KATEDRA KRAKOWSKAW CZASACH NOWOZYTNYCH

(xvI-xvIII W.)

Stowarzyszenie Historyków Sztukioddział Krakowski

Kraków 1999

sPIs TREŚCI - CoNTENTS

Dariusz NowackiSTAN BADAŃ NAD KATEDRĄwAwELsKĄw czAsAcH NowożrTNYcH 11RESEARCH WORKS ON WAWEL CATHEDRAL IN MODERN TIMES 3I

Jerzy MiziołekBIsKt]P I MAGoWIB w SPRAWIE IIOŁDU IRhECE KRÓLI w KAPLICY TroMIcKIEGo 33THE BISHOP AND THE MAGI: OBSERVATIONS ON TFTEADORATIoNOF THE THREE K/NGS IN THE BISHOP TOMICKI C}IAPEL 46

Piotr StępieńBARoKowE BRAMY KATEDRY _ PRÓBA oDTwoRzENIA PIERWoTNEGoWYGĘDUBAROQUE GATES OF THE CATHEDRAL - AN ATTEMPTTO RECONSTRUCT THE ORIGINAL APPEARANCE

Krzysztof J. CzyżewskiBISKUPA PIOTRA GEMBICKIEGIO DARY I FUNDACJE ARTYSTYCZNEDI"A KATEDRY KRAKOWSKIEI 55FOUNDATIONS OF BISHOP PIOTR GEMBICKI FOR THE WAWEL CATHEDRAL 97

Magdalena PiwockaMĘCzEŃsTWo św. ttwlr,ausz"ą' _ NIEZNANE RUBENIANUM w zBIoRAcHKATEDRY NA WAWELUMARTYRDOM OF ST. LIWNIUS - AN UNKNOWN RUBENIANUMIN THE COLLECTIONS OF THE WAWEL CATHEDRAL

Artur BadachIKoNoGRAFIA osIEMNAsTowIEczNYcH PoMNIKÓW w KATEDRZE wAwEL-SKIĘI _ PRÓBA PoDsUMowANIAICONOGRAPHY OF THE 18TH CENTURY MONUMENTS IN THE WAWELCATHEDRAL _ AN ATTEMPT TO RECAPITULATE

Piotr KrasnyFIGURA BARANKA NA KoPIJLE KAPLICY zAŁUsKIcH I JĘI SYMBoLIKA,,w DWoJAKIM NAWET SENSIETI{E FIGURE oF I-AMB oN THE DoME oF THE zAŁUsKI CHAPELAND ITS SYMBOLISM ,,EVEN IN A DOUBLE SENSE''

Jerzy ?mudzńskizBsPoŁ MEZNANYCH PÓŹNoBARoKowYcH RhEŹB DRE\ryNIANYCH z KA-TEDRY wAwELsKIĘI w zBIoRAcH MUZEALNYCH KRAKoWAUNKNOWN I-ATE BAROQUE WOODEN SCULPTURES FROM THE WAWELCATHEDRAL IN MUSEUM COLLECTIONS IN CRACOW

Krzysztof J. CzyżewskiORGANY Z I,!{I T785-1788 ROKU W KATEDRZE KRAKOWSKIE,ITHE WAWEL CATHEDRAL ORGAN OF 1785-1788

49

53

99

106

109

1,r9

L21.

LŻ9

131

144

r47169

łs. Andrzej WitkoGRoBY KRÓLEWSIilT' w KATEDRZE NAWAWELU U scHYŁKU xvtu STULECIA I7IROYAL TOMBS IN THE WAWEL CATTIEDRAL AT THE END OF THE18TH CENTURY I79

Jan Jakub DreŚcikZEGAR KoŚcIoŁA KATEDRALNEGo NA wAwELUTI{E CLOCK OF T}IE WAWEL CATIfiDRAL

INDEKS osÓB - INDEX oF NAMES

WYKAZ sKRÓTow

Ac -,,,Ąnalecta

Cracoviensia''AKK - Archiwum lGpituł KrakowskiejBHS - ,,Biuletyn Historii Sztuki"FIIA - ,,Folia Historiae Artium"KAiU - ;,Kwartalnik Architektury i Urbanistyki"KzsP - I(atalog Zabytków Sznłki w PolsceKZSP Wawel - KąnW ZaĘtkaw Sznki w Polsce, lY, Minsto Krąlów, I, Wawel,

red. J. Szablowski, Warszawa 1.965

NP _ ,,Nasza Prz'eszłość"oz -,,Ochrona Zabfikóuv"PsB - ,,Polski Słownik Biograficzny''RHS - ,,Rocznik Historii Sztuki"RK -,,Rocznik

Krakowski"SddW -,,Studia do dziejów Wawelu''SW -,,Studia Waweliana"

10

181t96

r97

Krzysztof J. Czyżewski

ORGANY Z LNT 1785-178E W KATEDRZE KRAKOWSKIEJ

Pełne opracowanie historii organów w katedrze na Wawelu nie zo-stało dotąd dokonane 1. Niniejszy tekst dotyczy jedynie instrumentu zbudo-wanęgo w latach 1785-88' z którego do dzisiaj przetrwał tylko prospekt2.Nie budził on dotąd większego zainteresowania badaczy, w dużej mierzezapewne z tego powodu, że bez wątpienia ustępuje poziomem inn1łn,o dznaczającym się wysoką klas ą aĘsty czną elementom wypos ażeni a kaie d -ry. Jednak choćby dlatego, że organy stanowią istotny składnik urządzeniawawelskiego kościoła, warto im poświęcić szersze omówienie.

Dzięki opublikowanym niedawno przez ks. Bolesława Przybyszews-kiego wypisom źródłowym z archiwaliów kapitulnyclr można dość szczegóło-wo zarysować dzieje katedralnych organów w w. XVIII.

I tak, Ż maja 1720 Kapituła postanowiła przeprowadzić reperacjęorganów większych, a splawę umówienia się z organmistrzem powierzyłaksiężom: Grzegorzowi Gerwazemu Gorczyckiemu i Janowi Goreckiemu3.

1Oorganachwkatedrzem.in.:J.Prls,Mu4kanaWawelu,Kraków1975,s.L7-Ig,40,51-53' 89' 98' 101 [Kraków dawniej i dziś, 19]; J. Gołos, The Polish ołgan, I: The Instrumentand its History, warsaw [1983], s. 266 E. smulikowska, prospekty otganowe w dawnejPolsce, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdńsk-łódź t989, s. 72, 95, 206-207, 2I&-2Ig, 229lstudia z historii sztuki, 39]; J. Rajman, oryany w katedrze bakowskicj i ich budowniczowie(do poł. WI w.) fw:]Katedra lcrakowska w Średniowieczu. Mateńały Sesji oddziafu KrakowskiegoStowarzyszeruia Historyków Szttlki, KraMw, kwiecień 1994,Kraków 1996, s. I'I3-I77.

' Obecne 32-głosowe organy (ako instrument) powstaĘ w wyniku licznych przebudówprowadzonych w XIX i )o( w., m. in.: w r. 1879 przez Antoniego sapalskiego, w r. !g93 przezfirmę Riegera z Jźigerndońu (Karniów), w r. 1901 przez TomaszaEal|a ze Szłzyrzyca.

3 Fabńca Ecclesiae Cracoviensis' Materiały łódłowe do dzĘów katedry l<łakawskiejw WIII wieku z archiwaliów kapitulnych i kuńalnych l<rakowskich, oprac. B. P r zy b y s z e w s k i,Kraków 1993 [cyt' dalej Fabńca], s. 3Ł35, nr 79 |Żródła do dziejów Wawelu, XrV, cz. 1, red,.A. Franaszek].

1,47

Ponownie potrzebę remontu organów zauwaĘ|i kanonicy w r' tm(L3 maja i 23 października) a. Stwierdzono wówczas, ze instrument ,,usu

i"-porir longisiimi omnia corrodentis notabiliter est vitiatum, ad quod

adiecit non modicum et multitudo populorum confluęns undique ad

lucrandas indulgentias sacri Jubilaei, concitatione pulverum, quibus maiores

et minores tubi sunt nimium oppleti" s. W r. 175I krakowski organmistrz

Józef Sitarski sporządził projeki tudowy nowych organów6. Przy tej okazji

odnotowano dyipozycję dotychczasowego, dwudziestosiedmiogłosowego in-

strumentu, któri przedstawiała się następująco7:

ManuałPrynrypał 8'Salices 8'Cynek 2'Durflet 4'Oktawa 4'Seslorialtera 3'Flet minor 4'Superoktawa 2'Kwinta 3'Raus Feyten (?) 4'C}mbałMikstura

PozytywPrynrypał 4' (prospektowy)Oktawa 2'Sedęcima ]''Mixtura I^i toni LlŻ'Kwintflet 3'Tryplik 4'Flet maior 8' (drewnianY)Szalamaja 4'

PedałSubbas 1,6'

4 lbid., s.38-39, nr 88, 89; Prus, o. c., s.101, podaje, że w latach 1720-27 wielkie

organykatedralneprzebudowałSzymonKrzemecki,zaśGołos,o.c.,s.?l2,2?ś,?ffi,podaje,ze"pracowali wówcżas przy organach organmistrze Michał Krzemycki oraz Szymon.

5 Fabrica, s. 38, ni 88; wg Prus, o. c.' s. 98, instrument ten zostd naprawiony także

w r. t732.6 Fabrica,s. 91, rrr I97; o Józefie Sitarskim, budowniczym wielkich organów w kościele

cysterskim w Jędrzejowie (1745) oraz krakowskim kościele Dominikanów (L765-ó8)' zob'

Gołos, o' c., s.22Ż.7 AKK Wi4tacje różne, t 64, s. 188'

148

Salices 8'Oktawa 8'Puzon 8' I

Superoktawa 4'Hol Flet 4'Mixtura

Z kolei, projektowane przez Sitarskiegogłosów o następującej dyspozycji 8:

ManuałP'y.'cypał 8' (prospektowy, rynowy)Baor Flet 8' (metalowy)Salices 8' (metalowy)Oktawa 4' (metalowa)Mixtura 1d toni 2' (metalowa, CEGC)Kwinta 3' (metalowa)Kwintadena 8' (metalowa)C}mbał (siedem piszczałek)Superoktawa 2' (metalowa)Vald Flet 4' (metalowy)Flet minor 4' (metalowy)C.)nek 4' (metalowy)

PedałPrynrypał Bass ]'6' (prospektowy, cynowy)Subbas 16'(drewniany)Salices Bass L6' (drewniany)Rorflet Bass 8' (metalowy)Oktawa Bass 8' (drewniana)Kwinta Bass 6' (metalowa)Superoktawa 4' (metalowa)Mixtura L'i toni 4' (metalowa, CEGC)Fugara 4' (metalowa)C}mbał (siedem piszczałek)

PozytywPryncypał 4' (prospektowy, rynowy)Flet maior 8' (drewniany)Spis Flet 4' (metalowy)Tryplin 4' (metalowy)Oktawa 2' (metalowa)Kwinta 3' (metalowa)

8 lbid., s. I89.

organy miały posiadaó 30

1.49

Mixtura 1,-itoni 1' (metalowa, CEGC)Dur Flet 4' (drewniany)

Przedstawiony prze? organmistrza Regestr Expensy ołganney opiewałna kwotę 21030 fl. 6 gr9. Na posiedzeniu 1 października I75L lGpitułapostanowiła' aby istniejący stary instrument wyreperować, poniewź budowawielkich organów wedfug ,,delineacji'' i kosztorysu wymaga wielkich na-kładów, a te na bardziej potrzebującą naprawy wieżę Zygmuntowską musząbyć obrócone 10. W kolejnych latach kwestia organów omawiana uyła wie-lokrotnie na posiedzeniach kapitulnych. I tak, 29 kwietnia I75Ż do nego-cjacji w sprawie kontraktu na nowe organy ,'ex munificentia Celsissimi ńciOrdinarii [tj. Andrzeja Stanisława Kostki Zafuskiego] extruendorum'',wyznaczony został ks. Jacek Augustyn ŁopackilL. Z datowanego 1'0 majaI75Ż projektu,,Przerobienia Organ Wielkich Katedralnych Krakowskicń''dowiadujemy się, że zamierzenie budowy nowego instrumentu zredukowa-no do generalnej przebudowy starego. Przede wszystkim zakładano, że,,Struktura powinna bydz wedfug okna z ttzema facyatami cała nowa,,lz,zamierzano też wymienić zużyte elemenĘ konstrukryjne, dorobić brakującepiszczałhj oraz wydfuĘć klawiatury o cztery klawisze. Jako wariani ooewentualnej akceptacji organmistrz przedstawił możliwość rozbudowy in_strumentu do 30 głosów 13. Czy do remontu organów doszło, trudnostwierdzić z powodu braku odpowiednich zapisów archiwalnych. 5 lutego]754 Kapituła podjęła uchwałę o wyliczeniu z funduszu ,,fabryki'' kościoJa3000 zł na budowę chóru większego, na któnlm staną organy 1a. Dopierojednak 3 lutego 1756 powierzono ł,opackiemu rozmowy z odpowiebnimrzemieślnikiem o cenie nowego chóru i organów 15. Projekt

''o*ego chóru

wykonał Zapewne Franciszek Placidi16. Sprawą budowy interesowił się bpZałaslł, o cTW świadczy jego list skierowany do KapituĘ i odczytany na

9 Fabńca, s. 91, nr 197.10 lbid., s. 90, nr 196.

" Ibid., s. 93, nt 202.12 Ogólnie o wyglądzie trójwieżowego prospektu ówczesnych organów informuje

przekrój katedry krakowskiej z r' L745, por. J. Szablowski, Nicmane i mało mane plnńykatedry wawelskiej z w. XWil (ich maczenie dla dzicjów Wawelu i topografii zabytku),sddw, v,1991, il. 13.

13 Fabica, s.93_94, nr Ż03.to lbid., s. 106, nr 223.15 T. Przybylski, Z dzĘów kłakowskiej łnuzyki w czasach oświccenia i w poczqtlracłt

XIX wieku, RK' xl-ry' 1973, s. I22, nr 2; Fabńca, s. 1'73, nr 239.16 J. Lepiarc zyk,B. Przybyszew ski, Katedra na Wawelu w wieku XVIV. Zniq

jej wyglqdu architektonicznego i unądzenin wnętrz na podstawie badań historycmo-archiwobrdl|w:] Słukn Barolął. MaterinĘ sesji naukowej ku czci śp. profesorów Adama Bochnalra i ,ąLepiarc4ka zorganizowanej ptzez Krakowski oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki i I2ąwHistońi Szhlki UI, Kraków, 8_9 czerwca 1990 roku, Kraków 1991', s. Ż7.

150

posiedzeniu 4 lutego t. r.17. 31' lipca 1756 realizację organów (a takżepomników Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III) zlecono ks. ł,o-packiemu 18. Podjęcie i zaawansowanie prac przy chórze organowym po-

twierdza prośba KapituĘ do bpa Zafuskiego (datowana Ż7 ma1a L757)o wyłożenie funduszy na budowę organów, ponieważ suma 9000 fl. zebranana ten cel (2l3 ofiarowane przez otdynariusza, Il3 z kasy kapitulnej) uległajużwyczerpaniulg. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że jakkolwiek zapisyarchiwalne mówią wciąż o wznoszeniu organów, to jak wynika z dalszegobiegu wypadków, w rzecrywistości odnoszą się one do realizaĄi nowego'zachowanego do dziś, chóru przy ścianie zachodniej nawy głównej katedry.

Prace budowlane postępowały dość wolno, co wywołało zniecierpliwieniebpa Załuskiego, który pisał do Kapituły w październkur.1757:,,Oddawamżrywszej pamięci i egzekucji mausolea ś. p. królów Jana i Michała tlłdziężwieĘ Zygmuntowskiej wystawienie i chóru dla przestawienia or-Ban zakończenie [podkr. Autora], poniewź to wszystko oporem idzie,chociuż JwwM Panowie macie na to złożone summy. Zdaje mi się, że

pokąd JWMgW Panowie praefectum fabricae unum ex gremio vestro niepostanowicie, któryby był activus, decorem domus Dei kochający i pilny [...]

tardo passu procedent omnia'' 20. Na przpaglenie, kanoniry zebrani 17 pń-dziernika L757 postanowili odpowiedzieć następująco:,,o wystawieniemausolea królewskie, wieĘ Zygmuntowskiej reparację i chóru koń_czenie [podk ' Autora] mamy zawsze pilne staranie, jedna tylko trudnośćz rzemieślnikami względem wczesnego wygotowania materiałów to wszystkodotąd zatrzymało, jednak na przyszŁą wiosnę te fabryki zacząć się muszą,

Edyz z magistrami dawno poczyniliśmy kontrakĘ''21. Istotną informacjęo powodująrym opóźnienie w pracach budowlanych bŁędzie w obliczeniachdotyczących konstrukcji chóru przynosi list ordynariusza z lutego 1'758,

w którym czytamy:,,Aby Ęlko rzemieślnicy około chóru chodzący omyłkęw miarach kamieni poprawili a nie o koszcie waszmość Panów, sfuszną

przycz'Wę przewłoki dokonania tego chóru uznajemy''zŻ. Zkolei, Kapitułainformowała Załuskiego 25 lutego t758: ,,Względem poprawienia chórujużeśmy potrzebne z kamieniarzami poczynili dyspozycje, które do skutkujak najlepiej i prędzej zechcemy przywieść i defekta in parte poprawić, alei to bez naszej jakielkolwiek nie obędzie się ekspensy'' ''. Dzieło wzniesienia

17 Fabńca, s. 113, nr 240.18 Lepiarczyk, Przybyszewski, o. c.' s- 27i Fabńca, s. II4, nr 243.

'n Fabrica, s. 11ó, nr 248.

'o lbi.d., s. 117-118, nr 25L.

" bil., s. 118, nr 251.22 Lepiarczyk, Przybyszewski, o. c., s. 27; Fabńca, s. LI9, nr Ż5Ż'n Lepiarczyk, Przybyszewski, o. c.' s. Ż7; Fabrica, s. 119, nr 253.

151

nowego chóru nie zostało jednak zakoitczone przez wiele następnych lat.13 maja 1773 Kapituła wybrała delegatów, aby przedstawili_ następcyZafuskiego na stolicy krakowskiej, biskupowi Kajetanowi soĘ'k*i

'ó^ópostulaĘ, między innymi taki: ,,Chór mannurowy przy wielkich draiachkościoła podobnyn jak wieża trlloĘ nas niebezpióczeństwem upadnięciaciężaruw środku na Samym Ęlko spojeniu wiszącego, dla czego od lat bliskodwudziestu niedokończony stoi, z tak nakładaną strukt,''.ą oie wiedząc coczynić o zdanie w tym Jo Księcia JMci dopraszać się będą,,ro. wkrbtce,SoĘk za pośrednictwem ks. Józefa olechowskiego, udiielił Kapituleo-dpowiedzi:,,Względem chóru marmurowego niedokończonego pytał sięIGiązę Imć architękta, czyli tak dfuzej stać moze. odpowieJział, ze goznajduje dostatecznie mocnym' że żadnym nie grozi nióbezpieczeństweń,a zatem że w takim stanie szczęśliwsrych czasów doczekać się może''25.NiesteĘ, owe

',szczęśliwsze czasy" nieprędko nadeszĘ.I października 1776 ks. olechowski w imieniu bpa SoĘka przedstawił

gremium Kapituły konieczność restauracji wielkich organów oraz dokoń-czenia chóru marrnuro\ilego. Kanonicy odłoĘli podjęcie decyzji w tejm_aterii do przyszłej sesji generalnej26. Następnego roku _ I7i7," na sesji13 maja, uznano konieczność budowy nołvych organów mniejszych * p."r-biterium nad stallami. Doprowadzenie do skutku konstruklji no*"goinstrumentu,,meliori. modoll, powierzono prefektowi muzyki [atedraln'ejks. Józefowi Gorzeńskiemu27. Jednocześnie nie zarz:ucono myśli o rro*y"ń9lganach większych, o cTym przekonujemy się dzięki listowi do pasterzadiecezji' sformułowanemu na sesji generalnej 14 maja 1777. Interesującejnas kwestii doty".y następujący passus: ,,organy od dawnego czasu bardzoporujnowane, reparacja ich lubo przezW. P. Jaśnie oświóconego KsięciaImci Załuskiego umyślona była, te jednak projektowane wspaniałe myśliprzenoszenia ich na nowy chór marmurowy i nowych stawianie zatrrymywa-Ł gdy dlazaszłej śmierci tegoz Jaśnie oświeconego Pasterza ze wszystkiegonie nastąpiło, coraz bardziej psując się teraz do koniecznej iotrzef,y

2a-Lepiatczyk, Przybyszewski, o. c.' s' 27; Fabńca, s. 17L, nr 366.25 Lepiarczyk, Przybyszewski, o. c.' s. 27; Fabńca, s. I72, nr 367. Jeszczew XIX w. konstrukcja chóru muzycanego budziła duże uznanie, np. L' Ł ę t o w skl,, Katedra naWawelu, Kraków 1859' s. 23, pisze.

''organ po nad wchodem głównym do koscioła, zawieszony

jakby w powietrzu, któremu się cudzoziemcy prrypatrują-; i tol"i A. Grabows ki, IOakówi jego okolice, !vyd. V, Kraków 1'8ó6, s. 105 cytuje opinię wy'azonąw Nachńchten iiber Polen(Salzburg 1793): ,,Marmuro_wy chór dla orkiestry, nad głównem wnijściem, ze względuwspaniałości swej bardzo lobrze w oczy wpada; nigdzie nie widziałem, uty .o piękniejszegow łm celu wzniesione było''.

26 Fabńca, s. ].91, nr 409.27 Przybylski, o. c., s. 123, nr 21,; Lepiarczyk, przybyszewski, o. c.. s. Zj.;

Fabńca, s. L97, nr 4I9.

152

reparacji przyszły, nowego z gruntu przerobienia potrzebując"". Tpcza-sem, L8 czer\Nca wydano zkasy kapitulnej 500 fl. magistrowi kapeli kate-dralnej ks. Bittnerowi ,,dla organmistrza podług kontraktu pierwszą ratę nazrobienie poz;Ąnru'', a więc zaczęto realizować nowe organy nad stallami.Prace prowadzone pod nadzorem ks. Sebastiana Sierakowskiego, konty-nuowano taŁ'że,jak wynika z zapisów w Liber fabńcae,w r. 177829. Archi-walia nie ujawniają niesteĘ imienia organmistrza konstruującego instru-ment30, ale podają nazwiska dwóch krakowskich artystów dekorujących pro-spekt: wykonującego złocenie i polichromię Walentego Janowskiego3' orazsnycerza Szeybsa, którego identyfikować na|eĘ z Matęuszem Szepsem 32.

Dnia ]']. maja 1784 Kapituła postanowiła wreszcie postawić noweorgany na zachodnim chórze marrnurowym i prowadzenie tej sprawypowierzyła delegatom: ks. Wacławowi Sierakowskiemu i ks. KarolowiLochmanowi33. Kilka miesięcy później,S lutego 1785, kanonicy WacławSierakowski oraz Ignacy Wojczyński zaprezentowali członkom Kapituły dwaprojekty architektoniczne dotyczące wielkich organów i dekoracji wnętrzakatedry obiciami. obydwa plany zostaĘ prĄęte i skierowane do realżacji,przy cT;ułnr ustalono' że budowa nowego instrumentu sfinansowana zostaniez pieniędzy danych przez bpa Kajetana SoĘka. Podpisanie kontraktówz właściwymi rzemieślnikami zlecono wYnaczonym delegatom 3a.

Dalsze, szczegolowe dzieje budowy nolwego instrumentu na chórzezachodnim możemy zrekonstruować dzięk: odnalezionym w ArchiwumKrakowskiej Kapituły Metropolitalnej kontraktom z wykonawcami, którenie były dotąd badaczom znane35.

x Przybylski, o. c., s. I23_I24, nr 22; Fabńca, s. L99, rc 4Ż|.29 Fabńca, s. 204, nr 435, s.2I0, nr 453.

'o w r. 1778 wypłacono organmistrzowi 930 fl' - Fabńca, s 210, nr 453.3' w r. 1778 wypłacono 684 fl. ',Janowskiemu

malarzowi od złocenia i malowaniaorganów'', następnie zaś Ż3 fl. temuŻ ,,za tamis na podklijenie cerat" oraz za ćwieki - Fabrica,s 210, nr 453. O Walentym Janowskim (zm. 1800), uczniu Piotra Franciszka Molitora, w 1760

przyjętym do krakowskiego cechu malaruy, autorze obraztlHołd Paster4wkapliq Skotnickichptzy katedrze na Wawelu, zob. Ianowski Waknty |w:) Słownik alqsów polskich i obqchw Pokce działających..., ilI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979, s. ŻŻ8.

'' w r. 1778 wypłacono 432 fl. ,,snycerzowi Szeńsowi za robotę około organów'' -Fabrica, s 210, nr 453. Mateusz Szeps wykonywał w I. L784_L78ó dekorację ołtarza łaskamisĘnącego obrazu Matki Boskiej w kapliry przy krakowskim kościele Karmelitów Trzewicz-kowych na Piasku - J. Bi eniar zówna, A.T. P iotrow ski, Sanktuańum Maryjne w kaścieleo.o. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Dńeje kulru i kaplĄ, Kraków 1983, s. ILZ.

33 Przybylski, o. c., s. L24, nr 30; Lepiarczyk,Ptzybyszewski, o' c., s. Ż'l;

Fabńca, s 2Ż7,rc 494.3a Przybylsk i, o. c., s. I24, m 32; Lepiat czyk, P r zybysz ews ki, o. c., s. 2'l;

Fabrica, s. 229, m 498.35 Wszystkie wykorzystane dokumenĘ zla1dlją się w teczce noszącej tytllł oryany i ńe

posiadają syglatur aŃ paginacji, dlatego zrezy9nowano dalej z podawania szczegółowychodniesień w prrypisach.

153

W pierwszej kolejności, 9 marca 1785 zawarto rrmowę z organmist_rzem Ignacym Ziernickim na wykonanie nowych organów. Ikpitułę re-prezentowali kanonicy: Franciszek Belina Ossowski fiako delegowany),Kazimierz Bodurkiewi cz, Ignacy Skarbek Woyczyński oraz Karol l-ochman.Ziernicki zobowiązał się: ,,podfug danego abryssu, y punktów niżry opisa-nych naydokładnieyszą, piekną y we wszystkim regularną roboą y struk-tlrą, tenże Organ wystawić, y ze wszystkim skończyć na &órue w rokuprzyszĘm 1786 na dziefi y Swięto S. Michała Archanioła"(tj. 29 wześnia).Zakręs prac został szczegńowo określony w następujący spońb: ,,1g9Wszelką robotę stolarską, slosarską, mosiężniczą, kowalską' y ciesielską,ktorey potrzebować będzie ten organ przyjmuie na siebie Pan Ziernicki,y Jego powinnościąbędziejak naypilniey przesttzegać, aby te roboty, katżdazosobna doskonale, kształtnie, y naleĘcie exekwowane był. 29: Klawiafurydwie francuzkie teraznieyszey mody, to iest w Bassie C.cis. a w Ęszkancieaż do F. z przydłuższemi klawiszami hebanowemi, semitonami zaś kos_cianemi równemi, wszystkiemi gładkiemi, nie zbyt twardemi, ani głębokiemiz kopulą, a zas srzuby do Ęchże klawiatur mosiężne dac powinien. 3!!9 TencĄ organ jako iest dysponowany na głosow Ż0. Tak wykonać ie ma PanZięrnickj podfug speryfikacyi tey - w Manuale - 1mo Pryncypał 8. pedumlatercynowy. 29l Salrynał 8. pedum metalny. 3!ig Rorflet 8. pedum mltahy.4!e Durflet 8. pedum metalny. 5!e octava 4. pedum metalna. 6!e superoctava2. pedum metalna. 7g9 Kwinta metalna. 8:9 Mixtura 1. pedis na 4. facĘ. 919Cembał. 10el Qrnek 2. pedum metalny. ].1ls Spilflet 4. pedum metalny -w PoryĘwie - 1!9 Pryncypał 4. pedum metalny. ?PFlet major 8. pedumdrewniany. 3l! Flęt minor 4. pedum. 4!9 Superoctava Ż. pedum metal-na - w Pedale - 1mo Sub Bass 16 pedum metalny w tym piszczałek5 drewnianych. F saley Bass 16. pedum metalny pienvsza octava drew-niana 3!!e Octava Bass 1,6. pedum metalna. 4!e Super Octava 4. pedummetalna. 5l9 Quinta Major 6. pedum metalna _ Ąp Winklada ma bydzz suchego dembowego dtzewa dostatnia, aby każda piszczałka miała swoiemieysce y lvygodę. Druty w ladzie y forfeksy mosiężne, do którey kon-duktów nie będzie, tak zas dana bydz powinna winklada, aby przystęp byłdo niey łatwy y wygodny. Ligatura aby zbyt gęsta nie była, y drut drutanie pociągał. - 5to Każda Piszczałka z osobna, jako y niektóre złączoney razęm ze wszystkiemi głosami pomieszane aby doskonale zrobione był'stróy nayzupełnieyszy nie distonuiący, ani swiszczący aby miaĘ, y w ZU-pełney rezonanryi crys$, mrł, y iasny głos wydawały. - 619 Regestra abyw rozmiarze swoim nie byĘ zbyt ciasne, y łatwe byĘ do wyciąganiay zaĘkania, y tak umieszczone, aby się pulpit do papierów wygodnieobszerny mógł pomiescić. - 7g9 Miechow sześć nowych, z suchego drzewadostatnich po par szeŚć z fałdami na głosów 20. dać powinien z jerchyjak naylepszey zagtaniczney, do których Miechów wagi maią bydz ka-

1.54

mienne, kanały od tychże Miechów idące aby z suchego drzewa, y opa-trzone dobrze był. - 8yg Podłogę z tarcic suchych na tymże Chorze dać,na siebie bierze Pan Ziernicki. 9le Nakoniec cokolwiek tylko do posta-wienia doskonałego tego nowego Organu w tozmierzę,Ł'ształcie, korrespon_dencyi, głosach, zgoła we wsrystkiey proporcyi y doskonałości sciąga się, towszystko Pan Zietnicki zrobić, Y Z jak naylepszą pilnością wykonaćptryrzeka y obowiązuie się y po skonczonym wystawieniu tegoż Organu, nawyprobowanie kogo tylko sprowadzić będzie się podobało PrześwietneyKapitule pozvłala [...]. Ponadto, w tazie, gdyby przed korrekturą generalną(którą w rok od wystawienia Pan ZienickJ uczynić będzie powinien) jakanie regularność w pomienionym Organie względem opisanych punktowy doskonałosci całego tego dzieła się okazała'', to organmistrz będziezobowiązany do poprawy usterek bez dodatkowej zapłaĘ.

Kapituła zapewniła rzemieślnikowi miejsce do pracy i magarynowa-nia materiałów, oddała do jego dyspozycji stare Ż7 głosowe organy (któreZięrnicki miał sam rozebrać) oraz zobowiązała się zapłacić 8500 złp.w ratach: przy zawarciu kontraktu 3000 zĘ. na materiaĘ, na Nowy Rok(1786) Ż000 złp., po ukończeniu dzieła 3000 zĘ., po generalnej korekturzepozostałe 500 zĘ. W kilka dni po podpisaniu kontraktu z organmistrzem,1']. marca 1785 zawarto umowę ze snycerzem Józefem lJblakerem3o nawykonanie figur do dekoracji prospektu. Kapitułę reprezentowali tymrazem: Franciszek Ossowski, Wacław Sierakowski, Kazimietz Bodurkiewicz'Ignacy Skarbek Woyczyński. Z tekstu kontraktu wynika, że Kapituła,,względem ozdob Snycerskich podfug abryssu maiących bydz zrobionych dotegoż Organu umowiła się z tzeczonym Panem Jozefem Ublaką w na-stępuiących punktach: 1!9 Pan Ublaka Snycerz obowiązuie się zrobic trąlstatuy na tenże Organ podfug abryssu maiące bydz umieszczone. JednąS.9 Dawida z arfą, a ta ma bydz stoiąca. Drugą S. Damaza Papiezaw ornamencie Papieskim. Trzecią Biskupa Marcina Szyszkowskie9o z przy-zwoitym także ornamentęm Biskupim, a te dwie na fardachonach bydz maiąsiedzące. Wszystkie te osoby w swey proporcyi maią trrymac kłżdawysokosci łokci trry y cwierc, maią zas bydz zrobione z drzewa suchegolipowego bez sęków y zadarcia, jak naygładszego, proporcya' akcya osobjak nayregularnieysza, y wypracowanym dłótem |sicf, rzeźba tak w twarzach,jako innych Członkach zgoła w całey Figurze doskonale z zachowaniemwszelkich sztuce przyzlltoitych Reguł wykonana. 299 Kapitelow Koryntskichsześć w slvym rozmierze podobnięż z drzewa suchego lipowego kształtniezrobionych. 3!9 Festonikow antycznych powaznie zawieszonych między

36 Ta forma nazwiska wydaje się właściwa ze względu na to, że zastosował ją samsnycerz podpisując się na kontrakcie loseph Wlaker; w telście umowy spoĘkamy wersjęUblaka, w innych dokumentach takŻe Hublaka.

155

Pilastrami dwa z ozdobami do tego własciwemi y rożami czterema, otazkorniszony proporcyonalne. 4Ę Herb Jo. Xcia Jmci Kajetana SoĘkazsfużącemi do tego ozdobami naniższey ceracie z ceframi C.S. z festonamipo bokach zawieszonemi, które na końcu wiązać ma kwiat, lub twarzGeniusza. Wszystko to z drzewa suchego lipowego iako wyzey naydokład-nieyszą proporcyą y piękną rzeźbą ma wykonać Pan Ublaka, y w czasiestawiania Organu w swoich mieyscach ustawić''. Ublaker zobowiązał sięponadto do usunięcia bęz dodatkowej zapłaĘ wszelkich niedociągnięći usterek. Kapituła miała z kolei zapłacić snycerzowi 540 Ą. w trzechratach: prry podpisaniu kontraktu 180 zĘ., ,,EdY zas okaże spasserowaneiuż Statuy y kapitele'' 180 złp., po ukończeniu pracy i zamontowaniu rueŹb180 zĘ.

Budowa organów spowodowała konieczność wykończenia chóru mu-Zycznego, na którym miały być umieszczone. Dlatego już 2lrvłietnia 1785delegaci KapituĘ (Franciszek ossowski i Ignacy Skarbek Woycryński)zawarli kontrakt z krakowskim stolarzem Wojciechem Gajewskim ,,vłzglę-dem balustrady na [...] Chorze mannuro]vym podfug abryssu [...] w na-stępuiąrych punktach 1!9 Pan Gaiewski Stolarz obowiązuie się zro-bić balustradę składaiącą się z Cokufu, gzemsu' parapetów, y owalówprzezroczysĘch ato [sic] 29l Z materyału własnego Drzewa sosnowe-go suchego, nie sękowatego, iak naydokładnieyszą proporcyą' y robotączystą, gładką y wyborną. 3!i9 Bierze na siebie Kowala do robienia Ankier,gwozdzi, sztybrów, y co będzie wyciągała potrzeba do teyze roboĘ. 4!eWszystko to przyrzeka wygotować na nadchodzące w ninieyszym RokuSwięto Scg Michała''. Wszystkie konieczne poprawki Gajewski obowią-zany był wykonać bez dodatkowej zapłaĘ. Wynagrodzenie miało wy_nieść 486 złp.w ttzech ratach: L62 zĘ. przy kontrakcie, 16Ż Ą., gdy pracabędzie w większej częŚci gotowa, 162 zŁp. po wykonaniu i montażubalustrady.

Z poloritowań odbioru kolejnych części gratyfikacji wynika, że naj-wcześniej ukończono prace przy balustradzie, za które ostatnią ratę wy-płacono 25 grudnia 178537.

Natomiast budowa instrumentu trwała dłużej niż to planowano.Pier'wsze dwie raty Ziernicl<todebrał zgodnie z harmonogramem38, leczratęprzęznaczoną do zapłaty po przewidywanym na 29 września 1786 ukoń-czeniu ptac otrrymał w dwóch częściach dopiero w luĘm i maju 178739.Brakujące jeszcze 500 Złp. pokwitował 14 października t.r., zapewne już po

37 Wcześniejsze raĘ wypłacono w r. 1785: 2 \r - 162 złp., 18 vII - L62 7}p.,13 VIII - 72 ?]p.

38 9 III L785 - 3000 złp., a 2'j' l L786 - 2000 zĘ.39 10 II - 1000 Ą, a 2I v - 2000 zĘ.

1.56

ustalonej w kontrakcie generalnej korekturze organówao. JednocześnietnraĘ prace przy dekoracji rzeźbiarsŁjej prospektu - ostatnia rata wy-

płaconi została snycerzowi t3 października ]'786a1.

o zaawansowaniu budowy nowego instrumentu świadczy potwier-

dzenie dokonane na posiedzeniu KapituĘ 9 października 1786 przekazaniana ten cel ks. I. Wojczynskiemu 'l'4559 fl. ŻŻ 1'lŻ graz. arcry dni później'kanonicy postanowili odłoĘi na zwykłe Ęgodniowe spotkanie sprawę

dekoracji organów oruz z|ecili prrygotowanie odpowiedniego projektuwydelegowanym wcześniej księżoma3. Zapewne zgodnie z tym właśniepiojektem 23 listopada 1"786 delegaci kapitulni (Franciszek Belina Ossow-

śki, Wacław Sierakowski, Kazimierz Bodurkiewicz) zawar|i z Ublakeremdrugą umowę' w której czytamy, że Kapituła ,,kaza'wszy zrobic organpoał"g ułozonego pierwszego Abryssu dla tym pięknieyszey okazałosci

umyśtiła tenże órgin kształtem Snycerskiey Roboty ptzyozdobić, a ponie-

wź Pan Ublaka był iuż do nieiakiey roboĘ około tego Organu umówiony'przeto y teraznieyszą Robotę zleca mll, a on podeymuie się iey w na-

śtępuiąrych Punktach. ].E9 Ma zrobic Gieniusza z P sakerzęm przy D awidzie

" i"dn"y strony, a z drugiey Gwant Paludamentt zspuszczony. [sic] Z9g Pod

Gzemsem Herb J. o. Xcia Imci Biskupa SoĘka, ze wszystkim podfug

danego Modelu, od kapelusza zas wiszące sznury z kutasami maią bydz

w spadaniu rozrocone. 3!9 Dwa Gieniusze w proporryi Osob pobocznychnaGzemsach trrymaiące Insignia każdy swey wyzszey osoby z iedney strony

Papierua, [sic] z drugiey Biskupa. 4!e Pod Oknem Adornament iak iest

* pie.ws"ym Abryssie. 519 Na Balustradzie trzy Gruppa Aniołkow, toiest

[sic] po parze nad kazdym Parapetem z Instrumentami Muzycznemi, poiogict' ,iŚ po iednym Wazonie. 6j9 Na Parapecie Szrodkowym Laber wielkiw Rozą, na pobocznich zas Festoniki AnĘczne. 739 w okręgach samey

Balustrady Labry wypukłe głęboko rznięte z Wstęgą przezniewiryaną, aodSukufu [sic] y Gzemsu rozyczkj". Dekoracja miała być wykonana z drewna

40 Ziernicki dostał kwotę 500 złp. powtórnie 29 X 1788, o czym informuj e Recapitulatio

Rzemieslnikow zapłacołlych w Fabryce Katedry Krakowskią od R 1785. do.1788., gdzie czytarrry:

,,NB. Uniknienie Hopotu zŻerniclłm 500'' oraz: ',NB.29 x 1788 t.Że się zapierał Ignacy

Żerńckt organmistrź owych Złotych 500 die 14 xII A' 1781. twierdząc iż ich nie wzioł [sic]'aczw regesttize go zapisałem; uwalniając siebie z kłopofu, wyliczyłem mu ze swego # 27 ' złL 14'

scu 500 złoĘch" 'o' wypłuty dla Ublakera różniĘ się co do terminów od ustalonego kontraktem planu

i przedstawiĄ się następująco: w r. 1785 11 III - 180 złp., 8 Ix - 90 złp', Ż2 X - 90 rĘ.;

w r. 1786 24 vI - 90 ńp,19 VIII - 36 zŁp', t3 x - 54 złp.a2 P rzybyl s ki, o. c., s. I24, ttt 37 Fabńca, s' Ż37, nt 517, 518. Z koficem 1786 lub

w ciągu r' 178ł ztudowano w zrujnowanej, pozbawionej sklepienia kapliry Sw. Trójcy schody

p'o*ud"ą.. na chór, do nowych organów, prace te sfinansowano z funduszu ,,fabryki'' ka-

tedry - Fabrica, s.238-239, r 52L.a3 Przybylsk i, o. c', s. I24-I25, nr 38; Fabńca, s. 238, nr 520'

1.57

lipowego'. Jak zwykle, zastrzeżono w umowie dokonanie ewenfualnychpoprawek bez dodatkow,ego wynagrodzenia. Termin ukończenia nyroućro-no najdalej na święto Św. Jana Chrzciciela (24 czemlca) 1787. Zapłatawynosząca 68 czerwonych złoĘch miała być rozdzielona na ftzy raĘ: przykontrakcie 23, na Śródpoście i787 ,., kiedy miała uye gotowa połowa pracy20, a po jej ukończeniu pozostałe 25 czerw. zł. Na pJostawie pokwitowańmożna stwierdzić, ze Ublaker znacznie przedłuĘŁ wykonanie zamówieniapoza wyznaczony termin _ ostatnią część wynagrodzenia (7 czew. ń)odebrał dopiero 8 sierpnia 178844. leśzczó pońieji s ristopaoa odebrał nieprzewidzianą w umowie ratę _ ra co otui*ał doóatkową'ripłutę tŁumacĄ!9ni'et pod tekstem kontraktu: ,,Ponieważ się więcej poi-'uł" kapitelowtak było wyrźone w

-kontrakcie, więc za te ugodri ,u ZłoĘch I08,,.Zachowała się nawet !2t1^c.zec1tej spiawy supliki Ublakera dó KapituĘ(prĄęta 6 listopada 1788): ,,Wia-dńo j. r.^w. W. Panom, że podfugprzepisu Kontraktowego oddałem w 7upełności robotę S"nycerską naorgan w Kościele Kathedralnym, ale nad Iłontrakt musiałem robić Kapite-low dwoch (ktore nuey #. ł.6 nie mogłbym robić). ż. ńs z kontraktuteyże podiętey Roboti czyli to z niepóstizeżenia'się, czyli z potrzebj

pok'rzywdzenie mam_ zflaczne, swoiey to własney p'"ypi.uię *ini, [sic] i tylkóz pokorą łaski J. J. w' W. Panów Suplikuię, ab:y, ieźdi_-nić ,i"rą numelyoracyą kontraktu, !9_.Rrzrnarmniey źa te dwa ńpit"i" [...] nadgrooziŻ

mi łaskawie się przychylili''.

. Ieszcze gdy trwaĘ prace przy dekoracji snycerskiej, 4 lutego 1788,Kapituła-postanowiła 1oJo" 9.su"r óapowiedńio o'oouie pohchromią i zło-ceniema5. Wkrótce, dnia 19

-lnrietnia 1788, delego*u"i-po"z Kapitułę

kanonicy (Wacław Sierakowski, Kazimieru Bodurńewiii, {fi""y SkarbekWoyczyński, Karol Lochman) za.warli kontrakt z krakowskim malarzemSzymonem orlickim., Z dokumentu tego dowiadujemy ,iil z" Kapituła,,umysliwszy [...]kazaćwyzłocić organ [..] nad wiekiómi drńiiami,wezlłlała{o'1"l roboty, zaleconego sobie ńz innlmi w Katedrze robotami [...] Plorlickiego, który obowięzuie się tenze organ cĄ zewszystkiemi Osobami,i ich Insygniami, tudziez sztukami, i ornamentem, tak snycerskiej, iakoi stolarskiey- roboty, zgoła całą strukturę Chórową wyzło_cić złotem przeztuteyszego Gold-Szlagiera wyciągnionym iednostaynegó, w kolorze dobrym,ż"yv{W,.i n]e bladym lagierurrku [śic] (czego i'o"uu ma ńyd" *piroóokazana) gdzie będzie przypadać pod poler, ioteiowanym, gdri" zaś mat,

{ Wcześniejsze wypłaty miały miejsce: 28xI 1786 - 23 czerw. zł, 10 III 1787 _20 czerw' ń, 1"5 IX - 5 czetw. z|, 5 Y 17-88 _ I czerw. zł, 29 vI - L2 czerw. zł.a5 Fabica, s.247, nr 535; koszty złocenia Kapituła postanowiła 15 v 1788 r. poĘć20.000 fl. z funduszu 30.000- fl. pozośtawionych ptzez bpa K. SoĘka, do zarządzania tąkw^o!1 upowazniono księzy: Ignacego Wojczyńskiógo i Franciszka Minockiego - Fabńca,s. 248, nr 538.

158

matowym. W Balustradzie zaś Chorowey gzemsy' i filonki dać Koloremimituiąrym Marmur czarTly, a we srzodkach filonkow czerwona'wy, leczwszystkie inne w Balustradzie, i na filonkach Rozety, i rznięcia Syncerskie[sic] bronzowo wyzłocone, procz Gieniuszow z instrumentami, i Wazonow,które wcale wyzłocone pod poler' i matbydź maią. Robota cała, i ZłocenieaĘ było doskonałe, bez plam, bez przeglądania mieyscami [...]. Poniewazzaś sam P. orlicki nie mogłby wystarczyć, y na naznaczony czas wygotowaćroboty, przeto do niey przybtać będzie powinien P3 Karola Wochowskiego,Magistra teyze samey Professyi, tudzież innych Pomocnikow, ktorych iakpłacą zastępować będzie, tak tęż ich robotą odpowiadać, ieżeliby się niedobra pokazała". Wszelkie konieczne poprawki orlicki miał wykonać nieżądając za to dodatkowej zapłaĘ. Praca miała być ukończona do świętatranslacji relikwii Św. Stanisława (Ż7 września 1788). Wynagrodzenie miałowynieść 400 czerwonych złoĘch. Pienwsze I00 zł rzemieślnik miaŁ otrzymaćprzy podpisaniu kontraktu, kolejne raĘ ,,gdy zaś okuże się iuż co roboĘ,a potrzebować będzie Pieniędzy, na wybiianie Złota, to się proporcyonal-nie w czasie wydawać będzie", ostatnie 100 zł zarezęfit{toutano do wypła_ty po ukończeniu zadania. Ostateczne polovitowanie odbioru pieniędzy(1800 Złp.) datowane jest 17 puździernlka 1788, a więc praca musiałabyćwówczas zakoflczonaa6. Z osobnego dokumentu wynika jednak, ze Orlickiwykonał także prace nie przewidziane wcześniej - oto jego treść:,,Nota do [...] Kapituły [...]: dla ozdoby dodane aparte opisanego Kontraktu.1ae Dodany S. Dawidowi PaludamentT Dodana Rama Stolarskiey roboty około okna

fl. 54fl.21.6

39 Srodkowe okno wyzłocone na Mat o szesnastu Kwaterach zews4lstką pod niemi Ramą fl. 360

4P Herb Prześwietney Kapituł nie iest w Kontrakcie wspomnianyczyli będzie na tablaturze czy na gołym murze iakim orna-mentem przyozdobiony fl. 108

59 W Balustradzie Rozetty dodane złocić ktorych iest 15 kazdaRozetta # 2. facit fl. 540

69 Kapitele na filarach marmurowych na których cały stoy organiBazy na Ęch Kolumnach maiąbydz około złocone od ktorych fl. 360

Dopraszam się Prześwietney Kapituły aby więcey odmiany nad zadyspo-nowanie J.W. Jegomości Xiędza Szufragana [sic] niebyło. [sic]|Później dopisano:]7ry Za Sufit pod Chur. [sic] toiest [sic] zapłotno. Malowanie przy-

biianie fl. 66"Kwotę 88 czenr. złotych polnvitował orlicki 3 listopada 1788.

a6 Wcześniejsze pokwitowania datowane są: 21 rV - 2600 ?f,p., 3I V - 1870 źp.'Ż5 vI - t730 Ą.; sumy podano w przeliczeniu na złote polskie.

159

Tak więc, w r. 1788 zakoflczono ostatecznie budowę wielkich organówi wyposażono chór mlJzyczny w potrzebne muzykom sprzęĘ - ławki: dwiez szufladkami, dwie mniejsze, sześć pulpitów i sześć stołkówa7. Na posiedze-niu kapitulnym Ż3lutego t. r. postanowiono przenieść kapelę katedralną nachór zachodnj, zaś dawne chórki w prezbiterium rozebraća8. Formalnymzakofrczeniem dzieła wznoszenia nowego instrumentu było rozliczeniewykorzystanego w tym celu funduszu pozostawionęgo przez bpa KajetanaSoĘka. Szczegółową kalkulację w uMadzie chronologicznym (kolejne lata)zavłieraPorachunek pieniędzy wybranych ex aerańo Rłni Capituli z Summy ods. p. Xięcia Sołtyka daney na reparacye rozmaite wyłożorrych oraz PorachunekRzemieslnikow zapłaconych w Fabryce Katedry krakowskiey od R. 1785. do1788. obok znanych nam juz nazwisk rzemieślników znajdujemy też naz-wisko pisarza kontraktów Rzepeckiego a9. Podsumowanie wydatków przed-stawili także Kapitule dnia 5 października 1790 kanonicy: Tomasz Micha-łowski i Stanisław Minockiso.

Sumując dane uzyskane z nie znanych dotąd badaczom kontraktów'stwierdzamy co następuje. Zachowany do dziś prospekt organów katedral-nych powstał w kilku etapach w latach 1785-88. Najpierw, według projektunie znanego nam autorstwa, krakowski organmistrz Ignacy Zienickt (Ziar-niclrj, Żernicki) zbudował dwudziestogłosowy instrument wtaz z architek-toniczną obudową. w brm samym czasie snycerz Wojciech Gajowskiz Krakowa wykonał balustradę chóru mtJzycznego, zaś również miejscowysnycerz Józef Ublaker (Ublaka) wyrzeźbrt kapitele pilastrów prospektu,figury Dawida, Św. Damazego papieża i bpa Marcina Szyszkowskiego orazinne elemenĘ zdobnicze. W kolejnej fazie Kapituła postanowiła wzbogacićdekorację instrumentu i rea|izaĄę tego zadania (wedfug nowego,,abryssu'')powieruyła znowu Ublakerowi (figury aniołów ttrymających atrybuty orazaniołek z Psaherzem, aniołki z instrumentami muzycznymi i dekoracjabalustrady chóru). Na koniec, złocenie prospektu oraz malowanie i złocenie

a7 Drobne wydatki na wykończenie chóru i organów wydatkowano z funduszu "fabryki''katedry - Fabńca, s.246_|247, w 534, s.25t, nr 542.

ot hil., s. 247, nr 536.a9 oprócz wydatków na organy odnotowano talrże kwoty wypłacone architektowi

Dominikowi Merliniemu: 20 VIII ]'785 ,,Architektowi Merliniemu posyła się do WarszawyprzezWlXr Archidyakona # 50. od wexlu tych f. 9 scu 909 zł",1'IX ].785 ,'Temuz ArchitektowiMerliniemu tu przybyłemu z Warszawy wyliczyłem # 50' scu 900 ń",5 I 1786 ,,MerliniemuArchitektowi reszty przez WJXq olechowskiego Archidyakona # 50. scu 900 ń''i łączruezapłacono temuż 2709 Ą.; wydatki te miały nłiryek z projektami doĘczącymi przebudowywież katedralnych - L e p i ar czyk,P tzyby sz ew s ki, o. c., s.30:. Fabńca, s. Ż31'_232. nr 505,s.235-236, nr 514.

s0 Fabrica, s. 253, nr 550. I. Polkowski, Szklc do pl.anu katedry na Wawelu pned 150

laty, Ikaków 1887, s. 5, podaje, że organy kosztowaĘ I4.|I3 Ą. 13 gr.

160

balustrady chórowej wykonał krakowski ma|arz S4lmon orlicki wrazz Karolem Wochowskim.

Tak więc, potwierdziło się powszechnie przyjęte w literaturze przed-miotu przekonanie o autorstwie znanego krakowskiego organmistrza lgna-cego Zietnickiego w odniesieniu do katedralnych organów51. Rzemieślnikten, Ęjący w latach I75Ż_I829, znany jest także z realizacji instrumentuw kościele Mariackim w Krakowie: na chórku w prezbiterivm, z rokokowymprospektem (I78I_82) otaz na chórze zachodnim, w klasycysĘcznej obudo-wie (1800), o dyspozycji idenĘcznej jak instrument katedralny5'. w tymostatnim pra7padku organmistrz wspóĘracował ze stolarzem JózefęmSchweigerem i snycerzem Ignacym Korneckim53. Warto dodać, żęZiernicl<twyremontował w r. I8Ż2 oryany w katedrzesa. Podobnie, prawdziwa okazałasię informacja podana przez Ambrożego Grabowskiego, o tym, że autoremfigurek aniołków na chórze m:uzyczn1urri' był Ublaker55. Archiwalia kapitul-ne, oprócz ustalenia imienia tego rzeźbiarza, poz-łło|iły atrybuować mu takżewielkie statuy na szczycie prospektu oraz detale architektoniczne i zdob-nicze zatówno w obudowie instrumentu, jak i na parapecie chóru. JózefUblaker (Ublaka) był to wedfug Grabowskiego: ,,dawny wysfuzony żoŁnierzpruski z czasów wojny siedmioletni.j"'u.Poza tą wzmianką ani sam arĘsta,ani jego twórczość nie byĘ powoĘwane w opracowaniach doĘczącychsztuki w Krakowie w 2. poł.w. XV[I. Śladem prowadząrym do wyjaśnieniakwestii jego pochodzeniajest być może krótka wzmianka encyklopedycznao urodzonym w Pradze w r.1748 rzeźbiarzl Josephie lJblace57. Nie możnawykluczyć nawet, że ów arĘsta jest tożsamy z krakowskim Józefem Ubla-kerem, chociuż,jeśli prawdziwa jest wiadomość podana przez Grabowskiego

51 Ziernickiego jako autora katedralnych organów wymieniają: Grabowski, s. 175;

KZSPWawel,s.68; Prus,o.c.,s. 101';Gołos,o.c.,s.235,266;Smu1ikowska,o. c.,s.206;Lepiarczyk, Przybyszewski, o. c., s. 34, prryp. 79; A. Sudacka, Zabytkowe ołganyw kościele Mańackim, RĘ tx' 1994, s. 67.

52 S u d a c k a, o. c., s. 67-70; o Ziernickim, który przebudował także organy w krakows-kich kościołach Domininikanów i Franciszkanów orazrozpocz$. przebudowę wielkich organówna Jasnej Gótze - Gołos, o. c.' s.235;' dyspozycję organów mariackich wraz z orygita|nąspecyfikacją w kontrakcie, podaje J. Jargoń, Nowe otgany w Ba4lice Mańackiej w Krakowie,Kraków 1989' s. 5_8.

s3 Sudacka, o. c., s.70.sa Przybylski, o. c.,s. L30, nr 11.5, 1.16.55 A. Grabow ski, Wspomnieni'a,vłyd.S. Estreicher, 2, Kraków 1909 [Biblioteka

Krakowska 41]' s. L75 (bez podania imieliarueźbiarza); KZSP Wawel, s. 68; P ru s' o. c., s. 101.s6 Grabowski, o. c., s. I75.57 Allgemeines Lacikon der Bildenden Kiłnstler von der Antike zur Gegenwart, wyd.

U. Thieme, F. Becker, red. H. Volmer, )o(xl[' I-eipzig 1939' s' 524;E.Bćlćzit,Dictbnnaire cńtĘue et documentaire des Peintres, Sculpteurs, Dessinateurs et Graveurs, NouvelleEd., bmw., VIII, 1966, s. 420.

11 - Katedra krakowska-. 1.6r

o jego udziale w wojnie siedmioletniej, to trzeba by wyklucryć takąewentualnośó, zewzględu na zbyt młody wiek praskiego rzeźbiarzaw |. t756_-ó3. Rozstrzygnięcie w tej sprawie mogą przynieśćjedynie szerszę badania.Nie znane są jak dotąd inne realizacje rzeźbiarskie Ublakera w Krakowiei poza nim. Z tego względu szczególnego znaczenia nabierają rzeźbykatedralne, które są jedynym świadectwem umiejętności snycerza i fuódłempoznania form stylowych przez niego stosowanych. Analizę formalnąutrudnia położenie figur wysoko, na szczycie organów. Wszystkie statuyreprezentuj ą przeciętny poziom warsztatowy. Postacie wiefrczące prospekt,przedstawione są poprawnie tak co do proporcji, jak i Ęonomii.Żywe pozyoraz gęste, wydatne fałdy szat Św. Damazego i Marcina Szyszkowskiegonadają rzeźbom barokowy charakter. Podobny v\ryraz ma figura Dawidaw anĘkizującym stroju oraz nagie anioły w złłieńczęniu. Zdecydowaniebarokowe, a przy tym konwencjonalne formy reprezentują'grające putta nabalustradzie chóru.

Kontrakty doĘczące budowy organów katedralnych pozlłta|ają takżena wzbogacenie naszej wiedzy o twórczości mało znanych krakowskichartystów cechowych - ma|arzy Szymona orlickiego 58 i Kazimierza Wocho-wskiego se otaz stolarza Wojciecha Gajowskiego u0.

NiesteĘ, żaden z dokumentów nie wspomina o autorze projektuarchitektonicznego prospektu organowego. Także żaden z badaczy niepodjął się dotąd próby jego atrybucji któremuś z architektów działającychw 2. poł. w. XV[I. Przed wysunięciem propozycji ronviązania tej kwestiinaleĘ nieco uwagi poświęcić analizię sĘlowej prospektu, który w literatutze

58 Szymon orlicki 1760 wyzwolony na towarrysza w cechu malarzy , 1764 prĄęty tam namistrza ,,do robót żocisĘch'', 1766 wpisany do Album Sndiasorum Uniwersytetu Jagiellońs-kiego, zm. 1804; 1786 pracował przy dekoracji kaplicy Matki Boskiej przy kościele KarmelitówTrzewiczkowych na Piasku (malowanie i złocenie oftatza, obrazy ukazujące cuda Matki Boskiejw zapleckach stall - Z. P r ó szy iska, orlicki Szymon [w:) Słownik aĄstów..', VI, Warszawa1998, s. 297; I770l80 orlicki wykonaŁ za 162 zł nie określoną blżej pracę do oharza Św' Józefaw nie istniejącym obecnie kościele ŚŚ. łtichała i Józefa (Karmelitów Bosych) w Krakowie;o. B. J. Wanat idenĘfikując błędnie orlickiego z Łllkaszem Orłowskim, wytaził przypusz-czelie, że pracą tą była kopia łaskami słynącego wżerunku Św. Józefa - o. B. J' W anat, KultśwĘtego lózefa oblubieńca NMP u Karmelitów Bosych w Krakowie' Informator historycmy,Kraków 198].' s. 56' 84.

59 Karol Wochowski odnawiał t795 oharu główny w kościele Mariackim w Krakowie -KZSP, IV: Miasto Kraków, II: Kościoły i klasztory Śródmieścia, 1, red. A. BochnaĘJ. Samek, Warszawa 197L, s. 15; T. Rudkowski,Dziejekonserwatorskic oharza Mańackiego

|w:)Wt stosz. Sttłdia o sztLrce i recepcji, red. A. S. Labuda, Warszawa-Poznań1986, s. 15G_

-151, il. 1 [Poznańskie Towarzystwo PrĄaciół NauĘ Prace Komisji Histońi sztuki' XV!.60 Wojciech Gajowski (Gajewski) pomagał snycerzowi Marcinowi Wróblowskiemu

w wykonaniu w l. siedemdziesiąĘch XVIII w. oharua do kaplicy Św. Anny przy kościeleŚw. Floriana w Krakowie - M. RożeĘ Przewodnik po mĘtkach i kulune Krakowa,Warszawa-Kraków L993, s. 22.

1'6Ż

określany jest jako barokowo-klasycysĘczny6l lub klasycysĘczny62. Naj_pierw jednak trzeba ustalió, czy obecny lvygląd organów odpowiada stanowipierwotnemu. Na podstawie cytowanych wyżej kontraktów oraz dziewięt-nastowieczny ch ptzekazów ikonografic znych, mozna stwierdzić, że strukturaarchitektoniczna obudowy instrumentu nie uległa zmianie, przekształce-niom natomiast poddana została dekoracja rzęźbiarska63. I tak, atrybuty(potrójny kłzyż oraz pastorał) trrymane obecnie przez papieża i biskupa naszczycie organów, umieszczone był w rękach towaruyszących im aniołów.Dalej, obok figury króla Dawida, u jej stóp, znajdowała się postać puttaz Psaherzęm (dziś na balustradzie chóru). W końcu, na parapecie emporymlzycznej znajdowało się sześć aniołków, a nie siedem jak dzisiaj, tvłorzą-cych trzy grupy (po dwa), stanowiąrych vłyruźne akcenty kompozyryjne,w przeciwieństwie do stanu obecnego z figurkami rozstawionymi regularniena całej dfugości balustrady6a. Trzeba także dodać, iż okno przy którymustawione są organy posiadało w w. XVIII kratownicowy podziaŁ na1'6 kwater, przeprowadzony za pomocą złoconych listew, a nie było wypeŁnione rozetowym maswerkiem jak obecnie.

Przechodząc do omówienia architektury organów katedralnych ttzebaje choćby pobieżnie opisać. Prospekt składa się z dwóch prostokątnych szafmieszczących dwie sekcje instrumentu, połączonych ze sobą prry pomocyramy otaczającej ośmioboczne okno w zachodniej ścianie swiątyni. obieszas' posiadają bardzo wysokie cokoł, na których ustawiono korynckiepilastry dźwigające gierowane belkowanie. Pary pilastrów zdobią zarównościany frontowe (tutaj zdwojone), jak i ściany od strony okna (pojedyncze).Strefa kapiteli wydzielona jest listewką. Pomięd4l pilastrami od frontuumieszczone są półkoliste arkady wypełnione piszczałkami prospektowymi,pr4lsłonięte od góry rozchylonymi i upiętymi po bokach kotarami. Naścianach bocznych pilastry flankują prostokątne otwory wypełnione ukośnąkratką. Powyżej gzymsu belkowania, na osi pilastrów wewnętrznych wid-nieją skierowane ku środkowi odcinki trójkątnego belkowania z figu-rami siedzącego papieża i biskupa, natomiast na osi pilastrów zewnętrznychusadowione są statuy aniołów. Rama otaczająca okno posiada profilo-wanie wzdfuż krawędzi i nłłieficzona jest postumentem o płynnym wy-

61 KZSP Wawel, s. 68.62 Lepiarczyk, Przybyszewski, o. c., s.27; Smulikowska, o. c., s.206.63 Szczególnie dokładnie pierwotny kształt organów pokazuje rysunek Rafała Hadziewi-

czazapewnez|.L834_39 (MNIś nrinw. III-r.a.9669)-J. Banach, IkonografiaWawelu,2,Kraków 1977 , poz. 178 |Żtódła do dziejów Wawelu, IX], oraz obraz Saturnina Świerzyńskiegoz r. 1880 (MNW nr inw. 18258ó).

6a Znane z kontraktu wazony dekorujące balustradę nie są uwidocznione na przekazachikonograficznych - być może ich nie zrealżowano. Ponadto, na skrajnych odcinkach parapetubiegła ażurowa balustradka, pot. przyp.63.

r63

kroju, z ptzełamanym g4lmsęm stanowiącym podstawę dla figury Dawida.Postument ozdobiono paludamentem z herbem własnym SołĘków, opa-trzonym mitrą ksiązęcą, kapeluszem biskupim, infułą i pastorałem orazorderem orła Białego. U dołu ramy umieszczot|y jest kartusz z her-bem krakowskiej KapituĘ katedralnej. Cały prospekt pozłocono, wyjątekstanowią pola herbów (czerwiefi w herbie soĘkowskim, błękit w herbiekapitulnym).

Wybrzuszona zgodnie z trójfucznym zarysem chóru balustrada po-dzielona jest na cztery odcinki przy pomocy prostokątnych filarków, po-międry którymi rozmieszczono ciągi owalnych medalionów wypełnionychrozetaml Medaliony połączone są ze sobą przewiązkami, zaś w trójkątnychpolach pomiędzy nimi widnieją kielichy kwiatowe (w typie kampanul).Najszerszy, środkowy filarek ozdobiono owalną rozetą, pozostałe (dwaszerszę w załomach parapetu, dwa wąskie na jego skrajach) dekoro-wane są girlandami. Cokół, gzyms balustrady i obramienia filarkówmalowane są na czarno, rozeĘ, przewiag,kł medalionów, kampanule i gir-landy złocone, zaś pĘciny na filarkach malowane na kształt różowegomarmuru.

Kwalifikacja sĘlowa organów nie jest tak prosta, jak by się mogłow pierwszym momencie zdavłaó. Balustradę chóru bez wahania możnaokręślić jako przykład zastosowania klasycyzmu w odmianie złłanej stylemLudwika XVI. Formy prospektu są bardziej złożone. Wykorzystanie oknajako centrum kompozycji jest ronłiry,aniem charakterystycznym dla póź-nego baroku65' ale uzyskany tą drogą efekt jest w katedrze inny nizw prospektach barokowych, w których faliste, złożone z elementów różnejwysokości, dynamiczne i bogato dekorowane szaĘ t:worzą kulisy dlaprześwietlonego otworu okiennego' stanowiącego wyruźny akcent (czasemwręcz dominantę), centralizujący kompozycję. Masywne, szt5mne, zdobionejedynie suchymi' płaskimi podziałami pilastrowymi szaff prospektu kated-ralnego nie stanowią dla okna kulis, one go tylko flankują. Zastosowanieramy okiennej jako łącznika dwóch sekcji organów, ustawienie na jejszczycie posągu' a także umieszczenie skierowanych ku niemu dwóch figursiedząrych na odcinkach przyczffika, miało zapewne w zamięrzeniu projek-tanta scentr a|izow ać układ, podporządkowuj ąc boczne elemenĘ dominan-cie w postaci okna i figury Dawida. Uzyskany ręzultat jest inny, ponieważśrodkowa część, otganów jest zbyt wątła, płaska, w stosunku do wydatnychszaf, które wysuwają się na pierwszy plan w całej kompozyc1i. ocrywiście,trzeba dodać, że w wypadku silnego rozświetlenia okna' oglądane pod

65 Tytułem przykładu można wskazać prospekty organów w kościele Bernardynóww Kalwarii Zebrzydowskiej (1706)' kolegiacie w opatowie (ok. 1740)' kościele par. w Mstowie(ok. 1756) - Smulikowska, o. c., il. 187-190.

1,64

ś^/iatło szaĘ oraz zllłiefrczenie zatracają nieco swą wyrazistość' co Zapewne

było przewidywane przez architękta.Takię cechy, jak prostota' monumentalizm, linearność podziałów

architektonicznych, rczygnacja z dekoracji ornamentalnej, kotary w kwate-rach piszczałkowych, skłaniają do uznania prospektu za dzieło klasyrysĘcz-ne. Jednak wykorzystanie jako elementu centralnego okna, próba pod_

porządkowania całości kompozycji figlrze Dawida, zastosowanie ptze-rwanego trójkątnego przyczołka, wreszcie formy stylowe figur, to elemenĘbarokowe.

Z czego jednak wynikało ptzyjęcie takiego, a nie innego ronviązaniaarchitektury wawelskich organów? otÓż, organy, co dotąd nie było zalważa-ne, stanowią istotny i chronologicznie najpóźniejszy składnik głównej osikatedry, zacrynającej się przy wejściu zachodnim' przechodzącej przeztransept zaakcentowany konfesją Sw. Stanisława i koilczącej się dominantąw postaci oharza głównego przy wschodniej ścianie prezbiterium. oprawaaĘsĘczna tej najważniejszej ideowo i aĘstycznie osi wawelskiego kościołaukształtowana została w w. XVII. w qrm właśnie okresie powstała zarównokaplica Św. Stanisława (1'6ŻG29), jak i ohatz główny (ok. 1650). W 2. po-łowie w. Xvm dopełniono tę oś o brakujący dotąd element, kulminacjęzachodniego zakoficzenia

-wzniesiono chór mtJzyczny' a następnie organy.

o ile projektant chóru (Franciszek Placidi) potraktował tę budowlę jakodzieło wpisane co prawda w strukturę architektoniczną kościoła, ale podwzględem artystycznym, stylowym niezależne, operuj ące aktualnym j ęzy-kiem późnego baroku, nie odwofujące się do tradycji wczesnego i dojrzałegobaroku, reprezentowanej przez konfesję i oharz wielki. Empora organowapomyślana była przede wsrystkim jako dominanta zamykająca od zachoduzaatanżowane na nowo w połowie w. XVIII wnętrze nawy głównejz późnobarokowymi oharzami przy filarach arkad międ4mawowych. Inaczejpostąpił autor ,,abrysu'' organów, traktując prospekt instrumentu jakdominantę całej osi wschód-zachód, jak kompozyryjne pendent dla okarzagłównego. BltŻsze porównanie organów i okatza pozwala na stwierdzenie,że architekt navliązał w swoim projekcie w sposób wyraźny do strukturyretabulum zaprojektowanego w poł. w. XVII przez Giovanniego BattistęGisleniego. Wskazują na to głównie dwa elementyi przerwany trójkątnypt zy czołek z figurami, b ę d ący o dpowie dnikiem t akie go s ame go r ozslt iązaniaw ołtarzu (ptzyczcflek z pół|eżącymi aniołami) oraz zutieflczenie ramyokiennej ukształtowane na wzór zwięftczęnia retabulum - analogiczny jest

zarówno charakterysĘczny wykrój postumentów, jak i zastosowanie w rolikulminacji stojąrych figur (Chrystusa Salwatora w ołtarzu, Dawida w or-ganach). Podobieństwo między obu dziełami polega równiez na zastosowa-niu wyrazistej, klarownej, wolnej od dekoracji artykulacji architektonicznej(dającej w efekcie wrażenie monumentalizmu, tektoniczności), a także

1,65

pokryciu całości złoceniem, a nie polichromią. Ocrywiście, oharz głównydzięki uzyciu pełnych kolumn uzyskał plasĘczność, przesttzenność charak-terysĘczną dla dojrzałego baroku, natomiast prospekt z płaskimi, oschłymipodziałami pilastrowymi wpisuje się w konwencję architektury klasycyzmu.

Zatem, można uznać, że pewna nieokreśloność stylowa organówwawelskich wynika w duż/m stopniu z celowego nawiązania do formwcześniejszego retabulum. Mozna nawet zaryzykować stwierdzenie, żeklasycyzm zastosowany w architekturze prospektu, niewątpliwie zamierzonyprzez projektanta' ma swoje źródło nie Ęle we współcześnie stosowanychwzorach, co w klasycyzującej konwencji dojrzałego baroku r4rmskiego. JakmogĘby wyglądać organy utrzymane w aktualnej w 3. tercji w. XVIIIformule sĘlowej, poucza wykonany w r. 1777 projekt dwudzielnego pro-spektu organowego do kościoła Norbertanek w Krakowie, będący doskona-łym przykładem stosowania form stylu Ludwika XVI6ó.

w q/m miejscu ttzeba wrócić do pytania o autorstwo projektuwawelskiego instrumentu. otóŻ, uzasadnione wydaje się przypuszczenie, że,,abrys'' prospektu wykonał architekt, który z katedrą krakowską był ściślezłłiązany, mianowicie ks. kanonik Sebastian Sierakowskió7. Do takiegowniosku skłania kilka faktów. Po pierwsze, brak jakiejkolwiek wzmiankiw szczegółowo prowadzonych rachunkach o zapłacie za wspominanew fuódłach plany architektoniczne może świadczyć o tym, że wykonano goz jakiejś prywatnej fundacji, lub wręcz za darmo, a skądinąd wiadomo, żeSierakowski opracowywał dla Kapituły projekty budowli oraz różnychelementów wyposźenia kościelnego bez zapłaĘ lub wynagradzany byłspecjalną grat5rfikacją. Taki właśnie przypadek wystąpił w r. 1778, kiedyKapituła uchwaliła gratyfikację za spotządzenie projektu drewnianegokościoła w Dobruniu i dekoracji okolicznościowej z okazji nabożęństwaczterdziestogodzinnegoó8. Nie zachowaĘ się zaś jakiekolwiek wzmiankio wypłacie Sierakowskiemu wynagrodzenia na przykJad za plany finan-sowanej z kasy kapitulnej budowy mostu na Prądniku Czenvonym, a gdybyarchitekt otrzymywał ustaloną wcześniej zapłatę, powinno to znaleźć wy-raz bądź w uchwale Kapituły, bądź w zestawieniach wydatków na ,,fa-brykę'' kościoła. Także nie najwyzszy poziom arĘsĘczny prospektu kated-ralnego wskazywać może na Sierakowskiego, który był architektem dyletan-tem. W końcu, powiązanie organów z wystrojem katedry wskazuje na

6ó J. Lepiarczyk, Dzinłnlność architektoniczna Sebąstiana Sierakowskiego. PĄektyklasycystyczne i neogoĘckie (1777_1824), ,,ZeszyĘ Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego''L75, ,,Prace z Historii Sztuki", VII, 1968, il. 8.

ó7 ostatnio o działalności S. Sierakowskiego w katedrze - Lepiar czyk, Przyby-szewski, o. c., s. 30-31.

68 Fabrica, s. 205ł06, tr 440.

1.66

znakomitą znajomość wnętrza kościoła, którą bez wątpienia posiadał tenwłaśnie projektant.

ZlpeŁnie zaskakujące dane przynosi lektura źródeł w zakresie rozpo-znania ikonografii prospektu. W literaturze pojawiĘ się dwie interpretacjefigur dekorujących szas organowe. Umieszczona ponad oknem postaćDawida nie budziła żadnych wątpliwości, ale statua papieża identyfikowanabyła jako Św. Wojciech (!) lub Grzegoru Wielki, zaś ftgva biskupa jako Św.

Stanisław lub AugusĘn69. Przedstawienie Dawida - twórcy psalmów,z dwoma ojcami Kościoła: Grzegotzem - reformatorem śpiewu kościel-nego, i Augustynem - twórcą chrześcijańskiej teorii muzyki, jest jaknajbardziej uzasadnione w przypadku organów. Cytowany wcześniej tekstumowy z Ublakerem dowodzi jednak, że w prrypadku katedralnegoprospektu zaplanowano zupełnie niespoĘkany program ikonograficzny,w którym charakterystyczne i Ępowe 91a organów postacie Dawida i aniels-kiej orkiestry, zestawiono z figurami Sw. Damazego papieza i bpa krakows-kiego Marcina Szyszkowskiego. Przycryna ukazania tego ostatniego jest

oczywista - Szyszkowski ufundował w r. 1'6]'9 katedralną kapelę wokalno--instrumentalną, która graŁa podczas uroczystości liturgicznych na chórkachgonad stallami kanoniczymi, a od r. 1788 na nowym chórze organowym7o.Św. Domazy wybrany został natomiast jako ten, który ,,do śpiewu kościel-nego wprowadził tak zrrłany ''Psałterz r4rrnski,,'' 71.

Podsumowuj ąc, trzeba zal'waĘć, że organy katedralne albo pomijanomilczeniem (w licznych przewodnikach brak o nich wzmianki), albooceniano negaĘwnie ich walory artystycznę,w zlłirykuz czym postulowanonawęt ich usunięcie, ponieważ, jak pisali Leonard I-epsry i Feliks Kopera:,,chór ten bowiem, z olbrzymimi jak samowar świecąrymi się organami,szpeci wnęttze" 12. Specyficznym wyrazem zainteresowania było natomiastumieszczenie figury Dawida z organów w finałowym akcie dramatu Stani-sława Wyspiańskiego Akropolis. Więcej uwagi omawianemu dziełu po-święciła jedynie Ewa Smulikowska, która lznaŁa go za udaną i jednocześnie

un ŚŚ. wojciecha i Stanisława rozpoznał w figurach prospek]owych jedynie A. Fi-schinger [w:] KZSP Wawel, s. 68; inni a|Jtorzy opowiadali się za SS. Augustynem iGrzę-gorzem - Prus, o. c., s. 10]'; Smulikowska, o. c., s. Ż29.

70 O kapeli m.in.: Rożek,o. C., s. 195-199; akt erekcyjny opublikowała ostatnioA. Szweykowska, Kapela katedry lcrakowskiej w ostątnich latach działalności Gorc4ckiego

|w:]Gnegorz Gerwa4, Gorc4cki' Studin II,red'Z.M. Szweykowski, Kraków 1990' s. 37-40.71 x.D.K., Datnazy (Damassus), PapleżI święty [w:] Encyklopedia Kościelna, ouJd' M.

Nowodworski, IV' Warszawa 1874, s. 15-1ó; por. A. Bober, J. Wzorek, Dama4lśw. [w:]

Encykbpedin Katolickn,III, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin1979, s. 987.

72 Qt. za; E. Miodońska-Brooks, Wawel - ,y4lcropolis''. Srudium o dramaciłStanisława Wyspianskiego, Kraków 1980' s. 74--75, przyp. 69.

1.67

awangardową rcalizację wśród polskich prospektów organowych z koircaw. XVIII, powstających pod wpływem wzorów francuskich i włoskich,w których ,,dyskretna, elegancka i spokojna w formie dekoracja [...],potęguje jeszcze zazvłyczaj wrażenie nie tyle klasyryzmu, ile raczej klasycz_ności''73. Ta sama badaczka nlróciłarównież uwagę' że zestawienie Dawidaoraz ŚŚ. Augustyna i Grzegorza jest rzadkim i erudycyjnym wariantempopularnego w dekoracji organów ikonograficznego tematu anielskiejorkiestry koncertującej pod przewodem króla Dawida7a.

Do powyzszej oceny naleĘ dodać, że prospekt wawelskich organówjest rzadkim w skali polskiej przykładem śriadomego nawiązania doarchitektury ponad stulecie wcześniejszej, ponadto szczególnego podkreś-lenia wymaga wyjątkowy, jednostkowy program ikonograficzny. Trzebawięc stwierdzić, że mimo nie najwyzszej klasy aĘsĘczrrej, omawianeorgany należą do najciekawszych realizacji wśród polskich prospektów2.poł. w. XVIII.

73 Smulikow ska, o. c., s.2I9.7a Smulikowska odczytuje okno-rozetę, ponad którym stoi Dawid, jako symbol wirują-

cych sfer niebieskich - Ibid., s. Ż29.

168

THE WAWEL CATHEDRAL ORGAN OF 1785-1788(Smary)

A complete study of history of the Wawel Cathedral organ has notbeen made as far. The present paper concerns only the instrument made inthe years 1785-88, today known merely from a preserved prospect.Research workers have not been intęrested in it because the project isinfeńor to the high class elements inside the Cathedral.

In1720 the Chapter decided to repair the bigger organ and delegatedthe priests Grzngorz Gervłazy Gorczycki and Jan Gorecki to discuss the case

with an organmaster. The organwas repaired again in I7Ż7.In1751' a Cracow'sorganmaster,l6zef. Sitarski" made a project of a new instrument with 30 tones.On that ocassion the state of the old 27-tones organ was described.

Nevertheless, in the same year the Chapter abandoned the idea ofconstruction of the new instrument and decided to order a generalreconstruction of the old one. But only in 1756 a project of a new organ-loftwas made probably by Francesco Placidi. Rev. Jacek Łopacki was appointedsupervisor of the works. Because of a miscalculation in the project theconstruction works were delayed. The archival documents do not reveal theorganmaster's name but we know the names of two Cracow's artists whoworked on decoration. Walenty Janowski made the gilding and polychromyand a Szeybs, identified as Mateusz Szeps, was a wood-carver.

The preserved prospect of the organ was made by stages in the years1785-88. An excellent Cracow's organmaster, Ignacy Ziernicl<t (Ziarnick't,Żernick't) (1725_1829) constructed a 20-tones instrument and its architec-tonical casing, following a project of an unknown author. At the same time,a wood-carver, Wojciech Gajowski of Cracow, made a balustrade of thegallery, and other Cracovian wood-carver, Józef Ublaker (Ublaka) carvedcaps of pilasters in the prospect, i.e. figures of David, Pope St.Damasio andBishop Marcin Szyszkowski as well as many other decorations. In the nextstage, Ublaker enńched the organ with figures of angels holding musicinstruments and other attributes, a small angel with a Psalter andornaments for the balustrade. A Cracow's painter, Srymon Orlicki, togetherwith Karol Wochowski made gilding and polychromy. The architecturalstructure of the casing has not been changed up to the present. Only somesculpture decorations have been slightly transformed (among others at-tributes of the figures have been replaced).

Thanks to the contract for construction of the Cathedral organ, weknow more about some Cracow's craftsmen like Ublaker who can probablybe identified with a sculptor born in Prague in 1748, Joseph Ublaka.

It is difficult to determine a style of the organ. The gallery balustrade,wihout any doubt, may be described as an example of classicism of the kind

1.69

known as the style of Louis XVI. But a window used as central element, anattempt to subordinate the composition to the figure of David crowning thewhole, a discontinued triangular fronton and style of the figures, all must beconsidered baroque elements. The organ is an essential and chronologicallythe latest component of the main axis of the Cathedral. The axis starts at thewestern entrance, passes through the transept with the confession ofSt.Stanislas (1'6Ż6_Ż9) and ends with a dominating high altar (ca.1650) atthe eastern wall of the presbytery. The designer of the organ-loft, FrancescoPlacidi, treated his construction as a work belonging to the architecturalstructure of the church but at the same time artistically independent, withno reference to the tradition of earĘ and mature baroque, represented bythe confession and the main altar. The organ gallery was designed, aboveall, as a dominant element closing from the west the rearranged in the midL8th century interior of the nave with late baroque altars (removed atpresent) at the arcade pillars. The idea of an anonimous author of the organproject was a different one. He treated prospect of the instrument asa dominant element of the whole axis leading from the east to the west, asa compositional pendent to the main altar (with discontinued triangularfrontons with figures and a coping of the window frame similar to theretabulum coping with splendidfigures as a culmination). There are alsoother elements that make us consider the prospect to be similar to the altar.It is an architectural articulation - expressive and free from decorations -causing an impression of monumentality and the application of gildinginstead of polychromy. There is a well justified supposition that an architectwho was closely connected with the Wawel Cathedral, rev. canon SebastianSierakowski, known from his numerous works both for the church andCracow, designed the prospect.

The iconographic program contains Ępical as well as extraordinaryfigures: Pope St.Damasio who is a rarely represented patron of ecclesias-tical music, Bishop of Cracow Marcin Szyszkowski, founder (1619) of theCathedral vocal and instrumental group. The group performed in thepresbytery - in choirs over canon's stalls, and from 1,788 on the neworgal-Ioft.

Although the artistic class of the Wawel Cathedral organ is not thebest one, the instrument may be numbered among the most interestingPolish prospects of the latter part of the 1,8th century.

r70

v,' ,4 :''.'r// .-t I

,/r/ I

../ /'/)/)ż"-/ -1',/ ż/ ',

:/ -'' .',

\ z\-

l. Katcdra na Wa\\elLl, \\,idok na\\}' gł(lrvnc.i z chórenl llluZ)'czn)'nl i tlrganallli,

ry's. R. Had7ie\\icZ, Zape\\'llc l8j1-]9. Krakórr,', N4t-tzcttllr Nirrcrdolrc (tot. S. Kolorica)

2. Katedra na Wawelu' widok nawy głównej z chórem muzycznym i organami, mal. S. Świerzyński, l880.Warszawa, Muzeum Narodowe (fot. H. Romanowski)

l. Katcdra na Wawclu. prospckt organ(xr na cltrilze nruzvczlr\'nt ltilt S. N4ichta)

ą

. ''łu"

,$.:i .'.. '

'&' r''1

f :'-.

&,lf,,ł.** Ł]ć P (''n.tffi

,. . ff i'.,*,

$r.!ł

l:.

'ą" - |

'Ą'n*iąłI

'1

..3

ł

**#.-t

bo.9

o!,N

N(n

Ń'5ad

G6:T.9'óŻ.:Ń::boe

oJbo93>Ń/ooŃ^-=6P

o6oo2rxarN

=,Vo0.oo.N

Ó0oNdE

'aĘ:bo;+o:EżŻ.oż' ('6:

c9!óAvs\OO

fd#"1ifi,'ł:ł..:''.ey

.ł)..-'ł'

.it[|'I,ł

A/u;-

llsula krtila [)uriicla z prosltcktu ()rgAn()\\eg() 1lirt. S. \lichtay