îñêiëüêè ðîç òà øî âà íå âèùå ìàòåðèêà.

Ïî õî âàí íÿ 21 1909 ð. äîñëiäæåíå íà ìåæi êâ. 33–34 íà ãë. 2,7 ì. ª ïëàí ÿìè(3, ë. 167) òà ñòðàòèãðàôiÿ ïiâäåííî¿ ñòiíêè êâ. 34 (3, ë. 149 îá.–150). Îðiºíòîâàíåíà çà õiä. Øè ðèíà òðóíè — 0,4 ì. Ïðà âà ðóêà ïiäíÿòà äî ïiäáîðiääÿ, ëiâà âèïðîñ-òà íà. Íà ëå æà ëî ëiòíié ëþäèíi.

Ïî õî âàí íÿ 22 (16?) 1909 ð. ðîç òàøîâóâàëîñü ó êâ. 23–33 íà ãë. 2,7 ì. Îðiºíòîâà-íå íà ïiâäåí íèé çà õiä. ª ïëàí ÿìè ïîõîâàííÿ ¹ 1 (çà ùîäåííèêîì — 3, ë. 142 îá.)òà éîãî ñòðàòèãðàôiÿ (3, ë. 172). Øèðèíà ÿìè — 0,75 ì. Òðó íà ìàëà øè ðèíó 0,48 ì (â ãî ëîâàõ) — 0,4 ì.

Ïî õî âàí íÿ 23 (15) 1909 ð. ðîç êîïàíå íà ãë. 3,15 ì ó êâ. 23–33. ª ïëàí ìîãèëüíî¿ÿìè (3, 142 îá.), ñàìîãî ïî õîâàííÿ ¹ 2 (çà ùî äåííèêîì — 3, ë. 143) òà ñòðàòèãðà-ôiÿ çàõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 33 (3, ë. 172). Îðiºíòîâàíå íà çàõiä. Ðîçìið ÿìè — 2,5 �0,8 ì. Òðó íà ìàëà ðîçìið 2,0 � 0,5 ì. Äîâ æèíà êiñòÿ êà — 1,5 ì. ×å ðåï ïî âåð íó òîëiâîðó÷. Ðóêè — íà æè âîòi (ïðàâà — òðîõè âèùå). Íà ÷å ðåïi íè æ÷å ñêðîíi — ñå -ðåæêà. Íà øè¿ — 14 íàìèñòèí (çëiâà íàïðàâî): 1, 3, 5, 10–13 — êðóãëi; 2, 6, 7, 9,14 — âèäîâæåíi ïðÿìîêóòíi; 4 — âå ëèêà êðóãëà; 8 — ïîäâiéíà. Íà ëåæàëîíåñòàðié æiíöi. Áóëî ïå ðå êðè òå ÿìîþ ïî õî âàí íÿ 22.


Ïî õî âàí íÿ 24 1909 ð. ðîç òà øî âó âà ëîñü ïî ðó÷, ïðè áëèç íî â 2 ì íà ïiâíi÷ âiä ïî-ïå ðåä íüî ãî. Îðiºíòî âà íå íà çà õiä. ª ïëàí ðîç òà øó âàí íÿ ÿìè òà ñà ìî ãî ïî õî âàí íÿ¹ 1 (çà ùî äåííèêîì — 3, ë. 220 îá.–221). Ðóêè ñõðåùåíi íà òàçi. Íà ÷åðåïiëiâîðó÷ — ìàëåíüêà ñåðåæêà.

Ïî õî âàí íÿ 25 1909 ð. áóëî ðîç êîïàíå â êâ. 34 íà ãë. 2,0 ì. Îðiºíòî âà íå íàïiâäåíü-ïiâäåííèé çà õiä. Øè ðèíà ÿìè — 0,8 ì. Â ïëî ùó êâ. 34 ïîòðàïèëà íè æíÿïî ëî âè íà êiñòÿ êà. Ñó äÿ ÷è ç ñòðà òèã ðàôi¿ (3, ë. 167 îá.), íà ëå æèòü äî íà é äà âíiøèõ.

Ïî õî âàí íÿ 26 (24) 1911 ð. äîñëiäæåíå íà ãë. 2,7 ì â êâ. 22 íà ïiâäåíü âiä öåð êâè.ª ïëàí ÿìè (4, ë. 16 îá.) òà ñòðàòèãðàôiÿ ïîõîâàííÿ ¹ 1 (çà ùî äåííèêîì, ñõiäíàñòiíêà êâ. 22 — 4, ë. 77 (íà ñïðàâäi, çà õiäíà ñòiíêà êâ. 21 — Â. Ê.)). Îðiºíòàö iÿ —íà çà õiä. Øè ðèíà ÿìè — 0,6 ì, äîâæèíà — áëèçü êî 2 ì. Ç ïiâíi÷íîãî áîêó íè æíÿ÷àñ òè íà ïî õî âàí íÿ ÷àñ òêî âî áóëà ïåðåðiçàíà ÿìîþ ïîõîâàííÿ 27.

Ïî õî âàí íÿ 27 (25) 1911 ð. âèÿâëåíî ïîðó÷, â êâ. 21 íà ãë. 3,0 ì. ª ïëàí ÿìè, ñà -ìîãî ïî õîâàííÿ ¹ 2 (çà ùî äåííèêîì — 4, ë. 16 îá.) òà ñòðàòèãðàôiÿ (4, ë. 77).Îðiºíòîâàíå íà çà õiä (çà Ì. Êàðãåðîì, íà ïiâíi÷íèé çà õiä — Â. Ê.). Ðiâåíü âïóñ êóìîãèëüíî¿ ÿìè áóâ íà 0,4 ì âè ùèé çà ìàòåðèê. ßìà ìàëà øèðèíó 0,8 ì, äî ìî âè -íà — 0,5 ì. Ðîç êî ïà íå äî êîëií, îñêiëüêè íè æíÿ ÷àñ òè íà ïî òðà ïè ëà â áðîâ êó, ùîïðî õî äè ëà âçäîâæ ïàð êà íó ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Ëiâà ðóêà ëå æà ëà íà òàçó.Âiä ¿¿ ëiêòÿ äî òàçó ïðî õîäèëà ñòði÷êà ç ìå òàëåâèìè áëÿøêàìè. Ïîðó÷ — ðiã, ïiäÿêèì — êðåñàëî òà êðåìiíü.

Ïî õî âàí íÿ 28 (29) 1911 ð. ðîç êîïàíå íà ãë. 1,75 ì (ó Ì. Êàðãåðà, 2,55 ì — Â. Ê.)â êâ. 27. ª ïëàí ÿìè ïî õîâàííÿ ¹ 6 (çà ùîäåííèêîì — 4, ë. 108) òà ìà ëþíîê íà -ìèñòà (4, ë. 20). Âîíî ñêëàäàëîñÿ (çëiâà íà ïðàâî) ç æîâòî¿, ÷îð íî¿, äâîõ ñåðäîëi-êîâèõ (ìiæ íèìè — ´óäçèê) áóðî¿ (?) òà ÷îðíî¿ íà ìèñòèí.

Ïî õî âàí íÿ 29 (26) 1911 ð. çíàéäåíî ïiä ÷àñ äîñëiäæåíü ïiâäåííîãî ïà ëàöó. Çíà-õîäèëîñü áiëÿ ïiâíi÷íî-çàõiäíîãî (ó Ì. Êàðãåðà, ïiâíi÷íî-ñõiäíîãî — Â. Ê.) êóòàïà ëà öó, ïà ðà ëåëü íî ãî äî íüî ãî. Ñõiäíèé áiê ìî ãèëü íî¿ ÿìè i, ÷àñ òêî âî, ïî âçäîâ æ -íÿ ñòiíêà òðóíè áóëè çðiçàíi ôóí äàìåíòíèì ðîâîì. ª ïëàí ìîãèëüíî¿ ÿìè òà ñà -ìîãî ïî õîâàííÿ 3 (çà ùî äåííèêîì — 5, ë. 41 îá.). Îðiºíòîâàíå íà ïiâäåíü (çàÌ. Êàð ãåðîì, íà ïiâäåííèé çà õiä — Â. Ê.). Äîâæèíà ÿìè — 2,3 ì. Ïîâ çäîâæíiäîøêè òðóíè âèñòóïàëè çà ¿õ êóòè. Ðîçìið òðó íè — 1,8 (áåç âè íîñó äîâ øèõñòîðií) � 0,55 (â ãî ëîâàõ) — 0,45 ì. Ëiâà ðóêà ëå æàëà íà ãðó äÿõ, ïðàâà — íà æè -âîòi. Ñõå ìà òè÷ íî êðàï êà ìè ïî çíà ÷åíi ïðè êðà ñè: ïî îáîõ áî êàõ ÷å ðå ïà áiëÿñêðîíü (ó Ì. Êàðãåðà, ç îäíîãî áîêó — Â. Ê.); íà øè¿ — íàìèñòî; íà ïðàâié ðóöi.Êðiì öüîãî, â ä³ëÿíö³ ñåð öÿ º ïîçíà÷êà ó âèãëÿäi õðåñòèêà (ó Ì. Êàðãåðà íå çãà -äóºòüñÿ — Â. Ê.).

Ïî õî âàí íÿ 30 (27) 1911 ð. âè ÿâ ëå íå âñå ðå äèíi ïiâäåí íî ãî ïà ëà öó, ç âí óò-ðiøíüîãî áîêó éîãî ïiâíi÷íî¿, òîð öåâî¿, ñòiíè. ª òiëüêè âêà çiâêà íà ìiñöå ðîç òà-øó âàí íÿ ïî õî âàí íÿ 4 (çà ùî äåí íè êîì — 4, ë. 108).

Ïî õî âàí íÿ 31 (28) 1911 ð. çà ôiêñîâàíå â ïiâíi÷íié êàìåði òîãî æ ïàëàöó. Ç çàõî-äó âiä êîëií ïî õî âàí íÿ ïå ðå ðiçà íå iíøèì. ª ïëàí ïî õî âàí íÿ 5 (çà ùî äåí íè êîì —5, ë. 42 îá.) òà ñõå ìàòè÷íèé ìà ëþíîê íà ìèñòà. Îðiºíòîâàíå íà çà õiä (ó Ì. Êàð ãå-


ðà, íà ïiâíi÷íèé çà õiä — Â. Ê.). Øè ðèíà òðóíè â ãîëîâàõ — 0,55 ì, â ðà éîíiêîëií — 0,5 ì. Äîâ æèíà òðóíè äî ìiñöÿ ïåðåêîïó — 1,65 ì. Íà øè¿ — 5 (ó Ì. Êàð-ãåðà, 4 — Â. Ê.) êðóãëèõ íà ìèñòèí.

Ïî õî âàí íÿ 32 1911 ð. äîñëiäæåíå íà ãë. 3,1 ì áiëÿ ñòiíè âñå ðå äèíi ãà ëå ðå¿ Äå ñÿ -òèííî¿ öåðêâè íà ïiâíi÷íèé ñõiä âiä ¿¿ ïiâíi÷íî-çàõiäíîãî êóòà (êâ. À). ª ïëàí ÿìèíà ãë. 2,4 ì òà ñàìîãî ïî õîâàííÿ ¹ 1 (çà ùî äåííèêîì — 7, ë. 7). Îðiºíòîâàíå íàïiâäåííèé çà õiä. Ðîçìið ÿìè — 2,2 � 0,8 ì. Äî ìî âè íà — 1,75 � 0,45 ì.

Ïî õî âàí íÿ 33 çà ôiêñî âà íå íà ãë. 2,2 ì áiëÿ ñòiíè íîâî¿ öåðêâè íà ïiâíi÷íèé ñõiäâiä ¿¿ ïiâíi÷íî-çàõiäíîãî êóòà (êâ. Â). ª ïëàí ÿìè íà ãë. 2,1 ì (7, ë. 7 îá.) òà ñòðà-òèãðàôiÿ ïiâäåí íî¿ ñòiíêè êâ. Â (7, ë. 90). Ó êâ. Â ïîòðàïèëà ëèøå ìåíøà ÷àñ òèíàÿìè áåç êiñòÿ êà. Çâåð õó ÿìà (êà ìå ðà?) áóëà ïå ðå êðè òà íå ïî ðó øå íèì øà ðîìäðiáíî ãî âàï íà òîâ ùè íîþ 0,1 ì (éìî âiðíî, áóä iâåëü íèì ãî ðè çîí òîì çâå äåí íÿÄå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè), íàä ÿêèì — ãó ìó ñî âà íèé ïðî øà ðîê òîâ ùè íîþ 5 ñì, ùåâèùå — ïðîøàðîê ãëè íè (5 ñì).

Ïî õî âàí íÿ 34 1911 ð. ðîç êîïàíå â êâ. 202 íà ãë. 2,5 ì, íà ïiâäåíü âiäïiâíi÷íî-çà õiäíî ãî êóòà ãà ëå ðå¿ öåð êâè. ª ïëàí ìî ãèëü íî¿ ÿìè, çà ôiêñî âà íî¿ íàãë. 1,1 ì (7, ë. 8). Ðîçìið ÿìè — 1,8 � 0,55 ì. Îðiºíòàöiÿ — íà ïiâäåííèé çà õiä. Ïî-õî âàí íÿ 35 1911 ð. ðîç òà øî âó âà ëîñü íà ãë. 2,45 ì ó êâ. 225 ïå ðåä çà õiäíèì ôàñà -äîì öåð êâè. ª ïëàí ÿìè (7, ë. 9 îá.). Îðiºíòîâàíå íà çà õiä. Äîâæèíà êiñòÿ êà — 1,6 ì.

Ïî õî âàí íÿ 36 1911 ð. çíàéäåíî íà ãë. 2,85 ì ïî ðó÷ iç ïî ïåðåäíiì, íà ïiâíi÷ âiäíüîãî. ª ïëàí ÿìè (7, ë. 9 îá.). Îðiºíòîâàíå íà ñõiä. Ðîçìið ÿìè — 1,2 � 0,6 ì, òðó -íè — 1 � 0,55 ì.

Ïî õî âàí íÿ 37 1911 ð. äîñëiäæåíå íà ãë. 2,4 ì â êâ. 215. ª ïëàí ïîõîâàííÿ(7, ë. 10) òà ñòðàòèãðàôiÿ ïiâäåííî¿ ñòiíêè êâ. 215 ç ÿìîþ ïî õîâàííÿ (7, ë. 38 îá.).Îðiºíòîâàíå íà ïiâíi÷íèé çà õiä. Ðîçìið ÿìè — 2,0 � 1,2 ì. Äîâ æè íà êiñòÿ êà —1,55 ì. Ðóêè íå áiæ÷è êà ñõðå ùó âà ëè ñÿ íà òàçó.

Ïî õî âàí íÿ 38 (31–32) 1911 ð. ðîç òàøîâóâàëîñü ïî ðó÷, íà ãëè áèíi 2,45 ì. Òà êîæïîòðàïèëî â êâ. 210 ÷àñòêîâî. ª ïëàí ÿìè ïîõîâàííÿ 4 (çà ùî äåííèêîì — 7, ë. 16) òà ñòðàòèãðàôiÿ ñõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 210 ç ÿìîþ ïî õîâàííÿ (7, ë. 69). Øèðèíà ÿìè — äî 0,5 ì, ïðî ñòå æå íà äîâ æè íà — 1,55 ì. Ó íî ãàõ — ãîð ùèê. Îðiºíòîâàíå íàïiâíi÷íèé ñõiä.

Ïî õî âàí íÿ 39 1911 ð. çà ôiêñîâàíî íà ãë. 2,4 ì â êâ. 210, íà çàõiä âiä ïiâäåííî-çà-õiäíîãî êóòà öåð êâè. ª ïëàí ïî õîâàííÿ 3 (çà ùî äåííèêîì — 7, ë. 16). Îðiºíòîâàíåíà ïiâäåí íèé ñõiä. Øè ðèíà ÿìè — 1,1 ì, ïðî ñòå æå íà äîâ æè íà — 1,75 ì, äîâ æè íàêiñòÿêà — 1,65 ì. ×å ðåï ïî âåð íó òî ëiâî ðó÷, ðóêè âèï ðîñ òàíi âçäîâæ òó ëó áà.

Ïî õî âàí íÿ 40 (31–32) 1911 ð. ðîç ÷èùåíî â êâ. 301 íà ãë. 2,6 ì, íà ïiâäåíü âiäïiâäåííî-çàõiäíîãî êóòà öåðêâè. ª ïëàí ÿìè (7, ë. 28). Îðiºíòîâàíå íà çà õiä- ïiâäåí íèé çà õiä. Øè ðè íà ÿìè — 0,6 ì, ïðî ñòå æå íà äîâ æè íà — 1,7 ì. Äîâ æè íàêiñòÿêà — 1,65 ì. Ïðà âà ðóêà — âçäîâæ òóëóáà, ëiâà — íà æèâîòi. Â íîãàõ, ñó äÿ÷èç ìà ëþí êó, ñòî ÿâ ãîð ùèê.


Ïî õî âàí íÿ 41 1911 ð. áóëî çàôiêñîâàíå â ñòðàòèãðàôi¿ ïiâäåííî¿ ñòiíêè êâ. 226íà ãë. 2,15 ì (7, ë. 41). Äîâ æèíà ÿìè — 1,7 ì. Íå ðîç êî ïó âà ëîñü. Ãëè áè íà ïî õî -âàí íÿ äîç âî ëÿº âiäíåñ òè éîãî äî íà é äà âíiøèõ.

Ïî õî âàí íÿ 42 1911 ð. ðîç òàøîâóâàëîñü áiëÿ ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè êâ. 209 íà ãë. 2,9 ì.Â ¿¿ ñòðà òèã ðàôi¿ ïðî ñòå æå íà ìî ãèëü íà ÿìà, çà ãëèá ëå íà íà 1,5 ì âiä äàâ íüî¿ ïî -âåðõíi (7, ë. 46). Íå äîñëiäæóâàëîñü, îñêiëüêè âèõîäèëî çà ìåæi ðîç êîïó 1911 ð.

Ïî õî âàí íÿ 43 (30) 1911 ð. ðîç ÷èùåíå íà ïiâäåíü âiä ïiâäåííî-ñõiäíîãî êóòà íî -âî¿ öåðêâè. ª ïëàí ÿìè, ïîõîâàííÿ òà ðîç òàøóâàííÿ ïðèêðàñ (7, ë. 112). Îðiºíòî-âàíå íà çà õiä. Øè ðèíà ÿìè — 0,7 ì, òðó íè — âiä 0,5 ì (â ãî ëîâàõ) äî 0,35 ì. Äîâ -æèíà êiñòÿ êà — 1,45 ì. Ðóêè âèïðîñòàíi âçäîâæ òó ëóáà. Ïî áîêàõ ÷åðåïà — ïî4 ñêðîíåâi êiëüöÿ. Âiä êëþ ÷èöi äî êëþ ÷èöi — íà ìèñòî, ÿêå ìàº 26 ñêëà äîâèõ, ÷àñ -òè íà ç ÿêèõ ïðî íó ìå ðî âà íà (íå ïî ÷åðçi). Òåì íè ìè êðóæ êà ìè ïî çíà ÷å íî, éìî-âiðíî, 2 äèðõåìè — ìàéæå íà ïî ÷àòêó íà ìèñòà (ïðàâå ïëå ÷å) òà ïî öåí òðó. Áiëèìêðó æå÷ êîì ïî ñå ðå äèíi ëiâî¿ ÷àñ òè íè íà ìèñ òà ïî çíà ÷å íî, ìîæ ëè âî, ìóø ëþ êà óði.

Êàìåðíi ïîõîâàííÿ

Êà ìåð íå ïî õî âàí íÿ ïiä ïiâäåí íîþ àï ñè äîþ. Ó 1908 ð. ïiä ïiâäåííîþ àïñèäîþçà ôiêñî âà íî äå ðåâ ’ÿ íèé çðóá, âiäî ìèé ÿê ïî õî âàí íÿ 109 çà Ì. Ê. Êàð ãå ðîì. Òàêåïðè çíà ÷åí íÿ ñïî ðó äè ïiäòðè ìó þòü ñó ÷àñíi äîñëiäíè êè Ô. Î. Àíäðîùóê,Â. Ì. Çîöåíêî, Ê. À. Ìè õàéëîâ. Ðà çîì ç òèì iñíóº é iíøà òî÷êà çîðó, ïðèõèëüíè-êè ÿêî¿ (Ä. Â. Ìiëººâ, Ë. À. Ãî ëóáºâà, Ï. Ï. Òî ëî÷êî, Ñ. Ð. Êiëiºâè÷) âèç íàþòüæèò ëî âî-ãîñ ïî äà ðñüêèé õà ðàê òåð öüî ãî êîì ïëåê ñó.

²ñíóþòü äâi ïó áëiêàöi¿ ïëà íó öiº¿ ñïîðóäè, êîæíà ç ÿêèõ ìàº ñóòòºâi ïî ìèëêè,ÿêi âèê ðèâ ëþ þòü ¿¿ ðî çìiðè òà õà ðàê òåð êî íñòðóêöi¿. Çàç íà ÷è ìî, ùî ñïî ðó äà (òî÷-íiøå, ¿¿ ÷àñ òèíè) äîñëiäæó âàëàñü ó òðè åòà ïè, i òîìó â ùî äåííèêàõ íå òiëüêè íåiñíóº ïî âíîãî ïëàíó îá’ºêòó, àëå é âiäñóòíi éîãî çàãàëüíi ðî çìiðè, ÿêi ìîæ íàâñòà íî âè òè, ñêëàâ øè ïðî ìiðè, îò ðè ìàíi íà ðiçíèõ åòà ïàõ äîñëiäæåí íÿ.

Ñïî ðó äà îðiºíòî âà íà êó òà ìè çà ñòî ðî íà ìè ñâiòó. ¯¿ çà õiäíèé i ïiâäåí íèé êóòè òàñòiíó ìiæ íèìè çà ôiêñîâàíî â êâ. 10–11 òðàíøå¿ 1908 ð. ª äâà ïëàíè íà ðiâíi âè ÿâ-ëåííÿ çðó áó (ãë. 2,5 ì) — êâ. 11 (çàõiäíèé êóò òà ÷àñ òèíà ïiâäåííî-çàõiäíî¿ ñòiíè)òà êâ. 10–11 (ç ïiâäåííèì êó òîì òà âñiºþ ïiâäåííî-çàõiäíîþ ñòiíêîþ) (1, ë. 24);ïîïåðå÷íèé ïåðåòèí êâ. 11 (òàì ñàìî); ñòðàòèãðàôi¿ ñõiäíî¿ (1, ë. 24 îá.), ïiâäåí-íî¿ (1, ë. 25) ñòiíîê êâ. 11 òà ñõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 11 i 12 (1, ë. 25 îá.), à òàêîæ çàõiäíî¿ñòiíêè êâ. 22 (2, ë. 14 îá.).

Áiëüøà ÷àñ òèíà êà ìåðè äîñëiäæå íà â êâ. 22 ïiä ïëàò ôîðìîþ ç ñóá ñòðóêöiÿìè.ª çà ãàëü íèé ïëàí öiº¿ ÷àñ òè íè ñïî ðó äè ç ïî ïå ðå÷ íèì ïå ðå òè íîì (2, ë. 16), ÿêèéâæå îïó áëiêî âà íî30. Íà íüîìó çàôiêñîâàíî ïiâíi÷íèé êóò çðóáó, ÷àñ òèíè éîãîïiâíi÷íî-çàõiäíî¿ òà ïiâíi÷íî-ñõiäíî¿ ñòiíîê òà ïî äîâæíÿ ëàãà, ùî ðîç òàøîâóâà-ëàñü âñå ðåäèíi îá’ºêòó. Â 1909 ð. áóâ çà ôiêñîâàíèé ñõiäíèé êóò êîò ëîâàíóîá’ºêòó ç ïåðåõðåñòÿì êóòà çðó áó (3, ë. 218 îá.).


30 Àíäðîùóê Ô., Ïàí ÷åí êî Ì., Êî âà ëþõ Ì. Äî ïå ðå äiñòîði¿ ñïî ðóä æåí íÿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè(õðî íî ëî ãi÷íèé àíàëiç ïî õî âàëü íèõ êîì ïëåêñiâ). Ñ. 44.

Ðîçìið äåðåâ’ÿíî¿ êà ìåðè ñòà íîâèâ áëèçüêî 4,8 (ïî îñi ïiâíi÷íèé ñõiä —ïiâäåí íèé çà õiä) � 4,2 ì. Ðîçìið êîò ëî âà íó ñïî ðó äè ç îêðóã ëå íè ìè êó òà ìè —áëèçü êî 5,7 � 5,1 ì; âiäñòàíü ìiæ ñòiíêà ìè êîò ëîâàíó òà êà ìåðè — âiä 0,4 ì(ïiâíi÷íî-çà õiäíà ñòî ðî íà) äî 0,5 ì (ïiâäåí íî-çà õiäíà). Òîâ ùè íà ñòiíîê êà ìå -ðè — âiä 0,05 ì (âè íîñ ïiâíi÷íî-çàõiäíî¿ ñòiíêè â çà õiäíîìó êóòi) äî 0,13 ì(ïiâíi÷íî-ñõiäíà ñòiíêà áiëÿ ñõiäíîãî êóòà) òà 0,17 ì (ïiâäåí íî-çàõiäíà ñòiíêà âñòðàòèãðàôi¿ ïiâäåííî¿ ñòiíè êâ. 11). Âè íîñ âiíöiâ çðóáó ñòàíîâèâ: ó çà õiäíîìóêóòi — 0,17 (ïiâäåííî-çàõiäíà ñòiíêà) òà 0,23 ì (ïiâíi÷íî-çàõiäíà); â ñõiäíîìóêóòi — 0,33 ì (ïiâäåííî-ñõiäíà ñòiíêà); â ïiâíi÷íîìó êóòi — 0,25 (ïiâíi÷íî-çà-õiäíà ñòiíêà) òà 0,2 ì (ïiâíi÷íî-ñõiäíà). Çáå ðåãëèñÿ ëèøå íè æíi âiíöi çðóáó (êî-ðîòøi ñòîðîíè áóëè íè æíiìè, à äîâøi ñïè ðàëèñÿ íà íèõ), êðiì ïiâäåí íî-çàõiäíî¿ñòiíè, äå çà ôiêñî âà íî 3 íà ïiâêî ëî äè, ïëàñêi çîâíi.

Â çà õiäíié ÷àñ òèíi êà ìå ðè ðiâåíü ìà òå ðè êà çîâíi ñòà íî âèâ 2,5 ì, âåðõíié ðiâåíüêîëîä ïiâäåííî-çàõiäíî¿ ñòiíêè — 2,35 ì; äíî êà ìåðè — íà ãë. 2,87 ì. Ïiä ïëàò-ôîð ìîþ ïiâäåí íî¿ àï ñè äè çà ïîâ íåí íÿ êà ìå ðè çáå ðåã ëî ñÿ íà ãëè áè íó 0,13–0,25 ì.

Âñå ðå äèíi êà ìå ðè çà ôiêñî âà íà ïî äî âæíÿ ëàãà, ùî ïðî õî äè ëà ïà ðà ëåëü íî ¿¿ïiâäåííî-ñõiäíié ñòiíöi. Ñâiä÷åí íÿ ïðî âiäñòàíü ìiæ íèìè º ñó ïåðå÷ëèâèìè.ßêùî çà ïëà íîì ïiâäåííî-çàõiäíî¿ ñòiíêè öÿ âiäñòàíü ñòà íîâèëà 1,3 ì (ç óðà õó-âàííÿì âè íîñó ïiâäåííî-çàõiäíî¿ ñòiíêè â ïiâäåííîìó êóòi) (1, ë. 24), òî íà ïëàíi÷àñòèíè êà ìåðè, ùî ïiä ïiâäåííîþ àï ñèäîþ, âiäñòàíü ìiæ ëà ãîþ òà ïiâíi÷íî-çà-õiäíîþ ñòiíêîþ äî ðiâíþº 3,8 ì (2, ë. 16).

Çà ïîâ íåí íÿ çðó áó — ÷îð íî çåì ç øìàò êà ìè ñâiòëî¿ ãëè íè. Âií òà êîæ ìiñòèââóãëèêè, ÷å ðåïêè òà êiñòêè òâàðèí (2, ë. 14 îá.). Ñó äÿ÷è ç ñòðàòèãðàôi÷íèõ ïå ðå-òèíiâ, çà ïîâ íåí íÿ ñà ìî¿ êà ìå ðè òà ïðî ìiæêiâ ìiæ íåþ òà ìà òå ðè êî âè ìè ñòiíêà ìèêîò ëî âà íó áóëî iäåí òè÷ íèì.

Ïiäñòàâ âáà ÷à òè â íüî ìó ïî õî âàëü íèé êîì ïëåêñ íà áà ãà òî áiëüøå, íiæ ïî â’ÿ çó-âà òè éîãî ç æèò ëî âî-ãîñ ïî äàð ÷îþ ñïî ðó äîþ. Çîê ðå ìà, íà êî ðèñòü ïåð øî ãîñâiä÷àòü: çãà äó âà íà îä íî ðiäíiñòü çà ïîâ íåí íÿ âñå ðå äèíi êà ìå ðè òà ïî ¿¿ ïå ðè ìåò ðóçîâíi; çíàõiäêè ðåìiííî¿ ôó ðíiòóðè òà äâîõ äèðõåìiâ; âiäñóòíiñòü ñëiäiâ ïå÷i;âiäñóòíiñòü áóäü-ÿêèõ çà ãëèáëåíü íà äíi çðó áó; âiäñóòíiñòü áóäü-ÿêèõ æèò ëîâî- ãîñ ïî äàð ÷èõ ñïî ðóä íà öié äiëÿíöi.

Íà êî ðèñòü íå ïî õî âàëü íî ãî õà ðàê òå ðó îá’ºêòó ìî æóòü ñâiä÷è òè âå ëèêi ðî ç ìiðèêàìåðè òà âiäñóòíiñòü êiñòîê iíãó ìàöi¿.

Íå ùî äàâ íî Ê. À. Ìè õàé ëî âèì âè ñó íó òî ïðè ïó ùåí íÿ, çà ÿêèì êiñòÿê ç ïî õî-âàëüíèì iíâåí òàðåì áóëî ñâiäî ìî çà áðàíî ç êà ìåðè i ùî âií ìiã íà ëåæàòè ÿêî ìóñüïðåä êó êíÿ çÿ Âî ëî äè ìè ðà Ñâÿ òîñ ëà âè ÷à31.

Â «Ïîâiñòi âðå ìåí íèõ ëiò» º çãàäêà ïðî âáèâñòâî â 983 ð. äâîõ âàðÿãiâ-õðèñòè-ÿí (áàòü êà òà ñèíà), äâið ÿêèõ íiáè òî ñòîÿâ íà ìiñöi ìàé áóòíüî¿ Äå ñÿòèííî¿ öåðê-


31 Ìè õàé ëîâ Ê. À. Êè åâ ñêèé ÿçû ÷åñ êèé íå êðî ïîëü è öåð êîâü Áî ãî ðî äè öû Äå ñÿ òèí íàÿ. Ñ. 37–38, 42.

âè. Ó çâ’ÿçêó ç öèì áóëà ïîïóëÿðíîþ âåðñiÿ, çà ÿêîþ âè ÿâëåíèé ïiä ïiâäåí íîþàï ñè äîþ öåð êâè çðóá ïî â’ÿ çó âà ëè ç äî ìîì âà ðÿ ãà32.

Êà ìåð íå ïî õî âàí íÿ íà ïiâíi÷ âiä Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Ó 1909 ð. äîñëiäæåíå êà-ìåðíå ïîõîâàííÿ (çà Ì. Ê. Êàðãåðîì, ¹ 110), ùî çíàõîäèëîñü ó 7 ì íà ïiâíi÷ (ãåî-ã ðà ôi÷íèé íà ïðÿ ìîê) âiä ïiâíi÷íî-ñõiäíî ãî êóòà äàâ íüî¿ öåð êâè. Âîíî çà é ìà ëîïiâäåííî-ñõiäíó ÷àñòèíó êâ. 28, ìåæóþ÷è íà ñõîäi (ïiâíi÷íîìó ñõîäi — Â. Ê.) çêâ. 8 i âè õîäÿ÷è äî íüî ãî íà 0,4 ì, à íà ïiâäíi çà õîäÿ÷è íà 0,2 ì â ìåæi êâ. 7 äîä.

ßìà êà ìå ðè ïå ðå ðiçà ëà çîâíiøíié êðàé ðîâó äàâ íüî ãî ãî ðî äè ùà (ðèñ. 3). Íàãë. 3,0 ì â ìà òå ðè êó çà ôiêñî âà íî ïëÿ ìó ïî õî âàëü íî¿ ÿìè (3, ë. 89). Â ùî äåí íè êóïîäàºòüñÿ ÿê ïëàí ñà ìî¿ êà ìåðè (3, ë. 87 îá.), òàê i ñòðàòèãðàôi¿ ñõiäíî¿ (3, ë. 92)33

òà ïiâäåííî¿ (3, ë. 95) ñòiíîê êâ. 28 — òîáòî ïî âçäîâæíüîãî òà ïîïåðå÷íîãî ïå ðå-òè íó êà ìå ðè.

Ïî õî âàëü íà êà ìå ðà — ïðÿ ìî êóò íî¿ ôîð ìè 2,3 � 2 ì, îðiºíòî âà íà äîâ ãîþ âiññþíà ïiâíi÷íèé çà õiä — ïiâäåííèé ñõiä. ̄ ¿ äíî çíà õîäèëîñü íà ãëèáèíi 4,15 ì âiä ïî -âåðõíi i áóëî çà ãëèáëåíå â ìà òåðèê íà 1,55 ì. Íà ïî ïå ðå÷ íî ìó ïå ðå òèíi êà ìå ðèïî çíà ÷å íî 9 òîðöiâ êî ëîä äià ìåò ðîì 10 ñì, ùî íà ëå æà ëè ïiâäåí íî-çà õiäíié ñòiíöiçðó áó i ïiäõî äè ëè âïðè òóë äî ñòiíêè êîò ëî âà íó. Âåð õíÿ êî ëî äà çíà õî äè ëàñü íàâè ñîòi 1,1 ì âiä äíà. Íà öüîìó æ ìàëþíêó çîáðàæåíî ïîäâiéíó ëiíiþ ç ïå ðåëî-ìîì, ùî, éìî âiðíî, ïî çíà ÷àº ïðî âà ëå íå ïå ðå êðèò òÿ êà ìå ðè (ðèñ. 4). Êî íñòðóê öiþîñòàí íüî ãî ïîä à íî íà ñõå ìà òè÷ íî ìó ìà ëþí êó (3, ë. 89), çà ÿêèì ïå ðå êðèò òÿ ñêëà-äàëîñü ç êî ëîä (÷è áðóñiâ?) òîâ ùèíîþ 10 ñì, ïî êëà äå íèõ âçäîâæ òà ïî ïå ðåê êà-ìåðè íà âiäñòàíi 0,25–0,3 ì îäíà âiä iíøî¿. Íà ïiâíi÷íî-ñõiäíîìó çàêií÷åííi ïî -ïå ðå÷ íî¿ êî ëî äè, íà é áëèæ ÷î¿ äî ïiâäåí íî-ñõiäíî¿ ñòiíêè êà ìå ðè, ïî çíà ÷å íî2 öâÿ õè ïî áî êàõ êîëîäè.

Íà îáîõ ñòðà òèã ðàô iÿõ ïðè ñóòíié ÷îð íèé êóëü òóð íèé øàð òîâ ùè íîþ 0,4 ì,ÿêèé áóâ ïå ðå ðiçà íèé êîò ëî âà íîì êà ìå ðè. Âií, ó ñâîþ ÷åð ãó, ïå ðå êðè òèé øà ðîìñâiòëî¿ ÷èñ òî¿ ãëè íè, ïî ò óæíiñòþ 0,3–0,4 ì. Îñòàííié, ñêîðiø çà âñå, ïî â’ÿçàíèéiç çåì ëÿ íè ìè ðî áî òà ìè ïiä ÷àñ çà êëà äàí íÿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè.

Äè òÿ ÷èé êiñòÿê çíà õî äèâ ñÿ â öåíòði êà ìå ðè. Ãî ëî âîþ îðiºíòî âà íèé íàïiâíi÷íèé çà õiä. Íåç íà÷ íà äîâ æè íà ðîç òà øó âàí íÿ êiñòîê (0,62 ì) ñâiä÷èòü, ìîæ -ëè âî, ïðî òå, ùî íå áiæ÷è êà ïî õî âà ëè â ñè äÿ ÷î ìó ïî ëî æåííi34. Ïðà âîðó÷ âiä íüî-ãî, áiëÿ ïiâäåííîãî êóòà êàìåðè, ñòîÿâ ãëèíÿíèé ãîðùèê òà ëå æàâ íiæ. Óçäîâæïiâäåííî-ñõiäíî¿ ñòiíêè, áëèæ ÷å äî íiã, çàëèøêè äâîõ âiäåð òà ´óäçèê («ïó ãîâ -êà»). Ëiâîðó÷ âiä êiñòÿ êà, â ñõiäíî ìó êóòi — ñêóï ÷åííÿ êiñòÿ íèõ áà áîê-àñòðà-ãàëiâ. Óçäîâæ ïiâíi÷íî-ñõiäíî¿ ñòiíêè êà ìåðè — 3 ãëè íÿíèõ ãîðùèêà, áiëÿ ÿêèõ3 ìóøëi, à òà êîæ ëîæ êà òà ãðåáiíü. Ùå äàëi â áiê ïiâíi÷íî ãî êóòà — 3 iêëà, 2 ìóø-ëi, êàì ’ÿ íà ñî êèð êà òà êiñòÿ íà ðó ðî÷ êà (ðèñ. 5). Íà ïî õî âà íî ìó â ä³ëÿí ö³ ãðó äåéçîá ðà æå íî âè äîâ æå íèé çà ëiçíèé ïðåä ìåò. ²íøi çíà õiäêè, âiäîìi çà îïè ñîìÌ. Ê. Êàðãåðà35, íà ïëàíi ïîõîâàííÿ íå ïî çíà÷åíi.


32 Òî ëî÷ êî Ï. Ï. Äðåâ íèé Êèåâ. Ê. 1976. Ñ. 31.33 ¯¿ ïó áëiêàöiÿ, äèâ.: Êî çþáà Â. Ê. Ãî ðî äè ùå íà Ñòà ðî êè¿âñüêié ãîði. Ñ. 148, ðèñ. 6.34 Ìè õàé ëîâ Ê. À. Êè åâ ñêèé ÿçû ÷åñ êèé íå êðî ïîëü è öåð êîâü Áî ãî ðî äè öû Äå ñÿ òèí íàÿ. Ñ. 43.35 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 1. Ñ. 176.


Ðèñ. 4. Ïîïåðå÷íèé ðîçð³ç êàìåðè ïîõîâàííÿ ¹ 110 (ðîçêîïêè 1909 ð.)

Àðõ³òåêòóðà Äåñÿòèííî¿ öåðêâè

Â ùî äåí íè êàõ ìiñòèòü ñÿ âå ëè ÷åç íèé ìà ñèâ ãðà ôi÷íî¿ iíôîð ìàöi¿ ùîäî àðõiòåê-òó ðè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè: ïëà íè îêðå ìèõ äiëÿ íîê òà ÷àñ òèí ôóí äà ìåíòiâ; îá ìiðèêîíòóðiâ ôóí äàìåíòíèõ ðîâiâ; ïëà íè ñóá ñòðóêöié ïiä ïiâíi÷íîþ ñòiíîþ òà ïëàò -ôîð ìè, íà ÿêié ñòî ÿ ëà ñõiäíà ÷àñ òè íà öåð êâè; ñòðà òèã ðàôi¿ ïå ðå òèíiâ ñòði÷îêôóíäàìåíòíèõ ðîâiâ; çà ëèøêè áëîêiâ ñòií, ùî âïà ëè, òà ñòîâïiâ öåð êâè òîùî.Îïðà öþ âàí íÿ öèõ ìà òåð iàëiâ ìàº ñòà òè òå ìîþ îêðå ìî ãî ñïåö iàëü íî ãî äî ñëiäæåí -íÿ, ìè æ çóïèíèìîñü ëèøå íà äåÿêèõ àñïåêòàõ.


Ðèñ. 5. Ïëàí êàìåðíîãî ïîõîâàííÿ ¹ 110 (ðîçêîïêè Ä. Â. Ì³ëººâà 1909 ð.)

Ïëàò ôîð ìà ïiä ñõiäíîþ ÷àñ òè íîþ öåð êâè. Ïiä ÷àñ ðîçêîïîê 1908–1909 ðð. ïiäñõiäíîþ ÷àñ òè íîþ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè çà ôiêñî âà íî íàä çâè ÷àé íî ðiäêiñíå äëÿ äàâ-íüî ðóñü êî¿ àðõiòåê òó ðè ÿâè ùå — ïëàò ôîð ìó ç ñóá ñòðóêöié, íà ÿêó ñïè ðà ëè ñÿôóí äà ìåí òè àï ñèä. Éìî âiðíî, ¿¿ çðîá ëå íî äëÿ òîãî, ùîá óáåç ïå ÷è òè ôóí äà ìåí òèâiä ïðî ñiäàíü, àäæå íà öüî ìó ìiñöi áóëî ùî íàéìåíøå 8 ïiäêóðãàííèõ ïîõîâàíü,ñåðåä ÿêèõ i âåëèêå êàìåðíå.

Ïiä ïëàò ôîð ìó áóëî âè ðè òî ñóöiëüíèé ïðÿ ìî êóò íèé êîò ëî âàí, äîâ æè íà ÿêî ãîìàé æå çá³ãà ëà ñÿ ç øè ðè íîþ íå ôiâ ìàé áóò íüî¿ öåð êâè. Çi ñõiäíî ãî áîêó êîò ëî âàíìàâ ïðÿ ìî êóò íèé âèñ òóï íà âïðî òè öåí òðàëü íî¿ àï ñè äè. Äîâ æè íà öüî ãî âèñ òó ïóñòà íî âè ëà 9,45–9,5 ì, øè ðèíà éîãî ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè — 1,8 ì (3, ë. 218 îá.–219)àáî 2,0 ì (3, ë. 219 îá.–220), ïiâäåííî¿ ñòiíêè — 1,6 ì. Âiäñòàíü âiä öåí òðàëüíî¿àï ñè äè äî ñõiäíî¿ ñòiíêè âèñ òó ïó êîò ëî âà íó — 1,1 ì. Äîâ æè íà ñòiíêè êîò ëî âà íóíà âïðî òè ïiâíi÷íî¿ àï ñè äè — 3,6 ì, âiäñòàíü ìiæ íèìè — 1,05–1,08 ì. Äîâ æè íààíà ëî ãi÷íî¿ ñòiíêè íà âïðî òè ïiâäåí íî¿ àï ñè äè — 4,25 ì. Âiäñòàíü âiä öiº¿ ñòiíêèäî ñõiäíîãî ôà ñàäó íî âî¿ öåðêâè — 12,1 ì, à âiä ñòiíêè áiëÿ ïiâíi÷íî¿ àï ñèäè äîòîãî æ ôàñàäó íî âî¿ öåðêâè — 12,43 ì.

Â çà ïîâ íåííi êîò ëî âà íó ïëàò ôîð ìè ïå ðåä öåí òðàëü íîþ àï ñè äîþ òðàï ëÿ ëèñüøìàòêè ÷åðâîíîãî êâàð öèòó (3, ë. 218 îá.–219). Íà äíi êîò ëîâàíó — ðåøòêè ñóá -ñòðóêöié. Âîíè ñêëà äàëèñÿ ç äâîõ ÿðóñiâ áàëîê. Âåðõíi ëå æàëè âçäîâæ êîòëîâàíó.Íà ñõiä âiä àï ñèä çà ôiêñî âà íî 34 ïî äî âæíi áàë êè. ¯õ øè ðè íà ñòà íî âè ëà0,12–0,15 ì, âiäñòàíü ìiæ íèìè — 0,12–0,2 ì (3, ë. 219 îá.–220). Âåðõ áà ëîê áóâíà ïiâñôå ðè÷ íèì (äià ìåòð — 7–8 ñì), òîáòî, éìî âiðíî, öå áóëè íà ïiâêîëîäè, ïî-êëà äåíi ïëî ùè íîþ äî íè çó. Íèæ ÷å, ïåð ïåí äè êó ëÿð íî äî ïî ïå ðåäíiõ, çíà õî äèâ ñÿäðó ãèé ÿðóñ áà ëîê. Ïå ðåä ïiâíi÷íîþ òà ïiâäåí íîþ àï ñè äà ìè çà ôiêñî âà íî ïî15 ðÿ äiâ öèõ áà ëîê (3, ë. 220 îá.–221). Âîíè ïðîäîâæóâàëèñü i âñå ðåäèíó öåðêâè,ïðî ùî ñâiä÷àòü çà ëèøêè öiº¿ êî íñòðóêöi¿ ïiä ïiâäåí íîþ àï ñèäîþ (2, ë. 15 îá.).Òóò çíàéäåíî 8 ðÿäiâ êîëîä äiàìåòðîì 0,1–0,15 ì, âiäñòàíü ìiæ ÿêè ìè ñòà íîâèëà â îñíîâ íî ìó 0,2 ì (â îä íî ìó âè ïàä êó — 0,25 ì, ùå â îäíîìó — 0,5 ì). Ïðî òå, ùîöå íå ïå ðå êðèò òÿ êà ìåð íî ãî ïî õî âàí íÿ, ñâiä÷èòü íà ïðÿ ìîê êî ëîä — âîíè ëå æà ëè ïà ðà ëåëü íî äî ïî çäî âæíüî¿ îñi õðà ìó, â òîé ÷àñ ÿê îðiºíòàö iÿ êà ìå ðè ïî õî âàí íÿáóëà çìiùåíà âiäíîñíî öiº¿ îñi.

Ó âiëüíi âiä ïå ðåõðåùåííÿ äâîõ ÿðóñiâ êîëîä ìiñöÿ âáè âàëèñÿ êâàä ðàòíi â ïå ðå-òèíi êiëêè ðî çìiðîì 5 � 5 àáî 9 � 9 ñì, ùî çà ãëèáëþâàëèñÿ â ´ðóíò íà 0,55–0,6 ì(3, ë. 220 îá.–221). ¯õ âèÿâëåíî íà âñié ïëîùi êîò ëîâàíó ïëàòôîðìè ÿê çîâíi àï -ñèä, òàê i âñå ðåäèíi íèõ.

Ñóáñòðóêöi¿ ïiä ïiâíi÷íîþ ñòiíîþ öåð êâè. Îñêiëüêè ïiä ÷àñ ðîç êîïîê Ä. Â. Ìi -ëººâà äîñ òóïíèìè äëÿ äîñëiäæåíü áóëè ëèøå ñõiäíà òà ïiâíi÷íà ÷àñòèíè äàâ íüî¿Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, ïiâíi÷íà ñòiíà îñòàí íüî¿ äîç âî ëè ëà çà ôiêñó âà òè ïðè íöèï êîí-ñòðóêöi¿ íèçó ôóí äà ìåí òó öåð êâè. Ç’ÿ ñî âà íî, ùî â íè æíié ÷àñ òèíi ôóí äà ìåí òíèõ ðîâiâ âè êî ðèñ òî âó âà ëè ñÿ ñóá ñòðóêöi¿, àíà ëîãi÷íi äî çà ñòî ñî âà íèõ â ïëàò ôîðìiïiä ñõiäíîþ ÷àñòèíîþ öåðêâè. Öå iëþñòðóº ðîçðiç ôóíäàìåíòó ïiâíi÷íî-çàõiäíî-ãî êóòà öåð êâè (7, ë. 87 îá.–88).


Ç íüî ãî äîá ðå âèä íî, ùî ôóí äà ìåí òè öåð êâè ñïè ðà ëè ñÿ íà 2 ÿðó ñè ñóá-ñòðóêöié. Âåðõíié ñêëàäàâñÿ ç ïðÿìîêóòíèõ áðóñiâ øè ðèíîþ 0,15 òà 0,2 ì, ùî ëå -æà ëè ïî ïå ðåê ôóí äà ìåí òó. Âiäñòàíü ìiæ íèìè ñòà íî âè ëà 0,4–0,45 ì. Ïî ïå ðå÷íiáðóñè êëà ëèñÿ òà êèì ÷è íîì, ùî íà ìiñöi ïiëÿñòð âîíè áóëè äîâ øèìè i âèñ òóïàëèðàçîì ç ïiëÿñ òðîþ, ÿê öå âèä íî íà ïðèêëàäi ïåð øî¿ ç ïiâíî÷i ïiëÿñòðè çàõiäíîãîôà ñà äó. Íà 0,1 ì íè æ÷å âiä íèõ, áåç ïî ñå ðåä íüî íà äíi ôóí äà ìåí òíî ãî ðîâó, ëå æàâ ÿðóñ ïîçäîâæíiõ áðóñiâ òà êîãî æ ðî çìiðó â ïå ðåòèíi. Ïiä çà õiäíîþ ñòiíîþ çà-ôiêñî âà íî 4 ðÿäè ïî çäîâæíiõ áðóñiâ. Âåðõ ïî ïå ðå÷ íèõ áðóñiâ çà ôiêñî âà íî íàãë. 2,7–2,8 ì, âåðõ ïîçäîâæíiõ — íà ãë. 2,85 ì, äíî çà õiäíî ãî ôóí äà ìåí òó â öüî ìóêóòi — íà ãë. 3,0 ì. Îñêiëüêè ãëè áèíà ôóí äàìåíòó ïiâíi÷íî¿ ñòiíè öåðêâè áóëà íà0,7 ì ãëèáøîþ çà çà õiäíó, â ìiñöi ¿õ ïå ðåòèíó ïiä ïiâíi÷íî-çàõiäíèì êó òîì öåð ê-âè âè ÿâëåíî ùå îäèí ïîïåðå÷íèé ÿðóñ áðóñiâ, âåðõ ÿêî ãî çíà õîäèâñÿ íà ãëèáèíi3,55 ì. Ïiä íèì — ðåø òêè 5 ðÿäiâ êiëêiâ ðî çìiðîì 10 � 10 ñì, âiäñòàíü ìiæ ÿêè ìèñòà íî âè ëà 0,2 ì. Äàëi íà ñõiä êiëüêiñòü ïî äîâæíiõ ðÿäiâ êiëêiâ ïiâíi÷íî¿ ñòiíèçáiëüøóâàëàñü ç 5 äî 6. Êiëêè çíà õîäèëèñü íå ëèøå ïiä ñà ìîþ ñòiíîþ, àëå é ïiäïiëÿñòðàìè. Çîêðåìà, ïiä äðóãîþ ç çàõîäó ïiëÿñòðîþ ïiâíi÷íî¿ ñòiíè öåð êâè çà -ôiêñîâàíî 24 êiëêè (ïî 6 êiëêiâ ó 4 ðÿäè) (7, ë. 111).

Äèñ êóñiéíi àñ ïåê òè ðå êî íñòðóêöi¿ ïëà íó. Âèç íà ÷åí íÿ ïëà íó Äå ñÿ òèí íî¿ öåð ê -âè äîñi çà ëè øàºòüñÿ àê òó àëü íîþ òå ìîþ. Íåç âà æà þ ÷è íà òå, ùî ìàé æå âñÿ ïëî ùàõðàìó áóëà äîñëiäæå íà Ä. Â. Ìiëººâèì òà Ì. Ê. Êàð ãåðîì, º êiëüêà ñïiðíèõ ïè -òàíü, ïî â’ÿ çà íèõ ÿê ³ç çà ãàëü íîþ ðå êî íñòðóêöiºþ ïëà íó (çîê ðå ìà, íà ÿâíiñòþ ïðè-òâîðó ïå ðåä çàõiäíèì âõî äîì), òàê i ç îêðå ìèìè éîãî ÷àñòèíàìè. Äâà ç íèõ âèð-iøó þòü ñÿ çà äî ïî ìî ãîþ ùî äåí íèêiâ Ä. Â. Ìiëººâà.

Îäíå ç ïè òàíü ïî â’ÿçàíå ç íà ÿâíiñòþ ïiëÿñ òðè íà ñõiäíîìó ôàñàäi ïiâíi÷íî¿ ãà -ëåðå¿ öåð êâè. Ó áiëüøîñòi äîñëiäíèêiâ (Ì. Ê. Êàð ãåð, Ì. Â. Õî ëîñòåíêî,Þ. Ñ. Àñººâ) âîíà âðàõîâàíà ïðè ðå êîíñòðóêöi¿, õî÷à º i òàêi (Ã. Í. Ëîã âèí,À. Â. Ðå ó òîâ), ùî çà ïå ðå ÷è ëè ¿¿ iñíó âàí íÿ. Çîê ðå ìà, À. Â. Ðå ó òîâ ïî ñëàâ ñÿ íà òå,ùî öÿ ëî ïàòêà âiäñóòíÿ íà ïëàíi Ì. ªôè ìîâà36. Íàñ ïðàâäi öåé àð ãóìåíòäîñëiäíèêà íå º äiéîâèì, îñêiëüêè íà çãàäàíîìó ïëàíi âiäñóòíÿ é ïiëÿñ òðà íàäðóãié çi ñõî äó ïî ïå ðå÷öi ïiâäåí íî¿ ãà ëå ðå¿, íà ÿâíiñòü ÿêî¿ ïiäòâåð äæå íà äî êó -ìåí òàëü íî i íå âèê ëè êàº ñóìíiâiâ.

Ùîäî ïiëÿñ òðè íà ñõiäíîìó ôàñàäi ïiâíi÷íî¿ ãà ëåðå¿, òî âîíà ïðè ñóòíÿ íà êiëüêîõïëàíàõ, çîê ðåìà, íà ïëàíi êâ. 25 (2, ë. 33 îá.). Ïiëÿñòðà âèñ òóïàëà ÿê íà çîâíi, òàê i âñå -ðå äè íó öåð êâè i ìàëà øè ðè íó (ïî ôóí äà ìåí òíî ìó ðîâó) 1,1 ì ïðè çà ãàëüíié äîâæèíi2,5 ì, òîáòî âèñòóïàëà çà ëiíiþ ñòiíè íà 0,5 ì. ª öÿ ïiëÿñ òðà, ÿê i çãàäàíà âèùå ïiëÿñ -òðà â ïiâäåííié ãà ëåðå¿, íà ïëàíi, îïó áëiêîâàíîìó çà ðåçóëüòàòàìè ðîáiò Ä. Â. Ìi -ëººâà37. Òà êèì ÷è íîì, iñíó âàííÿ öiº¿ ïiëÿñ òðè íå âèêëèêàº ñóìíiâiâ.

²íøå ïè òàí íÿ ñòî ñóºòüñÿ íà ÿâ íîñòi ïî ïå ðå÷ íî¿ ñòði÷êè ôóí äà ìåí òó öåí òðàëü -íîãî ÿäðà öåðêâè, ùî âiäïîâiäàëà ñõiäíié ïàði ñòîâïiâ. Õî÷à íà çãà äàíîìó ïëàíi


36 Ðå ó òîâ À. Äî ïðî áëå ìè ðå êî íñòðóêöi¿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Öåð êâà Áî ãî ðî äèöi Äå ñÿ òèí íà âÊèºâi. Ê. 1996. Ñ. 33.

37 Ïðî èç âî äñòâî àð õå î ëî ãè ÷åñ êèõ ðàñ êî ïîê. Ãî ðîä Êèåâ. ÎÀÊ çà 1913–1915 ãã. Ïã., 1918. Ñ. 168,ðèñ. 239.

âiäñóò íÿ öÿ ïî ïå ðå÷ íà ñòði÷êà, óñi äîñëiäíè êè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, ñëiäîì çàÌ. Ê. Êàð ãåðîì, íå ñó ìíiâàëèñÿ â ¿¿ íà ÿâíîñòi. Òiëüêè À. Â. Ðå óòîâ âêà çàâ íàâiäñóòíiñòü öiº¿ ñòði÷êè, ïî ñëàâøèñü íà ïëà íè Ê. Ëîõâèöüîãî òà Ì. ªôèìîâà38.Ùîäåííèêè äîçâîëÿþòü âèðiøèòè öå ïèòàííÿ.

Ó 1909 ð. âïðè òóë äî ñõiäíî ãî ôà ñà äó íî âî¿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè áóëî çà êëà äå íîêâ. 50–52. Â íèõ áóëî çàôiêñîâàíî çàõiäíèé êðàé ðîâó ïî ïåðå÷íî¿ ñòði÷êè, à òà-êîæ 3 ôóíäàìåíòíi ðîâè öåíòðàëüíîãî òà ïiâäåííîãî íå ôiâ (3, ë. 227 îá.–228).Â ùî äåí íè êó ïîä à íî ïëà íè íè æíiõ ÷àñ òèí ôóí äà ìåí òó. Çîê ðå ìà, íà ïëàíi êâ. 51(ãë. 2,7 ì) ÷iòêî âèä íî ôóí äà ìåí òíó ñòði÷êó ïiâäåí íî¿ ñòiíè öåí òðàëü íî ãî íåôó.Âîíà âè ðè òà â öiëüíî ìó ÷îð íî-ñiðî ìó íå ïåð âèí íî ìó ´ðóíòi. Øè ðè íà ñòði÷êè —1,25 ì; íà ¿¿ äíi — 4 ïîäîâæíi áðóñè ñóá ñòðóêöié, ìiæ ÿêèìè — ñëiäè êiëêiâ(3, ë. 233 îá.). Ïåð ïåí äè êó ëÿð íî äî íå¿ ïðî õî äèòü ñòði÷êà ùiëüíî ãî ÷îð íî çå ìó,ÿêà â ìåæàõ êâ. 51 ìàº øèðèíó âiä 0,5 ì (ïiâíi÷íèé êðàé êâ.) äî 0,6 ì (ïiâäåííèéêðàé). Àíàëîãi÷íèì ´ðóí òîì çà ñè ïà íî ïðî ìiæîê ìiæ ïiâäåí íîþ ñòî ðî íîþ ëiíi¿ôóí äà ìåí òó öåí òðàëü íî ãî íåôó òà ïåð âèí íèì ´ðóí òîì, ùî âêà çóº íà òå, ïî-ïåð-øå, ùî øè ðèíà ôóí äàìåíòíèõ ðîâiâ áóëà øèðøîþ çà ñàìi ôóíäàìåíòè, i, ïî-äðó-ãå, ùî öi ñòði÷êè âè ðè âà ëèñü îä íî ÷àñ íî, àëå ïî ïå ðå÷ íà áóëà çà ñè ïà íà ïiñëÿ ïî ÿ âèôóí äà ìåí òó íåôó. Çàç íà ÷è ìî òà êîæ, ùî íiÿ êèõ áóä iâåëü íèõ ìà òåð iàëiâ (êðiìêiëüêîõ óëàìêiâ ÷åð âîíîãî êâàðöèòó òà ïëiíô), à òà êîæ ñóá ñòðóêöié ÷è ¿õ ñëiäiâ,ïîïåðå÷íà ñòði÷êà íå ìàëà, à, îòæå, íà ¿¿ ìiñöi íiêî ëè íå iñíó âàëî i ôóí äàìåíòó.

Öå ïiäòâåðäæóº i ïëàí êâ. 52 (ãë. 2,5–2,6 ì), â ÿêèé ïî òðà ïè ëî ìiñöå ïå ðå òè íóôóí äà ìåí òó ïiâäåí íî¿ àï ñè äè òà ïî ïå ðå÷ íî¿ ñòði÷êè (3, ë. 237). Øè ðè íà ïî ïå ðå÷-íî¿ ñòði÷êè â ïiâíi÷íié ÷àñòèíi êâ. 52 ñòà íîâèëà 0,35 ì, à øè ðè íà ôóí äà ìåí òíî ãîðîâó, ÿê i â ïî ïåðåäíüîìó âè ïàäêó, áóëà áiëüøîþ (ç ïiâíi÷íîãî áîêó) çà ôóíäà-ìåíò ç ñóáñòðóêöiÿìè ïiâäåí íî¿ ñòiíè ïiâäåííî¿ àï ñèäè. Öiêàâà îñîáëèâiñòü — âïðî ìiæêó ìiæ çà êií÷åí íÿì ïî ïå ðå÷ íî¿ ñòði÷êè (äðó ãî¿ çi ñõî äó) ïiâäåí íî¿ ãà ëå ðå¿ òà ñóá ñòðóê öiÿ ìè ïiâäåí íî¿ ñòiíè ïiâäåí íî ãî íåôó ïî çíà ÷å íî 2 ïî ïå ðå÷íi áðóñèñóáñòðóêöié, ÿêi ìîãëè íàëåæàòè ïîïåðå÷íié ñòiíi ãàëåðå¿.

Êðiì ïëàíiâ, ùîäåííèê ìiñòèòü êiëüêà ñòðàòèãðàôié, â ÿêi ïî òðàïèëè ÿê ïî äîâ-æíi ôóí äàìåíòíi ñòði÷êè õðà ìó, òàê i ïîïåðå÷íà ñòði÷êà (3, ë. 229, 229 îá., 230,230 îá., 234 îá.). Óñi âîíè òàêîæ ïiäòâåðäæóþòü âèñíîâîê ïðî òå, ùî ïîïåðå÷íàñòði÷êà áóëà âè ðè òà îä íî ÷àñ íî ç iíøè ìè ôóí äà ìåí òíè ìè ñòði÷êà ìè, àëå ç íå âiäî-ìèõ ïðè÷èí â íå¿ íå áóëî ïîêëàäåíî ôóíäàìåíò. Çà ôiêñîâàíå â êâ. 51 äó ãîïîäiáíåðîç øè ðåí íÿ ñòði÷êè ôóí äà ìåí òó âñå ðå äè íó öåí òðàëü íî ãî íåôó áåç íà ÿâ íîñòi âöié ÷àñ òèíi ñóá ñòðóêöié ñâiä÷èòü, íà íàøó äóìêó, ëèøå ïðî ðîçëèâ âàï íÿíîãîðîç÷èíó â áiê âèðèòî¿ i òîäi ùå íå çàñèïàíî¿ ïîïåðå÷íî¿ ñòði÷êè.

Òàêèì ÷è íîì, ìîæíà ñòâåð äæóâàòè, ùî â öié ÷àñ òèíi õðà ìó íå iñíó âàëî àíiõðåñòîïîäiáíî¿, àíi êâàäðàòíî¿ (ÿê ïðèïóñòèâ À. Â. Ðåóòîâ) ïàðè ñõiäíèõ ñòîâïiâ.Öåé âèñ íî âîê âè ìà ãàº ïî âíî ãî ïå ðå ãëÿ äó êî íñòðóê òèâ íî ãî ðiøåí íÿ ùîäî ôîð ìèïå ðå êðèò òÿ õðà ìó i, ìîæ ëè âî, ìiñöÿ ðîç òà øó âàí íÿ éîãî ãî ëîâ íî¿ áàíi. Çàç íà ÷è ìî


38 Ðåóòîâ À. Âêàç. ïðà öÿ. Ñ. 33.

òà êîæ, ùî ïðî êî ïà íà ñòði÷êà ïî ïå ðå÷ íî ãî ôóí äà ìåí òíî ãî ðîâó, ÿêà íå áóëà âè-êî ðèñ òà íà ïðè ñïî ðóä æåííi ôóí äà ìåíòiâ, ïðî õî äè ëà çîâñiì íå òàê, ÿê ïî çíà ÷å íîïóí êòè ðîì íà ïëàíi Ì. Ê. Êàð ãå ðà. Çîê ðå ìà, ìiñöå ¿¿ ïå ðå òè íó ç ôóí äà ìåí òíèìðî âîì ïiâäåí íî¿ ñòiíêè ïiâäåí íî ãî íåôó çíà õî äè ëîñü â 0,35 ì âiä êðàþ êâ. 52(3, ë. 237), òîá òî ïî ìiòíî äàëi íà ñõiä (íà 0,7–0,8 ì), íiæ íà ïëàíi Ì. Ê. Êàðãåðà.Ìiñöå ïå ðå òè íó ñòði÷êè ç ïiâäåí íèì ôóí äà ìåí òîì öåí òðàëü íî ãî íåôó òà êîæ ðîç-òàøîâóâàëàñü òðî õè ñõiäíiøå, ùî ïîêàçàâ êâ. 51 (3, ë. 233 îá.). À â êâ. 50 çàõiäíèéêðàé ñòði÷êè, íàâïàêè, ïðî õîäèâ âæå òðî õè çàõiäíiøå, áëèæ÷å äî íî âî¿ öåðêâè,ðîç òà øî âó þ ÷èñü ó 1,67 ì âiä ¿¿ öî êîëÿ (3, ë. 227 îá.–228). Ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùîöÿ ñòði÷êà ïî ïå ðå÷ íî ãî íåçà êëà äå íî ãî ôóí äà ìåí òó ïðî äîâ æó âà ëàñü äàëi íàïiâíi÷ i âè õîäèëà äî çîâíiøíüî¿ ñòiíè ïiâíi÷íî¿ ãàëåðå¿, íà ùî íàòÿêàº çîáðàæåí-íÿ ïî ïå ðå÷ íî¿ ñòði÷êè, ðîç òà øî âà íî¿ ó 5,75 ì íà ñõiä âiä òðåòüî¿ çi ñõî äó ôóíäà-ìåíòíî¿ ñòði÷êè ïiâíi÷íî¿ ãà ëåðå¿ (2, ë. 66 îá.–67).

Ïðè áó äî âà äî çà õiäíî ãî ôà ñà äó Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Ó 1911 ð. ïiä ÷àñ ðîçêîïîêäiëÿí êè íà çà õiä âiä Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè âè ÿâ ëå íî çà ëèø êè ïðè áó äî âè äî íå¿. Öÿñïî ðó äà ïðè ëÿ ãà ëà äî ïiâíi÷íî ãî ïðÿñ ëà çà õiäíî ãî ôà ñà äó öåð êâè. Íà ÷àñ ðîç êî -ïîê çáåðåãëèñÿ äâà âiäðiçêè ôóíäàìåíòiâ öiº¿ ïðÿìîêóòíî¿ ïðèáóäîâè.

Ó êâ. 202 çà ôiêñîâàíî ïiâíi÷íó ñòiíêó, ïiâíi÷íî-çàõiäíèé êóò òà ÷àñ òèíó çà -õiäíî¿ ñòiíêè ñïîðóäè (7, ë. 8). Ó êâ. 203, ðîçòàøîâàíîìó â 0,5 ì íà ïiâäåíü âiä ïî -ïå ðåä íüî ãî, íà âïðî òè ïiâäåí íî-çà õiäíî ãî êóòà íî âî¿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, âè ÿâ ëå -íî äiëÿíêó çàõiäíî¿ ñòiíêè ñïîðóäè (7, ë. 8 îá.). Çà ñiòêîþ êâàäðàòiâ, êâ. 203 ðîç òà-øî âó âàâ ñÿ â 0,5 ì âiä ôà ñàäó íî âî¿ öåð êâè, àëå, îñêiëüêè â ùîäåííèêàõ íàñòðàòèãðàôiÿõ ñõiäíèõ ñòiíîê êâ. 202 òà 203 ïðèñóòíi ôóíäàìåíòè (7, ë. 68 îá.),éìîâiðíî, öi ñòiíêè çãàäàíèõ êâàäðàòiâ âïðè òóë ïiäõîäèëè äî äàâíiõ ôóíäàìåíòiâöåð êâè.

Äîâ æè íà ñïî ðó äè (äî ñõiäíî ãî êðàþ êâ.) ñòà íî âè ëà 2,95 ì, ïðî ñòå æå íà øè ðè -íà — 4,95 ì. ¯¿ ïiâíi÷íà ñòiíêà, çà îá ìiðàìè, ìàëà ïiäõîäèòè âïðèòóë äî çà õiäíî¿ôà ñàä íî¿ ñòiíè öåð êâè, îìè íà þ ÷è ïåð øó ç ïiâíî÷i ïiëÿñ òðó öüî ãî ôà ñà äó.Ïiâäåííó ñòiíêó ñïîðóäè â 1911 ð. íå çíàéäåíî, àëå éìîâiðíî, ùî âîíà âè õîäèëàíà äðóãó (ç ïiâíî÷i) ïiëÿñ òðó öüî ãî æ ôà ñàäó. Íà öå íà òÿêàþòü ïëà íè Ê. Ëîõâèöü-êîãî òà Ì. ªôèìîâà (ðèñ. 6:1,2).

Øè ðè íà ôóí äà ìåí òó ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè ïðè áó äî âè ñòà íî âè ëà 0,85 ì, çà õiäíî¿ —0,7–0,75 ì. Â ïiâíi÷íî-çà õiäíî ìó êóòi çáå ðåã ëà ñÿ ïðÿ ìî êóò íà ïiëÿñ òðà, ùî íà0,15 ì âèñ òóïàëà â ïiâíi÷íèé áiê. ²ç çà õiäíîãî áîêó äî öüîãî êóòà ïðèëÿãàâ âåëè-êèé ïðÿ ìî êóò íèé êîò ëî âàí ÿêî ãîñü îá’ºêòó, ÿêié ìiã ÷àñ òêî âî çðiçà òè àíà ëî -ãi÷íèé âèñòóï ïiëÿñòðè â öüîìó íàïðÿìêó (ðèñ. 7:1).

Çà õiäíà ñòiíêà çáå ðåã ëà ñÿ íà äîâ æè íó 0,8 ì âiä âí óòðiøíüî ãî ïiâíi÷íî-çà õiäíî-ãî êóòà ïðèìiùåííÿ. ¯¿ iíøà äiëÿíêà (êâ. 203) çáåðåãëàñÿ íà äîâ æèíó 1,25 ì(ðèñ. 7:2). Âiäñòàíü ìiæ öèìè äiëÿíêàìè ñòà íîâèëà 2,05 ì. Ç ïëà íó ôóí äà ìåí òó íåçðî çóì iëî, ÷è öå ïî â’ÿ çà íî iç âòðà òîþ öiº¿ ÷àñ òè íè çà õiäíî¿ ñòiíêè ÷å ðåç ïå ðå êî -ïè, ÷è öåé ðîç ðèâ iñíó âàâ ïiä ÷àñ ôóíê öiî íó âàí íÿ ïðè áó äî âè i ïî â’ÿ çà íèé ç ðîç-òà øó âàí íÿì âõî äó.


Ïðè âåð òàº óâà ãó íå çíà÷ íà ãëè áè íà âè ÿâ ëåí íÿ ôóí äà ìåíòiâ — 0,9–1,1 ì. Âîíèñêëàäàëèñÿ ç 3 ðÿäiâ ïëiíôè íà ãëè íÿíîìó ðîç÷èíi. Â îñíîâi êëàäêè ëå æàëî êiëüêà øèôåðíèõ ïëèò. Ðîçìið ïëiíôè 45 � 28 � 3,2 ñì òà 33–34 � 28 ñì. Òîâ ùè íà ôóí äà -ìåí òó â ùî äåí íè êàõ íå çà çíà ÷å íà, àëå, ñó äÿ ÷è ç íà âå äå íî¿ âèùå òîâ ùè íè ïëiíôè,éîãî ïî òóæíiñòü íå ïå ðå âè ùó âà ëà 0,25 ì.

Â ïëàíi ïðè áóäîâè º öiêà âà îñîáëèâiñòü — ¿¿ çàõiäíà ñòiíêà ïðîõîäèëà íå ïà ðà-ëåëüíî ñõiäíîìó êðàþ êâ. 202, 203 òà çàõiäíîìó ôà ñàäó íî âî¿ öåðêâè. Òàê, âiä-ñòàíü âiä âíóòðiøíüîãî êðàþ çàõiäíî¿ ñòiíè ïðèáóäîâè äî ñõiäíîãî êðàþ êâ. 202ñòà íî âè ëà 1,9 ì, à àíà ëîãi÷íà âiäñòàíü â êâ. 203 — 2,2 ì. Äî òîãî æ, âiäñòàíü âiäïiâíi÷íî-çà õiäíî ãî âí óòðiøíüî ãî êóòà ñïî ðó äè äî ïiâäåí íî¿ ñòiíêè ïðè áó äî âè äîïiâäåí íî-ñõiäíî ãî êóòà êâ. 202 ñòà íî âè ëà 1,2 ì, â òîé ÷àñ ÿê âiäñòàíü âiä âí óò-


Ðèñ. 6. Ï³âí³÷íî-çàõ³äíà ïðèáóäîâà äî Äåñÿòèííî¿ öåðêâè çà ïëàíàìè: 1 — Ê. Ëîõâèöüêîãî

(1824 ð.); 2 — Ì. ªôèìîâà (1826 ð.); 3 — Ä. Ì³ëººâà (1911 ð.)


Ðèñ. 7. Ôðàãìåíòè êëàäêè (ï³âí³÷íà òà çàõ³äíà ä³ëÿíêè) ïðèáóäîâè äî ï³âí³÷íî-çàõ³äíîãî êóòà

Äåñÿòèííî¿ öåðêâè (ðîçêîïêè 1911 ð.)

ðiøíüî¿ ëiíi¿ ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè ïðèáóäîâè äî ïiâäåííî-ñõiäíîãî êóòà êâ. 202 —1,0 ì, òîá òî ïiâíi÷íà ñòiíà ïðè áó äî âè áóëà ðîç òà øî âà íà íå ïà ðà ëåëü íî ïiâäåííiéñòiíöi êâ. 202. Öå âèêðèâëåííÿ ëåã êî ïîÿñíþºòüñÿ, ÿêùî ïî ãëÿíóòè íà ïëàí ôóí-äà ìåí òó çà õiäíî¿ ñòiíè äàâ íüî¿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, îïó áëiêî âà íèé Ì. Ê. Êàð ãå-ðîì. Ïî íüîìó äîá ðå âèäíî, ùî ëiíiÿ ñòiíè äâîõ ïiâíi÷íèõ ïðÿ ñåë, ðîç òàøîâàíèõëiâî ðó÷ âiä öåí òðàëü íî ãî ïðÿñ ëà çà õiäíî ãî ôà ñà äó, âiäõè ëÿºòüñÿ äåùî íà ñõiä. Öåâiäõè ëåí íÿ ïî âòî ðè ëà i ïðè áó äî âà äî ïiâíi÷íî-çà õiäíî ãî êóòà öåð êâè (ðèñ. 6:3).

Íà ÿâíiñòü òiëüêè ïëàíiâ äâîõ äiëÿ íîê ôóí äà ìåí òó ïðè áó äî âè, âiäñóòíiñòü ôî-òîã ðàôié òà äå òàëü íî ãî îïè ñó öèõ ðåø òîê íå äà þòü ìîæ ëè âîñòi ñêëàñ òè ïî âíåóÿâëåííÿ ïðî õà ðàêòåð öiº¿ çíà õiäêè. Ðà çîì ç òèì, àíàëiç íà ÿâíî¿ iíôîðìàöi¿ äî-çâî ëÿº çðî áè òè ïåâíi ïî ïå ðåäíi âèñ íîâ êè.

Ïðè áó äî âà äî Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè áóëà çðîá ëå íà, âî ÷å âèäü, ó äàâ íüî ðóñü êèé÷àñ. Ïiñëÿ 1240 ð. öåðêâà ñòîÿëà â ðó¿ íàõ, i íi îðãàíiçàöiéíî, íi ôiíàíñîâî íîâå áó -äiâíèö òâî íå ìîã ëî áóòè çäiéñíå íå. Äî òîãî æ, ãiïî òå òè÷ íó ïî ÿ âó ïðè áó äî âè ñëiäáóëî á î÷iêóâàòè áiëÿ ïiâäåííî-çàõiäíîãî êóòà öåðêâè, ÿêèé ìåíø ïî ñòðàæäàâ âiäðóé íàöi¿ õðà ìó.

Â êëàäöi ôóí äà ìåí òó ïðè áó äî âè âè êî ðèñ òà íî ïëiíôó, ôîð ìàò ÿêî¿ âêà çóº íàïî ÷à òîê Õ²² ñò. Ç iíøî ãî áîêó, çà ñòî ñó âàí íÿ ãëè íÿ íî ãî ðîç ÷è íó â êè¿âñüêiéàðõiòåêòóði âiäîìå íå ðàí iøå çà îñòàí íþ ÷âåðòü Õ²² ñò. Ïðèâåðòàº óâà ãó ïîäiá-íiñòü ôóí äàìåíòiâ öiº¿ ïðèáóäîâè òà ïàëàöó, äîñëiäæåíîãî â 1970–72 ðð. Ï. Ï. Òî-ëî÷êîì òà Â. Ê. Ãîí ÷àðîâèì i â 1981–82 ðð. Â. Î. Õàð ëàìîâèì. Ôóíäàìåíòè ïàëà-öó áóëè â äâà ðàçè øèðøèìè òà çàáóòîâàíèìè êàìi ííÿì i áóäiâåëüíèì ñìiòòÿì,àëå º îñîáëèâîñòi, ÿêi ¿õ îá’ºäíóþòü — íà ÿâíiñòü øè ôåðíèõ ïëèò â ïiäîøâi ôóí -äà ìåí òó òà âè êî ðèñ òàí íÿ ãëè íÿ íî ãî ðîç ÷è íó39. Éìî âiðíî, îá èäâi ñïî ðó äè ç’ÿ âè-ëèñü ó Õ²² ñò.

Ôóí äà ìåíò ïðè áó äî âè áóâ äî ñèòü âóçü êèì òà íå ãëè áî êèì i éîãî ïiäîø âà ðîç-òà øî âó âà ëàñü çíà÷ íî âèùå çà íèç ôóí äà ìåí òó öåð êâè. Öå ñâiä÷èòü ïðî íå çíà÷ íóâè ñî òó ïðè áó äî âè, ÿêà, âiðî ãiäíî, áóëà îä íî ÿ ðóñ íîþ.

Âîíà ìîã ëà ñëó ãó âà òè ïðè òâî ðîì ïå ðåä ïðè ìiùåí íÿì, ùî çíà õî äè ëîñü â êðàé-íüî ìó çà õiäíî ìó ÷ëå íó âàííi ïiâíi÷íî¿ ãà ëå ðå¿ öåð êâè. Ìîæ ëè âå é iíøå ¿¿ ïðè çíà -÷åííÿ — ÿê êàïëèöi. Ïî äiáíà ñïîðóäà áóëà ïðèáóäîâàíà â 1109 ð. äî çàõiäíîãîôà ñà äó Óñïå íñüêî¿ Ïå ÷å ðñüêî¿ öåð êâè äëÿ ïî õî âàí íÿ äîíü êè êíÿ çÿ Âñå âî ëî äàßðîñ ëà âè ÷à ªâïðàêñi¿: «è ïî ëî æå íî áûñòü ò›ëî åÿ â Ïå ÷å ðñüêîìú ìà íàñ òû ðè îóäâåðèè ÿæå êú îóãó, è â÷èíèøà íàä íåþ áîæ íèöþ èä›æå ëå æèòü ò›ëî åÿ»40. Âîíàäîñëiäæå íà àð õå î ëî ãi÷íî i äàº ïåâ íå óÿâ ëåí íÿ ïðî àðõiòåê òó ðó ïðè áó äîâ ïîä iá-íî ãî ïðè çíà ÷åí íÿ41.

Ðîç êîï êè Ä. Â. Ìiëººâà îìè íó ëè äiëÿí êó ïå ðåä çà õiäíèì âõî äîì äî Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, äå, çà ñâiä÷åí íÿ ìè ðîç êî ïîê 1824 òà 1826 ðð., ðîç òà øî âó âàâ ñÿ âå ëè êèéïðè òâîð ïå ðåä ãî ëîâ íèì âõî äîì äî õðà ìó.


39 Íî âîå â àð õå î ëî ãèè Êè å âà. Ê., 1981. Ñ. 175.40 ÏÑÐË. Ò. 2: Èïàòü åâñêàÿ ëå òîïèñü. Ñòá. 260.41 Ñiòêàðü î âà Î. Â. Óñïå íñüêèé ñî áîð Êèºâî-Ïå ÷å ðñüêî¿ ëàâ ðè. Ê., 2000. Ñ. 143–145.

Êëàäêà-âèìîñòêà áiëÿ Äåñÿòèííî¿ öåðêâè

Ó 1909 ð. íà ìåæi êâ. 8, 9, 28, 29 ó 10 ì íà ïiâíi÷ (ãå îã ðà ôi÷íèé íà ïðÿ ìîê) âiäïiâíi÷íî-ñõiäíî ãî êóòà Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè çíàé äå íî êëàä êó ç ïëiíôè ïðÿ ìî êóò-íî¿ ôîð ìè. Ç äîñèòü ëàêîíi÷íîãî îïèñó îá’ºêòó áóëî âiäîìî, ùî âií çíàõîäèâñÿíà ãë. 3,6 ì íà ñõèëi ðîâó äàâíüîãî ãî ðîäèùà i ìàâ íàõèë, ùî ïî âòîðþâàâ íàõèëñà ìî ãî ðîâó42.

Â ùî äåííèêó º êiëüêà ïëàíiâ òà ñòðà òèãðàôié, ïî â’ÿçàíèõ ç öiºþ êëàä êîþ. Çîê-ðåìà, âîíà ïðèñóòíÿ â ñòðàòèãðàôiÿõ ïiâäåííî¿ ñòiíêè êâ. 9 (3, ë. 69), çàõiäíèõñòiíîê êâ. 8–9 (3, ë. 69 îá.–70) òà ñõiäíèõ ñòiíîê êâ. 28–29 (3, ë. 91 îá.–92), îñòàí-íÿ ç ÿêèõ îïó áëiêî âà íà íàìè íå ùî äàâ íî43. Ïî äàþòüñÿ òà êîæ 2 ïëà íè öiº¿ ñïî ðó-äè — ñõåìàòè÷íèé (3, ë. 71 îá.) òà äåòàëüíèé, ç ïðîìiðàìè (3, ë. 72 îá.).

Êëàäêà ìàëà ïðÿìîêóòíó ôîð ìó, îðiºíòîâàíó äîâøîþ âiññþ íà ïiâíi÷ —ïiâäåíü (ãåîãðàôi÷íèé ïiâíi÷íèé çà õiä — ïiâäåííèé ñõiä). ̄ õ ðîçìiðè 2,9 (çà ñòðà-òèã ðàôiºþ çà õiäíî ãî òîð öÿ — 2,85 ì — äèâ. 3, ë. 91 îá.–92) � 2,67 ì. Ïî ïåðèìåò-ðó êëàä êà ñêëà äàëàñÿ ç äâîõ ðÿäiâ ïëiíôè. Øè ðèíà ñõiäíî¿ ñòiíêè ñòà íîâèëà 0,7ì, çà õiäíî¿ — 0,65 ì (ðèñ. 8). Ñàìà êëàäêà áóëî òîâ ùèíîþ âñüîãî â 1 ðÿä ïëiíôè.Ëèøå â ïiâäåííié ñòiíöi çáå ðåãëîñÿ 3 ðÿäè ïëiíôè ïî âèñîòi (3, ë. 69 îá.–70). Öå,éìî âiðíî, ñâiä÷èòü ïðî òå, ùî ðîç êîï êà ìè çà ôiêñî âà íà ëèøå íè æíÿ ÷àñ òè íà ñïî-ðóäè, à âåðõ ¿¿ êëàä êè áóëî ðîçiáðàíî. Ïëiíôó áóëî ïîêëàäåíî íà ãëèíi, íà çâàíié â îäíîìó âè ïàäêó áiëîþ (3, ë. 72 îá.), â iíøîìó — ñâiòëî-æîâòîþ (3, ë. 91 îá.–92).Øàð öiº¿ ãëè íè ðîç òà øî âó âàâ ñÿ ÿê ïiä êëàä êîþ-âè ìîñ òêîþ, äå ìàâ òîâ ùè íó0,2 ì, òàê i íàä íåþ (òîâùèíà 0,3–0,35 ì), à òàêîæ ïî ïå ðèìåòðó ç çîâíiøíüîãîáîêó, íà øè ðèíó 0,1–0,15 ì (3, ë. 91 îá.–92). Ïëiíôà, ç ÿêî¿ áóëî âèêëàäåíîîá’ºêò, ìàëà ðîçìið 34 � 33, 32 � 33 ñì ïðè òîâùèíi 3 ñì (â iíøîìó ìiñöi íà çâàíîòîâùèíó 2 ñì — 3, ë. 69 îá.–70). Òîâùèíà øâiâ ìiæ ïëiíôàìè — 2 ñì. Óçäîâæ çà -õiäíî ãî êðàþ âè ìîñ òêè ðî çìiùó âà ëîñü 8 ïëiíô. Âí óòðiøíÿ ÷àñ òè íà âè ìîñ òêè(1,71 � 1,32 ì) ìiñòèëà ÷åðâîíó ãëèíó (3, ë. 71 îá.).

Âè ìîñ òêà ðîç òà øî âó âà ëàñü íàä çà ñè ïà íèì ðî âîì äàâ íüî ãî ãî ðî äè ùà i ïðî ñiëàðàçîì iç øà ðàìè, íà ÿêèõ ñòîÿëà. Òîìó ¿¿ ïiâäåííèé êðàé çíà õîäèâñÿ íà ãë. 2,6 ì, àïiâíi÷íèé — íà ãë. 3,3 ì. Ó êâ. 9 íà ïiâíi÷íèé çà õiä âiä âè ìîñòêè ïðè çà÷èñòöi÷îð íî ãî øàðó, íà ÿêèé áóëî ïî êëà äå íî ãëè íó ç âè ìîñ òêîþ, áóëà çà ôiêñî âà íàëiíiÿ ïðÿ ìî êóò íèõ êiëêiâ (5 ��5 ñì), âiäñòàíü ìiæ ÿêè ìè ñòà íîâèëà ðiâíî 0,5 ì (âîä íî ìó âè ïàä êó — 0,6 ì). Âñüîãî áóëî çàôiêñîâàíî ñëiäè 6 êiëêiâ (3, ë. 71 îá.).Ñóäÿ÷è ç òîãî, ùî çãàäàíèé ÷îð íèé øàð ìiñòèâ âóã ëèêè, à òàêîæ ÷åðåï’ÿ, óëàìêèïëiíô òà âêëþ÷åííÿ âàïíà (3, ë. 91 îá.–92), éîãî ìîæíà ïîâ’ÿçàòè ç ÷à ñîì áó -äiâíèö òâà Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Êiëêè, ìîæ ëè âî, íà ëå æà ëè ëiíi¿ ëåã êî¿ îãî ðîæi.

Ïðèç íà ÷åí íÿ ñà ìî¿ âè ìîñ òêè íå çîâñiì çðî çóì iëå.


42 Ðàñ êîï êè íà ïî ãîñ òå Äå ñÿ òèí íîé öåð êâè. ÈÀÊ. Ïðè áàâëåíèå ê âûï. 32. ÑÏá., 1909. Ñ. 125–129.43 Êîçþáà Â. Ê. Ãî ðîäèùå íà Ñòàðîêè¿âñüêié ãîði. Ñ. 148, ðèñ. 6.

Ñêàðáè

Â ùî äåí íè êàõ âiäîá ðà æå íà ïî ái÷íà iíôîð ìàö iÿ ïðî äâà ñêàð áè, çíàé äåíi ïiä÷àñ ðîç êî ïîê ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåðêâè.

Ïåðøèé ç íèõ çíàéäåíî ó 1909 ð. íà ñõiä âiä öåðêâè â íåíàçâàíîìó êâàäðàòi â0,4 ì âiä éîãî ïiâíi÷íî¿ ñòiíêè íà ãëè áèíi 2 ì. ª ñõå ìà òè÷ íèé ìà ëþ íîê ðîç òà øó-âàííÿ ðå ÷åé (3, ë. 63 îá.). Ñå ðåä íèõ íà ìàëüîâàíî i íà çâàíî âè òèé ñðiáíèé áðàñ-


Ðèñ. 8. Ïëàí êëàäêè-âèìîñòêè ç ïë³íôè íà ï³âí³÷ â³ä Äåñÿòèííî¿ öåðêâè (ðîçêîïêè 1909 ð.)

ëåò, ïiä ÿêèì — «ñåð¸æêà çî ëî òàÿ». Íà ïiâíi÷ âiä íüîãî — áðàñëåò ìåíøîãî äià-ìåòðó, íà ñõiä — ùå îäíà ñå ðåæêà. Îáèäâi ñå ðåæêè, ñó äÿ÷è ç ìà ëþíêó, ç òðüîìàíà ìèñ òè íà ìè (ïåð øà — ïî ëà ìà íà?). Ïî áî êàõ âiä ñêóï ÷åí íÿ ðå ÷åé (íà ïiâíi÷ òàïiâäåíü) — çà ëèøêè çà ëiçíèõ ðå÷åé, ïðè÷îìó òà, ùî ëå æèòü ç ïiâäåííîãî áîêó,çiãíó òà ïiä ïðÿ ìèì êó òîì. Ìîæ ëè âî, öå äå òàëi äå ðåâ ’ÿ íî¿ ñêðèíü êè.

Ñêëàä ñêàð áó (ÿêùî òiëüêè âií íà çâàíèé ïî âíiñòþ) êiëüêiñíî çíà÷ íî ïî ñòó-ïàºòüñÿ âiäîìèì ñêàðáàì ¹ 73, 74 çà Ã. Ô. Êîð çóõiíîþ44.

Äðóãèé ñêàðá âèÿâëåíî â 1911 ð. ïðè äîñëiäæåííi êâ. 401 íà ïiâíi÷ âiä öåðêâè,íàâïðîòè òðåòüî¿ (ç çàõîäó) ïiëÿñòðè. Ñóäÿ÷è çi ñòðàòèãðàôi¿ (7, ë. 52), ñêàðá ðîç -òà øî âó âàâ ñÿ ïiä øà ðîì ùå áå íþ, óòâî ðå íèì ðóé íàöiºþ öåð êâè, â øàði ÷îð íî çå ìó ç âàï íÿ íè ìè âêëþ ÷åí íÿ ìè — òîá òî áóâ çà êî ïà íèé íà íå çíà÷ íó ãëè áè íó âiä ðiâíÿäåííî¿ ïîâåðõíi 1240 ð.

Äî ñêëà äó ñêàð áó âõîäèëè: 6 ãðè âåíü ñðiáíèõ; 2 êîëòà ç ëàí öþãàìè; áðàñ ëåòñðiáíèé â 3-õ óëàì êàõ; 7 ñå ðå æîê çî ëî òèõ òðèíà ìèñ òèí íèõ; 5 êàá ëó ÷îê ñðiáíèõ(1 — ïîëàìàíà); 1 êiëüöå. Ñêëàä ñêàð áó áëèçü êèé äî îïó áëiêîâàíîãî Ã. Ô. Êîð-çóõiíîþ (¹ 69)45.

Ï³çíüîñåðåäíüîâ³÷í³ ïîõîâàííÿ

Ïiä ÷àñ ðîç êî ïîê Ä. Â. Ìiëººâà ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè áóëî âè ÿâ ëå íîêiëüêà ñî òåíü ïî õî âàíü ïiçíüî ñå ðåä íüî âi÷íî ãî ÷àñó. Ñâiä÷åí íÿ ïðî íèõ ðîç ïî ðî -øåíi ïî óñiì ùîäåííèêàì. Çä åáiëüøîãî öå ïëà íè îêðå ìèõ êâàä ðàòiâ ÷è ãðóï ñó -ñiä íiõ êâàä ðàòiâ, íà ÿêèõ ïî ïåâ íèõ ãëè áè íàõ ïîä à íî ðîç òà øó âàí íÿ ìî ãèëü íèõÿì ç êiñòÿ êàìè. ª ëèøå îäèí çâîäíèé ïëàí ç ñiòêîþ êâàä ðàòiâ íà ñõiä âiä àï ñèäöåðêâè, äå âêàçàíî ìiñöÿ 26 ïî õîâàíü i äâîõ øè ôåðíèõ ñàð êîôàãiâ (3, ë. 104 îá.–105).

Ìè çiáðàëè ñâiä÷åííÿ ïðî 447 ïî õîâàíü, ÿêi ïîäàíî â òàáë. 2. Çàçíà÷èìî, ùî öÿêiëüêiñòü íå º îñòà òî÷íîþ, îñêiëüêè îïðàöþâàííÿ äàí íèõ ïðî ïiçíi ïî õîâàííÿ ïî -â’ÿ çà íå ç ïåâ íè ìè ñêëàä íî ùà ìè. Âiäñóòíiñòü ñòðà òèã ðàôié ïî áiëüøîñòi ïî õî-âàíü óñêëàä íþº ¿õ äà òó âàí íÿ, i äå ÿêi ç ãëè áî êèõ ïî õî âàíü, öiëêîì ìîæ ëè âî,âiäíîñÿòüñÿ äî ðàííiõ (Õ ñò.). ²íøà îáñòàâèíà — ïëà íè ôiêñó þòü íå òiëüêè êiñòÿ -êè, àëå é êîí òó ðè ìî ãèëü íèõ ÿì, òîìó çà ëè øàºòüñÿ ðè çèê ïîä âiéíî ãî âðà õó âàí íÿïî õî âàíü, ÷îãî ìè íà ìà ãà ëè ñÿ óíèê íó òè. Íà ðåøòi, íàøi ñâiä÷åí íÿ ´ðóí òó þòü ñÿ âîñíîâíîìó íà ïëà íàõ êâàä ðàòiâ, õî÷à ÷àñ òèíà ïîõîâàíü ïîòðàïèëà â áðîâêè ìiæíèìè i çàôiêñîâàíà ëèøå ñòðàòèãðàôi÷íî.

Ç íà ÿâ íèõ ñâiä÷åíü ïî õî âàí íÿ çä åáiëüøî ãî áóëè áå çiíâåí òàð íè ìè. Â ÷î òèðü îõç íèõ çíàéäåíî ́ óäçèêè (¹¹ 53, 92, 123, 130); â îäíîìó — ñòði÷êó ç çî ëîòîþ íèò-êîþ íà ÷åðåïi òà âiçåðóíêîâå øèòâî íà ãðó äÿõ (¹ 123); ùå â îä íîìó â ä³ëÿíö³ òàçó ïðàâîðó÷ — 2 õðåñòèêà òà íàìèñòèíè (¹ 1). Ó äâîõ âèïàäêàõ ïiä ãî ëîâîþ ëåæàëàöåãëèíà (¹ 56) òà ïî ëîâèíà ïëiíôè (¹ 130), ùå â îäíîìó êiñòÿê áóâ îáêëàäåíèé


44 Êîð çó õè íà Ã. Ô. Ðóññêèå êëàäû ²Õ–Õ²²² ñò. Ì.; Ë., 1954. Ñ. 109–110.45 Òàì æå.

204 ÏÓÁË²ÊÀÖ²¯).

ðð

41

91

–8

09

1à

âººë³

Ì.

Â.

Äè

ìà

êè

ííå

äî

ùàç(

èâ

êðå

ö¿

îí

íè

òÿñå

Äÿ

ë³á

ÿí

íà

âî

õî

ï³

í÷³

âî

üí

äåðåñ

îü

íç³Ï

.2

.ë

áà

Ò

1*2

34

56

7

18091

71.âê

52,1ï ñ

86-.áî76

,83.ë

,1áî

83.ë

,1.

èíèòñèìàí

³àêèòñåðõ

2÷óðîâàðï

óçàòÿë³á

28091

91.âê

53,1–3,1ï

74,.áî

64.ë

,13

809131

.âêï

07-.áî86

.ë,1

48091

41.âê

ï07-.áî

86.ë

,15

809152

.âê5,2

ï53

.ë,2

68091

62.âê

57,1–6,1ï ñ

áî04

,04.ë

,2.

44.ë

,2?.òñ

IIIX–I

Õ;ñÿîï

.ð³êø

;³÷ðàï.ëîç

èêøèëàç

—¿è

øàí

8,7

9091ï

.áî21

.ë,3

99091

II.âê

52,1ï

.áî22

.ë,3

éèíåëâàäçîðêè

ùðîã—

ã³íÿë³á

019091

2.âê

4,1ï

32.ë

,311

90912

.âêï

42.ë

,31

¹.õîï

219091

2.âê

ï.áî

42.ë

,32

¹.õîï

51–319091

äîä6

.âê.

2,1ï

.áî53

.ë,3

71,61

90916

.âê0,1

ï63

.ë,3

91,81

90916

.âê7,1

ï63

.ë,3

32–029091

äîä7

.âê.

ì2

îäï

.áî24

.ë,3

îëêñ—

óìî

øí³â

,å÷ÿòèä1

82–429091

7.âê

7,1–6,1ï

34.ë

,3àëêñ

îãîíåëâàäçîðèê

øèëàç—

.õîïõ-2

â92

90914

.âê0,1

ï15

.ë,3

13–039091

4.âê

5,1ï

15.ë

,3³öâîðá

ó—

153–23

90915

.âê5,1

ï.áî

85.ë

,3³öâîðá

ó—

183–63

90918

.âê8,1

ï46

.ë,3

939091

8–9.âê

2,2ï

56-.áî46

.ë,3

öâîðáó

³14–04

90913

.âê)?(

9,2–58,2ï

86.ë

,324

909171

.âê3,1

ï37

.ë,3

54–349091

71.âê

7,1ï

37.ë

,384–64

909161

.âê53,1

ï97

.ë,3

05,94

909151

.âêï

.áî38

.ë,3

25,15

909151

.âê1,2

ï ñ88

.áî78

.ë,3

áî111

.áî58

.õàãà

ôîêðàñõèíðå

ôèø

ó

26–359091

82–92.âê

ì0,2

ï.áî

09.ë

,3¿è

øÿë³á³ö÷³ðòñ

àíêèçäó´,

þîâîëîãä³ï

þîëãåöç

—4

¹36

909103

.âê55,1

ï79

,.áî69

.ë,3

56–469091

41.âê

52,1ï

011.ë

,386–66

909131

.âê8,0

ï611

.ë,3

07,96

909131

.âê1,1

ï611

.ë,3

179091

31.âê

4,1ï

611.ë

,347–27

909101

.âê8,0

ï711

.ë,3

67,57

909101

.âê1,1

ï711

.ë,3

779091

62.âê

0,1ï

421.ë

,387

909162

.âê51

,2ï

.áî421

.ë,3

ãàôîêðàñ

éèíðåôè

øéèòèáçîð

Äîñë³äæåííÿ ñàäèáè Äåñÿòèííî¿ öåðêâè ó Êèºâ³ â 1908–1914 ðð. 20518–97

909121

.âê5,1

ï131

.ë,3

48–289091

22.âê

9,0ï

531.ë

,358

909132

.âê0,1

ï931

.ë,3

09–689091

32.âê

54,1ï

931.ë

,319

909132

.âê5,1

ï041

.ë,3

49–299091

13.âê

54,1ï

241,.áî

141.ë

,3¿è

øÿë³á

ìîêèçäó´ç

599091

34.âê

3,1ï

261.ë

,399–69

909134

.âê7,1

ï.áî

261.ë

,3001

909154

.âê2,1

ï.áî

461.ë

,3601–101

909154

.âê0,2

ï ñ561

.ë,3

áî961

.ë,3

.801

,7019091

44.âê

ñ071-.áî

961.ë

,3011

,9019091

54.âê

ñ171

.ë,3

311–1119091

23.âê

6,1ñ ï

271-.áî171

.ë,3

002.ë

,3411

909144

.âêï

.áî571

.ë,3

å÷ÿòèä511

909145

.âê3,1

ï581

.ë,3

811–6119091

45.âê

8,1ï

581.ë

,3ìÿíí³

ìàêåíåäàëêáî

5¹

.õîï021

,9119091

45.âê

0,2ï

.áî581

.ë,3

6,4

¹.õîï

1219091

46.âê

9,1ñ

.áî881

.ë,3

2219091

46.âê

54,2ñ

.áî881

.ë,3

3219091

11.âê

6,1ï

291-.áî191

.ë,3

õÿäóðãàí

îâòèø,èêèçäó´;

þîêòèí.ëîçç

àê÷³ðòñ—³ïåðå÷

àí421

909112

.âê2,1

ï391

.ë,3

921–5219091

63.âê

4,1–3,1ï

691.ë

,3231–031

909124

.âê4,1

ï.áî

402.ë

,3è

ôí³ëï2/1

þîâîëîãä³ï

,¿èø

ÿë³áàêèçäó´

4331

909146

.âê5,1

ï902

.ë,3

531–4319091

46.âê

51,2ï

902.ë

,3631

909146

.âê4,2

ï.áî

902.ë

,3731

909146

.âê8,2

ï012

.ë,3

251–8310191

62–32,51–31.âê58,0–54,0

ï4-.áî

3.ë

,4551–351

019135

.âê0,2

ï7

.ë,8

)ã³íÿë³á

êèùðîã

—2

¹(3–1

¹.õîï

6510191

35.âê

5,2ï

7.ë

,84

¹.õîï

161–7510191

61,41

.âê50,1–0,1

ï7-.áî

6.ë

,4461–261

019161

.âê9,1

ï7-.áî

6.ë

,4071–561

019161-41

.âê0,2

ï7-.áî

6.ë

,4371–171

019162

.âê2,1–0,1

ï.áî

7.ë

,4991–471

019164

,63–43.âê

5,0ï

11-.áî01

.ë,4

812–0020191

64,63,43,33.âê57,0

ï21-.áî

11.ë

,4022

,9120191

43.âê

ï21

.ë,4

222,122

019163

.âêï

31.ë

,4522–322

119173

.âê4,0

ï31

.ë,4

*,³íõðå âîï

ä³âà íè áèëã

—4;ó òà ðäàâê

ðå ìîí

—3;ÿ ííå

æä³ëñîäê³ð

—2;ÿ³öà ðå

ìóíàêüñ ðî òâà

—1

ì;)ÿ³

ôà ðãè òàðòñ—

ñ;èìÿ,à êÿòñ³ê

íàëï—

ï(¿³öà ìðî

ôí³äèâ

—5

;

.èêò³ìèðï

—7

;)à øó êðà

ðå ìîí

,à êè ííå äîù

ðå ìîí(

¿³öà ìðî

ôí³î ëå ðå

æä—

6


12

34

56

7

532–6221191

74.âê

5,0ï

31.ë

,4832–632

119144

.âê7,0–56,0

ï41

.ë,4

042,932

119154

.âê1,1

ï41

.ë,4

352–1421191

73.âê

4,1–56,0ï

.áî41

.ë,4

752–4521191

74.âê

9,0–8,0ï

.áî41

.ë,4

262–8521191

65.âê

4,0–3,0ï

51.ë

,4072–362

119184

.âê7,0–53,0

ï.áî

81.ë

,4472–172

119175

.âê58,0–4,0

ï91

.ë,4

482–5721191

72.âê

0,1–59,0ï

.áî91

.ë,4

192–5821191

72.âê

57,1–6,1ï

.áî91

.ë,4

392,292

119171

.âê58,0

ï.áî

91.ë

,4003–492

119171

.âê4,1

ï.áî

91.ë

,4103

11910

.âê53,0

ï35

.ë,4

2031191

67.âê

ï7

.ë,5

3031191

?0,1

ï.áî

7.ë

,5403

1191ï

.áî24

.ë,5

13¹

.õîïîëàç³ðåðåï

113–5031191

ñ95

.ë,5

2131191

Â.âê

5,1ï

.áî7

.ë,7

713–3131191

402,302

.âê53,1–2,1

ï.áî

8.ë

,7523–813

1191532

.âê4,1

ï.áî

9.ë

,7343–623

1191522

.âê3,1–9,0

ï.áî

9.ë

,7353–443

1191512

.âê51,1–8,0

ï01

.ë,7

063–4531191

632.âê

57,1–4,1ï

.áî01

.ë,7

863–1631191

622.âê

3,1–1,1ï

11.ë

,7573–963

1191012

.âê4,1–8,0

ï61

.ë,7

683–6731191

022.âê

53,1–8,0ï

61.ë

,7204–783

1191032

.âê55,1–2,1

ï61

.ë,7

3041191

902.âê

59,0ï

71.ë

,7504

,4041191

022.âê

5,1ï

.áî71

.ë,7

804–6041191

032.âê

0,2–6,1ï ñ

áî71

.ë,7

.37

.ë,7

024–9041191

902.âê

6,1–3,1ï

81.ë

,7524–124

1191103

.âê1,1–58,0

ï.áî

82.ë

,7924–624

1191103

.âê7,1

ï.áî

82.ë

,7034

1191203

.âê3,0

ï.áî

82.ë

,7934–134

1191203

.âê1,1–59,0

ï.áî

82.ë

,7544–934

1191203

.âê56,1–3,1

ï.áî

82.ë

,7644

4191486

.âê51,1

ï4

.ë,6

7444191

ï31

.ë,6

2.

ëá

àò

ÿí

íå÷

í³ê

àÇ

êàìiííÿì (¹ 116). Íà ðåøòi, â òðüîõ ïî õîâàííÿõ (¹ 20, 23, 24) áóëè çíàéäåíiðåøòêè ðîçäàâëåíîãî ñêëà, àëå âîíè, ìîæëèâî, ïîâ’ÿçàíi íå ç ïî õîâàííÿìè, à çêóëüòóðíèì øàðîì.

Îäíå ç ïî õî âàíü (¹ 6) ðîç òà øî âó âà ëî ñÿ áiëÿ ïiâíi÷íî¿ ñòiíè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð ê -âè. Â íüîìó çíàéäåíî çà ëèøêè çî ëîòî¿ ïàð÷i (â ä³ëÿíö³ øè¿) òà øêiðÿíèé ïà ñîê.Ìîæëèâî, éîãî ìîæíà âiäíåñòè äî Õ²–X²²² ñò. Áiëüøiñòü iíøèõ, éìîâiðíî, âiäíî-ñèòüñÿ äî ÕV²–XV²²² ñò.

Êiëüêà ïî õîâàíü áóëî äîñëiäæåíî íà òðî òóàði âóë. Âîëîäèìèðñüêî¿, 4, ïiä ÷àñðîçêîïîê ïiâäåííîãî ïà ëàöó. Ñåðåä íèõ — iíãóìàöiÿ (¹ 447), ïî ðó÷ ç ÿêîþ çíàé-äåíî 4 ãîð ùèêè (äiàìåòðîì 26, 30 òà 50 ñì). Â îäíîìó ç íèõ áóëè øìà òî÷êè ïàð÷iòà ðåøòêè ¿æi (6, ë. 13). Àâòîðè çíà õiäêè ââàæàëè, ùî öå ïî õîâàííÿ âiäíîñèòüñÿäî Õ–X² ñò.46 Íå ùî äàâ íî áóëî îïó áëiêî âà íî ôî òîã ðàô iþ öüî ãî êîì ïëåê ñó47, àîäíó ç äâîõ êîð ÷àã, ùî âõîäèëà äî íüî ãî, áóëî îïóáëiêîâàíî Ì. Ê. Êàðãåðîì48.Âií âèç íà ÷èâ, ùî ãëè íÿ íèé ïî ñóä íå ìàº íiÿ êî ãî âiäíî øåí íÿ äî ïî õî âàí íÿ49.Éìî âiðíî, ïiçíüî ñå ðåä íüî âi÷íå ïî õî âàí íÿ ïî òðà ïè ëî â äàâ íüî ðóñü êèé îá’ºêò,ùî ðîç òà øî âó âàâ ñÿ âïðè òóë äî ïiâäåí íî ãî òîð öÿ ïà ëà öå âî¿ ñïîðóäè.

Ùå îäèí öiêà âèé íþ àíñ — â äâîõ ïî õîâàííÿõ (¹ 9 òà 154) â íîãàõ âè ÿâëåíîãîð ùè êè. Îñêiëüêè öi ïî õî âàí íÿ çäiéñíå íî âèùå ìà òå ðè êà, ¿õ ðàííº äà òó âàí íÿâèê ëþ ÷àºòüñÿ. Â ïåð øî ìó âè ïàä êó ãîð ùèê áóâ ðîç áè òèé i ðîç êè äà íèé. Íå âèê-ëþ÷åíî, ùî öi çíà õiäêè ïîâ’ÿçàíi ç êóëüòóðíèì øà ðîì ÷è ÿêèìèñü îá’ºêòàìè(áóäiâëi, ÿìè).

Â ìàé áóò íüî ìó íå îáõiäíå ñòâî ðåí íÿ êà òà ëî ãó âñiõ ïiçíüî ñå ðåä íüî âi÷íèõ ïî-õîâàíü Êèºâà. Îïðàöþâàííÿ ìà òåðiàëiâ ç ùî äåííèêiâ Ä. Â. Ìiëººâà (ôiêñàö iÿãëè áèí ïî õî âàíü, ðîç òà øó âàí íÿ ðóê, îðiºíòàö iÿ, äà òó âàí íÿ çíàõ iäîê ç ïî õî âàíü)ñòàíå âàãîìèì âíåñêîì ó öþ ñïðàâó.

Ñàðêîôàãè

Ïiä ÷àñ ðîçêîïîê 1909 ð. íà ñõiä âiä Äåñÿòèííî¿ öåð êâè âè ÿâëåíî äâà øè ôåðíiñàðêîôàãè òà ÿìó, â ÿêié êî ëèñü ñòî ÿâ òðåòié. Öi çíà õiäêè çãà äóº Â. Âåëüìií50.

Ñàð êî ôàã 1 ñòî ÿâ â ïiâíi÷íî-ñõiäíîìó êóòi êâ. 15, ïðèáëèçíî â 10 ì âiäïiâíi÷íî¿ àï ñèäè (3, ë. 83 îá., 84). Îðiºíòîâàíèé ïî îñi öåðêâè. Íà äîâæèíó 1,35 ìçáå ðåã ëà ñÿ çà õiäíà ÷àñ òè íà éîãî êðèø êè. ¯¿ òîâ ùè íà — 9 ñì; âåðõ — íà ãëè áèíi1,25 ì (3, ë. 87 îá.). Òîð öåâà çàõiäíà ñòiíêà ìàëà âèñîòó 0,89 ì. Íèæ íÿ ïëè òà ìàëàðîçìið 1,98 � 0,95 ì ïðè òîâùèíi 5 ñì. Âîíà âèñòóïàëà íà 10 ñì âiä ïiâíi÷íî¿ñòiíêè ñàð êîôàãà òà íà 3 ñì âiä ïiâäåííî¿ (3, ë. 111 îá.).


46 Íà õîä êè äðåâ íèõ ñî ñó äîâ âáëè çè Äå ñÿ òèí íîé öåð êâè. ÈÀÊ. Ïðè áàâëåíèå ê âûï. 56. ÑÏá.,1914. Ñ. 93.

47 ²âàíöîâ ². Î. Âêàç. ïðà öÿ. Ñ. 120, ðèñ. 57.48 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 1. Ñ. 422, ðèñ. 102.49 Òàì æå. Ñ. 421.50 Âåëü ìèí Ñ. Ï. Àðõåîëîãè÷åñêèå èç ûñ êà íèÿ Èìïå ðà òîð ñêîé àð õå î ëî ãè ÷åñ êîé êî ìèñ ñèè â 1908

è 1909 ãã. íà òå ðè òîð ðèè äðåâ íå ãî Êè å âà. ÂÈÂ. 1910. ¹ 7–8. Ñ. 139.

Ñàð êî ôàã 2 ðîç òàøîâóâàâñÿ âçäîâæ ïiâäåííî¿ ñòiíêè êâ. 15 òà 25 (3, ë. 84, 88).Âiäñòàíü ìiæ ÿìà ìè ç ñàð êîôàãàìè — 0,95 ì. Êðèø êà ñàð êî ôà ãó çíà õî äè ëàñü íàãëè áèíi 1,2 ì, âåðõ áîêîâèõ ñòiíîê — íà ãëèáèíi 1,25 ì, âåðõ íè æíüî¿ ïëè òè — íà ãëè áèíi 2,15 ì. Òîâùèíà íè æíüî¿ ïëè òè — 9 ñì. Âîíà âèñòóïàëà âiä ïiâíi÷íî¿ñòiíêè ñàð êî ôà ãà íà 3 ñì, âiä ïiâäåííî¿ — íà 10 ñì. Êóòè, ùî ç’ºäíóâàëè òîðöåâiñòiíêè ç áî êî âè ìè (ÿêi âèñ òó ïà ëè çà òîð öåâi ïëî ùè íè), áóëè çà ëèòi ñâèí öåì(3, ë. 111 îá.). Â ñàð êî ôàçi âè ÿâ ëå íî ïî õî âàí íÿ, ÿêå ïî ãà íî çáå ðåã ëî ñÿ — íè æíiêiíöiâêè, ÷àñòèíà ïðàâî¿ ðóêè (3, ë. 88). Ïiä ñàð êîôàãîì — ÿìà ïîõîâàííÿ ¹ 17(äèâ. ïåðåëiê íàéäàâíiøèõ iíãóìàöié â öié ñòàòòi).

ª ñòðàòèãðàôi¿ ñõiäíî¿ ñòiíêè êâ. 15 (3, ë. 85 îá., 111 îá.) òà çàõiäíî¿ ñòiíêèêâ. 25 (3, ë. 127 îá.), ç ÿêèõ äîá ðå âèäíî, ùî ñàðêîôàãè âòî ðèííîãî âè êîðèñòàííÿi íà ëå æàòü äî ïiçíüî ñå ðåä íüî âi÷íî ãî öâèí òà ðÿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Öå ïiäòâåð-äæóºòüñÿ i ¿õ çàïîâíåííÿì, â ÿêîìó áà ãàòî øìàòêiâ âàï íà, ùî ìiñòèëèñü â øàðiðóéíàöi¿ öåðêâè.

Ñàð êî ôàã 3 êî ëèñü ñòî ÿâ áiëÿ ïiâäåí íî¿ ñòiíêè êâ. 26. Ïiä ÷àñ ðîçêîïîê íà ãëè -áèíi 2,15 ì áóëà âè ÿâ ëå íà ïðÿ ìî êóò íà ÿìà, â ÿêié çíàé äå íî óëàì êè ðîç áè òî ãîñàðêîôàãó (3, ë. 124 îá.).

²íø³ ïàì’ÿòêè àðõ³òåêòóðè

Ïiâäåí íèé ïà ëàö. Ôóí äàìåíòíi ðîâè ïà ëàöó, ùî çíà õîäèâñÿ íà ïiâäåíü âiä Äå -ñÿòèííî¿ öåð êâè, âè ÿâëåíî â 1910 ð. Çîêðåìà, â êâ. 13 òà 23 áóëî çàôiêñîâàíî ÷àñ-òèíó ïiâíi÷íî¿ ñòiíè ïà ëàöó òà éîãî ïiâíi÷íî-çàõiäíèé êóò, à â êâ. 24, 35, 36, 46 —÷àñòèíó çàõiäíî¿ ñòiíè (4, ë. 4 îá.–5, 5 îá.–6, 6 îá.–7). Áiëüøà ÷àñòèíà ïàëàöó áóëàäîñëiäæåíà â 1911 ð. (5, ë. 3), à éîãî ïiâäåííå çàêií÷åííÿ — â 1914 ð. (6, ë. 15).

Â ùî äåííèêàõ º îá ìiðíèé ïëàí ðîçêðèòî¿ ÷àñòèíè ïëà öó (5, ë. 71 îá.–72) òàïëàí ñóáñòðóêöié íà äíi ôóíäàìåíòiâ (5, ë. 72 îá.–73), ÿêi, áå çóìîâíî, ÿâëÿþòüâå ëè êèé iíòå ðåñ i ìà þòü áóòè îïó áëiêî âàíi. Òà êîæ ïðåä ñòàâ ëå íà âå ëè êà êiëüêiñòüïî ïå ðå÷ íèõ ðîçðiçiâ ôóí äà ìåí òíèõ ñòði÷îê, ÿêi äà þòü óÿâ ëåí íÿ ïðî ¿õ øè ðè íó òàãëèáèíó (4, ë. 41, 66 îá.–67, 70, 71 îá., 72, 73, 73 îá., 74 îá.; 5, ë. 17 îá., 20, 20 îá.,22, 22 îá., 24, 24 îá., 25 îá.–26, 26 îá.–27). Îñêiëüêè iíôîðìàöiÿ ïðî ïà ëàö äî ñèòüäå òàëü íî îïó áëiêî âà íà51, ìè çóïèíèìîñü ëèøå íà ¿¿ óòî÷íåííÿõ i äîïîâíåííÿõ.

Çàõiäíó ñòiíó ïà ëàöó ðîçêðèòî íà âñþ ìîæëèâó äëÿ äîñëiäæåíü äîâæèíó —22,4 ì, à ñõiäíó — íà 24,5 ì (5, ë. 72 îá.–73). Øèðèíà ôóíäàìåíòíèõ ðîâiâ êîëè-âàëàñü âiä 2,0 äî 2,6 ì, àëå âîíà, éìîâiðíî, ÷àñòêîâî çìiíå íà ïiä ÷àñ íå îäíîðàçî-âèõ âèá iðîê áóä iâåëü íèõ ìà òåð iàëiâ ç ôóí äà ìåíòiâ. Øè ðè íà ñà ìèõ ôóí äà ìåíòiâñòií ñòà íîâèëà: çà õiäíî¿ òà ïiâíi÷íî¿ — 1,7 ì; ñõiäíî¿ 1,8 ì; ïî ïå ðå÷ íî¿ â ïiâ íi÷ -íié ÷àñ òèíi ïà ëàöó — 1,5 ì. Öiêà âà îñîáëèâiñòü ôóí äàìåíòíèõ ðîâiâ — â ïiâ -íi÷íié êà ìåði ïà ëà öó ñòði÷êè ôóí äà ìåíòiâ (êðiì ïî ïå ðå÷ íî¿) ç ñâî ãî âí óò -ðiøíüîãî áîêó íà âèñîòi áëèçüêî 0,3 ì âiä ïiäîø âè ðîç øè ðÿ ëè ñÿ íà 0,4 ì, óòâî -


51 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 2. Ñ. 67–72.

ðþ þ ÷è â ìà òå ðè êó ñâîºðiäíó ïðè ñòóï êó. Âîíà ïî ìiòíà íà ôî òîã ðàô iÿõ ðåø òîêïà ëà öó52.

Ì. Ê. Êàð ãåð, ïî ñè ëà þ ÷èñü íà ïó áëiêàö iþ àâ òîðiâ ðîç êî ïîê, çà çíà ÷èâ, ùî ãëè-áè íà çà êëà äàí íÿ ôóí äà ìåíòiâ ñòà íî âè ëà 0,6 ì53. Â ùî äåí íè êó íà çâà íî iíøó öèô-ðó — 1,8 ì âiä äàâ íüî¿ ïî âåðõíi (4, ë. 41). Ñó äÿ÷è ç ôî òîãðàôié, ãëèáèíà ðîâiâáóëà íå ìåíøå, íiæ 1–1,2 ì54.

Ñå ðåä îñîá ëè âîñ òåé ïëà íó ïà ëà öó — íà ÿâíiñòü ïiëÿñ òðè íà ïiâíi÷íî ìó çà-êií÷åííi çà õiäíî¿ ñòiíè. Âîíà ìàëà ïðÿìîêóòíó ôîðìó. Íà îäíîìó ç ïëàíiâ ¿¿ øè -ðèíà çá³ãëàñÿ ç øèðèíîþ ïiâíi÷íî¿ ñòiíè ïà ëàöó (5, ë. 71 îá.–72), íà iíøîìó —áóëà òðî õè ìåíøîþ (5, ë. 72 îá.–73). Ôóíäàìåíòíèé ðiâ ïiä ïiëÿñòðó ÷àñòêîâî ïå-ðåðiçàâ ÿìó ïîõîâàííÿ 29 (çà Ì. Ê. Êàðãåðîì, ¹ 26) (5, ë. 41 îá.). Ñàìå â öiéïiëÿñòði çáå ðiãñÿ in situ ôóí äà ìåíò ïà ëà öó. Ç íå âiäî ìèõ ïðè ÷èí (ìîæ ëè âî, ÷å ðåçâiäñóòíiñòü ñëiäiâ ïiëÿñòð íà iíøèõ äiëÿí êàõ ôà ñàäó) öÿ ïiëÿñ òðà íå ïî çíà÷åíà íàïëàíi ïà ëà öó, îïó áëiêî âà íî ìó â 1918 ð.55

Â ùî äåí íè êàõ òà êîæ âiäñóòíi ñâiä÷åí íÿ ïðî çíà õiäêó ïî ïå ðå÷ íî¿ ñòði÷êè, ÿêàâiäîê ðåì ëþ âà ëà ïiâäåí íó êà ìå ðó âiä öåí òðàëü íî¿ ÷àñòèíè ïàëàöó.

Çà õiäíèé ïà ëàö. Ó 1914 ð. â öåí òðàëüíié ÷àñ òèíi Äå ñÿ òèí íî ãî ïðî âóë êó áóëèçàôiêñîâàíi ôóí äàìåíòíi ðîâè ïà ëàöó. Â ùîäåííèêàõ º êiëüêà ïëàíiâ öiº¿ ñïî ðó-äè, ÿêi ôiêñóþòü åòàïè ¿¿ ðîç êðèòòÿ òà ïðî ìiðè îêðå ìèõ äiëÿíîê (6, ë. 33 îá.–34,36 îá.–37, 37 îá, 38 îá., 39, 39 îá., 40, 42; 7, ë. 1 òà iíøi). Äîäàòêîâî¿ äî ïó áëiêàöi¿Ì. Ê. Êàðãåðà56 iíôîðìàöi¿ âîíè íå ìiñòÿòü.

Ñïî ðó äà â çà õiäíî ìó êóòi Ñîôiéñüêî¿ ñà äè áè. Â 1909 ð. ïiä ÷àñ áó äiâíèöòâà áó -äèíêó íà ðîçi âóë. Ñòðiëåöüêî¿ òà Ãå îðãi¿âñüêîãî ïðîâ. áóëè çíàéäåíi ðåøòêè âå -ëè êî ãî äàâ íüî ðóñü êî ãî õðà ìó Õ² ñò. Çà 20 ì íà ïiâíi÷íèé çà õiä âiä íüî ãî áóëè âè-ÿâ ëåíi ôóí äà ìåí òè öåã ëÿ íî¿ áóäiâëi ÕV²²² ñò. Ïëàí öiº¿ ñïî ðó äè îïó áëiêî âà íèéÌ. Ê. Êàðãåðîì57. Â îä íî ìó ç ùî äåí íèêiâ ïîä à íî îá ìiðíèé ïëàí ñïî ðó äè(3, ë. 100 îá.–101). ¯¿ ðîçìið — 11,2 ��4,3 ì. Çi ñõiäíîãî áîêó âîíà ïðèëÿãàëà äîêàì ’ÿ íî¿ îãî ðîæi Ñîôiéñüêî¿ ñà äè áè. Öÿ ñïî ðó äà ïî çíà ÷å íà íà ïëàíi Êèºâà1799 ð. i âiäñóò íÿ íà ïëà íàõ ìiñòà ïî ÷àòêó Õ²Õ ñò., ùî âêà çóº ÷àñ ¿¿ äå ìîíòàæó.Íåç íà÷ íèé ðîçìið áóäiâëi òà ¿¿ âiääà ëåíiñòü âiä öåí òðàëü íî ãî êîì ïëåê ñó ñà äè áèñâiä÷àòü ïðî ãîñ ïî äà ðñüêèé õà ðàê òåð ¿¿ ïðè çíà ÷åí íÿ.

Ð³çíå

Îñêiëüêè ðîç êîï êè áiëÿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè ïðî âî äè ëèñü ïðî òÿ ãîì 5 ïî ëüî âèõñåçîíiâ, à ïî òóæíi êóëüòóðíi íà øàðóâàííÿ íà öié äiëÿíöi äàâíüîãî Êèºâà ìiñòèëèâå ëè êó êiëüêiñòü ðiçíî ÷à ñî âèõ çíàõ iäîê, ñâiä÷åí íÿ ïðî íèõ çóñòði÷à þòü ñÿ íà áà-


52 Òàì æå. Òàáë. ÕV, 2.53 Òàì æå. Ñ. 69.54 Òàì æå. Ñ. 71, ðèñ. 20; Òàáë. ÕV.55 ÎÀÊ çà 1913–1915 ãã. Ñ. 168, ðèñ. 239.56 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 2. Ñ. 73–76.57 Òàì æå. Ñ. 227, ðèñ. 85.

ãàòü îõ ñòî ðiíêàõ ùî äåí íèêiâ. Çâåð íå ìîñü ëèøå äî ÷àñ òè íè öiº¿ ðiçíî ìà íiòíî¿iíôîð ìàöi¿.

Ðiçíèé ñàð êî ôàã. Ùå ïiä ÷àñ äîñëiäæåíü 1826 ð. áiëÿ ïiâíi÷íî¿ ñòiíè öåð êâè,ìiæ äðó ãîþ òà òðåòü îþ ç çà õî äó ëî ïàò êà ìè, çíàé äå íî øè ôåð íèé îðíà ìåí òî âà -íèé ñàðêîôàã. Ïîâòîðíî éîãî âiäêðèòî ó 1908 ð. â êâ. 28. Â íèæíié ÷àñòèíi ñàðêî-ôàã áóëî îá êëàäåíî ïëiíôîþ ðî çìiðîì 40 � 36 òà 35 � 25 ñì (2, ë. 61 îá.). ª ïëàíïî õî âàí íÿ, â ÿêî ìó çáå ðåã ëè ñÿ çà ëèø êè øêiðÿ íî ãî âçóò òÿ (2, ë. 62). Â ùî äåí íè êó ïîäàºòüñÿ äóæå äîê ëàäíèé, íà 10 ñòîðiíîê, àí òðîïîëîãi÷íèé àíàëiç êiñòÿêà(2, ë. 74–79 îá.), ÿêèé îïóáëiêîâàíî58. Êðiì öüî ãî, º êiëüêà ðîçðiçiâ ñàð êîôàãà, çà -ìàëüîâîê éîãî îðíà ìåíòàöi¿ òà ñòðàòèãðàôi¿ áiëÿ íüîãî (2, ë. 58 îá., 62 îá, 63, 106,107, 107 îá., 108, 109, 110, 111, 112, 113).

Ðîç êîï êè Àííºíêî âà. Íà ïëà íàõ êâàä ðàòiâ â ðàéîíi àï ñèä öåð êâè òà íà ñõiä âiäíèõ òðàïëÿëèñü ïå ðåêîïè ó âèãëÿäi òðàíøåé, ÿêi âiäíå ñåíi Ä. Â. Ìiëººâèì äî ïî -øóêiâ Î. Ñ. Àííºíêî âà. Çîêðåìà, öi òðàí øå¿ â äå ÿêèõ ìiñöÿõ (íàïðèêëàä, áiëÿöåí òðàëü íî¿ àï ñè äè, ñÿ ãà ëè ãëè áè íè 3,55 ì (2, ë. 94 îá.–95, 98 îá.–99). Âå ëèêi ïî-øóêîâi ÿìè çîáðàæåíî íà ïëàíi ñiòêè êâàä ðàòiâ íà ñõiä âiä öåðêâè (3, ë. 104 îá.–105). Â êâ. 7 òðàíøåÿ ìàëà øèðèíó 2 ì ïðè ãë. 2,1 ì (3, ë. 43). Âîíà ïðî ñòåæåíà òà-êîæ ó êâ. 7 äîä. (3, ë. 42 îá.), êâ. 17 (3, ë. 73) òà êâ. 28–29 (3, ë. 90 îá.), êâ. 12(3, ë. 131), êâ. 31 (3, ë. 141 îá.). Ãðàáiæíèöüêi ïîøóêè Î. Àííºíêîâà çàâäàëè âå ëè-÷åç íî¿ øêîäè êóëü òóð íî ìó øàðó, çðóé íó âàâ øè òà ïî øêî äèâ øè äå ñÿò êè ïî õî -âàíü òà îá’ºêòiâ.

Ðiçíî ÷à ñîâi îá’ºêòè. Â ðiçíèõ ìiñöÿõ, ïå ðåâàæíî íà ñõiä âiä àï ñèä, çà ôiêñîâàíîáà ãà òî çà ãëèá ëå íèõ ðiçíî ìà íiòíèõ îá’ºêòiâ, ñå ðåä ÿêèõ ³ áóäiâëi ñòîâ ïî âî¿ êî í -ñòðóêöi¿. Â êâ. 25 íà ãë. 1,9 ì çíàé äå íî ïðÿ ìî êóò íèé êîò ëî âàí, îðiºíòî âà íèé ïîëiíi¿ ïiâíi÷ — ïiâäåíü. Éîãî ïiâíi÷íèé êðàé âè õîäèâ çà ìåæi êâàä ðàòó â áiêñóñiäíüîãî êâ. 35. Â óñiõ òðüîõ êó òàõ, ÿêi ïîòðàïèëè â ïëîùó êâ. 25 (êðiìïiâíi÷íî-ñõiäíî ãî), à òà êîæ ïî ñå ðå äèíi çà õiäíî¿ ñòiíè, ïðî ñòå æå íî ñòîâ ïîâi ÿìè.Â çà ïîâíåííi òðàï ëÿëèñü óëàìêè âàï íÿíîãî ðîç÷èíó òà öåãëè (3, ë. 88). Ó êâ. 4 äîä.–5 íà ãë. 1,1 ì áóëî çà ôiêñî âà íî ñõiäíó ÷àñ òè íó âå ëè êî¿ ïðÿ ìî êóò íî¿ ñïî ðó äè çiñòîâïàìè ïî êó òàõ i çà ëèøêàìè äåðåâ’ÿíèõ ñòií (3, ë. 57 îá.–58). Ó êâ. 2 íàãë. 1,25 ì âçäîâæ éîãî ïiâäåííîãî áîð òó áóëî çíàéäåíî òðè ñòîâ ïîâi ÿìè äiàìåò-ðîì 0,8, 0,15, òà 0,7 ì iç çà ëèøêàìè ñòîâïiâ â íèõ, ÿêi çíàõîäèëèñü íà îäíié ëiíi¿íà âiäñòàíi 1,2 ì òà 1,0 ì îäèí âiä îä íîãî (3, ë. 22 îá.). Â ùî äåííèêó çàçíà÷àºòüñÿ,ùî öå, ìîæ ëè âî, çà ëèø êè âiä áó äiâíè ÷î ãî ðèø òó âàí íÿ ÷àñiâ Âî ëî äè ìè ðà. Íàíàøó äóìêó, öi ñòîâ ïè, ÿê i ïî ïåðåäíi îá’ºêòè, âiäíî ñÿòüñÿ äî áóäiâåëü ïiçíüî ñå-ðåä íüî âi÷íî ãî ÷àñó.

Äî äàâ íüî ðóñü êî ãî ÷àñó, ñó äÿ ÷è ç ãëè áè íè ¿õ âè ÿâ ëåí íÿ, ìîæ íà âiäíåñ òè äâiäiëÿíêè äàâíiõ îãî ðîæ. Ó êâ. 3 íà ãë. 2–2,15 ì áóëà âè ÿâ ëå íà êà íàâ êà øè ðè íîþ0,2 ì, ÿêà ïðî õîäèëà ÷åðåç óâåñü êâàäðàò (3, ë. 59 îá.). Ó êâ. 34 íà ãë. 2,1 ì çïiâíî÷i íà ïiâäåíü ïðî õîäèëà ëiíiÿ îãî ðîæi, ùî â ìåæàõ êâàäðàòó ìàëà äîâ æèíó


58 ÎÀÊ çà 1908 ã. Ñ. 193–195.

2,8 ì. ¯¿ øè ðè íà ñòà íî âè ëà 0,25–0,3 ì; â ïiâäåííié ÷àñ òèíi â êà íàâöi çà ôiêñîâàíîòðè ñòîâïîâi ÿìêè äiàìåòðîì 0,17 ì, âiäñòàíü ìiæ ÿêè ìè ñòà íîâèëà 0,18–0,2 ì.Êà íàâ êà ïðî õî äè ëà â øàði ùiëüíî ãî ÷îð íî çå ìó, ùî çíà õî äèâ ñÿ â íà é íèæ ÷èõ íà-øà ðó âàí íÿõ (3, ë. 167).

Òàêîæ äî äàâíüîðóñüêîãî ÷àñó, éìî âiðíî, íà ëåæàòü ÿìè, çíàé äåíi â êâ. 2. Â öèõÿìàõ — óëàìêè öåãëè òà ÷åðâîíîãî êà ìåíþ i áà ãàòî ÷å ðåïêiâ (3, ë. 106 îá.).Ó êâ. 34 â ñòðàòèãðàôi¿ ñõiäíî¿ ñòiíêè íà ãë. 3,0 ì çà ôiêñîâàíî îá’ºêò, ÿêèé ìîæåáóòè âiäíåñåíèé äî íàéäàâíiøèõ (3, ë. 169). Ó êâ. 1 â ñòðàòèãðàôiÿõ éîãî ïiâäåí-íî¿ òà ñõiäíî¿ ñòiíîê ïðî ñòåæåíî äâi ÿìè ç âóã ëèêàìè â ìàòåðèêó — íà ãë. 1,9 ì(øè ðè íîþ 1 ì) òà íà ãë. 2,05 ì (øè ðè íîþ 2,3 ì) âiäïîâiäíî (3, ë. 20 îá., 21 îá.).Òàêîæ äî íà éäàâíiøèõ ìîæ íà âiäíåñ òè îá’ºêò, âè ÿâëåíèé íà ìåæi êâ. 27 òà 37 íàïiâäåíü âiä öåðêâè (4, ë. 19 îá.–20, 39).

Ðåø òêè áóä iâåëü íèõ ìà òåð iàëiâ. Êóëü òóðíi íà øà ðó âàí íÿ ïî âñþ äè áóëè íà ñè -÷åíi áóä iâåëü íèì ìà òåð ià ëîì âiä ðóé íàöi¿ äàâ íüî¿ öåð êâè. Â ùî äåí íè êàõ ìiñòÿòü-ñÿ âiäîìîñòi âiä ðîçìiðó ïîëèâ’ÿíèõ ïëè òîê òà ïëiíôè i ¿¿ ñî ðòèìåíòó äî ôiêñàöi¿îêðåìèõ áëîêiâ òà ñòií, ùî âïàëè.

Ïîäàþòüñÿ ñâiä÷åííÿ ÿê ïðî ðîçìið ïëiíôè òà áðóñêîâî¿ öåãëè, çíàé äåíèõ ïðèðîçêîïêàõ Äåñÿòèííî¿ öåðêâè (4, ë. 95), òàê i ïî ðiâíÿííÿ ðîçìiðiâ ïëiíôè òà öåãëèðiçíîãî ÷àñó òà ç ðiçíèõ ïàì’ÿòîê Êèºâà, ó òîìó ÷èñëi ç Ñîôi¿ òà Çî ëîòèõ âîðiò(3, ë. 3). Â ùîäåííèêàõ º ðîçìiðè ëå êàëüíî¿ ïëiíôè ç íà ïiâêðóãëèì òà òðèêóòíèìòîð öÿ ìè (3, ë. 253 îá.), à òà êîæ áà ãà òî êóò íî¿ ïî ëèâ ’ÿ íî¿ ïëèò êè æîâ òî ãî êîëü î ðó(3, ë. 253). ª òàêîæ ïåðåòèí ðåëüºôíî¿ øèôåðíî¿ ïëèòè (3, ë. 255 îá.).

Ó êâ. 24–25 íà ãë. 2,6 ì áóëî çíàé äåíî äâi øè ôåðíi ïëè òè, îäíà ç ÿêèõ ïå ðåêðè-âàëà iíøó. Ðîçìið âå ðõíüî¿ ïëè òè (ÿêèé ïî òðàïèâ â ïëîùó êâ. 25) — 0,65 (íåïîâ-íà äîâ æè íà) � 0,65 ì, íè æíüî¿ — 1,1 � 0,45 (íå ïîâ íà øè ðè íà) ì. Òîâ ùè íà íè-æíüî¿ ïëè òè 7 ñì (2, ë. 34 îá., 36, 38 îá., 39). Íà ìiñöi ïiâäåííîãî ïà ëàöó â êâ. 22íà ãë. 0,2 ì âè ÿâëåíî äîðiæêó iç øè ôåðíèõ ïëèò (4, ë. 18), à â êâ. 58 — öåãëÿíóêëàä êó (4, ë. 19), ÿêi, íà é iì îâiðíiøå, âiäíî ñÿòü ñÿ äî ïiçíüî ñå ðåä íüî âi÷íî ãî ÷àñó.Â êâ. 17 òà 27, ùî íà ïiâäåíü âiä öåð êâè, íà ãë. 1,75 ì áóëî çà ôiêñî âà íî ìàé äàí -÷èê, çà ëèòèé âàï íîì ç âå ëèêîþ êiëüêiñòþ îò âîðiâ (ñëiäiâ êiëêiâ?). Âiäñòàíü ìiæíèìè ñòà íî âè ëà 0,25–0,6 ì (4, ë. 19 îá.–20). ²ç ñòðàòèãðàôi¿ ïiâäåííîãî áîð òó êâ.17 âèäíî, ùî øàð âàï íà ïå ðå êðè âàâ ðîç òà øî âà íèé íè æ÷å íàä ìà òå ðè êî âèé øàðãó ìó ñó ïî ò óæ íiñòþ 0,4 ì (4, ë. 34 îá.). Ïðèçíà÷åííÿ öüî ãî ìàé äàí÷èêà, ÿêèé, íåâèê ëþ ÷å íî, ìîæå áóòè äà òî âà íèé ÷à ñîì ñïî ðóä æåí íÿ Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè, ç ìà-òåð iàëiâ ùî äåí íè êà âñòà íî âè òè íå ìîæ ëè âî.

Ó 1910 ð. ó êâ. 11 íà ãë. 0,45 ì çíàé äå íî áëîê êâàä ðà òíî ãî ñòîâ ïà ç íà ïiâêî ëîí -êàìè ïî öåí òðó ñòîðií. Ïëiíôà êëàäêè ìàëà òîâùèíó 4 ñì, øîâ ìiæ ðÿ äàìè —5 ñì (4, ë. 17 îá.). Öÿ çíàõiäêà îïó áëiêîâàíà Ì. Ê. Êàðãåðîì59.

Áëîê ñòiíè áóâ âèÿâëåíèé íà ìåæi êâ. 36, 34, 44, 45. Âií ëå æàâ ïî îñi çà õiä —ñõiä íà ãë. 2,3 ì (3, ë. 155 îá.). Äîâ æèíà âiäðiçêó ñòiíè — áëèçüêî 1,5 ì, éîãî òîâ-


59 Êàðãåð Ì. Ê. Äðåâ íèé Êèåâ. Ò. 2. Ñ. 52; Òàáë. VIII.

ùèíà — 0,8 ì, âè ñîòà — 0,3 ì (3, ë. 160). Â êëàäöi áóëà âèêîðèñòàíà ÷åðâîíàïëiíôà (áåç êâàð öè òî âèõ äîì iøîê) ðî çìiðîì 35 � 25 � 3,5 ñì, à òà êîæ óëàì êè øè -ôåð íèõ ïëèò áóç êî âî ãî êîëü î ðó. Êëàä êà ñïè ðà ëàñü íà ÷åð âî íèé êî ëî òèé êâàð-öèò, ùî ëå æàâ ïðîñòî íà çåìëi. Çà ðîçìiðîì ïëiíôè ïîáóäîâó öiº¿ êëàä êè ìîæ íàâiäíåñòè äî äðóãî¿ ïîëîâèíè Õ² ñò. Ç ùî äåííèêà íå çðîçóìiëî, ÷è öåé áëîê íà ëå-æàâ ÿêî ìóñü ôóí äà ìåí òó, ùî çáå ðiãñÿ in situ, ÷è áóâ ïå ðåìiùåíèì. Âií çíà õîäèâ-ñÿ â 15 ì íà ïiâíi÷íèé ñõiä âiä öåðêâè òà â 10 ì íà ïiâäåíü âiä ñõiäíîãî ïà ëàöó.

Íà ìåæi êâ. 42–43 ðîç÷èùåíî ëèöüîâó ñòî ðîíó ñòiíè, ùî âïàëà, íà ÿêié çáåðåã-ëàñÿ àðêà äå êîðàòèâíî¿ íiøi. Êëàä êà — ïî ðÿäîâà, íà ãëèíi, ç òîâùèíîþ øâiâ ó2 ñì. Ïëiíôà — 35–40 � 25–27 � 6–7 ñì. Âñüîãî â áëîöi çáåðåãëîñÿ äî 20 ðÿäiâïëiíôè íà âè ñîòó 1,65 ì (3, ë. 205 îá.–206). Âíóòðiøíié äiàìåòð àðêè — 1,7 ì,òîâùèíà äóãè àðêè — âiä 0,35 äî 0,45 ì. Â êëàäöi äóãè àðêè — 38 ðÿäiâ ïëiíôè(ðèñ. 9). Êðiì öüîãî, º ñòðàòèãðàôiÿ ïiâäåííî¿ ñòiíêè êâ. 43 ç öèì áëî êîì (3,ë. 152 îá.–153). ×àñòèíè öüî ãî æ çàâàëó ñòiíè íà ãëèíi, ïåðåáèòi ÿìàìè ïîõîâàíü,çàôiêñîâàíi òàêîæ ó: êâ. 32 — íà ãë. 1,28 ì êiëüêà áëîêiâ ç æîâ òîþ íå îáïàëåíîþïëiíôîþ ðî çìiðîì 30–25 � 16 � 5–6 (äî 8) ñì, ç øâàìè òîâùèíîþ 2 ñì íà áiëiéãëèíi (3, ë. 200); êâ. 42 — íà ãë. 1,4 ì — äî 10 ðÿäiâ êëàäêè (3, ë. 204 îá.). Âèêî-ðèñ òàí íÿ ãëè íÿ íî ãî ðîç ÷è íó i ôîð ìàò ïëiíôè (îñîá ëè âî ¿¿ òîâ ùè íà) âêà çó þòü íàòå, ùî ñòiíà ç àð êîþ áóëà çáó äîâàíà íå ðàí iøå Õ²²² ñò. Âîíà ðîçòàøîâóâàëàñü íàîäíàêîâié âiäñòàíi (áëèçü êî 15 ì) âiä Äåñÿòèííî¿ öåðêâè òà ñõiäíîãî ïà ëàöó i íà -ëåæàëà, ìîæ ëèâî, ñàìå îñòàí íüîìó. Öiêàâî, ùî â êâ. 32 ïiä çà âàëîì êëàä êè íàãë. 1,9–2,2 ì ïðîñòåæåíèé øàð ôðåñîê (3, ë. 138 îá., 173).

Â ïiâíi÷íî-ñõiäíî ìó êóòi ñà äè áè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè áóëî çà ôiêñî âà íî íå ëèøåñëiäè ðóéíàöi¿ öåð êâè òà ñõiäíîãî ïà ëàöó, àëå é ðåøòêè áóäiâíèöòâà îñòàííüîãî.Çîêðåìà, ÷åðåç êâ. 54 íà ãë. 2,9 ì ç ïiâíî÷i íà ïiâäåíü ïðîõîäèëà ñìóãà ÷åðâîíèõêàìåíiâ áåç ðîç÷èíó, ïîêëàäåíèõ íà ´ðóíò, íà çà õiä âiä ÿêèõ ïîâåðõíÿ çåìëi áóëàâêðè òà âàï íÿ íîþ çà ëèâ êîþ òîâ ùè íîþ 10–15 ñì (3, ë. 183, 187, 188). Àíàëîãi÷íiðåøòêè (âàïíî, ÷åðâîíå êàìiííÿ) ïðî ñòåæåíî â êâ. 44 (3, ë. 149 îá.), 45 (3, ë. 155îá., 169 îá.–170) òà 64 (3, ë. 188 îá.–189, 189 îá.–190). Íå âèêëþ÷åíî, ùî íà ìiñöiñõiäíî ãî ïà ëà öó iñíó âà ëè äâi ðiçíî ÷à ñîâi ñïî ðó äè, ïëà íè ÿêèõ íå çá³ãàëèñÿ.Â îäíié ç íèõ áóâ âè êîðèñòàíèé çà ëiçèñòèé ïiñêîâèê, â iíøié — ÷åðâîíèé êâàð-öèò. Ïðèïóùåííÿ ïðî iñíóâàííÿ äâîõ ñïîðóä áóëî çðîá ëåíî ùå ïiñëÿ ðîç êîïîê1936 ð.60

Ïå÷i äëÿ âèïàëó öåãëè. Â 25–30 ì íà ïiâíi÷íèé çà õiä âiä äàâ íüî¿ Äå ñÿòèííî¿ öåð-êâè â 1914 ð. áóëî çíàé äåíî çà ëèøêè äâîõ ïå ÷åé äëÿ âèïàëó öåãëè. Ðåøòêè ïå÷i¹ 1 çàôiêñîâàíî â êâ. 684, 685 íà ãë. 0,95 ì (6, ë. 3, 4, 11). Âîíà ìàëà äâi êàìåðè,ñêëàäåíi ç öåãëè-ñèðöþ. ×åëþñòi ïå÷i áóëî ïî âåðíóòî íà ïiâäåííèé çà õiä.Â êiëüêîõ ìåò ðàõ íà çà õiä âiä íå¿ â êâ. 695 íà ãë. 1, 65 ì çíàé äå íî ðåø òêè àíà ëî -ãi÷íî¿ ïå÷i ¹ 2 (6, ë. 2). Ó 1936 ð. â öüî ìó æ ìiñöi â ø. 2 Ô. Ì. Ìîâ ÷àíiâñüêèì


60 Àíäðîùóê Ô. Ñêàí äè íàâ ñêèå äðåâ íîñ òè â ñî öè àëü íîé òî ïîã ðà ôèè äðåâ íå ãî Êè å âà. Ruthenica.2004. Ò. ²²². Ñ. 16–17.


Ðèñ. 9. Äåêîðàòèâíà àðêà â êëàäö³ ñò³íè, ùî âïàëà (ðîçêîïêè 1909 ð. íà ñõ³ä â³ä àïñèä

Äåñÿòèííî¿ öåðêâè)

áóëà çíàéäåíà ïi÷ ¹ 361. Ó 1974 ð. Ñ. Ð. Êiëiºâè÷ ïî âòîðíî áóëè ðîç êîïàíi ïå÷i¹ 1 òà 362. Ïå÷i äà òóþòüñÿ XVII–XVIII ñò.63

²íäèâ iäó àëüíi çíà õiäêè. Â ùî äåííèêàõ ìàé æå íå ìiñòèòü ñÿ ñâiä÷åíü ïðî çíà-õiäêè ç êóëüòóðíîãî øàðó. Âèíÿòêîì º êîðîòêèé ïå ðåëiê çíàõiäîê ó êâ. 21–25,27–28 1908 ð. â ùî äåííèêó 2 (ë. 126–126 îá.) ç çàçíà÷åííÿì ãëèáèí. Çîê ðåìà,ïîëüñüêi ìî íåòè áóëè âè ÿâëåíi â êâ. 22 (3 åêç.), 24 (2 åêç.), 25 (2 åêç.); ðîñiéñüêiXVI²I–XIX ñò. — ó êâ. 23, 25, 27, 28. Ñåðåä iíøèõ çíàõiäîê: äàâíié õðåñò-ñêëà-äåíü (êâ. 22 — 2-é øòèê); ÷îð íèé êàì’ÿíèé õðåñòèê (êâ. 21 — ãë. 1,25 ì); êàì ’ÿ-íèé îá ðàçîê Ñåìåíà Ñòîâïíèêà (êâ. 24 — ãë. äî 0,95 ì)64; çî ëî òà ñå ðåæ êà(êâ. 22 — ãë. äî 1 ì); ñðiáíà ãðèâíà (êâ. 25 — 3-é øòèê)65; áëÿø êè ìå òà ëåâi(êâ. 22 — ãë. ïîíàä 2,85 ì).

Çàï ðî ïî íî âàíi äëÿ ðîç ãëÿ äó ìà òåð ià ëè ùî äåí íèêiâ Ä. Â. Ìiëººâà ñòà íîâ ëÿòüëèøå ÷àñ òè íó âå ëè ÷åç íî ãî îá ñÿ ãó iíôîð ìàöi¿, ùî ìiñòèòü ñÿ â íèõ. ¯õ îïðà öþ âàí -íÿ òà ïóáëiêàöiÿ ñóòòºâî ðîçøèðÿòü äæå ðåëüíó áàçó äëÿ äîñëiäíèêiâ Äå ñÿòèííî¿öåðêâè òà ïðè ëåã ëî¿ òå ðè òîði¿.

²íñòèòóò àðõåîëîã³¿ ÍÀÍ Óêðà¿íè


61 Ìè õàé ëîâ Ê. À., ¨ëøèí Ä. Ä. Íî âûå àð õèâ íûå ìà òå ðè à ëû ïî àð õå î ëî ãè ÷åñ êî ìó èç ó÷å íèþ äðåâ íå ãîÊèåâà. Ñ. 230, ðèñ. 3.

62 Êè ëè å âè÷ Ñ. Ð. Äå òè íåö Êè å âà Õ– Õ²²² ââ. Ê., 1982. Ñ. 71 74.63 Àðõèïîâà ª. Áóä iâåëüíi ìà òåð ià ëè Äå ñÿ òèí íî¿ öåð êâè. Öåð êâà Áî ãî ðî äèöi Äå ñÿ òèí íà â Êèºâi. Ê., 1996.

Ñ. 58.64 ÎÀÊ çà 1908 ã. Ñ. 143 (ðèñ. 199 à, á).65 Òàì æå. Ðèñ. 200, 201.

ПÓБЛІКАÖІ¯ - Інститут історії України

Documents

Transcript of ПÓБЛІКАÖІ¯ - Інститут історії України