Πολιτική συμμετοχή, κοινωνική διαμαρτυρία και...

Θεώνη Σταθοπούλου*

4.ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ

ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ.Η ΑΒΕΒΑΙΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

Περίληψη

ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΥΤΟ διερευνάται η σχέση πολιτικής συμμετοχής, κοινω-νικής διαμαρτυρίας και διαστάσεων της θρησκευτικότητας στην Ελλάδα τηδιετία 2009-2011, με τη χρήση δεδομένων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευ-νας. Η συμβολή της θρησκευτικότητας σε συμβατικές και μη συμβατικέςμορφές πολιτικής ενεργοποίησης και διαμαρτυρίας εξετάζεται ξεχωριστά γιακάθε μία από τις τρεις διαστάσεις της θρησκευτικότητας, τον εκκλησιασμό,την προσευχή και τον αυτοπροσδιοριζόμενο βαθμό θρησκευτικότητας. Σύμ-φωνα με τα αποτελέσματα της ανάλυσης ο συχνός εκκλησιασμός συνέβαλεθετικά το 2011 στην υπογραφή κειμένων διαμαρτυρίας και τη συμμετοχή σεκαμπάνιες διαμαρτυρίας, ενώ η χαμηλής έντασης θρησκευτικότητα ενίσχυσετην πιθανότητα εμπλοκής σε πιο δυναμικές μορφές δράσης όπως η συμμε-τοχή σε νόμιμες διαδηλώσεις.

Λέξε ι ς κλε ι δ ιά: θρησκευτικότητα, πολιτική συμμετοχή, κοινωνική δια-μαρτυρία, εκκλησιασμός

* Διευθύντρια Ερευνών ΕΚΚΕ.

1. Εισαγωγή

Η ΣΧΕΣΗ μεταξύ πολιτικής συμμετοχής και θρησκευτικών πρακτικώναπασχόλησε την πολιτική επιστήμη ήδη από τη δεκαετία του 1960, ότανοι Lipset και Rokkan (1967) εισήγαγαν την έννοια της «θρησκευτικής διαι-ρετικής τομής» στο ερμηνευτικό σχήμα για τη συγκρότηση των κομματι-κών συστημάτων στη Δυτική Ευρώπη, σύμφωνα με το οποίο η συσπείρω-ση (ευθυγράμμιση) των ψηφοφόρων γύρω από ένα κόμμα υπαγορεύεταιαπό τον ομολογιακό προσανατολισμό και τη συνακόλουθη εκκλησιαστικήπρακτική τους. Η μείωση της επιρροής των καθιερωμένων εκκλησιών τιςεπόμενες δεκαετίες και η εντεινόμενη εκκοσμίκευση ανέδειξαν νέες διαι-ρετικές τομές (Knutsen, 2006, Tεπέρογλου, Χατζηπαντελής, Ανδρεάδης,2010, Μονογιούδης, 2010) με επίκεντρο το υπόδειγμα του Inglehart (1977,1997) για τη «σιωπηρή» μετατόπιση του αξιακού άξονα πρός «μετα-υλι-στικές» αξίες. Η μετάβαση από την επιβίωση στην ευζωία και απο τονετεροκαθορισμό των παραδοσιακών κοινωνιών στη μετανεωτερική αυτο-πραγμάτωση οδήγησε σε μια εργαλειακή αντίληψη της συμμετοχής στακοινά, θέτοντας σε αμφισβήτηση τα πιθανά οφέλη από τις σχέσεις αμοι-βαιότητας και εμπιστοσύνης που συνεπάγεται η εμπλοκή σε κοινωνικά δί-κτυα και οργανώσεις. Σύμφωνα με τον Putnam (2000), αυτή η αμφισβή-τηση, η «διάβρωση» του συλλογικού αποτυπώνεται στα χαμηλά ποσοστάενεργοποίησης των πολιτών σε σχήματα κοινωνικής και πολιτικής δράσηςκαι, κυρίως, στην εκλογική αποχή.

Η συμμετοχή στις εκλογές και η ιδιότητα του ενεργού μέλους πολι-τικού κόμματος, με όποια μορφή δραστηριοποίησης αυτή προϋποθέτει,αποτέλεσαν τη γραμμή διαχωρισμού ανάμεσα στις συμβατικές ή θεσμι-κές μορφές πολιτικής συμμετοχής και τις μη-συμβατικές ή εξω-θεσμικέςμορφές (Barnes and Kaase, 1979, Verba, Nie and Kim, 1978). Η εννοιολο-γική διεύρυνση της πολιτικής δράσης πρός «νέες» μορφές ενεργητικήςπαρουσίας των πολιτών στα κοινά καθιέρωσε την κοινωνική και πολιτι-κή διαμαρτυρία ως το προνομιακό, αν όχι το κατ’ εξοχήν πεδίο αναφο-ράς για την πολιτική συμμετοχή (Dalton, 2008, Νοrris, 2002). Αν στηνδεκαετία του 1970 οι νέοι λευκοί μη-θρησκευόμενοι άντρες με υψηλή εκ-παίδευση ήταν περισσότερο πιθανό να πάρουν μέρος σε διαδηλώσεις,από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 η πιθανότητα αυτή αγγίζει το ένατρίτο του δυνητικού πληθυσμού συμμετεχόντων, το οποίο δεν περιορίζε-ται πλέον σε φοιτητές, εργάτες και γυναίκες αλλά διαπερνά όλα τα κοι-νωνικά στρώματα και τις ηλικιακές κατηγορίες καθιστώντας τη διαμαρ-τυρία κανόνα και όχι εξαίρεση (Nor ris, 2002).

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ 109

H στροφή προς μια κουλτούρα διαμαρτυρίας1 ή μια «κινηματική»κοινωνία (Meyer and Tarrow, 1998) που προέκυψε από την αύξηση τηςζήτησης και της προσφοράς για κινητοποιήσεις και τη διεύρυνση των πο-λιτικών ευκαιριών (Kriesi et. Al., 1995) έφερε στο προσκήνιο νέα κοινω-νικά κινήματα. Όπως παρατηρεί ο Walgrave (2007: 4), η κοινωνική και πο-λιτική διαμαρτυρία είναι το πεδίο τομής του μεσο και μακρο-επιπέδου,δηλαδή των συλλογικών δρώντων και των όρων πλαισίωσης της δράσηςτους, και του μικρο-επιπέδου, του ατόμου δηλαδή που ενεργεί. Παρότι ηαυξανόμενη βιβλιογραφία για τα κοινωνικά κινήματα έχει τροφοδοτήσειτην έρευνα με νέα ερμηνευτικά σχήματα (Kriesi et al., 1995, Kousis andTilly, 2005), η εμπειρική τεκμηρίωση του μικρο-επιπέδου παραμένει εγκλω-βισμένη σε έντονα αμφισβητούμενες (Berger, 2009, Linssen et al., 2011)μεταβλητές μέτρησης της πολιτικής συμμετοχής. Για το λόγο αυτόν, οιεμπειρικές έρευνες αδυνατούν να συμπεριλάβουν τις νέες μορφές πολιτι-κής κινητοποίησης όπως, για παράδειγμα, αυτές που διαμεσολαβούνταιαπό τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Theoharis, 2011) ή να αποτυπώσουντη διάκριση ανάμεσα σε λανθάνουσες και ρητές μορφές πολιτικής συμ-μετοχής (Ekman and Amnå, 2012).

Σύμφωνα με την κρατούσα προσέγγιση, η πολιτική συμμετοχή εγ-γράφεται σε ένα συνεχές δράσης που εκτείνεται από την ψήφο στις εκλο-γές έως τη φύτευση αυτοδιαχειριζόμενων πάρκων, τις αστραπιαίες κινη-τοποιήσεις (flash mobs), ή ακόμα και τις αυτοκτονίες διαμαρτυρίας (vanDeth, 2014: 351). Όμως, το εύρος των μετρήσιμων δράσεων στις μεγάλεςεμπειρικές έρευνες είναι σημαντικά μικρότερο. Στην Ευρωπαϊκή Κοινω-νική Έρευνα (ESS), για παράδειγμα, οι μεταβλητές της διαμαρτυρίας ανα-φέρονται μόνο στη συμμετοχή σε νόμιμες διαδηλώσεις2 ή εκστρατείες μεεπίδειξη σήματος, καθώς και σε πιο παθητικές μορφές συμμετοχής, όπωςτο μποϋκοτάζ προϊόντων και η υπογραφή κειμένων διαμαρτυρίας. Οι με-ταβλητές αυτές βασίζονται στην τυπολογία των Brady, Schlozman και Ver-ba (1999), οι οποίοι ταξινομούν την πολιτική συμμετοχή βάσει τριών κρι-τηρίων:3 πρώτον, η συμμετοχή αφορά πολίτες και όχι ελίτ, δεύτερον, πε-ρικλείει ενέργειες και, τρίτον, επιδιώκει να έχει πολιτική επίδραση.

Επίσης, σε αυτού του τύπου τις έρευνες η συσχέτιση με τη θρησκευ-τικότητα αναφέρεται μόνο σε μία διάστασή της, αυτήν του εκκλησιασμού

ΘΕΩΝΗ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΥ110

1. Aναφερόμενη στη βιβλιογραφία ήδη από τη δεκαετία του 1970 και ως «δημοκρα-τία διαμαρτυρίας» (Εtzioni, 1970).

2. Στις έρευνες EVS 2008 και WVS 1995, 2000, ISSP 2006 περιλαμβάνονται ερωτή-σεις για μη νόμιμες διαδηλώσεις και καταλήψεις κτιρίων.

3. Ο van Deth (2014) προσθέτει την εθελοντική διάσταση στη λίστα των κριτηρίων.

ή της «συμμετοχής σε εκκλησιαστικές οργανώσεις»· σε μία διάσταση δη-λαδή που περιορίζει σημαντικά το εύρος των θρησκευτικών πεποιθήσεωνκαι πρακτικών. Ο εκκλησιασμός4 επιλέγεται ως πιο απτή, ελέγξιμη ωςπρος την ανάκλησή της διάσταση. Παρουσιάζει, ωστόσο, σημαντικά προ-βλήματα λειτουργικής ισοδυναμίας και ερμηνευτικής απόδοσης, καθώς ησημασία του διαφοροποιείται ανάλογα με το ομολογιακό πλαίσιο –καθο-λικό, προτεσταντικό, ορθόδοξο– και δεν συνδέεται πάντα με τις άλλες δια-στάσεις της θρησκευτικότητας, όπως η προσευχή ή ο αυτοπροσδιοριζό-μενος βαθμός του θρησκεύειν (Flere, 2008, Stathopoulou, 2010, Σταθο-πούλου, 2011α, Stathopoulou and Kostaki, 2014). Η χαλαρή σύνδεση αυτώντων τριών διαστάσεων αποτελεί το κυρίαρχο γνώρισμα της μετα-εκκοσμι-κευμένης σύγχρονης πραγματικότητας στην οποία οι θρησκευτικές πε-ποιθήσεις και πρακτικές δεν ευθυγραμμίζονται με μια σαφή οριοθέτησηανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο, ούτε ανάμεσα στο θρησκευτικό καιτο κοσμικό (Davie, 1994, 2007, Halman and Draulans, 2006, Voas, 2009).Συχνά όσοι δεν εκκλησιάζονται και δεν προσεύχονται ποτέ δηλώνουν βα-θιά θρησκευόμενοι.

Η θεωρητική παραδοχή ότι υπάρχουν πολλαπλές εκδοχές του μοντέρ-νου και ότι η εκκοσμίκευση δεν συντελείται παντού με τον ίδιο τρόπο καιτον ίδιο ρυθμό (Eisendadt, 2000) επιτρέπει τη σύγκριση ανάμεσα σε χώ-ρες και ανάμεσα στα διάφορα δόγματα λαμβάνοντας υπόψη τους ιστορι-κούς, κοινωνικούς και πολιτικούς όρους διαμόρφωσης του ρόλου της θρη-σκείας στο δημόσιο χώρο και των σχέσεων εκκλησίας και κράτους. Η σύν-δεση, λοιπόν, πολιτικής συμμετοχής και θρησκευτικότητας θα έπρεπε νασυνεξετάζει τον τρόπο με τον οποίο τα ίδια τα άτομα προσδιορίζουν τηθρησκευτική τους ταυτότητα, τις θρησκευτικές τους πρακτικές εκτός εκ-κλησιασμού, αλλά και τις στάσεις τους σε θέματα όπως η μετανάστευσηή το κοινωνικό κράτος χωρίς να περιορίζεται στην εκλογική προτίμηση5

(Wolf and Rοßteutscher, 2013).


4. Η σχετική ερώτηση «πόσο συχνά πηγαίνετε στην εκκλησία εκτός από ειδικές περι-στάσεις» αναφέρεται στο εκκλησιάζεσθαι ως συμμετοχή σε μια συλλογική πρακτική μέσασε ένα συγκεκριμένο δογματικό-λειτουργικό κύκλο.

5. Oι Wolf και Rοβteutscher (2013), αναλύοντας τα δεδομένα από τη γερμανική έρευναALLBUS (1980-2010), συμπεριέλαβαν δείκτες για τις αξίες των ερωτώμενων και τον ιδεο-λογικό προσανατολισμό τους σε συνάρτηση με τον δείκτη του εκκλησιασμού. Το βασικότους συμπέρασμα ήταν ότι πολιτική και θρησκεία αποσυνδέονται και δεν οδηγούν σε πο-λιτική ριζοσπαστικοποίηση ή, αντίθετα, ενδυνάμωση της παράδοσης.

2. Δεδομένα και ανάλυση

Για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν πρωτογενή δεδομένα από τον 4ο και5ο γύρο της European Social Survey, η οποία υλοποιήθηκε στην Ελλάδατο 2009 στο ξεκίνημα της κρίσης και το 20116 αντίστοιχα, χρονιά κατά τηνοποία η κρίση κορυφώθηκε μετά την υπογραφή του πρώτου μνημονίου.Η επίδραση της συγκυρίας ανιχνεύεται εμπειρικά στη σημαντική πτώσητης εμπιστοσύνης στους θεσμούς την ίδια περίοδο (Σταθοπούλου, 2007,Stathopoulou, 2011β, Σταθοπούλου, 2012, Σταθοπούλου, 2014, Stathopou -lou and Kostaki, 2014). Η κρίση, μέσα από την κλιμάκωση των γεγονό-των διαμαρτυρίας μετά το 2008, φαίνεται ότι επιδρά ως εκλυτικός πα-ράγοντας αύξησης της «προσφοράς» και της «ζήτησης» για κοινωνικήδιαμαρτυρία (Klandermans, 1997, Diani and McAdam, 2003).

2.1. Δείκτες θρησκευτικότητας σε συγκριτική προοπτικήΓια μια συγκριτική επισκόπηση των δεικτών θρησκευτικότητας σε περι-γραφικό επίπεδο επιλέξαμε εκτός από την Ελλάδα, δύο ακόμη χώρες τουευρωπαϊκού Νότου, την Ισπανία, όπου το 95% των Ισπανών είναι Ρωμαιο-καθολικοί και την Πορτογαλία, και από τον Βορρά τη Γερμανία7 (μεικτήχώρα) τη Νορβηγία και την Ιρλανδία ως χώρα στην πλειονότητά της (92%)Καθολική.

Tα γραφήματα8 που ακολουθούν παρουσιάζουν την κατανομή τωναπαντήσεων των μεταβλητών θρησκευτικότητας στις χώρες που συγκρί-νονται. Σχετικά με τον εκκλησιασμό (Γράφημα 4.1), οι διαφορές μεταξύτων γύρων ήταν πολύ μικρές για όλες τις χώρες. Γερμανία και Ισπανία9

είναι οι χώρες με τους λιγότερο συχνά εκκλησιαζόμενους πολίτες. Η Ελλά-δα βρίσκεται στην τρίτη θέση συχνού εκκλησιασμού με την Ιρλανδία και


6. Η Ελλάδα δεν συμμετείχε στον 6ο και 7ο γύρο του ESS, το 2012 και 2014 αντίστοι-χα. Η έρευνα πεδίου για τον 5ο γύρο έγινε την άνοιξη του 2011 συνεπώς τα δεδομένα δεναποτυπώνουν πλήρως την επίδραση των κινητοποιήσεων κατά του Μνημονίου («αγανα-κτισμένοι»).

7. Η αναλογία είναι: Ανατολική Γερμανία: Προτεστάντες (82,1%), Ρωμαιοκαθολικοί(12,2%) ‒ Δυτική Γερμανία: Ρωμαιοκαθολικοί (47,7%), Προτεστάντες (44,2%).

8. Πηγή όλων των Γραφημάτων: ESS Round 5: European Social Survey Round 5 Data(2010). Data file edition 3.2. ESS Round 4: European Social Survey Round 4 Data (2008).Data file edition 4.3. Norwegian Social Science Data Services, Norway – Data Archive anddistributor of ESS data. Data weighted by post-stratification weight and population weight.

9. Για μια σύγκριση Ελλάδας-Ισπανίας, βλ. Stathopoulou and Kostaki, 2014.


80

70

60

50

40

30

20

10

0

Ποσοσ τό

ESS Round: 4

Ποτέ Αραιά

ΓερμανίαΙσπανίαΕλλάδαΙρλανδίαΝορβηγίαΠορτογαλία

ΕκκλησιασμόςΣυχνά


ESS Round: 580

70

60

50

40

30

20

10

0

Ποσοστό

Ποτέ ΑραιάΕκκλησιασμός

Συχνά

Γράφημα 4.1Εκκλησιασμός

την Πορτογαλία να προηγούνται. Τα υψηλά ποσοστά αραιού εκκλησια-σμού για την Ελλάδα ερμηνεύονται από το θεολογικό περιεχόμενο κάθεδόγματος που προσδίδει λιγότερη ή περισσότερη βαρύτητα στη συγκεκρι-μένη θρησκευτική πρακτική. Ο εκκλησιασμός στους Kαθολικούς κυμαίνε-ται ανάμεσα στην εβδομαδιαία και τη σποραδική παρακολούθηση, ενώστους Προτεστάντες ανάμεσα στη σποραδική έως σπάνια. Tο ποσοστό τωνΠροτεσταντών που δεν εκκλησιάζεται ποτέ είναι σχεδόν τριπλάσιο απότο αντίστοιχο των Ορθοδόξων, από τους οποίους μόνο ένα 6% δηλώνει ότιδεν πάει ποτέ εκκλησία (Σταθοπούλου, 2011α: 11). Στο δείκτη του εκκλη-σιασμού αποτυπώνονται εναργέστερα οι παραλλαγές της εκκοσμικευτι-κής διαδικασίας για κάθε χώρα.

Αναφορικά με τη συχνότητα προσευχής (Γράφημα 4.2), Γερμανία καιΙσπανία παρουσιάζονται με παρόμοια ποσοστά και για τις τρεις κατηγο-ρίες (ποτέ, συχνά, λιγότερο συχνά). Η Ελλάδα, η Ιρλανδία και η Πορτο-γαλία εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά συχνής προσευχής.

Ως προς τη θρησκευτικότητα (αυτοπροσδιορισμός) (Γράφημα 4.3), ηΓερμανία, η Ισπανία, Ελλάδα και η Πορτογαλία είναι οι χώρες με τα υψη-λότερα ποσοστά πολύ θρησκευόμενων πολιτών. Για την Γερμανία και τηνΙσπανία, υψηλά είναι και τα ποσοστά των λίγο και καθόλου θρησκευόμε-νων, με τους αρκετά θρησκευόμενους να εμφανίζονται λιγότερο συχνά. Συ-μπερασματικά επιβεβαιώνεται το εύρημα ότι «τάσεις που ανιχνεύονταισε πιο θρησκευόμενες χώρες, όπως στην Ιταλία, Ελλάδα και Πορτογαλία,παρατηρούνται και σε σημαντικά λιγότερο θρησκευόμενες χώρες, όπωςστη Γερμανία, Ολλανδία και Τσεχία» (Stathopoulou, 2010: 207-210).

2.2. Παράγοντες επίδρασης στην πολιτική συμμετοχήΣε αυτή την ενότητα εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο οι διαστάσεις τηςθρησκευτικότητας και ορισμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά επηρεά-ζουν την πολιτική συμμετοχή των ερωτώμενων. Για το σκοπό αυτόν, η ανά-λυση10 δεν περιορίστηκε σε περιγραφικές προσεγγίσεις όπως είναι οι πί-νακες πολλαπλής εισόδου που χρησιμοποιήθηκαν ως ένα πρώτο διερευ-νητικό εργαλείο, καθώς δεν δίνουν τη δυνατότητα της ταυτόχρονης με-λέτης των μεταβλητών και των αλληλεπιδράσεων τους, αλλά υιοθετήθηκεη πολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση που επιτρέπει την ερμηνεία τωνσυντελεστών, τη μελέτη της επίδρασης συγκεκριμένων τιμών των παρα-γόντων στο υπό μελέτη χαρακτηριστικό και την αξιολόγηση του μοντέ-


10. H στατιστική επεξεργασία έγινε σε συνεργασία με την Ευθαλία Μάσσου, υποψή-φια διδάκτορα Εφαρμοσμένης Στατιστικής στις Κοινωνικές Επιστήμες.


70

60

50

40

30

20

10

0

Ποσο

στό

ESS Round: 4

Ποτέ ΑραιάΠροσευχή

Συχνά


70

60

50

40

30

20

10

0

Ποσο

στό

ESS Round: 5

Ποτέ ΑραιάΠροσευχή

Συχνά


Γράφημα 4.2Προσευχή


70

60

50

40

30

20

10

0

Ποσοστό

ESS Round: 4

Καθόλου ΑρκετάΘρησκευτικότητα

Πολύ


Λίγο

70

60

50

40

30

20

10

0

Ποσοστό

ESS Round: 5

Καθόλου ΑρκετάΘρησκευτικότητα

Πολύ


Λίγο

Γράφημα 4.3Θρησκευτικότητα

λου ως προς τη στατιστική σημαντικότητά του. Πιο συγκεκριμένα, ελέγ-χθηκαν μοντέλα για τη σχέση των τριών διαστάσεων της θρησκευτικότη-τας και των δημογραφικών χαρακτηριστικών που κρίθηκαν καθοριστικά(ανεξάρτητες μεταβλητές) με τις διαστάσεις της πολιτικής συμμετοχής(εξαρτημένες μεταβλητές). Οι μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν καθώςκαι οι τιμές τους φαίνονται στον Πίνακα 4.1 που ακολουθεί.

Πίνακας 4.1Όνομα και τιμές μεταβλητών που χρησιμοποιήθηκαν


Όνομα μεταβλητής ΠεριγραφήΔημογραφικές μεταβλητές

Φύλο 1\Άνδρας, 2\Γυναίκα Ηλικία 1\ <17-24

2\25-343\35-494\50-645\65+

Εκπαιδευτικό επίπεδο Εκπαιδευτικό επίπεδο: 1\Απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης2\Απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης3\ Απόφοιτοι τεχνολογικής εκπαίδευσης4\Απόφοιτοι πανεπιστημιακής εκπαίδευσης

Ειδική μεταβλητήΕνδιαφέρον για την πολιτική Πόσο ενδιαφέρεστε για την πολιτική:

1\Πολύ2\Αρκετά3\Λίγο 4\Καθόλου7\Άρνηση

Μεταβλητές θρησκευτικότηταςΘρησκευτικότητα (αυτοπροσδιορισμός)

Πόσο θρησκευόμενος είστε:1\Καθόλου2\Λίγο3\Αρκετά4\Πολύ


Όνομα μεταβλητής ΠεριγραφήΕκκλησιασμός Πόσο συχνά εκκλησιάζεστε, εκτός από ειδικές πε-

ριστάσεις;1\Ποτέ2\Συχνός εκκλησιασμός (κάθε μέρα/μία φορά τηνεβδομάδα)3\Αραιός εκκλησιασμός (μία φορά το μήνα/λιγό-τερο συχνά)

Προσευχή Πόσο συχνά προσεύχεστε εκτός από τις ειδικές πε-ριστάσεις:1\Δεν προσεύχομαι ποτέ2\ Συχνή προσευχή (κάθε μέρα/μία φορά την εβδο-μάδα)3\Λιγότερο συχνή προσευχή (μία φορά το μήνα/ λι-γότερο συχνά)

Μεταβλητές πολιτικής συμμετοχήςΣυμμετοχή σε εκστρατεία Συμμετείχατε σε εκστρατεία (ένδειξη σήματος) κα-

τά τους τελευταίους 12 μήνες:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Υπογραφή κειμένου διαμαρτυ-ρίας

Υπογράψατε κείμενο διαμαρτυρίας κατά τους τε-λευταίους 12 μήνες:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Συμμετοχή σε διαδηλώσεις Συμμετείχατε σε νόμιμες διαδηλώσεις κατά τους τε-λευταίους 12 μήνες:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ


Όνομα μεταβλητής ΠεριγραφήΜποϋκοτάζ προϊόντων Μποϋκοτάρατε συγκεκριμένα προϊόντα κατά τους

τελευταίους 12 μήνες:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Mέλος κόμματος Είσαστε μέλος κάποιου πολιτικού κόμματος:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Κομματική εγγύτητα Αισθάνεστε πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότιστα υπόλοιπα:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Βαθμός κομματικής εγγύτητας Πόσο κοντά αισθάνεστε:1\Πολύ κοντά2\Αρκετά κοντά3\Λίγο κοντά 4\Καθόλου κοντά 6\ Μη εφαρμόσιμο

Συμμετοχή σε οργάνωση /σύλ-λογο

Συμμετείχατε σε οργάνωση ή σύλλογο κατά τουςτελευταίους 12 μήνες:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Η πολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση εφαρμόστηκε για τα δεδο-μένα του κάθε ερευνητικού γύρου ξεχωριστά και αρχικά ελέγχθηκε η ση-μαντικότητα των ανεξάρτητων μεταβλητών στο συνολικό μοντέλο. Ωςεπίπεδο σημαντικότητας μιας μεταβλητής θεωρήθηκε η τιμή 0.05.

3. Ευρήματα

Αρχικά εξετάστηκε με περιγραφικά μέσα η σχέση μεταξύ των σημαντικό-τερων μεταβλητών πολιτικής συμμετοχής και των μεταβλητών θρησκευτι-κότητας. Για το σκοπό αυτόν χρησιμοποιήθηκαν οι σχετικοί πίνακες δια-σταυρώσεων των τιμών αυτών των μεταβλητών για καθένα γύρο ξεχωρι-στά έτσι ώστε να μελετηθεί η κατανομή των απαντήσεων σε όλες τις πι-θανές περιπτώσεις πολιτικής συμμετοχής και θρησκευτικότητας. Επίσης,


Όνομα μεταβλητής ΠεριγραφήΣυμμετοχή σε πολιτικό κόμμα Εργαστήκατε σε πολιτικό κόμμα ή πολιτική ομάδα

κατά τους τελευταίους 12 μη μήνες:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Επαφή με πολιτικούς Ήρθατε σε επαφή με πολιτικούς /κυβέρνηση /τοπι-κές αρχές:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

Ψήφος Ψηφίσατε στις τελευταίες εθνικές εκλογές:1\Ναι2\Όχι7\Άρνηση8\Δε γνωρίζω9\Δεν απαντώ

ελέγχθηκε η υπόθεση ανεξαρτησίας των μεταβλητών αυτών ανά ζεύγη μετο στατιστικό έλεγχο Pearson chi-square.

Σύμφωνα με αυτή την πρώτη ανάλυση, η συμμετοχή σε εκστρατείεςδεν είχε στατιστικά σημαντική σχέση με τη συχνότητα εκκλησιασμού τουερωτώμενου (χ2\4.46, p>0.05) στον τέταρτο γύρο έρευνας, σε αντίθεσημε τον πέμπτο, όπου υπήρχε στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ αυτώντων δύο μεταβλητών (χ2\33.04, p<0.05). Για τον τέταρτο γύρο, η πλειο-νότητα (68.3%) όσων συμμετείχαν σε εκστρατεία φορώντας κάποιο σχε-τικό σήμα εκκλησιαζόταν αραιά, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τον πέ-μπτο γύρο ανέρχεται στο 58.7%, με ένα ποσοστό της τάξης του 18.7% τωνσυμμετεχόντων σε τέτοιες πολιτικές πράξεις να δηλώνει πως δεν εκκλη-σιάζεται ποτέ έναντι του αντίστοιχου 4.8% στον τέταρτο γύρο.

Από την άλλη, η συχνότητα εκκλησιασμού φαίνεται να έχει στατιστι-κά σημαντική σχέση με την υπογραφή κειμένων διαμαρτυρίας τόσο για τοντέταρτο όσο και για τον πέμπτο γύρο (χ2\15.26, p<0.05 και χ2\22.88,p<0.05 αντίστοιχα), με την πλειονότητα όσων υπέγραψαν τέτοιες δια-μαρτυρίες να δηλώνει πως εκκλησιάζεται αραιά (77.1% για τον τέταρτογύρο και 68.5% για τον πέμπτο). Ενδιαφέρον στοιχείο είναι και το πο-σοστό όσων υπέγραψαν κάποια διαμαρτυρία και εκκλησιάζονται συχνά,το οποίο για τον τέταρτο γύρο είναι 9.6%, ενώ για τον πέμπτο σχεδόνδιπλασιάζεται φτάνοντας το 18.2%.

Στατιστικά σημαντική είναι και η σχέση του βαθμού εκκλησιασμού μετη συμμετοχή σε νόμιμες διαδηλώσεις και για τους δύο γύρους (χ2\11.12,p<0.05 και χ2\39.62, p<0.05 αντίστοιχα). Και εδώ, η πλειονότητα όσων συμ-μετείχαν σε διαδηλώσεις εκκλησιαζόταν αραιά, με αντίστοιχα ποσοστά γιατον τέταρτο και τον πέμπτο γύρο 85% και 78.1%, ενώ στις άλλες κατηγο-ρίες δεν παρατηρούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις από γύρο σε γύρο.

Στο ίδιο αποτέλεσμα καταλήξαμε και για τη σχέση του βαθμού εκ-κλησιασμού με το μποϋκοτάζ συγκεκριμένων προϊόντων και για τους δύογύρους (χ2\13.71, p<0.05 και χ2\36.74, p<0.05 αντίστοιχα), με τους πε-ρισσότερους από όσους μποϋκόταραν προϊόντα κατά το τελευταίο 12μη-νο να εκκλησιάζονται αραιά (79.8% για τον τέταρτο γύρο και 78.9% γιατον πέμπτο γύρο).

Η συμμετοχή σε εκστρατείες δεν είχε στατιστικά σημαντική σχέσηγια τον τέταρτο γύρο με τη συχνότητα προσευχής (χ2\4.50, p>0.05),ενώ για τον πέμπτο γύρο αυτή η σχέση βρέθηκε στατιστικά σημαντική(χ2\27.23, p<0.05). Η πλειονότητα όσων συμμετείχαν σε εκστρατείες κα-τά το τελευταίο 12μηνο δήλωσε ότι προσεύχεται συχνά (58.1% για τον τέ-ταρτο γύρο, 45.8% για τον πέμπτο), ενώ στις υπόλοιπες κατηγορίες δενπαρατηρήθηκαν σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο γύρων.


Η συχνότητα προσευχής, όμως, βρέθηκε να έχει στατιστικά σημαντι-κή σχέση με την υπογραφή κειμένων διαμαρτυρίας και για τους δύο γύ-ρους (χ2\44.42, p<0.05 και χ2\53.62, p<0.05 αντίστοιχα). Οι περισσότε-ροι από όσους υπέγραψαν διαμαρτυρίες τους τελευταίους 12 μήνες προ-σεύχονταν λιγότερο συχνά (41%) κατά τον τέταρτο γύρο και συχνά (50%)κατά τον πέμπτο, με το ποσοστό όσων υπέγραψαν διαμαρτυρίες και προ-σεύχονταν λιγότερο συχνά να αγγίζει το 40% σε αυτό το γύρο.

Στατιστικά σημαντική βρέθηκε και η σχέση της συχνότητας προσευχήςμε τη συμμετοχή σε νόμιμες διαδηλώσεις και στους δύο γύρους (χ2\46.25,p<0.05 και χ2\86.60, p<0.05 για τον τέταρτο και τον πέμπτο αντίστοι-χα), ενώ για τον τέταρτο γύρο, η πλειονότητα των διαδηλωτών προσευ-χόταν λιγότερο συχνά (44.5%) και για τον πέμπτο συχνά (49.6%).

Η σχέση της συμμετοχής σε μποϋκοτάζ και της συχνότητας προσευ-χής βρέθηκε στατιστικά σημαντική και για τους δύο γύρους (χ2\30.29,p<0.05 και χ2\45.34, p<0.05 αντίστοιχα), με την πλειονότητα των συμμε-τεχόντων να δηλώνει πως προσεύχεται συχνά σε ποσοστά 50.8% για τοντέταρτο γύρο και 54.4% για τον πέμπτο. Στις υπόλοιπες κατηγορίες, οιδιαφοροποιήσεις είναι μικρές παρουσιάζοντας σχετική σταθερότητα με-ταξύ των δύο γύρων.

Αναφορικά με τη συμμετοχή σε εκστρατείες, για τον τέταρτο γύρο εί-δαμε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση με το βαθμό θρησκευ-τικότητας αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στον πέμπτο γύρο (χ2\7.42, p>0.05και χ2\33.88 p<0.05 αντίστοιχα). Και στους δύο γύρους, η πλειονότητατων συμμετεχόντων σε τέτοιου είδους εκστρατείες αυτοπροσδιορίζεται ωςπολύ θρησκευόμενη (61.3% και 41.6% για τέταρτο και πέμπτο γύρο αντί-στοιχα). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός πως όσοι συμμετείχαν σεεκστρατείες και αυτοπροσδιορίζονταν από καθόλου έως λίγο θρησκευό-μενοι (8.1% και 14.5%) στον τέταρτο γύρο, αυξάνονται αισθητά στον πέ-μπτο, με τα αντίστοιχα ποσοστά να φτάνουν το 13.6% και 28.6%.

Ο βαθμός θρησκευτικότητας φαίνεται να έχει στατιστικά σημαντικήσχέση με την υπογραφή κειμένου διαμαρτυρίας και για τους δύο γύρους(χ2\43.7, p<0.05 και χ2\74.90, p<0.05 αντίστοιχα), με τους περισσότε-ρους από όσους υπέγραψαν κείμενα διαμαρτυρίας να θεωρούν τον εαυτότους πολύ θρησκευόμενο σε ποσοστό 45.8% στον τέταρτο και 50.4% στονπέμπτο γύρο.

Ανάλογα είναι και τα συμπεράσματα για το βαθμό θρησκευτικότηταςκαι τη συμμετοχή σε νόμιμες διαμαρτυρίες (χ2\49.21, p<0.05 και χ2\129.66,p<0.05 αντίστοιχα, 4ος γύρος: 40.2% των διαδηλωτών είναι πολύ θρη-σκευόμενοι, 5ος: 42.1% αντίστοιχα), όπως και για τη συμμετοχή σε μποϋ -κοτάζ και το βαθμό θρησκευτικότητας (χ2\37.78, p<0.05 και χ2\92.48,


p<0.05 για τέταρτο και πέμπτο γύρο αντίστοιχα, 4ος: το 54.9% όσωνμποϋκόταραν δήλωσαν πολύ θρησκευόμενοι, το 43.1% για τον πέμπτο,αντίστοιχα).

Το πρώτο μοντέλο που ελέγχθηκε ήταν αυτό της συμμετοχής σε εκ-στρατείες (ένδειξη σήματος) και των μεταβλητών θρησκευτικότητας μαζίμε ορισμένα δημογραφικά στοιχεία (ηλικία, φύλο, εκπαιδευτικό επίπεδο).Οι μεταβλητές που ξεχώρισαν ως στατιστικά σημαντικές για το μοντέλοελέγχου της σχέσης των ανεξάρτητων μεταβλητών με τη συμμετοχή ή μητου ερωτώμενου σε τέτοιου είδους μορφές δράσης ήταν για τον τέταρτοκαι πέμπτο γύρο οι μεταβλητές «ενδιαφέρον για την πολιτική» και «εκκλη-σιασμός», και «ενδιαφέρον για την πολιτική», «εκπαιδευτικό επίπεδο» και«εκκλησιασμός» αντίστοιχα, όπως φαίνεται και από τον επόμενο πίνακα.

Πίνακας 4.2Έλεγχος λόγων πιθανοφάνειας για το πολυωνυμικό λογιστικό μοντέλο

της συμμετοχής σε εκστρατεία (ένδειξη σήματος)


ESSround Επίδραση

Model Fitting Criteria LikelihoodRatio Tests

-2 Log Likelihood of Reduced Model Chi-Square df Sig.

4

Σταθερά 334,247 ,000 0 .Ενδιαφέρον 413,834 79,587 3 ,000Ηλικία 341,438 7,190 4 ,126Φύλο 335,351 1,104 1 ,293Εκπ. επίπεδο 339,151 4,903 2 ,086Προσευχή 334,461 ,214 2 ,899Εκκλησιασμός 344,650 10,402 2 ,006Θρησκευτικότητα 336,275 2,027 3 ,567

5

Σταθερά 430,210 ,000 0 .Ενδιαφέρον 468,007 37,797 3 ,000Ηλικία 432,370 2,160 4 ,706Φύλο 433,302 3,092 1 ,079Εκπ. επίπεδο 447,611 17,401 3 ,001Προσευχή 435,347 5,137 2 ,077Εκκλησιασμός 447,448 17,238 2 ,000Θρησκευτικότητα 434,120 3,910 3 ,271

Oι συντελεστές όλων των ανεξάρτητων μεταβλητών που εμπλέκονταιστο μοντέλο παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.3 που δίνεται στη συνέχεια. Ωςκατηγορία αναφοράς για την εξαρτημένη μεταβλητή «Συμμετοχή σε εκ-στρατεία (ένδειξη σήματος)» χρησιμοποιήθηκε η κατηγορία «όχι». Όπωςφαίνεται, για τον τέταρτο γύρο, όσοι έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για τηνπολιτική είναι πιο πιθανό να συμμετέχουν σε εκστρατείες παρά να απέ-χουν από αυτές, με πιθανότητα 8978,1%, δηλαδή 90,78 φορές περισσότε-ρο, ενώ γενικότερα το πολιτικό ενδιαφέρον σχετίζεται με την πιθανότητασυμμετοχής σε εκστρατείες με μικρότερες, όμως, πιθανότητες από αυτήτου μεγάλου ενδιαφέροντος. Επίσης, όσοι εκκλησιάζονται συχνά, είναι πιοπιθανό (215,8%) να συμμετέχουν σε τέτοιες πολιτικές δράσεις από ό,τινα απέχουν από αυτές.

Για τον πέμπτο γύρο, το έντονο πολιτικό ενδιαφέρον (πολύ και αρ-κετά) είναι καθοριστικός παράγοντας για τη διάκριση μεταξύ αυτών πουσυμμετέχουν σε εκστρατείες και αυτών που απέχουν από αυτές. Η πιθανό-τητα συμμετοχής αυξάνει όσο αυξάνει και το ενδιαφέρον. Ένα ακόμα στοι-χείο αυτού του μοντέλου είναι το γεγονός ότι οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιαςεκπαίδευσης είναι λιγότερο πιθανό να συμμετέχουν σε εκστρατείες, με πι-θανότητα 85,7%, έναντι αυτών που δε συμμετέχουν, ενώ όσοι δεν εκκλη-σιάζονται ποτέ ή εκκλησιάζονται συχνά (βρίσκονται δηλαδή στα άκρα τηςκλίμακας του βαθμού εκκλησιασμού) είναι περισσότερο πιθανό να συμ-μετέχουν σε εκστρατείες, με πιθανότητες 204,6% και 283% αντίστοιχα.

Πίνακας 4.3Συντελεστές πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης για το μοντέλο

της συμμετοχής σε εκστρατείες (ένδειξη σήματος)


ESSround

Συμμετοχή σε εκστρατεία

(ένδειξη σήματος)B Std.

Error Wald df Sig. Exp(B)

95% ConfidenceInterval for

Exp(B)LowerBound

UpperBound

4Ναι

Σταθερά -6,636 1,012 43,019 1 ,000 [ΕνδιαφέρονA1] 4,508 ,822 30,100 1 ,000 90,781 18,135 454,440[ΕνδιαφέρονA2] 2,965 ,825 12,917 1 ,000 19,401 3,851 97,750[ΕνδιαφέρονA3] 2,059 ,833 6,109 1 ,013 7,839 1,532 40,120[Ηλικία\1,00] 1,142 ,587 3,782 1 ,052 3,134 ,991 9,910[Ηλικία\2,00] -,041 ,670 ,004 1 ,951 ,959 ,258 3,566[Ηλικία\3,00] ,867 ,486 3,192 1 ,074 2,381 ,919 6,165[Ηλικία\4,00] ,516 ,476 1,172 1 ,279 1,675 ,658 4,261


ESSround

Συμμετοχή σε εκστρατεία

(ένδειξη σήματος)B Std.



Exp(B)LowerBound

UpperBound

4Ναι

[Φύλο\1] ,313 ,300 1,088 1 ,297 1,367 ,760 2,462[Εκπ. επίπεδο\1,00] -1,109 ,526 4,451 1 ,035 ,330 ,118 ,924[Εκπ. επίπεδο\2,00] -,258 ,323 ,636 1 ,425 ,773 ,410 1,456[Προσευχή\1,00] -,015 ,714 ,000 1 ,983 ,985 ,243 3,990[Προσευχή\2,00] -,165 ,359 ,211 1 ,646 ,848 ,419 1,715[Εκκλησιασμός\1,00] -,833 ,768 1,178 1 ,278 ,435 ,096 1,957[ΕκκλησιασμόςA2,00] 1,150 ,375 9,425 1 ,002 3,158 1,516 6,579[Θρησκευτικότητα\1,00] 1,087 ,914 1,413 1 ,235 2,965 ,494 17,794[Θρησκευτικότητα\2,00] -,077 ,465 ,027 1 ,869 ,926 ,373 2,304[Θρησκευτικότητα\3,00] ,000 ,413 ,000 1 1,000 1,000 ,445 2,248

5Ναι

Σταθερά -3,544 ,599 35,048 1 ,000[ΕνδιαφέρονA1] 2,374 ,414 32,878 1 ,000 10,737 4,770 24,170[ΕνδιαφέρονA2] 1,259 ,389 10,459 1 ,001 3,522 1,642 7,553[Ενδιαφέρον\3] ,541 ,406 1,780 1 ,182 1,718 ,776 3,806[Ηλικία\1,00] -,217 ,505 ,185 1 ,667 ,805 ,299 2,166[Ηλικία\2,00] -,140 ,475 ,087 1 ,768 ,870 ,343 2,204[Ηλικία\3,00] -,511 ,435 1,380 1 ,240 ,600 ,255 1,408[Ηλικία\4,00] -,432 ,425 1,034 1 ,309 ,649 ,282 1,493[Φύλο\1] -,463 ,264 3,080 1 ,079 ,629 ,375 1,056[Εκπ. επίπεδοA1,00] -1,946 ,512 14,455 1 ,000 ,143 ,052 ,390[Εκπ. επίπεδο\2,00] -,464 ,295 2,469 1 ,116 ,629 ,353 1,122[Προσευχή\1,00] ,071 ,508 ,019 1 ,889 1,073 ,396 2,907[Προσευχή\2,00] -,717 ,328 4,787 1 ,029 ,488 ,257 ,928[ΕκκλησιασμόςA1,00] 1,114 ,470 5,621 1 ,018 3,046 1,213 7,651[ΕκκλησιασμόςA2,00] 1,343 ,364 13,622 1 ,000 3,830 1,877 7,815[Θρησκευτικότητα\1,00] -,145 ,628 ,054 1 ,817 ,865 ,253 2,960[Θρησκευτικότητα\2,00] ,564 ,366 2,368 1 ,124 1,758 ,857 3,604[Θρησκευτικότητα\3,00] ,424 ,374 1,282 1 ,258 1,528 ,734 3,182[Εκπ. επίπεδο\3,00] -,833 ,782 1,135 1 ,287 ,435 ,094 2,013

Αναφορικά με τη σχέση των δημογραφικών χαρακτηριστικών και τωνμεταβλητών της θρησκευτικότητας με την υπογραφή κειμένου διαμαρτυ-ρίας, η πολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση έδειξε ότι στον τέταρτο γύ-ρο το ενδιαφέρον για την πολιτική, το φύλο και το εκπαιδευτικό επίπεδοέχουν στατιστικά σημαντική σχέση με αυτή τη μορφή πολιτικής συμμετο-χής, ενώ στον πέμπτο γύρο στατιστικά σημαντική σχέση υπάρχει με το εν-διαφέρον για την πολιτική, τον εκκλησιασμό, την προσευχή, τον αυτοπροσ-διορισμό της θρησκευτικότητας και το εκπαιδευτικό επίπεδο.


της υπογραφής κειμένου διαμαρτυρίας

Στον ακόλουθο πίνακα των συντελεστών της πολυωνυμικής λογιστι-κής παλινδρόμησης, βλέπουμε ότι, για τον τέταρτο γύρο, όσο το πολιτικόενδιαφέρον αυξάνει, αυξάνεται και η πιθανότητα ο ερωτώμενος να υπο-γράψει κάποιο κείμενο διαμαρτυρίας (791,2% για όσους ενδιαφέρονταιπολύ για την πολιτική, 646,5% για όσους ενδιαφέρονται λίγο και 144,7%





4

Σταθερά 412,821 ,000 0 .Ενδιαφέρον 449,657 36,836 3 ,000Φύλο 417,838 5,017 1 ,025Εκκλησιασμός 413,145 ,324 2 ,850Προσευχή 417,724 4,903 2 ,086Θρησκευτικότητα 416,359 3,538 3 ,316Ηλικία 418,145 5,323 4 ,256Εκπ. επίπεδο 426,619 13,797 2 ,001

5

Σταθερά 622,888a ,000 0 .Ενδιαφέρον 679,756 56,868 3 ,000Φύλο 622,905 ,017 1 ,897Εκκλησιασμός 631,001 8,112 2 ,017Προσευχή 629,643 6,755 2 ,034Θρησκευτικότητα 636,422 13,533 3 ,004Ηλικία 628,732 5,844 4 ,211Εκπ. επίπεδο 656,531 33,643 3 ,000

για όσους ενδιαφέρονται αρκετά). Οι άνδρες έχουν 43.5% λιγότερες πιθα-νότητες να προβούν σε μια τέτοια ενέργεια, όπως και οι απόφοιτοι πρω-τοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με 76% και 56% αντίστοι-χες πιθανότητες.

Πίνακας 4.5Συντελεστές πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης για το μοντέλο της υπογραφής κειμένου διαμαρτυρίας


ESSround

Υπογραφή κειμένουδιαμαρτυρίας B Std.



Exp(B)LowerBound

UpperBound

4Ναι

Σταθερά -3,779 ,657 33,063 1 ,000 [ΕνδιαφέρονA1] 2,187 ,484 20,402 1 ,000 8,912 3,449 23,023[ΕνδιαφέρονA2] 2,010 ,425 22,412 1 ,000 7,465 3,248 17,159[ΕνδιαφέρονA3] ,895 ,428 4,365 1 ,037 2,447 1,057 5,665[ΦύλοA1] -,570 ,255 4,988 1 ,026 ,565 ,343 ,933[Εκκλησιασμός\1,00] ,235 ,462 ,258 1 ,612 1,264 ,511 3,128[Εκκλησιασμός\2,00] -,113 ,445 ,065 1 ,799 ,893 ,373 2,137[Προσευχή\1,00] ,215 ,468 ,211 1 ,646 1,240 ,496 3,102[Προσευχή\2,00] -,621 ,300 4,279 1 ,039 ,537 ,298 ,968[Θρησκευτικότητα\1,00] ,973 ,624 2,432 1 ,119 2,647 ,779 8,994[Θρησκευτικότητα\2,00] ,498 ,331 2,273 1 ,132 1,646 ,861 3,146[Θρησκευτικότητα\3,00] -,015 ,372 ,002 1 ,969 ,986 ,476 2,043[Ηλικία\1,00] ,949 ,530 3,209 1 ,073 2,583 ,914 7,297[Ηλικία\2,00] ,341 ,528 ,417 1 ,519 1,407 ,499 3,963[Ηλικία\3,00] ,273 ,477 ,327 1 ,567 1,313 ,516 3,343[Ηλικία\4,00] ,642 ,455 1,991 1 ,158 1,900 ,779 4,632[Εκπ. επίπεδοA1,00] -1,429 ,481 8,823 1 ,003 ,240 ,093 ,615[Εκπ. επίπεδοA2,00] -,820 ,260 9,941 1 ,002 ,440 ,264 ,733

5Ναι

Σταθερά -3,660 ,487 56,442 1 ,000[ΕνδιαφέρονA1] 2,314 ,329 49,516 1 ,000 10,118 5,311 19,278[ΕνδιαφέρονA2] 1,372 ,300 20,946 1 ,000 3,944 2,192 7,099[ΕνδιαφέρονA3] ,831 ,308 7,290 1 ,007 2,296 1,256 4,198[Φύλο\1] ,026 ,198 ,017 1 ,897 1,026 ,696 1,513[Εκκλησιασμός\1,00] -,193 ,395 ,239 1 ,625 ,824 ,380 1,789

Για τον πέμπτο γύρο, όσο το ενδιαφέρον για την πολιτική αυξάνεται,αυξάνονται και οι πιθανότητες να υπογράψει κάποιος ένα κείμενο δια-μαρτυρίας (911,8% για όσους έχουν πολύ ενδιαφέρον, 294,4% για όσουςέχουν αρκετό και 129,6% για όσους έχουν λίγο ενδιαφέρον). Επίσης, γιατον ίδιο γύρο, παρατηρούμε ότι ο συχνός εκκλησιασμός συνοδεύεται απόαυξημένες πιθανότητες υπογραφής μιας διαμαρτυρίας (119,9%) έναντι τηςμη υπογραφής, ενώ οι αρκετά θρησκευόμενοι είναι κατά 57,9% λιγότεροπιθανό να υπογράψουν. Οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας καιτεχνολογικής εκπαίδευσης, είναι επίσης λιγότερο πιθανό να υπογράψουνένα κείμενο διαμαρτυρίας με πιθανότητες 77,3%, 65,6% και 81,3% αντί-στοιχα από ό,τι είναι να μην υπογράψουν.

Ο Πίνακας 4.6 που ακολουθεί παρουσιάζει τα αποτελέσματα της πο-λυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης για το μοντέλο της συμμετοχής σενόμιμη διαδήλωση. Για τον τέταρτο γύρο, στατιστικά σημαντική είναι ησχέση της εξαρτημένης μεταβλητής με το ενδιαφέρον για την πολιτική, τοβαθμό θρησκευτικότητας και την ηλικιακή ομάδα, ενώ για τον πέμπτο γύ-ρο, στατιστικά σημαντική σχέση εμφανίζεται με το ενδιαφέρον για την πο-λιτική, το βαθμό θρησκευτικότητας, την ηλικιακή ομάδα και το μορφωτι-κό επίπεδο.


ESSround

Υπογραφή κειμένουδιαμαρτυρίας B Std.



Exp(B)LowerBound

UpperBound

5Ναι

[ΕκκλησιασμόςA2,00] ,788 ,274 8,245 1 ,004 2,199 1,284 3,765[Προσευχή\1,00] ,712 ,380 3,520 1 ,061 2,039 ,969 4,291[Προσευχή\2,00] -,346 ,246 1,985 1 ,159 ,707 ,437 1,145[Θρησκευτικότητα\1,00] ,252 ,455 ,306 1 ,580 1,286 ,528 3,135[Θρησκευτικότητα\2,00] ,402 ,257 2,441 1 ,118 1,495 ,903 2,474[ΘρησκευτικότηταA3,00] -,865 ,356 5,924 1 ,015 ,421 ,210 ,845[Ηλικία\1,00] ,429 ,444 ,937 1 ,333 1,536 ,644 3,666[Ηλικία\2,00] ,628 ,404 2,410 1 ,121 1,873 ,848 4,137[Ηλικία\3,00] ,762 ,358 4,531 1 ,033 2,142 1,062 4,321[Ηλικία\4,00] ,693 ,346 4,006 1 ,045 1,999 1,015 3,940[Εκπ. επίπεδοA1,00] -1,483 ,327 20,493 1 ,000 ,227 ,120 ,431[Εκπ. επίπεδοA2,00] -1,066 ,221 23,280 1 ,000 ,344 ,223 ,531[Εκπ. επίπεδοA3,00] -1,675 ,748 5,012 1 ,025 ,187 ,043 ,812

Πίνακας 4.6Έλεγχος λόγων πιθανοφάνειας για το πολυωνυμικό λογιστικό μοντέλο της συμμετοχής σε διαδήλωση

Οι συντελεστές της πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης, που δεί-χνουν πώς ακριβώς η κάθε τιμή των εμπλεκομένων ανεξάρτητων μεταβλη-τών επηρεάζει τη συμμετοχή σε διαδήλωση, παρουσιάζονται στον Πίνακα4.7. Για τον τέταρτο γύρο, όσο το πολιτικό ενδιαφέρον αυξάνεται, τόσο αυ-ξάνεται και η πιθανότητα κάποιος να συμμετέχει σε μια διαδήλωση. Έτσιόσοι έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για την πολιτική είναι 1525,6% πιθανότερονα συμμετέχουν σε μια διαδήλωση, και όσοι δείχνουν αρκετό ενδιαφέρον(323,9%) πιθανότερο να πράξουν το ίδιο. Οι νέοι ηλικίας 17-24 είναι κατά429,9% πιθανότερο να συμμετέχουν σε μία διαδήλωση, ενώ οι λίγο θρη-σκευόμενοι κατά 159,75%.





4

Σταθερά 498,428 ,000 0 .Ενδιαφέρον 569,540 71,112 3 ,000Φύλο 498,580 ,152 1 ,697Εκκλησιασμός 500,457 2,029 2 ,363Προσευχή 502,266 3,838 2 ,147Θρησκευτικότητα 509,919 11,491 3 ,009Ηλικία 525,934 27,506 4 ,000Εκπ. επίπεδο 502,176 3,748 2 ,154

5

Σταθερά 954,014 ,000 0 .Ενδιαφέρον 995,057 41,043 3 ,000Φύλο 954,854 ,840 1 ,360Εκκλησιασμός 955,668 1,654 2 ,437Προσευχή 957,814 3,800 2 ,150Θρησκευτικότητα 973,821 19,807 3 ,000Ηλικία 969,518 15,504 4 ,004Εκπ. επίπεδο 985,482 31,467 3 ,000

Πίνακας 4.7Συντελεστές πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης

για το μοντέλο της συμμετοχής σε διαδήλωση


ESSround Συμμετοχή σε διαδήλωση B Std.



Exp(B)LowerBound

UpperBound

4Ναι

Σταθερά -4,029 ,571 49,852 1 ,000 [ΕνδιαφέρονA1] 2,788 ,369 57,250 1 ,000 16,256 7,894 33,474[ΕνδιαφέρονA2] 1,444 ,341 17,952 1 ,000 4,239 2,173 8,270[Ενδιαφέρον\3] ,438 ,331 1,755 1 ,185 1,550 ,810 2,965[Φύλο\1] -,088 ,226 ,152 1 ,696 ,916 ,588 1,426[Εκκλησιασμός\1,00] -,341 ,458 ,555 1 ,456 ,711 ,290 1,744[Εκκλησιασμός\2,00] -,515 ,443 1,348 1 ,246 ,598 ,251 1,425[Προσευχή\1,00] ,181 ,402 ,203 1 ,653 1,199 ,545 2,637[Προσευχή\2,00] -,458 ,255 3,233 1 ,073 ,633 ,384 1,043[Θρησκευτικότητα\1,00] ,511 ,609 ,706 1 ,401 1,667 ,506 5,496[ΘρησκευτικότηταA2,00] ,954 ,284 11,287 1 ,001 2,597 1,488 4,531[Θρησκευτικότητα\3,00] -,459 ,297 2,381 1 ,123 1,582 ,883 2,833[ΗλικίαA1,00] 1,668 ,444 14,075 1 ,000 5,299 2,218 12,664[Ηλικία\2,00] ,163 ,495 ,109 1 ,741 1,178 ,446 3,109[Ηλικία\3,00] ,428 ,412 1,083 1 ,298 1,535 ,685 3,439[Ηλικία\4,00] ,121 ,410 ,088 1 ,767 1,129 ,506 2,519[Εκπ. επίπεδο\1,00] -,765 ,438 3,050 1 ,081 ,465 ,197 1,098[Εκπ. επίπεδο\2,00] -,367 ,249 2,173 1 ,140 ,693 ,426 1,128

5Ναι

Σταθερά -3,112 ,372 70,085 1 ,000[ΕνδιαφέρονA1] 1,486 ,236 39,592 1 ,000 4,421 2,782 7,023[ΕνδιαφέρονA2] ,668 ,193 11,984 1 ,001 1,951 1,336 2,848[Ενδιαφέρον\3] ,253 ,190 1,772 1 ,183 1,288 ,887 1,869[Φύλο\1] ,135 ,148 ,839 1 ,360 1,145 ,857 1,529[Εκκλησιασμός\1,00] -,385 ,313 1,508 1 ,219 ,681 ,368 1,258[Εκκλησιασμός\2,00] ,067 ,234 ,083 1 ,774 1,070 ,676 1,693[Προσευχή\1,00] ,488 ,288 2,863 1 ,091 1,629 ,926 2,866[Προσευχή\2,00] -,105 ,173 ,371 1 ,543 ,900 ,641 1,264[ΘρησκευτικότηταA1,00] 1,177 ,351 11,267 1 ,001 3,244 1,632 6,450[ΘρησκευτικότηταA2,00] ,737 ,191 14,851 1 ,000 2,091 1,437 3,042

Για τον πέμπτο γύρο, όσο αυξάνεται το ενδιαφέρον κάποιου για τηνπολιτική τόσο αυξάνεται και η πιθανότητά του να συμμετέχει σε διαδή-λωση και, συγκεκριμένα, κάποιος που ενδιαφέρεται πολύ είναι 4,42 φο-ρές πιο πιθανό να συμμετέχει και κάποιος που ενδιαφέρεται αρκετά είναι1,95 φορές πιο πιθανό να κάνει το ίδιο από ό,τι να απέχει. Οι καθόλου θρη-σκευόμενοι είναι 3,24 φορές πιο πιθανό, ενώ οι λίγο θρησκευόμενοι 2,09φορές πιο πιθανό να συμμετέχουν σε μια διαδήλωση· οι νέοι ηλικίας 25-34 έχουν τις περισσότερες πιθανότητες –σε σχέση με τις υπόλοιπες ηλι-κιακές ομάδες– να συμμετέχουν σε μια διαδήλωση (213,9%). Η αποφοί-τηση από πρωτοβάθμια μέχρι και τεχνολογική εκπαίδευση συνδέεται μελιγότερες πιθανότητες συμμετοχής σε διαδήλωση.

Στο μοντέλο της συμμετοχής σε μποϋκοτάζ συγκεκριμένων προϊόντων,για τον τέταρτο γύρο, στατιστικά σημαντικές μεταβλητές ήταν το ενδια-φέρον για την πολιτική, το φύλο, η θρησκευτικότητα και το εκπαιδευτικόεπίπεδο, ενώ για τον πέμπτο γύρο στις παραπάνω προστίθεται και η ηλι-κία (Πίνακας 4.8).


ESSround Συμμετοχή σε διαδήλωση B Std.



Exp(B)LowerBound

UpperBound

5Ναι

[Θρησκευτικότητα\3,00] ,112 ,200 ,314 1 ,575 1,119 ,756 1,656[ΗλικίαA1,00] 1,051 ,328 10,263 1 ,001 2,861 1,504 5,444[ΗλικίαA2,00] 1,144 ,317 13,065 1 ,000 3,139 1,688 5,838[ΗλικίαA3,00] ,889 ,297 8,962 1 ,003 2,434 1,360 4,357[ΗλικίαA4,00] ,765 ,292 6,857 1 ,009 2,150 1,212 3,813[Εκπ. επίπεδοA1,00] -1,176 ,247 22,682 1 ,000 ,308 ,190 ,500[Εκπ. επίπεδοA2,00] -,735 ,166 19,635 1 ,000 ,479 ,346 ,664[Εκπ. επίπεδοA3,00] -1,129 ,445 6,442 1 ,011 ,323 ,135 ,773


της συμμετοχής σε μποϋκοτάζ προϊόντων

Αναλυτικά, η αύξηση στα επίπεδα ενδιαφέροντος για την πολιτική συ-νοδεύτηκε στον τέταρτο γύρο από αύξηση των πιθανοτήτων συμμετοχής σεμποϋκοτάζ, ενώ οι άνδρες ήταν λιγότερο πιθανό να συμμετέχουν σε μια τέ-τοια ενέργεια κατά 44%. Οι καθόλου θρησκευόμενοι είχαν 3,32 φορές περισ-σότερες πιθανότητες να μποϋκοτάρουν, ενώ, παράλληλα, το χαμηλό μορφωτικόεπίπεδο σχετιζόταν με αυξημένες πιθανότητες μη συμμετοχής σε μποϋκοτάζ.

Για τον πέμπτο γύρο, τα αποτελέσματα για το ενδιαφέρον και το φύ-λο είναι παρόμοια, ενώ, ταυτόχρονα, ο μειωμένος βαθμός θρησκευτικό-τητας συνδέεται με αυξημένες πιθανότητες μποϋκοτάζ καθώς οι ηλικίες50-64 ετών παρουσιάζουν τις περισσότερες πιθανότητες συμμετοχής σεμποϋκοτάζ, με τις ηλικίες 35-49 να ακολουθούν με ελαφρώς μειωμένες πι-θανότητες. Και σε αυτή την περίπτωση, άτομα με χαμηλό εκπαιδευτικόεπίπεδο (πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια εκπαίδευση) είναι λιγότερο πι-θανό να συμμετέχουν σε μποϋκοτάζ.





4

Σταθερά 873,712 ,000 0 .Ενδιαφέρον 891,233 17,521 3 ,001Φύλο 888,198 14,486 1 ,000Εκκλησιασμός 874,325 ,613 2 ,736Προσευχή 875,643 1,931 2 ,381Θρησκευτικότητα 881,976 8,264 3 ,041Ηλικία 878,662 4,950 4 ,292Εκπ. επίπεδο 915,604 41,892 2 ,000

5

Σταθερά 1005,396 ,000 0 .Ενδιαφέρον 1066,377 60,981 3 ,000Φύλο 1011,601 6,206 1 ,013Εκκλησιασμός 1005,714 ,318 2 ,853Προσευχή 1005,695 ,299 2 ,861Θρησκευτικότητα 1026,794 21,398 3 ,000Ηλικία 1024,544 19,148 4 ,001Εκπ. Επίπεδο 1066,164 60,768 3 ,000

Πίνακας 4.9Συντελεστές πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης

για το μοντέλο της συμμετοχής σε μποϋκοτάζ προϊόντων


ESSround Μποϋκοτάζ προϊόντων B Std.



Exp(B)LowerBound

UpperBound

4Ναι

Σταθερά -1,238 ,336 13,586 1 ,000 [ΕνδιαφέρονA1] 1,103 ,262 17,767 1 ,000 3,014 1,805 5,035[ΕνδιαφέρονA2] ,506 ,210 5,805 1 ,16 1,658 1,099 2,502[ΕνδιαφέρονA3] ,369 ,186 3,914 1 ,048 1,446 1,003 2,084[ΦύλοA1] -,565 ,150 14,197 1 ,000 ,569 ,424 ,763[Εκκλησιασμός\1,00] ,066 ,329 ,041 1 ,840 1,069 ,561 2,037[Εκκλησιασμός\2,00] -,170 ,228 ,552 1 ,458 ,844 ,539 1,320[Προσευχή\1,00] -,033 ,343 ,009 1 ,923 ,967 ,494 1,896[Προσευχή\2,00] -,236 ,170 1,927 1 ,165 ,790 ,566 1,102[ΘρησκευτικότηταA1,00] 1,201 ,451 7,100 1 ,008 3,322 1,374 8,033[Θρησκευτικότητα\2,00] ,388 ,205 3,569 1 ,059 1,474 ,986 2,205[Θρησκευτικότητα\3,00] -,211 ,200 1,115 1 ,291 1,235 ,835 1,826[Ηλικία\1,00] -,503 ,302 2,761 1 ,097 ,605 ,334 1,094[Ηλικία\2,00] -,120 ,273 ,191 1 ,662 ,887 ,519 1,516[Ηλικία\3,00] -,311 ,250 1,547 1 ,214 ,732 ,448 1,196[Ηλικία\4,00] -,048 ,241 ,039 1 ,843 ,953 ,595 1,528[Εκπ. επίπεδοA1,00] -1,693 ,279 36,937 1 ,000 ,184 ,107 ,318[Εκπ. επίπεδοA2,00] -,500 ,163 9,344 1 ,002 ,607 ,440 ,836

5Ναι

Σταθερά -2,446 ,333 53,878 1 ,000[ΕνδιαφέρονA1] 1,692 ,231 53,732 1 ,000 5,432 3,455 8,541[ΕνδιαφέρονA2] 1,016 ,186 29,721 1 ,000 2,761 1,917 3,978[ΕνδιαφέρονA3] ,543 ,185 8,629 1 ,003 1,721 1,198 2,472[ΦύλοA1] -,348 ,140 6,153 1 ,013 ,706 ,537 ,930[Εκκλησιασμός\1,00] ,025 ,310 ,007 1 ,935 1,026 ,559 1,882[Εκκλησιασμός\2,00] -,120 ,217 ,304 1 ,581 ,887 ,580 1,358[Προσευχή\1,00] ,156 ,307 ,260 1 ,610 1,169 ,641 2,133[Προσευχή\2,00] ,051 ,165 ,096 1 ,757 1,052 ,761 1,454[ΘρησκευτικότηταA1,00] ,994 ,362 7,547 1 ,006 2,702 1,330 5,491[ΘρησκευτικότηταA2,00] ,813 ,187 18,811 1 ,000 2,254 1,561 3,255

Σχετικά με τις δευτερεύουσες μεταβλητές πολιτικής συμμετοχής, ηπολυωνυμική λογιστική παλινδρόμηση έδειξε ότι στο μοντέλο της συμμε-τοχής σε πολιτικό κόμμα, για τον τέταρτο γύρο η διάκριση μεταξύ των με-λών ή μη καθορίζεται κυρίως από το ενδιαφέρον για την πολιτική, ενώ στονπέμπτο γύρο σε αυτόν τον παράγοντα προστίθενται η ηλικία, το φύλοκαι το εκπαιδευτικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, το έντονο ενδιαφέρον γιατην πολιτική –και στους δύο γύρους– συνδέεται με περισσότερες πιθα-νότητες συμμετοχής του ερωτώμενου σε πολιτικό κόμμα, στον πέμπτο γύ-ρο οι άνδρες είναι πιο πιθανό να συμμετέχουν, ενώ καθοριστικός παρά-γοντας για την προσαρμογή του μοντέλου είναι οι ηλικίες μέχρι 69 ετώνκαι οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Στο αντίστοιχο μοντέλο κομματικής εγγύτητας, για τον τέταρτο γύροστατιστικά σημαντικές ήταν οι μεταβλητές του ενδιαφέροντος για την πο-λιτική, η ηλικία, η θρησκευτικότητα και ο εκκλησιασμός και για τον πέμπτογύρο από τις παραπάνω αποδυναμώνεται η επίδραση του εκκλησιασμού.Το πολιτικό ενδιαφέρον συνδέεται και εδώ με περισσότερες πιθανότητεςκαταφατικής απάντησης στην ερώτηση σχετικά με την κομματική εγγύτη-τα, καθοριστικές για το μοντέλο είναι οι ηλικίες μέχρι 49 ετών, οι πολύ θρη-σκευόμενοι – και στους δύο γύρους, και όσοι εκκλησιάζονται συχνά ή ποτέ.

Ο βαθμός κομματικής εγγύτητας καθορίζεται στον τέταρτο γύρο απότο ενδιαφέρον για την πολιτική και τις τρεις μεταβλητές της θρησκευτι-κότητας, ενώ στον πέμπτο γύρο καθορίζεται από το πολιτικό ενδιαφέρον,την ηλικία, τη συχνότητα προσευχής και το βαθμό θρησκευτικότητας,

Αναφορικά με τη συμμετοχή σε οργάνωση /σύλλογο, στατιστικά ση-μαντικές μεταβλητές για τον τέταρτο γύρο ήταν το ενδιαφέρον για την πο-


ESSround Μποϋκοτάζ προϊόντων B Std.



Exp(B)LowerBound

UpperBound

5Ναι

[ΘρησκευτικότηταA3,00] ,482 ,179 7,281 1 ,007 1,620 1,141 2,300[Ηλικία\1,00] -,193 ,320 ,364 1 ,546 ,824 ,440 1,544[Ηλικία\2,00] ,202 ,317 13,065 1 ,000 3,139 1,688 5,838[ΗλικίαA3,00] ,546 ,252 4,697 1 ,030 1,726 1,054 2,826[ΗλικίαA4,00] ,643 ,246 6,837 1 ,009 1,901 1,175 3,078[Εκπ. επίπεδοA1,00] -1,644 ,233 49,812 1 ,000 ,193 ,122 ,305[Εκπ. επίπεδοA2,00] -,864 ,155 31,232 1 ,000 ,422 ,311 ,571[Εκπ. επίπεδο\3,00] -,490 ,331 2,200 1 ,038 ,612 ,320 1,171

λιτική, ο εκκλησιασμός, η προσευχή, η ηλικία και το εκπαιδευτικό επίπε-δο. Το αυξημένο ενδιαφέρον για την πολιτική συνδέεται με αυξημένες πι-θανότητες συμμετοχής σε οργάνωση /σύλλογο, όπως συμβαίνει και με τοσυχνό εκκλησιασμό και τις ηλικίες έως 24 ετών και 35-49 ετών, αντίστοι-χα. Αντίθετα, η συχνή προσευχή και η αποφοίτηση από την πρωτοβάθμιαή δευτεροβάθμια εκπαίδευση συνδέονται με λιγότερες πιθανότητες συμ-μετοχής. Στον πέμπτο γύρο, στατιστικά σημαντικές ήταν οι μεταβλητέςτου πολιτικού ενδιαφέροντος, του φύλου και του εκπαιδευτικού επιπέδου.Το πολιτικό ενδιαφέρον συνδέεται και εδώ με περισσότερες πιθανότητεςσυμμετοχής, ενώ το χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο με λιγότερες.

Η συμμετοχή σε πολιτικό κόμμα, δεν επηρεάζεται σημαντικά από κα-μιά μεταβλητή θρησκευτικότητας καθώς στον τέταρτο γύρο στατιστικάσημαντικές βρέθηκαν μόνο το ενδιαφέρον για την πολιτική και η ηλικία,και στον πέμπτο γύρο το ενδιαφέρον και το εκπαιδευτικό επίπεδο.

Στο μοντέλο της επαφής με πολιτικούς/κυβέρνηση/τοπικές αρχές, στοντέταρτο γύρο στατιστικά σημαντικές μεταβλητές ήταν το ενδιαφέρον, ησυχνή προσευχή και το εκπαιδευτικό επίπεδο, ενώ στον πέμπτο γύρο τοενδιαφέρον για την πολιτική, η ηλικία (35-64 ετών), το φύλο (άντρες) καιτο εκπαιδευτικό επίπεδο. Όπως και στα προηγούμενα μοντέλα, το ενδια-φέρον για την πολιτική και το εκπαιδευτικό επίπεδο σχετίζονται με αυ-ξημένες και αντίστοιχα μειωμένες πιθανότητες επαφής με πολιτικούς.

Η συμμετοχή στις εκλογές στον τέταρτο γύρο είχε στατιστικά σημα-ντική σχέση με τον εκκλησιασμό, την προσευχή (συχνή και καθόλου), τηνηλικία και το εκπαιδευτικό επίπεδο, ενώ στον πέμπτο γύρο με το ενδια-φέρον για την πολιτική, την ηλικία (ηλικίες έως 24 ετών και 35-49 ετών),τον εκκλησιασμό (ποτέ) και το εκπαιδευτικό επίπεδο (χαμηλό).

Σχετικά με την επιλογή κομμάτων στις εθνικές εκλογές και τις με-ταβλητές θρησκευτικότητας, το 2009 η πλειονότητα όσων δήλωσαν πολύθρησκευόμενοι επέλεξε το ΠΑΣΟΚ (42,5%) και την ΝΔ (37,8%), όσοι προ-σεύχονταν συχνά επέλεξαν με την ίδια σειρά τα κόμματα αυτά (43,4% και38,1%), ενώ όσοι εκκλησιάζονταν συχνά επέλεξαν τη ΝΔ σε ποσοστό 48,8%και το ΠΑΣΟΚ σε ποσοστό 38,4%. Όπως επισημαίνουν οι Γεωργιάδου καιΝικολακόπουλος (2002: 18) «χαλαρότερες μορφές δογματικής θρησκευ-τικότητας, θρησκευτικής δέσμευσης και εκκλησιαστικής πρακτικής, είναισυμβατές με έναν κεντρώο ή και κεντροαριστερό προσανατολισμό τωνπολιτικο-εκλογικών προτιμήσεων». Η σχέση των τριών μεταβλητών θρη-σκευτικότητας με το κόμμα που ψήφισαν βρέθηκε στατιστικά σημαντική.

Αντίστοιχα, το 2011 οι πολύ θρησκευόμενοι δήλωσαν ότι είχαν ψηφί-σει ΠΑΣΟΚ σε ποσοστό 50,7% και ΝΔ σε ποσοστό 29,8%, ενώ οι συχνάπροσευχόμενοι επέλεξαν στην πλειονότητά τους (50,2%) το ΠΑΣΟΚ και


σε ποσοστό 30,1% τη ΝΔ. Οι συχνά εκκλησιαζόμενοι επέλεξαν σε ποσοστό51,7% το ΠΑΣΟΚ και σε ποσοστό 34,2% τη ΝΔ. Και εδώ η σχέση διαστά-σεων θρησκευτικότητας-κόμματος ήταν στατιστικά σημαντική. Τα ευρή-ματα συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι «συνολικά εξεταζόμενοι οι τύποιθρησκευτικής δέσμευσης και οι εκδηλώσεις της θρησκευτικότητας δεν ευ-θυγραμμίζονται με μια μονοδιάστατη πολιτική και εκλογική προτίμηση»(Γεωργιάδου και Nικολακόπουλος, 2002: 277).

4. Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Στο κεφάλαιο αυτό αναλύσαμε τους παράγοντες που επηρέασαν τις συμ-βατικές και μη συμβατικές μορφές πολιτικής συμμετοχής στην Ελλάδα κα-τά τη διετία 2009-2011, την πρώτη περίοδο της κρίσης η οποία σημαδεύ-τηκε από τις σφοδρές αντιδράσεις στις πολιτικές λιτότητας. Ειδικότερα, ηεπίδραση της θρησκευτικότητας εξετάστηκε ως προς τις τρεις διαστάσειςτης, τον εκκλησιασμό, την προσευχή και το βαθμό της θρησκευτικότηταςως στοιχείο μιας αυτοπροσδιοριζόμενης ταυτότητας. Το εύρημα άλλων σχε-τικών αναλύσεων ότι η σχέση μεταξύ των τριών διαστάσεων είναι ασαφήςκαι ρευστή επιβεβαιώθηκε και μέσα από τη δική μας επεξεργασία. Καμίαδιάσταση της θρησκευτικότητας δεν συμβάλλει στις μορφές πολιτικής ενερ-γοποίησης και εμπλοκής που σχετίζονται ευθέως με ρητές πολιτικές ταυ-τοποιήσεις, όπως η ιδιότητα του μέλους πολιτικού κόμματος και η εργα-σία στο πλαίσιο μιας πολιτικής οργάνωσης ή κόμματος. Το αποτέλεσμααυτό φαίνεται να ενισχύει τη θέση της πολιτικής αποξένωσης και δυσπι-στίας (Καφετζής, 2011) ορατής ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990.

Ο συχνός εκκλησιασμός συμβάλλει θετικά στην υπογραφή κειμένωνδιαμαρτυρίας το 2011, ενώ η χαμηλής έντασης θρησκευτικότητα, στον ίδιοχρόνο αναφοράς, αυξάνει την πιθανότητα για πιο δυναμικές μορφές δρά-σης όπως η συμμετοχή σε νόμιμες διαδηλώσεις. Γενικά παρατηρήθηκε έναεπαναλαμβανόμενο σχήμα σύμφωνα με το οποίο συμβολή στα μοντέλα εί-χαν τα άκρα των μεταβλητών της θρησκευτικότητας: οι συχνά εκκλησια-ζόμενοι και προσευχόμενοι ή αντίστοιχα οι καθόλου εκκλησιαζόμενοι καιπροσευχόμενοι. Ο υψηλός βαθμός θρησκευτικότητας σχετίζεται με πιο πα-θητικές μορφές πολιτικής συμμετοχής όπως το μποϋκοτάζ προϊόντων καιη υπογραφή κειμένων διαμαρτυρίας, ενώ αντίθετα οι καθόλου και λίγοθρησκευόμενοι είναι πιθανότερο να συμμετέχουν σε διαδηλώσεις.

Όσοι δεν εκκλησιάζονται ποτέ και αντίθετα όσοι εκκλησιάζονται συ-χνά είναι πιθανότερο να συμμετέχουν σε εκστρατείες. Το εύρημα είναιενδιαφέρον αν θεωρήσουμε ότι «οι εκστρατείες (ή καμπάνιες) αντιπρο-


σωπεύουν ενα υψηλότερο επίπεδο σύγκρουσης από τα μεμονωμένα γε-γονότα διαμαρτυρίας και λειτουργούν ως γέφυρες ανάμεσα σε αυτά καιτα μεγαλύτερης κλίμακας κοινωνικά κινήματα» (Diani and Kousis, 2014)

Συμπερασματικά, το ενδιαφέρον για την πολιτική είναι η μεταβλητήπου καθορίζει τους τρόπους εμπλοκής στην πολιτική διαδικασία και εκείβρίσκεται αυτό που οι Ekman and Amnå (2012) προσδιορίζουν ως «ετοι-μότητα και βούληση των πολιτών για δράση». Υπάρχει δηλαδή ένα λαν-θάνον δυναμικό κινητοποίησης, το οποίο τροφοδοτείται από αυτό το εν-διαφέρον και το οποίο μπορεί να μετασχηματιστεί σε πράξη, αν δοθούνοι κατάλληλες ευκαιρίες. Στην ανάλυσή μας επιχειρήσαμε να σκιαγραφή-σουμε το περίγραμμα της σχέσης μεταξύ πολιτικής συμμετοχής, κοινωνι-κής διαμαρτυρίας και θρησκευτικότητας συμπεριλαμβάνοντας και άλλεςδιαστάσεις θρησκευτικότητας πέραν του εκκλησιασμού. Η δυνατότηταανάλυσης πέραν της διετίας θα προσέφερε, αν υπήρχαν τα δεδομένα, μιαπληρέστερη εικόνα της σχέσης αυτής. Επίσης, οι περιορισμοί στον τρόπομέτρησης της πολιτικής συμμετοχής δεν αφήνουν πολλά περιθώρια γιατη διευρεύνηση αυτού που αποκαλέσαμε πιο πάνω, δυναμικού κινητο-ποίησης, το οποίο μέσα στο πλαίσιο κλιμάκωσης των γεγονότων διαμαρ-τυρίας από το 2008 και μετά φαίνεται να αποτελεί τη σταθερά και ταυ-τόχρονα την πλέον ρευστή και αβέβαιη συνθήκη.

Βιβλιογραφία

EλληνόγλωσσηΓεωργιάδου Β., Νικολακόπουλος Η., 2002, «Τύποι θρησκευτικής δέσμευ-

σης, εκκλησιαστική πρακτική και πολιτικές προτιμήσεις. Μια εμπειρική ανά-λυση», στο Θ. Λίποβατς, Ν. Δεμερτζής, Β. Γεωργιάδου, Θρησκείες καιπολιτική στη νεωτερικότητα, Αθήνα, Κριτική, σσ. 254-279.

Γεωργιάδου Β., Νικολακόπουλος Η., 2007, «Eκκλησιασμός, θρησκευτικότη-τα και προσευχή: Μια ασύμπτωτη σχέση», στο Π. Καφετζής, Θ. Μαλού-τας, Ι. Τσίγκανου, Πολιτική, Κοινωνία, Πολίτες. Ανάλυση δεδομένων τηςΕυρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας, Αθήνα, ΕΚΚΕ.

Καφετζής Τ., 2011, «Ακηδία του Πολιτικού και κοινωνικός κυνισμός», στο Β.Παπλιάκου, Θ. Σταθοπούλου, Χ. Στρατουδάκη, 2011, Θεσμοί – αξίες –συμπεριφορές, Μελέτη των ευρημάτων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευ-νας (2008-2009), Αθήνα, ΕΚΚΕ.

Μονογιούδης Γ., 2010, «Μεταξύ αποευθυγράμμισης και επανευθυγράμμισης:ανασκόπηση της παρακαταθήκης των Lipset και Rokkan με αφορμή τη θρη-σκευτική διαιρετική τομή στη Γερμανία», Επιστήμη και Κοινωνία, Επιθεώ-ρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 25.


Σταθοπούλου Θ., 2007, «Θρησκευτικότητα και εμπιστοσύνη στους θεσμούς:διαφαινόμενες τάσεις στην Ελλάδα και την Ευρώπη», στο Κ. Ζορμπάς(επιμ.), Πολιτική και θρησκείες, Παπαζήσης, Αθήνα, σσ. 161-186.

Σταθοπούλου Θ., 2011α, «Θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές στον ευ-ρωπαϊκό χώρο», στο Β. Παπλιάκου, Θ. Σταθοπούλου, Χ. Στρατουδά-κη, Θεσμοί – αξίες – συμπεριφορές. Ευρήματα από τον 4ο γύρο της Ευ-ρωπαϊκής Κοινωνικής Ερευνας, Αθήνα, ΕΚΚΕ, σσ. 121-139.

Σταθοπούλου Θ., 2012, «Συγκυρία και κοινωνική έρευνα: η επίδραση των γε-γονότων της επικαιρότητας στη διαμόρφωση στάσεων», στο Α. Μαράτου,Μ. Θανοπούλου, Α. Τεπέρογλου, Ε. Φρονίμου (επιμ.), Η Κοινωνιολο-γία στην Ελλάδα σήμερα, τιμητικός τόμος για την Ι. Λαμπίρη-Δημάκη, Αθή-να, Σάκκουλας, σσ. 89-99.

Σταθοπούλου Θ., 2014, «Διαπροσωπική εμπιστοσύνη, εμπιστοσύνη στους θε-σμούς και ανοχή στην Ελλάδα της κρίσης. Μια εμπειρική διερεύνηση», στοΤ. Καβουνίδη (επιμ.), Κοινωνική συνοχή και οικονομική κρίση, ΚέντροΠρογραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών. ΚΕΠΕ.

Tεπέρογλου E., Χατζηπαντελής Θ., Ανδρεάδης Ι., 2010, «Μελέτη διαιρε-τικών τομών εκλογέων και υποψηφίων στο εθνικό και ευρωπαϊκό δίπολο: Συ-γκλίσεις και αποκλίσεις», Επιστήμη και Κοινωνία. Επιθεώρηση Πολιτικήςκαι Ηθικής Θεωρίας, 25.

ΞενόγλωσσηBarnes S., Kaase M., 1979, Political Action. Mass Participation in Five Western

Democracies, Sage, Beverly Hills, CA. Sage.Berger Β., 2009, «Political theory, political science, and the end of civic engage-

ment», Perspectives On Politics, 7 (2), pp. 335-350.Brady S., Schlozman K. L., Verba S. 1999, «Prospecting for participants: Ratio -

nal expectations and the recruitment of political activists», American PoliticalScience Review, 93 (1), pp. 153-168.

Dalton R., 2008, «Citizenship norms and the expansion of political participation»,Political Studies, 56 (1), pp. 76-98.

Davie G., 1994, Religion in Britain since 1945: Believing without Belonging, Oxford,Blackwell.

Davie G., 2007, «Vicarious religion: A methodological challenge», in N. Ammer-man (ed.), Everyday Religion: Observing Modern Religious Lives, New York,Oxford University Press, pp. 21-36.

Diani M., Kousis M., 2014, «The duality of claims and events», Mobilization. AnInternational Quarterly, 19 (4), pp. 387-404.

Diani Μ., McAdam D., 2003, Social Movements and Networks, Relational Approachesto Collective Action, Oxford University Press.

Eisenstadt S., 2000,!«Multiple modernities»,!Daedalus, 129!(1), pp. 1-30.Ekman J., Amnå E., 2012, «Political participation and civic engagement: towards

a new typology», Human Affairs, 22, pp. 283-300.


Etzioni A., 1970, Demonstration Democracy, New York, Gordon and Breach Sci-ence publi shers.

Flere S., 2008, «Questioning the need for a special methodology for the study ofEastern Orthodoxy», Social Compass 55 (1), pp. 84-100.

Halman L., Draulans V., 2006, «How secular is Europe?», British Journal of So-ciology, 57 (2), pp. 263-288.

Inlgehart R., 1977, The Silent Revolution, Princeton University Press.Inlgehart R., 1997, Modernization and Postmodernization. Cultural, Εconomic and

Political Change in 43 societies, Princeton University Press.Knutsen O., 2006, «The end of traditional political values?», in P. Ester, M.

Braun, P. Mohler (eds), Globalization, Value Change, and Generations. A Cross-national and Intergenerational Perspective, Brill.

Kousis M., Til ly C., 2005, «Introduction», in M. Kousis and C. Til ly (eds),Economic and Political Contention in Comparative Perspective, Boulder, CO, Par-adigm Publishers, pp. 1-14.

Klandermans B., 1997, The Social Psychology of Protest, Oxford, Blackwell.Kriesi H. , Koopmans R., Duyvendak J. W., Giugni M., 1995, New Social Mo -

vements in Western Europe, Minneapolis, MN, University of Minnesota Press.Linssen R., Schmeets H., Sheepers P., Grotenhuis M., 2011, «Trends in

conventional and unconventional political participation in Europe between1981-2008», Paper presented to the panel «The emergence of new types ofpolitical participation and its consequences», 6th ECPR Conference, Reyki-avik, 25-27 August.

Lipset M. S., Rokkan S., 1967, «Cleavage structures, party systems and voteralignments: An introduction», in S. Lipset , S. Rokkan (eds), Party Systemsand Voter Alignments: Cross-national Perspectives, New York, pp. 1-64.

Meyer D., Tarrow S., 1998, The Social Movement Society: Contentious Politics for aNew Century, Oxford, Rowman and Littlefield.

Norris P., 2002, Democratic Phoenix: Reinventing Political Activism, New York, Cam-bridge University Press,.

Putnam R. D., 2000, Bowling Αlone: Τhe Collapse and Revival of American Commu-nity, New York, London, Simon & Schuster.

Stathopoulou T., 2010, «Faith and trust. Tracking patterns of religious and civiccommitment in Greece and Europe. An empirical approach», in V. Ma krides,V. Roudometof (eds), Orthodox Christianity in 21st Century Greece. The Role ofReligion in Politics, Ethnicity and Culture, London, Ashgate, pp. 193-217.

Stathopoulou T., 2011β, «The climate of crisis. Monitoring events and attitudesin a cross-national perspective», 4th EASR (European Association for SurveyResearch) conference, Bringing together survey researchers in Europe, Lausanne,Switzerland.

Stathopoulou T., Kostaki A., 2014, «Religiosity, Trust and Tolerance in timesof recession. The cases of Spain and Greece», N. Pe tropoulos , G. Τsoba -no glou (eds), The Debt Crisis in the Eurozone: Social Impacts, Cambridge Scho -lars Publishers (CSP), pp. 251-280.


Theoharis Y., 2011, «Young people, political participation and online postmate-rialism in Greece», New Media and Society, Sage, pp. 203-223.

van Deth, J, 2014, «A conceptual map of political participation», Αcta Politica, 49(3), pp. 349-367.

Verba S., Schlozman K. L., Brady H. E., 1995, Voice and Εquality: Civic Volun-teerism in American Politics, Cambridge, MA, Harvard University Press.

Verba S., Nie H., Kim J., 1978, Participation and Political Equality: A Seven NationComparison, Chicago University Press, Chicago.

Voas D., 2009, «The rise and fall of fuzzy fidelity in Europe», European Sociolog-ical Review, 25 (2), pp. 155-168.

Walgrave S., Giugni M., 2007, «Protest surveying. Testing the feasibility andreliability of an innovative methodological approach to political protest», Se -minaire du staff. Department de Science Politique, Universite de Geneve.

Wolf C., Rοßteutscher S., 2013, «Religiosität und politische Orientierung-Radikalisierung, Traditionalisierung oder Entkopplung?», Kölner Zeitschriftfür Soziologie und Sozialpsychologie, 65 (1), Supplement, pp. 149-181.

Theoni Stathopoulou

Political participation, social protest and religiosity. The fuzzy condition

SUMMARY

This chapter discusses the relationship between political participation, social pro -test and some aspects of religiosity (namely church-attendance, praying and self-defined religiosity) in Greece during the period 2009-2011, based on EuropeanSocial Survey data. According to the results of the analysis, in 2011, frequentchurch attendance contributed positively to petition signing and participation incampaigns, whereas lower levels of religiosity increased the probability of en-gaging in more dynamic forms of political mobilization, such as lawful protests.The distinctive contribution of extreme values of church-attendance and pray-ing in the models emphasizes the fuzzy condition that characterizes religiosityand political participation in times of crisis.

K e ywo r d s: religiosity, church going, political participation, social protest


Πολιτική συμμετοχή, κοινωνική διαμαρτυρία και...

Documents

Transcript of Πολιτική συμμετοχή, κοινωνική διαμαρτυρία και...