Monografía Mortalidade - bazeia ba Sensus 2004

46

Transcript of Monografía Mortalidade - bazeia ba Sensus 2004

35

i

Monografía Mortalidadebazeia ba Sensus 2004

Testu © Kopiraite NSD ho UNFPA 2008

Direcção Nacional de Estatística (DNE)Fundu Populasaun Nasoens Unidas (UNFPA)

ii

iii

Director Nacional de EstatísticaManuel Mendonça

Ekipa Monografía MortalidadeAnastasia SEP Vong

Silvino LopesManuel da SilvaRicardo Neupert

Kordenador NasionalElias dos Santos Ferreira

Konseleiru Tekniku InternasionalRicardo NeupertFredrick Otieno

Editor (deseinador grafi ku)Domingos Sebastião Freitas

Mariano Redondo Jr.

Lee Nain SiraGhazi Mujahid

Caroline MeenaghJosé Lucas da Silva

Abilio BeloFredrick Otieno

Chefe Informasaun TeknologikuJoão Correia Freitas

GIS ho Tekniku halo Mapa Alipio Cardoso Moniz

César Melito dos S. Martins

Kordenador ProgramaJosé Lucas da Silva

iv

v

Sensus Populasaun no Uma kain 2004 sai hanesan enumerasaun primeiru ba nasaun tomak no povu Timor-Leste hafoin nia in-

dependensia i.e. 2002. Atividade kolesaun dadus sira seluk halao tiha ona bainhira i.e. Indonesia nia okos ka poder kolonial seluk, tamba ladun fo prioridade ba dezenvolvimentu Timor-Leste, atividades kolesaun dadus sira ne’e ladun koretu. Sensus 2004 fornese informasaun vital konaba prosesu demografi a (fertilidade, mortalidade no mortalidade) ba nasaun foun i.e. mundu ne’e. Sensus ne’e implementa husi Direcção Nacional de Estatística (DNE), iha Ministeriu Financas ho suporta teknikal no fi nansial husi UNFPA no par-seirus dezenvolvimentu sira seluk.

Atu responde ba nesesidade Timor-Leste iha ter-mus informasaun, publikasaun balu produz ona husi dadus sensus 2004, inklui; Distribuisaun Populasaun (Tabela Prioridade Nasional), Proje-saun Populasuan, Sensus Atlas, no relatoriu ida ba distritu 13 ne’ebe kobre Tabela no Mapa Pri-oridade. Parseirus servisu oioin agora dadaun uza hela relatoriu sensus atu bele hasae diak liu tan kualidade moris povu nian. Direcção Nacional de Estatística, ho haksolok aprezenta tan publikasaun sensus konaba “Mortalidade Bazeia ba Sensus 2004” ba sira ne’ebe atu uza. Monografía ne’e kon-tein estimasaun taxa mortalidade labarik; analiza no interpretasaun husi diferensia bazika iha mor-talidade labarik, taxa mortalidade adultus nomos analiza spatial konaba mortalidade labarik foin moris bazeia ba analiza barak ne’ebe maka la forti hodi uza suco hanesan unidade ida ba estudu.

Relatoriu hatudu katak taxa mortalidade infantil aas tebes iha Timor-Leste. Taxa mortalidade in-fantil maka bebe 98 maka mate husi 1,000 maka

Manuel MendonçaDirector, Direcção Nacional de EstatísticaMinisteriu Finansa Republica Democratica de Timor-Leste.

Hernando AgudeloReprezentate UNFPA nian Republica Democratica de Timor-Leste.

moris mai, nomos mortalidade labarik nian maka 31. Taxa Mortalidade kraik maka 129 husi 1,000 ne’ebe moris nomos espetasaun moris nian maka tinan 58. Ida ne’e sai hanesan nivel mortalidade ne’ebe aas tebes kompara nasaun sira seluk iha rejiaun Asia Pasifi ku no tamba ne’e presiza es-forsu ida ne’ebe urjenti no konsentradu atu buka dalan no rekursus hodi hamenus nivel ida ne’e. Monografi a ne’e hatudu liu tan diferensas hane-san distritu ne’ebe ema hela, residencia rural/ur-bana, sexu labarik nian, orden labarik moris nian, no nivel edukasaun husi inan tamba infl uensia nivel mortalidade..

Rezultadu husi analiza spatial hatudu variabili-dade jeografi kal ne’ebe konsideravel, mezmuke laiha modelu jeografi kal ne’ebe klaru. Indikador ne’ebe importante liu atu infl uensia mortalidade labarik tuir analiza ne’e maka populasaun ne’ebe ekonomikamente ativu, nivel edukasaun husi inan nian, numeru lolos husi ema adultu iha Uma kain-kain ne’e no proporsaun husi ema ne’ebe laos parte husi familia rasik iha Uma kain kain ne’e. Fator hat ne’e esplika 18 pursentu husi variasaun. Ida ne’e hatudu katak iha fatores forte seluk maka kontribui mos (82% husi variasaun) ba mortali-dade labarik ne’ebe aas iha nasaun ne’e. Faktus ne’ebe ita hetan ne’e lori ita ba rekomendasaun atu halo peskiza liu tan ba fatores ne’ebe afeta ba mor-talidade labarik iha Timor-Leste.

Tamba ne’e, hau hakarak espresa hau nia grati-tude ba team ne’ebe prepara monografi a ida ne’e, ba UNFPA tamba fornese asistensia teknika no fi nansial no importante liu ba povu Timor-Leste ne’ebe fornese informasoens durante periodu enumerasaun sensus ne’ebe sai hanesan baze ba monografi a ida ne’e.

Prefasiu

vi

Tabela Konteudu

Pagina

Prefasiu.................................................................................................................................................................... iii

Sumáriu Ezekutivu.......................................................................................................................................... 01

1. Introdusaun.......................................................................................................................... 04

2. Fontes ho medidas husi mortalidade tinan-ki’ik iha Timor-Leste.............................. 05

3. Mortalidade tinan-ki’ik bazeia ba sensus 2004.............................................................. 08

4. Mortalidade adultu no konstrusaun tabela moris.......................................................... 11

5. Diferensa mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe selesionandu................................................ 16

6. Distribusaun spatial mortalidade tinan-ki’ik................................................................. 21

7. Konkluzaun.......................................................................................................................... 30

Referensias........................................................................................................................................................ 33

Mapa 1: Distribuisaun spatial husi mortalidade tinan-ki’ik husi suco sira.............................. 22

vii

Lista Tabelas

Pagina

TABELA 1 Timor-Leste: Estimasaun husi mortalidade infantil no labarik bazeia ba fontes lima, periode 1984 too 2002............................................................... 06

TABELA 2 Timor-Leste: Taxa mortalidade tinan lima-ba kraik Infantil no Labarik, 2002, 2000, no 1998...................................................................... 10

TABELA 3 Timor-Leste: Tabela moris 2002, mane no feto............................................................ 12

TABELA 4 Timor-Leste: Diferensias mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe selesionadu bazeia ba sensus 2004......................................................................................................... 18

TABELA 5 Timor-Leste: Mortalidade tinan-ki’ik bazeia ba distritu bazeia ba Sensus 2004........................................................................................................ 20

TABELA 6 Timor-Leste: Korelasaun koefi sienti entre mortalidade tinan-ki’ik no indikador sosio-demografi ku ne’ebe seleionadu.................................. 25

TABELA 7 Timor-Leste: Rezultadu husi pasus analiza regresaun ba mortalidade tinan-ki’ik no variabel sosio-demografi ku ne’ebe selesiona ona................................ 27

viii

Lista Figuras

Pagina

FIGURA S 1.1 Timor-Leste: Mortalidade infantil bazeia ba fontes lima............................................. 06

FIGURA S 1.2 Timor-Leste: Mortalidade labarik bazeia ba fontes lima................................................ 07

FIGURA S 2 Timor-Leste: Mortalidade tinan-ki’ik, infantil no labarik , 1998, 2000 no 2002........................................................................................................................ 10

FIGURA S 3 Timor-Leste: Deviasaun relativu husi feto ho probabilidade mate, Q(N,X) husi mane sira............................................................................................. 14

FIGURA S 4 Deviasaun relativu husi probabilidade mate husi Modelu Leste husi sira Modelu Oeste ho espetasaun moris tinan 57.4 ba mane no tinan 58.9 ba feto.......................................................................... 16

1

Monografía Mortalidade

Sumáriu Ezekutivu

Mortalidade ho tinan-ki’ik estrema-mente boot tebes iha Timor-Leste, sai hanesan nasaun ida ne’ebe nia numeru

a’as iha Asia Pasifi ku. Bazeia ba Sensus 2004, taxa mortalidade infantil besik ba numeru labarik mate 100 husi labarik moris 1,000. Haree ba estimasaun Nasoens Unidas, mazumenus taxa mortalidade in-fantil iha nasaun ne’ebe ladun dezenvolvidu maka mate 60 husi moris 1,000.

Objetivu importante husi relatóriu ida ne’e iha tolu. Primeiru, atu halo estimasaun mortalidade tinan-ki’ik ho adultus (ema boot) hodi uza Sen-sus Populasaun ho Uma kain 2004; Segundu, atu analiza no interpreta diferensia baziku iha mortai-dade infantil no mortalidade labarik; no terseiru, atu halao analiza spatial ne’ebe husi mortalidade tinan-ki’ik bazeia ba analiza regresaun múltiplu no uza suco (area adminitrativu ki’ik liu iha na-saun ne’e) hanesan unidade estudu nian.

Sistema rejistrasaun vital seidauk dezenvolve didiak iha Timor-Leste. Tamba ne’e, fontes in-formasaun mortalidade ne’ebe komprensivu liu maka survey demografi a no sensus. Iha mos esti-masaun balu iha tempu uluk no agora, maibe nia problema maka iha variasaun barak liu iha nia substansia konaba nia fontes. Ida ne’e maka karik ita hein tamba la posivel atu iha nivel mortalidade ida ke hanesan ne’ebe sukat ho teknika no fontes ida ne’ebe diferenti. Maibe, iha kazu ida ne’e, nia diferensa boot liu husi saida maka antisipa tiha ona. Razaun husi monografi a ida ne’e laos atu halo evaluasaun ba dadus sira ne’e. Hanesan mensiona ona iha leten, nia objetivu maka atu analiza mor-talidade hodi uza dadus husi sensus 2004. Karik ida ne’e posivel sem halao evaluasaun konsisten-sia husi fontes dadus ida-ida no partikularmente dadus sensus 2004? Ita adopta aprosimasaun ida ne’ebe pragmatiku. Asume katak taxa mortalidade ne’ebe kalkula iha sensus 2004 konsistenti naton atu halao analiza oioin no teknika ne’ebe uza atu halo estimasaun ba taxa sira ne’e satistaz duni. Ida ne’e laos atu hateten katak rezultadu ne’ebe

aprezenta iha ne’e konsistenti liu ka menus husi fontes seluk, maibe konsistenti naton atu fornese analiza ne’ebe validu.

Uza teknika indereta tipu-Brass, ita bele halo es-timasaun ba taxa mortalidade infantil no labarik. Tamba metode sira ne’e uza modelu tabela moris, nesesariu tebes atu estabelese modelu ida ne’ebe maka diak liu ba ezemplu mortalidade iha Timor-Leste. Evidensia ne’ebe iha sujere katak ba Timor-Leste, modelu ida ne’ebe apropriadu liu atu uza ba estimasaun indireta mortalidade tinan-ki’ik maka modelu Leste (East Model) husi Tabela Moris Regional Coale-Demeny. Konaba mor-talidade tinan-ki’ik, modelu ida ne’e karakteriza husi diferensa ida ne’ebe boot entre mortalidade infantil ho labarik. Ho lian seluk, komponente tinan ida-ba kraik husi taxa mortalidade tinan-ki’ik aas tebes kompara ho komponente tinan 1- 4 ne’ebe menus.

Hanesan mensiona uluk ona, nia rezultadu hatudu katak taxa mortalidade aas tebes. Taxa mortalidade infantil maka; mate 98 husi moris 1,000; 102 ba mane no ba feto 94. Mortalidade labarik maka mate 31 husi labarik moris 1,000; 34 ba mane no 29 ba feto. Mortalidade tinan-ki’ik maka 129 ba sexu rua hotu; 136 ba labarik mane no 123 ba labarik feto. Valor sira ne’e ko-responde ba tinan 2002. Nota katak mortalidade infantil maka numeru husi labarik ho tinan-ki’ik ida husi infantil moris 1,000 iha tinan ida. Mor-talidade labarik maka numeru mate husi labarik entre tinan 1 no 4 husi labarik 1,000 husi tinan sira ne’e. Mortalidade tinan-ki’ik refere ba labarik ne’ebe mate entre bainhira nia moris too tinan lima. Estimasaun ne’e mos hatudu mortalidade tinan-ki’ik menus uitoan ona iha tinan hirak ne’e. Por ezemplu mortalidade tinan-ki’ik tun husi 148 iha 1998 too 128 iha 2002.

Halo hotu estimasaun mortalidade infantil no labarik, iha mos dezafi u ida atu halo estimasaun ba mortalidade adultus, hodi uza mos metode

2

Monografía Mortalidade

indireta. Metode ida ne’e bazeia ba informasaun konaba familia ne’ebe sei moris. Iha sensus 2004 inklui mos perguntas konaba relasaun maternal (inan) ho paternal (aman). Razaun prinsipal liu husi ezersisiu ida ne’e maka atu kompleta lista mortalidade nomos atu konstruí tabela moris nian. Mezmu nune’e, rezultadu ne’ebe hetan husi metode ida ne’e ladun konsistenti no analitiku iha nivel no ezemplu mortalidade husi tinan no sexu ne’ebe imposivel atu identifi ka. Difi kuldade bo’ot liu maka metode ne’e bazeia ba asumsaun balu ne’ebe iha Timor-Leste la validu. Tamba ne’e, mortalidade adultus nian halao ho estimasaun hodi bazeia ba rezultadu estimasaun indireta husi mortalidade infantil no labarik no hodi uza mos tabela moris. Tabela moris ba Timor- Leste halo hodi estratejia ida ne’e. Bazeia ba ezersisiu ida ne’e espetasaun ba moris maka tinan 57.4 ba mane no tinan 58.9 ba feto. Fatór boot liu ba nivel ne’ebe menus ne’e maka taxa mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe aas, mézmuke mortalidade adultus nian mos aas. Ita kompara ezemplu mortalidade mane ho feto. Atu aumenta tan, tamba objetivu analitikal, tabela moris Timor- Leste nian kom-para mos ho tabela moris Modelu Oeste (West Model) (Coale-Demeny Regional Life Tables) koresponde ho nivel mortalidade ne’ebe hanesan. Rezultadu husi analiza ida ne’e prova uitoan kat-ak bele serve atu konstruí tabela moris ho aktual taxa mortalidade ho tinan-espesifi ku bainhira di-sponivel ona. Bainhira nivel mortalidade no modelu kalkula ona no estimasaun ne’ebe posivel liu hetan ona, bele halao ona analiza dadus ho tipu rua. Primei-ru maka analiza diferensial. Nia rezultadu prinsi-pal maka:

• Analiza ne’e hatudu katak variabel nor-malmente inklui iha tipu estudus ne’e; hanesan hela fatin (urbana-rural no distritu), edukasaun inan nian, no indikador husi status sosio-ekono-miku, sai hanesan diferensiador importante ba mortalidade infantil nomos mortalidade labarik nian. Diresaun husi relasaun implísitu hanesan espetativu ne’ebe ita hein.

• La haree ba rezultadu leten, diferensia balu la sujere relasaun ne’ebe ita hein, partikular-

mente variabel ne’ebe refere ba aset husi familia iha rural (sira iha manu hira, animal seluk no ka-rau, no hahan saida maka sira kuda). Variabel sira ne’e sai hanesan indikador ba nivel sosio-ekono-miku nomos seguransa aihan nian. Maski nune’e, variabel hat ne’e hotu iha relasaun ho mortalidade tinan-ki’ik. Liu tan, propriedade hanesan karau nia relasaun negativu liu ba mortalidade infan-til no labarik. Dadus husi sensus la sufi siente atu ezamina liu tan esplikasaun ne’ebe posivel, maibe posivel atu sujere katak relasaun ne’ebe fraku ne’e karik iha mos relasaun husi knaar halao husi asset animal no produsaun iha ekonomia subsistensia.

• Mortalidade infantil aas tebes iha grupu sosioekonomiku hotu ka ategoria ne’ebe esta-belese husi variabel ne’ebe konsidera iha analiza diferensial. Los duni, infantil ne’ebe moris husi inan iha kategoria balun iha posibilidade liu atu moris kompara ho sira ne’ebe moris husi inan iha grupu seluk, maibe la haree ba kategoria seluk, nia taxa mortalidade aas nafatin. Hanesan pontu komparasaun, ita bele uza estimasaun taxa mor-talidade infantil husi nasaun ladun dezenvolvidu: mate 60 husi moris 1,000. Iha kategoría laiha, taxa mortalidade infantil maka menus liu 60 (haree ta-bela 4). Ida ne’e karik hanesan faktu ida husi re-zultadu husi risku-aas hahalok fertilidade ne’ebe iha feto barak. Timor- Leste hanesan sosiedade ho nivel fertilidade ne’ebe aas tebes no konsistenti no iha evidensia ne’ebe sujere katak kareteristika feto nian iha impaktu ida ki’ik ba numeru oan ne’ebe sira iha. Ita hatene lolos katak nivel fertilidade no modelu iha impaktu ne’ebe konsideravel ba mor-talidade infantil.

• Variabel barak maka inklui atu halo difer-ensa ba nivel mortalidade infantil entre kategoria ne’ebe sira defi ni. Maski nune’e, nia diferensas la-dun bo’ot ida. Iha parte seluk, variabel barak maka sai hanesan diferensiadores substansial ba mortal-idade labarik nian. Tamba ne’e, mortalidade infan-til homogenus liu duké mortalidade labarik entre kategoria sosio-ekonomiku ne’ebe estabelese husi variabel ba estudu ne’e. Mezmu nune’e, mortali-dade infantil sei aas homogenamente. Hanesan sujere iha leten, ida ne’e akontese karik tamba per-valensia risku-boot hahalok fertilidade. Impaktu

3

Monografía Mortalidade

husi variabel ikus ne’e iha tendensia atu lakon tiha liu husi tempu no nia probabilidade ki’ik bainhira infantil (bebe) too nia tinan primeiru. Hafoin, variabel seluk sai importante liu ba nia vida mo-ris. Ida ne’e maka esplikasaun ne’ebe posivel husi; tamba saida maka fatóres sosio-ekonomiku iha impaktu ki’ik liu ba mortalidade infantil duké iha mortalidade labarik nian. Labarik independente liu ba nia inan nia status saúde maternal; tamaba ne’e, nia la afeta husi vuneravilidade seluk ne’ebe aumenta husi hahalok fertilidade ho risku-aas.

Tipu segundu husi analiza bazeia estudus husi distribuisaun spatial mortalidade tinan-ki’ik. Nia rezultadu prinsipal maka tuir mai::

• Distribuisaun spatial husi mortalidade tinan-ki’ik nia estudu halao hodi uza sucos hane-san unidade ba halo analiza, tamba sai hanesan unidade administrativu ki’ik liu iha nasaun ne’e. Mortalidade tinan-ki’ik iha Timor- Leste hatudu variabel jeográfi kal ne’ebe konsideravel, mézmuke laiha ezemplu jeográfi kal ne’ebe klaru. Variasaun spatial ne’ebe boot liu, karik kauza husi fl utuasaun ne’ebe signifi kante husi mortalidade durante tem-pu ne’e, ida ne’ebe bele iha relasaun ho dezenvol-vimentu ne’ebe fraku iha nasaun ne’e. Flutuasaun sira ne’e sai hanesan rezultadu husi kontrolo ne’ebe limitadu ba meiu-ambiente, pobreza, seguransa hahan ne’ebe limitadu, kondisaun moris ne’ebe la sufi siente, laiha asistensia saúde ne’ebe adekuadu no sufi siente, no infraesrutura saúde ne’ebe ladiak prevene kontrolu husi determinante diretu husi mortalidade.

• Analiza regresaun halao atu esplika varia-saun spatial, ida ne’e maka, atu identifi ka variabel ne’ebe bele afeta diferensias iha mortalidade tinan-ki’ik entre suco sira. Indikador husi dezenvolvi-mentu sosio-ekonomiku, edukasaun feto nian, hela fatin urbana–rural, no prevalensia estrutura Uma kain-kain hatudu katak iha relasaun signifi -kante ho variasaun spatial iha mortalidade tinan-ki’ik. Maski nune’e, bainhira halao evaluasaun ba sira nia relasaun, indikador hat deit maka fornese esplikasaun estatistika ne’ebe signifi kante. Buat importante liu maka persentajen husi populasaun ne’ebe ativu ekonomikalmente iha setór subsis-

tensia, ne’ebe sai indikador validu husi pozisaun dezenvolvimentu sosio-ekonomiku entre sucos. Importancia segundu maka persentajen husi pop-ulasaun feto ho pelumenus edukasaun primária, hafoin tuir numeru lolos adultus iha Uma kain-kain ida, no persentajen populasaun ne’ebe laos parte husik familia rasik Uma kain kain ne’e nian. Variabel sira ne’e esplika deit 18% husi variasaun. Persentajen importante seluk husi variasaun maka, ita esplika hanesan variabel ne’ebe la inklui iha estudu ne’e, hanesan indikador ba oinsa atu asesu no asesu ba asistensia saúde, material meiu-ambiente, no indikador seluk tan husi pobreza no vuneravelidade husi populasaun iha suco sira. Maski nune’e, analiza hatudu katak indicador hat ne’e iha importansia balu atu esplika variasaun husi nivel mortalidade tinan-ki’ik entre suco sira, la haree ba faktus katak variabel seluk bele sai im-portante liu. Mézmuke persentajen esplikasaun ki’ik, analiza fornese indikasaun balu ba estudus iha futuru. Buat importante liu maka importan-sia husi prevalensia estrutura Uma kain-kain iha suco sira iha esplikasaun ba variasaun mortali-dade tinan-ki’ik. Rezultadu sira ne’e sujere atu presizamente halao peskizasaun liu tan ba mor-talidade tinan-ki’ik iha Timor-Leste. Rezultadu balun sujere katak mortalidade infantil no labarik iha nasaun ne’e iha modelu similariu ho sira ne’ebe observa iha nasaun seluk ne’ebe mortalidade aas. Maski nune’e, rezultadu seluk hatudu modelu ne’ebe espesifi ku, karik tamba kauza husi pre-dominansia iha ekonomia subsistensia. Abut husi taxa mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe aas iha Timor- Leste maka sertamente nivel dezenvolvimentu so-sio-ekonomiku ne’ebe fraku no tuir kedas popula-saun ho nivel pobreza no vulneravelidade ne’ebe aas. Infraestrutura saúde ne’ebe fraku no asesu populasaun ba asistensia saúde ne’ebe limitadu, ne’e mos sai hanesan responsavel ida ba taxa mor-talidade infantil no labaril ne’ebe aas. Mézmuke fatóres ikus sira ne’e la konsidera iha estudu, po-sivel tebes katak investimentu atu habelar no had-ia diak liu tan sistema saúde sei iha impaktu boot atu hatun mortalidade. Maski nune’e, importante tebes atu foti konsiderasaun katak so pobreza tun substansialmente, maka progresu importante iha redusaun mortalidade tinan-ki’ik bele atinji.

4

Monografía Mortalidade

1. Introdusaun

Iha Europa Osidental no Estadu Unidus Amerika, mortalidade ne’ebe reduz sub-stansial no sustentavel hahu husi meiadus

sékulu 19 no aselera kontinuamente too mazu-menus tinan 1950. Iha tinan 1960 no 1970, ve-losidade mortalidade komesa neneik maibe sei nafatin nivel ki’ik. Mortalidade ne’ebe reduz iha Europa Leste no Sul hahu ikus: entre 1920 too 1950. Iha nasaun ne’ebe dezenvolvidu, redusaun mortalidade komesa ikus liu tan. Progresu balun hola fatin iha nasaun balu antes Funu Mundial II, maibe durante decade tolu tempu depois funu, nivel mortalidade reduz substansialmente liuliu iha Terseiru Mundu (Hull and Jones, 1986; Unit-ed Nations, 1973). Avansu ne’ebe boot liu maka redusaun mortalidade tinan-ki’ik ka tinan-ki’ik. Maski nune’e, durante dekade ikus sékulu 20 nian, velosidade redusaun mortalidade dezasel-era iha nasaun dezenvolvidas barak antes too ba nivel similariu ne’ebe observa iha nasaun dezen-volvida. Hanesan ezemplu, iha tinan 1995-2000 espetasaun moris maka tinan 74.9 iha nasaun ne’ebe dezenvolve maka’as, tinan 63.3 iha na-saun ne’ebe ladun denzenvolve no tinan 50.5 iha nasaun ne’ebe la dezenvolve. Valor respetiva ba mortalidade infantil maka mate 9, 63, no 99 husi sira ne’ebe moris (United Nation, 1999).

Modelu redusaun mortalidade ne’ebe esperiensia husi nasaun dezenvolvida bainhira Funu Mun-dial II hotu, maka liuliu rezultadu husi importa-saun teknolojia saúde. Programa ho eskala boot atu kontrola moras ne’ebe bele infekta (kolera, sarampu, varizela, tuberkuloze, febre amarela, sst), liuliu husi vasina, hahu implementa iha na-saun Terseiru Mundu barak husi fi m 1940 ba oin. Antibiótika ne’ebe disponivel no aimoruk seluk ka tratamentu atu reduz taxa fertilidade husi moras sira ne’e mos importante atu mensiona. Maski nune’e, optimismo ne’ebe mai husi inisial redusaun mortalidade ne’ebe laos parallel muda ho perguntas husi nivel fi nal mortalidade, no iha partikularmente mortalidade tinan-ki’ik, posivel atu atinji ho fundus programa hanesan interven-saun atu kontrola moras separa tiha husi mu-dansa social no ekonomiku ne’ebe boot (Preston,

1980; Ruzicka and Hansluwka, 1983; Hull and Jones, 1986). Posibilidade ne’ebe limitadu husi nasaun dezenvolvida atu atinji nivel mortalidade besik ba sira ne’ebe observa iha nasaun ne’ebe dezenvolvida liu maka rezultadu husi dieta in-adekuadu no seguransa hahan ne’ebe laiha, laiha sanitasaun, Uma kain laiha kondisaun, koñesim-entu ne’ebe limitadu ba higiene pesoal, praktika saúde tradisonal ne’ebe estraga, laiha be mos atu hemu, konsekuensia husi inkapasidade asistencia saúde no programa sira ne’ebe bele atinji popula-saun tomak. Intervensaun medikal konvensional, programa ba kontrola moras, no asesu diak ba asistensia saúde modernu reduz ona mortali-dade substansalmente iha nasaun barak. Maski nune’e, redusaun liu tan sei posivel so bainhira halo provizaun asistensia saúde ne’ebe diak liu no bele atinji ema barak, maibe liuliu ho hasae diak liu tan standar moris populasaun ne’ebe barak liu maka moris iha ambienti ne’ebe moras oi-oin iha, hanesan diare no infeksaun ba sistema respirato-riu. Intervensaun teknolojia medika seidauk too. Mortalidade labarik nian ekstremamente aas iha Timor-Leste, ida maka aas liu iha Asia Pasifi ku. Por ezemplu, estimasaun ikus nian hatudu katak taxa mortalidade infantil besik mate 100 husi moris 1,000 (NSD, 2005) no, hanesan iha nasaun dezenvolvida seluk iha espasu barak atu hadia, laos deit hodi intervensaun programas ba kontro-la moras no asesu ba asistensia saúde, maibe ho mos redusaun ba pobreza no hadia standar moris populasaun nian iha setór boot liu.

Hafoin luta ne’ebe naruk ba Independensia husi Indonesia, Timor- Leste sai hanesan nasaun in-dependente ida. Nasaun ida ne’ebe kiak liu iha mundu, ho nia estrutura ekonomía karakterizadu husi predominante agrikultura subsitensia ne’ebe la buka osan no setór peska bazeia ba unidade familia ki’ik ne’ebe produtivu no domina husi sistema rendimentu-ki’ik/gastus ki’ik. Sensus 2004 hatudu katak 70% husi forsa trabalhu maka halao atividade subsistensia no 10.9% deit maka konsidera iha setór formal ka modernu (governu, industria, konstrusaun, komérsiu, asistensa, ajen-sia internasional, NGO). Fos ho batar maka sai

5

Monografía Mortalidade

2. Fontes ho medidas husi mortalidade tinan-ki’ik iha Timor- Leste

Mortalidade tinan-ki’ik ka tinan-ki’ik normalmente integradu tiha ho mor-talidade labarik, ida ne’e refere ba la-

barik ne’ebe mate entre foin tur-ahí (partus) no tinan ida, no mortalidade labarik, ne’ebe iha rela-saun ho mate ho idade tinan ida lolos too tinan lima. Iha termus kuantitativu, mortalidade in-fantil maka numeru husi infantil ne’ebe mate ho tinan ida-ba kraik husi 1,000 ne’ebe moris iha tinan ida. Mortalidade labarik maka numeru la-barik ne’ebe mate entre tinan 1 too 4 husi labarik 1,000 iha sira nia tinan (Population and Refer-ente Bureau, 2000).

Sistema rejistrasaun vital seidauk dezenvolve diak iha Timor-Leste. Tamba ne’e, fontes prinsipal konaba informasaun komprensivu mortalidade nian maka survey demografi ku no sensus. Iha fon-tes ikus lima ne’ebe disponivel konaba estimasaun mortalidade tinan-ki’ik:

hanesan hahan loron-loron. Iha estimasaun kat-ak 50% too 70% husi Uma kain kain iha area rural terus tamba laiha seguransa ba aihan ne’ebe kro-niku (WFP, 2006). Iha tipu komunidade agrikul-tural tolu. Iha foho leten, iha sentru rai ne’e, mo-ris grupu ne’ebe kiak liu, ho oportunidade ki’ik liu ba rendimentu osan. Sira produz liuliu batar no modo tahan balu, sira ne’e barak liu maka mo-ris iha liña pobreza nia okos (US$ 0.55 loron ida, bazeia ba ETT A, ADB, WB no UNDP, 2001). Iha area balu iha foho leten produz mos kafé, hane-san plantasaun; maski nune’e, proporsaun familia ne’ebe servisu iha plantasaun ne’e limitadu tebes (25% husi Uma kain kain iha rural), tempu ku’u kafé limitadu n fl uktuativu husi tinan ba tinan tamba variasaun klima. Iha rai tetuk, liuliu rai tetuk iha foho nia let, no iha rejiaun kostal/ parte tasi ibun, fos maka hahan primeiru. Agrikul-tor sira bele produz no faan hahan ne’ebe resin. Sira mos kuda buat seluk, hakiak animal no kuda modo. Maski nune’e, tempu atu koa hare ladun boot no seguransa aihan mos iha risku aas. Iha

parte kostal/tasi ibun, iha komunidade peska nian ne’ebe sira mos produz hahan loron-loron nian, ai-fuan no modo.

GDP per kapita iha Timor- Leste maka US$ 389 deit iha tinan 2003, ida husi nasaun ne’ebe menus iha mundu. Nia pozisaun maka 140 en-tre nasaun 177 ne’ebe konsideradu iha relatóriu UNDP HUma kainn Development Report of 2005 (UNDP, 2005). Nia index dezenvolvimen-tu maka 0.513 (index ne’e entre 0.963 too 0.281). Mézmuke, nasaun halo ona progresu ne’ebe kon-sideravel atu harii diak liu nia ekonomia iha tinan lima nia laran, progresu barak maka sei nesesariu atu halao. Objetivu prinsipal husi relatóriu ne’e maka (a) halo estimasaun mortalidade tinan-ki’ik no adultus uza sensus Populasaun no Uma kain 2004; (b) analiza no iterpreta diferensias ba-ziku iha mortalidade infantil, no (c) halao analiza spatial ba mortalidade tinan-ki’ik bazeia ba anal-iza regrasaun uza suco sira (area ki’ik liu husi ad-minitrativu iha nasaun laran) hanesan unidade husi estudu.

• Sensus Populasaun Indonesia 1990 (CBS, 1992);• Survey Inter-sensal Populasaun Indone sia 1995, ICS (CBS, 1996);• Multiple Indicator Cluster Survey 2002, MICS (UNICEF, 2003);• Survey Demografi a no Saúde 2003, DHS (Ministry of Health, et all., 2003)• Sensus Populasaun no Uma kain Timor- Leste 2004 (NSD, 2005)

Tabela 1 no Figura 1.1 no 1.2 hatudu rezultadu husi mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe fornese husi fontes lima ne’e. Fontes barak liu maka hatudu redusaun, maibe ho nivel no modelu ne’ebe difer-ente. Tamba ne’e, la posivel atu identifi ka nia ten-densia hotu. Rezultadu ne’ebe hatudu ho diferensa no asvezes ladun klaru tamba relasaun ho faktus katak mortalidade sukat ho instrumentu no ka-lkula ho teknika ne’ebe kompletamente diferente ho natureza, kobertura no disponivelidade.

6

Monografía Mortalidade

Tabela 1Timor-Leste: Estimasaun husi mortalidade infantil no labarik

bazeia ba fontes lima, periode 1984 too 2002

TinanMortalidade Infantil Mortalidade Labarik

Sensus, 1990

ICS, 1995

MICS, 2002

DHS, 2003

Sensus 2004

Sensus 90 ICS 95 MICS DHS Sensus

04

1984 100 3219851986 78 2219871988 98 3219891990 93 401991 126 401992 78 311993 66 24199419951996 94 108 45 2719971998 93 110 44 3819992000 76 101 33 332001 60 232002 98 31

Figura 1.1Timor-Leste: Mortalidade Infantil bazeia ba fontes lima

0

20

40

60

80

100

120

140

1980 1985 1990 1995 2000 2005

Sensus, 1990 ICS, 1995 MICS, 2002 DHS, 2003 Sensus, 2004

7

Monografía Mortalidade

Situasaun ne’e laos espesial bainhira estatistika vital la disponivel no tenki uza fontes alternati-vu. Bainhira ida ne’e maka sai hanesan kazu, iha aprosimasaun prinsipal rua maka uza atu halo es-timasaun ba mortalidade. Primeiru maka atu uza survey demografi ku ho perguntas ne’ebe koko atu rekonstrui istória isin-rua. Iha kazu barak, ida ne’e konsidera katak kualidade informasaun ne’ebe rekolha konaba mortalidade infantil liu husi tipu perguntas sira ne’e diak naton atu uza mézmuke laiha ajustamentu liu tan. Aprosimasaun segundu maka atu uza baze dadus sensus ka survey nian konaba relatóriu ne’ebe hatudu labarik ne’ebe ez-iste (numeru labarik ne’ebe tur-ahi no numeru labarik ne’ebe konsege moris). Hodi uza teknika demografi a ne’ebe komplikadu, naran metode in-direta, posivel atu transforma dadus ba taxa mor-talidade infantil no labarik ne’ebe disponivel.

Nia problema maka aprosimasaun rua ne’e nor-malmente apresenta rezultadu ne’ebe diferente, dala rUma kain ladun hanesan iha kazu Timor- Leste nian. Normalmente, metode direta bazeia ba dadus ne’ebe hasai husi survey demografi ku la fo atensaun boot ba mortalidade tinan-ki’ik, iha fatin sorin aprosimasaun bazeia ba metode indire-ta fo atensaun liu tiha (haree, por ezemplu Popoff and Judson (2004).

Husi instrumentu kolesaun dadus lima maka mentiona iha leten, dadus DHS 2003 deit maka

Figura 1.2Timor-Leste: Mortalidade Labarik bazeia ba fontes lima

05

101520253035404550

1980 1985 1990 1995 2000 2005Sensus, 1990 ICS, 1995 MICS, 2002 DHS, 2003 Sensus, 2004

sai instrumentu ne’ebe fornese estimasaun direta mortalidade tinan-ki’ik. Fontes hat sira seluk uza metode indireta. Iha kazu particular ne’e, Sensus 1990, ne’ebe halao durante okupasaun Indonesia karik iha fallansu ne’ebe importante no la koretu tamba instabilidade politika iha provinsia Timor Timur. Ita haree katak Sensus 2004, ne’ebe halao depois independensia, konsistenti liu. Observa-saun hanesan konaba ICS 1995 bele sujere, ho perguntas adisional katak ida ne’e survey no laos sensus.

Konaba MICS 2002, estimasaun mortalidade in-fantil no labarik halao ho metode indireta maibe uza asumsaun rUma kain ne’ebe diferenti husi ida ne’ebe uza iha Sensus 2004. Problema ida ne’e sei esplika iha sesaun tuir mai.

Objetivu husi monografi a ida ne’e laos atu halo evaluasaun ba dadus siran ne’e. Paragrafu uluk hatudu kazu ne’ebe posivel husi inkonsistensia iha valor mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe aprezenta iha Tabela 1 no Figura 1.1 no 1.2. Hanesan men-siona iha leten, nia objetivu iha ne’e laos atu mor-talidade hodi uza dadus husi Sensus 2004. Karik ida ne’e posivel se la halao evaluasaun rUma kain ba konsistensia husi fontes dadus ida-ida no par-tikularmente sensus? Ita adopta aprosimasaun pragmatiku ida. Asume katak taxa mortalidade ne’ebe kalkula husi dadus sensus 2004 konsistenti naton atu halao analiza oioin no metode indireta

8

Monografía Mortalidade

3. Mortalidade tinan-ki’ik bazeia ba sensus 2004

Survey demografi ku barak no sensus ink-lui mos perguntas atu halo estimasaun ba moratlidade tinan ki’ik ho dalan indireta.

Ida ne’e perguntas simples konaba kapasidade atu iha oan ne’ebe husu ba feto hotu hahu husi tinan 15 ba leten. Perguntas sira ne’e refere ba oan hira maka sira tur-ahí no moris no hira maka mate (ka konsege moris). Sensus 2004 inklui mos pergun-tas sira ne’e. Dadus sira ne’e uza atu tau hamutuk estatistika konaba proporsaun labarik ne’ebe tur-ahi maibe mate, husi tinan inan nian. Hanesan mensiona iha leten, dadus sira ne’e transforma, liu husi metode indireta, ba taxa mortalidade in-fantil no labarik.

Metode indireta ne’ebe frekuentamente uza maka teknika tipu-Brass. William Barss, demografi ku husi British, ne’ebe primeiru dezenvolve prosedi-mentu atu halo konversaun husi proporsaun la-barik ne’ebe mate bainhira tur-ahí, tuir relatóriu feto sira (tuir grupu tinan) ba estimasaun proba-bilidade mate antes atinji tinan ezektu husi la-barik nian (United Nations, 1983). Hafoin tiha ida ne’e, version diak liu tan FOIN dezenvolve. Varian prinsipal rua maka teknika Trusell no Palloni-Haligman (United Nations, 1988). Var-ian rua maka uza iha modelu tabela moris. Tekni-ka Trussell uza Modelu Tabela Moris Rejional Coale-Demeny (Oeste, Norte, Leste, no Sul), no teknika Haligman uza Modelu Tabela Moris Na-soens Unidas (Latin Amerika, Sul Asia, Extremo

Oriente, no Jeral)1 . Diferensa entre mortalidade infantil no labarik sai hanesan kriteria importante liu atu konsidera bainhira selesiona modelu tabela moris atu uza hodi halo estimasaun mortalidade tinan-ki’ik ho teknika tipu-Brass.

Karik informasaun ne’e la kompletu, maka reko-menda atu uza Modelu Oeste (West) husi Tabela Moris Rejional Coale-Demeny ka Modelu Jeral husi Modelu Tabela Moris Nasoens Unidas. Nia razaun tamba modelu sira ne’e koresponde ho modelu mortalidade ne’ebe frekuente no jeral liu. Evidensia ne’ebe iha sujere katak ba Timor-Les-te, modelu ne’ebe apropriadu liu atu uza ba esti-masaun indireta mortalidade tinan-ki’ik maka modelu Leste (East) husi Tabela Moris Rejional Coale-Denemy.

1 Modelu tabela moris maka set husi tabe-la moris bazeia ba jeneralizasaun relasaun empiriku ne’ebe mai husi grupu ne’ebe observa tabela moris. Coale-Demeny no Nasoens Unidas maka sistema prinsipal rua ba modelu tabela moris. Sistema sira ne’e bazeia ba tabela moris em-pirikal ne’ebe dezenvolve tiha ona ho prinsipiu halo menus liu selesaun tabela moris ba sira ne’ebe konsidera realistiku ho baze ba ezaminasaun husi nivel mortalidade no modelu ne’ebe kalkula ba populasaun aktual. Sistema ida ne’e kobre variedade ne’ebe barak husi esperiensia mortalidade, atu nune’e ida bele apropriadu liu husi sira seluk ba nasaun ida partikularmente. Sistema ida-ida iha tabela moris familia. Familia sira iha sistema Coale-Demeny maka: Leste (East), Oeste (West), Norte (North) and Sul (South) no familia sira iha Nasoens Unidas maka: Latin Amerikan, Chile, Sul Asia, Extremo oriente no jeeral (United Nations, 1983).

uza atu halo estimasaun taxa hanesan ne’e satis-faz. Ida ne’e laos atu dehan katak rezultadu ne’ebe aprezenta iha ne’e konsistenti liu ka lae kompara ho dadus MICS 2002 ka DHS 2003, ne’ebe mos foun hela, maibe konsistenti naton atu fornese analiza ne’ebe validu.

Importante mos atu hatete katak razaun prinsi-pal seluk atu uza Sensus 2004 ba analiza ida ne’e tamba sensus maka fontes ida deit ne’ebe fornese kobertura estatistikal total, husi nivel ne’ebe boot (nasaun) too area lokal liu, ne’ebe iha Sensus 2004 maka suco. Ida ne’e halo posivel atu estuda nivel

mortalidade hotu no modelu iha nivel ne’ebe diak liu no husi demografi a, sosioekonomiku ka sub-grupu etniku. Por ezemplu, sensus 2004 maka fontes ida deit ne’ebe fo dalan liu ba analiza ho orientasaun política. Faktu hatudu, analiza spa-tial husi mortalidade fornese informasaun ne’ebe partikularmente iha valor atu dezenha politika ne’ebe diretamente atu reduz mortalidade, no partikularmente, mortalidade tinan-ki’ik. Fontes ida ne’ebe fo dalan atu halao estudu hanesan ne’e maka sensus 2004.

9

Monografía Mortalidade

Konaba mortalidade tinan-ki’ik, modelu ida ne’e karakteriza husi diferensia ne’ebe bo’ot entre mor-talidade infantil no labarik. Ho lian seluk, kom-ponente tinan ida–ba kraik husi taxa mortalidade tinan-ki’ik aas tebes kompara ho komponente tinan 1-4 ne’ebe menus.

Buat ida maka importante, maibe laos parte ink-lusivu husi evidensia maka fornese husi Survey Demografi a no Saúde 2003 (DHS) ne’ebe sita iha nia sesaun liu ba. Bazeia ba estimasaun direta ba mortalidade tinan-ki’ik ba periode 1994-2003 (bazeia ba história reproductiva, ne’ebe la pre-siza atu depende modelu tabela moris) mortali-dade infantil maka, mate 82 husi moris 1,000 no mortalidade labarik maka, mate 25 husi labarik 1,000 ho tinan 1 too 4. Diferensia boot hanesan ne’e tipikal husi modelu Leste Coale-Demeny nian. Hanesan sujere tiha ona, nivel mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe kalkula iha DHS 2003 parese la fo atensaun boot no kauza ne’ebe boot liu parese survey ida ne’e utilize istória isin-rua hodi rekolha dadus ba analiza fertilidade no mortalidade. Bain-hira uza tipu aprosimasaun ida ne’e, normalmente la fo atensaun diak ba mortalidade tinan-ki’ik. Ida ne’e laos fatin atu diskutí problema ida ne’e tamba nia kompleksidade. Maski nune’e, mézmuke iha problema hanesan ne’e, observasaun diferensa substansial entre mortalidade infantil no labarik koretu nafatin. Ida bele akontese bainhira fatór la fo atensaun afeta hanesan ba kompenente rua husi mortalidade tinan-ki’ik.

Atu aumenta tan, faktus seluk sujere katak mod-elu ne’ebe iha relasaun ho mortalidade infantil no labarik koresponde modelu Leste. Espesialmente relevante maka taxa fertilidade ne’ebe iha nasaun

ne’e. Komponente importante ida husi mortali-dade infantil, espesialmente moratlidade neo-natal (infantil ne’ebe mate too loron 28 depois de tur-ahi), maka status saúde inan nian. Impaktu husi fertilidade ne’ebe aas husi saúde maternal no infantil koñesidu tebes. Modelu fertilidade maternal iha efeitu maka’as ba mortalidade infan-til, ho probabilidade atu mate aas liu ba labarik ne’ebe moris husi inan ne’ebe foin sa’e liu ka ferik liu, ka interval tur-ahi besik liu, ka ordem labarik atu moris aas liu (Fortney, 2006). Bazeia ba DHS 2003, 59% husi partus iha Timor-Leste, iha risku mortalidade aas tamba hahalok vertlidade entre inan. Tamba ne’e, iha esesu mortalidade infantil mai husi kauza risku ne’ebe elevadu ho asosiasaun ho taxa fertilidade ne’ebe aas. Iha fatin seluk, mor-talidade labarik ladun dependente status saúde maternal no, tamba ne’e, ladun afeta husi vunera-bilidade adisional ne’ebe kauza husi risku hahalok fertilidade. Nune’e mos, kompara ho taxa mortali-dade infantil, taxa mortalidade labarik menus liu.

Tabela 2 no Figura 2 hatudu rezultadu mortali-dade tinan-ki’ik, infantil no labarik, bazeia ba Sensus 2004 no nia estimasaun halao ho ekua-saun Trussell no Modelu Leste husi Modelu Ta-bela Moris Rejional Coale-Demeny. Metode ne’e halo estimasaun taxa mortalidade ba tinan 2002, 2000 no 1998. Husi ne’e mos fornese taxa ba tinan uluk too 1998 nomos ba tinan 2003. Maski nune’e, estimasaun hanesan ne’e, bazeia ba esperiensia ba feto ne’ebe ferik liu (tinan 35 no liu) ka foin sa’e liu (tinan 15-19), la consistente (haree United Na-tions, 1983). Taxa mos kalkula husi sexu. Nota katak se lahatudu, fontes husi Tabela no Figura hotu maka Sensus 2004.

10

Monografía Mortalidade

Hanesan mensiona iha leten, durante tinan hirak ne’e, mortalidade tinan-ki’ik reduz uitoan. Nia re-dusaun husi 1998 too 2000 substansial liu duke ida seluk komesa husi 2000 too 2002. Nain rua

Tabela 2Timor-Leste: Taxa mortalidade Tinan lima-ba kraik,

Infantil no Labarik, 2002, 2000, no 1998

Tinan

Mortalidade ho Tinan Lima-ba Kraik Mortalidade Infantil Mortalidade Labarik

Total Mane Feto Total Mane Feto Total Mane Feto

2002 129 136 123 98 102 94 31 34 29

2000 134 140 128 101 105 97 33 35 31

1998 148 154 139 110 114 104 38 40 35

Karik la hatudu, fontes husi tabela no fi gura hotu maka Sensus 2004

Figura 2Timor-Leste: Mortalidade Tinan Kiik, Infantil

no Labarik , 1998, 2000 no 2002

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1998 2000 2002

Years

Taxa

mor

talid

ade

Tina

n-ki

ik

Mortalidade labarikMortalidade infantil

hotu, mortalidade infantil ho labarik reduz, no ida ne’e fo benefi siu ba bebe (kosok-oan) no labarik ho sexu rua hotu. Iha seksaun tuir mai iha esforsu atu esplika liu tan konaba redusaun ne’e.

11

Monografía Mortalidade

4. Mortalidade adultu no konstrusaun tabela moris

Hafoin iha estimasaun mortalidade infan-til no labarik, esforsu ida halao atu halo estimasaun ba mortalidade adultus hodi

uza mos metode indireta. Ida ne’e bazeia ba infor-masaun husi parente ne’ebe sei moris (haree Brass no Hill, 1973 no United Nations, 1983). Sensus 2004 inklui mos perguntas konaba labarik ne’ebe inan-aman mate (Inan rasik moris? No Aman rasik moris?). Maski nune’e, rezultadu ne’ebe het-an ho metode ida ne’e la konsistente no nivel anal-itika kredibel no modelu mortalidade husi tinan no sexu imposivel atu identifi ka. Difi kuldade prinsipal maka metode ne’e bazeia ba asumsaun balu ne’ebe iha kazu Timor- Leste la validu (haree United Nations, 1983). Asumsaun prinsipal maka mortalidade tenki relativu konstante durante tempu foin liu ba. Mortalidade iha Timor- Leste ita haree substansialmente fl uktuativu, espesial-mente durante 1990 tamba luta ba independensia. Rezultadu ne’ebe ladun konsistente ne’ebe hetan ho metode orfanajen (inan-aman mate) sujere es-pesifi kamente fl utuasaun ne’ebe aas konaba mor-talidade adultu.

Tamba ne’e, estimasaun mortalidade adultu halao bazeia ba rezultadu husi estimasaun indireta mor-talidade infantil no labarik no hodi uza modelu tabela moris (haree footnote 1). Modelu Tabela

Moris Rejional Coale no Demeny mos uza ba ob-jetivu ida ne’e. Iha modelu parameter-ida sistema modelu tabela moris, hanesan ida ne’ebe dezen-volve husi Coale no Demeny, taxa mortalidade saida deit ka probabilidade moris, mai husi partus ka husi tinan saida deit, unikamente determina tabela moris iha sistema laran bainhira modelu tabela moris selesiona ona (UN, 1983).

Bazeia ba prinsipius esplika iha leten, ita uza soft ware atu halo estimasaun ba mortalidade infantil no labarik (MORTPAK, haree United Nations, 1988), nomos halo nia estimasaun ba espetativa moris2 ne’ebe koresponde ba respeta-tiva taxa mortalidade tinan-ki’ik (husi sexu). Ho espetativa moris, no assume katak mortalidade adultus mos tuir modelu Leste, bele hetan ona ta-bela moris ne’ebe kompletu. Normalmente, bain-hira modelu tabela moris adekuadu atu reproduz modelu empirikal mortalidade tinan-ki’ik, ida mos replika modelu ne’ebe diak ba mortalidade adultu. Tabela moris sira ne’e fornese prosedi-mentu mortalidade balu ka funsaun husi grupu tinan. Tabela 3 hatudu tabela moris ba Timor- Leste ne’ebe hari’i ho aprosimasaun ne’ebe foin esplika ne’e. Esplikasaun husi funsaun ida-ida ta-bela moris nian hatudu iha tabela nia okos.

12

Monografía Mortalidade

kontinua

Tabela 3Timor-Leste: Tabela moris 2002, mane no feto

Mane

Tinan (x)

Distan-sia (n) M(X,N) Q(X,N) I(X) D(X,N) L(X,N) S(X,N) T(X) E(X) A(X,N)

0 1 0.107 0.100 100000 10000 93300 .89277 /a/ 5740000 57.400 0.330

1 4 0.007 0.029 90000 2611 353087 .97400 /b/ 5646700 62.741 1.352

5 5 0.002 0.010 87390 868 434779 0.992 5293613 60.575 2.50010 5 0.001 0.007 86522 567 431193 0.991 4858833 56.157 2.50015 5 0.002 0.011 85955 977 427516 0.986 4427641 51.511 2.68820 5 0.003 0.016 84978 1398 421497 0.983 4000124 47.072 2.57425 5 0.003 0.017 83580 1394 414438 0.983 3578627 42.817 2.51730 5 0.004 0.018 82186 1515 407230 0.980 3164189 38.500 2.55835 5 0.005 0.023 80671 1836 398943 0.974 2756959 34.175 2.59640 5 0.006 0.030 78835 2402 388469 0.964 2358016 29.911 2.62445 5 0.009 0.043 76433 3315 374345 0.947 1969547 25.768 2.64150 5 0.013 0.064 73118 4704 354486 0.922 1595202 21.817 2.63955 5 0.020 0.094 68414 6452 326741 0.886 1240717 18.135 2.62460 5 0.029 0.137 61962 8495 289503 0.833 913976 14.751 2.60965 5 0.045 0.202 53467 10805 241288 0.754 624473 11.680 2.58970 5 0.070 0.300 42662 12817 181817 0.640 383185 8.982 2.543

75 5 0.111 0.434 29845 12946 116315 .42237 /c/ 201368 6.747 2.458

80 + 0.199 ..... 16899 16899 85052 ..... 85052 5.033 5.033

Feto

Tinan (x)

Distan-sia (n) M(X,N) Q(X,N) I(X) D(X,N) L(X,N) S(X,N) T(X) E(X) A(X,N)

0 1 0.102 0.096 100000 9574 93655 .89407 /a/ 5889992 58.900 0.337

1 4 0.009 0.035 90426 3163 353382 .97053 /b/ 5796337 64.100 1.368

5 5 0.002 0.011 87264 982 433863 0.991 5442955 62.374 2.50010 5 0.001 0.007 86282 625 429845 0.991 5009091 58.055 2.50015 5 0.002 0.011 85656 899 426155 0.988 4579246 53.461 2.63520 5 0.003 0.014 84757 1194 420908 0.985 4153091 49.000 2.58925 5 0.003 0.017 83564 1379 414447 0.982 3732183 44.663 2.555

13

Monografía Mortalidade

Tabela 3 (kontinuasaun)

Tabela moris sai hanesan susesu importante ida ba demografi a. Ho liafuan simples, ida ne’e ezamina efetu husi mortalidade iha populasaun hodi sukat mate ne’ebe maka hamenus numeru populasaun bainhira tinan sa’e boot tan. Funsaun ida-ida for-nese aspetu diferenti husi nivel mortalidade no modelu populasaun no, tamba ne’e, ho ezamina tabela moris ida bele hetan reprezentasaun kom-pletu husi situasaun mortalidade populasaun nian. Importante tebes atu hatudu katak tabela moris ne’ebe koñesidu maka tabela periode moris, ne’ebe bazeia estatistika ema mate koresponde ho tinan ne’ebe fo. Tamba ne’e, tipu tabela moris ida ne’e, reprezenta esperiensia mortalidade husi popula-saun nia idade iha tinan partikular ne’e; ida ne’e la reprezenta esperiensia mortalidade husi grupu

2 Espetativa moris maka valor importante liu ne’ebe tabela moris fornese nomos ida ne’ebe ema kalkula liun no hasai indikador ba nivel mortalidade. Ida bele defi ni hane-san numeru mazumenus husi tinan ne’ebe bebe (kosok oan) foin tur-ahi (partus) bele konsege moris bainhira nivel mor-talidade no modelu ba tinan tuir mai favorese ba nia moris (Population Referente Bureau, 2000).

30 5 0.004 0.019 82185 1555 407122 0.979 3317737 40.369 2.55535 5 0.005 0.022 80630 1798 398762 0.976 2910614 36.099 2.56140 5 0.005 0.026 78831 2080 389115 0.970 2511852 31.864 2.57645 5 0.007 0.034 76752 2582 377584 0.960 2122737 27.657 2.60950 5 0.010 0.047 74170 3497 362576 0.943 1745153 23.529 2.63455 5 0.014 0.069 70673 4906 341831 0.913 1382578 19.563 2.64960 5 0.023 0.108 65767 7118 312125 0.863 1040746 15.825 2.65265 5 0.037 0.172 58649 10092 269346 0.783 728622 12.423 2.63270 5 0.062 0.271 48557 13173 210909 0.667 459276 9.459 2.580

75 5 0.103 0.409 35384 14473 140678 .43359 /c/ 248367 7.019 2.496

80 + 0.194 ..... 20910 20910 107689 ..... 107689 5.150 5.150

\a\ Valor fo ba sobrevivensia husi nain 5 ne’ebe iha relasaun moris to’o grupu tinan 0-4 = L(0,5)/500000\b\ Valor fo ba S(0,5) = L(5,5)/L(0,5)\c\ Valor fo maka S(75+,5) = T(80)/T(75)

Tabela funsaun moris:

M(X,N) = Taxa mortalidade Tinan-espesifi ku, ida ne’e maka, taxa ema mate kalkula husi grupu tinan ida-ida (husi x to x+n)

Q(X,N) = Probabilidade mate entre tinan ezaktu x no x+nI(X) = Numeru sobrevivente iha tinan x husi 100,000 morisD(X,N) = Numeru mate ne’ebe akontese entre tinan x no x+nL(X,N) = Numeru ema-tinan moris entre tinan x no x+nS(X,N) = Rasio sobreviventes husi ema tinan x too x+n (haree tabela iha kraik a, b no c)T(X) = Numeru ema-tinan moris depois tinan xE(x) = Espetasaun moris iha tinan xA(X,N) = Probabilidade ema-tinan moris husi sira ne'ebe mate entre tinan x no x+n

real. Duke, ida ne’e asume grupu hipotetikal ka sintetik ne’ebe sujetu ba taxa mate idade-espesifi -ku observa iha tinan ne’e. Importante atu hanoin, bainhira interpreta tabela moris periodiku, hane-san ida ne’ebe hatudu iha Tabela 3, katak sira repr-ezenta grupu hipotetikal no laos ida ne’ebe real. Por ezemplu, espetativa moris ho idade 57.4 (haree Tabela 3, mane) signifi ka katak mane ida moris iha tinan 2002 nia bele moris too idade 57.4 bainhira kondisaun mortalidade husi tinan ba tinan kon-stante nafatin (haree mos footnote 2).

14

Monografía Mortalidade

Iha mos jerasaun tabela moris ne’ebe bazeia ba es-periensia mortalidade husi grupu real (Kintner, 2004). Konstrusaun husi tabela moris ikus ne’e presiza dadus mortalidade husi dekade balun.

Funsaun tabela moris ne’ebe importante liu maka espetativa moris no valor uniku ne’ebe importante liu maka espetativa moris molok tur-ahi (par-tus) (haree footnote 2). Iha estimasaun katak iha Timor-Leste, iha tinan 2002, espetativa moris molok tur-ahí (partus) ba mane maka tinan 57.4 no ba feto tinan 58.9. Nota katak espetativa moris molok tur-ahí reduz ho idade; bainhira ema ko-mesa katuas ona, sira iha deit tinan balu ba oin. Por ezemplu, feto ho idade 20 bele moris tan tinan 49.0, no feto ho idade 25 bele moris tan tinan 44.7

Nia ordinate (Y axis) kontein valor Z(X) no abscis-sa (X axis) maka idade. Valor Q(X,N) uza husi tabela moris 2002 (Tabela 3). Valor mane nian set ba 0. Tamba ne’e, kurva reprezenta deviasaun feto nian Q(X,N) husi valor korespondenti mane. De-visaun ne’ebe liu tiha abscissa hatudu nivel mor-talidade feto aas liu nivel mane nian ba idade es-pesifi ku no numeru iha abscissa nia okos signifi ca nivel iha kraik liu. Tamba ne’e, kompara ho mane, feto iha nivel ida kraik ba mortalidade infantil maibe aas iha mortalidade labarik. Depois de kli-

maks ida, liu tiha deit idade ida, diferensia sai ki’ik liu tan no besik idade 15 nivel mortalidade feto sai menus liu husi nivel mane. Iha populasaun barak liu maka numeru feto uitoan deit bainhira tur-ahí maibe sira konsege moris too tinan primeiru. Ita haree katak ida ne’e lei biolojika atu asegura pr-ezensa mane ho feto nian iha numeru ne’ebe besik identiku. Maski nune’e, iha nasaun barak, tamba rezultadu preferensia hakarak mane balansu ne’e muda ho mortalidade feto barak liu. Situasaun ida ne’e komún iha pasadu iha nasaun ne’ebe foin

Figura 3Timor-Leste: Deviasaun relativu husi feto ho probabilidade

mate, Q(N,X) husi mane sira

-0.30000

-0.20000

-0.10000

0.00000

0.10000

0.20000

0.30000

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80

Tinan

Z(X

)

Mane Feto

(bainhira kondisaun mortalidade iha tinan 2002 sei hanesan nafatin iha futuru) no idade tinan 1; espetativa moris aktualmente sa’e ba bebe ne’ebe konsege halo tinan ida. Ida ne’e bonus tamba kon-sege moris too nia tinan primeiru.

Figura 3 kompara modelu mortalidade mane ho feto. Grafi ku tau deviasaun proporsional husi valor feto Q(X,N) (probabilidade mate) husi mane sira. Funsaun ne’e hatudu iha fi gura 3 maka:

Z(x) = (Q(X,N)F/Q(X,N)M) – 1

F ho M hatudu feto ho mane nia probabilidade atu mate, respetivamente (UN, 1983)3 .

15

Monografía Mortalidade

3 Laos praktikal atu kompara ezemplu mortalidade mane no feto hodi tau deit iha funsaun tabela moris tamba nia diferensa ita la konsege haree iha grafi ku no tamba ne’e difi sil uitoan atu apresia ho klaru.

dezenvolve no iha nasaun balu ne’ebe iha mortali-dade aas. Ida ne’e ita haree hanesan kauza dire-tamente tamba kuidadu ne’ebe labarik mane sira simu iha termus atensaun no nutrisaun (Vallin, 2006). Aktualmente, ida ne’e laos kazu iha Timor-Leste; taxa mortalidade infantil menus entre bebe feto sira. Maski nune’e, mortalidade ne’ebe aas entre labarik feto sira aplika tratamentu ne’ebe la favoravel labarik feto sira ne’ebe tuir lolos iha taxa mortalidade labarik ne’ebe menus ka hanesan husi labarik mane. Iha Timor-Leste, ho razaun balu, ne’ebe presiza atu halo estudu, tratamentu ne’ebe diferenti la hola parte entre bebe tinan ida–ba kraik ka la afeta sira..

Numeru mortalidade ne’ebe menus hatudu iha Figura 3, ne’ebe hahu entre idade 10 no 15, bele rezultadu husi mortalidade mane ne’ebe barak liu tamba asidenti ka violensia ne’ebe aas iha grupu idade ida ne’e. Bazeia ba Figura 3, iha idade 25 nivel mortalidade entre feto dala ida tan barak liu nivel mane nian no sira iha idade 35 nia okos. Situasaun ida ne’e bele iha relasaun mortalidade maternal, ne’ebe karik aas naton atu liu tiha mortalidade mane nian ne’ebe barak iha idade foin-sa’e tamba asidenti no violensia. Hafoin ne’e, kurva ne’e muda hodi tun, ne’ebe hatudu probabilidade atu moris diak liu ba feto, ida ne’ebe komún iha populasaun barak. Nota katak fatin tun iha kurva ne’e ezatu iha periode reproduktiva hotu. Ida maka idade bain-hira diferensa iha nivel mortalidade entre mane ho feto maka boot liu. Hafoin ne’e, iha tendensia atu tau hamutuk, maibe taxa mortalidade feto sempre menus husi mane.

Importante atu hanoin katak ezemplu hanesan ne’e koresponde ho modelu ne’ebe selesiona tiha ona ho baze husi mortalidade tinan-ki’ik. Sira reprezenta liuliu ezemplu mortalidade mane ho feto ne’ebe konsidera mos informasaun ne’ebe disponivel. Maski nune’e, dadus empirikal bele hatudu ezemplu ne’ebe diferenti, maibe so kuandu iha taxa mortalidade idade-sexu espesifi ku ne’ebe konsistenti, uza modelu analitiku kredibel maka apropriadu liu ba obejektivu ne’ebe la hanesan, entre sira, analiza politika saúde. Relevante mos atu hatudu katak esplikasaun ne’ebe aprezenta iha analiza ne’e inteiramente hipotetikal, maski nune’e, empirikalmente kredivel.

Interesante mos atu kompara ezemplu mortali-dade ne’ebe Timor- Leste adopta, Modelu Leste, ho ezemplu ne’ebe komún liu, Modelu Oeste. Uza metode hanesan atu kompara ezemplu mortali-dade mane-feto. Nia funsaun maka:

Z(x) = (Q(X,N)E/Q(X,N)W) – 1

E reprezenta probabilidade atu mate koresponde ho Modelu Leste (East) no W sira ne’ebe kore-sponde ho Modelu Oeste (W).

Figura 4 hatudu deviasaun proporsional ba mane ho feto. Nivel mortalidade, haree husi espetativa moris bainhira tur-ahi, hanesan ba modelu rua ne’e (estimasaun ba sir ne’ebe iha tinan 2005): idade 57.4 ba mane no 58.9 ba feto. Ho liafuan seluk, komparasaun ne’e refere deit ba ezemplu mortali-dade husi nivel mortalidade kontroladu. Iha kazu ne’e, valor Modelu Oeste (West) set tiha ba 0.

16

Monografía Mortalidade

Kompara ho Modelu Oeste, Modelu Leste iha mortalidade infantil ne’ebe aas tebes maibe kom-para ho mortalidade labarik nian menus, entre mane ho feto. Hafoin ne’e no too idade 60 too 64 nivel mortalidade menus husi sira ne’ebe iha modelu Oeste. Iha tinan katuas Modelu Leste hatudu nivel mortalidade ne’ebe aas. Kurva de-viasaun koresponde ba mane ho feto ita haree la hanesan. Diferensa sira ne’e karik tamba de faktu Modelu Leste kobre diak liu ezemplu mortalidade karakterizadu husi mate foin-sa’e no joven tamba asidenti no violensia no iha tempu hanesan, feto

5. Diferensa mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe selesionandu

Diferensa mortalidade entre nasaun fo ha-noin klaru ba ita katak ekonomia, fi gura sosial no cultural husi nia sosiedade fo

efetu boot ba ema nia-moris diak. Saúde povu nian depende ba infraestrutura dezenvolvimentu hanesan be mos, sintina no sistema komunikasaun ba distribuisaun hahan. Maski nune’e, iha nasaun ida nia laran, ema barak maka laiha vantajen husi ema seluk iha buat ne’e ka, ho liafuan seluk, re-kursus ne’ebe afeta povu nia saúde bele distribui ho hanesan (Wekks, 2005).

Diferensa mortalidade iha nasaun laran, normal-mente koñesidu hanesan diferensial mortalidade nian, mos fo hanoin konaba asesu ne’ebe diferenti ba rekursus oioin ne’ebe kontribui atu preserva ema nia saúde. Tamba ne’e, diferensial mortali-dade tinan-ki’ik maka variabel ne’ebe forma ka defi ni kategoria husi infantil no labarik ne’ebe hatudu diferensa taxa mortalidade. Diferensia mortalidade idade maka ita hetan iha sosiedade barak nia laran hanesan inan nia edukasaun, defi ni husi indikador oioin. Liu tan, por ezemplu,

Figure 4 Deviasaun relativu husi probabilidade mate husi Modelu Leste husi sira Modelu Oeste ho espetasaun moris tinan

57.4 ba mane no tinan 58.9 ba feto

-0.300

-0.200

-0.100

0.000

0.100

0.200

0.300

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80

Tinan

Z(X

)

Oeste Leste, mane Leste, Feto

barak maka mate durante nia idade reproduktiva.

Relevante tebes atu repete katak ezemplu mortali-dade ne’ebe diskuti iha leten bazeia ba iha modelu no laos ba aktual taxa mortalidade tinan-espesi-fi ku. Maski nune’e, konsidera katak dadus aktual konaba mortalidade haree husi idade la disponiv-el, sira ne’e maka opsaun ne’ebe iha. Atau aumenta liu tan sira karik bele prova atu hodi uza hanesan referensia bainhira tabela moris bazeia ba taxa mortalidade real tinan-espesifi ku halo ona.

17

Monografía Mortalidade

infantil ka labarik moris husi inan ne’ebe iha edu-kasaun. Iha nasaun barak, labarik ne’ebe moris husi inan ne’ebe iha pelu menus iha edukasaun primária hatudu taxa mortalidade ne’ebe menus kompara ho labarik ne’ebe moris husi inan ne’ebe laiha edukasaun, maibe ho taxa ne’ebe aas husi inan ne’ebe kompleta edukasaun primária.

Kuadru traballu jeral ne’ebe diak ba analiza dife-rensial mortalidade tinan-ki’ik maka bazeia ba klasifi kasaun husi diferensial tipu hat, refere liuliu ba fatór demografi a no sosio-ekonomiku:

Diferensial sira ne’ebe refere ba karateristika 1. individual husi infantil ka labarik hanesan sexu ka moris tuir malu. Diferensial konaba karateristika husi inan ka 2. aman husi infantil ka labarik, hanesan idade, edukasaun, rendimentu ka okupasaun. Diferensial konaba karateristika Uma kain-3. kain ne’ebe infantil ka labarik hela ba; ezem-plu maka numeru adultus no labarik iha Uma kain-kain, sexu husi xefi Uma kain-kain, kondisaun material Uma kain nian (material konstrusaun no asesu ba utilidade), asesu ba sasan ne’ebe selesionadu (fasilidade atu tein hahan, jeleira, telephone, transporte rUma kain, TV no radio) ka distansia husi Uma kain ba fasilidade saúde. Diferensial konaba area rezidensia husi la-4. barik, hanesan area rural ka urbana, karateris-tika jeográfi ka (foho lolon, rai tetuk ka rejiaun kostal), nivel husi dezenvolvimentu sosio-ekonomiku no atividade ekinomia prinsipal iha area ne’eba (agrikultura subsistensia ka

komersial, hakiak animal, minas no fl oresta), fasilidade ne’ebe disponivel, partikularmente saúde, distansia husi sentru ho asistensia ka prosimidade ba area urbana.

Importante tebes atu klarifi ka katak diferensial laos determinante ka kauza. Diferensial, hane-san mensiona iha leten, maka variabel ida deit ne’ebe identifi ka aspetu, klase ka kategoria husi infantil no labarik ne’ebe karik iha taxa mortali-dade ne’ebe diferenti. Maski nune’e, diferensa sira hanesan ne’e, normalmente fo sinal konaba de-terminantes ka, ho lia fuan seluk, sujere ralasaun ne’ebe fundamental. Por ezemplu, edukasaun inan nian sai hanesan diferensial ida ne’ebe im-portante tamba iha relasaun ho nia kapasidade atu hakiak labarik ho saúde diak ne’ebe too ikus mai sai rezultadu husi nia abilidade atu uza fasilidade saúde no aimoruk modernu. Nia iha koñesimentu husi pratika adekuadu atu mantein nia saúde rasik ho nia oan sira no atu rejeita pratika tradisional ne’ebe bele estraga ho relasaun ba saúde no moras (iha kuadru traballu teoritikal balu ne’ebe koko atu esplika kauza ka determinante husi diferen-sial mortalidade ne’e; haree, por ezemplu, Masuy-Stroobant, 2006).

Diferensial balu selesiona ona, bazeia ba konsep-tual uluk no konsideratsaun teoritikal, nomos ba informasaun ne’ebe disponivel. Tabela 4 hatudu informasaun sira ne’e.

18

Monografía Mortalidade

Tabela 4Timor-Leste: Diferensias mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe selesionadu bazeia ba sensus 2004

Karateristika Inan siraTaxa mortalidade Persentajen labarik

mate husi inan tinan 20-24

Tinan-ki’ik Infantil Labarik

Total 129 98 31 10.3

Hela fatinUrban 89 71 18 7.2Rural 146 109 37 11.5

LiterasiaAnalfabetu 178 118 60 12.7Literariu 109 84 25 8.6

EdukasaunPrimaria no aas liu 101 79 22 8.1

Estudus balu 144 107 37 11.3Laiha eduka-saun 168 118 50 12.8

Aktividade ekonomika Setor modernu 89 71 18 8.1Privadu 128 97 31 20.8Subsistensia 137 103 34 11.5Laiha aktividade ekonomika 118 90 28 9.2

Rai Uma kain nia laran (lantai)Sementi, azulei-ju, ai kabelak 94 74 20 7.5

Rai ka Seluk 148 110 38 11.7

Pozisaun iha Uma kain kainXefi familia 142 86 26 9.9 Xefi familia nia feen 86 79 22 9.8

Membru familia seluk 105 142 56 15.8

Manu iha Uma kain kain (rurais deit) Iha 148 110 38 11.2Laiha 140 105 35 11.6

kontinua

19

Monografía Mortalidade

Antes interpreta nia rezultadu, importante tebes atu mensiona katak taxa mortalidade infantil, la-barik no tinan-ki’ik halo tiha ona estimasaun, ba kategoria ida-ida husi variabel ne’ebe konsidera iha Tabela 4, ho metode hanesan uza hodi halo estimasaun ba taxa ne’ebe hanesan iha nivel na-sional, maka, teknika tipu-Brass (haree Seksaun 3). Konsidera katak teknika ida ne’e laos sempre fornese rezultadu ne’ebe koretu bainhira uza iha sub-grupu husi populasaun (UN, 1983), nomos konsidera nesesariu atu kalkula mortalidade dire-tamente. Medidas direta ida ne’e maka simplis-mente persentajen husi labarik ne’ebe mate entre sira ne’ebe moris husi feto ho idade 20-24.Ida ne’e medidas ida ne’ebe seidauk prontu husi mortali-dade tinan-ki’ik, maibe ida ne’e ajuda atu iden-tifi ka posibilidade ikonsistenia iha metode tipu-Brass. Iha kazu barak medidas direta sujere katak aplikasaun metode tipu-Brass atu halo estimasaun ba mortalidade tinan-ki’ik entre sub-grupus satis-faz atu analiza diferensials (haree Tabela 4)..

Konsidera kuadru traballu teoritikal ne’ebe apr-ezenta uluk, jeralmente rezultadu iha Tabela 4 hanesan saida maka ita hein. Taxa mortalidade tinan-ki’ik aas liu iha area rural kompara ho area urbana. Edukasaun inan nian, sukat husi nivel analfabetizmu no edukasaun, sai mos hanesan diferensiador importante ba mortalidade tinan-ki’ik. Atividade ekonomiku inan nian sai mos fatór relevante. Karateristiku fi ziku husi hela fatin mos importante, hanesan hatudu husi mortalidade ne’ebe aas husi infantil no labarik ne’ebe moris iha

Karau iha Uma kain kain (rurais deit)Iha 173 126 47 11.3Laiha 142 106 36 13.1

Animal seluk iha Uma kain kain (rurais deit) Iha 142 106 36 11.6Laiha 146 109 37 11.0

Plantasaun kafe, hare ho batar (rurais deit)Iha 146 109 37 11.3Laiha 146 109 37 11.5

Tabela 4 (kontinuasaun)

Uma kain ho lantai rai. Relevante mos maka pozi-saun inan nian iha estrutura Uma kain-kain.

Variabel ida ikus refere ba asset husi familia ru-ral. Buat sira ne’e bele konsidera hanesan indika-dor husi nivel sosio-ekonomiku nomos indikador ba seguransa aihan. Maski nune’e, variabel tolu ne’ebe inklui laiha relasaun ho mortalidade tinan-ki’ik. Propriedade hanesan karau halo negativu liu tan relasaun ho mortalidade. Dadus ne’ebe di-sponivel ladun sufi siente atu esplora esplikasaun ne’ebe posivel maibe relasaun ne’ebe menus maka iha karik relasaun ho knaar husi aset animal no produsaun iha ekonomía subsitensia. Por ezemp-lu, manu la uza hanesan parte regular hahan nian maibe consume deit iha kazu emerjensia.

Importante atu hatudu katak taxa mortalidade infantil aas iha grupu social-ekonomiku hotu ka kategoria ne’ebe estabelese iha Tabela 4. Infantil moris husi inan ne’ebe pertense husi grupu balu iha oportunidade ki’ik atu konsege moris, maibe se la mai husi grupu, nia taxa aas. Por ezemplu, iha kategoría taxa mortalidade infantil ki’ik liu kom-para ho taxa media husi estimasaun ba nasaun la-dun dezenvolvida, maka mate 60 husi moris 1,000 (UNFPA, 2005). Taxa mortalidade infantil ki’ik liu maka entre infantil sira ne’ebe moris husi inan hela iha area urbana no husi inan ne’ebe servisu iha setór modernu ekonomia, no sira maka mate 71 husi moris 1,000 iha kazu rua ne’e hotu. Relevante mos atu nota katak maski diferensial mortalidade infantil barak aprezenta iha Tabela 4 importante

20

Monografía Mortalidade

Tabela 5Timor-Leste: Mortalidade Tinan-ki’ik bazeia ba distritu

bazeia ba Sensus 2004

DistrituTaxa mortalidade

Persentajen labarik mate husi feto tinan 20-24Tinan lima-ba

kraik Infantil Labarik

Total 129 98 31 11.3

Aileu 137 102 35 10.6Ainaro 166 122 44 13.0Baucau 145 108 37 11.3Bobonaro 156 119 37 12.8Covalima 142 106 36 11.3Dili 80 64 16 6.5Ermera 143 107 36 11.3Liquica 115 88 27 8.9Lautem 116 89 27 9.3Manufahi 120 92 28 9.4Manatuto 110 85 25 8.8Oecussi 151 112 39 12.1Viqueque 152 113 39 12.0

no klaru, sira la luan ida. Maneira ida atu le ezem-plu ne’e atu kompara média nasional ho taxa husi kategoria ne’ebe diferenti husi variabel. Por ezem-plu, iha kategoria lae barak, taxa mortalidade in-fantil aas ka menus husi 30% taxa nasional..

Maski nune’e, variabel barak liu maka diferen-siador substansial husi mortalidade labarik. Por ezemplu, labarik ne’ebe konsege moris ne’ebe hela iha area urbana tahan forte liu dala rua husi labarik ne’ebe iha area rural. Maski nune’e, opor-tunidade moris infantil hela iha area urbana ma-zumenus 50% aas liu husi sira moris iha area ru-ral. Nia diferensa similariu bainhira variabel sira seluk mos ezamina. Ho lia seluk, mortalidade infantil homogenus liu husi mortalidade labarik iha grupu sosio-ekonomiku diferenti ne’ebe esta-belese iha Tabela 4. Rezultadu ida ne’e la signifi ka katak variabel balu ne’ebe ezamina iha Tabela 4 laos diferensial importante husi mortalidade in-

fantil; maibe de faktu sira importante, maibe sira diferensia liu mortalidade labarik duke mortali-dade infantil.

Tabela 5 hatudu mortalidade tinan-ki’ik, infantil no labarik entre distritu 13. Variasen entre distri-tu substansial tebes, espesialmente konaba mor-talidade. Nivel ne’ebe ki’ik liu observa iha Dili no aas liu iha Ainaro. Iha distrito ikus ne’e taxa mortalidade besik dobru husi taxa uluk no taxa mortalidade labarik besik dobru dala tolu husi sidade kapital. Dalan seluk atu le variasaun entre distritu maka ho komparasaun total nasional ho taxa husi distritu. Hanesan sujere iha leten, esp-likasaun husi diferensial jeografi ka mortalidade maka nivel dezenvolvimentu husi area no sira nia karateristiku produtivu. Distribuisaun spatial husi mortalidade tinan lima-ba kraik maka analiza liu tan iha sesaun tuir mai.

21

Monografía Mortalidade

Ho dadus sensus ne’ebe disponivel la posivel atu estuda tamba-sa pozisaun inan nian iha ierarkia social, ka iha fatin ne’ebe sira moris, afeta liu mor-talidade labarik duke infantil. Maski nue’e, dadus ne’ebe aprezenta iha Tabela 4 no 5 sujere katak iha fatór, ka fatór balu, ne’ebe afeta nivel mortalidade infantil, ida ne’ebe komún ba inan sira hotu. Im-paktu husi variabel ida ne’e sei lakon hafoin in-fantil ne’e boot too tinan ida no variabel seluk sai importante liu ba nia moris tuir mai. Por ezemplu, posivel atu ipóteze katak fatór ida ne’e maka risku-aas hahalok fertilidade. Hanesan esplika ona iha Seksaun 3, nivel fertilidade maternal no ezemplu iha impaktu konsideravel ba mortalidade infantil. Timor- Leste sosiedade ida ho nivel fertilidade aas tebes no konsistenti no karik katak karateristika sosial husi feto iha impaktu ki’ik deit ba numeru labarik ne’ebe sira iha. Faktu katak, bazeia ba DHS 2003, ne’ebe sita uluk, iha diferensial vaertilidade ki’ik entre feto no, tamba ne’e, sira fahe ezemplu kómun fertilidade nian, la haree ba sira hela iha ne’ebe, ka sira nia pozisaun iha ierarkia sosial. Saida maka inan sira iha em komún maka risku-aas hahalok fertilidade, ne’ebe ikus mai afeta mor-talidade infantil. Ida ne’e karik hanesan razaun prinsipal tamba-sa fatór sosio-ekonomiku iha impaktu ida ne’ebe limitadu liu iha mortalidade

6. Distribuisaun spatial mortalidade tinan-ki’ik

Mézmuke mortalidade infantil no la-barik aprezenta husi distritu (Tabela 5), importante tebes atu halo boot liu

tan analiza spatial ho aprosimasaun rua. Primei-ru, halo mapa mortalidade infantil haree iha suco, segundu, analiza regresaun entre mortalidade in-fantil no variabel sosio-demografi ku ne’ebe sele-sionadu, sukat iha nivel suco.

Ba analiza ne’e, ita sukat mortalidade tinan-ki’ik diretamente. Hanesan mensiona iha leten, me-tode tipu-Brass atu halo estimasaun mortalidade infantil no labarik la produz rezultadu ne’ebe konsistenti iha area ne’ebe ki’ik. Tamba ne’e, persentajen labarik ne’ebe mate entre sira ne’ebe konsege tur-ahi (partus) husi feto ho idade 20-24

infantil kompara ho mortalidade labarik. Ikus liu maka status saúde maternal ne’ebe independente liu; tamba ne’e ladun afeta ho aumenta vulnerabil-idade ne’ebe rezulta husi risku-aas hahalok fertili-dade. Nota katak argumentu ida ne’e konsistenti ho selesaun modelu Leste atu halo estimasaun mortalidade (haree Sesaun 3).

Dalan seluk atu ezamina topiku ida ne’e maka ho proposta katak iha alterasaun entre homoge-nitu taxa mortalidade infantil no nia nivel ne’ebe aas. Laiha grupu ho nivel mortalidade bele reduz medíu ho signifi kante. Por ezemplu, ida bele es-pera ema ho edukasaun liu, ne’ebe partisipa setór ekonomia non-subsistensia ka hela Uma kain ne’ebe nia rai husi sementi iha taxa mortalidade in-fantil ne’ebe ki’ik kompara ho grupu ne’ebe ladun iha vantajen. Maski nune’e, sira nia taxa menus liu sira seluk, maibe aas nafatin. Hanesan mensiona iha parágrafu uluk, tamba-sa ida ne’e aas entre grupus presiza atu halo estudus tan. Klaru ona katak infantil iha posizaun disvantajen iha mor-talidade aas maibe laos tamba-sa sira ne’ebe husi inan iha pozisaun diak liu iha nafatin mortalidade aas. Hipoteze husi risku-aas hahalok fertilidade propoin iha leten bela sai dalan ne’ebe interesante atu komesa peskiza iha problema ida ne’e.

uza analiza ida ne’e hanesan indikador ba mor-talidade tinan-ki’ik. Separasaun ba mortalidade infantil no labarik la posivel iha ne’e tamba idade ne’ebe labarik mate ita lahatene. Ida ne’e medida ne’ebe la kompletu husi mortalidade tinan-ki’ik, maibe ba analiza ida ne’e adekuadu tamba ita ha-ree nia captura relativamente diak mortalidade entre suco sira.

Mapa 1 hatudu distribuisaun moartalidade tinan lima-ba kraik husi suco sira. Valor husi variabel fahe ba grupu hat. Grupu sira ne’e klasifi ka bazeia ba quartilla. Prosedimentu ida ne’e fahe variabel ba grupu numerical hat ne’ebe hanesan, ida-ida inklui 25% husi populasaun.

22

Monografía Mortalidade

Faktus importante liu ne’ebe hatudu husi mapa maka variabilidade boot husi nivel mortalidade infantil no laiha ezemplu ida maka klaru. Ita bele espera variedade tamba suco balu dezenvolvidu liu seluk ka sira nia populasaun iha asesu diak liu ba fasilidade saúde. Diferensa hanesan ne’e ez-iste iha nasaun barak. Maski nune’e, saida maka halo surpreza maka magnitude husi variabilidade nomos ladun iha ezemplu klaru iha termus for-masaun husi grupu boot iha suco ho nivel mor-talidade ne’ebe similariu. Iha suco balu, persen-tajen labarik mate, laos husi total numeru labarik ne’ebe konsege moris husi feto idade 20-24 maka menus husi 10%, entretantu iha seluk besik 50%. Aumenta liu tan, ida karik espeta atu hetan ezem-plu regional ne’ebe klaru hanesan nivel ne’ebe aas iha Leste kompara Oeste, nivel ne’ebe aas iha foho-leten kompara ho kostal (tasi ibun), ka area estensivu simples ne’ebe fahe klase ne’ebe hanesan husi mortalidade tinan-ki’ik tamba sira nia dezenvolvimentu ne’ebe similariu. Ida ne’e laos evidensia iha Mapa 1. Nota katak mezmu iha illa ki’ik Atauro, iha Dili nia oin, iha diferensa substansial entre suco sira. Lolos, nivel mortali-

dade tinan-ki’ik entre suco mosu asidentalmente hanesan nia distribuisaun.

Ida ne’e maka rezultadu ba saida maka bele nom-ineaia hanesan mortalidade pre-tranzisional, ida ne’e maka, mortalidade ho nivel aas no modelu ne’ebe fl uktuativu, ne’ebe rezulta husi eskala ki’ik husi dezenvolvimentu nasaun nian. Variasaun spatial substansial husi mortalidade karik kauza husi variasaun temporal substansial. Fila fali, variasaun temporal maka kauza husi kontrolu limitadu ba fatór meiu-ambiente ne’ebe sai deter-minante prinsipal husi mate tinan-ki’ik. Pobreza, limitasaun seguransa aihan, kondisaun moris ne’ebe insufi siente, laiha asistensia saúde ne’ebe adekuadu no sufi siente, no infraestrutura saúde ne’ebe fraku, prevene kontrolu husi determinate direta mortalidade nian. Analiza regresaun sei premite aprosimasaun liu tan konaba distribui-saun spatial husi mortalidade.

De faktu, mézmuke objetivu halo mapa mortali-dade tinan-ki’ik atu determina suco ida ne’ebe maka mortalidade aas no menus nia fatin, obje-

Map 1: Distribuisaun spatial husi mortalidade tinan-ki’ik husi suco sira

23

Monografía Mortalidade

4 Ema ne’ebe primeira vez bolu atensaun konaba mi-tos ekolojikal maka W. S Robinson in 1950 in a classic paper (haree Referensias).

tivu husi analiza regresaun maka tu esplika varia-saun spatial iha mortalidade tinan-ki’ik entre suco sira. Iha termus estatistikal, analiza ne’e pre-mite atu hatene persentajen kontribuisaun husi variabel set ida, ne’ebe naran variabel indepen-dente, ba variasaun husi variabel dependente. Iha klarifi kasaun importante rua maka tenki halo.

Primeiru, analiza regresaun laos analiza kazual. Por ezemplu, laos koretu atu konklui husi re-gresaun katak analfabetismu husi inan sira maka kauza ba mortalidade tinan-ki’ik. Variabel rua ne’e hotu iha relasaun iha hanoin katak nivel aas husi mortalidade infantil maka asosiadu ho nivel aas analfabetismu, maibe koneksaun ida ne’e la-bele interpreta hanesan relasaun kazual. Posivel atu konklui katak asosiasaun sujere relasaun ka-zual maibe relasaun hanesan ne’e seidauk prova ho regresaun.

Segundu, rezultadu husi nivel agregadu analiza regresaun labele interpreta hanesan relasaun iha nivel individual. Por ezemplu, area ho taxa analfabetismu feto nian ne’ebe aas, normalmente hatudu taxa mortalidade infantil ne’ebe aas kom-para ho area ne’ebe taxa analfabetismu feto nian ne’ebe menus. Maski nune’e, husi relasaun ida ne’e la posivel atu konklui katak labarik ne’ebe moris husi inan analfabeta iha tendensia liu atu mate kompara ho labarik ne’ebe moris husi inan analfabetizadu. Ida ne’e karik los, maibe relasaun entre nivel agregadu variabel rua la nesesariu signifi ka katak relasaun mos akontese entre in-dividual sira. Esplikasaun husi interpretasaun nebe la koretu, ne’ebe hanaran mitos ekolojikal ka agregasaun bias, lao liu tiha objetivu relatóriu4 ne’e. Importante, atu klarifi ka katak agregadu relasaun depende ba relasaun individual no sira nain rua iha ligasaun. Relasaun individual ida-ida

iha parseiru individual agregadu. Maski nune’e, importante atu aplika ho kuidadu ekstra bainhira interpreta rezultadu bainhira uza korelasaun no regresaun iha nivel agregadu.

Antes atu halao analiza regresaun interesante atu ezamina relasaun simples. Relasaun entre mor-talidade tinan-ki’ik no tuir kedas indikador sosio-demografi ku ne’ebe kalkula. Nota katak variabel sira ne’e barak liu maka hanesan ka similariu ho sira ne’ebe analiza uluk iha nivel individual.

• Rasio labarik-feto (Child-woman ratio - CWR). Ida ne’e maka numeru husi labarik idade 0 too 4, fahe ba numeru feto ho idade reprodukti-va (idade 15 – 49). Ida ne’e indicador ne’ebe sim-ples husi fertilidade, maibe serve ba analiza area ne’ebe ki’ik no bainhira medidas ne’ebe avansadu labele kalkula. Ita espera katak suco ho CWR ne’ebe aas iha mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe aas kompara suco sira ne’e ho rasio menus. • Persentajen husi populasaun feto nian ne’ebe analfabetu. Hanesan mensiona uluk ona, edukasaun inan nian maka determinante ida im-portante liu ba mortalidade tinan-ki’ik. Tamba ne’e, bele dehan katak bainhira taxa analfabetu feto nian aas iha suco, maka nivel mortalidade tinan-ki’ik mos aas.

• Persentajen husi populasaun feto ho edu-kasaun primária ka liu. Ida mos indikador ida ba feto nia edukasaun no, tamba ne’e, bele dehan katak bainhira persentajen feto nian ho eduka-saun primari ka liu ki’ik hela, taxa mortalidade tinan-ki’ik iha suco mos aas.

24

Monografía Mortalidade

• Suco urbana no rural. Iha nasaun barak taxa mortalidade aas iha area rural kompara ho area urbana. Maski nune’e, suco rural iha tenden-sia atu hatudu nivel mortalidade tinan-ki’ik iha suco urbana.

• Pesersentajen husi populasaun e’ebe ativu ekonomikamente iha setór subsistensia. Ida ne’e indikador importante iha nivel dezenvolvimentu suco nian. Suco sira ne’ebe ho forsa servisu pre-dominante iha setór subsistensia iha vantajen liu atu sai kiak kompara ho sira ne’ebe ho propor-saun aas liu husi populasaun iha setór modernu ka monetariu. Hanesan rezultadu, bale dehan katak preencajen aas liu husi populasaun ne’ebe ekono-mikamente ativu iha setór ekonomia subsiten-sia, maka taxa mortalidade tinan-ki’ik mos aas. Probabilidade moris sertamente menus iha suco ne’ebe ho ligasaun fraku ba ekonomía monetariu no tamba ne’e, ho rekursu ne’ebe uiotan no popu-lasaun vulnerable barak liu kompara ho suco sira ne’ebe ho komponente monetariu forti liu iha sira nia ekonomía. • Numeru lolos husi adultus iha Uma kain-kain ida. Variabel ida ne’e maka indikador husi kompazisaun Uma kain-kain no espesifi kamente liu ba prevalensia husi Uma kain-kain ne’ebe la limitadu. Iha nivel individual, ida bele dehan kat-ak labarik ne’ebe moris iha Uma kain-kain ne’ebe komparativamente numeru adultus boot (Uma kain-kain la limitadu) iha tendensia atu konsege moris kompara ho labarik ne’ebe moris iha Uma kain kain ki’ik (Uma kain-kain raisk). Adultus barak liu signifi ka katak iha ema barak liu maka disponivel atu haree no proteje labarik sira ne’e. Iha nivel total, bele dehan katak bainhira numeru lolos adultus barak liu iha Uma kain-kain ida kada suco, taxa mortalidade tinan-ki’ik mos menus.

• Persentajen populasaun ne’ebe laos parte husi komponenti familia rasik husi Uma kain-kain. Variabel ida ne’e mos refere ba kompozisaun Uma kain-kain no prevalensia husi Uma kain kain la limitadu. Populasaun ne’ebe moris iha Uma kain-kain bele klasifi ka entre sira ne’ebe hola parte hanesan familia rasik husi Uma kain-kain (xefi familia, xefi familia nia feen, no sira nia oan

mane ka feto), no sira ne’ebe laos parte husi husi familia rasik Uma kain-kain nian (jerasaun husi xefi no xefi nia feen, maun ka alin husi xefi ka xefi nia feen, familia seluk no ema seluk). Proporsaun husi populasaun ne’ebe laos membru husi familia rasik husi Uma kain-kain iha area ne’ebe fo maka indikador husi prevelensia Uma kain-kain la limi-tadu (sira halo Uma kain-kain boot tan/ la limi-tadu). Tamba ne’e, iha akordu ho hipoteza uluk, ita bele dehan katak bainhira presentajen popula-saun boot iha suco sira ne’ebe laos parte husi kom-ponente familia rasik Uma kain-kain nian, maka nivel mortalidade tinan-ki’ik mos menus.

• Persentajen hela fatin/Uma kain ho lan-tai rai. Material ba lantai Uma kain nian laos deit indikador husi situasaun ekonomika husi Uma kain-kain ne’ebe hela iha Uma kain ne’e, maibe mos hatudu kondisaun ijiéniku husi meiu-am-biente ne’ebe ida iha kedas bainhira infantil ka labrik moris. Iha Uma kain ne’ebe ho lantai rai, infantil ka labarik bele hetan lalais liu infeksaun kompara ho iha Uma kain ne’ebe nia lantai halo ho ai, azulejus, bloku, ka ho sementi. Tamba ne’e, espera katak persentajen ne’ebe boot husi Uma kain ho lantai rai iha suco, maka taxa mortalidade tinan-ki’ik mos aas.

• Numeru manu per kapita. Hanesan sujere iha analiza individual, variabel ida ne’ iha tenden-sia ho relasaun seguransa aihan. Mézmuke ida ne’e la iha reelasaun ho mortalidade tinan-ki’ik iha nivel individu, iha valor atu ezamina nia efeitu nia nivel agregadu: numeru boot maka iha manu iha suco, maka nivel mortalidade tinan-ki’ik mos menus.

• Numeru hakiak animal barak per kapita. Iha nivel individual ka Uma kain-kain, varia-bel ida ne’e sai hanesan indikador husi pozisaun ekonomiku no status sosial liu tan seguransa aihan. Surpreza liu, iha analiza uluk, hetan rela-saun direta ba mortalidade tinan-ki’ik, (taxa mor-talidade tinan-ki’ik aas liu iha Uma kain-kain ne’ebe iha animal barak kompara ho sira ne’ebe laiha). Ita bele propoin mos relasaun ida kontrar-iu: numeru animal per kapita iha suco sira, maka nivel mortalidade tinan-kii menus.

25

Monografía Mortalidade

Magnitude husi relasaun da ne’e sukat ho koe-fi sien korelasaun Pearson. Koefi sien ida ne’e variu entre -1.0 no +1.0. Koefi siente ida husi -1.0 hatudu relasaun linear inversu ne’ebe perfeitu, ne’e maka, valor ki’ik husi variabel ida koresponde deit valor aas husi seluk no vise versa. Koefi siente husi +1.0 signifi ka relasaun linear pozitivu ne’ebe perfeitu, ida ne’e maka, ba valor aas husi variabel ida cor-responde deit valor aas husi seluk no vise versa. Relasaun 0.0 maka sinal husi absensia relasaun. Ida ne’e maka ladun frekuente atu hetan relasaun ida ne’ebe prefeitu no kofi siente liu ± 0.60 ida ne’e normalmente konsidrea aas, ida husi ± 0.30 too ± 0.59 hanesan médium no ida husi ± 0.10 too ±

Tabela 6Timor-Leste: Korelasaun koefi sienti entre mortalidade

tinan-ki’ik no indikador sosio-demografi ku ne’ebe selesionadu

Variabel Korelasaun koefi siente

Signifi kasaun estatistikal*

Rasio Labarik-feto 0.078 Laiha signifi kasaun

Persentajen husi populasaun feto ne'ebe analfabetu -0.282 0.01Persentajen husi populasaun feto ho edukasaun primaria no liu tan -0.315 0.01Suco urbana ka rural -0.252 0.01Persentajen husi populasaun ne'ebe aktivu ekonomikamente iha setor subsistensia -0.340 0.01Numeru lolos ema adultu iha Uma kain kain ida -0.313 0.01Persentajen husi populasaun ne'ebe laos parte husi familia rasik Uma kainkain ne'e -0.185 0.01Persentajen husi Uma kain ho rai (lantai tanah) -0.271 0.01

Numeru manu per kapita 0.063 Laiha signifi kasaun

Numeru husi hakiak animal barak per kapita 0.121 0.05Persentajen husi Uma kain kain ne'ebe kuda hare, batar no kafe 0.098 0.05

* Signifi kasaun estatistika halo tiha ona evaluasaun ho disrtribuisaun F ba teste rua ne'ebe hotu ona

• Persentajen husi Uma kain-kain ne’ebe kuda hare, batar no kafé. Aihan tolú ne’e maka aihan esensial, tamba ne’e, persentajen Uma kain-kain ne’ebe kuda hare, batar no kafé iha suco sai hanesan indikador ne’ebe validu ba nivel moneta-rizasaun ekonomiku. Haree mos konsiderasaun sira uluk, posivel atu propoin katak Uma kain-kai ho persentajen aas ne’ebe kuda hare, batar ho kafé, maka nivel mortalidade tinan-ki’ik menus.

Tabela 6 hatudu korelasaun entre variabel ida-ida no mortalidade tinan-ki’ik, hanesan medidas husi persentajen labarik ne’ebe mate entre sira ne’ebe konsege moris husi inan ho idade 20-24.

0.29 hanesan menus. Jeralmente koefi sien entre ± 0.90 konsidera hanesan aas tebes no sira ne’ebe iha ± 0.09 nia okos maka menus liu.

Karateristika seluk husi korelasaun koefi sienti maka signifi kasaun estatistikal. Konseitu ida ne’e refere ba korelasaun iha kalae maka rezultadu husi rezultadu fatór5 asidental. Ida ne’e depende ba as-petu rua: magnitude husi korelasaun no sampel husi kazu. Koefi sien ne’ebe menus karik bele sig-nifi kante bainhira numeru kazu boot, maibe kom-parativamente koefi sien ne’ebe aas karik la signifi -kante bainhira numeru kazu ki’ik. Por ezemplu, bainhira variabel rua sukat tiha ona iha nivel re-

26

Monografía Mortalidade

5 Signifi kansia estatistika laos deit refere ba kore-lasaun maibe mos ba medidas estatistikal barak hanesan proporsau, indikasaun aritmatika, standar deviasaun, sst

6 Ba analiza ne’e, no ba ida tuir mai, uza programa SPSS. Nia rezultadu husi analiza fornese signifi kansia es-tatistikal husi kofi sien sira.

jiaun, korelasaun husi 0.40 karik la signifi kante bainhira numeru rejiaun 6 deit. Maski nune’e, baihira variabel rua hanesan maka sukat iha nivel area ki’ik, no iha area kii 600, koefi sien 0.40 sei sertamente sai signifi kante. Signifi kansia estatis-tika halao teste hodi uza distribuisaun probabilís-tika ne’ebe hatudu korelasaun ne’ebe maka signifi -kante konsidera mos nia nivel no numeru kazu. Por ezemplu, korelasaun ida ne’ebe fo karik bele signifi kante iha nivel 20%. Ida signifi ca katak iha oportunidade 20% katak koefi sienti ne’e maka re-zultadu husi fatór asidental. Normalmente, limi-tasaun atu aseita korelasaun hanesan signifi kante maka 1% ka 5%6. Importante tebes atu hatudu katak bainhira koefi sienti ida la signifi kante iha nivel ne’ebe bele aseita, la interese nia valor hira, ida ne’e labele konsidera hanesan hanesan indika-tivu ba relasaun ida.

Bazeia magnitude husi koefi siente, variabel ne’ebe importante liu iha esplikasaun husi variasaun mortalidade tinan-ki’ik entre suco maka persen-tajen husi populasaun ne’ebe ekonomikamente ativu iha setór subsistensia, persentajen husi pop-ulasaun feto ho pelomenus edukasaun primária no numeru lolos husi membru Uma kain-kain. Tamba ne’e, suco sira ne’ebe ho persentajen aas husi populasaun iha setór subsitensia, persentajan ne’ebe menus husi feto ho pelomenus edukasaun primária no numeru ki’ik husi adultus iha Uma kain-kain ida hatudu taxa mortalidade ne’ebe aas kcmpara ho suco sira ne’ebe ho setór modernu ekonomiku ne’ebe importante liu, feto ho edu-kasaun diak liu no Uma kain-kain ne’ebe boot. Hipoteze ne’ebe propoin uluk konaba variabel sira ne’e koretu. Variabel independente seluk mos komparativamente importante iha esplikasaun mortalidade tinan-ki’ik entre suco sira. Ida ne’e maka kazu feto analfabeta, suco rural no urbana,

persentajen Uma kain ho lantai rai no persentajen populasaun ne’ebe laos parte husi komponenti fa-milia rasik. Variabel sira seluk hatudu korelasaun menus maibe estatistikamente signifi kante. Iha kazu ida ne’e, hakiak animal barak per kapita no persentajen husi Uma kain-kai ne’ebe kuda hare, batar no kafé. Grupu uluk husi variabel afeta mor-talidade tinan-ki’ik, hanesan espera iha hipoteza rasik ne’e, maibe rua ikus hatudu hatudu relasaun ne’ebe kontrariu. Proposaun ne’ebe aas bebeik husi hakiak animal per kapita iha suco no persentajen ne’ebe aas husi familia ne’ebe kuda hare, batar no kafé, aas liu maka nivel mortalidade tinan-ki’ik. Iha kazu hakiak animal, diresaun relasaun nian hanesan ho kazu relasaun nivel individual (haree tabela 4). Difícil tebes atu interpreta relasaun ida ne’e, maibe karik iha variabel dominante ne’ebe afeta relasaun ida ne’e. Ida ne’e sei examina tuir mai. Variabel rua maka signifi kamente laiha relasaun: rasio labarik-feto no numeru manu per kapita. Tamba ne’e, saida maka nesesariu maka atu inves-tiga relasaun entre variabel independenti ida no variabel dependenti depois kontrolu ba relasaun husi variabel seluk iha analiza ne’e. Ho lian seluk, objetivu iha ne’e atu analiza importansia relativu husi variabel independenti ne’ebe fo iha esplika-saun husi variabel dependente bainhira variabel se-luk introduz hanesan kontrolu. Metode estatistikal atu halao analiza ne’e maka regresaun multipel.

27

Monografía Mortalidade

Iha tentasaun atu introduz variabel hotu iha rgresaun ekuasaun. Maski nune’e, iha problema estatistika balu bainhira konsidera barak liu varia-bel independenti ne’ebe iha relasaun. Iha ne’e laos fatin atu esplika problema sira ne’e maibe sira bele estraga tiha rezultadu, ka halo nia interpretasaun defi sil tebes. Tamba razaun ida ne’e, nesesariu tebes atu elimina variabel independente balu, liuliu sira ne’ebe la kontribuí ba esplikasaun husi variabel dependente tamba sira nia korelasaun parcial ki’ik liu, ka, ho liafuan seluk, sira nia pezu atu afeta ki’ik liu. Iha aprosimasun lubuk ida atu halo operasaun ida ne’e.

Ba analiza ida ne’e utiliza estratejia regresaun lóji-ku. Regresaun ekuasaun inisial estabelese entre variabel independente ida no variabel dependente. Relasaun ida ne’e maka ida ne’ebe maka iha proba-

Tabela 7Timor-Leste: Rezultadu husi pasus analiza regresaun ba mortalidade

tinan-ki’ik no variabel sosio-demografi ku ne’ebe selesiona ona

Variabel Koefi siente regresaun

Estandarde Fallansu Signifi kansia

Mudansa bainhira hatama variavel ba regresaun ekuasaun

R R2 Estandarde fallansu

Konstant 15.893 2.865 0.000

Persentajen husi populasaun ne'ebe aktivu ekonomikamente iha setor subsistensia

0.069 0.017 0.000 0.340 0.115 5.336

Persentajen husi populasaun feto ho edukasaun primaria no aas liu -0.061 0.020 0.002 0.377 0.142 5.260

Numeru lolos husi adultus iha Uma kain kain ida -3.175 1.055 0.003 0.389 0.151 5.238

Persentajen husi populasaun ne'ebe laos parte husi familia rasik Uma kainkain ne'e

0.182 0.076 0.017 0.403 0.162 5.210

Variabel hotu iha ekuasaun 0.425 0.180 5.189

bilidade aas liu atu la hetan kazu husi fatór asiden-tal (estatistikamente signifi kante). Estabelese ona regresaun ekuasaun bi-variasaun ne’e, pasu tuir mai programa introduz variabel independente ida-ida laos iha ekuasaun. Selesaun remata bazeia ba magnitude husi probabilidade ne’ebe husi rela-saun independente ne’e ho variabel dependente maka laos kauza husi fatór asidental. Variabel hela nafatin bainhira probabilidade ne’ebe hanesan estatistikamente signifi kante nafatin. Variabel ne’ebe iha ona ekuasaun hasai tiha bainhira sira nia probabilidade husi relasaun asidental ho varia-bel dependente sai ki’ik bainhira introduz variabel foun. Prosesu ne’e remata bainhira laiha tan varia-bel ne’ebe elejiveis atu inklui ka hasai tiha. Tabela 7 hatudu rezultadu husi aplikasaun husi teknika ida ne’e ba variabel ne’ebe analiza hela.

28

Monografía Mortalidade

Iha variabel hat maka hela nafatin iha ekuasaun. Ida ne’e signifi ka katak variabel sira ne’e iha sig-nifi kasaun boot ka efetu parcial iha nivel mortali-dade infantil iha suco sira. Vaviabel independente sira la inklui iha ekuasaun iha relasaun falsu ho mortalidade infantil, ida ne’ebe maka, sira nia efeitu boot la signifi kante. Tuir analiza regresaun, valor ne’ebe aprezenta iha Tabela 7 esplika ona no interpreta.

Koefi siente regresaun hatudu mudansa iha valor husi variabel dependente bainhira variabel inde-pendente respetivu ne’e muda ho unidade ida. Por ezemplu, bainhira persentajen populasaun iha setór subsistensia tun 1.0%, mortalidade infantil sei tun 0.069% (hanesan hatudu husi persenta-jen labarik mate husi feto idade 20-24). Bainhira persentajen populasaun feto nian ho edukasaun primária ka liu, sae 1%, mortalidade infantil sei tun 0.061%, depois de kontrola variabel sira se-luk. Koefi sien rua seluk iha interpretasaun ne’ebe hanesan.

Standar sala (error) hatudu diferensa entre valor variabel ne’ebe observa no valor ne’ebe hetan hodi uza ekuasaun. Bele dehan katak sira ne’e medidas husi sala iha predisaun ne’ebe sei halo bainhira regresaun ekuasaun uza estimasaun mortalidade infantil. Signifi kansia estatistikal maka proba-bilidade ne’ebe koefi sienti regresaun maka kauza husi fatór asidental. Bazeia ba Tabela 7, koefi sienti hotu iha probabilidade ne’ebe ki’ik atu sai kauza-asidental. Korespondente aas liu ba variabel ikus iha ekuasaun, maka 1.7%.

Valor sira ne’e la fornese indikasaun ne’ebe fasil atu kompriende husi magnitude relasaun husi variabel ida-ida ho variabel dependente. Koe-fi siente regresaun multipulu husi variabel ida-ida, simboliza ho R, fo interpretasaun direta diak liu. Sira hatudu efetu kombinadu husi variabel inde-pendente hotu iha variasaun taxa mortalidade tinan-ki’ik. Interpretasaun ne’e hanesan korela-saun koefi sienti simples, exseptu R labele iha valor negativu. Iha Tabela 7, valor husi R koresponde ba efetu husi variabel hat iha ekuasaun maka 0.425 ne’ebe hatudu efetu konjuntu ne’ebe moderadu ka médium husi variabel hat iha ekuasaun. Serve

liu atu interpreta rezultadu husi analiza maka koefi siente determinasaun, ka R2. Nia valor, mul-tiplika ho 100, hatudu persentajen husi variasaun iha mortalidade tinan-ki’ik entre suco sira ne’ebe esplika husi variasaun konjunta husi variabel in-dependente hotu. Tamba ne’e, variabel indepen-dente hat ne’e esplika 18.0% husi variasaun mor-talidade infantil iha suco sira. R no R2 koresponde ba variabel independente (haree Tabela 7) hatudu kontribuisaun husi varia-bel respetivu ba esplikasaun husi variabel depen-dente. R corresponde ba variabel primeiru ne’ebe hatama ba regresaun ekuasaun (persentajen husi populasaun ne’ebe ekonomikamente ativu iha setór subsitensia) maka 0.340. Valor ida ne’e maka hanesan ho koefi siente korelasaun Pearson. Bainhira hatama variabel segundu (persentajen husi populasaun feto ho edukasaun primária ka liu), valor husi R sa’e ba 0.377. Hodi hatama mos variabel terseiru (numeru lolos adultus iha Uma kain-kain ida) hasae tan R ba too 0.389 no kuartu, variabel ikus nian (persentajen husi populasaun ne’ebe laos parte husi familia rasik iha Uma kain-kain) hasae R too 0.425. Interpretasaun hanesan válidu ba R2. Kontribuisaun husi variabel inde-pendente ida-ida ba esplikasaun total karik ita ha-ree ki’ik hela, maibe estatistikamente signifi kante no, saida mak importante mos maka efeitu lolos.

Hanesan sujestaun husi analiza R no R2, variabel ne’ebe maka importante liu iha analiza ne’e maka persentajen husi populasaun iha setór subsitensia. Variabel ida ne’e bele konsidera hanesan indikador husi nivel dezenvolvimentu suco sira nian, sira nia nivel pobreza no kapasidade ba seguransa aihan. Rezultadu ida ne’e laos surpreza. Buat segundu maka importante liu makanivel edukasaun husi inan sira, hanesan hatudu iha persentajen popu-lasaun feto nian ho edukasaun primária ka liu. Iha estudus barak variabel ida ne’e normalmente fatór ida asosiadu signifi kamente ho mortalidade tinan-ki’ik, haree ba iha nivel individual no agr-egadu. Variabel terseiru iha mportansia maka numeru lolos husi adultus iha Uma kain-kain ida, hatudu estensaun husi Uma kain-kain ne’e, efeitu fi la fali maka atensaun ne’ebe infantil ka labarik sira hetan husi ema sira iha nia sorin. Relasaun

29

Monografía Mortalidade

ida ne’e mos laos supreza hotu; maski nune’e, buat ne’ebe maka dada ita nia atensaun maka buat ne’e tau ketak tiha variabel independente seluk ne’ebe normalmente importante iha analiza mortalidade tinan-ki’ik hanesan klasifi kasaun urbana-rural no persentajen husi Uma kain ho lantai rai deit.

Hanesan variabel sira uluk, variabel kuartu ne’ebe hatama ba ekuasaun mos refere ba estrutura Uma kain-kain, particularmente, ba prevelensia Uma kain-kain ne’ebe estende/habelar. Maski nune’e, iha kazu ne’e, diresaun husi relasaun maka iha dalan seluk: persentajen boot liu husi popula-saun ne’ebe laos parte husi komponente familia rasik Uma kain-kain ida, taxa mortalidade tinan-ki’ik mos aas. Ida sujere katak suku sira ne’ebe ho prevalensia Uma kain-kain ne’ebe estende/habe-lar hatudu taxa mortalidade ne’ebe aas kompara ho fatin ne’ebe maka tipu Uma kain-kain hanesan ne’e ladun común. Nota katak, relasaun uniku en-tre variabel ne’e no mortalidade tinan-ki’ik hane-san ita espera, ida ne’e maka, ho diresaun nega-tivu (boot liu tan persentajen husi populasaun ne’ebe laos parte husi komponente familia rasik, maka taxa mortalidade tinan-ki’ik mos menus). Esplikasaun husi kontradisaun ne’ebe klaru ne’e maka variabel ida uluk no ida ne’e refere ba aspetu diferente husi estrutura Uma kain-kain nian. Ida ne’e tenki hanoin katak membru ne’ebe laos fa-milia rasik iha Uma kain-kain ne’e laos dit adultus maibe mos iha labarik. Tamba ne’e, iha area ne’ebe ho persentajen boot populasaun ne’ebe laos parte husi familia rasik iha Uma kain-kain ida, iha mos labarik barak ne’ebe laos xefi familia nia oan, mai-be membru seluk nia oan. Iha tendensia labarik sira ne’e vulneravel liu. Aumenta tan, seksaun laos familia rasik husi populasaun bele mos inklui inan sira ne’ebe laos feen xefi familia nian nomos bele vulneravel liu. Rezultadu ida ne’e halo lojiku ne’ebe perfeitu, ho analiza pozisaun inan nian iha Uma kain-kain iha seksaun diferensia. Infantil no labarik husi inan sira, ne’ebe laos xefi familia nia feen ka nia rasik maka xefi , iha oportunidade ki’ik liu atu konsege moris kompara ho sira ne’ebe nia inan maka xefi ka xefi nia feen.

Tamba ne’e, variabel hat ne’e bele iha infl uensia ne’ebe diferente ba mortalidade tinan-ki’ik no

numeru lolos adultus iha Uma kain-kain ida. Ida ne’e signifi ka katak, iha kontekstu agrikultura subsitensia no nivel ne’ebe aas husi inseguransa aihan, membru ne’ebe laos familia rasik vulner-avel liu sira ne’ebe familia rasik. Iha distribuisaun husi rekursus limitadu, xefi familia sei sertamente iha vantajen haree uluk nia familia rasik duke membru familia sira seluk. Tamba ne’e, labarik ne’ebe laos xefi familia nia oan iha probabilidade ki’ik liu atu bele konsege moris kompara ho xefi familia nia oan sira. Transfere relasaun ne’e ba nivel agregadu, posivel atu dehan katak suco sira ne’ebe nia persentajen aas husi populasaun ne’ebe laos parte husi familia rasik husi Uma kain-kain, hatudu mortalidade tinan-ki’ik ne’ebe aas kom-para ho suco sira ne’ebe ema iha Uma kain-kain laran barak liu maka familia rasik no uitoan deit deit maka laos membru familia rasik. Importante tebes atu hanoin katak relasaun ida ne’e halao bainhira variabel sira seluk hotu ne’ebe inklui iha estudu ne’e kontroladu. Tamba ne’e, rezultadu importante ida husi estudu ida ne’e maka estrutura no kompozisaun sai hane-san fatór importante iha esplikasaun konaba mor-talidade tinan-ki’ik iha Timor- Leste no indiador ba karateristika Uma kain-kain ne’e tenki inklui mos iha estudus iha futuru.

Hanesan mensiona iha leten, 18.0% husi varia-saun mortalidade infantil entre suco sira, esplika ho variabel independente hat. Esplikasaun ida ne’e ita haree modestu hela. Iha mos 82% maka laiha esplikasaun, ka, iha lian seluk, esplika husi variabel sira ne’ebe la konsideradu iha estudu ida ne’e. Maski nune’e, rezultadu ida ne’e bele espera ho razaun katak variabel importante barak ba esplikasaun mortalidade infantil la konsideradu tamba sira identifi ka durante sensus halao. Iha kazu ida ne’e disponivelidade indikador no asesu ba asistensia saúde no infraestrutura saúde, suco nia meiu-ambiente fi zikal, no indikador avansadu husi nivel dezenvolvimentu suco sira. Se ida ne’e maka tama iha konsiderasaun, persentajen husi esplikasaun ne’ebe fo husi variabel ne’ebe inklui iha ne’e bele aseita.

30

Monografía Mortalidade

7. Konkluzaun

Sensus 2007 hatudu katak mortalidade tina-kii iha Timor- Leste aas no, mézmuke re-duz uitoan iha tinan hirak ne’e, sei konti-

nua hanesan ida ne’ebe aas iha Mundu. Hanesan konsekuensia husi taxa mortalidade infantil no labarik, mortalidade adultu mos aas. Nia nivel ko-responde ba modelu mortalidade pre-tranzision-al, ida ne’e maka, nivel mortalidade no ezemplu besik ba ida ne’ebe observa iha nasoens ho inisial tranzisaun demografi ku.

Konkluzaun ida husi konkluzaun prinsipal ne’ebe bele rezulta husi estudu ida ne’e maka nesesariu atu halo tan peskiza iha area ida ne’e. Peskiza ida ne’e tenki diresiona ba buat rua ne’e atu hetan me-didas konsistenti husi mortalidade tinan-ki’ik no adultus no analiza nia dinamika no determinate prinsipal.

Konaba medidas husi mortalidade infantil no la-barik, estomasaun ikus iha variasaun substansial bazeia ba fontes ne’e. Ida mos espera hela tamba la posivel katak medidas nivel mortalidade ho metode indireta uza dadus sensus hanesan ka la hanesan medidas ne’ebe hetan husi dadus survey. Maski nune’e, iha kazu ne’e, nia diferensa boot liu duke anticipa. Diferensa entre estimasaun ne’ebe fornese husi fontes ne’ebe ikus liu (haree Tabela 1 no Figura 1.1 no 1.2) sujere makaas nesesidade estimasaun ne’ebe konsistente.

Medidas husi mortalidade adultus no partikular-mente mortalidade maternal husi fontes ne’ebe bele fi ar tenki mos iha atensaun makaas. Taxa mortalidade tinan-espesifi ku ne’ebe konsistenti sei autoriza konstrusaun tabela moris ne’ebe maka instrumentu boot ba analiza mortalidade no ba

evaluasaun polítika redusaun mortalidade.

Analiza determinantes husi nivel mortalidade no ezemplu, ne’e mos tenki simu atensaun. Estudu ida ne’e esplora determinante posivel balu liu husi estudus husi diferensia ne’ebe selesionadu no analiza spatial.

Analiza ne’ebe halao iha estudu ida hatudu rezul-tadu prinsipal nen: 1. Analiza husi diferensial hatudu katak variabel normalmente inklui iha tipu estudu ida ne’e, hanesan hela fatin (urbana-rural no distritu), inan nian edukasaun, no indikador status sosio-ekonomiku, sai hanesan diferensiador importante husi mortalidade infantil no labarik. Diresaun husi relasaun implisit espera nafatin.

2. Mezmu hanesan ne’e, diferensial balu la sujere relasaun ne’ebe tuir espetativa, partikular-mente variabel sira ne’ebe refere ba aset husi fa-milia rural (posesaun husi manu, karau no animal hakiak seluk no kultivasaun aihan ne’ebe bele halo osan). Variabel sira ne’e hanesan indikador husi nivel sosio-ekonomiku no seguransa aihan. Liu tan, propriedade karau fo liu tan relasaun negativu ba mortalidade infantil no labarik. Dadus sensus la sufi sienti atu examina liu tan esplikasaun ne’ebe posivel, maibe posivel atu sujere katak relasaun ne’ebe menus, karik iha relasaun ho knaar ne’ebe ezekuta husi aset hakiak animal no produsaun iha ekonomia subsistensia.

3. Taxa mortalidade infantil aas tebes iha grupu sosio-ekonomiku hotu ka kategoria ne’ebe

Atu aumenta liu tan, relevante mos atu hanoin katak, bazeia ba Mapa 1, distribuisaun spatial husi mortalidade tinan-ki’ik kuaze asidental, tamba, laiha ezemplu jeografi kal ne’ebe klaru. Razaun ne’ebe fo maka probabilidade husi variasaun tem-poral fornese nivel ne’ebe aas husi taxa mortali-

dade tinan-ki’ik no infantil em jeral. Komparativu persentajen ki’ik husi esplikasaun variabel depen-dente iha analiza regresaun karik mos rezultadu husi absensia husi ezemplu spatial ne’ebe ladun klaru. Estudu liu tan konaba mortalidade tenki konsidera problema ida ne’e.

31

Monografía Mortalidade

estabelese husi variabel ne’ebe konsideradu iha analiza diferensial. Los duni, infantil ne’ebe moris husi inan iha kategoría balu, iha posibilidade liu atu moris kompara ho sira ne’ebe moris husi inan iha grupu seluk, maibe la haree ba kategoría, nia taxa aas uitoan. Hanesan pontu komparasaun, ita bele uza estimasaun taxa mortalidade iha nasaun ne’ebe ladun dezenvolvidu: mate 60 husi moris 1,000. Iha kategoria lae (no), taxa mortalidade in-fantil menus husi 60 (haree Tabela 4). Iha posibili-dade liu katak faktu ida ne’e maka rezultadu husi hahalok fertilidade risku-aas ne’ebe iha feto barak. Timor- Leste sosiedade ida ho nivel fertilidade ne’ebe aas tebes no konsistenti no iha evidensia ne’ebe sujere katak karateristika sosial husi feto iha impaltu ki’ik ba numeru labarik ne’ebe sira iha. Koñesidu tebes katak nivel fertilidade no modelu iha impaktu ne’ebe konsideravel ba mortalidade infantil.

4. Variabel barak ne’ebe inklui, halo difer-ensa nivel mortalidade entre kategoria ne’ebe sira defi ni. Maski nune’e, nia diferensa ladun boot ida. Iha parte seluk, variabel barak liu maka hanesan diferensiador substansial husi mortalidade la-barik. Tamba ne’e, mortalidade infantil maka ho-mogeniu liu kompara ho mortalidade labarik entre kategoria sosio-demografi ku ne’ebe diferenti est-belese husi variabel ne’ebe sei estuda hela. Maski nune’e, mortalidade infantil homojenemente aas. Hanesan sujere iha leten, ida ne’e bele mos kauza husi prevalensia hahalok fertilidade risku-aas. Im-paktu husi variabel ikus ne’e iha tendensia atu la-kon liu husi tempu no karik ki’ik bainhira infantil konsege alkansa nia tinan primeiru. Hafoin, vari-abel seluk hahu importante liu ba nia moris ba oin. Ida ne’e esplikasaun ne’ebe posivel tamba-sa fatór sosio-ekonomiku iha impaktu ki’ik liu ba mor-talidade infantil kompara ho mortalidade labarik. Labarik ida independente liu ba sira nia inan nia status saúde; tamba ne’e, nia ladun afetadu husi vulnerabilidade adisional mai husi hahalok fertili-dade risku-aas.

5. Distribuisaun spatial husi mortalidade tinan-ki’ik, estuda uza suco hanesan unidade atu halo analiza, ne’ebe sai hanesan unidade admin-istrativi ki’ik liu iha nasaun ne’e. Mortalidade

tinan-ki’ik iha Timor- Leste hatudu variabilidade jeografi kal ne’ebe konsideravel mézmuke laiha modelu jeografi kal ne’ebe klaru. Variasaun spa-tial ne’ebe boot, karik kauza husi fl utuasaun mor-talidade ne’ebe signifi kante liu husi tempu, ida ne’ebe bele iha ligasaun ho nivel dezenvolvimentu ne’ebe neneik iha nasaun ne’e. Flutuasaun sira ne’e maka rezultadu husi kontrolu ne’ebe limitadu husi meiu-ambiente. Pobreza, seguransa aihan ne’ebe limitadu, kondisaun moris ne’ebe ladiak, asisten-sia saúde ne’ebe la adekuadu no sufi sienti no in-fraestrutura saúde ne’ebe fraku, prevene kontrolu direta ba determinantes mortalidade.

6. Analiza regresaun halao atu esplika varia-saun spatial, ida ne’ebe maka, atu identifi ka varia-bel ne’ebe bele afeta diferensia iha mortalidade tinan-ki’ik entre suco sira. Indikador husi dezen-volvimentu sosio-ekonomiku, edukasaun feto nian, hela fatin urbana-rural, no prevalensia es-trutura Uma kain-kain, iha relasaun signifi kante ho variasaun spatial iha mortalidade tinan-ki’ik. Maski nune’e, bainhira halao evaluasaun ba rede relasaun, so indikador hat ne’ebe disponivel maka iha esplikasaun estatistikal ne’ebe signifi kante. Buat ida ne’ebe importante liu maka persentajen husi populasaun ne’ebe ativu ekonomikamente iha setór subsitensia, ne’ebe maka sai indikador validu ba nivel dezenvolvimentu sosio-ekonomi-ku entre suco sira. Importansia segundu maka persentajen husi populasaun feto ho pelumenus edukasaun primária, tuir kedas numeru lolos adultus iha Uma kain-kain ida no persentajen husi populasaun ne’ebe laos parte husi familia rasik Uma kain-kain nian. Variabel hat ne’e esplika deit 18.0% husi variasaun. Tamba ne’e, persenta-jen importante husi variasaun ne’e, esplika husi variabel ne’ebe la inklui iha estude ne’e, hanesan indikador ba uzu no asesu ba asistencia saúde, material meiu-ambiente no indicador adisional ba pobreza no vulneravelidade populasaun suco sira nian. Maski nune’e, analiza hatudu katak indika-dor hat ne’e iha importansia balu iha esplikasaun husi variasaun nivel mortalidade tinan-ki’ik entre suco sira, sem haree ba faktu katak variabel seluk bele mos importante liu. Mézmuke persentajen esplikasaun menus tebes, analiza fornese indika-saun balu ba estudus iha futuru. Buat ida maka

32

Monografía Mortalidade

importante liu maka importansia husi prevalensia estrutura Uma kain-kain husi suco sira iha esp-likasaun husi variasaun mortalidade tinan-ki’ik.

Rezultadu sira ne’e reafi rma nesesidade atu halao peskiza barak tan iha mortalidade tinan-ki’ik. Rezultadu balun sujere katak mortalidade infan-til no labarik iha Timor- Leste iha modelu ne’ebe similariu ho sira ne’ebe observa iha nasaun seluk ho mortalidade ne’ebe aas. Maski nune’e, rezul-tadu seluk hatudu modelu balu ne’ebe espesifi ku, karik kauza husi predominansia economía subsis-tensia. Abut husi taxa mortalidade tinan-ki’ik iha Timor-Leste, sertemente maka dezenvolvimentu sosio-ekonomiku ne’ebe ki’ik no konsekuensia

husi nivel aas pobreza nian no vulnerabilidade husi nia populasaun. Infraestrutura saúde ne’ebe fraku no populasaun nia asesu ne’ebe limitadu ba asistensia saúde, karik bele mos responsabili-za ba taxa mortalidade infantil no labarik ne’ebe aas. Mézmuke fatór sira ikus ne’e la konsidera iha estudu ne’e, iha posibilidade katak investimentu atu habelar no hadia diak liu tan sistema saúde sei fo impaktu boot ba redusaun mortalidade. Maski nune’e, importante tebes atu tau iha konsideras-aun katak bainhira pobreza bele reduz subtansi-almente, maka bele iha mos progresu importante iha redusaun mortalidade tinan-ki’ik.

33

Monografía Mortalidade

REFERENSIAS

Brass, W. and K. H. Hill. 1973. ‘Estimating adult mortality from orphanhood’, Proceedings of the International Population Conference, vol. 3, In-ternational Union for the Scientifi c Study of Pop-ulation (IUSSP), Liege, pp.111-123.

CBS (Central Bureau of Statistics). 1992. Popula-tion of Timor Timur. Results of the 1990 Popula-tion Census, Jakarta, Indonesia.

CBS (Central Bureau of Statistics). 1996. Popula-tion of Indonesia. Results of the Intercensal Pop-ulation Census, Jakarta, Indonesia.ETT A (Timor-Leste Transitional Administra-tion), ADB (Asian Development Bank), WB (Th e World Bank) and UNDP (United Nations Devel-opment Programme). 2001. Poverty Assessment Timor Loro Sa’e, Dili, Timor-Leste.

Fortney, J. 2006. ‘Measurement and levels of ma-ternal mortality’, in G. Caselli, J. Vallin and G. Wunsch (eds.), Demography – Analysis and Syn-thesis, Vol. 2, Academic Press, Burlington, MA, USA, pp. 61-60.

Hull, T. and G. Jones. 1986. ‘Introduction: in-ternational mortality trends and diff erentials’, in Consequences of Mortality Trends and Diff eren-tials, United Nations, Department of Internation-al Economic and Social Aff airs, New York, USA, pp. 1-9.

Kintner, H. J. 2004. ‘Th e life table’, in: J. Siegel and D. Swanson (eds.), Th e Methods and Materials of Demography, Elsevier Academic Press, USA, pp. 301-339.

Ministry of Health, National Statistics Offi ce, University of Newcastle, Th e Australian National University, ACIL Australia Pty Ltd. 2003. Timor-Leste 2003 Demographic and Health Survey, University of Newcastle, Newcastle, Australia.

NSD (National Statistics Directorate. 2005. Cen-sus of Population and Housing 2004. Summary of Main Indicators, NSD, Dili, Timor-Leste.

Popoff , C. and D. H. Judson. 2004. ‘Some meth-ods of estimation for statistically underdeveloped areas’, in: J. Siegel and D. Swanson (eds.), Th e Methods and Materials of Demography, Elsevier Academic Press, USA, pp. 603-640.

Population Reference Bureau. 2000. Population Handbook, Population Reference Bureau, Wash-ington, DC, USA.

Preston, S. H. 1980. ‘Causes and consequences of mortality decline in less developed countries during the twentieth century’, in R. A. Easterline (ed.), Population and Economic Change in De-veloping Countries, University of Chicago Press, Chicago, USA, pp. 45-61.

Ruzicka, L. and H. Hansluwka. 1983. ‘Mortal-ity transition in South and East Asia: technology confront poverty’, Population and Development Review 8, pp. 567-588.

United Nations. 1973. Th e Determinants and Consequences of Population Trends, Vol. 1, Unit-ed Nations, New York, USA.

United Nations. 1883. Manual X. Indirect Tech-niques for Demographic Estimation, United Na-tions, New York, USA.

United Nations. 1988. MortPak-Th e United Na-tions Soft ware Package for Mortality Measure-ment, United Nations, New York, USA.

United Nations.1999. World Population Pros-pects: the 1998 Revision, Vol. 1, United Nations, New York, USA.

34

Monografía Mortalidade

Vallin, J. 2006. ‘Mortality, sex and gender’, in G. Caselli, J. Vallin and G. Wunsch (eds.), Demog-raphy – Analysis and Synthesis, Vol. 2, Academic Press, Burlington, MA, USA, pp. 177-193.

WFP (World Food Programme). 2006. Timor-Leste: Market Profi le for Emergency Food Secu-rity Assessments, Word Food Proglamme, Emer-gency Needs Assessment Branch (ODAN), Rome, Italy.

UNDP, 2005. HUma kainn Development Report, 2005, United Nations, New York, USA.

UNICEF, 2003. Multiple Indicator Cluster Sur-vey (MICS), UNICEF, Dili, Timor-Leste

Weeks, J. R. 2002. Population, an Introduction to Concepts and Issues (eighth edition), Wads-worth, USA.

35