1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

“MAKTABGACHA VA BOSHLANG’ICH” TA`LIM

FAKUL’TETI

Qayd raqami____________________

«Tasdiqlayman»

O`quv ishlari bo`yicha prorektor

________________M.I.Daminov

«____» ____________2020-2021 yil.

“ B O S H LAN G ’ I C H TA’ LI M N AZAR I YAS I ” K AF ED R AS I

UMUMIY PEDAGOGIKA

fanidan

Bilim sohasi

100000

– Gumanitar soha

Ta`lim sohasi: 110000 – Pedagogika

Ta`lim yo‘nalishi: 5111700 – Boshlang`ich ta`lim va sport-tarbiyaviy ish

II-kurs uchun

(II jarayon IV semestr)

Buxoro –2020 - 2021

2

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus

ta’lim vazirligining 2017 yil 1 martdagi 107-sonli buyrug’iga asosan tayyorlangan.

Mazkur majmua O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligining

2018 yil 25.08 dagi 144-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan o’quv dasturiga muvofiq ishlab

chiqilgan.

Tuzuvchilar:

Tosheva N.T., Boshlang’ich ta’lim nazariyasi kafedrasi kata o`qituvchisi, (PhD).

Davronov I.E., Boshlang’ich ta’lim nazariyasi kafedrasi kata o`qituvchisi.

Z.L.Umurov , Boshlang’ich ta’lim nazariyasi kafedrasi kata o’qituvchisi.(PhD)

TAQRIZCHILAR:

Mahmudov M.H - Boshlang’ich ta’lim nazariyasi kafedrasi professori, pedagogika

fanlari doktori.

Adizov B.R - Pedagogika kafedrasi professori, pedagogika fanlari doktori.

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi Boshlang’ich ta’lim nazariyasi kafedrasining

2020-yil __ ___________dagi 1-sonli yig’ilishida ko’rib chiqildi va fakultet o’quv-

uslubiy Kengashi muhokamasiga tavsiya qilindi.

Kafedra mudiri: M.Y.Ro`ziyeva

Fanning o’quv-uslubiy majmuasi Maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

o’quv-uslubiy Kengashining 2020-yil __ ____________dagi 1-sonli yig’ilishida

muhokama qilinib, o’quv jarayoniga tadbiq etish uchun tasdiqlandi.

Fakultet dekani: Q.R.To`xsanov

3

MUNDARIJA

t/r O‘quv uslubiy majmua elementlari betlar

1 Ma’ruzalar matni

2

Amaliy mashg‘ulotlar va (yoki) seminar

mashg’ulotlar uchun materiallar

3

Mustaqil ta’lim mavzularini o’zlashtirish bo’yicha

zarur uslubiy ko’rsatmalar

4

Glossariy

5

Ilovalar

-fan dasturi

- ishchi dasturi

- tarqatma materiallar

- testlar

- baholash mezonlari va fanni o’rganish bo’yicha

boshqa materiallar)

4

MARUZALAR MATNI

4-Modul Pedagogika fan sifatida MA’RUZALAR MATNI

1-mavzu:

Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta`lim-tarbiya va pedagogik

fikrlar

REJA:

1.“Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari.

2. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

taraqqiyoti.

3. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi.

Tayanch so`zlar: Pedagogika, Pedagogika tarixi, ta``lim, tarbiya, donishmand,

pedagogik fikr, davrlashtirish, yozma manbalar.

1.“Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari.

Insoniyat tarixiga nazar tashlar ekanmiz, hamma davrlarda har tomonlama

barkamol shaxsni tarbiyalash insoniyatning azaliy orzusi bo’lib, ajdodlarimiz

ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o’rgatish, ularni

komillikka yetaklash yo’llari, usullari va qonun-qoidalarini izlaganlar. Darhaqiqat

insonning ma’rifiy va ma’naviy komillikka erishishi tarbiya deb atalmish ijtimoiy

hodisa orqali amalga oshirilgan. Jamiyat rivojlangan sari yetuk, barkamol

shaxslarni tarbiyalab yetishtirish ehtiyoji ortib, o’zgarib, yangilanib borgan.

Insoniyat jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ta’lim-tarbiya muassasalarini

yaratish, yosh avlodlarni o’qitish va tarbiyalash sohasidagi tajribalarni nazariy

jihatdan anglash, umumlashtirish va hayotga tadbiq qilish jarayonida pedagogika

fani shakllandi.

“Pedagogika” atamasi yunoncha bo’lib, “bola yetaklovchi” degan

ma’noni bildiradi. Tarixiy manbalarning ko’rsatishicha, qadimgi Yunonistonda

o’z xo’jayining bolalarini sayr qildirgan, maktabga olib boradigan qullarni “bola

yetaklovchi”, ya’ni tarbiyachini “pedagogos” deb atashgan. Keyinchalik esa

bolalar ta’lim tarbiyasi bilan shug’ullanishga maxsus tayyorlangan o’qimishli

donishmandlarni “pedagog” deb atay boshlaganlar.

Shuningdek, Yunonistonda bolalarning “donishmand”lar bilan suhbatini esa

“maktab” deb atashgan. Garchi “maktab” yunoncha so’z bo’lib, “bo’sh vaqt,

5

mehnatdan dam olish” ma’nosini anglatgan bo’lsa-da, hozirda “maktab” esa

ta’lim-tarbiya muassasasi sifatida xizmat qilmoqda. Pedagogika tarixiga nazar

tashlar ekanmiz, hozirgi O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi asori

atiqalar, o’zbek xalq pedagogikasi, zardushtiylik dinining muqaddas kitobi

“Avesto”, turkiy xalqlarning eng qadimgi yozma ma’rifiy yodgorliklari “O’rxun –

Enasoy yodgorliklari” va “Irq bitiklari”, islom ta’limotining asosiy manbalari

“Qur’oni Karim” va Hadislarda, shuningdek, tasavvuf ta’limotida ilgari surilgan

komil inson tarbiyasi va ta’lim-tarbiyaning mazmuniga oid g’oyalar ma’rifiy-

pedagogik ahamiyatga ega bo’libgina qolmasdan, balki pedagogikaning fan

sifatida shakllanishida, ta’lim va tarbiya mazmunining boyib borishida hamda

komil insonni tarbiyalashda muhim manba ekanligi namoyon bo’ladi.

Sharq qomusiy olimlari va ma’rifatparvar pedagoglari Muso al-Xorazmiy

“Al-kitob al-muxtasar fi-hisob al-jabr val-muqobala”, Al-Kindiy “Insoniy bilimlar

tasnifi”, Abu Nasr al-Forobiy “Ixso al-ulum” (“Ilmlar tasnifi”) va “Fozil odamlar

shahri”, Abu Ali ibn Sino “Donishnoma”, “Tadbiri manzil” va “Aqsom al-ulum

aqliyya”, Abu Rayhon Beruniy “Minerologiya”, “Hindiston”, “Saydona”, Abu

Abdulloh al – Xorazmiy “Mafotih al-ulum” (“Ilmlar kaliti”), Ismoil al – Buxoriy

“Al-Jome’ as-sahih” va “Al-adab al-mufrad”, Abu Iso at-Termiziy “Al-Jome’ as-

sahih”, Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig”, Kaykovus “Qobusnoma”, Zamaxshariy

“O’git va nasihatlarning oltin shodalari”, Najmiddin Kubro “Odob qoidalari”, So’fi

Olloyor “Sabot ul-ojizin” Burxoniddin Zarnudjiy “O’quvchiga ta’lim yo’lida

yo’llanma”, Ahmad Yugnakiy “Hibat ul -haqoyiq”, Amir Temur “Temur

tuzuklari”, Ulug’bek “Zij” va “Tarixi arba’ ulus”, Alisher Navoiy “Xamsa” va

“Maxbub ul-qulub”, Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa’dayn va majmai

bahrayn”, Abdurahmon Jomiy “Bahoriston”, Sa’diy “Guliston”, Davoniy “Axloqi

Jaloliy”, “Husayn Vaiz Koshifiy, “Axloqi Muhsiniy”, Bobur “Boburnoma”,

Abdulg’oziy “Shajarai turk” va “Shajarai tarokima”, Munis Xorazmiy “Munis ul-

ushshoq”, va “Savodi ta’lim”, Muhammad Sodiq Qoshg’ariy “Odob as-solihin”

(“Yaxshi kishilar odobi”), Muhammadrizo Ogahiy “Ta’vizul-oshiqin”, Furqat “Ilm

hosiyati”, “Ko’rgazma” va “Gimnaziya”, So’fi “Ustod”, “Mudarris” va “Dars”,

Ahmad Donish “Navodirul vaqoe” (“Nodir voqealar”), Saidrasul Saidazizov

“Ustodi avval”, Ali Askar Kalinin “Muallimi Soniy”, Munavvar Qori “Adibi

avval”, Abdulqodir Shakuri “Rahnamoi savad”, Abdulla Avloniy “Adabiyot yohud

milliy she’rlar” (“Adabiyotdan xrestomatiya”), “Adibi avval”, “Ikkinchi muallim”

va “Turkiy guliston yohud axloq”, Mahmudxo’ja Behbudiy “Bolalar uchun kitob”,

“Islomning qisqacha ta’rifi”, “Amaliyoti islom”, Sadriddin Ayniy “Taxzib us-

sibyon” (“Bola tarbiyasi”), Abduxoliq Usmon Qori “Tahsil ul-tavjid”, “Yengil

adabiyoti”, Muhammadjon Qori Naimjon “Odobli bola”, Rahimov Muhammadjon

Mirza “Ta’limiy hisob” (“Arifmetika ta’limi”), Saidahmad Siddiqiy “Mir’ati adab”

6

(“Odob ko’zgusi”), Abdurauf Fitrat “Rahbari najot” va “Sayyohi hindi bayonoti”,

H.H.Niyoziy “Qiroat” (“Yengil adabiyot”, “O’qish kitobi” kabi ma’rifiy-

pedagogik asarlarida, G’arbda esa Platon “Davlat”, Aristotel “Siyosat”, Yan Amos

Komenskiy “Buyuk didaktika”, Iogann Genrix Pestolotstsi “Gertruda o’z

bolalalarini qanday qilib o’qitadi”, Iogann Gerbart “Tarbiya maqsadlaridan kelib

chiqqan umumiy pedagogika”, “Psixologiyani pedagogikaga tatbiq qilish

to’g’risidagi xatlar”, “Pedagogikaga doir lektsiyalar ocherki”, Adolf Distverg

“Nemis o’qituvchilarini o’qitish uchun qo’llanma”, Konstantin Dmitrievich

Ushinskiy “Bolalar dunyosi”, “Muallimlar uchun qo’llanma”, “Kishi – tarbiya

predmeti sifatida” (“Pedagogik antropologiyadan tajriba”), Lev Nikolaevich

Tolstoy “Alifbe” va “O’qish kitobi”, Anton Semenovich Makarenko “Pedagogik

poema”, “Ota-onalar kitobi”, “Bolalar tarbiyasi to’g’risida leksiyalar”, “Ta’lim-

tarbiya tajribasidan ba’zi xulosalar”, Vasiliy Aleksandrovich Suxomlinskiy

“Pavlish maktabi”, “Bolalarga jonim fido” kabi asarlarida va o’zlarining ijodiy

pedagogik faoliyatlarida pedagogikaning bosh masalasi – tarbiya muammosi va

ta’lim mazmuniga turlicha munosabat bildirib, pedagogika ta’lim-tarbiya

haqidagi fan ekanligini asoslab berdilar.

Qomusiy olim Abu Nasr Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta shunday

ta’rif bergan edi: “Ta’lim, - degan so’z xalqlar va shaharliklar o’rtasida nazariy

fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o’rtasidagi tug’ma fazilat va amaliy

kasb-hunar fazilatlarini birlashtirish degan so’zdir.

Ta’lim faqat so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. Tarbiya esa, amaliy ish

tajriba bilan, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo’lgan

ish-harakat, kasb-hunarga berilgan bo’lishni, o’rganishidir”1

Ma’rifat darg’asi A.Avloniy “Turkiy guliston yohud axloq” asarida esa

pedagogika fanini aniq va tushunarli qilib ta’riflaydi: “Tarbiya «pedago’giya”,

ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur...

“Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo

halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir...”2

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, pedagogika tushunchasini tarixiy

taraqqiyotiga quyidagi umumlashgan ta’rifni bersak bo’ladi: pedagogika

jamiyatning ta’lim va tarbiyaga bo’lgan ehtiyojini qondirishga yo’naltirilgan

ilm – fan va amaliy faoliyat sohasidir.

Pedagogika tarixi fani predmeti – mustaqil O’zbekiston Respublikasida

ta’lim-tarbiyaning jahon xalqlari pedagogik-tarixiy taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq

holda, yaxlit rivojlanish jarayoni sifatida o’rganishdan iboratdir.

1 Abu Nasr Forobiy. Baxt-saodatga erishuv haqida. Risolalar. –T.: “Fan”, 1975, 76-bet. 2 Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. –T.: “Ma`naviyat”, 1998. 36-bet.

7

Pedagogika tarixi fanining maqsadi – qadimgi O’rta Osiyo hududida,

shuningdek, dunyoning boshqa mintaqalarida pedagogik fikrlar taraqqiyotini,

buyuk Sharq mutafakkirlari va ma’rifatparvar shoirlari hamda jadidlarning ta’lim-

tarbiya nazariyasiga qo’shgan hissalarini, mustaqillik davrida zamon va makon

talabiga javob beruvchi milliy maktab va milliy pedagogikani rivojlantirish hamda

ta’lim-tarbiyaning nazariy asoslarini yaratish qonuniyatlarini o’rganishdan iborat.

Zero, boshqa ijtimoiy hodisalar singari ta’lim-tarbiyaning paydo bo’lishi va

rivojlanishi ham ma’lum obyektiv qonuniyatlar asosida sodir bo’ladi. Pedagogika

tarixi fani vazifalaridan biri ana shu obyektiv qonuniyatlarni aniqlashdan iborat.

Ma’lumki, ijtimoiy fanlarning qonuniyatlari ham obyektiv xarakterga ega. Ular

ma’lum joyda, mamlakatda ayrim kishilar tomonidan ochilishi, kashf etilishi

mumkin. Lekin bu obyektiv qonuniyatlarning ta’sir doirasi juda keng bo’ladi,

ayrim millat, mamlakat, mintaqa doirasi bilan cheklanmaydi. Bu fan erishgan

yutuqlar ham butun insoniyatga foyda keltirishi lozim.

Pedagogika tarixi fanining ilmiy-nazariy, ijtimoiy-amaliy vazifalari

quyidagilardan iborat:

– ta’lim-tarbiya qonuniyatlarini umuminsoniy va milliy, ijtimoiy hodisa

sifatida, shuningdek, jamiyatning o’zgaruvchan ehtiyojlari bilan bog’liq holda

o’rganish;

– ta’lim-tarbiyaning maqsadi, mazmuni shakllarini jamiyatning iqtisodiy

rivojlanish darajasi bilan bog’liq holda yoritish;

– o’tmishda pedagogika ilmi va ta’lim-tarbiya sohasi orttirilgan ijobiy

tajribalarni umumlashtirish va amaliyotga tatbiq etish usullarini ko’rsatib berish;

– ijtimoiy-pedagogik fikrlar taraqqiyotining har bir bosqichida O’rta Osiyo

hududida va jahonning boshqa mintaqalarida pedagogik fikrlar rivojlanishini va

ta’lim-tarbiya holatini tarixan haqqoniy tasvirlash;

– pedagogik-tarixiy bilimlar – bo’lajak iqtisodchi pedagoglarning milliy,

tarixiy, ma’naviy-pedagogik ongini shakllantirishga faol ta’sir etishini nazarda

tutish va h.k.

Pedagogika tarixi ham mustaqil fan sifatida o’ziga xos ilmiy-tadqiqot

metodlari va manbalariga egadir. Odatda, pedagogik-tarixiy sohadagi

izlanishlarda quyidagi ilmiy-tadqiqot metodlari qo’llaniladi: arxeologik va tarixiy

yodgorliklarni, xalq og’zaki ijodi materiallarini, buyuk mutafakkirlar va

ma’rifatparvarlarning ta’limiy-badiiy va pedagogik-tarixiy asarlarini, turli

davrlarda yaratilgan qo’lyozmalar va nashr etilgan asarlarni, vaqtli matbuot

materiallarini, o’quv rejalari, dasturlari, darslik, o’quv qo’llanmalarini, ta’lim

8

muassasalarini nizomlari va ta’lim muassasalari faoliyatiga doir hujjatlarni,

tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning xotirasi va esdaliklarini, davlat va xalqaro

tashkilotlarning maorif, madaniyat, ta’lim-tarbiyaga doir statistik ma’lumotlarini,

turli mintaqadagi pedagogik jarayonlarni aks ettirgan pedagogik asarlarni o’rganish

va h.k. Shuningdek, umumlashtirish uchun sotsiologik, matematik tadqiqot

usullaridan ham, pedagogika nazariyasida qo’llaniladigan ilmiy-tadqiqot

metodlaridan ham foydalanish mumkin.

Pedagogika tarixi fanining manbalariga quyidagilar kiradi: O’zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasi, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi”, “Xalq og’zaki ijodi”, “Avesto”, “O’rxun-Enasoy

bitiklari”, Qur’oni Karim, Hadislar, Al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Nasr

Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy,

Kaykovus, Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Koshifiy, Ulug’bek, Amir

Temur va boshqa mutafakkirlarning, shuningdek, ma’rifatparvar shoirlar va

jadidlarning pedagogik asarlari, turli davrlarda yaratilgan o’quv rejalari, dasturlari,

darsliklar, o’quv qo’llanmalari, arxiv materiallari va ta’lim-tarbiya muassasalari

faoliyatiga doir boshqa hujjatlari.

Pedagogika tarixi fanining boshqa fanlar bilan aloqadorligi barcha

pedagogik yo’nalishdagi bilimlarni o’z ichiga oladi. Pedagogika tarixi faqat

pedagogika nazariyasi va amaliyoti bilangina emas, balki jamiyat tarixi, falsafa,

psixologiya va boshqa barcha fanlarni o’qitish metodikalari tarixi bilan ham

bog’liqdir. Buni anglash, e’tiborga olish pedagogik hodisalarni u yoki bu jamiyat

tarixi bilan uzviy bog’liq holda qarashga imkon beradi va pedagogik-tarixiy

hodisalarni soxtalashtirishni bartaraf etadi.

O’zligini anglamagan, o’tmishini, umumbashariy va milliy qadriyatlarni,

milliy g’urur, milliy ma’naviyatni bilmagan o’quvchi-talaba yoshlarimiz jamiyatda

sodir bo’layotgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy va ma’naviy-ma’rifiy

hodisalarning mohiyatini to’liq anglay olmaydi, kelajakni ham ko’z oldiga keltira

olmaydi. Bu ob’ektiv qonuniyat ayniqsa yosh avlod tarbiyachilari – bo’lajak

pedagoglarga hammadan ko’proq taalluqlidir. Bo’lajak pedagoglar ijtimoiy-

gumanitar va ixtisoslik fanlari qatorida pedagogika va psixologiya fanlarini

o’qitish metodikasini, ta’lim-tarbiya nazariyasi va amaliyoti bilan bir qatorda

pedagogik fikrlar tarixini ham bilishlari talab etiladi.

Ma’lumki, pedagogik-tarixiy hodisalarni o’rganish masalasida fanda turli xil

yondashuvlar vujudga kelgan. Ayrim olimlar tarbiyani biologik hodisalar qatoriga

kiritadi va tarbiya tarixini inson zotining evolyutsion rivojlanishi nuqtai nazaridan

talqin etadi. Ba’zilar pedagogika tarixi ta’lim-tarbiya nazariyasi va amaliyotini

falsafiy-axloqiy jihatdan bayon etadi. Ba’zi olimlar ta’lim-tarbiya nazariyasini

inson madaniyatining tarkibiy qismi sifatida tahlil etsalar, ko’pchilik olimlar

9

pedagogik nazariyalar va amaliyotni ilohiy ta’limotlar asosida tahlil qilganlar. XIX

asr oxiri va XX asr boshlarida Yevropada yashagan olimlar tarbiyaga jamiyatni,

shaxsni o’zgartirish quroli sifatida qaraganlar.

Moddiy olamni (dunyoni) anglash, ilmiy bilishda tarixiylik tamoyiliga amal

qilinadi va ijtimoiy hodisalar atroflicha, yaxlit hamda rivojlanish jarayonida

o’rganiladi. Bunday yondashuv pedagogik hodisalarning mohiyati va aloqalarini u

yoki bu tarixiy davr xususiyatlari bilan bog’liq holda o’rganishga, ta’lim-tarbiya

tizimi va ta’lim-tarbiya an’analari bilan, o’tmishda (o’sha davrda) yashagan

allomalar va pedagoglarning pedagogik qarashlarini falsafiy ta’limiy-axloqiy

g’oyalari bilan bog’liq holda o’rganishga imkon beradi.

Xar bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’minlovchi

ta’lim-tarbiya, ma’naviyat va ma’rifat kabi tushunchalar mavjud bulib, ular

pedagogika fanidagi o’zgarishlarni jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liq holda

atroflicha o’rganishni taqozo etadi. Pedagogika tarixi fanini o’zlashtirish —

ma’naviy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy xayotning harakatlantiruvchi kuchi

bo’lmish inson kamoloti haqidagi g’oyalarni nihoyatda puxta bilishni talab etadi.

Pedagogika tarixi fanini o’rganish — kishilik jamiyati taraqqiyoti yo’lidagi tarbiya

pillapoyalarining tajribalariga suyangan holda har bir o’qituvchida pedagogik

madaniyat va mahoratni, didaktik va tarixiy asarlarni tahlil qilish va ularga

munosabat bildirish kabi malakalarini shakllantiradi.

Pedagogika tarixi ijtimoiy fan bo’lib, uning metodologiya asosi yosh

avlodni tarbiyalash an’analarini, jamiyatning taraqqiyot bosqichlaridagi

o’qitish va kamol toptirish tizimlarini, ularning qonun-qoidalarini, qomusiy

mutaffakirlar, ma’rifatparvar adiblar va pedagoglarning ta’lim-tarbiya,

ma’rifatga doir goyalarini va ularning rivojlanishini mukammal

o’rganadigan fandir.

Pedagogika tarixi fani umumjahon, shu jumladan Markaziy Osiyo xalqlari

tarixidagi ma’naviyat va ta’lim-tarbiya faniga oid fikrlarni o’zlashtirish uchun

xizmat kilar ekan, bu fan utgan avlodlarimiz koldirgan boy pedagogik manbalarni

va ularning milliy asoslarini o’zlashtirishga qaratilgan bo’lib, «Pedagogika tarixi»

bo’lajak o’qituvchilarga bilim beribgina qolmay, ularda milliy iftixor va g’urur

hissini xam tarbiyalaydi. Chunonchi, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, «Xalqimiz

tayanchi — ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy merosning o’zi bir xazina. Bu

xazinadan oqilona foydalanish lozim».

Demak, istiqlolning ma’naviy xazinasi hisoblangan milliy boy

madaniyatimizni chuqur o’rganib, uni jahonga ko’z-ko’z qila boshlashimiz lozim.

Shu o’rinda hind adibi Robindranat Thokur, xar bir millat dunyo oldida o’zining

milliy mohiyatini namoyon etishga majbur, degan fikrlarni aytgan edi.

10

Darvoqe, har bir millatda ibrat olsa arziydigan ulkan ma’rifiy va madaniy

merosi mavjud ekan, uni umumiy mulkka aylantirishi darkor. Zero, bu hayot davr

taqozosi sifatida xususiy tor manfaatlar doirasidan chiqib, butun dunyoni o’zining

ma’naviy ma’daniyatiga jalb qila bilishdir.

2. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

taraqqiyoti.

Hozirgi o’zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming yillar oldin

yashagan bo’lib, ular yuksak va o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda juda

katta va mashaqqatli yo’lni bosib o’tgan. Dastlabki tosh qurollaridan tirikchilik

uchun foydalanish, ancha takomillashgan mehnat qurollarini yasash, urug’chilik

davriga kelib, xo’jalik hayoti va madaniy taraqqiyotda erishilgan yutuqlarni o’z

ichiga olgan davrgacha bo’lgan tariximiz ota-bobolarimizning boy qadimiy

madaniyatga ega bo’lganligidan dalolat beradi.

Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona,

Marg’iyona, Parfiya hamda Parkana kabi davlatlarida turli qabila va elatlar

yashagan. Ular saklar, massagetlar, so’g’diyonalar, xorazmiylar, boxtarlar,

chochliklar, parkanaliklar kabi qabila va urug’lardan iborat bo’lib, hozirgi

Markaziy Osiyo hududida yashovchi xalqlarning ajdodlari hisoblanadilar.

Ushbu elatlar yashagan hududlarda o’ziga xos madaniy an’analar tarkib topa

borgan. Masalan, eramizdan oldingi asrning birinchi yarmida qadimiy davlatlar:

Baqtriya va So’g’diyona, Marg’iyona, Xorazm, Parkana, Parfiya kabi o’lkalarda

xalq xo’jaligining turli sohalarida rivojlanish va taraqqiyot ro’y bergan. Eramizdan

oldingi IX-VI asrlarda paydo bo’lgan Ahmoniylar, eramizdan avvalgi III asr

o’rtalarida tashkil topgan Grek-Baqtriya, eramizning I asrida tashkil topgan

Kushonlar, eramizning V asrda yuzaga kelgan Eftaliylar, so’ngra Sosoniylar va

nihoyat Turk xoqonligi davlatlarida ijtimoiy madaniyat yuksala bordi.

Ajdolarimiz tomonidan qo’lga kiritilgan qadimiy madaniyati tarkibidan

ta’lim-tarbiyaga oid merosi ham alohida o’rin olgan. Zero, hozirgi turkiy va

forsiyzabon xalqlarning bizgacha yetib kelgan muhim arxeologik topilmalari,

tarixchilar, adabiyot va san’at namoyandalarining ijodiy merosi, san’at va adabiy

asarlarning namunalari buning dalilidir.

Bunday muhim manbalar sirasiga yunon olimlari Gerodot, Suqrot, Plutarx,

Poliyenlarning tarixiy, geografik hamda axloqiy asarlari, allomalarimiz Abu

Rayhon Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, faylasuf, sharqshunos va tarixchi olimlar:

E.E.Bertels, S.P.Tolstov, V.V.Braginskiy, I.M.Mo’minov, B.G’afurov,

I.V.Stebleva, A.O.Makovelskiy, Y. Jumaboev, M.Is’hoqov, adabiyotshunoslar

A.Qayumov, N. Mallayev, N.Rahmonov, pedagog-olimlar O’.Aleuov, M.Orifiy va

boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar kiradi.

11

Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan.

Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi

sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo’lishning namunasi tarzida

e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi

Gerodotning “Tarix”, Strabonning “Geografiya” hamda Mahmud Qoshg’ariyning

“Devonu lug’atit-turk” kabi asarlari, shuningdek, O’rxun-Enasoy bitiklari kabi

adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan va ular orqali bizgacha yetib kelgan. Ushbu

yodgorliklar mohiyatini o’rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy

madaniyat qay darajada katta rol o’ynaganligidan dalolat beradi. Xususan, tarbiya

insonning aqliy va axloqiy jihatdan tarkib topa borishiga ta’sir etgan bo’lsa,

insonning shakllana borishi ham o’z navbatida kishilik jamiyatining qaror topa

borishiga yordam bergan. Xullas, tafakkur yurita olish qobiliyatiga ega bo’lgan

inson kamolotining ta’minlanish jarayoni hamda jamiyatning ijtimoiy taraqqiyoti

o’zaro uzviy aloqada shakllangan. Mazkur tarixiy jarayon mohiyatini bilish bizga

inson tafakkurining juda uzoq davr va murakkab sharoitlarda shakllana

borganligidan dalolat beradi.

Ma’lumki, kishilik jamiyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham

biologik jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki diniy

e’tiqodlar, eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar inson

ongining ham shakllanib borishiga turtki bo’ldi. Bu jarayon minglab yillarni o’z

ichiga olgan bo’lib, ana shu davrda inson ongi shakllanishining asosi sifatida qabul

qilingan xulq-odob qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. Ushbu talablar

muayyan davrda yaratilgan yodgorliklarining asosiy mazmuni va mohiyatini

tashkil etadi.

Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy

istaklari, orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda

qahramonlar qiyofasida o’z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (animizm), ajdodlar

ruhiga sig’inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar

yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning tafakkur dunyosi

aks etgan. Ammo bu rivoyat va afsonalar ham massaget, sak, xorazmiy, so’g’d

hamda parfiyanlar yashagan davrlar ruhini ifoda etadi, xolos.

Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o’rganishda quyidagi uch guruhga

ajratilgan manbalarga tayanamiz:

1. Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ko’rgazmali ashyolar.

2. Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar.

3. Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.

Ma’lumki, ibtidoiy kishilar mehnat faoliyati jarayonida o’z ehtiyojlarini

qondirgan va bu jarayon yosh avlodda ham mehnat qilish, amaliy faoliyatni yo’lga

qo’ya olish borasidagi nazariy bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilishga zamin

12

hozirlagan. Mehnat faoliyatini tashkil etish jarayoni dastlabki paytlarda butun

ijtimoiy hayotni yo’lga qo’yish negizida amalga oshirilgan bo’lsa, keyinchalik

tarbiya inson faoliyati asosiy jihati, ijtimoiy ongni shakllantirishning muhim

omiliga aylandi. Dastlabki urug’chilik jamiyatidan oldin ham inson yashash uchun

kurashgan, mazkur davrda urug’ning barcha a’zolari jamoa bo’lib harakat

qilganlar. Keyinroq kishilar mehnat faoliyatini jamoa a’zolarining yosh jihatlariga

ko’ra quyidagi uch guruh asosida tashkil etganlar.

a) bolalar va o’smirlar;

v) ijtimoiy hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar;

s) keksalar.

Ibtidoiy jamiyatda bola o’zi uddalay oladigan faoliyatning tashkil etilishida

bevosita ishtirok etib, hayot kechirish va mehnat qilish ko’nikmalarini

o’zlashtirgan. Bu holat og’ir sharoitda kechgan. O’g’il bolalar erkaklar bilan ov

qilish, qurol yasash kabi yumushlarni bajarsalar, qizlar ayollar tomonidan

bajariladigan mehnat sirlarini o’zlashtirar edilar. Hech qayerda yozilmagan odat va

an’analarga ko’ra, yosh bolalar keksalar nazorati ostida ma’lum tajribalarga ega

bo’lardilar. Bola ma’lum tayyorgarliklardan so’ng maxsus sinovlardan o’tib,

amaliy faoliyatda faol ishtirok eta olish huquqini qo’lga kiritar edi. Ushbu an’ana,

ya’ni, bolalarni ma’lum yoshgacha enaga yoki murabbiyga topshirish yaqin

davrlargacha saqlanib qolgan, hatto hozirgi kunda ham ko’zga tashlanadi.

Urug’chilik jamoasi bosqichida esa bolalar mehnatining ko’lami kengayib,

kasb-hunar faoliyatining turlari ko’payib boradi. Tajribali kishilar bolalarni

tarbiyalash bilan birga ularni yozishga ham o’rgata boshlaydilar. Asta-sekin harbiy

tarbiyaning boshlang’ich ko’rinishlari yuzaga kela boshlaydi. Bolalarga harbiy

san’at sirlarini o’rgatish ancha murakkab ish bo’lib, ushbu tarbiyani tashkil etish

maxsus bilim hamda tayyorgarlikka ega bo’lishni taqozo etar edi. Shu bois maxsus

harbiy bilim va tayyorgarlikka ega bo’lgan kishilar bolalarga bu boradagi

bilimlarni berish jarayoniga jalb etila boshladilar.

Jamiyatning ijtimoiy jihatdan taraqqiy eta borishi bolalarga dalalarni

o’lchash, suv toshqinlarining oldini olish, kishilarni turli kasalliklardan davolash

usullariga oid bilimlarni berishga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Mazkur

ehtiyojni qondirish yo’lidagi harakatning tashkil etilishi natijasida turli maktablar

faoliyat yurita boshladi. Maktablarda asosiy e’tibor bolalarga og’zaki bilimlar

berish bilan birga ularda yozuv ko’nikmalarining shakllantirilishiga qaratildi.

Dastlab suratkashlik rivojlanib, piktografik xat paydo bo’lgan bo’lsa, keyinchalik

qo’shni mamlakatlardan kirib kelgan harflar yordamida yozish usuli paydo

bo’ladi va bu usul tez tarqala boshlaydi.

Eramizdan oldingi ming yillik o’rtalarida oromiy, Aleksandr Makedonskiy

istilosidan so’ng esa yunon, shuningdek, forsiy mixxat yozuvlari ham ma’lum

13

vaqtlarda qo’llanilib kelgan. Eramizdan oldingi birinchi ming yillik o’rtalariga

kelib, oromiy yozuvi negizida Avesto, Xorazm, So’g’d, Kushon, Run (O’rxun-

Enasoy), uyg’ur va boshqa yozuvlar paydo bo’ladi va ta’lim-tarbiyaning

rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Ana shu davrga kelib, ibtidoiy jamoa bo’lib yashash an’anasi asta-sekin

rivojlana bordi, jahon madaniyatida insoniyat tarixida muhim ahamiyatga ega

bo’lgan kashfiyotlar yaratildi. Xitoyda qog’ozning ixtiro etilishi, Hindistonda

hisoblash, o’nlik sonlar tizimining paydo bo’lishi, Mesopotamiyada yer

kurrasining graduslarga, sutkani soatlarga, minut va sekundlarga bo’lishning

o’ylab topilishi, Markaziy Osiyoda O’rta dengiz bilan Hindistonni o’zaro

bog’lovchi karvon yo’lining vujudga kelishi, keyinchalik Xitoydan Markaziy

Osiyo orqali O’rta dengizga “Buyuk ipak yo’lining ochilishi kabi voqealar mazkur

hududlarda yashovchi xalqlar madaniyatining rivojlanishi va yozuvning

tarqalishiga sabab bo’ladi.

Demak, eramizning boshlarida hozirgi Markaziy Osiyo hududida biz

yuqorida sanab o’tgan oromiy, yunon va forsiy mixxat alifbosi asosida shakllangan

Xorazm, So’g’d, Baqtriya yozuvlari qo’llanilgan.

Eramizdan oldin taxminan 484(480)—431(425) yillarda yashagan yunon

tarixchisi Gerodotning “Tarix” kitobida qadimgi forslar, saklar, massagetlarning

ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. “Forslarning eng

sharaflaydigan narsasi jasurlikdir”, - deydi olim. Shunga ko’ra ular ko’proq o’g’il

bolalardan faxrlanganlar. Podshoh ham kimning o’g’li ko’p bo’lsa, unga har yili

sovg’a-salomlar yuborgan. Bundan tashqari bolalarning yoshiga ham e’tibor

berishgan. O’g’il bolalarni besh yoshdan yigirma yoshigacha faqat uch narsaga:

otda yurish, kamondan otish, to’g’ri so’zlikka o’rgatilgan. Bolani besh yoshgacha

otasiga ko’rsatmaganlar, u ayollar tarbiyasida bo’lgan. Mabodo o’g’il bola vafot

etsa, otasining qayg’urmasligi uchun shunday qilganlar.

O’g’illar hech qachon ota-onasiga nisbatan hurmatsizlik qilmaganlar. Ular

bunday holatni faqat nikohsiz tug’ilgan yoki tashlandiq bolalardangina kutish

mumkin, deb hisoblaganlar.

Bundan tashqari, Gerodot forslar uchun yolg’onchilik va qarzdor bo’lish

sharmandalik hisoblangan, deydi. Ular daryolarni muqaddas sanaganlar. Shu bois

daryo suviga tupurmaganlar, Hatto qo’l yuvmaganlar3.

Gerodotning ushbu ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, bizning

ajdodlarimiz o’g’il farzandlarini jasoratli, o’z vatanining haqiqiy himoyachisi,

kuchli va botir inson etib tarbiyalashga katta e’tibor berganlar. Yigitlar va

3 Gerodot. Istoriya v devyati knigah (Perevod i primechaniya G. A. Startanovskogo. Pod obxey red. S.A. Utchenko). –Leningrad, Nauka, 1972, s. 55-56.

14

erkaklargina emas, hatto ayollarning ham jasorat ko’rsatganlari borasidagi fikrlar

yunon faylasuflari tomonidan yozib qoldirilgan. Masalan, Plutarx fors ayollari

haqida gapirib, shunday voqeani keltiradi: podshoh Kir forslarni shoh Astiag

boshliq midiyaliklarga qarshi kurashga otlantirganda, ular jangda mag’lub

bo’ladilar. Fors jangchilari shaharga qarab qocha boshlaydilar. Dushman ularni

quvib, shaharga bostirib kirishiga yaqin qolganda, darvozadan ularga qarshi ayollar

chiqib keladilar va yoqavayron holda shovqin ko’taradilar: “Ey, noinsof bandalar,

qayoqqa qochmoqchisizlar? Endi siz dunyoga kelgan joyingizga qaytib yashirina

olmaysizlar-ku!” Forslar ayollarning bu hatti-harakatiga dosh bera olmay, qaytib

jangga tashlanadilar va dushmanni orqaga chekinishga majbur etadilar.

Bu voqeaga xotira sifatida Kir shunday qonun ta’sis etadi: “Bu shaharga

qaysi shoh qadam qo’ysa, har bir ayolga bittadan oltin sovg’a qilsin”4.

Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, mavjud holatlar hamda shart-

sharoitning o’zi yoshlarga otda yurish, kamondan otish borasidagi bilimlarni

o’rgatish, shuningdek, ularda jasurlik, to’g’rilik va botirlik xislatlarini tarbiyalash

lozimligini taqozo etggan. Shu bois qadimgi ajdodlarimiz bolalarni o’z xalqining

erki va yurt mustaqilligining Himoyachilari etib tarbiyalaganlar.

Plutarxning yana bir o’rinda qayd etishicha, Aleksandr Makedonskiy yerli

xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning urf-

odatlarini o’zaro uyg’unlashtirishga Harakat qilgan. Shu maqsadda u o’ttiz ming

bolani ajratib olib, yunon tili va makedoniyaliklarga xos bo’lgan harbiy san’at

sirlarini o’rgatishga buyruq bergan. Ana shu maqsadni amalga oshirishga juda ko’p

murabbiylar tayinlangan. Yunon alifbosining keyinchalik bu yurtda qabul qilinishi

o’sha davrda ko’plab maktablar ochilgani hamda unda yerli aholi farzandlari ham

o’qitilganidan dalolat beradi.

So’g’d yozma yodgorliklari orasida V.B.Xen tomonidan aniqlangan va

“Eski xatlar” nomi bilan yuritiladigan qimmatli manbalar eramizning boshlarida

shakllangan so’g’d yozuvi haqida ma’lumot beradi. Ushbu manbalarni Dunxuan

shahri (Sharqiy Turkiston) yaqinidagi savdo qishlog’ida yashagan so’g’dlik

tijoratchi (savdogar)larning o’z ona yurtlari Samarqandga yozgan va shaxsiy

xarakterga ega bo’lgan xatlar5 tashkil qiladi.

Imperator Yan Li (615-617)ning elchisi Vey Tszi hisobotlarida ham

Samarqand shahrida yo’lga qo’yilgan ta’lim-tarbiya haqidagi ma’lumotlar mavjud.

Samarqandning mohir savdogarlari o’g’il bola besh yoshga to’lar ekan, unga

4 Plutarh. Sochineniya. Perev. s drevnegrecheskogo. Sost. S.Averintseva. Vstup. statya A.Loseva. Komment.

A.Stolyarova. - Moskva, Hud. literatura, 1982, s. 404. 5 Isxoqov M. So’g’diyona tarih chorraxasida –Toshkent, Fan, 1990. 6-7-betlar

15

savdoni o’rgata boshlaydilar. O’qishni o’rganishi bilan savdo ishlari ham

o’rgatilgan.

Syuan-Tszin nomli boshqa bir Xitoy tarixchisi esa Samarqand aholisining

axloq va xulq-odob qoidalariga rioya etishi boshqalarga o’rnak bo’lganligini aytib

o’tgan. Bularning barchasi qadimgi davrlarda bolalarning besh yoshidan

o’qitilgani, ta’lim jarayonida ularni amaliy hayotga tayyorlash asosiy maqsad qilib

belgilanganligi to’grisidagi ma’lumotlarni beradi.

Bu ma’lumotlar qadimda bolalar o’qitiladigan savod maktablari bo’lganligi

va maktablardan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy

mashqlarni bajara olish va muayyan hunar sirlarini o’zlashtirish ishiga jalb

etilganligidan darak beradi.

Eng qadimgi davrlarda yo’lga qo’yilgan ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli

ma’lumotlarni biz yana xalq og’zaki ijodi namunalari: afsonalar, qahramonlik

eposlari, qo’shiqlar, maqol va iboralarda ilgari surilgan g’oyalardan ham olishimiz

mumkin. Chunki xalq donishmandligining yorqin namunasi bo’lgan xalq og’zaki

ijodida xalq pedagogikasiga xos bo’lgan tarbiya tajribalari umumlashgan.

Ibtidoiy kishilarning tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurlari, ular tomonidan

amal qilingan urf-odatlar, ijtimoiy munosabatlari mazmuni xalq og’zaki ijodining

eng qadimgi janrlaridan biri bo’lgan afsonalarda ifodalangan. Afsonalarning

qahramonlari yaxshilikning tantana qilishi uchun yomonlik hamda nurning

muqarrar mavjud bo’lishi uchun zulmat bilan kurash olib boradilar, yaxshilik va

baxt-saodatga chulg’angan o’lkalarini yaratadilar. Aksariyat afsonalarning

qahramonlarini inson sifatida gavdalangan xudolar tashkil etgan. Ibtidoiy tuzum

kishilarining orzu-istaklari, o’y-fikrlari, maqsad va intilishlarini yoritishga xizmat

qilgan afsonalarning ko’pchiligi bizga eng qadimgi yodgorliklar - “Avesto”,

Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma” asarlari orqali ma’lumdir.

Qadimgi miflarda kishilarning tabiiy ofatlar va yovuz kuchlardan saqlanish

borasidagi dastlabki tasavvurlari tirik mavjudot boshiga falokat keltiruvchi tabiiy

kuchlarga qarshi mardonavor kurashgan inson va uning xatti-harakatlari orqali

ifoda etilgan.

Miflar asosida yaratilgan afsonalarning qahramonlari tomonidan olib

borilgan harakatlar qahramonlik eposlarining yaratilishi uchun zamin hozirlagan.

Qahramonlik eposlarida vatanga bo’lgan muhabbat, erk va ozodlik uchun kurash,

yurtining har bir qarich yerini asrash, qadrdon qabilasining farovonligi, to’kin-

sochinligini ta’minlash yo’lida jonini fido etish, qabilaning sha’ni, sharafi, ori va

nomusi uchun kurashish tuyg’ulari tarannum etilgan. Zarina, Sparetra, To’maris

hamda Shiroq (Siroq)lar tomonidan ko’rsatilgan yuksak vatanparvarlik namunalari,

Zarina va Striangey, Zariadr va Odatida muhabbatlari, mardlik va qahramonlik

timsollari bo’lgan Rustam va Siyovush (Xorazm-qang’ eposi)larning jasoratlari

16

to’g’risida hikoya qiluvchi epopeyalar shular jumlasidandir. Bizgacha yetib kelgan

epik asar (afsona va rivoyat)larda asosan ajdodlarimizning yurt ozodligi, vatan

ravnaqi va qabila farovonligi yo’lida olib borgan kurashlari o’z ifodasini topgan.

Qahramonlar vatanni va xalqni sevadi. Or-nomusni muqaddas deb bilish, do’st va

safdoshlarga sadoqat, burchni yuksak darajada anglash, unga sodiqlik, vatan va

xalqi uchun o’z jonini qurbon etish, har qanday mashaqqatga bardosh berish, o’z

sevgi-muhabbati yo’lida aziyat kechishga tayyorlik kabi insoniy tuyg’ular ularning

asosiy xususiyatlaridir. Qahramonlik eposlarida ulug’langan eng asosiy axloqiy

xislatlari - jasurlik va mardlikdir.

Jasurlik, kuchlilik va mardlik – qadimiy kishilarda tarkib topishi zarur

bo’lgan eng muhim fazilatlar sanalgan. Tarixiy shaxslarning hayoti va

qahramonliklari borasida ma’lumotlar beruvchi rivoyatlar fikrimizning yorqin

dalilidir. Ularda muayyan shaxs faoliyati, donishmandligi, qahramonliklari, tarixiy

shaxs ega bo’lgan axloqiy fazilatlar: nazokat, kamtarlik, aql-idrok, o’zgalarga

muhabbat, yorga vafo, sadoqat, baxt, odillik, odamiylik, oliy himmatlilik va

mehnatsevarlik kabilar ulug’langan.

Eposlar mazmunida bayon etilishicha, xotin-qizlar turli sharoitlarda

erkaklar bilan teng sharoitda faoliyat ko’rsatganlar. Ular xo’jalik ishlari bilan

chegaralanib qolmay, urushlarda ham jasorat ko’rsatganlar.

Tarixdan ma’lumki, dastlab Amudaryoning asosiy tarmog’i O’zboy Kaspiy

dengiziga quyilgan. Uning o’ng qirg’og’i Turon, chap qirg’og’i Eron deb

yuritilgan. Eramizdan oldin Ahmoniylar sak va massaget qabilalariga ketma-ket

hujum qilib turgan. Ana shu tarixiy voqealar sak va massagetlar tomonidan

yaratilgan eposlarda o’z ifodasini topgan.

Eron shohi Kir ko’chmanchi sak va massaget qabilalariga qarshi urushib

mag’lubiyatga uchraydi va 529 yilda halok bo’ladi. Tarixchilar Kir va uning

qo’shinlarini avval o’z hududlarining ancha ichkarisiga bostirib kirishlariga imkon

berib, keyin qo’shinning katta qismini qirqib tashlagan qahramonlar haqida

ma’lumotlar beradi.

Poliyenning “Harbiy hiylalar” asarida keltirilgan rivoyatlarda Shiroq

(Siroq) obrazi vatanparvarlik va qahramonlik timsoli sifatida hali hanuz yoshlarni

tarbiyalab keladi.1 Yoki Gerodotning “Tarix” kitobida keltirilgan massagetlar

hukmdori To’marisga uylanish bahonasida Eron shohi Kirning Turon o’lkasiga

uyushtirgan hujumi haqidagi ma’lumotlar ham muhim ahamiyatga egadir. 2

1 Drevnie avtoro’ o Sredney Azii (VI â. äî í.ý. — III â. í.ý.) Õðåñòîìàòèÿ. Ïîä ðåä. Bajenova L.B. —Toshkent, izd. Nauchn.tehn. i sots. ekon. lit. Uzb., 1940. s. 34-35. 2 Gerodot. Istorie v devyati knigah. Perevod i primechaniya G.A.Startanovskogo. Pod obxey red. S.A. Utchenko. - Leningrad, Nauka, 1972. s.78-79.

17

3. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi.

Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga

ega bo’lib, pedagogika tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat

kasb etadi. Bular “O’rxun-Enasoy yodgorliklari”, “Irq yozuvlari” (“Ta’birnoma”)

kabi manbalar bo’lib, ulardan yangi davr kishisini tarbiyalashda foydalanish

muhim vazifalardan sanaladi.

Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-rumiy yozuvida bitilgan

O’rxun-Enasoy bitiklarini “toshlarga bitilgan kitoblar” ham deb ataydilar. O’ziga

xos xat (yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning VI-VIII asrlarda yozib

qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli

ma’lumotlarni beradi.

O’rxun-Enasoy yodgorliklari dastlab Enasoy havzasida, so’ngra

Mo’g’ilistonning O’rxun daryosi bo’yida topilib, ushbu yozuvlarni 1893 yilda

birinchi bo’lib daniyalik olim Vilgelm Tomson o’qigan. V.Tomsondan so’ng

olimlar – N.M.Yadrinsev, V.V.Radlovlar mazkur manbalarni izlab topib, o’qishga

muvaffaq bo’ldilar.

O’rxun-Enasoy yodgorliklari S.E.Malov hamda I.V.Steblevalar tomonidan

rus tiliga tarjima qilindi. O’zbekistonda Oybek, O.Sharafuddinov, N.Mallaev, Aziz

Qayumov va N.Rahmonovlar O’rxun-Enasoy bitiklari ustida tadqiqot ishlarini olib

bordilar va ushbu manbaning ta’lim va tarbiya ishlarini yo’lga qo’yishdagi

ahamiyatini yoritib berdilar.

Ma’lumki, eramizning VI asri o’rtalariga kelib, Oltoy, Yettisuv va

Markaziy Osiyo hududlarida yashovchi turk qabilalaridan iborat Turk xoqonligi

davlati tarkib topdi. Bu xoqonlik g’arbdan Vizantiya, janubdan Eron va Hindiston,

sharqdan Xitoy bilan chegaradosh bo’lgan. Turk xoqonligi Turkyut davlati deb

ham atalgan. Xoqonlik 604 yilda Sharqiy va G’arbiy xoqonlikka ajralgan.

Eramizning 745 yiliga kelib esa Turk xoqonligi barham topgan.

Turk xoqonligi asosan uch kishi: Bilga Xoqon (Mog’iliyon), Kultegin,

To’nyuquqlar tomonidan boshqarilgan. Bilga Xoqon (Mog’iliyon) - Xoqon,

Kultegin – sarkarda, To’nyuquq esa - vazir bo’lib, ularning hamkorligida

boshqarilgan davlat ushbu davrda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan.

Bitiktoshlarda turk xoqonlarining yurishlari, yurishlar davrida alp kishilar,

sarkardalar tomonidan ko’rsatgan jasoratlar, ularning bilimli, mard, xalqparvar

ekanliklari bayon etiladi. O’z vatanining mustaqilligi uchun kurashish , xalqni

asoratdan olib chiqish, ularning birdamligini ta’minlash Xoqonlar Bo’min, Istami,

Eltarish, Eltarishning o’g’illari - Bilga Xoqon, lashkarboshi Kultegin, ma’naviy

otalari To’nyuquqlarning zimmasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, Kultegin

bitigida uning ta’rifi berilgan. Kultegin xalqparvar, tadbirkor, xalqning kelgusi

18

taqdirini ham o’ylaydigan jonkuyar sarkarda sifatida ta’riflanadi. U o’z jonidan

vatan taqdiri, xalq manfaatini yuqori qo’ygan shaxs. Kultegin Eltarish Xoqonining

kichik o’g’li. U 713 yil 27 fevralda qirq yetti yoshida vafot etadi. Bitiktosh 732

yilda o’rnatilgan. Ushbu bitiktoshda barcha voqealar Kulteginning akasi Bilga

Xoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning asli ismi Mog’iliyon bo’lgan. Bitigni

Kulteginning jiyani Yo’llug’tegin yozgan. Demak, bitigning muallifi ham ma’lum.

Kultegin bitigida Bilga Xoqonning og’a-inilari va qarindosh-urug’lariga

murojaat qilib, ularning xatolari tufayli turk elida ko’p falokatlar yuz berganini

bayon etganligi ifodalanadi. Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qo’shni

bo’lgan tabg’achlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga tushgan kulfatlar haqida

so’z yuritiladi, shuningdek, xalqning yolg’onchilik, firibgarlik qurboni bo’lganligi

ta’kidlanadi: “Oltin, kumush, ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz berayotgan

Tabg’ach xalqi so’zi shirin, ipak kiyimi nafis ekan. Shirin so’zi, ipak kiyimi bilan

aldab, yiroq xalqni shu xilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qo’shni bo’lgandan keyin

yovuz ilmni u yerda o’rganar ekan.

Yaxshi, dono kishini, yaxshi alp kishini yo’latmas ekan. Biror kishi aldasa,

urug’i, xalqi, uyi, yopinchig’igacha qo’ymas ekan. Shirin so’ziga, nafis ipagiga

aldanib, ko’p turk xalqi o’lding... Turk xalqining ayrimini u yerda yovuz kishi

shunday pishiqlar ekan: yiroq bo’lsa yomon ipak beradi, yaqin bo’lsa yaxshi debo

beradi. Ilmsiz kishilar bu so’zga ishonib, unga yaqinlashdilar va ko’plari o’ldilar”.

Xoqon tomonidan xalqqa qilingan murojaatda turkiy xalqlarni hokimiyatni

mustahkamlash, o’zaro urushlarga chek qo’yish, tinch-totuv bo’lib yashashga

undashdek ezgu maqsad ham yotadi.

Kultegin esa, dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi.

Kultegin bitigida Bilga Xoqon eng muhim insoniy xislatlar, hayotiy

zaruriyatlar borasidagi fikrlarni nasihat, o’git tarzida bayon etadi.

Turk xalqi o’zaro birlashmagani, bir-birlariga ishonmaganliklari uchun

Hiyla va firib qurboni bo’lib, tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, oqibatda ular

qashshoq, erksiz va mute bo’lib qolganliklarini kuyunib so’zlaydi.

“Beklari, xalqi insofsiz bo’lgani uchun, tabg’ach xalqi hiylakor bo’lgani

uchun, toymas bo’lgani uchun, firibgar bo’lganligi uchun, og’a va ini bir-biriga

qarshi bo’lishini xohlaganlari uchun, begi va xalqini bir-biriga chaqqani uchun turk

xalqi ellashgan davlatini qo’ldan chiqarib yuborgan”.

So’ng turk xalqini qanday qilib birlashtirgani, ukasi Kulteginning jasorati

tufayli el bosqinchilar hujumidan omon qolgani, to’q va farovon hayot kechirgani,

u jasur va yengilmas alp yigitlardan ekani bayon etiladi.

“Tangri yarlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun o’layotgan

xalqni tiriltirib tarbiyat qildim, yalang’och xalqni kiyimlik qildim, yalang’och

xalqni ko’p qildim. To’rt jihatdan xalqni butunlay el qildim, bir-biriga do’st

19

qildim, butunlay menga qaradi. Mehnatni, kuchni beruvchi shunday hokimiyatni

qozonib inim Kultegin vafot etdi”, - deydi. Bu yodnoma yoshlarni o’z elini sevish,

do’st va ittifoq bo’lib yashash, vatan va xalq manfaati uchun kurashga tayyor turish

ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Turk xoqonlari Bilga Xoqon hamda

Kultegin jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda jasoratning ibrat namunasi

bo’lib hisoblanadi.

Ikkinchi bitiktosh - Bilga Xoqon bitigidir. Bu bitiktosh Eltarish Xoqoninng

katta o’g’li - Kulteginning akasi Bilga Xoqon sharafiga 735 yilda o’rnatilgan.

Bilga Xoqon 734 yilda ellik yoshida o’z yaqinlari tomonidan zaharlab o’ldirilgan.

Bu bitig ham Yo’llig’ tegin tomonidan yozilgan.

Bilga Xoqon bitigida xalqning tinch-totuv yashagani, Bilga Xoqon davrida

tinchlik hukmron bo’lgani, u davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni

birlashtirgani, o’z yurtini boy- badavlat etib, iqtisodiy jihatdan mustahkamlagani

mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitigda xalq Xoqonidan, vatanidan ayrilmasa,

betashvish hayot kechirishi ifodalanadi. O’z navbatida davlat boshliqlarining xatti-

harakatlari bayon etiladi. Keyin Bilga Xoqon yurishlari haqida hikoya qilinadi.

Bilga Xoqon turk eli o’rtasida elparvar Xoqon deb tanilgan edi. “Bilga”

so’zining o’zi ham “dono” degan ma’noni anglatadi. U turk xalqining vatani

abadiy bo’lishi uchun kurashadi. Xalqqa qarata shunday o’git qilar edi: “Vatanni

saqlab qolmoq, faqat Xoqonga emas, xalqqa ham bog’liq. Ajdodlarimizning xato

va yutuqlari buning dalilidir. Xalq o’z Xoqonining yo’l-yo’riqlarini amalga

oshirmasa, boshiga ko’p kulfatlar tushadi. Xoqon o’ta ishonuvchan bo’lmasligi,

boshqalarning gapini o’ylab, mulohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy so’z

bilan yolg’onni farqlay olishi kerak. Qattiqqo’l Xoqon o’z xalqiga yomonlikni ravo

ko’rmaydi. Ishonuvchan bo’lsa, yaxshi-yomonni ajrata olmasa, fojiaga yo’l

ochiladi, mamlakatda tartibsizlik yuzaga keladi”.

Bilga Xoqon tarqoq xalqni birlashtiradi, oyoqqa turg’izdi, yurtda farovon

hayot qaror topadi. U xalq farovonligini ta’minlash davlat boshlig’ining burchi,

mamlakatning ozodligi, xalqning osoyishtaligi uning moddiy farovonligiga bog’liq

deb biladi. Bitiklarda yurtboshining boylikka hirs qo’yishi xalqning nochor hayot

kechirishiga olib keluvchi sabab ekanligi qayg’u bilan ifodalanadi. U o’z xalqiga

shunday murojaat etadi: “Men yashadim, turk beklari, turk xalqim. Bu

Xoqoningdan, bu beklaringdan, yeringdan, suvingdan ayrilmasang, turk xalqi,

o’zing ezgulik ko’rajaksan, betashvish bo’lajaksan”.

To’nyuquq bitigi 310 misradan iborat bo’lib, 717-718 (ba’zi manbalarda

712-716-yillar ko’rsatilgan) yillarda yozilganligi qayd etilgan. To’nyuquq o’z

bitigini tirikligida yozdirgan. Mazkur bitikda To’nyuquq vatanparvar shaxs sifatida

ta’riflangan. To’nyuquq ega bo’lgan insoniy fazilatlar – insonparvarlik, ezgulik va

haqiqat tantanasi yo’lida kurashish uning qo’shni xalqlar o’rtasidagi obro’sini

20

yanada oshirib yuboradi. Xususan, To’nyuquq tomonidan turkiy xalqlar qo’liga

tushgan asirlarni o’z yurtlariga jo’natib yuborishi dushman qabilalar a’zolarining

bosh egib kelishi, ezgulik bilan yovuzlik o’rtasidagi kurash chog’ida ezgulikning

g’alabaga erishishi kabi holatlar shu asosida qon to’kishning oldini olish

mumkinligidan dalolat ekanligiga ishora qilinadi. U adolatsizlik qilmaydi, balki

insonparvarlik namunasini ko’rsatadi, ammo Xoqonlik davlati qonunlarini ham

qattiq himoya qiladi.

Yuqoridagi yozuvlardan tashqari, alplarning jangovarligi madh etilgan

bitiktoshlar ham ko’plab topilganki, bularda alplarning axloqi, odobi va bilimi

ularning asosiy fazilati bo’lganligi qayd etiladi.

Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, O’rxun - Enasoy yozma

yodgorliklari garchi yo’nalish nuqtai nazardan ta’lim-tarbiya masalalariga

bag’ishlanmagan bo’lsa ham, ularda bayon etilgan fikrlar o’sha davrda amal

qilingan axloqiy qoidalar va talablarning mohiyatidan birmuncha xabardor

bo’lishga yordam beradi. Xususan, Xoqon va alplarning harbiy faoliyati, turkiy

xalqlarning turmush tarzi, ularga xos bo’lgan ma’naviy-axloqiy xislatlar -

vatanparvarlik, mardlik, jasorat, samimiylik, insonparvarlik, ezgulik kabi insoniy

fazilatlar jamiyatning har bir a’zosining axloqiy qiyofasini belgilovchi muhim

mezonlar sifatida ma’rifiy qadriyatlarimiz tarixida muhim ahamiyatga ega bo’lish

bilan birga bizga so’z yuritilayotgan davr xususiyati hamda ijtimoiy munosabatlar

mazmunidan ogoh etadi. Bitiktoshlarda bayon etilgan qarashlar eng yuksak insoniy

fazilatlar sifatida e’tirof etilgan xislatlarni zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonida

yosh avlodda hosil qilish, ularda vatanparvarlik, mardlik, shijoat, xalq manfaati

yo’lida kurashish tuyg’ularini shakllantirishda o’ziga xos yo’llanma, yo’riqnoma

bo’lib xizmat qiladi.

Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan biri sanalgan “Irq bitigi”

(“Ta’birnoma”) ham O’rxun-Enasoy yodgorliklari sirasida ta’lim-tarbiya tarixida

o’z o’rniga ega. Mazkur qo’lyozmani XIX asr oxirida A.Steyn SHarqiy

Turkistonning Dinxuan degan joyidan topgan. Hozirgi kunga qadar “Irq bitigi” va

uning mohiyati xususida batafsil, to’laqonli ma’lumotlarga ega emasmiz. Ayni

vaqtda manba N.Rahmonov tomonidan tuzilgan “Qadimiy Hikmatlar” kitobi va

unda keltirilgan ma’lumotlardir. Yodnoma qog’ozga yozilgan birdan bir, yagona

qadimiy turkiy yodgorlik bo’lib, yuz betdan ortiq sahifadan iborat kitob tarzida

bizgacha yetib kelgan. Asar Isig Sangun va Ite Chuq ismli moniy jamoasining

a’zolari bo’lgan ikki bola uchun bitilgan. Asar boshidan oxirigacha nima yaxshi-

yu, nima yomonligini bolalarga tushuntirish tarzida yozilgan. Asarda bayon etilgan

yaxshi va yomonlik ta’rifi negizida axloqiy talablar o’ziga xos shaklda talqin

etiladi. Mazkur asar turkiy xalqlarning turmushi, axloqiy munosabatlari mazmuni

21

to’g’risida ma’lumotlar beradi. Ijtimoiy munosabatlar mohiyati asosan qushlar va

hayvonlar obrazi orqali ochib beriladi.

“Irq bitigi”da eng qadimgi ajdodlarimizning mifologik hamda totemistik

qarashlari xalq og’zaki ijodi namunalari tarzida o’z aksini topgan. An’anaga ko’ra,

har bir epizodda yaxshilik g’oyalari targ’ib etiladi.

Voqealar tush va uning ta’birlari tarzida yoritiladi. Ba’zi tushlar

yaxshilikning, ba’zilari esa yomonlikning timsoli deya ta’bir qilinadi. Inson doimo

turmushi, hayotining yaxshi kechishini orzu qilgan. Ana shunga intilgan. U o’z

orzulariga yetishishiga ishongan, bu yo’lda Tangri yordami va madadiga tayangan.

“Irq bitigi”da bu holat juda ishonarli tarzda bayon etilgan. CHunonchi:

Men osmon o’g’li kunduz va kechqurun

Oltin taxtda o’ltirib.

Shodlanyapman,

Bilib qo’ying: bu yaxshi”.

“U ikki oy oldin

Odam o’g’lini uchratdi.

Odam qo’rqdi,

Bilib qo’ying: bu yaxshi”.

“Irq bitigi”da yozilishicha samoviy qahramonlar inson taqdirini belgilaydi.

Hamda unga yordam beradi. Ushbu fikrlar quyidagi misralarda o’zining yorqin

ifodasini topgan:

“Yuqorida tuman yoyildi,

Pastda to’zon to’zidi,

qush bolasi uchdi va yo’ldan ozdi,

Kiyik bolasi yugurdi va yo’ldan ozdi,

Odam bolasi yuraverib yo’ldan ozdi.

Osmon shafoati tufayli uchinchi yilda yana

Hamma omon-eson va tugal ko’rishdi.

Hamma suyunishdi va quvonishdi,

Bilib qo’ying bu yaxshi”.

Yovuz kuchlarning timsoli bo’lgan tuman hamda to’zon yordamida to’g’ri

yo’ldan adashtirilgan, sarson-sargardonlik, xoru-zorlikka mahkum etilgan jonli

mavjudotlar - qushlar, kiyiklar va odam bolalari buyuklik va qudratning timsoli

bo’lgan – osmon, uning sharofati tufayli yana bir-birlari bilan ko’rishishga

muyassar bo’ldilar, birga hayot kechira boshladilar. She’riy misralarda o’z

ifodasini topgan mazkur g’oyalardan Yer yuzidagi mavjud hayot qushlar,

hayvonlar hamda odamlardan iborat yagona biologik (hozirda keng

qo’llanilayotgan ekologik) tizimni tashkil etishlari to’g’risida bolalar (ayni vaqtda

odamlar)ga tushuncha berishga yo’naltirilgan harakat mazmuni anglaniladi.

22

Inson doimo yaxshi hayot kechirishga intilar ekan, bu yo’lda u juda ko’p

qiyinchiliklarga duch keladi. Lekin inson qiyinchiliklarni ilohiy qudrat - Tangri

yordamida yengib o’tib, go’zal hayotga etishishadi. Ana shu holat ham ta’birlarida

o’z aksini topgan.

Ammo yaxshilik bor joyda unga yomonlik ham mavjud bo’ladi. Ayrim

tushlarga nisbatan berilayotgan ta’birlarda yomon hodisa-voqealar negizida

yomonlikning yotishiga alohida urg’u beriladi.

Xalq og’zaki ijodi namunalarida yomonlik, yovuzlik timsoli sifatida

qo’llanilgan ayrim obrazlar tush ta’birlarini belgilashda salbiy timsol sifatida

baholanadilar. Xususan:

“Men olti boshli ilonman,

Oltin qorin -qulog’imni

qilich bilan chopib,

Mening tanamni yo’l chetiga,

Boshimni uyim yo’liga qo’yishdi, - deyishdi.

Bilib qo’ying: bu-yomon”

Ammo “Irq bitigi” (“Ta’birnoma”) asari mazmunida optimizm (kelajakka

ishonch) ruhining ustuvorligi ko’zga tashlanadi. Asarda ilgari surilayotgan

fikrlarda yaxshilikning yomonlik, ezgulikning yovuzlik ustidan erishilajak

g’alabasi borasidagi qarashlarning yetakchi o’rin egallaganligiga guvoh bo’lamiz.

Xalq doimo o’z kelajagining yaxshi bo’lishiga ishongan, yomonlik ustidan

yaxshilik, ezgulikning g’olib kelishiga bo’lgan ishonch etakchi o’rin tutgan:

“Tong ota boshladi,

So’ng uning izidan er yorishdi.

So’ng quyosh chiqdi

Hamma er yorug’ bo’ldi”,-deyishadi,

Bilib qo’ying: bu-yaxshi.

Ko’rinib turibdiki, “Irq bitigi” (“Ta’birnoma”) asarining mazmunida ham

asosan inson va uning qayg’usi, hasrati, dardi, quvonchi, shodligi yotad i. Yaxshi

hayotga etishish yo’lida olib borilgan kurash jarayonida yomonlik, yovuzlik mahv

etiladi, uning ustidan yaxshilik, ezgulik g’olib keladi. Yaxshi xislatlarning egasi,

yaxshilik va ezgulikni qaror toptiruvchi mavjudot inson sanaladi.

Xulosa qilib aytganda, o’zbek xalqi tomonidan eng qadimgi davrlardan

eramizning IX asrigacha qaror toptirilgan ma’rifiy qarashlari inson shaxsining

shakllanishida, uning kamolotini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ularda

turkiy xalqlarning inson xulq-odobi va uni tarbiyalashga oid dastlabki tasavvurlari

ifodalangan. Muayyan turmush tarzini qaror toptiruvchi ijtimoiy shart-sharoitga

ko’ra inson axloqiga nisbatan qo’yilayotgan axloqiy talablar mohiyati ham

o’zgarib borgan. Biroq har qanday zamon va makonda ham inson ezgulikning

23

jaholat, yaxshilikninng yomonlik va ziyoning zulmat ustidan g’olib kelishini

istagan va ana shu istagi insonning ma’naviy kamolotini belgilovchi asosiy mezon

bo’lib, axloq-odobga oid qarashlar mazmunida markaziy o’rin egallagan. Mazkur

holatni yuqorida so’z yuritilgan eng qadimgi ma’rifiy meros namunalari misolida

ham yaqqol ko’rishga muyassar bo’ldik.

Xalq og’zaki ijodi namunalarida jasurlik, mardlik, sadoqat, insoniylik,

xushxulqlik xislatlariga ega bo’lgan inson qiyofasi gavdalangan. Ibtidoiy turmush

tarzi hamda odamlar o’rtasidagi munosabatlar mazmuni insonlarda ana shunday

sifatlarning shakllanishini taqozo etgan. Ikki katta kuch - yaxshilik va yomonlik

o’rtasida ayovsiz kurash borgan. Mazkur kurash jarayonida insonda eng yaxshi

xislatlar shaklla borgan. Bilimlilik, xushxulqlik, muayyan kasb yoki hunarga ega

bo’lish inson kamolotini belgilovchi asosiy ko’rsatgichlar hisoblangan.

2. “Avesto” eng qadimgi yozma ma’rifiy yodgorlik sifatida

Eramizdan avvalgi minginchi yillarning o’rtalarida eng qadimgi

ajdodlarimiz tomonidan qaHramonlik mavzusida juda ko’plab afsona va rivoyatlar

yaratilgan bo’lib, ular avloddan avlodga og’zaki va yozma ravishda o’tib borgan.

Agar ushbu afsonalar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” asari

mundarijasidan o’rin olmaganda edi, biz ular haqida hech qanday ma’lumotga ega

bo’lolmagan bo’lardik.

“Avesto” asari kim tomonidan yaratilgani borasida turli qarashlar mavjud

bo’lib, mashhur sharqshunos olim E.E. Bertelsning fikriga ko’ra, ushbu asar 1278

yilda Rayd Zardusht ibn Bahrom ibn Pajdu degan kishi tomonidan yozilgan.

Mazkur fikr “Zardushtnoma” dostonida bayon etilgan ayrim fikrlar asosida yuzaga

kelgan. Xususan, dostonda Avesto va Zendni Zardusht dunyoga keltirgani, uning

tug’ilishi va keyingi hayoti xususidagi ma’lumotlar keltiriladi. Ya’ni,

ZARDUSHTNOMA

Zardusht ibn Bahrom ibn Pajdu (Dostondan parcha)

Men pahlaviy deb atalgan yozuvla bitilgan

Shohona kitoblardan birini ko’rdim.

U asrab kelingandir barcha oqillar va

Ustozlar ustozi mobedlar mobedida.

Unda olam hodisalari, ajdodlar

Va shohlar ishlari haqda bitilgan.

Unda olamga saodatli Zardusht keltirgan

Avesta va Zendaning hikoyatlari bitilgan.

Shuningdek, Zardushtning onadan tug’ilishi

Va so’ngra u bilan yuz bergan voqealar

24

Bandalarchun bu kitob eskidur endi

Va hech kim uni o’qiy olmaydi1

Mazkur doston 1760 yil mashhur fransuz olimi Anketil Dyu Perron

tomonidan avval lotin tili, keyin esa fransuz tiliga tarjima qilingan. Asarni ingliz

tiliga Istvix tarjima qilgan. Keyinchalik asarning F.A.Rozenberg tomonidan

qilingan fransuzcha tarjimasi Ham e’lon qilingandir.

Zardusht ibn Bahrom ibn Pajdu dostonda keltirilgan ma’lumotlarni qanday

manbalarga asoslanib bayon etganligi haqida ma’lumot yo’q edi. Lekin

tadqiqotchilar dostonni yozishda muallifning ikki muhim manba- “Avesto”ning

yo’qolib ketgan Chitradat (o’n ikkinchi) va Spent (o’n uchinchi) nusxalaridan

foydalanganligini e’tirof etadilar.

Lekin “Avesto” tarjimoni Dj. Darmsteter Zardusht birinchi inson

Gayomard haqidagi afsonaviy rivoyatning afsonaviy qahramoni bo’lib, xalq

fantaziyasining “mevasi”dir, deydi. Afsonada hikoya qilinishicha, u jaholat ramzi

sanalgan “ilon” bilan kurashib halok bo’ladi. Undan uch o’g’il qolib, ular uch

tabaqa – kohinlar, harbiylar hamda dehqonlar avlodiga asos solganlar.

Mavjud manbalar, shuningdek, so’nggi yillarda e’lon qilingan

ma’lumotlarga ko’ra zardushtiylik Sharq xalqlari sig’ingan qadimgi dinlardan biri

sanaladi. Mazkur dinning asoschisi Zardusht (Sariq to’n egasi degan ma’noni

anglatadi) bo’lib, din ham uning nomi bilan atalgan.

Zardusht taxminan miloddan avvalgi 570 yilda tug’ilgan bo’lib, 77 yoshida,

ibodat qilayotgan paytida dushman qoHinlaridan biri tomonidan o’ldirilgan.

Zardusht o’z davrida ikki xudolik g’oyasini ko’tarib chiqadi. Asta-sekin u

payg’ambar darajasiga ko’tariladi va o’zini Axura-Mazda, ya’ni, Oliy Tangri

elchisi deya e’lon qiladi. Zardusht dunyoni yaxshilik va yomonlik dunyosi tarzida

ikkiga bo’ladi. Bu ikki dunyo o’rtasida bir-biriga qarama-qarshi g’oyalar ustuvor

bo’lib, ular o’rtasida doimo kurash ketadi.

Zardusht tomonidan asoslangan din uning hayotligidayoq ko’plab

o’lkalarga yoyiladi. Biroq Zardusht vafot etganidan so’ng zardushtiylik dinining

g’oyalari yanada keng yoyila boshlaydi.

“Avesto” asari eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va IV asrning boshlarida

yaratilgan bo’lib, u uzoq davrlar mahsuli sanaladi, davrlar o’tishi bilan qayta-qayta

ishlanadi. Asarning to’liq kitob holida shakllanishi eramizdan avvalgi birinchi

asrga to’g’ri kelishi barcha manbalarda alohida qayd etiladi.

G’arb, rus va o’zbek olimlari mazkur asar mazmunini har tomonlama tahlil

etishga harakat qilishgan. Zero, “Avesto” asarida inson shaxsining kamolotga

1 Bertels E.E. Istoriya persidsko-tadjikskoy literaturo’. Izb. trudo’. – M.

Izd-vo Vostochnoy literaturo’, 1960, - s. 33.

25

erishishiga oid ma’rifiy fikrlar ma’lum bir tizimda ifoda etilgandir. Mazkur asar

g’oyalari orqali qadimgi davrlarda mamlakatimiz hududida yashagan xalqlarning

tabiiy, ilmiy, ma’rifiy hamda ijtimoiy qarashlari borasida muhim ma’lumotlarga

ega bo’lamiz. «Avesto» diniy xarakterga ega bo’lish bilan birga o’zida falsafiy,

siyosiy, filologik, ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni ham qamrab olgan asardir.

Abu RayHon Beruniy o’zining “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”

asarida zardushtiylik dini qadimgi Xuroson, Fors, Iroq va Balxdan tortib Suriya

yerlarigacha tarqalganligini aytadi.

Ozarbayjon olimi M. Rafiliy esa “Muxtasar Ozarbayjon adabiyoti tarixi”

kitobida (1-jild, Baku, 1943, 2-3-betlar) “Avesto”ni faqat Ozarbayjon

adabiyotining ma’naviy merosi deb e’tirof etadi.

Tarxichi olim V.M.Avdiyevning fikriga ko’ra, “Avesto” nomli qadimgi

diniy to’plamning dastlabki qismlari aynan O’rta Osiyo hududida vujudga kelgan,

deyish uchun barcha asoslar etarli. Zero, asarda keltirilgan ayrim rivoyatlar bu

haqida dalolat beradi. Rivoyatlarda aytilishicha, zardushtiylik dinining birinchi

“Muqaddas olovi” Xorazmda yoqilgan. “Avesto” asarida tasvirlangan “Ayriana

Vayjo” mamlakati Xorazm bo’lgan bo’lishi mumkin. Bu mamlakatda Axura-

Mazda Zardushtga ko’rinish bergan. “Ayriana Vayjo” degan afsonaviy

mamlakatning “Avesto” asarida saqlanib qolgan tasviri Xorazmning geografik

sharoitlariga to’la muvofiq keladi. S.P. Tolstov Ham “Avesto”ning eng qadimgi

zamonga oid qismi Markaziy Osiyo (Xorazm)da eramizdan avvalgi birinchi ming

yillikning birinchi yarmida yozilgan deb qayd etadi. “Avesto”da xudolar va

qahramonlar to’g’risidagi xalq epik afsonalariga oid juda ko’p qimmatli

ma’lumotlar jamlangan. Asarda tasvirlangan xudo va qahramonlar O’rta Osiyo

mamlakatlari va ularga qo’shni bo’lgan Eron va Afg’oniston o’lkalarida ish

ko’radilar. “Avesto”da keltirilgan madhiyalarda shunday bir o’lka tasvirlanadiki,

unda: “Bir talay qo’shinga qudratli yo’lboshchilar bosh bo’lgan, keng o’tloqlari va

suvlari ko’p bo’lgan, baland tog’lari chorvachilik uchun zarur hamma narsani

yetishtiradi, unda chuqur-chuqur va sersuv ko’llar, kemalar yurib turadigan keng

daryolar Iskat va Pourta, Mour (Marv), Xarova (Hirot), Gou So’g’d va Xvoyrezm

(Xorazm) tomoniga pishqirib oqadilar (Yasht X, 14)”. Bunda zikr etilgan

joylarning ta’rifi va nomlari boshqa qator jihatlari bilan birga qadimgi Zardusht

dinining xuddi shu yerda, Amudaryo havzasida vujudga kelganiga shubha

qoldirmaydi.

Zardusht eramizdan avvalgi VI asrda yashagan. Xorazmda yashagan

chorvadorlar oilasi Spitama urug’idan bo’lgan. Otasi Paurushasp, onasi Dugdova

ot va tuya boqish bilan shug’ullanganlar. Zardusht ko’p xudolikka sig’inish hamda

ko’plab qurbonliklar qilinishi natijasida mollar qirilib ketayotganligi, shuningdek,

turli qabilalar o’rtasida nizolar kelib chiqayotganligini ko’rib, uning oldini olish

26

choralarini izlaydi va ana shu maqsadda o’z ta’limotini targ’ib qila boshlaydi.

Lekin qabila boshliqlariga uning ta’limoti va unda ilgari surilgan g’oyalar

yoqmaydi. Zardusht xudodan kelgan vahiy orqali ko’pxudolikka qarshi yakka

xudolikni targ’ib qila boshlaydi, kuchli hokimiyat o’rnatib, er yuzida tinchlikni

barqaror etish uchun kurashadi, yaxshilik va ezgulik xudosi Axura Mazdani

himoya qiladi.

Zardushtning yangi ta’limotini qabila a’zolari orasida targ’ib qilishini

istamagan qabila boshliqlari uni ta’qib etadilar. Ana shu ta’qib tufayli u Ray

(Eron)ga qochadi va o’z dinining o’sha erda to’laqonli shakllantirishga muvaffaq

bo’ladi. “Avesto”ni shoh Vishtasp (Gushtasp)ga taqdim etadi. Shoh Vishtasp uning

homiysiga aylanadi. Vishtaspning farmoniga binoan otashxona - ibodatxonalar

qurdiriladi, zardushtiylik dinining g’oyalari keng yoyila boshlaydi.

Zardusht shoh Gushtasp vazirining qizi Havoviga uylangani, undan uch

o’g’il - Istavatra, Urvatatnara, Xvarachitra va uch qiz – Freni, Triti,

Pourichistalarni ko’rganligini qayd etadi.1

Vishtaspning farmoniga ko’ra 1200 bobdan iborat “Avesto”ni oltin taxtga

yozdirilib, shoh otashkadasiga topshiriladi.

“Avesto”ning kitob holidagi matni eramizdan oldin o’n ikki ming

oshlangan mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan. Bu nusxa Iskandar Makedonskiy

istilosiga qadar Istahr shahrida saqlangan. Iskandar Istahrni bosib olgach, “Avesto”

kitobida bayon etilgan tibbiyot, nujum, ilmi hikmat sohalariga oid g’oyalarni

yunon tiliga tarjima qilinib, qolgan fikrlar bitilgan sahifalar yoqib yuboriladi.

Zardushtning mazkur kitobi bizga qadar ikki nusxada yetib kelgan.

Mazkur nusxalarning birinchisi - duolar to’plamidan iborat bo’lib,

“Vendidat-sede”, ya’ni, “Pok Vendidat” deb ataladi. Ushbu kitobga “Yasna” va

“Vispered”lar kiritilgan.

Ikkinchi kitobda ham birinchisi kitobdagi kabi “Vendidat”, “Yasna” va

“Vispered”lar o’rin olib, unda sharhlar ham beriladi. Izohli tarjima “Zand” (sharh

ma’nosida) deb ataladi. Shuning uchun ham asarning sharhli nusxasi “Avesto va

Zand” yoki “Zand Avesto” deb nomlangan.

Ikkinchi variantiga binoan “Avesto” asari quyidagi qismlardan tashkil

topgan:

1. “Vendidat”. Mazkur qism 22 bobdan iborat bo’lib, asosan, Axura Mazda

bilan Zardushtning o’rtasida kechgan savol-javobi shaklida yozilgan. U yomon

ruhlarni, devlarni engish voqealari, gunohlardan pok bo’lish qoidalari hamda

mifologik unsurlarni o’z ichiga oladi. Xarakterli jihati so’z yuritilayotgan qismda

devlarga qarshi yaratilgan qonun matni, ya’ni, qonunnoma mazmuni yoritilgan.

1 Xamidov X. “SHoxnoma”ning shuxrati. - T.: O’zbekiston, 1991. 87-88- betlar.

27

qonunnomada aytilishicha, yomonlik timsoli bo’lgan devlarga nisbatan nafrat bilan

qarash darkor.

Axura Mazda yurtda yaxshilik, xayrli ishlarni yuzaga keltirsa, Anhra Manu

(Axriman) o’z yurtida yomonlikni qaror toptiradi.

2. “Vispered”. U 24 bobdan iborat bo’lib, ibodat qo’shiqlarini o’z ichiga

oladi.

3. “Yasna”. Yasnalar 72 bobdan iborat. Diniy ibodatlarni o’tkazish chog’ida,

shuningdek, qurbonlik chiqarish marosimida aytiladigan qo’shiqlar, xudolarga

bag’ishlangan madhiyalar va boshqalar yasnalarni tashkil etgan. Ushbu qismning

17 bobi Gotlar deb yuritiladi. Gotlar “Avesto”ning eng qadimgi qismlari sanaladi.

4. Yashtlar. Yashtlar zardushtiylik dinining xudolari va ma’budalari

sharafiga aytilgan 22 qo’shiq (gimn)larni o’z ichiga oladi.

5. Kichik Avesto (Xurda Avesto, Xvartak-apastak). Quyosh, Oy, Ardvisura,

Mitra, olov va boshqa xudo hamda ma’budalar sharafiga bag’ishlangan kichik

ibodat (gimn) matnlaridan iborat.

Zardushtiylik dinining g’oyalari xususida so’z borganda, ularning to’g’rilik

bilan yashash va axloqiy unsurlarga asoslanganligini alohida ta’kidlab o’tish lozim.

Inson va uning jamiyatda tutgan o’rniga nisbatan munosabat masalasi

“got”lar mazmunida o’z ifodasini topgan.

“Avesto” tarbiyaviy manba sifatida katta ahamiyatga ega. Yuqorida aytib

o’tilganidek, Zardusht qadimgi qabilalar a’zolarining diniy e’tiqodlariga aylangan

qarashlar mazmunini isloh qilgan. Zardusht ta’limotining ilg’or g’oyalari shundan

iboratki, Axura Mazda (qodir iloh) dunyoda mavjud bo’lgan adolat va

yaxshilikning ijodkori sanaladi. Anxra Manu (Yovuz ruh) barcha yomonliklarni

yuzaga keltiradi. “Avesto”ning mazmuni borasida uning bizgacha etib kelgan

parchalarda ilgari surilgan qarashlar mohiyatiga asoslanib quyidagi xulosaga kelish

mumkin:

“Vendidat”ning dastlabki uch bobida xalq hayotida yerning qay darajada

ahamiyatga ega ekanligi kuylanadi. Chunonchi, birinchi bobda yovuzlik va adovat

hukmron bo’lgan o’lkalar tasniflanar ekan, Axura Mazda Tinchlik va Adolat

o’lkasining asoschisi, Anhra Manu esa jaholat urug’ini sochuvchi sifatida talqin

etiladi. Asarda ana shunday o’lkalardan 16 tasi qayd etib o’tiladi.

“Avesto”da tasvirlangan adolat o’lkasining keyingi davrlardagi nomlari: 1.

Aryana Vedja - Xorazm yoki Araks daryosi qirg’og’i yoki Amu va Sirdaryo

deltasidagi o’lka. 2. Gava-So’g’diyona. 3. Mouru (Margav)-Marshana (Marv,

Hozirgi Mari shahri joylashgan hudud). 4. Baxdi-Baqtriya (Balx). 5. Nisaya - Nisa,

Parfiya poytaxti. 6. Xaroy-Isfaxondagi bir joy. 7. Xnenta-Gurkaniya. 8.Xaraxvaiti-

Garut (Araxoziya bilan bog’liq). 9. Xetumant - Gilmenda havzasidagi viloyat. 10.

Raga-midiyadagi bir shahar. Ray Tehronga yaqin. 11. Chaxra-Xurosondagi bir joy.

28

12. Varna - Janubiy Kaspiy bo’yi viloyati. 13. Xapta Xindav - Inda, Panjob

havzalarida joylashgan hududi. 14. Rangxa irmoqlari-mifologik o’lka1.

Keyingi boblarda Yima haqidagi afsona keltiriladi. Afsonada yerni uch

barobar ko’paytirish, shuningdek, o’simlik, hayvon va odamlarni himoya qilish

maqsadida chegara belgilanganligi hikoya qilinadi. Ushbu afsonada, shuningdek,

qadimgi Hind-Eron qabilalarining Yerning suvdan paydo bo’lganligi borasidagi

dastlabki tasavvurlari ham o’z ifodasini topgan. 3-19-boblarda esa gunoh va uning

jazosi, poklikning mohiyati ta’riflanadi, olov, suv, yer, chorva, daraxt hamda

o’simliklar ulug’lanadi, kohin, harbiy, dehqon va chorvadorlar sharaflanadi.

Hayvonlarga zulm o’tkazish eng katta gunoh sifatida qoralanadi. Mazkur bo’limda

shaxsiy gigiyenaga amal qilishga oid qoidalar - tirnoq va sochlarni parvarishlash

masalalari yuzasidan fikr bildiriladi.

XIX-bobda odamlarning Axura Mazdaga bo’lgan e’tiqodlari darajasini

ifodalash maqsadida ular boqiy dunyoda qil ko’prikdan o’tadilar, ko’prikning

o’rtasi qilich kabi o’tkir bo’ladi, deyiladi. Kimki Axura Mazdani tan olmasa, unga

ishonmasa, u “qil ko’prik”dan o’tolmay, jahannamga tushadi. Dindor va doimiy

ravishda ibodat qiluvchilar esa jannatga tushadilar. Axura Mazda yaratilgan

vaqtdan boshlab oradan o’n ming yil o’tgach, Axrimanning kuchi tugab, Adolat

o’lkasi qaror topadi. Shunda barcha mayitlar (qazo qilgan kishilarning tanalari) bir

joyga to’planadi, ularga jon ato etilib, yaxshi kishilar bir tomonga, yomon kishilar

ikkinchi tomonga ajratiladi. Shu tariqa yaxshilar jannatga, yomonlar esa do’zaxga

tushadi. Yaxshi odamlar uch kun davomida otash irmog’ini kechib o’tgach,

gunohlardan poklanib, Axura Mazda yurti - Adolat o’lkasiga kiradilar. Bu o’lkada

inson o’zining axloqi va yaxshi amallari, xatti-harakatlari bilan yaxshilik tarafdori

ekanligini isbotlashi kerak. Inson o’z hayot yo’lini tanlar ekan, o’z zimmasiga

olgan majburiyatni bajarishga javobgar sanaladi. “Got”larda Axura Mazdaning

yerdagi yordamchisi hisoblangan chorvadorlarning dunyoqarashlari ifodalangan.

Yaxshi kishilar yuksak axloqiy xislatlarga ega bo’lsalar, yovuz kishilar yomon

xislatlarning egasidir. Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali

er yuzida mavjud bo’lgan yaxshilik va yomonlik dunyosining moHiyati ochib

beriladi.

Nazorat uchun savollar:

1.Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat?.

2.“Pedagogika tarixi” fani g’oyalarining kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan qanday

aloqadorligi bor?.

3.Ta’lim-tarbiya va pedagogika tarixini davrlashtirish muammolari haqida ma`lumot

bering?.

1 Makovelskiy A.O. Avesto. – Baku, Izd-vo AN Azerb, 1960. s. 48-56.

29

4.Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti.

5.Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalari haqida qanday fikrlar

bizgacha yetib kelgan?.

6.“Avesto” necha qismdan iborat?

MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQLAR

Mustaqil ish №1

Pedagogia tarixi fanining maqsadi, vazifalari, predmeti mavzusida taqdimot

tayyorlash.

Mustaqil ish №2

Pedagogika tarixi fanining manbalari bo’yicha jamlanma tayyorlash.

GLOSSARIY

Pedagogika tarixi – 1) pedagogika fanining pedagogik ta’limot, shaxsni

o’qitish va tarbiyalashning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o’rganuvchi bo’limi;

2) oliy ta’lim tizimida pedagogik turkum fanlarga kiruvchi o’quv kursi;

3) jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida ta’lim-tarbiyaning nazariy-amaliy

holati hamda rivojlanishini o’rganuvchi pedagogika fani tarmog’i.

4) pedagogik ta’limot tarixi va tarbiyaning rivojlanishi masalalarini ijtimoiy

hodisa sifatida tadqiq etuvchi pedagogik bilimlar tarmog’i.

Mavzu bo‘yicha mustaqil tayyorlanadigan savollar:

1. Ibtidoiy jamoada bolalar mehnati qanday tashkil qilingan?

2. Gerodotning “Tarix” kitobida “daryo suviga tupurmanglar, hatto qo’l

yuvmanglar” deb yozadi. Bundan kelib chiqadigan mohiyatni tushuntiring.

3. Bizgacha yetib kelgan epik rivoyatlarga ko‘ra ajdodlarimizning asosiy

xususiyatlari nimadan iborat?

4. “Avesto”ning vatani qayer?

5. Zaradusht ta’limotida qaysi yosh balog'at yoshi hisoblangan?

6. Xalq maqollaridan beshtasini keltiring va izohlang.

7. Xalq kashf etgan “Bekinmachoq”, “Quvlashmachoq”. “Zag’izg’on”,

“Aylanma darra”, “O’rta qo’limni top”, “Ayyor tulki”, “Tortishmachoq” kabi

o'yinlar bolalardagi qaysi qobiliyatlarni o‘stirishga yordam beradi.

30

8. Xalq ertaklari nomini kim ko‘p biladi?

9. Ona allasi xalq ijodining noyob namunasidir.

10. Xalq dostonlarida ko‘proq qaysi insoniy fazilatlar kuylanadi?

11. Topishmoqlarni bilasizmi? U aqlga-aql qo‘shadi.

Markaziy Osiyo xalqlari og'zaki ijodining yorqin namunasi bo'lgan

“Alpomish” dostonidagi quyidagi obrazlami to’g’ri sharxlab bera olasizmi?

№ Obraz ljobiy

xususiyatlari

ri

Salbiy

xususiyatlari

Tarbiyaviy

ahamiyati

1. Hakimbek

2. Barchin

3. Boybo‘ri 4. Boysari 5. Qorajon 6. Surxayl maston

7. Qaldirg‘och 8. Ultontoz

9. Qultoy bobo

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar: 1. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

2. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

3.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

5. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

1. Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar

faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

2. Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

3. Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.

Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.

4. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi

bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947

sonli Farmoni.

5. R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya

2012-yil

6. S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

31

7. M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

8. N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-

yil.

9. Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli

lug’at. T.: Fan va texnologiya, 2008.

10. Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.:

NOSHIR, 2011. 11. O.Roziqov, B.Adizov, G.Najmiddinova. Umumiy didaktika. –Buxoro, “Durdona”.2012-yil.

12. Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. .: IQTISOD-MOLIYA. 2011.

13. Pedagogy and Practice: Teaching and Learning in Secondary Schools.

14. Michael Uljens.School Didactics and Learning: A School Didactik Model Framing an

Analysis of Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y.

15. John Dewey,How we think(1910).Martin,Jay.The Education of John Dewey.(2003) Columbia

University Press.Gutek Gerald L.(2009)New Perspectives on Philosophy and education .Pearson

Education Inc. Elektron ta`lim resurslari

1. www.tdpu.uz

2. www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4. www.lex.uz

5. www.bilim.uz

6. www.gov.uz.

7. www.buxdu.uz

2-MAVZU: VII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA

O’RTA OSIYODA TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK

FIKRLAR.(Islom dini goyalari)

Reja:

1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri.

2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni.

3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai.

Tayanch atamalar: islom, din, musulmon, maktab, madrasa, Qur’on, hadis,

muhaddis. axloqiy va ma’rifiy kamolot, halollik, poklik, iymon va e’tiqod,

mehnatsevarlik va vatanparvarlik, ezgulik va saxovat,, bag`ri kenglik va mehr-

oqibatlilik, ezgulik, Islom dinining umumbashariy qadriyat, ilohiy, ilmiy-dunyoviy

ta’limot, Islom dini umumbashariy qadriyat, ilohiy, ilmiy-dunyoviy ta’limot.

ASOSIY MATN

1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri.

VII asr boshlarida Islom g’oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib,

bu davlat o’z mavqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni zabt eta

boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Suriya, Janubiy

32

Ispaniya, Kavkaz orti hamda Shimoliy Afrikada joylashgan bir qator mamlakatlar

xalifalik tarkibiga kiritildi.

VII asr o’rtalaridan boshlab arablar Movarounnahrga ham hujum qilish

rejasini tuza boshladilar. Arab istilochilarining Movarounnahrga bo’lgan birinchi

yurishi 651 yilda Ubaydulloh ibn Ziyod boshchiligida amalga oshirildi. 676 yilda

esa Said ibn Usmon rahbarligida Buxoro, Sug’diyona, Kesh hamda Nasaf kabi

shaharlarga hujum uyushtirildi va bosib olindi.

Arab istilochilari tomonidan uyushtirilgan ikkinchi yurish 705 yili Xuroson

hokimi Qutayba ibn Muslim boshchiligida olib borilib, nihoyatda keskin tusga ega

bo’ldi. Qutayba ibn Muslim 706 yili Zarafshon vodiysiga yurish boshlab, oqibatda

Poykend, Buxoro, Samaraqand, So’g’d, Farg’ona va boshqa shaharlarni qo’lga

kiritdi. Keyinchalik esa Xorazm zabt etildi. Qutayba ibn Muslimning

Movaraunnahrga uyushtirgan yurishi 715 yili uning Farg’onada qo’zg’olonchi arab

jangchilari tomonidan o’ldirilishi bilan to’xtadi.

Arab istilochilari VIII asrning o’rtalariga kelib Movarounnahrni to’la zabt

etishga erishdilar.

Arablar tomonidan bosib olingan yerlarda xalqlar Islom dinini qabul

qilishga majbur etildi. Arab istilochilarining Movarounnahr xalqining Islom dinini

qabul qilish jarayoni qiyin kechgan va bu jarayon bir necha yillar davomida

amalga oshirilgan. Chunki Movarounnahr yurti arab istilosiga qadar ham ijtimoiy,

iqtisodiy va ma’naviy jihatdan taraqqiy etgan bo’lib, bu mamlakatda yashovchi

xalqlar turmush tarziga ko’ra ham arablarga nisbatan bir qadar ustunlikka ega

edilar. Zero, mazkur hududda yashovchi xalqlarning aksariyati o’troq xalqlar

bo’lib, turg’un holda dehqonchilik bilan shug’ullanar edilar. Shu bois ular tezda

arab istilochilariga bo’ysuna qolmadilar. Aholining istilochilarga bo’ysunishni

istamaganligining asosiy sabablaridan biri ular tomonidan ko’rsatilgan istibdod va

qatog’onlar ekanligi bilan bir qatorda bosqinchilarning mahalliy xalqning yillar

davomida tarkib topgan ma’naviy-madaniy merosi – san’ati, adabiyoti, yozuvi,

osori-atiqalari hamda me’moriy yodgorliklarini poymol etishga qaratilgan

harakatni ham olib borganligi bo’ldi. Shu bois arab istilochilari xalqni o’zlariga

bo’ysundirish va ular tomonidan Islom dinini qabul qilinishiga erishish maqsadida

harbiylar hamda Islom dini targ’ibotchilarining xizmatidan birdek foydalandilar.

Natijada o’z oldilariga qo’ygan asosiy maqsadga erishdilar. Movarounnahrda

Islom ta’limoti g’oyalari yoyilgunga qadar bu yerda yashovchi xalqlar ko’p sonli

xudolarga, quyoshga, Ko’k din (shaman)ga hamda o’zlari muqaddas deb bilgan

narsalarga sig’inishar edi. Shunga ko’ra o’lkada yagona bir g’oyaviy e’tiqod tarkib

topmagan bo’lib, bu holat aksariyat vaziyatlarda turli elatlar o’rtasida

kelishmovchiliklarni keltirib chiqarar va o’zaro janjallarga sabab bo’lar edi.

Movarounnahrda Islom ta’limoti g’oyalarining yoyilishi, kishilar tomonidan

33

Shariat qoidalari, Islom dini aqidalariga bo’ysunish, yagona va qudratli Ollohga

sig’inish, shuningdek, Ollohning yerdagi rasuli (elchisi) bo’lgan Muhammad

Alayhis-salom ko’rsatmalariga rioya etish xalqning ongiga chuqur singib, ular

tomonidan mazkur din asoslarining qabul qilinishiga zamin hozirladi. Natijada

Movarounnahrda islomiy qadriyatlar tarkib topa boshladi.

Arablar o’lkada Islom dini g’oyalarini yoyishda turli usullardan

foydalandilar. Ana shunday usullardan biri mazkur dinga e’tiqod qilgan

kishilarning jon solig’idan ozod etilishi bo’ldi. Movarounnahr xalqlari o’rtasida

Islom ta’limoti asoslarini yoyishda arab istilochilari tomonidan amalga oshirilgan

xatti-harakatlarning mohiyati xususida tarixchi Abu Muhammad Narshaxiy

o’zining «Buxoro tarixi» nomli kitobida quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Buxoro

aholisi har safar (Islom lashkari kelganda) musulmon bo’lar, arablar qaytib

ketganida esa ular yana dindan qaytar edilar. Qutayba ibn Muslim ularni uch marta

musulmon qilgan, ular esa yana dindan qaytib, yana kofir bo’lgan edilar. U

to’rtinchi marta (kelganida) Qutayba jang qilib, Buxoro shahrini oldi, ko’p

qiyinchiliklardan keyin (bu yerda) Islom dinini yuzaga chiqardi va har turli yo’llar

bilan ularga qiyinchiliklar tug’dirib, dillariga musulmonchilikni o’rnashtirdi. Ular

esa Islom dinini yuzakigina qabul etib, haqiqatda butparastlik qilar edilar. Qutayba

arablar buxoroliklar bilan birga turib, ularning xatti-harakatlaridan xabardor bo’lib

tursalar, ular zaruratdan musulmon bo’ladilar, degan maqsadda Buxoro aholisini

o’z uylarining yarmini arablarga berishga undab buyruq chiqarishni to’g’ri deb

topdi va shu yo’l bilan u musulmonchilikni o’rnatdi hamda shariat hukmlarini

bajarishga majbur qildi. Qutayba masjidlar bino qildi, kofirlik va otashparastlik

asarlarini yo’qotdi. U ko’p jiddu jahd qilib, kimda shariat hukmlarini bajarishda

kamchilik sodir bo’lsa, uni jazolar edi. U masjidi jome bino qildi va odamlarga

juma namozini o’qishga buyruq berdi”6.

Istilochilik yurishlari davrida arablar mahalliy xalqning boy madaniy

merosini yo’q qildilar. Bu haqida buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy shunday

yozadi: «Qutayba esa Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va

rivoyatlarini o’rgangan va (bilimini) boshqalarga o’rgatadigan kishilarni halok etib,

butkul yo’q qilib yuborgan edi. Shuning uchun u (xabar va rivoyatlar) Islom

davridan keyin haqiqatni bilib bo’lmaydigan darajada yashirin qoldi. Keyin:

Qutayba ibn Muslim al-Vohishiy xorazmliklarning kotiblarini halok etib,

bilimdonlarini o’ldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli ular savodsiz qolib,

o’z ehtiyojlarida yodlash quvvatiga tayanadigan bo’ldilar»7.

6 Abu Muxammad Narshahiy. Buhoro tarihi, —T.: Fan, 1966. 47-bet. 7 Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar. Tanl.asarlar —Toshkent, Fan, 1968. 72-84-betlar

34

Islom dini ana shunday g’oyaviy-siyosiy kurashlar jarayonida shakllandi va

rivojlandi.

Arab xalifalari bosib olingan mamlakatlarda istilochilik siyosatini olib

borar ekanlar, tobe xalqlar ustidan madaniy ustunlikka erishishga harakat qildilar.

Chunki arab xalqi VII asr boshlarida o’ziga xos madaniyat va adabiy tilga ega

bo’lib, notiqlik san’ati hamda she’riyatni yuksak darajada qadrlar edilar. «qur’on»

ham o’ziga xos uslubda yaratilib, mazkur uslub nazmiy xususiyatlarni o’zida

namoyon etar edi. Shu bois u o’rta asr arab adabiyotining eng nodir durdonasi

sifatida e’tirof etib kelinmoqda. IX asrda yaratilgan «Ming bir kecha» asari ham

o’rta asr arab adabiyotiga xos bo’lgan xususiyatlarni o’zida aks ettirgan bo’lib,

o’zining mundarijasi va g’oyalarning bayon uslubiga ko’ra jahon adabiyotining

eng nodir namunalaridan biri sifatida tan olingan.

Mazkur davrlarda shakllangan yangi arab tili arab xalqlari yashagan

hududlarda iste’molda bo’lgan avvalgi tillar negizida shakllanib, takomiliga yetdi

va madaniy til bo’lib qoldi.

Ulkan hududni qamrab olgan Arab xalifaligi davlatining hukmronligi

davrida ijtimoiy hayot, turmush tarzi, shuningdek, ilm-fan va madaniyat yanada

rivojlandi. Ushbu davrlarda qadimgi yunon va rim madaniy merosi negizida bir

qator fanlar yangi tushuncha va bilimlar bilan boyidi. Yunon va rim mutafakkirlari

tomonidan yaratilgan va astronomiya, tibbiyot, kimyo, matematika va geografiyaga

oid deyarli barcha yirik asarlar arab tiliga tarjima qilindi.

Yunonlardan esa fanlar tasnifi (klassifikatsiya) olinib, fanlar nazariy va

amaliy fanlar tarzida ikki guruhga ajratilgan. Birinchi guruhga quyidagi uchta fan

kiritilgan: tabiyot to’g’risidagi fanlar, ilohiyot to’g’risidagi fanlar va matematika

fani kiritilgan bo’lib, ushbu fanlar tarkibidan arifmetika, handasa (geometriya),

astronomiya va musiqa fanlari o’rin olgan. Ikkinchi guruhga kiritilgan fanlar

qatorida etika, iqtisod va siyosatga oid fanlar e’tirof etilgan. O’sha davr nuqtai

nazaridan bir muncha yuksak taraqqiy etgan hind fani arab madaniyatining

umumiy rivoji, xususan, arifmetika, algebra va tibbiyot fanlari asoslarining

boyishiga munosib hissa qo’shdi. Sonlarning mohiyatini yoritib beruvchi hind

nazariyasi mazmuni bilan yevropaliklar Arab xalifaligi tasarrufiga kiruvchi

hududlarda istiqomat qilgan mutafakkirlarning sa’i-harakatlari orqali tanishishga

musharraf bo’lganlar. Bu borada ma’lumot beruvchi muhim manba Muhammad al-

Xorazmiy tomonidan asoslangan «Al-jabr» («Algebra») asari bo’lib xizmat qildi.

Arablar ulkan hududda xalifalik davlatini barpo etish natijasida geografiya

fanining ham bir qadar taraqqiy etishiga o’z hissalarini qo’shdilar. Mazkur davrda

arab xalifaligining umumiy mulkini aks ettiruvchi dastlabki xaritalar yaratildi. IX

asrda yaratilgan ana shunday xaritalarda Arab xalifaligi hududlaridan oqib o’tuvchi

daryolar va ularning oqimlari xususidagi ma’lumotlar o’z aksini topgan.

35

Shuningdek, xaritalar yordamida Janubiy Ispaniyadan to Markaziy Osiyo hamda

hind daryosigacha cho’zilgan xalifalik yerlari, ularning geografik o’rni, iqlimi

hamda tabiiy boyliklari (o’rmon, daryo, tog’ va hokazolar) borasidagi qimmatli

ma’lumotlardan xabardor bo’lish mumkin edi. Xaritalarda aksariyat o’lkalar

arabcha nomlar bilan ko’rsatilgan. Xususan, ajdodlarimiz yashagan hudud

“Movarounnahr” (“Daryo orti” ma’nosini anglatadi) deb nomlangan.

Islom dini Arabiston yarim orolida uning ko’p asrlik tarixi negizida

shakllangan. U o’ziga xos diniy-siyosiy oqim, shuningdek, umuminsoniy

taraqqiyotni belgilab berishda muhim ahamiyatga ega ma’naviy omil sanaladi.

Ayni vaqtda Islom dini kishilik jamiyatining ibtidoiy davri xususiyatlaridan voqif

bo’lish va O’rta asr Uyg’onish davrining ro’y berishi uchun ma’naviy-g’oyaviy

poydevor qo’ygan ijtimoiy ehtiyoj sifatida yuzaga keldi. Islom ta’limoti o’zining

insonparvar g’oyalari va ularni insonlar ongida chuqur singdira olish imkoniyatlari

tufayli o’n to’rt asrdan buyon borliqni ong yordamida mafkuraviy tarzda idrok

etishning asosiy shakllaridan biri bo’lib kelmoqda. Islom ta’limotining bu qadar

ulkan hududga yoyilishi va umuminsoniy qadriyat sifatida e’tirof etilishida

Ollohning rasuli (yerdagi vakili) bo’lgan payg’ambar Muhammad Alayhis-

salomning o’rni va shaxsiy roli beqiyosdir. Qur’on oyatlarini o’rganish o’zgalik

bilan o’zlikning Islomdagi uyg’unlashuvini aniq belgilash, uning asoschisi shaxsini

ko’ra olish, his qilish imkonini beradi.

2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni.

Arab istilochilarining Movarounnahrdagi g’alabasidan so’ng barcha

mustamlaka mamlakatlar qatori u yerda ham Islom dinning asoslari xususida

ma’lumot beruvchi muqaddas kitob – “Qur’on” yaratilgan til - arab tilini o’rganish

joriy etildi. Diniy ulamolarning maxsus ko’rsatmalariga muvofiq muqaddas kitobni

boshqa tillarga tarjima qilish ta’qiqlandi. Shu bois musulmon maktablarida asosiy

manbaning tili hamda fan sifatida arab tilining o’qitilishi yo’lga qo’yildi. Mavjud

fanlarning asoslari arab tilida o’rganila boshlandi. Arab xalifaligi tasarrufiga

olingan barcha mamlakatlarda masjidlar qoshida maxsus maktablar tashkil etildi.

Biroq o’g’il bolalargina mazkur maktablarda savod o’rganish huquqiga ega

bo’ldilar. Maktablar, shuningdek, keyinchalik bunyod etilgan va maqomi jihatidan

hozirgi oliy o’quv yurtlariga teng bo’lgan madrasalarda ta’lim va tarbiya ishlari

Shariat qoidalariga muvofiq yo’lga qo’yilgan bo’lib, ushbu o’quv maskanlarida

Islom ta’limoti xususida ma’lumotlar beruvchi ilohiyot fanlari bilan bir qatorda

dunyoviy fanlarning asoslari ham o’qitilgan. Maschitlar qoshida faoliyat yuritgan

maktablarda imomlar, madrasalarda esa mudarrislar yoshlarga ta’lim va tarbiya

berish ishi bilan shug’ullanganlar.

36

Bolalarga dastlabki saboq harflari o’qishdan boshlangan, bu usulda har bir

bola alifbe tartibida harfning nomini bilib olishi (alif, be, te, se, va h.), so’ngra shu

harflarni qo’shib o’qishni mashq qilar edi. Ana shu mashq oxiriga yetgandan

so’ng, bolalar qo’llariga “Qur’on” berilgan va domla rahbarligida “Qur’on”ning

har bir surasi takrorlanib o’rganilar edi.

Lekin “Qur’on”ni o’qish bolalar uchun juda og’ir edi. Chunki maktablarda

faqat og’zaki mashq usuliga — “Savod” chiqarilishiga o’tgach, savod chiqarish

yanada qiyinlashdi. Yozuv alohida “fan” sifatida ajratilib, kotiblik kasbiga

o’qiyotganlargagina yozuv o’rgatilar edi. Shunga qaramay, maktablarga deyarlik

hamma bolalar tortiladi va “Qur’on”ni o’rganish majbur qilinib, arab bo’lmagan

bolalar uchun uni yodlash har qancha og’ir bo’lsa ham, Movarounnahr

maktablarida “Qur’on”ning bu usuli qabul qilinadi va to’g’ri deb topildi. Bu usul

keyinchalik bolalarning madrasada o’qitish uchun ham kerak edi.

Asta-sekin ota-onalar bolalarni 6-7, hatto 5 yoshidan maktabga bera

boshlaydilar. “Qur’on”ni yod bilgan kishi qori deb atalardi. Qorilar katta hurmatga

sazovor edilar.

Asta-sekin o’qimishli kishilar, ya’ni domla alohida ajralib, ular o’z

xonadonlarida ham maktab ochadi. Talabalar maktabdor domlalar maktabida

husnixat, og’zaki hisobni ham o’rganar, asta-sekin fors-tojik tilida va turkiy tildagi

kitoblarni, qo’lyozmalarni ham o’qitilar, o’rgatilar edi.

Husnixat va arifmetika bilan yana xususiy muallimda shug’ullanar edilar.

Movarounnahrda arab bo’lmagan bolalarga “Xaftiyak” VIII asrda tuzilgan

bo’lib, “Qur’on” suralaridan yettidan biri tanlab olingan darslik sifatida

o’rganilgan.

X—XII asrdan boshlab “Chorkitob” o’qitila boshlandi.

XII asrdan boshlab Ahmad Yassaviy, uning turkiy tilda yozilgan she’r va

boshqa asarlari vositasida islom dini rukunlari turkiy tilda o’rganila boshlandi.

Maktablarda faqat o’g’il bolalar o’qir, qizlar esa otinoyilar uyida o’qitilar,

ular yozuvni emas, faqat o’qishni o’rganar edilar.

X asr boshlarida madrasalar ham paydo bo’la boshlaydi. “Madrasa” so’zi

“dars o’qitiladigan joy”, “Ma’ruza tinglaydigan joy” ma’nosini anglatadi.

Ma’lumki, madrasalarda musulmon diniy oqimlari arab tili grammatikasi va

qoidachilik, ilohiyot, mantiq, notiqlik mahorati, kalom o’rgatilgan. Asta-sekin

madrasalarda astronomiya, matematika, geografiya, kimyo kabi dunyoviy fanlar

o’qitila boshlandi.

Madrasalarda 15—20, 30—40 va 100—150 tacha talaba o’qigan.

Madrasani bitirib chiqqanlar imom-xatib, qozixonalar va boshqa ma’muriy ishlarda

ish olib borar edi.

37

3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai.

Islomning shar’iy ma’nosi - bu Alloh yagona deb e’tiqod qilib, unga

bo’ysunmoqlik va butun qalb bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh buyurgan diniy

e’tiqodga imon keltirmoqlik demakdir. Allohga itoat qilgan va Alloh yuborgan

payg’ambarlarga ergashgan kishi musulmon deyiladi.

Ilohiyotda islom dini imon, islom va ehsondan iborat deb e’tirof etilgan.

Imon talablari Allohning borligi va yagonaligi, farishtalar, muqaddas kitoblar va

payg’ambarlarning mavjudligi, oxirat kunining kelishi, taqdiri azalning haqligi va

inson jismining o’lgandan keyin tirilishiga ishonchdan iboratdir.

Islom dini ta’limotiga ko’ra, har bir musulmon ushbu beshta asosiy ruknni

bajarishi shart: Birinchisi, “La ilaaha illalloh va Muhammadur-rasululloh” deb

Ollohning borligi, yagonaligi va uning qudratiga, shuningdek, Muhammad

Allayhis-salomning Tangrining yerdagi elchisi, rasuli ekanligiga shahodatlik

berish; ikkinchisi, namoz o’qish; uchinchisi, zakot berish; to’rtinchisi, ramazon

oyida ro’za tutish; beshinchisi; imkoniyat darajasidan kelib chiqqan holda haj

safarini o’tash.

Islom dinining asoschisi va targ’ibotchisi Muhammad ibn Abdulloh 570

yilda Makkada quraysh qabilasiga mansub Hoshimiylar xonadonida tug’iladi.

Otasi Abdulloh Shom safariga ketayotib Madina shahrida vafot etganda, yoshi 30

ga yetmagan edi. Yosh Muhammad besh yoshida onasi Ominadan ham ajraladi.

Shundan so’ng uni bobosi Abdul Mutallib o’z tarbiyasiga oladi. Bu chog’da Abdul

Mutallibning yoshi yuzdan oshgan edi. Ko’p o’tmay u ham vafot etadi. Bobosining

vafotidan so’ng uning vasiyatiga ko’ra, hali voyaga yetib ulgurmagan

Muhammadni amakisi Abu Tolib tarbiyalaydi. Ushbu yillarda u savdogarlik

kasbining sir-asrorlarini o’rgana boshlaydi. Voyaga yetgach Makka shahrining

badavlat ayollaridan biri bo’lgan Xadichaning xizmatiga ishga kiradi.

609-610 yillardan boshlab Muhammad payg’ambar sifatida yagona ollohga

e’tiqod qilish g’oyasini targ’ib eta boshladi. Islom dinining g’oyalarini qurayish va

boshqa qabilalarning a’zolari o’rtasida targ’ib etishda Muhammad Allayhis-

salomga Xadicha har jihatdan ko’mak beradi, ular bir umr maslakdosh, hamfikr

bo’lib qoladilar.

Islom dini g’oyalari targ’ibotining dastlabki yillari payg’ambarimiz

Muhammad Alayhis-salomning g’oyaviy e’tiqodlariga qarshi kofirlar va Makka

mushriklarining adovati tobora kuchayib boradi. Bir necha urushlar bo’ldi.

Shundan so’ng Allohning izni bilan Makka shahridan Madina shahriga hijrat

etishga ruxsat bo’ldi. Payg’ambarimiz Muhammad alayhis-salom 622 yilda o’z

sahoba va tarafdorlari bilan Madina shahriga yo’l oldilar. Musulmonlarning hijriy

yil hisobi xuddi shu yildan boshlanadi.

38

Madinada qabilalar qo’shilib, yangi ittifoq – jamoa tuziladi. Bora-bora

Madina shahrida musulmon jamoalari kuchli davlatga aylanadi.

632 yilda Muhammad Alayhis-salom Makka shahriga yana bir bor haj

qiladilar, oradan uch oy o’tgach, Madina shahrida vafot etadilar.

Bu paytda musulmon davlati Yamandan Sinay yarim oroligacha, qizil

dengiz sohillaridan Markaziy qum sahrosigacha bo’lgan hududni o’z tasarrufiga

olib, mavqeini ancha mustahkamlab olgan edi.

Muhammad Alayhis-salom vafotlaridan so’ng davlatni quyidagi xalifalar

boshqardilar: Abu Bakr as-Siddiq (632-634 yillar), Umar ibn al-Xattob (634-644

yillar), Usmon ibn Affon (644-656 yillar) va nihoyat Ali ibn Abu Tolib

(Muhammad Alayhis-salom amakilarining o’g’illari va payg’ambarimizning

kuyovlari).

Xalifalar davrida islom ta’limoti mustahkamlandi. Payg’ambarimizga nozil

bo’lgan “Qur’oni Karim” g’oyalari sahobalar tomonidan kitob holida jamlandi.

G’arb va Sharq tadqiqotchilari “Qur’on”ni jahon madaniyatining eng nodir

asarlaridan biri deb hisoblaydilar.

Xat-savodi bo’lgan Abu Bakr as-Siddiq, Umar ibn al-Xattob, Usmon ibn

Affon, Ali ibn Abu Tolib, Zayd ibn Sobit, Ubay ibn Koaablar “Qur’on” oyatlarini

yigirma uch yil davomida yod olib borganlar va xat bilan bitganlar.

Uchinchi xalifa Usmon ibn Affonning topshirig’iga ko’ra “Qur’on” suralari

va oyatlari birinchi bo’lib sahoba Zayd ibn Sobit tomonidan kiyik terisidan

tayyorlangan sahifalarga bitilgan. So’ngra ushbu manbadan 6 nusxa ko’chirtirilib,

markaziy shaharlarga bitta nusxadan yuborilgan hamda qur’onning faqat ana shu

nusxalaridan foydalanishga farmon berilgan. Shunday qilib, “Qur’on”

musulmonlarning diniy, ijtimoiy va siyosiy hayotida asosiy qo’llanma bo’lib

qoladi.

Ma’lumki, islom g’oyalari, musulmonchilikning talablari, huquqiy va

axloqiy me’yorlari “Qur’on” va uning tafsirlari, “hadisi Sharif”, shariat qoidalari

bitilgan qo’llanmalar hamda ilohiyotga oid adabiyotlari mazmunida batafsil

ifodalangan.

“Qur’on”- dunyo madaniyatining ulkan boyligi, musulmonlarning

muqaddas kitobi bo’lib, arab tilida “qiroat” ma’nosini anglatadi. “Qur’on” 114

suradan iborat bo’lib, ularning 90 tasi Muhammad Alayhis-salom Makka shahrida,

24 tasi esa Madina shahrida istiqomat qilgan davrlarda nozil bo’linganligi

to’g’risida manbalarda ma’lumotlar keltiriladi. “qur’on” g’oyalari kishilarni

tenglik, birodarlik, tinch-totuv yashash va ezgulikka undaydi. Shunga ko’ra, u katta

axloqiy qimmatga ega. “qur’on”g’oyalarining ma’naviy-axloqiy xususiyatlari

xususida so’z yuritilar ekan, uning insonning ma’naviy kamolga yetishida qay

darajada muhim o’ringa ega ekanligiga amin bo’lamiz. Shuning uchun u mana

39

necha asrlardan beri insoniyatning eng ulug’ qadriyati sifatida e’zozlanib

kelinmoqda.

Qur’oni Karim kishilarni tinch-totuv yashash, birodarlik, tenglik, saxiylik

va bir-biriga mehr-muhabbat ko’rsatishga undaydi. Shunga ko’ra u katta axloqiy

ahamiyatga ega. “Qur’on”ning axloqiy qimmati uning insonni ma’naviy kamolotga

erishishida rioya etishi lozim bo’lgan talablarni bir butun holda mujassam eta

olganligi bilan belgilanadi. Shu bois u necha asrlardan buyon insoniyatning eng

ulug’ qadriyatlaridan biri sifatida e’zozlanib kelinmoqda.

Aslini olganda, islomda ilohiy va dunyoviy hodisalar alohida-alohida olib

qaralmaydi. Islom ta’limotida insonning ruhiy va jismoniy kamolotiga ham birdek

e’tibor beriladi.

Islomiy g’oyalar odamlarni yaxshilikka da’vat etadi, ularni yomonlikdan

qaytaradi. Insonparvarlikni targ’ib etib, razolatni qoralaydi, odob-axloq, ruhiy-

ma’naviy poklik, mehnat qilish hamda yer yuzini obod va go’zal etishga undaydi.

U adolat, tenglik, tinchlik, erkni targ’ib etadi.

Buni biz “Qur’on”ning inson kamolotga erishishidagi ahamiyati, uning

insonga va butun borliqqa nisbatan munosabati mazmunidan ham bilsak bo’ladi.

Sura va oyatlar vositasida zohir etilgan musulmon olami, xususan, islom diniga

e’tiqod qiluvchi xalqlarning madaniyati, ma’naviyati va ma’rifatiga oid qarashlar

axloqiy me’yorlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.

Ma’lumki, inson kamoloti avvalo uning bilim va tafakkur darajasi bilan

belgilanadi. Islom dini asrlar davomida insonlarni chuqur bilim olish, ilm-fan

sirlarini puxta egallash, o’zlashtirilgan bilimlar asosida ijtimoiy faoliyatni tashkil

etishga undab kelgan. Ilm-fan, ma’rifat taraqqiy etgan jamiyatgina ijtimoiy,

iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi. “Qur’on”ning “Zumar” surasi 9-oyatida

kishilarni ilm o’rganishga da’vat etuvchi shunday fikrlar bayon etiladi: “Ayting:

Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bo’lurmi? Darhaqiqat, faqat

aql egalarigina pand-nasihat qila olurlar”.1

Islomda insonning aqliy kamoloti va tafakkurini rivojlantirishga katta

e’tibor beriladi: bular ilm va haqiqatni dalillar yordamida isbotlash; so’zlaganda va

amaliy harakatni tashkil etganda aniqlikka e’tibor berish, fikr yuritishda va

muayyan faoliyatni yo’lga qo’yishda o’zgalarga taqlid qilishdan saqlanish

maqsadga muvofiq ekanligi qayta-qayta uqtiriladi.

Shuningdek, “Qur’on”da ilmni ishonchli dalillar bilan asoslash, taqlid

qilishga yo’l qo’ymaslik masalalari ham talqin etilgan. Unda har bir fikrni ko’r-

ko’rona, aql ishlatmasdan ilgari surish qoralanadi. Mavjud bilimlar mohiyatini

1 Qur’oni Karim. O’zbekcha izoxli tarjima, Tarjima va izoxlar muallifi Alouddin Mansur.—T.: qafur qulom nomidagi nashriyot, 1992. 339-bet (Keyingi misollar xam shu manbadan olindi)

40

tahlil etish asosida ular orasidan eng to’g’ri va maqbul deb topilgan g’oyalarni

tanlab olish maqsadga muvofiq ekanligi uqtiriladi: “Mening bandalarimga - so’zga

quloq tutib, uning eng go’zaliga (ya’ni, najotga eltuvchi rost so’zga) ergashadigan

zotlarga xushxabar bering! Ana o’shalar Olloh hidoyat qilgan zotlardir. Va ana

o’shalargina aql egalaridir” (“Zumar” surasi, 18-oyat). har bir fikrni diqqat bilan

tinglab, uning mohiyatini chuqur anglab, tushunib, so’ngra unga rioya etganlar

haqiqiy aql egalaridirlar. Albatta, ilm aqliy mushohada yordamida o’zlashtiriladi.

Shu bois “Qur’on” g’oyalari insonni o’zida aqliy mushohada yuritish

ko’nikmalarini o’zlashtirishga undaydi.

Ko’rinib turibdiki, islom dini ta’limotiga ko’ra, bilimlilik va aqliy kamolot

inson yetukligining asosiy mezoni sanalgan. Shu bois ko’rish, eshitish va aqliy

mushohada yuritish asosida insonda bilish qobiliyatining shakllanishiga alohida

urg’u beriladi. Buni biz “Qur’on”da insonlarni ham dunyoviy ilmlar (tabiiy,

psixologik, jo’g’rofik, sotsiologik va tibbiy bilimlar), ham diniy qarashlarni

o’rganishga targ’ib etuvchi g’oyalardan ham bilsak bo’ladi.

Ma’lumki, ilm-fan taraqqiyoti insonning axloqiy kamolga etishida katta

ahamiyatga ega bo’ladi. Shu bois “Qur’on”da xulq-odob qoidalari majmuining

yaratilishiga asosiy e’tibor qaratiladi. Muayyan shaxs, shuningdek, jamiyatning

ravnaq topishida axloqning o’ziga xos roli va o’rni tavsiflanadi. Zero, o’zi yashab

turgan jamiyat a’zosi bo’lgan har bir kishining axloqsizligi jamiyatga sezilarli

darajada zarar yetkazsa, axloqli kishilar uning gullab yashnashiga munosib hissa

qo’shadilar.

“Qur’on”da har bir mo’min-musulmon bajarishi zarur bo’lgan yaxshi

amallar inson kamolotini belgilovchi omillardir, deb tushuntiriladi. Zero, Islom

dini g’oyalarining asl mohiyati ham kishilarga yomonlikning salbiy oqibatlarini

ko’rsatish, ularni doimo to’g’ri yo’lda yurishga da’vat etish va yomonlikning

oldini olishdan iboratdir.

Beva-bechora, yetim-yesir va qarovsiz kishilarga nisbatan ehson ko’rsatish,

xayr qilish insonga xos bo’lgan eng muhim axloqiy xislatlardan biri ekanligi,

insonda imonning o’ziga xos mezoni sanalgan saxovat, mehmonnavozlik, jasorat,

sabr va qanoat, to’g’rilik, vafodorlik va sodiqlikka katta e’tibor beriladi.

Shundanmi, insondagi axloqiy xislatlardan eng muhimi xayru ehson haqida alohida

fikr yuritiladi. «Ehson» tushunchasi mazmunan keng qamrovli bo’lib, unda

muomala ham, inson tomonidan amalga oshiriladigan barcha yaxshi amallar

mohiyati ham aks etadi. O’zgalarga nisbatan ehson ko’rsatish - har bir insonning

eng oddiy insoniy burchi bo’lishi lozimligi aytiladi. Zero, ikki olamning

yaratguvchisi bo’lgan Olloh barcha ne’matlarni o’zi yaratgan mavjudotlarga ehson

etgan. Olloh tomonidan qilingan ehsondan foydalanguvchi bandalar ham aholining

eng nochor qatlami vakillariga nisbatan muruvvatli bo’lishlari, ularga xayru-ehson

41

ko’rsatishlari lozim: “Olloh senga ehson qilgani kabi sen ham (Ollohning

bandalariga) infoq-ehson qil” (“qasos” surasi, 77-oyat). Shuningdek, kim birovga

ehson qilsa, uning foydasi o’ziga qaytishi, chunki birovga yaxshilik qilgan kishi

o’zida ruhiy qanoat his etishi, boshqalar tomonidan hurmat-ehtiromga sazovor

bo’lishi ta’kidlanadi. Mazkur fikrlar «qur’on»da quyidagicha ifodalanadi: «Kim

chiroyli amal qilsa, unga o’n barobar bo’lib (qaytarilur). Kim biron yomon ish

qilsa, faqat o’shaning barobarinda jazolanur» («An’om» surasi, 160-oyat).

Ota-onalar «Qur’onu Karim» g’oyalariga ko’ra eng birinchi navbatda

ehson ko’rsatilishiga loyiq kishilar sifatida qayd etilgani holda ularning haqlari

belgilab beriladi. Ota-onaning farzand oldidagi haqqi quyidagilardan iboratdir:

- farzandga ota-ona xatti-harakatlarining malol kelmasligi;

- ota-ona bilan gaplashganda ularning dillariga og’ir botadigan so’z

aytmaslik;

- ota-onaga ehtirom bajo keltirish;

- otan-onaga rahm-shafqat ko’rsatish;

- ota-onaning haqlariga duo qilish.

“Qur’on”da faqat ota-ona emas, oilaning boshqa a’zolariga, qarindoshlar,

yetimlar, kambag’allar, qo’ni-qo’shnilarga ham yaxshilik qilish ta’kidlangan.

“Niso” surasining 36-oyatida “Ota-onangizga ham qarindosh-urug’, yetim va

miskinlarga, qarindosh, qo’shni va begona qo’shniga, yoningizdagi hamrohingizga,

yo’lovchi musofirga yaxshilik qilingiz!” (58-bet) deya, kishilarni bir-biriga

yaxshilik qilishga undaydi.

Bu oyat katta ijtimoiy-axloqiy ahamiyatga ega. Chunki har bir oilaning

mustahkamligi jamiyatni mustahkamlashga, har bir yetimga g’amxo’rlik esa

jamiyatning taqdiri uchun harakat qiladigan ma’naviy yuksak insonni kamolga

yetkazishga olib keladi. Qo’ni-qo’shnilar bilan totuvlik esa mahalla hayotining

tinch-totuv bo’lishini ta’minlaydi, bu esa o’z navbatida jamiyatning barqarorligiga

olib keladi. Demak, yuqoridagi sura oila va jamiyat o’rtasidagi mustahkam aloqa

mohiyatini ham ifoda etadi.

“Qur’on”da sabr-qanoatga ham yuksak axloqiy fazilat sifatida katta e’tibor

beriladi. Shuning uchun ham sabr “Qur’on”da eng ko’p zikr etiladigan xislat

bo’lib, quyidagi xislatlarni kamol toptiradi. Shu o’rinda shijoat qiyinchiliklarga,

iffat - shahvoniy hirsga, halimlik esa jahlga sabr qilishning mezoni sifatida talqin

etiladi.

“Qur’on”da ta’kidlanganidek, sabrli, sabotli bo’lish - bu qiyinchiliklarga

bardosh berish, yomon kishilar tomonidan yetkazgan nohaqliklarga chidash,

boshga tushgan musibatlarga nisbatan bardoshli bo’lishdan iboratdir. Quyida

keltiriluvchi oyatlarda qayd etilgan fikrlarga rioya etish insonda sabr-toqat hamda

matonat kabi xislatlarni tarbiyalaydi: “Va albatta, sizlarni xavfu-xatar, ochlik, molu

42

jon va meva-chevalarni kamaytirish kabi narsalar bilan imtihon qilamiz. Biror

musibat kelganda: “Albatta biz Ollohning (bandalarimiz) va albatta biz u zotga

qaytguvchilarimiz”, deydigan sobirlarga xushxabar bering (Ey Muhammad)! Ana

o’shalarga Parvardigorlari tomonidan salovat (ma’rifat) va rahmat bordir. Ana

o’shalar haq yo’lini topguvchilardir” (“Baqara” surasi, 155-157-oyatlar).

Yuqorida keltirilgan oyatlar mazmunidan anglanadiki, sabrli kishilar

hayotda doimo to’g’ri yo’lni tanlab oladilar, har qanday qiyinchiliklarga bardosh

beradilar, musibatlar oldida bosh egmaydilar. Qur’onu Karim insonni sabr-

bardoshli bo’lishga undaydi. Bu esa har bir kishining eng oliy xislati sanaladi.

“Qur’on”da insonda tarkib topishi kerak bo’lgan oliy xislatlardan yana biri

sadoqat deb ta’lim beriladi.

Har bir jamiyatning ravnaqi shu jamiyatda yashayotgan kishilarning o’z

vatani va xalqiga bo’lgan sadoqatiga ham bog’liqdir. Zero, sadoqat bor joyda

ishonch, e’tiqod mavjud bo’ladi. Jamiyat a’zolarining vatani hamda xalqiga

nisbatan sadoqatli bo’lishlari jamiyat ravnaqini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb

etuvchi omillardan biri hisoblanadi. “Qur’on”da sadoqat barcha yaxshiliklarning

debochasi sifatida, shuningdek, rostgo’ylik ma’nosida ham talqin etilgan. Sadoqat

o’zgalarning omonatiga xiyonat qilmaslik, bergan va’dasiga vafo etish kabi

holatlarni ham ifoda etadi. Shunga ko’ra Alloh musulmonlarni bir-birlariga

sadoqatli bo’lishga undagan: «Ey mo’’minlar, Allohdan qo’rqingiz va iymonlarida

sadoqatlilar bilan birga bo’lingiz», — deyiladi «Tavba» surasining 119-oyatida.

“Qur’on”da kishilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni yaxshilash

to’g’risida ham gap boradi va bu oliy darajadagi insoniy xislat bo’lib, pok qalbli

kishilargina bunga erisha oladi, deyiladi. Jamiyat a’zolarining bunday xislatga ega

bo’lishlari ham jamiyatda, ham odamlar orasida tinchlik va osoyishtalikning

barqaror bo’lishiga zamin hozirlaydi. Shu bois ham kishilar o’rtasidagi o’zaro

aloqani mustahkamlash musulmonchilikning asosiy talablaridan biri sanaladi.

“hujurat” surasining 10-oyatida bu xususda: “Mo’’minlar, hech shak-shubhasiz,

og’a-inilardir. Bas sizlar ikki og’a-iningizning o’rtasini o’nglab qo’yinglar”, -

deyiladi.

Kishilar o’rtasidagi kelishmovchiliklarning oldini olish yoki ularning

o’zaro totuv yashashlariga erishish jamiyat ahamiyatiga egadir. Ijtimoiy hayotda

har bir shaxs yoki umumxalqning farovon va baxtli hayoti ko’p jihatdan ularning

o’zaro tinch-totuv yashashlariga bog’liq. “Qur’on”da kishilar o’rtasida yo’lga

qo’yiluvchi o’zaro yordamga alohida ahamiyat beriladi. Atrofdagilarga nisbatan

yaxshilik qilish hamda taqvodorlik yo’lida bir-biriga yordam berishga chaqiriladi.

“Qur’on”da yaxshilik tushunchasi ostida rostgo’ylik, omonatga xiyonat qilmaslik,

saxiylik, shijoat va boshqa barcha fazilatlar nazarda tutiladi. Shu bilan birga

43

“Qur’on”da jamiyat, shuningdek, biror kishining manfaatiga zarar yetkazuvchi

yomonlik hamda dushmanlik qoralanadi.

“Qur’on”da insondagi eng zarur xislatlardan sanalgan oliyjanoblik haqida

ham fikr yuritiladi. Oliyjanoblik-yaxshilikni o’zi uchun emas, boshqalar uchun

ham zarurligini anglash istagidir. Demak, oliyjanoblik ruhiy holat bo’lib, inson

kamolotini ko’rsatuvchi xislatdir. “Xashr” surasining 9-oyatida “Garchi o’zlarida

ehtiyoj bo’lsa-da, o’zlarini qo’yib (o’zgalarni) iysor-ixtiyor qilurlar. Kimki o’z

nafsining baxilligidan saqlana olsa, bas, ana o’shalar najot olguvchi zotlardir”, –

deya o’zgalarga nisbatan oliyjanoblik qila olgan insonlar sharaflanadilar.

“Qur’on”ning bir qator oyatlarida shirinsuxanlik, to’g’ri so’z va muomala

madaniyati borasida so’z yuritiladi. Muomala madaniyatiga rioya qilish qonun-

qoidalari Islom dini g’oyalari yaratilgunga qadar ham tizimlangan bo’lsada, biroq

Islom ta’limotigina uning asl mohiyati, shuningdek, inson kamoloti va jamiyat

taraqqiyotidagi ahamiyatini to’laqonli ravishda ochib berdi. Kishilarida

shirinso’zlik, madaniy muomala qila olish ko’nikmalari taraqqiy etgan

mamlakatlardagina ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy taraqqiyot ro’y beradi.

Shirinso’zlik insonning muomala madaniyatiga ega ekanligini ko’rsatadi, uning

obro’sini oshiradi, elning hurmatiga sazovor qiladi. Shu bois “Qur’on”da har bir

insonning shirinso’z bo’lishi ham o’zi uchun, ham jamiyat uchun foydali

ekanligiga alohida urg’u beriladi. Boshqa oyatda esa Olloh kishilarni

so’zlashganda past ovoz bilan so’zlashga undaydi: “Kishilarga chiroyli so’zlar

so’zlangiz” (“Baqara” surasi, 53-oyat).

So’zlashganda ochiq yuzli bo’lish, qo’pollik qilmaslik, xushmuomala

bo’lish odoblari hayotda tinchlik va baxt-saodatga eltuvchi yorug’ yo’l sifatida

talqin etiladi. Haqiqatdan ham so’zlashish madaniyati har bir inson uchun eng

zarur bo’lgan, unga baxt-saodat, jamiyatga esa ravnaq keltiradigan muhim

fazilatdir. Keltirilgan misollardan shu narsa ayon bo’lmoqdaki, muomala

madaniyati barcha davrlarda ham insoniylikning eng ulug’ sifati tarzida talqin

etilgan. Zero, xalqaro maydonda davlatlar o’rtasidagi diplomatik aloqalarni

o’rnatishda ham muayyan davlatning rasmiy vakili sanalgan elchilarning

so’zlashuv madaniyati qoidalarining mohiyatidan nechog’lik xabardor bo’lishlari

hamda ularga qat’iy amal qila olishlari nihoyatda muhimdir.

“Qur’on”da yaxshi fazilatlarga ega kishilar bilan hamsuhbat bo’lish

insonning kamolotga erishuvini ta’minlovchi omillardan biri ekanligiga ham

alohida urg’u beriladi. Bu holat yaxshilar bilan do’st bo’lish imkoniyatini yaratadi,

do’stni dushmandan ajrata olish layoqatining shakllanishiga imkon tug’diradi,

o’ziga nisbatan hamkor - do’st tanlashiga yordam beradi.

“Va-n-najm” surasining 24-oyatida “Bizning zikrimizdan kechgan va faqat

hayoti dunyonigina istagan kimsalardan yuz o’giring”-deyiladi.

44

“Kaxf” surasining 28-oyatida esa “Biz qalbini bizni zikr etishdan g’ofil

qilib qo’ygan, havoyi nafsiga ergashgan va qilar ishi isrofgarchilik bo’lgan

kimsalarga shijoat etmang”-deya ta’kidlanib, axloqan tuban kishilar bilan do’st

tutinish xato ekanligi uqtiriladi. Yaxshi kishilar bilan ham, yomon kishilar bilan

ham muomala-muloqotda bo’lganda, albatta uning o’ziga xos odob qoidalariga

rioya etish talab etiladi.

Islomda ruxsat so’rash va salomlashish odoblariga amal qilinishiga ham

alohida e’tibor beriladi. “Nur” surasining 27-28-oyatlarida bu borada aniq

tavsiyalar berilganki, bu tavsiyalarga rioya qilish inson ma’naviy kamolotidan

dalolat beradi (“Niso” surasining 86-oyati).

“Qur’on”da insonning ma’naviy pok bo’lish, havoyi nafsdan saqlanish

masalalariga ham e’tibor berilgan. Unda kishilarni havoyi-nafsga berilmaslik,

o’zini turli rag’bat va shahvatlardan saqlash kerakligi haqida ta’kidlanadi, havoyi-

nafsga berilishning sabablari to’g’risidagi ma’lumotlar beriladi.

Havoyi-nafsga berilishining asosiy sababi sifatida kishi irodasining zaifligi

va ilmsizligi yoki ilmining kamligidir deya ko’rsatiladi. Chunki inson bilimsizligi

tufayli havoyi-nafsga mahkum etiladi, shunga ko’ra aqlni ishlatib, hayotda to’g’ri

yo’l tutishga da’vat etiladi. Masalan, “An’om” surasining 119-oyatida “Shubhasiz,

ko’p kishilar o’z hoyu-havaslari bilan bilmagan hollarda o’zlarini yo’ldan

ozdirurlar”. “Rum” surasining 29-oyatida “zolim kimsalar biron bilim-hujjatsiz

havoyi-nafslarga ergashib (Ollohga) shirk keltiradilar” kabi fikrlar buning dalilidir.

“Qur’on”da yana insonni axloqiy kamolga yetkazishga zid xususiyatlar:

manmanlik, aroqxo’rlik, qimorbozlik, yolg’onchilik, boshqalarni kamsitish,

badgumonlik, josuslik, g’iybatchilik, maishiy buzuqlik, g’azabnoklik,

hasadgo’ylik, ochko’zlik kabilar xususida ham muhim fikrlar bildirilgan.

Manmanlik - o’z aybini tan olmaslik, takabburlik sanaladi. Manmanlik

illati kishilarni sog’lom fikr yuritishdan, o’zini takomillashtirib borishdan mahrum

etadi. Natijada jaholat illati paydo bo’ladi (“A’rof” surasining 146-oyati).

“Qur’on”da aroqxo’rlik va qimorbozlik ham insonni tubanlik sari

yetaklovchi, or-nomusini oyoq osti qiluvchi illat sifatida qoralanadi. Chunki

aroqxo’r asta-sekin or-nomusini unuta boshlaydi, maishiy tubanlikka yuz tutadi.

Inson naslining buzilishi, jamiyatning inqiroziga sabab bo’ladi. Aroqxo’rlik va

qimorbozlik ruhan va jismonan insonning ma’naviy qashshoqlanishiga olib keladi.

Bunday inson ham oila, ham jamiyat uchun bevosita zarar keltiradi. Shunga ko’ra,

islom ta’limoti g’oyalarida aroq harom hisoblanishi qayd etiladi.

Qimor esa insonga ham moddiy, ham ma’naviy jihatdan zarar keltiradi,

inqirozga yuz tutishga olib keladi. Shuning uchun ham ushbu yomon illatlarning

oldini olish ta’kidlanadi.

45

“Qur’on”da yolg’onchilik va uning turlari, zararli oqibatlari haqida ham

batafsil to’xtab o’tilgan. Unda yolg’onchilik razolat bilan bir qatorga qo’yiladi.

Odamlar yolg’onchi kishining gaplariga ishonmay qo’yadilar, unga bo’lgan

ishonchlarini yo’qotadilar.

Shuningdek, mazkur kitobda yolg’onchilikning turlari ham bayon etiladi.

Shulardan eng xavflisi xiyonat deb ta’kidlanadi. Zero, xiyonat jamiyat uchun ham,

shu jamiyatda yashovchi odamlar uchun ham zarar keltirib, uni xarob etadi.

“Anfol” surasining 27- hamda “Niso” surasining 107-oyatida xiyonat qilganlarni

Olloh kechirmasligi ta’kidlangan. Yolg’onchilikning yana bir turi va’daga vafo

qilmaslik deb ko’rsatiladi. Irodasiz, birovga yaxshilikni ravo ko’rmaydigan,

ishonchsiz kishilar va’daga vafo qilmasligi bayon etiladi.

Islomda va’dasining ustidan chiqmaslik - munofiqlik deb tushuntiriladi. Bu

xususidagi fikrlar hadislarda ham o’z ifodasini topgan, xususan, “Munofiqlikning

belgisi uchta: gapirsa-yolg’on gapiradi, va’da bersa-vafo qilmaydi, omonatga

xiyonat qiladi” tarzida ifoda etilgan.

Yolg’on guvohlik berish ham kishilarga jabr-zulm o’tkazishga sabab

bo’lishiga “Qur’on”da alohida e’tibor beriladi.

Chaqimchilik ham yolg’onning bir turi sifatida, kishilar o’rtasiga nifoq

soluvchi razolat tarzida qoralanadi. “Qur’on”da haqiqiy inson o’zgalarni

kamsitmasligi, boshqalarni hurmat qilishi, shu bilan kishilar o’rtasida totuvlikni

mustahkamlash mumkin ekanligi kabi g’oyalar ham mavjud.

Kishilarning bir-birini hurmat qilishi, o’zaro do’stlik aloqalarini

mustahkamlash, kelishmovchiliklarning oldini olishda, xullas, komil insonga xos

bo’lmagan pastkashliklardan saqlanishda katta ahamiyatga ega.

“Qur’on”da insonning ruhiy va ma’naviy kamolga yetishiga to’sqinlik

qiluvchi salbiy xislatlardan yana biri g’azabdir, deb ko’rsatiladi va u ruhiy razolat

sifatida talqin etiladi. Zero, g’azab kelganda aql qochadi, inson o’z irodasini idora

qilolmay qoladi. O’z manfaati va obro’sini himoya qilaman deb johillik qilib

qo’yishi mumkin. G’azab inson salomatligiga ham zarar yetkazadi. Shuning uchun

ham Islom ta’limoti insonni aql bilan ish ko’rish, insof egasi bo’lish, shuningdek,

bosiqlik bilan o’z hissiyotlarini boshqara olishga chaqiradi. Chunki g’azab

kelganda chiqarilgan hukm, amalga oshirilgan hatti-harakat johillik belgisi bo’lib

qolishi mumkin. G’azabni bosa, shuningdek, g’azabni qo’zg’agan shaxsni kechira

olish mustahkam irodaga ega bo’lgan kishining qo’lidangina kelishi uqtiriladi.

“Ol-Imron” surasining 134-oyatida “Yaxshi-yomon kunlarda infoq-ehson

qiladigan, g’azablarini ichlariga yutadigan, odamlarning (xato-kamchiliklarini) avf

etadigan kishilardir. Olloh bunday yaxshilik qiluvchilarni sevadi”, - deyiladi.

Demak, Islom ta’limotida o’zini boshqara olish quvvatiga ega bo’lishgina emas,

46

kechiruvchilik xislatiga ega bo’lish ham muhim ekanligiga aytiladi. Ana shunday

inson ma’naviy-axloqiy jihatdan to’laqonli shakllangan shaxs bo’la oladi.

Islom ta’limotida hasad ham eng qabih xislat sifatida qoralanadi.

“Qur’on”da insonning axloqiy kamol topishida bekorchi gap-so’zlardan yiroq

yurish, mayda va behuda gaplarga vaqt ketkazmaslik, ulardan o’zini chetga olish

kabilarni ham bajarish farz ekanligi ta’kidlanadi. Insonning ma’naviy kamol

topishiga salbiy ta’sir etuvchi xislatlardan biri - ochko’zlik ekanligi ta’kidlanib,

kishilarning bunday xislatga ega bo’lmasligi darkor ekanligi uqtiriladi. Chunki

molu - dunyo orttirishga bo’lgan rag’bat manmanlik, berahmlik, isrofgarchilik kabi

yomon xislatlarning paydo bo’lishiga olib keladi (“A’rof” surasining 31-oyati).

Ochko’zlik, xasislik esa mol-dunyoga ruju qo’yishga olib keladi.

“Qur’on”da ta’lim berilishicha, mol-dunyo insonni sinash uchun beriladi.

Mol-dunyoga erishgan har bir inson uni to’g’ri yo’lda sarflashi lozim (“Anfol”

surasi, 28-oyat).

“Qur’on”da boylik emas, haqiqat va yaxshilik abadiydir, deyiladi. Ba’zilar

mol-dunyosi ortganda manmanlik kasaliga giriftor bo’ladilar, aql va adolatni

unutadilar. Inson boylik orttirsa, haddidan oshadi, shu sababli kishilarning boylik

orttirgan chog’ida kekkayib, gerdayib ketishlaridan saqlanish masalalari keng

yoritiladi.

Islom ta’limotida ilgari surilgan g’oyalardan yana biri va uning eng muhim

tarkibiy qismi poklik va tozalikka rioya qilishdir.

Xulosa qilib aytganda, Islom va uning asosiy ta’limoti mujassamlashgan Qur’oni

Karim insonda aqliy, axloqiy hamda jismoniy xislatlarni shakllantirish, bir so’z

bilan aytganda, komil insonni tarbiyalashda muhim manba bo’lib xizmat qiladi.

Imom G’azzoliy So’fiylik ta’limotining asoschilaridan biri bo’lib, “hujjat-

ul-islom” laqabini olgan. Alloma to’g’risida so’z yuritilganda hatto “qur’on

yo’qolib qolsa, uni G’azzoliyning asarlari bo’yicha tiklash mumkin” degan

fikrlarni bildirganlar. Imom G’azzoliy tomonidan yaratilgan “Tahofut al-falosifa”

(“Faylasuflarni rad etish”), “Kimyoi saodat” (“Saodat kimyosi”), “Ixya ulum ad-

din” (“Diniy ilmlarni tiriltirish”) kabi islom ilohiyoti tizimining shakllanishiga

zamin hozirlagan asarlar alloma faoliyatiga nisbatan shunday yuksak baho

berilishiga sabab bo’lgan. Imom G’azzoliy inson kamolga yetishi, ya’ni, xudo

“vasli”ga yetishi uchun ma’lum shartlarni bajarib, muayyan yo’lni bosib o’tishi

kerak, deydi. Har bir so’fiy islom talablari – qonun-qoidalari, aqidalari hamda

qur’onni haqiqat deb bilib, unga tobe bo’lishi va ularga so’zsiz amal qilishi

yuqorida qayd etilgan yo’lning bosib o’tish shartlaridir deya uqtiradi. Alloma

so’fiylik nazariyasining mohiyati xususida so’z yuritib, ular haqiqatni mantiqiy

mulohazalar asosida emas, balki ichki kechinmalar vositasida bevosita hissiy

47

tarzda anglaydi, deb ko’rsatadi. So’fiylarning ichki holatini nazariy bilimlarni

egallash, suhbatlar tashkil etish, manbalarni o’qish orqali emas, balki ularning

turmush tarzini qabul qilish orqaligina anglash mumkin. Mazkur yo’l ko’ngilni his

bilan yaratilgan ma’lumotlardan ozod etadi va ana shunda ma’rifat manbai paydo

bo’ladi, dunyo ravshan bo’ladi. O’rganish yo’li bilan emas, balki o’zdan chekinish,

ma’naviy vujudning qaytadan yaralishi tufayligina oxirgi chegaraga erishish

mumkinligi alloma qarashlarining asoslari sifatida namoyon bo’ladi.

Nazorat uchun savollar:

1.Islom dinining tarqalishi haqida tushuncha bering.

2.Islom dini va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri.

1. Musulmon maktablaridata’lim-tarbiyayani tashkil etish shakllari nimalardan

iborat ‘di?. 2. Diniy kitoblarning ta`lim-tarbiyadagi ahamiyatini qanday izohlaysiz?

3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai sifatidagi o`rni va ahamiyati

nimalardan iborat?.

4. Hadis ilmining paydo bo’lishi to`g`risida ma`lumot bering.

5. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning

hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi haqida ma`lumot bering.

MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQLAR

Mustaqil ish №1

Musulmon maktablarida ta'lim tizimi va mazmuni haqida taqdimot tayyorlash

Mustaqil ish №2 “Qur'oni Karim”da ilgari surilgan axloqiy tamoyillar haqida referat tayyorlash

GLOSSARIY

Din tushunchasiga juda ko’p va turlicha ta’rif berilgan. Jumladan, «Islom»

entsiklopediyasida: Din (arab.) – mulk, hukm, hisob, jazo, tadbir, bo’ysunish, itoat

qilish, ibodat, parhez, yo’l tutish, odat qilish, e’tiqod qilish va b. Dinda bandaning

ollohga bo’ysunishi, itoat qilishi, ibodati, parhezkorligi, olloh ko’rsatgan yo’lni

tutishi, ma’lum ishlarni odat va e’tiqod qilish kabi ma’nolar bor. Musulmon

ulamolar dinni «Sog’lom aql egalarini ularni o’z ixtiyorlariga binoan bu dunyoda

salohiyatga, u dunyoda najotga eltuvchi ilohiy ko’rsatmalar», deb ta’riflaganlar.

A.Abdurahmonovning «Saodatga eltuvchi bilim» kitobida din haqida

quyidagi ta’riflar keltirilgan: Din –arabcha so’z bo’lib, o’zbekcha «ishonmoq,

tanimoq» degan ma’noni bildiradi. Din insonning muqaddas ilohiy kuch – Xudo

mavjudligiga asoslangan ongli dunyoqarashi, hissiyoti, e’tiqod qilishi va xatti-

48

harakatlari majmuidir. Din komil insonni tarbiyalashda ulkan qudratga ega bo’lgan

ma’naviy, axloqiy kuchdir.

Islom (arab.- bo’ysunish, itoat etish, o’zini Olloh irodasiga topshirish) –

jahonda keng tarqalgan uch dindan biridir. Islom dini odamlarni to’g’ri yo’lga

solish uchun Olloh tomonidan yuborilgan ta’limotdir. Islom dinining asosi

bo’lmish Qur’oni karimda ham va payg’ambarimiz Muhammad mustafo s.a.v. ning

sunnatlari bo’lmish Hadisi sharifda ham insonlarni doimo go’zal xulqli bo’lishga

targ’ib qilingan. Go’zal xulqlarning natijasi, ya’ni chin mo’min, komil insonning

savobli ishlari mukofoti jannat va aksincha yomon xulqlarning, ya’ni

munofiqlarning gunohlari natijasi do’zax ekanligi islom dinining asosiy g’oyasidir.

Axloqning shakllanishida va uning ijtimoiy o’rnida dinning ahamiyati katta.

Dinning asosiy maqsadlaridan biri, insondagi yomonlikning zararlarini bayon

qilish hamda yomon yo’lga kirib ketganlarni to’g’ri yo’lga da’vat etishdir.

Islomda, uning muqaddas kitobi Qur’oni Karimda axloq masalasiga

alohida e’tibor berilgan. Islomda oliyjanob axloqning eng muhim tushunchalari

ta’riflanib, insoniyatni ularga amal qilish sari undaladi. Bular – ehson, kechirimli

bo’lish, sabr-toqat, rostgo’ylik, shirinso’zlik, ota-onani, o’zidan katta yoshdagilarni

hurmat qilish, or-nomus, sadoqat va boshqalardir. Shu tarzda insoniyatning butun

Amaliy faoliyati yaxshilik va yomonlikka ajraladi. Musulmonlar bir-birlarini

yaxshilik va olijanob axloqqa chaqirishlari, nojo’ya ishlardan qaytarishlari Olloh

tarafidan farz qilingan. Islom axloqining asosida halollik va taqvo yotadi. Kimki,

jismoniy va ma’naviy pok bo’lsa, unday kimsa axloqsizlik yo’liga kirmaydi.

Islom dinining asosi quyidagilar: 1) kalima keltirish; 2) namoz o’qish; 3)

ro’za tutish; 4) zakot berish; 5) imkoniyat topilsa haj qilish. Shulardan birinchisi

imon va qolganlari ibodat deb e’tirof etilgan. Imon 7 aqidani – Ollohga, uning

farishtalariga, muqaddas kitoblariga, payg’ambarlariga, oxirat kuniga, taqdir

(yaxshilik va yomonlik Olloh irodasi bilan bo’lishi)ga va o’lgandan keyin tirilishga

ishonishni o’z ichiga oladi.

49

Islom dinining asoschisi va targ’ibotchisi payg’ambarimiz Muhammad

ibn Abdulloh s.a.v. dirlar. U kishi milodiy 571 yil 21 aprelda Maka shahrida

tug’ilganlar va 632 yil 8 iyunda 63 yoshda Madina shahrida vafot etdilar. 25

yoshlarida beva Xadichaga uylanganlar, 40 yoshlarida payg’ambarlik kelgan, 23

yil payg’ambarlik, 19 marta jihod, 4 marta umra va 1 marta haj qilganlar. Otalari –

Abdulloh, Onalari – Omina.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

2. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan

va texnologiyalar. 2010-yil

3.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

5. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

6.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

7.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

8.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

9.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

10.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

11.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

12.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

13.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

3-MAVZU:VII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA

O’RTA OSIYODA TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR

(Hadis ilmining paydo bo’lishi, So’fiylik ta’limoti)

REJA:

1.Hadis ilmining paydo bo’lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy,

Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi.

50

2.So`fiylik ta`lomoti. Ahmad Yassaviy, Xo`ja Abduxoliq G`ijduvoniy,

Bahouddin Naqshband g`oyalarining ta`lim – tarbiyaga ta`siri.

Tayanch sozlar: Muhaddislar, Hadis, “al-kutub as-sitta”, Qur’oni Karim,

tasavvuf, “tariq”, – axloqiy-falsafiy, tasavvuf, “Sunnai”, . Aj-jami al-Kabir”, “Al-

Jome’ as-sahih”

1. Hadis ilmining paydo bo’lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy,

Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi.

Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Qur’oni Karimdan keyingi asosiy

manba Hadis hisoblanadi. Hadislarni to’plash va ularga muayyan tartib berish

asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan

asoslarini mukammal o’rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishi

(muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to’rt yuzdan ortiq muhaddis hadis

ilmi bilan shug’ullangan. Mazkur bilimlarni o’rganishning o’ziga xos yo’nalishi

bo’lib, «Hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi yillarda Muhammad Alayhis-

salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy ko’rsatmalarini o’z ichiga

olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” («Ishonarli

to’plam»), “Al-adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn

Iso at-Termiziyning “Ash-Shamoil an-nabaviya” asarlari nashr etildi. “Hadis” yoki

“Sunna” so’zlari bir ma’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda

diniy va axloqiy ko’rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat.

Muhammad alayhissalomning ibratli ishlari, e’tiqod, poklik va insonga xos

ma’naviy-axloqiy xislatlarni ifodalovchi so’zlari, pand-nasihatlari uning nomi

bilan bog’liq hadislarda mujassamlangan.

Hadislar dastlab yozib borilmagan. Payg’ambar Muhammad Alayhis-salom

arab bo’lmagan kishilarning hadislarni Qur’oni Karim oyatlari bilan adashtirib

yuborishlaridan cho’chib, hadislarning yozib borilishiga ruxsat etmaganlar. Biroq

payg’ambar Muhammad Alayhis-salom huzurida sahoblar bo’lib, ular Rasuli

akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar. Jumladan, Hazrati Abu Hurayra

ana shunday mo’’tabar kishilardan biri bo’lib, hadislarni mukammal yodlab

borgan. Abu Hurayra tomonidan qayd etilgan Hadislar to’g’ri, ishonarli (sahih)

hadislar hisoblangan.

Lekin hadislarni yod olgan kishilar sonining tobora kamayib borishi natijasida

ularning asta-sekin unutilib ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana shu

xavfning oldini olish maqsadida xalifalar ishonarli hadislarni to’plashga farmon

berganlar. Hadislarni to’plash xususidagi farmon dastlabki xalifa Umar ibn

Abdulaziz tomonidan berilgan.

Hadislarni yozib borish bilan mashg’ul bo’lgan ilk muhaddislar sifatida Rabee

bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy,

51

Abdurahmon al-Avzoiy Shoshiy, So’fyon Savriy Kufiy va boshqalardir.

VIII-IX asrlar hadis ilmining rivojlanishida “oltin davr” hisoblanadi. Bu

davrga kelib, Islom ulamolari tomonidan hadislarning qay darajada to’g’riligi,

ularning qanday manbalarga tayanilib to’planganligi jiddiy tadqiq etila boshlandi.

Chunki ba’zi soxta, ishonchsiz hadislar ham paydo bo’la boshlagan, ularni

tekshirib, asl hadislarni tiklash va yozma ravishda qayd qilish zamon talabi bo’lib

qolgan edi. Shuning uchun ham birinchidan, hadislarni yoddan biluvchi haqiqiy,

bilimdon, o’tkir mulohazali kishilarning asta-sekin kamayib ketayotganligi,

ikkinchidan, hadislarning haqiqiy, ishonarli, ya’ni sahihlarini saqlab qolish

maqsadida ular tekshirilib, asl holiga keltirib, yozib yig’ila boshlangan. Ana shu

tarzda hadis ilmi rivojlana boshlagan.

Islom olamida oltita ishonchli to’plam (as-sahih as-sitta) eng nufuzli manbalar

sifatida e’tirof etilgan. Ushbu manbalarning mualliflari IX asrda yashab ijod qilgan

quyidagi muhaddislar bo’lganlar: Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy

194 (810), - 256 (870), Imom Muslim ibn al-Hajjoj 206 (819), - 261 (874), Imom

Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824), - 279(892), Imom Abu Dovud

Sulaymon Sijistoniy 202 (817), - 275(880), Imom Ahmad an-Nasoiy (215 (830), -

303 (915) va Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid ibn Mojja 209 (824), -

273(886).

Muhaddislar tomonidan yaratilgan va ishonarli manbalar deya e’tirof etilgan

“Al-kutub as-sitta” (“Olti kitob”) quyidagilardan iborat:

1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tomonidan yozilgan “Al-

jome’ as-sahih” asari.

2. Imom Muslim an-Nishopuriy (Imom Muslim ibn al-Hajjoj) tomonidan

yozilgan “As-sahih” asari.

3. Imom ibn Mojja tomonidan yozilgan “Sunnan”.

4. Imom Abu Dovud Sulaymon–Sijistoniy tomonidan yozilgan “Sunnan”

asari.

5. Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozilgan “Aj-jami al-

kabir” asari.

6. Ahmad an-Nasoiy tomonidan yozilgan “Sunnan”.

Movarounnahrda birinchi bo’lib Hadis to’plagan muhaddis Imom Abdulloh

ibn Muborak al-Marvaziy sanaladi. Allomaning safdoshlari sifatida Imom Ahmad

ibn Xanbal al-Marvaziy, Ishoq ibn Rahovayh al-Marvaziy, Imom al-Haysam ibn

qulayb ash-Shoshiy, Hofiz al-Xorazmiy, Imom Abdulhasan Ahmad ibn

Muhammad as-Samarqandiy kabi vatandoshlarimizning nomlari ham mashhur.

Imom Ismoil al-Buxoriy

“Sahih” yo’nalishining asoschisi eng yetuk va mashur muhaddis Abu

Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydir. Imom Ismoil al-Buxoriy Hadis

52

ilmida “Amir-ul-mo’minin”, “Imom al-muhaddisiyn” (“Barcha muhaddislarning

peshvosi”) degan sharafli nomga sazovor bo’lgan. U 810 yilning 13 mayida (ba’zi

manbalarda 810 yilning 20 iyulida) (Hijriy 194 yil shavvol oyining 13 kuni)

Buxoroda tug’ilgan. Go’dakligida otadan yetim qolgan. Dastlabki savodini

maktabda chiqargan, 10 yoshidayoq arab tilida yaratilgan kitoblar yordamida

hamda roviylardan og’zaki ravishda eshitish asosida hadislarni yodlay boshlagan.

Alloma hadis ilmini zo’r ishtiyoq va katta qiziqish bilan o’rgandi. Abdulloh ibn al-

Muborak, Vaqi’ ibn Jarroh kabi olimlar tomonidan to’plagan hadislarni yod olgan,

shuningdek, hadis rivoyatchilari xususida so’z yuritilgan bahslarda ishtirok etgan.

Imom Ismoil al-Buxoriy 825 yilda, o’n olti yoshida onasi va akasi bilan

Hijozga safar qiladi. Makkayu Mukarrama va Madinai Munavvarada bo’lib, Haj

ibodatini ado etadi. Balx, Basra, Kufa, Bog’dod, Xume, Damashq, Misr, Makka va

Madina kabi shaharlarda bo’lib, safar jarayonida muhaddislar bilan bilan

uchrashadi. Muhaddislar bilan uyushtirilgan suhbatlarda ular tomonidan aytilgan

hadislarni yodlab borar edi. Olti yil Hijoz shahrida yashab, u yerda yetuk

muhaddislardan hadis ilmi bo’yicha, Damashq, qohira, Basra va Bag’dod

shaharlarining mashhur olimlardan esa fikh ilmi bo’yicha ta’lim oladi. Shuningdek,

allomaning o’zi ham turli bahs va munozaralarda ishtirok etib, toliblarga dars ham

beradi.

Imom Ismoil al-Buxoriy iste’dodli, o’tkir zehnli hamda ziyrak olim bo’lgan.

“Manbalarga ko’ra, Bag’dod shahrida istiqomat qilgan vaqtda ko’pincha qorong’u

kechalari sham yorug’i va oyning nurida ijod qilib, kitob yozar ekan. Tunda yodiga

bexosdan biror-bir fikr-mulohaza tushib qolsa, shamni yoqib, darhol o’sha fikrni

qog’ozga tushirar, shu taxlitda ba’zan shamni yigirma martagacha o’chirib-yoqar

ekan”1.

Imom Buxoriyning o’tkir zehn egasi ekanligini quyidagi misoldan ham bilish

mumkin.

Rivoyatlarga ko’ra, u qaysi bir kitobni qo’lga olib, bir marotaba mutoala qilsa,

unda bayon etilgan barcha fikrlar, ma’lumotlarni yodda saqlab qolavergan. Imom

Ismoil al-Buxoriyning qayd etishicha, yuz ming sahih (ishonchli) va ikki yuz ming

g’ayri sahih (ishonchsiz) Hadisni yod bilgan. Shogirdlaridan Amir ibn Fallos

“Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriyga ma’lum bo’lmagan hadis, albatta ishonchli

Hadis emasdur”, - deydi. Ustoz Imom Ahmad ibn Xanbal al-Marvaziyning

aytishicha, “Butun Xurosondan Muhammad ibn Ismoil kabi olim chiqqan emas”.

Imom Ismoil al-Buxoriyning o’tkir zehni xususida yana shunday rivoyat

keltiriladi: “Imom Buxoriy bilan Basrada hadis darsiga qatnashgan sheriklaridan

biri Hoshid ibn Ismoil aytadi: “Imom Buxoriy bizlar bilan birga ustozning darsini

1 Uvatov U. Xadis ilmining sultoni. O’zbekiston adabiyoti va san’ati.1993.29 oktyabr. №43-44

53

eshitardi. Ustoz rivoyat qilgan hadislarini biz yozib olar edik, ammo Buxoriy faqat

quloq solibgina o’tirardi. Shu tarzda qancha kunlar o’tib, orada ustoz qariyb 15

ming hadis rivoyat qildi. Shunda biz Buxoriyga: Sen nega hadislarni yozmaysan?, -

deb ta’na qilgan vaqtimizda: Sizlar yozib borayotgan hadislarni men ustoz

og’zidan yodlab olayotirman, - dedi-da, ustoz rivoyat qilgan hamma hadislarni bir

chekkadan yoddan o’qib berdi. Shundan keyin biz yozib olgan hadislarimizdagi

xatolarni uning yodlaganlaridan tuzatib oladigan bo’ldik”2.

Imom Ismoil al-Buxoriy juda ko’p zabardast olimlardan ta’lim oladi.

Manbalarda alloma ustozlarining soni to’qson nafarga yaqin bo’lgan deb

ko’rsatiladi. Muhammad ibn Yusuf al-G’artobiy, Ubaydulla ibn Musa al-Abasiy,

Abu Bakr Abdulla ibn az-Zubayr al-Hamiydiy, Ishoq ibn Ibrohim ar-Rahavayh,

Imom Ahmad ibn Hanbal, Ali al-Madiniy kabi olimlar uning ustozlari sanaladilar.

Imom Ismoil al-Buxoriyning o’zi ham yirik va mashhur olimlar Ishoq ibn

Muhammad al-Ramoziy, Abdulloh ibn Muhammad al-Masnadiy, Muhammad ibn

Xalaf ibn qutayba, Ibrohim al-Harbiy, Muhammad Iso at-Termiziy, Muhammad

ibn Nasr al-Marvaziy, Muslim ibn al-Hajjojlarga ustozlik qilgan.

Imom Ismoil al-Buxoriy o’ta kamtar, insonparvar, xulq-odobda tengsiz,

sahovatli inson ham bo’lgan. U hadis ilmining yetuk olimi sanalsada,

zamondoshlari hamda shogirdlaridan ham ilm o’rgangan. Alloma bir ming sakson

nafar muhaddisdan hadis eshitgan. Allomaning o’zidan esa to’qson ming nafar

kishi ishonarli hadislarini eshitgan. Ma’lumotlarga ko’ra, Imom Ismoil al-Buxoriy

600 mingga yaqin hadisni to’plagan., 100 ming “sahih” va 200 ming “g’ayri sahih”

Hadislarni yod olgan.

Imom Ismoil al-Buxoriy uzoq safardan ona yurti Buxoroga qaytgach, talaba

va ulamolarga Hadis ilmidan saboq beradi va mazkur ilmning targ’ibotchisiga

aylanadi. Rivoyatlarga ko’ra, xalifaning Buxorodagi noibi Xolid ibn Ahmad ibn

Xolid az-Zuhaliy uni saroyga kelib hadis ilmidan saboq berishga taklif etadi.

Ammo Imom Ismoil al-Buxoriy bu taklifni qabul etadi va: “Men ilmni xorlab

sultonu amirlar eshigiga olib bormayman. Agar amirga ilm kerak bo’lsa, bolalarni

(ikkinchi rivoyatda saroyidagilarni) uyimga yoki masjidimga yuborsin”, -deb javob

beradi1. Shu bois alloma bilan amir Xolid ibn Ahmad az-Zuhaliy o’rtasidagi

munosabatga bir oz putur yetadi. Bunga ayrim hasadgo’y shaxslarning ig’volari

ham sabab bo’ladi. Amir allomaning shahardan chiqib ketishga farmon beradi.

Samarqand ulamolari Imom Ismoil al-Buxoriyni o’z yurtlariga taklif etadilar.

Yo’lga chiqqan Imom Ismoil al-Buxoriy Samarqand shahriga yaqin bo’lgan

2 Al-Buhoriy xaqida zamondoshlarining hotiralari. SHamsiddin Bobohonovning Imom Ismoil al-Áuhoriyning “Al-adab al-mufrad” (adab durdonalari) kitobi tarjimasidan olindi. Tarjima, muqaddima va izoxlar muallifi SHamsiddin Bobohonov. —Toshkent, O’zbekiston, 1990. 6-8 betlar. 1 Bobohonov SHamsiddin. Ko’rsatilgan asar, 9-bet

54

Haftang qishlog’i (hozirgi Poyariq tumanining hududi)da betob bo’lib qoladi va

shu yerda hijriy 256 yili ramazon oyining oxirgi kuni (milodiy 872 yil 1 sentyabr)

62 yoshida vafot etadi va shu yerga dafn etiladi.

Imom Ismoil al-Buxoriy juda boy ijodiy meros qoldirgan. Uning “Al-jome’

as-sahih” (“Ishonchli to’plam”), “Al-adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), “At-

tarix al-kibor” (“Katta tarix”), “At-tarix as-sag’iyr”, (“Kichik tarix”), “Al-qiroatu

xalfa-l-Imom” (“Imom ortida turib o’qish”), “Vaf’ul-yadini fi-s-saloti” (“Namozda

ikki qo’lni ko’tarish”) kabi asarlari mavjud bo’lib, ularning qo’lyozmalari bizgacha

etib kelgan. Ammo “At-tarix al-avsat” (“O’rta tarix”), “At-tafsir al-kabir” (“Katta

tafsir”), “Al-jome’ al-kabir” (“Katta to’plam”), “Kitob-ul-hiba” (“Hadya kitobi”)

nomli asarlari ham bo’lganligi ma’lum, biroq ular bizgacha yetib kelmagan.

Shubhasiz, yuqorida nomlari qayd etib o’tilgan asarlarining eng yirigi, shoh asari

“Al-jome’ as-sahih”dir. Bu asar “Sahih al-Buxoriy” nomi bilan ham dunyoga

mashhur. 4 jilddan iborat mazkur kitobda payg’ambarimiz Muhammad Alayhis-

salom hadislaridan tashqari, islom huquqshunosligi, islom marosimlari, axloq-

odob, ta’lim-tarbiya, tarix va etnografiyaga oid ma’lumotlar ham berilgan. Unga

600 ming hadisdan 7275 ta eng “sahih” hamda 4000 ta takrorlanmaydigan hadislar

kiritilgan. Bu kitob Islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba

hisoblanadi.

Islom dini insonni ma’naviy kamolot sari yetaklovchi ta’limotdir. Shu sababli

Qur’oni Karimda ham, hadislarda ham yaxshi xulq-odob qoidalari va ularga

kishilarning qat’iy amal qilishlari lozimligi borasidagi qarashlar keng targ’ib

etilgan. Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” asarining bir jildiga

odob-axloq masalalarini yorituvchi hadislar jamlangan bo’lsa, “Al-adab al-mufrad”

(“Adab durdonalari”) nomli asarda ham ijtimoiy turmushda hamda insonlar

o’rtasida o’zaro munosabatlarni tashkil etish chog’ida amal qilinishi lozim bo’lgan

odob-axloq qoidalari borasida yanada batafsil ma’lumotlar berilgan. Ushbu asar

644 bobda bayon etilgan 1322 ta hadisni o’z ichiga olgan.

Muhammad ibn Iso at-Termiziy

Mashhur muhaddislardan yana biri vatandoshimiz Muhammad ibn Iso at-

Termiziy bo’lib, u 824 yilda Termiz yaqinidagi Bug’ qishlog’i (Hozirgi

Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani)da tug’ilgan. Uning oilasi va ota-onasi

haqida ma’lumotlar yo’q. Ba’zi tadqiqotchilar uning otasi asli marvlik bo’lgan deb

qayd etadilar.

Muhamad ibn Iso at-Termiziy bolaligidan ilm o’rganishga qiziqqan, ayniqsa

hadis ilmini chuqur egallagan.

Muhamad ibn Iso at-Termiziy 850 yildan qator mamlakatlarga safar qiladi.

Hijoz shahrida bo’lib, Makka va Madina shaharlarini ziyorat qiladi. Iroq hamda

Xurosonda hadis, fikx, qiroat, bayon, tarix va boshqa ilmlarni o’rganadi. Mazkur

55

safarda Muhamad ibn Iso at-Termiziy ustozi Imom Ismoil al-Buxoriy bilan

uchrashadi. Alloma ustoziga nisbatan alohida hurmatda bo’lib, uning yordamida

hadis ilmidan to’laqonli ravishda xabardor bo’ladi. Manbalarda e’tirof etilishicha,

Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy ustozining vafoti tufayli ko’p yig’laganidan

ko’zi ko’r bo’lib qolgan.

Muhammad ibn Iso at-Termiziyning zehnining o’tkirligi, xotirasi, va yod

olish qobiliyatining kuchliligi tufayli Imom Ismoil al-Buxoriy ham uni faqatgina

shogird sifatida emas, balki hamkor, hamfikr va do’st sifatida ham hurmat qilgan.

Muhammad ibn Iso at-Termiziy uzoq safarda manbalardan o’qigan yoki

muhaddislardan eshitgan hadislarni to’plab, kitoblar ta’lif qilishga kirishadi. U 863

yilda o’z vataniga qaytadi va o’zi ham shogirdlarga ta’lim beradi, ayni vaqtda

kitoblar ham yozadi.

Alloma tomonidan o’ndan ortiq asarlar yaratilganligi ma’lum. Bular qatoridan

“Al-jome’ as-sahih” (“Ishonchli to’plam”), “Ash-shamoil an-nabaviya”

(“Payg’ambarning alohida fazilatlari”), “Al-ilal fi-l-Hadiys” (“Hadislardagi illatlar

va og’ishlar haqida”) kabi asarlari o’rin olgan bo’lib, ular juda mashhurdir.

Muhammad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozib qoldirilgan asarlarda o’z

ifodasini topgan hadislar ham Imom Ismoil al-Buxoriy tomonidan bayon etilgan

hadislari kabi insonni halollik, adolat, e’tiqod, diyonat, poklik, mehnatsevarlik,

muruvvatlilik, mehr-shavqat, yoshi kattalar,, ota-ona va qarindoshlarga hurmat

g’oyalarini ilgari surish xususiyatiga ko’ra shaxs ta’limi va tarbiyasini tashkil

etishda katta ahamiyatga ega.

Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati

Hadislarda insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy

fazilatlar ifoda etilgan bo’lib, ushbu fazilatlar sirasiga o’zgalarga mehr-oqibat

ko’rsatish, saxiylik, ochiq ko’ngillik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan

muruvvatli bo’lish, ularga g’amxo’rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-

Hunarni ulug’lash, halollik, poklik, do’stlik, oliyjanoblik, rahm-shafqatlilik,

kamtarlik, rostgo’ylik va vijdonlilik kabi xislatlar kiritiladi. Bundan tashqari,

insonning o’zini yomon illatlardan tiyishi, yaxshilik sari intilishi kerakligi

borasidagi pand-nasihatlar ham o’z aksini topganki, bularning barchasi Qur’oni

Karimda qayd etilgan ko’rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni

shakllantirishda asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi.

Islom ta’limoti g’oyalariga ko’ra har bir musulmon eng avvalo iymonli

bo’lishi kerak. Qur’oni Karimda ta’kidlanganidek, Islom dini ta’limotining

yaratilishidan muddao, murod kishilarda iymon, e’tiqodni shakllantirishdir.

Hadislarda iymonning mukammal va mustahkam bo’lishi quyidagi uch shartga

qat’iy amal qilinishiga bog’liqligi ko’rsatilgan:

- to’g’ri e’tiqodli bo’lmoq;

56

- kishilar bilan yaxshi munosabatda bo’lmoq;

- kishi o’z ustida ishlamog’i va o’zini ibodat va itoatga chaqirmog’i1 (Keyingi

misollar ham ushbu kitobdan olindi).

Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning 60 dan ortiq shoxlari bor deya

iymonning belgilari sanab o’tiladi. Sanab o’tilgan belgilarning har biri inson

ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi va mukammallashtiruvchi xislatlardir. Bular

quyidagilardan iborat: “qo’li bilan va tili bilan o’zgalarga ozor bermagan kishi

musulmondir”, “o’zingiz yaxshi ko’rgan narsani birodaringizga ravo

ko’rmaguningizcha hech biringiz chinakam mo’min bo’la olmaysiz” (3-4-boblar);

“Uchta xislatni o’zida mujassam qilgan kishining iymoni mukammal bo’lgaydir:

- insofli va adolatli bo’lmoq;

- barchaga salom bermoq;

- kambag’alligida ham sadaqa berib turmoq” (20-bob).

Bundan tashqari, kishilar uchun xos bo’lmagan munofiqlik xislati xususida

ham so’z yuritiladi, chunonchi, «Rasululloh sallallohu alayhi vassalam aytganlar:

“quyidagi to’rtta xislat kimda bo’lsa, aniq munofiq bo’lg’aydir, kimdaki, ulardan

bittasi bo’lsa uni tark etmaguncha munofiqlikdan bir xislati bor ekan, deyiladir:

- omonatga xiyonat qilgaydir;

- so’zlasa yolg’on so’zlaydir;

- shartnoma tuzsa, shartida turmagaydir;

- urishib qolsa, kek saqlagaydir va nohaqlik qilaydir (25-bob).

Hadislarda inson ma’naviy kamolotining mezoni, uning tafakkur doirasi,

dunyoqarashining kengligi, ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi, o’z bilimi

bilan atrofdagilar va jamiyatga foyda keltirguvchi shaxs bo’lib etishishida muhim

omildir deya ko’rsatiladi. “Tolibi ilm qilish farzdir. Tolibi ilmga har bir narsa

istig’for aytadi, hatto dengizdagi baliqlar hHam”. Bilimsizlik kishilarning

nodonligiga zamin hozirlashi, ilmsiz jamiyatda esa jaholat hamda razolatning

hukmronlik qilishi aloqida ta’kidlab ko’rsatiladi. “Ilm o’rganmoq va

o’rgatmoqning fazilati” borasidagi hadis (21-bob) da ilm o’rganish ko’p yoqqan

yomg’irga qiyoslanadi va ilm ahli quyidagi uch turga bo’ladi: “Ba’zi yer sof,

unumdor bo’lib, yomg’irni o’ziga singdiradi-da, har xil o’simliklar va ko’katlarni

o’stiradi va ba’zi yer qurg’oq, qattiq bo’lib, suvni yemmasdan o’ziga to’playdir,

undan Olloh taolo bandalari foydalangaydir. Odamlar suvdan ichgaydirlar,

hayvonlari va ekinlarini sug’orgaydirlar. Ba’zi yer esa tekis bo’lib, suvni o’zida

tutib qolmaydir, ko’katni ham ko’kartirmaydir. Bularni quyidagicha muhoyasa

qilish mumkindir: Bir kishi Olloh ilmini (Islomni) teran o’rganadir, teran

1 Al-Buhoriy, Abu Abdullox Muxammad ibn Ismoil. Xadis. 4 jildli kitob. 1-kitob. Al-jome’ as-saxix (Ishonarli to’plam). Arabchadan 3. Ismoil tarjimasi. – Toshkent, £omuslar bosh taxririyati, 1991. 14-bet

57

tushunadir va undan manfaatlanadi va Olloh yuborgan hidoyatni o’zi o’rganib,

o’zgalarga ham o’rgatadir. Ikkinchi bir kishi ilm o’rganib, odamlarga o’rgatadir.

Ammo o’zi amal qilmaydir. Uchinchi bir kishi mutakabburlik qilib, o’zi ham

o’rganmaydir, o’zgalarga ham o’rgatmaydir”.

Ammo ilmga e’tiborsizlik va nodonlik (jaholat)ning avj olishi jamiyatning

inqiroziga olib keladi. Hatto “Rasululloh quyidagilar qiyomat alomatlaridir,

deganlar:

- ilmning susaymog’i;

- jaholatning kuchaymog’i;

- zinoning avj olmog’i;

- xotinlarning ko’paymog’i;

- erkaklarning ozaymog’i”

Demak, qiyomatni odamlarning o’zlari sodir etadilar. «Ilm ravnaq topmagan

mamlakatda zino avj olgan, o’zaro urushlar kuchayib, erkaklar ozayib ketganda

albatta, qiyomat qoyim bo’ladi” (22-bob). Shu bois “Ilmga amal va rioya qiluvchi

bo’linglar, uni faqat hikoya qiluvchi bo’lmanglar”, -deyiladi (637-hadis). Islomda

ikki xil ilm haqida so’z yuritiladi: biri huquqiy (fikh), diniy yo’l-yo’riqlar

to’g’risidagi ilm bo’lsa, ikkinchisi dunyoviy ilmlardir. Har ikki turdagi bilimlarni

chuqur egallash va ularga qat’iy amal qilish har bir mo’min uchun farz hisoblanadi.

“Ilmning ofati unutishdir. Uni noahil kishiga gapirish esa uni zoe qilishdir”1

mazmunidagi hadis orqali o’zlashtirilgan ilmni takrorlab borish, faqat chuqur va

puxta bilimlargagina ega bo’lgan kishilarning atrofdagilarga ilm berishining

maqbul ekanligiga urg’u beriladi. Shuningdek, hadislarda ilmning kishilarni fahm-

farosatli, o’tkir zehnli, zukko hamda xotirani kuchli qilishdagi ahamiyati ham

ta’kidlanadi va “Ilmu hunarni Xitoydan bo’lsa ham borib o’rganinglar”, -deya

da’vat etiladi. “Olim bo’l, ilm beruvchi bo’l yoki ilm o’rgatuvchi bo’l yoki

tinglovchi bo’l. Beshinchisi bo’lma, halok bo’lasan” mazmunini ilgari suruvchi

hadisning bayon etilishi orqali ham ilmli bo’lish insonni falokat va uning yomon

oqibatlaridan saqlovchi omil ekanligiga urg’u beriladi (41-hadis).

Bir qator hadislarda ilmning ibodatdan ustun ekanligi ko’rsatib o’tiladi.

Xususan, “Ilm ibodatdan afzal va u taqvo dinining ustunidir” (268-hadis). Biroq

ilmning manfaatsiz holda sarflashdan saqlanish maqsadga muvofiq ekanligi

aytiladi va ilm ahlini ana shunga da’vat etiladi (173-hadis), haqiqiy komil

insonning bilimga boy, xushxulq, sog’lom bo’lishi (182-hadis), uni faqat foydali

ishlar va insonlarning farovon hayot kechirishlari yo’lida sarf etish kerakligi ham

uqtiriladi: “Boshliq bo’lmasingizdan avval ilmni chuqur o’rganing! Rasulloh

sallallohu alayhi-vassalamning sahobalari yoshlari ulg’ayganda ham ilm

1 Muxammad payg’ambar qissasi. Xadislar. – Toshkent, Kamalak, 1991, 60-bet.

58

o’rganganlar. Rasulloh sallollohu alayhi-vasallam: ikki narsadan o’zgasiga hasad

qilmoq joiz emas, biri-kishiga Olloh taolo halol mol-dunyo bersa-yu, uni haq

yo’lida sarflayotgan bo’lsa, ikkinchisi-kishiga Olloh taolo ilmu hikmat ato etsa-yu,

u shu tufayli oliy maqomga erishib, hukm surayotgan, odamlarga bilganini

o’rgatayotgan bo’lsa”, – deydilar»1.

Ma’lumki, islom ta’limotida eng yuksak xislatlardan biri sifatida ota-onaga

g’amxo’rlik, ularni e’zozlash, ota-ona haqqini o’z o’rniga qo’yish, farzandning ular

oldidagi haqqi borasidagi masalalarning yoritiligiga alohida e’tibor beriladi.

hadislarda ham ana shu talablar o’z ifodasini topgan. Ota-onani xafa qilib

yig’latish eng katta gunohlari sifatida e’tirof etilgani quyidagi, ya’ni, Olloh

Taoloning mavjudligiga shirk keltirish, odam o’ldirish, urush maydonidan qochish,

afifa (o’zini pokiza saqlagan) xotinni fohisha deb tuhmat qilish, ribo (ijaraxo’rlik),

ytimlar molini yemoq, Olloh Taoloning qudrati va irodasini inkor qilish, odamlarni

masxara qilish hamda ularni kamsitish kabi holatlar qatorida tilga olib o’tiladi.

Hadislarda ota-onaning dilini og’ritib, ozor berish, ularni xafa qilib, buyruqlarini

bajarmaslik ham qoralanadi: “Abdulloh ibn Amr (Roziyollohu anhu) aytadilar: bir

kishi Rasulloh huzurlariga hijrat qilmoq uchun bay’at qilishga keldi. Ammo ota-

onasi uning ketishiga rozi bo’lmay, xafalikdan yig’lab qolgan edilar. Shunda

Rasulloh: “Sen hozir ota-onang oldiga bor! Hijrat qilaman deb ularni xafa

qilganingdek, endi hijrat qilmaydigan bo’ldim, deb ularni xursand qil”, -dedilar

(13-hadis). Islomda eng katta gunoh Olloh Taologa shirk keltirish va ota-onaga oq

bo’lish hisoblanishi 15-hadisda alohida ta’kidlanadi. Ota-onaning ham o’z

navbatida farzandlarini tarbiyat etmog’i, odob o’rgatishi, yaxshilik qilishi lozimligi

ta’kidlanadi: «Namir ibr Avs aytishlaricha, o’tmish kishilari bolalarning solih-qobil

bo’lishlari Olloh Taoloning tavfiqi bilan bo’ladi, ammo ularga odob-axloq

o’rgatish otalari vazifasidir, der edilar” (92-hadis)»2.

Har bir kishining ota-onasiga yaxshilik qilganidek, bolalariga ham yaxshilik

qilishi shartligi, zero, inson bo’ynida ota-onaning haqqi bo’lganidek, bolaning ham

haqqi borligi xususidagi g’oyalar qur’oni Karimda ham, hadisi Sharifda ham

uqtiriladi.

Hadislarda kishilarning bir-biri bilan do’st, tinch-totuv yashashlari, o’zaro

muruvvatli, mehr-shafqatli bo’lishlari kerakligi haqidagi g’oya ham ilgari suriladi.

Bu g’oya opa-singil, aka-uka, qarindosh hamda qo’shnilar o’rtasida tashkil

etiladigan muomala va munosabatlar mazmunining ochib berishga yo’naltirilgan

Hadislar mohiyatida aks etadi. Ma’naviy-axloqiy xislatlarga ega bo’lgan inson ota-

1 Al-Buhoriy, Abu Abdullox Muxammad ibn Ismoil. Xadis. 4 jildli kitob. 1-kitob. Al-jome’ as-saxix (Ishonarli to’plam). Arabchadan 3. Ismoil tarjimasi. – Toshkent, £omuslar bosh taxririyati, 1991. 33-bet. 2 Al-Buhoriy , Abu Abdullox Muxammad ibn Ismoil. Al-adab al-mufrad (Arab durdonlari). Tarjimon, muqaddima va izoxlar muallifi SH.Burhonov. – Toshkent, O’zbekiston, 1990, 16-bet

59

ona, opa-singil, aka-uka va qo’shnilarga yaxshilik qiladi, bu yaxshilik ular

o’rtasidagi totuvlikni keltirib chiqaradiki, pirovardida jamiyat taraqqiy etadi,

tinchlik barqaror bo’ladi, aholi farovon hayot kechiradi.

Har bir inson qilgan ezgu amallari va odob-axloqi bilan yaxshi nom qoldiradi.

Mazkur holat hadislar mazmunida shunday talqin etiladi: «Mo’min kishiga

vafotidan keyin savobi tegib yetib turadigan amali solihlar quyidagilardir:

1. Tarqatgan ilmi.

2. Qoldirgan solih farzandi.

3. Meros qoldirgan qur’oni.

4. Qurgan masjidi.

5. Yo’lovchilar uchun qurgan mehmonxonasi.

6. Qazigan arig’i.

7. Tirikligida va sog’lomligida sadaqa - ehson uchun ajratgan moli”1.

Haqiqatdan ham inson hayotdan o’tadi, lekin u ilm-ma’rifat, ziyo tarqatishda,

xalq farovonligi yo’lida qilgan ishlari bilan xalq orasida abadiy qoladi. Ana

shunday xislatlardan eng muhimi saxovatdir.

Bir qator hadislar mazmunan insonning saxovatli bo’lishga undaydi.

Saxovatli inson jamiyat taraqqiyotiga ham katta hissa qo’shadi, uning ravnaqi

yo’lida mehnat qiladi, atrofdagilarni o’zi ega bo’lgan ne’matlardan bahramand

etadi.

Hadislarda kishilar ana shu xislatga egaliklariga ko’ra quyidagi to’rt guruhga

bo’linadilar:

1. Alloh taolo bir bandaga mol bergan va ilm bergan. U bandaga berilgan mol

va ilmning tasarrufida taqvo qiladi va silai rahm qiladi. Ilmi va molidan Alloh

uchun xaq ajratadi. Bu eng afzal o’rin.

2. Bir banda bor. Alloh unga ilm bergan, lekin mol bermagan. Lekin uning

niyati to’g’ri: agar Alloh menga mol bersaydi falonchiga o’xshab sarf qilardim. U

shu niyatiga qarab teng ajr oladi.

3. Bir banda bor. Alloh unga mol bergan, ilm bermagan mol tasarrufida

Allohdan qo’rqmaydi. Molidan qarindoshlariga bermaydi. Bu esa eng yomon

o’rindir.

4. Bir banda bor. Alloh unga mol ham, ilm ham bermagan. U aytadiki, agar

Alloh menga ham bergandaydi falonchiga o’xshash ish qilardim. U shu niyati bilan

o’sha kishiga barobar hisoblanadi (savob va gunohda)1.

Hadislarda insoniy xislatlardan ezgulik, iffat, sabr-qanoat, shukronalik kabilar

1 O’sha asar, 71-bet. 1 Al-Buhoriy, Imom Ismoil. Al-adab al-mufrad (Adab durdonalari). – Toshkent, O’zbekiston, 1990. 357-bet.

60

ulug’lansa, isrofgarchilik, ta’magirlik, ochko’zlik, nafsu havo hamda shahvoniy

hissiyotlarga berilish, baxillik, johillik kabi illatlar qoralanadi. Aksariyat hadislar

mazmunini yoritishda «yaxshi siyrat» va «iqtisod» tushunchalari qo’llaniladi,

chunonchi, «Yaxshi siyrat, chiroyli hay’at va har bir ishda iqtisodchilik etmish

xislatdan bir bo’lagidir» (468-hadis)2. «Yaxshi siyrat» tushunchasi yaxshi

muomala, go’zal odob-axloq, ibratli hayot, shuningdek, chiroyli hayot-tashqi

ko’rinish ma’nosini anglatsa, «iqtisod» tushunchasi har bir xatti-harakatni tashkil

etishda ma’lum me’yorga amal qilish maqsadga muvofiq ekanligini nazarda tutadi.

Ushbu g’oya quyidagi hadisda ham o’z ifodasini topgan: “Sizlarning uchta ishingiz

uchun Olloh Taolo rozi va uchta ishingiz uchun g’azablik bo’ladi: birinchisi,

ibodatni Ollohning o’zigagina qilib, ibodatda boshqa narsalarni unga sherik

qilmasliklaringizga; ikkinchisi, Olloh Taoloning dini va qur’oniga e’tiqod

qilmog’ingizga; uchinchisi, Olloh Taolo sizga boshliq qilib qo’ygan kishiga

xayrixoh bo’lmog’ingizga rozi bo’lsa, bo’lar-bo’lmas gapni naql qilishib

yurmog’ingizga, ko’p surishtiraverishlik yoki so’rashlik (gadoylik qilish) va molni

noo’rin yerlarga sarf qilib zoe qilmog’ingizga g’azablanadi” deganlarini

isbotlaydi” (206-bob, 242-hadis).

Shu bilan birga, hadislarda yana kishilarni baxillik va mol-mulkka hirs

qo’yishdan saqlanish kerakligi, shuningdek, kelajakka nisbatan ishonch bilan

yashash xususidagi fikrlar ham o’rin olgan. Chunonchi, “Birortangiz ekish uchun

qo’lingizda biror ko’chatni ushlab turgan vaqtingizda qiyomat qoyim bo’lib qolsa-

yu, qoyim bo’lishidan ilgariroq uni ekib olishga ko’zingiz yetsa, albatta ekib

qo’ying”, - degan fikrlar hayotga bo’lgan umid, kelajakka bo’lgan ishonchning

yorqin ifodasidir.

Xulq-odob haqidagi hadislardan ezgu insoniy xislatlar ulug’lanib, gunoh

sanalgan illatlar qoraladi.

Bundan tashqari, sha’riy udum va urf-odatlarga amal qilish, ularni o’tkazishga

oid xulq-odob qoidalari ham bayon etiladi. Turli marosimlarning o’tkazish tartibi,

safar qoidalari, salomatlikni saqlash, salomlashish, muomala madaniyati, bemor

kishi holini so’rash odobi, kiyinish qoidalari, emoq-ichmoq, so’zlashish odobi va

hokazolar haqida turli tavsiyalar beriladiki, ular bevosita keyingi davrlarda

yaratilgan odob-axloq qoidalari borasidagi risolalarning mazmunini yoritishda asos

bo’lib xizmat qiladi.

Hadislarda jamiyat ravnaqi, insoniyat taraqqiyotining ta’minlanishiga ta’sir

etuvchi muammolarga ham jiddiy e’tibor berilgan. Ularning orasida ekologik

muammolarga alohida o’rin ajratilgan bo’lib, necha asrlardan buyon o’z

dolzarbligini yo’qotmagan. Ana shunday muammolar mohiyatini o’z mazmunida

2 O’sha asar, 137-bet.

61

aks ettirgan hadislarda ekin hamda ko’chatlarni o’tkazish, ularni himoya etish,

ariq-zovurlar qazish va ularni vaqti-vaqti bilan tozalab turish, suv chiqarish kabi

ezgu ishlarni amalga oshirishga undovchi g’oyalar mujassamlangan. Masalan, tirik

jonivorlarni o’ldirmaslik (shariatdan o’ldirishga buyurilgan ilon va chayondan

bo’lak), jonivorlarga g’amxo’rlik qilish, ularga ozor bermaslik, inson yashaydigan

joyni unga ozor beradigan narsalardan tozalash (227 va 446-hadislar), kishilarga

soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, hovli sahnlarini toza tutish haqidagi hadislar1

shular jumlasidan.

Hadislarda yomon ishlar, yomon illatlar, yomon xatti-harakatlar “gunoh”

sifatida qoralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaqi uchun qilinadigan yaxshi,

ezgu xatti-harakatlar, faoliyat “savob” tarzida olqishlanadi.

Shunga ko’ra, yetim molini yeyish, mol-dunyoga hirs qo’yish, yolg’onchilik,

g’iybatchilik, tuhmat, zino, ichkilikbozlik, giyohvandlik, foydasiz gapni ko’p

gapirish va boshqa illatlar gunoh hisoblanasa, ota-ona, keksalar, zaiflar va

muhtojlarga g’amxo’rlik qilish, ularni yo’qlab turish, marhumlarni yaxshi so’zlar

bilan xotirlash, birov ularning ustidan kulmasligini ta’minlash, omonatga xiyonat

qilmaslik kabilar savob sanalishi alohida ta’kidlanadi.

Ma’lumki, inson kamoloti bevosita uning salomatligi bilan bog’liqdir. Zero,

sog’lom insongina ham oila, ham jamiyatning ravnaq topishi yo’lida faoliyat

ko’rsatuvchi kishilar bo’lib etishadi. Hadislar, umuman, Islom ta’limotida tozalik

va poklik, shu jumladan, ruhiy va jismoniy poklikka katta e’tibor beriladi. “Haq

taolo o’zi pok, poklikni yaxshi ko’radi. O’zi toza, tozalikni yaxshi ko’radi. o’zi

oliyhimmatdir, oliyhimmatlikni yaxshi ko’radi. O’zi ochiqko’ngil,

ochiqko’ngillikni yaxshi ko’radi. Eshiklarning oldini pokiza tutinglar” (190-hadis).

Hadislarda inson erki, ozodligi va unga dahl qilmaslik masalalarining

yoritilishiga ham katta ahamiyat berilgan.

Islom ta’limotida har tomonlama etuk bo’lishi uchun insonning erkin bo’lishi

kerakligi borasidagi fikrlar qur’oni Karimda ham, Hadisu Sharifda ham birdek

e’tirof etilgan. Xususan: “Olloh taologa farzlardan so’ng amali solihlarning eng

sevimlisi musulmon kishining diliga xursandchilik solishdir” (33-hadis); “Olloh

o’zi kechirguvchi zot, kechirguvchini yaxshi ko’radi” (191-hadis); “Olloh taolo

zulm qilmagan qozi bilan birgadir. Agar qozi jabr qilsa, Olloh undan uzoqlashadi

va shayton unga yaqinlashadi” (194-hadis) kabi hadislar8 buning yaqqol dalilidir.

Chunki inson qanchalik qadrlansa, barcha ezgulik va yaxshiliklar, insonga

yo’naltirilgan bo’lsa, uning manfaati uchun xizmat qilsa, inson ham shunga ko’ra

kamol topaveradi, yuksaklikka ko’tariladi, o’z navbatida bunday insonlar

1 Al-Buhoriy, Imom Ismoil. Al-adab al-mufrad (Adab durdonalari). – Toshkent, O’zbekiston, 1990, 78-, 123-betlar. 8 Al-Buhoriy, Imom Ismoil. Al-adab al-mufrad (Adab durdonalari). – Toshkent, O’zbekiston, 1990, 71-bet.

62

yashaydigan jamiyat ham rivojlanaveradi.

Demak, hadislar Muhammad payg’ambarimizning sunnatlari bo’lib,

mazmunan har bir mo’minning ishonchi, e’tiqodini mustahkamlaydi, shu bilan

insonni ma’naviy kamolotga etaklaydi. «Islom dini ma’rifatga asoslangani uchun

ham har bir shaxsni aqliy, jismoniy jihatdan kamolga yetkazishga oid e’tiqod va

iymondan iborat bo’lib, faqat ezgulikka xizmat qilish, oliyjanob bo’lish, pokiza

yurish, bir burda luqmani halol qilib yeyish, jaholat va jaholatparastlikka yo’l

qo’ymaslik, o’z birodarining, qarindosh-urug’larining, millatining va vatanining

qadriyatlarini asrashdan iboratdir»9. Shunday ekan, hadislar komil insonni

shakllantirishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi va undan yoshlar tarbiyasida

foydalanish shu kunning dolzarb muammolaridan sanaladi.

2. So`fiylik ta`lomoti. Ahmad Yassaviy, Xo`ja Abduxoliq G`ijduvoniy,

Bahouddin Naqshband g`oyalarining ta`lim – tarbiyaga ta`siri.

So’fiylik ta’limoti. So’fiylik ta’limoti VIII asr oxiri va IX asr boshlarida

paydo bo’lib, butun musulmon mamlakatlari, shu jumladan, Movarounnahrda ham

keng tarqalgan. So’fiylik butun Sharq ma’naviy hayotida inson kamoloti

xususidagi g’oyalarning shakllanishida muhim rol o’ynaydi.

So’fiylik musulmon sharq xalqlarining ko’p asrlik ma’naviy hayotining

g’oyaviy asosini belgilab bergan ta’limot bo’lib maydonga chiqdi. U ilohiy poklik

va insoniy go’zallikni idrok etish yo’li, haq va haqiqatni himoya qilish vositasi

bo’lib xizmat qildi. So’fiylik ko’p qirrali oqim bo’lib, “sof”, “yagona” so’fiylik

hech qachon bo’lmagan. U turli ko’rinishlar, oqimlar tarzida namoyon bo’lgan.

Ammo har biri ham inson takomili muammosiga turlicha yondoshib, uni o’ziga

xos yo’l, qarash asosida talqin etgan. So’fiylik ta’limoti g’oyalariga e’tiqod va

amal qiluvchi kishilar so’fiylar deb nomlanadi.

So’fiylik ta’limotida komil inson – bu dono, oqil, pok niyatli odamdir.

So’fiylar ilohiy poklik, nafosat, e’tiqod va tafakkur insoniyatni balo-qazolardan

asraydi, ularni avaylab asraydi deb bilganlar. Ular mazkur g’oyalarga muvofiq

hamda ularga amal qilgan holda haqiqat uchun intilganlar. Aslida esa, komil

insonning shakllanishi – bu ularning ideali, orzusi bo’lgan. Shunday bo’lsada, ular

komil, yetuk va ma’rifatli inson idealini yaratish asosida jaholat, nodonlik, hirs va

ta’maga qarshi kurashganlar.

Komillikning mezoni ikki narsa: birinchisi, axloq, ya’ni, mo’min-musulmon,

solih inson bo’lish, ikkinchisi, o’z-o’zini tanishdan iboratdir.

9 Asror Samad. Payg’ambar, din va dindorlik. Imom Ismoil al-Buhoriyning «Al-adab al-mufrad» («Adab durdonalari») kitobiga so’nggi so’z. – Toshkent, O’zbekiston, 1990, 183-184-betlar.

63

Har qanday g’oyaviy ta’limot mohiyatida aks etgani kabi, Islom ta’limotida

ham ziddiyat va ixtiloflar paydo bo’lib, natijada VII asrning ikkinchi yarmidan

boshlab turli yo’nalish, mahzab va oqimlar yuzaga kela boshladi.

Ulardan sunniylik yo’nalishi VIII-XII asrlarda Arab xalifaligi tasarrufidagi

hududlarda vujudga kelgan eng yirik yo’nalishlardan biri sifatida shakllangan

bo’lib, bugungi kunda jahondagi barcha musulmonlarning to’qson foizi sunniy

mahzabining vakillari sanaladilar.

Sunniylar o’zlarini ahli as-sunna – sunna tarafdorlari deb atab, Qur’on bilan

birga sunnaga ham e’tiqod qiladilar. Ular payg’ambar Muhammad Alayhis-salom

va xalifa Ali bilan bir qatorda, shialik tarafdorlari rad etadigan dastlabki xalifalar-

Abu Bakr, Umar va Usmonning Islom ta’limoti g’oyalarini mustahkamlashdagi

xizmatlarini ham birdek e’tirof etiladilar. Sunniy yo’nalishida quyidagi to’rtta

mazhab - hanafiya, Malikiya, Shofii’ya, hanbaliya bo’lib, mohiyatiga ko’ra

shariatga xos diniy-huquqiy tizimlar sanaladi va har biri ham huquqiy

muammolarni hal etishda hadis talablariga tayanadi. Ushbu mazhablarning

namoyandalari Abu Xanafa (699-767 yillar), Malik ibn Anas (713-795 yillar), Ash

Shafiy (767-819 yillar) va Ibn Xanbal (780-855 yillar)lar bo’lib, ular Islom

ta’limotining diniy-huquqiy nazariyotchilari hisoblanadilar. Sunniylik

yo’nalishining mazhablari hokimiyat va uning mavjudligi borasida ham shialik

yo’nalishida ustuvor sanalgan qarashlardan farqli g’oyalarga tayanadi. Sunniylar

xalifalik hokimiyati mavjudligining tarafdorlari bo’lsalar, shialar imomat

tarafdorlaridir.

Islom ta’limotida yana bir yo’nalish - shialik (arabcha so’z bo’lib, “guruh”,

“taraf” ma’nosini anglatadi) mavjud. Bu oqim mohiyati jihatidan sunniylikdan

so’ng ikkinchi o’rinda turadi. Hozirgi davrda, jahon musulmonlarining o’n foizi

shia mazhabiga mansubdir. Shialik xalifa Ali hokimiyatining tarafdorlaridan iborat

diniy-siyosiy guruh sifatida VII asr o’rtalarida paydo bo’lgan. Iroq va Eronda bu

yo’nalish g’oyalari keng tarqalgan. Shialik diniy-g’oyaviy masalalarni hal etish

hamda diniy urf-odat, marosim va an’analarga amal qilish, ularni o’tkazish

borasida ilgari surilgan qarashlarga ko’ra sun’iylikdan farq qiladi. Uning

tarafdorlari xalifalik hokimiyatiga qarshi kurash olib borgan. Shialik hokimiyat

uchun kurash jarayonida maydonga kelgan bo’lsa-da, asosiy ixtiloflar diniy

ta’limotni talqin etish borasidagi tafovutlardan iboratdir. Shialar ham sunniylar

kabi Qur’onni e’tirof etadilar, ammo xalifalar davrida uning ayrim qismlari tushirib

qoldirilgan, deb hisoblaydilar. Ular Qur’onning mazmunini majoziy talqin etish

asosida o’z ta’limotlarini asoslaydilar. Hadislardan faqat Ali va uning tarafdorlari

nomi bilan bog’liq bo’lganlarini tan oladilar va ana shunday hadislarni jamlab

mustaqil to’plamlar tuzganlar. Mazkur to’plam Axbor deb nomlanadi. Sunniylik

aqidalaridan farqli ravishda, shialar tavhid, adl, nabuvvat, imomat va qiyomat kabi

64

besh aqidaga e’tiqod qiladilar.

Tavhid - Allohning yagonaligini e’tirof etish; adl - adolat, Allohning odilligi,

ya’ni taqdir; nubuvvat - payg’ambarlik; qiyomat yoki maod – qiyomatning sodir

bo’lishi, oxiratning mavjudligi, o’lganlarning tirilishi kabi qarashlar mohiyatiga

ko’ra sunniylik yo’nalishida ustuvor bo’lgan g’oyalarga mos keladi. Shialikda

beshinchi aqida - imomat (imom tomonidan boshqariladigan hokimiyatning

mavjud bo’lishi) bo’lib, mazkur g’oya sunniylik va ushbu yo’nalish tomonidan

e’tirof etilgan xalifalik hokimiyatining mavjud bo’lishi xususidagi aqidaga zid

keladi. Shialik yo’nalishining tarafdorlari Ali va uning avlodlari sanalgan o’n ikki

imom tomonidan boshqarilgan hokimiyatni tan oladi.

Shialar ham muqaddas shaharlar Makka va Madinaga borib, Ka’bani ziyorat

qilsalar-da, Karbalo va Najaf shaharlaridagi shialik imomlari qabrlarini ham

muqaddas deb e’tirof etadilar. Shialik asosan Eronda ustuvor bo’lgan e’tiqod

hisoblanadi.

Keyinchalik, sunniylik va bir qator progressiv oqimlar doirasida, VIII asr

oxiri va IX asr boshlarida so’fiylik ta’limoti paydo bo’ldi. Mazkur oqim butun

musulmon mamlakatlari, shu jumladan, Markaziy Osiyo hududida keng tarqaldi.

So’fiylik ta’limoti butun Sharq ma’naviy hayotida komil inson va uni

shakllantirish borasidagi g’oyalarning shakllanishida muhim rol o’ynadi.

So’fiylik ta’limoti va uning mohiyati xususida qator tadqiqotlar olib borilgan

bo’lib, mazkur manbalar so’z yuritilayotgan ta’limotni o’rganishda boy manba

bo’lib hisoblanadi. Ayniqsa, Alisher Navoiyning “Nasoyimul muhabbat” asari

so’fiylar silsilasi haqida qimmatli merosdir.

Mazkur oqim VII-VIII asrda arab mamlakatlarida paydo bo’lib, so’ngra

boshqa musulmon mamlakatlari, xususan, Movarounnahrda ham keng yoyildi.

Lekin olimlar bu oqimning ba’zi ko’rinishlari islomgacha ham mavjud

bo’lganligini ta’kidlaydilar.

So’fiylik nazariyasiga ko’ra, dunyo, mavjud borliq xudoning

mujassamlanishi. Xudo barcha ko’rinadigan narsalarda, narsalar esa xudoda

mavjud. Borliq-dunyoviy ruh shaklida butun olamga tarqalgan va xudo singari

yagonadir. Inson esa ana shu ruhning bir qismi, shu bois ertami-kechmi u bilan

qo’shiladi.

Amaliy qism axloqiy me’yor va xulq-atvor qoidalarining muayyan tizimidan

iborat bo’lib, bu me’yor va qoidalar xudbinlik va shaxsiy manfaatlardan o’zini

tiyishni talab etadi.

So’fiylik musulmon Sharqi xalqlarining ko’p asrlik ma’naviy hayotining

g’oyaviy asosini belgilab bergan ta’limot bo’lib maydonga chiqdi. U ilohiy poklik

va insoniy go’zallikni idrok etish yo’li, haq va haqiqatni himoya etish vositasi

bo’lib xizmat qildi. So’fiylik asosan uch oqimga mansub:

65

Birinchi oqim Mansur Xalloj, Fariduddin Attor, Jaloliddin Rumiylar mansub

bo’lgan oqim. Ularning ta’lim berishicha, xudo har jihatdan komildir, eng oliy

go’zallik, shodlik, baxt uning vaslidadir, foniy bo’lishidadir. Inson o’zini

haqiqatga,-xudoga nisbatan hech deb bilishi kerak. Inson yashayotgan hayot

haqiqiy baxt-saodat bera olmasligi, asl, haqiqiy osudalik, baxt, saodat faqat

xudoda, uning vaslida ekanligi, u bilan vahdat tashkil etish, ya’ni, uning vasliga

etish kerakligi xususidagi qarashni ilgari suradilar. Lekin ular taqvoni riyodan

ajratib, oliy haqiqatga intilishni jannat va do’zax haqidagi intilishlardan farq etib

borishlari bilan ajralib turadilar. Insonning ichki kechinmalari holatiga ahamiyat

berib, chin ixlos va sidqni birinchi o’ringa qo’yadilar. So’fiylar qalbni har qanday

xudbinlik, riyo, ta’magirlik, hasham va mol-dunyoga o’chlikdan tozalab borish

bilan oliy haqiqat ko’zgusiga aylantirishni, ya’ni, poklikni asosiy maqsad qilib

qo’yadilar.

So’fiylar inson ma’naviy-ruhiy komillikka erishish yo’lida quyidagi to’rt

bosqichni o’tishi kerak deb hisoblaydilar.

Birinchi bosqich – Shariat. Diniy marosim va shariat aqidalari (taqvolar)ni

aynan, izchil bajarish. Chunki shariat-qonun bo’lib, bu qonun vujud va qalbni

tarbiyalaydi.

Ikkinchi bosqich –Tariqat. Nafsni tiyish, xushnudlik, xilvat, ma’naviy

muhabbatni takomillashtirib, xudo to’g’risida o’ylash, ya’ni, o’zdan kechish,

ko’ngilni poklab, ruhni nurlantiruvchi faoliyat shakli.

Uchinchi bosqich – Ma’rifat. Hamma narsa, butun borliqning asosi - xudo

ekanini, o’zlikning mohiyati xudoning mohiyati bilan uyg’un ekanligini bilish va

anglash. Mazkur holatda odam uchun kibru havo, manmanlik hamda shon-shuhrat

be’mani bo’lib ko’rinadi. Shunda u orif, ya’ni, bilimli va xudoni tanigan inson

bo’ladi.

To’rtinchi bosqich - Haqiqat. Mazkur bosqichda so’fiy xudoning dargohiga

yetishadi, vasliga vosil bo’ladi, u bilan birlashadi, vahdat (tavahhud) tashkil etadi

va shu asosida inson foniy, ya’ni “anal-haq” bo’la oladi.

Mazkur oqim tarafdorlaridan birinchi so’fiy eronlik Abu Yazdit Tayfur al-

Bistamiydir (875 yilda vafot etgan). So’fiy husayn ibn Mansur halloj esa o’zining

xudo bilan “qo’shilganini” isbotlash uchun “Anal-haq” (“Men haqman”, “Men

xudoman”) deb da’vo qiladi hamda o’z ta’limotini ilgari suradi. U Qur’onning

muqaddasligi va Muhammad Alayhis-salomning payg’ambar ekanligini inkor

etishga uringanlikda ayblanib, xurofotchilar tomonidan qatl etildi. Zero, ushbu

ta’limot saroy ahli va jaholat bilan yaqinlashgan ba’zi kalom va falsafa ilmi

ulamolariga yoqmadi, oqibatda qalbni oliy haqiqatga erishish yo’lida poklash

maqsadini ilgari surgan ezgu ta’limot bid’at deya baholandi.

So’fiylikning ikkinchi oqimiga mansub bo’lgan so’fiylar birinchi oqim

66

namoyandalari tomonidan ilgari surilgan qarashlarni qabul qilganlar, biroq mazkur

qarashlarni islom ta’limotida targ’ib etilgan tartib-qoidalarga moslashtirganlar. Bu

oqimning eng mashhur nazariyotchisi Zayniddin binni Muhammad Imom

G’azzoliy (1058-1111 yillar) hamda Ahmad Yassaviylar sanaladilar.

So’fiylikning uchinchi oqimi Naqshbandiya ta’limotining yaratilishi bilan

bog’liqdir. Mazkur oqim XIII asrning oxirlarida shakllana bordi. XIV-XV asrlarda

esa Markaziy Osiyoda ustuvor mavqega ega bo’lgan ta’limotga aylandi.

Naqshbandiya tariqati rivojlangunga qadar, Markaziy Osiyoda Ahmad Yassaviy

tomonidan asos solingan Yassaviya tariqati hukmron ta’limot edi.

Ahmad Yassaviy. Ahmad Yassaviy 1041 yilda Saryom (Sayram) qishlog’ida

Shayx Ibrohim xonadonida tug’iladi. Yetti yoshida otasidan, so’ng onasidan yetim

qoladi. U Arslonbob nomli inson qo’lida hamda aksariyat tolibi ilmlar kabi

Buxoroda tarbiya va tahsil oladi. U yerda mashhur Yusuf hamadoniydan suluk

odoblarini o’rganib, so’ng Turkistonga qaytadi va o’z tariqatiga asos soladi. U

so’fiylik g’oyalari, shuningdek, o’z tariqati asoslarini targ’ib etishda she’rlaridan

foydalanadi. Islom dini aqidalari va o’z asoslagan g’oyalarni she’riy tarzda bayon

etish asosida keng omma orasiga kirib boradi. Yassaviy hikmatlarining axloqiy,

falsafiy, ilohiy asoslari to’g’ridan-to’g’ri “Qur’on” g’oyalari va payg’ambar

Muhammad Alayhis-salom hadislari negizida shakllanadi. Ahmad Yassaviy

hikmatlarida payg’ambar Muhammad Alayhis-salom ta’limotida ulug’langan

ma’naviy-axloqiy xislatlar - muruvvat, saxovat, qanoat va rostgo’ylik targ’ib

qilinadi, bildirilayotgan fikrlar kishilarni faqat Allohga tobe bo’lishga undaydi.

Uning hikmatlarida pand-nasihat asosiy o’rin tutadi. Ularning barchasida so’fiylik

tariqatining amallari - haqiqatni bilish, haqni sevish, nafsu dunyodan chekinishga

da’vat etuvchi g’oyalar o’z aksini topgandir. Inson ruhi va ongini har qanday illat,

qabohatdan ozod etish kerak, ana shundagina insonda axloqida ko’zga

tashlanuvchi ayrim nuqsonlar yuzaga kelmaydi, degan fikrlar komil insonni

shakllantirishning asosiy yo’llaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Zero, tasavvuf-nafs

lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs - ochko’zlik, o’g’rilik, jaholat, xudbinlikni

keltirib chiqaradi. Shuning uchun qanoat Ahmad Yassaviyning hayotiy shiori

sanaladi. Oziga qanoat qilish, shukronalik, halol luqma yeyish orqali inson haq

bilan “ko’risha” oladi, nafsga mute bo’lganlar esa xudbinlikdan qaytmaydi, nafs

balosiga uchraydi. Xususan:

Nafsdan kechib, qanoatni pesha qilg’on,

Har kim topsa, rozi bo’lib, bo’yi sung’on

Yaxshilarga xizmat qilib duo olg’on,

Andoq oshiq mahshar kuni armoni yo’q.

Jondin kechmay hu-hu degan bari yolg’on,

67

Bu gumrohdin so’rmang savol, yo’lda qolgan,

Haqni topgan o’zi pinhon, so’zi pinhon

Ul sababdan oltmish uchda kirdim yerga.

Banda bo’lsang mehnat tortg’il g’ofil odam,

Oqil ersang g’animatdur senga shul dam

Omonatdir aziz joning yurma beg’am,

Eshitib o’qib yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

Ahmad Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona

va ustozlarga hurmatsizlik, ma’naviy qashshoqlik, yovuzlik, takabburlik, nodon

insonning eng tuban shaxs ekanligi, nodonlik, razolat hukm surgan joyda, ma’rifat

bo’lmagan o’lkada mamlakatning inqirozga yuz tutishini alohida qayd etib o’tadi.

Ahmad Yassaviy hikmatlarida haqqa yetish yo’lini targ’ib qilar ekan, insonni

jaholat botqog’idan xalos qilish lozimligiga urg’u beradi. U “Shariatda orif-biloh

bo’lishni, tariqatda voqif-asror bo’lishni, haqiqatda komil–mukammal bo’lishni,

ma’rifatda daryoi ummon bo’lishni talab qiladi”.

Yuqorida bayon etilgan fikrlardan anglanadiki, Ahmad Yassaviy tomonidan

ilgari surilgan g’oyalar insonni yomon illat, nafs balosidan voz kechishga undaydi.

Yomon illatlar va nafs balosidan xalos bo’lish insonni ruhiy va jismoniy komillik

sari yetaklaydi.

Aslini olganda, Mansur Xalloj ham, Imom G’azzoliy ham, Ahmad Yassaviy

ham ruhiy kamolotga intilganlar. Zero, ular intilgan komillik - haqqa yetishish,-

unga muhabbat qo’yish, shu ishq dardi bilan yashash, tavba-tazarru, sabru qanoat,

shijoat, to’g’rilik, rostgo’ylik, samimiyat, nafsni tiyish, undan g’olib kelish, har bir

inson qalbini chirkin illatlardan xalos etuvchi faqru fano kabi xislatlarning

majmuidan iboratdir. Ular inson kamolotining ta’minlanishi uchun turli yo’llarning

samarali ekanligini asoslashga harakat qilganlar. Shu bilan birga, tadqiqotchilar

Yassaviya ta’limoti g’oyalariga ko’ra zolim hukmdor, nopok din peshvolari, nodon

va johil kishilarga nisbatan muxolifot mavjudligi ta’kidlanganligidan guvohlik

beradilar.

XIV asrning boshlariga kelib, Movarounnahrda so’fiylikning yana bir oqimi

Naqshbandiya tariqati shakllandi.

Naqshbandiya ta’limoti o’zining hayotiy g’oyalari bilan boshqa tariqatlardan

tubdan ajralib turadi. Naqshbandiya tariqatining “ildizi” uzoq davrlar, ya’ni, Sharq

Uyg’onish davriga borib taqaladi. Markaziy Osiyoda ikki buyuk olim- Abulqosim

Ali al-Xoroqoniy (1034 yilda 80 yoshida vafot etgan) hamda Abu Ali al-Farmadiy

(1084 yilda vafot etgan)larning so’fiylik ta’limoti rivojida katta hissalari bor

ekanligini ta’kidlaydi. Tasavvuf olamining mashhur faylasuflari Ahmad al-

68

G’azzoliy va Yusuf hamadoniylar (1049-1140 yillar) Abu Ali al-Farmadiyning

shogirdlari sanaladilar.

Xoja hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Barraqiy (Barkiy), Xoja Ahmad

Yassaviy va Xoja Abdulholiq G’ijduvoniy tasavvuf ilmi bo’yicha Yusuf

hamadoniy qo’lida chuqur ta’lim olgan to’rt mashhur shayxlar sanaladilar.

Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy. Xoja Abdulholiq G’ijduvoniy keyinchalik

Xojagonlar (Naqshbandiya) tariqatiga asos soladi. Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy

1103 yilda Buxoro viloyatining G’ijduvon tumanida tavallud topgan. Xoja

boshlang’ich ta’limni G’ijduvonda olgach, Buxoroga kelib, Yusuf hamadoniyga

shogird tushadi. Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy Yusuf hamadoniy qo’lida ta’lim

olib, “Zikri dil” (“Xufya usuli bilan zikr aytish”)ga ijozat bo’lgach, ushbu sulukka

o’tadi.

Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy ma’lum tahsilni olib, tariqat peshvosi darajasiga

yetgach Xojagon (keyinchalik Naqshbandiya) tariqatining mohiyatini belgilovchi

va mazkur ta’limotning asosiy aqidalari hisoblanagn talablarni yaratadi. Bu

aqidalarning to’rttasiga dastlab Yusuf hamadoniy tomonidan tartib berilgan bo’lib1,

ular:

1. Xush dar dam - tiriklik nafasda. Ichkaridan chiqayotgan har bir nafas

ogohlik va huzur yuzasidan bo’lishi, g’aflat unga yo’l qo’ymasligi kerak.

2. Nazar bar qadam, ya’ni nazar qadamda, Solik yo’l yurganda uning nazari

doimo oyoq panjalarida bo’lsin, nazari sochilmasin va keraksiz joyga tushmasin,

degan ma’noni bildiradi. Bu insonni har bir ishga mas’uliyat bilan qarashga,

behuda narsalar uchun hayotni, vaqtini sarf etmaslikka undaydi.

3. Safar dar vatan - solik odamiylikning tabiatida safar qilsin, ya’ni,

yomonlikdan yaxshilik tomon yursin degan ma’noni bildiradi.

Yuqoridagi risolada keltirilishicha, Abdurahmon Jomiynnig bir bayti sharhida

“yurakning ma’naviy oynasi olamning zabt etuvchi zaxmatlaridan xalos bo’lsa,

soflik va nuroniylik bilan bezansa, tabiiy hohishlar zulmat undan ko’tarilsa,

yaratuvchi tajalliyoti va ilohiy sifatlarni qabul etish uchun safar va sulukka hojat

qolmaydi. Chunki safar, sayr va sulukdan maqsad yurakka sayqal berish va uni

tozalashdir”1, -deb ta’kidlanar ekan, suluk safar qilish-qilmasligi ularning

xojagonlar malakasini hosil qilishlariga bog’liq. Agar o’z yurtlarida bunday

ta’limni amalga oshiruvchi azizni topsalar, tarki safar aylab, “chidam xislatini”

hosil qilmog’i, “xojagonlarning nisbat malakasini qo’lga kiritish”i mumkin,-

1 Biz aqidalarning sharxini Abul Muxsin Muxammad Bo³ir ibn Muxammad Alining “Baxouddin

Balogardon”kitobiga Maxmudhon Maxdum Xasanhon Maxdum o’Іlining so’zboshisidan. £arang: Abul Muxsin Muxammad Bo³ir ibn Ìuxammad Ali. Baxouddin Balogardon. Forsiydan tarjima. Maxmudhon Mahdum Xasanhon o’Іli. —Toshkent, YOzuvchi, 1993. 9-14 betlar. 1 Abul Muxsin Muxammad Bo³ir ibn Ìuxammad Ali. Baxouddin Balogardon. —Toshkent, YOzuvchi, 1993. 12-bet.

69

deyiladi.

4. Xilvat dar anjuman - solik tashqi tomondan xalq bilan, qalban haq bilan

birga degani.

Yuqorida keltirilgan to’rt aqidaga Abdulholiq G’ijduvoniy quyidagi to’rt

aqida-(talab)ni qo’shadi:

Yodkard - bu til yoki dil zikri bo’lib, “Lo iloha illallohu Muhammadur

Rasulloh”ni uch marta dilda aytish, ya’ni, Ollohning yagonaligi hamda

Muhammad Alayhis-salomning uning yerdagi rasuli ekanligini qayd, zikr etish.

Bozgasht - turli fikrlardan xalos bo’lish, tashqi olamdan ajralishga intilish.

Bunda kalimai tayyibani necha marta aytsa ham xayolni boshqa narsalarga

bo’lmaslikdir. Bu – fikrni, diqqatni bir joyga to’plashga yordam beradi.

Nigohdasht – turli fikrlardan xalos bo’lish, xayolni boshqa narsalarga

bo’lmaslik. Bunda xayol quvvatini Olloh yodi borasidagi yagona g’oyada saqlab

qolish malakasi hosil bo’ladi.

Yoddasht - Alloh bilan doimo birga ekanligidan zavq olishdir. Yoddasht

hosil bo’lganda haq muhabbati ko’ngilni qamrab oladi, huzur baxsh etadi.

Xoja Bahouddin Naqshband, o’z navbatida, quyidagi uch talabni qo’shadi:

Vuqufi zamoniy - solik o’z yo’lida har vaqt, har bir nafasda Allohga

shukronalik va uzr aytmoqlikdan voqif bo’lish kerak.

Vuqufi-adadiy - bu talab ilohiy ilm martabasining boshlanishi sanalib, “Lo

iloha illolloh” kalimasini takrorlashdan maqsad uni ko’p aytish emas, balki

haqiqatni anglash va zikr toq sonni tashkil etishiga etibor berish.

Vuqufi-qalbiy - aytilgan zikrdan qalbning to’liq ogoh bo’lishi.

Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniyning ta’lim-tarbiyaga oid o’gitlari hozirgi

davrda ham o’z qimatini yo’qotmagan. Ulardan ba’zilarini keltiramiz:

- Ey o’g’il, senga nasihat qilaman:

Jamoat xizmatida bo’lgin, hadis, fiqh ilmlarini o’rgan, johil so’fiylardan

o’zingni saqla, hargiz shuhrattalab bo’lmaginkim, shuhrat ofatdur, mansabni

ko’zlamagil. Noming tillarga kam olinsin, qabulgohinggga nomingni yozma,

xonaqoni maskan qilmagil, hukmdorlar va ularning kishilari birla do’stu

hamsuhbat bo’lma, oz so’zla, kam egil, ko’p uxlama, halol egil va haromdan

saqlan, hamma kishilarga shafqat ko’zi birla boq, tashqi ko’rinishingga oro

bermakim, zohirga oro berish botin (dil, qalb)ning xarobligidandir, kishidan hayr

so’ramagil, kishini xizmatga buyurma va hokazolar.

Bu o’gitlar Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniyning tariqat suluklariga muvofiq

keladi.

Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy 1220 yilda (ba’zi manbalarda 1174 yil

ko’rsatiladi) vafot etgan.

Bahouddin Naqshband. Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy –

70

Bahouddin Naqshband hijriy 718 (milodiy 1318) yilda Buxoro shahriga yaqin

Ko’shki hinduvon (qasri Orifon) qishlog’ida tug’iladi. Naqshband uning laqabi

bo’lib, ota kasbi - kimxobboflik bilan shug’ullanganligi uchun berilgan bo’lsa

kerak.

Muhammadning bobosi so’fiylar bilan yaqindan munosabatda bo’lganligi

uchun ham, unda tasavvuf ilmiga qiziqish bolalikdan paydo bo’ladi va shu yo’lda

tarbiyat topadi.

Muhammad ibn Muhammad tariqat sulukiga oid ilk saboqlarni Shayx hoja

Muhammad Boboyi Samosiy va Sayyid Amir Kuloldan oladi. Ammo hazrat hoja

Bahouddin hoja Abdulholiq G’ijduvoniyni o’ziga ustoz bilib, uning yo’lini qabul

qiladi.

Bahouddin Naqshband haqidagi “Maqolot”larda uning Sayyid Kulol bilan bir

qatorda, Orif Dekkironiy, Kusam Shayx va Xalil otalardan ham tasavvuf ta’limoti

bo’yicha saboq olganligi qayd qilingan.

Muhammad ibn Muhammad Fazl Buxoriy ikki marta haj qiladi. haj safaridan

Buxoroga qaytgach, butun umrini shu yerda o’tkazadi. Amir Kulolning vasiyatiga

ko’ra uning xalifasi bo’lib qoladi. Bahouddin Naqshband hijriy 791 (milodiy 1389)

yilda vafot etib, qasri Orifon qishlog’ida dafn etiladi.

Uning muridlaridan eng mashhurlari hoja Alouddin Attor va hoja Muhammad

Porsodir.

Bahouddin Naqshband va’z va pand-nasihatlarni o’z ichiga olgan

“hayotnoma” nomli she’riy to’plam va tasavvufga oid “Dalil al-oshiqin” nomli

kitob yozgan. Biroq mazkur asarlar bugungi kunga qadar topilgan emas.

Bahouddin Naqshband Naqshbandiya tariqatining asoschisidir.

Bahouddin Naqshband ta’limoti uning hayotlik chog’idayoq Movarounnahrda

faqat shahar hunarmandlari orasidagina emas, balki ko’chmanchi turkiy qabilalar

orasida ham keng tarqalgan.

Naqshbandiya tariqati Islom dinidagi sunniylik yo’nalishi g’oyalariga

asoslangan bo’lib, uning ma’naviy silsilasi bir tomondan, Abu Bakr Siddiq (632-

634 yillar) hamda ikkinchi tomondan, Ali ibn Abu Tolibga borib taqaladigan 12

tariqatning biri sanaladi. Bu silsila «Silsilat az-zahab» («Oltin silsila») deb

nomlanadi. Tariqat ma’naviy jihatdan Abu Bakr, jismoniy jihatdan esa Ali ibn Abu

Tolib orqali payg’ambar Muhammad Alayhis-salom faoliyati negizida

shakllangan.

Naqshbandiya sulukining boshqa suluklardan farqi nimalardan iborat?

Avvalo, Naqshbandiya suluki halol mehnat qilish orqali kun kechirish

g’oyasini targ’ib qiladi. Bahouddin Naqshband tomonidan ilgari surilgan “Dil ba

yoru, dast ba kor” (Dil yorda, qo’l ish (mehnat)da) shiori fikrimizning yorqin

isbotidir. Shuning uchun ham Naqshbandiya sulukiga kirgan kishilar mehnat qilish

71

evaziga hayot kechirar edilar. Tunu kun toat-ibodat bilan shug’ullanib, oila,

jamiyat yumushlarini tark etish emas, balki oilani farovon, mamlakatni obod etish

yo’lida mehnat qilish talab etilar edi. Ushbu talab hadislar mazmunida olg’a

surilgan g’oyalarga to’la mos tushadi. Bahouddin Naqshbandning o’zi ham oddiy,

pok inson bo’lib, mehnat qilish evaziga kun kechirgan.

Naqshbandiya tariqatining boshqa suluklardan yana bir farqi shu ediki,

boshqa suluklarning tarafdorlari pir oldiga yig’ilib, “Zikri aloniya (jahriya)”ni

amalga oshiralar, ya’ni, ovoz chiqarib zikr tushsalar, Naqshbandiya tariqatining

tarafdorlari “Zikri xufiya”ni amalga oshirganlar, ya’ni, ular tomonidan Ollohga

qilinayotgan toat-ibodat ovoz chiqarmasdan bajarilar edi. “Zikri aloniya”ning

mohiyatiga ko’ra Alloh ismi yoki “Lo iloha illolloh” kalimasi bor ovozda ohang

yordamida aytilib, raqsu samo’ asosida bajarilgan. Ahmad Yassaviy sulukida

zikrning mazkur shakli “Zikri arra” deb yuritilar edi. Mazkur amalni ado etish

chog’ida zikr qilayotganlarning ovozi yog’och kesayotgan vaqtda arradan

chiqadigan ovoziga o’xshar edi. “Maqomati Naqshbandiy” asarida keltirilishicha,

Jaloliddin Rumiy asos solgan Mavlaviya sulukidagilar ham ana shu odatga amal

qilganlar.

“Zikri xufiya” amalini bajarish vaqtida esa muridlar bir joyga to’planishlari

shart emas, har kim o’z uyida tinch, osuda, shovqin-suronsiz, raqsu samo’siz

Allohning ismi va muqaddas so’zlarni dilda yod etib, kunduzlari o’z ishi bilan

mashg’ul bo’laveradi. “Zikri xufiya” amalini hazrati hoja Bahovuddin

Naqshbandiy yuqorida qayd etib o’tilganidek, Abdulholiq G’ijduvoniydan

o’zlashtirgan. Mutafakkirlar - Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar ham shu

suluk vakillari sanalganlar.

Uchinchi farq shundan iborat ediki, Naqshbandiya sulukining valiylar

bemordan o’zlariga kasallikni tortib olib, so’ngra kasallikni o’z vujudlaridan

chiqarib tashlash xislatiga ega bo’lganlar.

To’rtinchi farqi, Naqshbandiya sulukidagi avliyolar boshqa ba’zi

avliyolardek, karomatfurushlikka yo’l qo’ymagan. Har bir muridning Allohga

etishishi hamda vahdat hosil qilishi uchun ma’naviy va ruhiy poklanish maqsadi

yo’lida uning har qanday bid’atga qarshi kurashishi talab etilgan. Avliyolik kuch-

quvvatini esa faqat ezgu ishlar: ilm-ma’rifatni rivojlantirish, shuningdek, xalqning

ma’naviy jihatdan poklanishini ta’minlash yo’lida har qanday zulm va bid’atga

qarshi kurashishga sarflagan. Ushbu suluk valiylari shu kabi ezgu amallari bilan

xalq orasida bevosita obro’ qozongan. Buni biz “Maqomati hoja Naqshband”

asarida bayon etilgan voqealar va hazrati hoja Bahovuddin Naqshbandiy

tomonidan ifoda etilgan hikoyatlar mazmunidan ham anglash mumkin. Xususan,

Bahouddin Naqshband musulmonlikning mohiyatini quyidagicha yoritgan edi:

“Musulmonlik - bu iloji boricha hukmlarga bo’ysunish, taqvoga rioya qilish,

72

amalni bajarishga intilish va bekorlikdan uzoq bo’lib, bularning hammasi nuri safo

va rahmat hamda valoyat darajasiga yetishish vositasidir. Avliyolarning aziz

manzili va maqomlariga mana shu sifat va parvarish orqali etiladi”10. Ushbu

fikrning mantiqiy davomi sifatida o’z tariqatining maqsadini hazrati hoja

Bahovuddin Naqshband yana shunday bayon etadi: “Bizning tariqamiz jahriya

zikri-yu, raqs emas, bizning tariqamiz, anjumanda xilvat (xilvat dar anjuman),

vatanda safar (safar dar vatandir. Xilvatda shuhrat bor, shuhrat esa ofatdir.

Jam’iyatda xayriyat bo’ladi, jam’iyat esa suhbatda bo’ladi. Agar bu yo’l

toliblaridan bir guruhi bir-birovlari bilan hamsuhbat bo’lsalar, bu suhbatda xayru

baraka ko’p bo’ladi. Umid borki, bu ishga doimo amal qilinsa, oxiri haqiqiy iymon

bilan yakunlanadi”1.

Demak, Bahouddin Naqshband inson barkamol bo’lishi uchun, avvalo,

iymonli bo’lishi zarur deb biladi.

Ma’lumki, tariqat yo’li odobdan iborat, har bir maqomning o’z odobi

bo’lganidek, Naqshbandiya tariqatining ham o’z xulq-odob talablari bor. “Kimki

ana shu odobni ushlasa, uni balog’at ahlining balog’atiga yetkazadi. Adab bu –

xulqni chiroyli qilish, so’zni va fe’lni soz qilishdir. Xizmat odobi ulug’ baxtdan

yaxshiroq, uning belgisi - amalning qabuli, tug’yon esa amalning buzuqligidir.

Adabni saqlash-muhabbat samarasi, yana muhabbat daraxti, yana muhabbat urug’i

hamdir”.

Bu hikmatlardan ko’rinib turibdiki, Naqshbandiya tariqati odob-axloq tariqati,

chunki bu tariqat aynan insonning ma’naviy-axloqiy kamolga yetishi uning xulq-

odob talablari mohiyatini anglashi, ushbu qoidalarga amal qilishiga bog’liqdir.

Buni biz hazrat Bahouddin Naqshbandning ma’naviy-axloqiy qiyofasidan ham

bilsak bo’ladi. “Maqomati hoja Naqshband” asarida shunday deyiladi: “Ularning

axloqlaridan bir shingili shuki, agar ular biror do’st yoki darveshning uyiga borib

qolsalar, ularning barcha farzandlari va yaqinlarining hamda xizmatkorlarining

ahvolini so’rar va har birining ko’nglini bir yo’l bilan topar edilar. Do’st

hamsoyalar va darvesh oshinolardan hamisha rozi va xushnud bo’lardilar. Ularning

bu lutfi har bir kishiga to’g’ri yo’l uchun dalolat qiluvchi edi”2.

Naqshbandiya tariqati asosida har bir insonning halol, pok bo’lishi, o’z

mehnati bilan hayot kechirishi kerakligi, sabr-qanoatli bo’lishi, kamtar, samimiy

bo’lishi, iymon va e’tiqodini mustahkam tutishi, dilda xudoni jo etib, amalda xalq

bilan birga bo’lish kabi olijanob xislatlarni tarkib toptirish yotadi. Bu xislatlarni

o’zlashtirib borish jarayonida inson poklana boradi va ruhan Allohga yetishiga

10 Abul Muxsin Muxammad Bo³ir ibn Muxammad Ali. Baxouddin Balogardon. -Toshkent, YOzuvchi, 1993. 75-78-betlar 1 O’sha kitob, 78-bet 2 O’sha kitob, 56-57 betlar.

73

o’zini tayyorlaydi.

Naqshbandiya tariqati kishilarni mehr-oqibat, samimiylik, halollik,

mehnatsevarlik, rostgo’ylik, sabr-qanoatga ega bo’lish sari yo’llar ekan, ularda

yomon illatlar: harom ishlar, ya’ni, o’g’rilik, nopoklik, xasislik, yolg’onchilik,

firibgarlik, ta’magirlik, boylikka hirs qo’yish kabilarni qoralaydi. Buni biz hazrati

hoja Bahouddin Naqshbandning quyidagi fikrlaridan ham bilsak bo’ladi:

“Shamga o’xshagin, toki hammaga ravshanlik bag’ishla, o’zing esa

qorong’ida bo’l, “hoyu havas va nafs ahllari tutgan ishlar asosining barchasi zalolat

(adashuv)dan iboratdir. Ishlarda niyatni to’g’ri qilish eng muhim narsadir”, “Kishi

o’zining nafsiga tuhmat qilishi kerak. Kimki haq subhonahu inoyati bilan o’z

nafsining yomonligini tanigan, uning hiyla-nayrangini anglagan bo’lsa, bunday

qilish unga oson bo’ladi. Bu yo’ldan yuruvchilarda o’zgalarning gunohini ham

o’zlaridan deb bilish hollari ko’p bo’ladi”.

Bu hikmatlarda komil insonni tarbiyalash uslublari ham bayon etilgan:

“Suhbatimizga etishadigan guruhlardan ba’zilari shundayki, ularning ko’ngillarida

muhabbat urug’i bor, ammo xalaqit beruvchi xasu - hashaklar tufayli o’solmaydi,

bizga esa uni poklash lozim. Ba’zilarida muhabbat urug’i yo’q, bizga esa uni

paydo qilish lozim”; “Murshid tolibnnig o’tgan, hozirgi va kelajak kabi uch

holidan boxabar bo’lishi kerak, shundagina uni tarbiya qila oladi”; “Tolib amal

qilishi zarur bo’lgan shartlardan biri shuki, u haq Taolo do’stlaridan biri bo’lgan

do’st bilan hamsuhbat bo’lib, o’z holidan voqif bo’lishi zarur. Suhbat zamonini

o’zining o’tmish zamoni bilan solishtirib ko’rsin, nuqsondan kamol sari

ketayotganini o’zida mushohada qilsa, bu azizning suhbatida mulozamatda

bo’lishni o’zi uchun farzi ayn hisoblasin”.

Xulosa qilib aytganda, Naqshbandiya tariqati ikki muhim tariqat:

Abdulxoliq G’ijduvoniy hamda Ahmad Yassaviylarning yo’lini birlashtirdi va

hayotga moslashtirdi.

Naqshbandiya suluki (Xudoga yaqinlashish yo’li) o’n bitta axloqiy qoidani

ishlab chiqdi va amaliyotga tadbiq etdi.

So’fiyning poklanish va xudoga yetishish darajasi ma’naviy murabbiy-shayx,

murshid yoki pir tomonidan amalga oshiriladi.

Va nihoyat, murshid bilan murid o’rtasidagi ma’naviy-ruhiy aloqaning paydo

bo’lishi muridning kamolotga yetishganligini ko’rsatadi va murshid muridga o’z

hirqasini yechib beradi. Bu yo’l muroqaba, mushohada, musohaba kabi uch

bosqichdan iborat bo’ladi. Naqshbandiya sulukiga kirgan inson o’zini ham ruhan,

ham jismonan chiniqtirishi, ma’naviy poklashi va qalbga sayqal berishi lozim.

Naqshbandiyaning asosiy yo’li haqqa yetishga intilish, xufiya zikr qilish

bo’lib, ba’zi bid`atlarni rad etadi. Masalan, darbadarlik, qashshoqlik, musiqa

chalib, ashula va raqs tushib, zikr tushish (samo’) va ovoz chiqarib (jahr) zikr

74

qilish va boshqalar. Aziz-avliyolar, ularning mozorlariga sig’inish man etilib, har

qanday madadni faqat Allohdan so’rash kerakligi ta’kidlanadi. Ruhan poklanib,

manmanlik, kibru havodan voz kechib, oddiy o’z mehnati bilan kun kechirishga

da’vat etadi.

Demak, Naqshbandiya tariqatining asosini insonning ham ruhan, ham

jismonan poklanishi tashkil etib, bu jarayon hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini

yo’qotmagan. Bugungi kunda yosh avlodni etuk inson etib tarbiyalashda

Naqshbandiya tariqatining axloqiy tizimi, yo’l va usullari qo’l keladi. Zero, aqliy,

axloqiy, jismoniy kamol topgan shaxsni shakllantirishda mazkur tariqat g’oyalari

muhim omil bo’lib xizmat qiladi.

Haqiqiy so’fiylik tarkidunyochilik g’oyasini ilgari surmaydi, u insonni

ma’naviy poklanishga yo’llaydi. Lekin ba’zi johil va nodon kishilar (xatto din

peshvolari ham) insonning ruhan xudo bilan birlashishi, “Anal haq”lik, ya’ni “Men

xudoman” degan ifodaning mohiyatini tushunmasdan, ularni ta’qib etdilar. Aslini

olganda, so’fiylik - bu muruvvat, saxovat, mehnat, qanoat va diyonatdir. Ular inson

xulqida mavjud bo’lgan illatlarga qarshi kurashuvchilardir. So’fiylar hayotni

qabohat va razolatdan tozalash yo’lida har bir insonning ma’naviy jihatdan pok

bo’lishini ta’minlash uchun kurashganlar.

Xulosa qilib aytganda, Islom yer yuzida keng tarqalgan dinlardan bo’lib, u

musulmon madaniyatining tarkib topishida muhim rol o’ynadi. Islom ta’limotining

muqaddas kitobi - “Qur’on”da ilgari surilgan xulq-odob, turmush tarziga oid

qarashlar musulmonlar axloqiy tarbiyasining shakllanishiga asos bo’lib xizmat

qildi. Barcha musulmon mamlakatlarida “Qur’on”ning sharhlovchilari tomonidan

shariat qonun-qoidalari, axloqiy talablarini targ’ib etilishi keyinchalik musulmon

adabiyotida axloqiy-didaktik mazmundagi asarlarning paydo bo’lishiga turtki

bo’ldi.

Islom barcha musulmon mamlakatlarida bo’lgani kabi Xuroson va

Movarounnahrda ham asosiy din hisoblanadi. Shuning uchun xalq hayotida Islom

ta’limotida ifodalangan xulq-odob qoidalari mohiyatini chuqur o’rganish asosida

yosh avlodda ma’naviy-axloqiy xislatlarni tarbiyalash maqsadga muvofiqdir.

Nazorat uchun savollar:

1. Diniy kitoblarning ta`lim-tarbiyadagi ahamiyatini qanday izohlaysiz?

2. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai sifatidagi o`rni va ahamiyati

nimalardan iborat?.

3. Hadis ilmining paydo bo’lishi to`g`risida ma`lumot bering.

4. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning

hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi haqida ma`lumot bering. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

75

1. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

2. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan

va texnologiyalar. 2010-yil

3.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

5. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

6.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

7.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

8.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

9.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

10.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

11.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

12.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

13.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

4-MAVZU: IX-XI ASRLAR – SHARQ UYG’ONISH DAVRIDA

PEDAGOGIK FIKRLARNING RIVOJLANISHI. Muhammad ibn Muso al-

Xorazmiyning ilmiy merosi va uning didaktik qarashlari hamda Abu Nasr

Farobiyning ta`limiy-axloqiy qarashlari.

REJA:

1. Sharq Uyg`onish davrida ilm-fan va madaniyat

2. Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari.

3. Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar.

Tayanch so`zlar: “Qissasul -anbiyo”, aqliy tafakkur, “Bayt-ul-hikma”,

(“Donishmandlik uyi”) , “Siyosatnoma”, xalifa al-Ma’mun, Bag’dod, (“Ma’mun

akademiyasi”, Yaqin va o’rta Sharqda, Eron, Kavkazorti va Movarounnahr, “Kitob

surati-l-ard” (“Yevropa surati kitobi”).

76

1. Sharq Uyg`onish davrida ilm-fan va madaniyat

Nasriddin Rabg’uziyning payg’ambarlar tarixidan yozilgan “Qissasul -

anbiyo” asarida bayon etilishicha, Alloh taolo odamni quyidagi to’rt unsundan

bunyod etgan. Birinchisi aql, ikkinchisi ruh, uchinchisi ko’ngil, to’rtinchisi nafs.

Bunda Alloh ko’ngilni suvdan, ruhni shamoldan, aqlni tuproqdan, nafsni

olovdan olgan deb talqin qilinadi. Unda Odam alayhissalomga aql bo’lgan

tuproqning fazilatlari sabr-qanoat, og’ir-vazminlik, muloyimlilikdir. Binobarin

tasavvufda aqlli kishining axloqiy fazilati shu sifatlar bilan belgilanadi. Sharq

mutafakkirlari Muso al-Xorazmiy, Umar al-Chag’miniy, Imom al-Buxoriy, Abu

Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Az-Zamaxshariy,

Sulaymon Baqirg’oniy, Shayx Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Bahovuddin

Naqshband, Xoja Abduholiq G’ijduvoniy, Nasriddin Rabg’uziy, Alisher Navoiy,

Ulug’bek, Taftozoniy, Jurjoniy kabilar aql, ilmning foydasi, axloqli bo’lish va ilm

egallashning bir - biri bilan bog’liqligi, mantiq, tafakkur tarbiyasi xususida

qimmatli fikrlar bayon etganlar. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy va Ibn

Sinoning aql va ilm egallash haqidagi fikrlari ko’p jihatdan bir-biriga yaqin bo’lib,

ular ilm egallashda quyidagilarga alohida e’tibor beradilar:

1. Aqliy tafakkur va uning xissiy bilishdan farqi.

2. Aqliy tafakkur afzalligi.

3. Tafakkur yuritishida irodaning ahamiyati (“Ilmu ma’rifat egallash ahdida

sobit turmoq uchun qunt va sabot bilan intilish lozim”).

Tasavvufning ulkan namoyondalaridan biri bo’lgan Farididdin Attor (1147-

1229) ruhning kamoloti haqida fikr yuritib, ruh kamoloti asosini tashkil etuvchi

olti quvvatdan ikkitasini aqliy tarbiya bilan bog’laydi. Ulardan biri aql (“Aql

muvofiqlikni, mantiqni boshqaradi”), ikkinchisi ilmdir, ya’ni Attorning

uqtirishicha, “ma’lumot bilim to’plash bilan banddir”.11

Qolgan to’rttasi – quvvat nafs, nafsi ammora (shaytoniy nafs), fano (yo’qlikni

istash) tavhid (yagona zotga Allohga intilish) dan iborat.

Arab xalifaligi yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, yagona Islom dinining

tarkib topishi madaniy hayotga ham ta’sir etdi. Madaniy hayotda yuz bergan

ko’tarinkilik ma’naviy hayotda ham o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi.

Ana shu ko’tarilish butun arab xalifaligini, yaqin va o’rta sharqni qamrab

olganligi uchun ham sharq uyg’onish davri deb ataldi. Bu uyg’onish jarayoni IX

asrdan boshlab XV-XVI asrlargacha davom etdi.

Arab xalifaligida 9 asrda vujudga kelgan Uyg’onish davri xalifalikning

Bag’dod, Damashq, Halab shaharlarida boshlanib, barcha boshqa xalqlar madaniy hayotiga tarqalgan, bu esa u davlatlarning ham madaniy rivojlanishga zamin

11M.Inomava. Tasavvuf taraqatida barkamol inson tarbiyasi.// Uzluksiz ta`lim., 2007 yil, 4-son,65-bet.

77

tayyorlagan. Xalifalik yemirilishi jarayonida tashkil topgan mustaqil davlatlardagi

madaniy rivojlanish xalifalik davridagi madaniy rivojlanishning davomi edi.

Xalifa Horun ar-Rashid davrida (786-833 y.y.) va uning o’g’li al-Ma’mun

davrida Bag’dodda “Bayt–ul-Hikma” (“Donishmandlik uyi”) (hozir Akademiya

ma’nosida) tashkil etiladi. Mazkur Akademiya barcha ilm sohiblarining ilmiy

markaziga aylanadi. Uning qoshida jahon kutubxonasi tashkil etilgan. Akademiya 813-833 yillarda yanada rivojlangan. Akademiya qoshida rasadhona ham bo’lgan,

keyinchalik yangi kutubxona qurilgan. Bog’doddagi mazkur ilm markazi, o’z

navbatida Sharq va G’arbda ilm-fanning taraqqiy etishiga, ma’naviy hayotning

rivojlanishiga ta’sir etgan. Bu o’rinda xalifa al-Ma’munning ilm-fan ravnaqida

ko’rsatgan homiyligini alohida ta’kidlash joiz.

Zero, xalifa al-Ma’mun ilm fanni juda qadrlagan. U IX asr boshlaridan xalifalikning Xurosondagi noibi bo’lib turganda ham Movarounnahr va

Xurosondagi olimlarni to’plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. Bular

orasida al-Xorazmiy, al-Xuttaliy, al-Javhariy, al-Farg’oniy, al-Marazviy kabi

vatandosh olimlarimiz ham bo’lgan. Al-Ma’mun xalifalik taxtiga o’tirgach u

olimlarning barchasini Bag’dodga chaqirib oladi va “Bayt-ul-hikma” -

donishmandlik uyi (“Ma’mun akademiyasi”)da arab olimlari bilan hamkorlikda ilm-fan ravnaq topadi.

Shuningdek, qadimgi yaratilgan madaniy yodgorliklar, ular xoh yunon, xoh

arab, xoh Movarounnahr va Xuroson xalqining eng qadimgi antik davrlar

madaniyati bo’lsin, Uyg’onish davri madaniyatining yaratilishi va rivojlanishiga

asos bo’lib xizmat qildi.

Agar arablar Markaziy Osiyoni bosib olib, bu yerda ilgari mavjud bo’lgan fan va madaniyat o’choqlarini yo’qotgan bo’lsalar, ko’p o’tmay qadimiy ilmiy

an’ana asta-sekin tiklanib, natijada ilm-fanning yetuk siymolari yetishib chiqa

boshlaydi. Bularning barchasining bir-biriga qo’shiluvi natijasida Sharqda bir

butun madaniyat tarkib topadi va rivojlana boshlaydi.

Yaqin va o’rta Sharqda, jumladan, Eron, Kavkazorti va Movarounnahrda

savdo aloqalarining rivojlanganligi, ilm-fan, hunarmandchilikning taraqqiy etishi moddiy va madaniy aloqalarning barchasi umumiy rivojlanishga ta’sir etdi. Yaqin

va o’rta Sharq mamlakatlarida madaniy yuksalishga olib kelgan asosiy sabab-

feodal munosabatlarning yangi bosqichi bo’ldi. Bu davr madaniy taraqqiyotida

arab xalifaligiga bo’ysungan mamlakatlarning xo’jalik-iqtisodiy aloqalarining

kuchayishi va buning oqibatida turli madaniyatlar-Hind, Movarounnahr, Eron,

arab, Misr, grek-yunon-rim madaniyatlarining yaqindan o’zaro aloqasi va bir-biriga ta’sir etib borishi katta rol o’ynadi. Haqiqatdan ham bu davrda iqtisodiyot

taraqqiy etdi, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik rivojlandi.

Bu davrda qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yer maydonlari kengaydi,

ko’plab sug’oriladigan yerlar ochildi, sug’orish inshootlari tiklandi, yangilari

qurildi, paxta, zig’ir, kanop ekilib, ularning tolasidan mato to’qildi.

Movarounnahrda, xususan, Xorazm, Urganch, Farg’ona, Samarqand va Buxoro to’qimachilik mahsulotlari, ayniqsa Samarqand va Buxoro shoyisi dunyoga

mashhur bo’lgan.

78

Qishloq xo’jaligi va hunarmandchilik, sanoat mahsulotlarining ishlab

chiqarilishi savdoning rivojlanishiga yo’l ochdi. Natijada Yaqin va O’rta Sharq

mamlakatlarining chet davlatlar: Ispaniya, Hindiston, Xitoy, Vizantiya bilan savdo

ishlari ko’lami ortib bordi.

Pireney yarim orolining arablar tomonidan bosib olinishi insoniyat

tarixining yangi sahifalarini ochib berdi. Bu jarayonning, ayniqsa, Ovro’pa uchun ahamiyati beqiyos bo’ldi. Sharq faqatgina Ovro’pa madaniyatining rivojiga ta’sir

etibgina qolmay, balki umuman, Ovro’palik odamning psixologiyasi, tafakkuri,

xarakteri, hayot tarzini tarixiy jarayonni tubdan o’zgartirib yubordi. Bu esa o’z

navbatida matematika, falsafa, astronomiya, tabiiyot, tibbiyot, xulq-odob, turmush

tarzi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’sir etdi.

X asrdan boshlab Movarounnahr va Xurosonda mustaqil feodal davlatlar–Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar

davlatlarining paydo bo’lishida xalifalikning yemirilishi ham madaniy hayotning

yanada ravnaq topishiga olib keldi.

Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy

hayotidagi o’zgarishlar, albatta madaniy hayotga o’z ta’sirini o’tkazmasdan

qolmaydi. Somoniylar davlatida Marv, Buxoro, Samarqand va Urganch o’sha

davrning madaniy markazlari sanalardi.

Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. Maktablarda darslar arab tilida

olib borilar edi. Rasmiy hujjatlar, shariat qoidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy

asarlar ham arab tilida yozilar edi. X asr o’rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish

yuritila boshlandi. Ammo hujjatlar, ishlar fors-tojik tilida bo’lsa ham, arab imlosida yozilar edi.

Bu shaharlardagi maktablarga hatto tevarak-atrofdagi qishloqlardan oddiy

xalq bolalari ham kelib o’qiganligi manbalarda keltiriladi.

O’sha davrda Buxoroda katta kitob bozori bo’lgan. Kitob do’konlarida

olim va fozil kishilar uchrashib, ilmiy muloqot, munozaralar o’tkazganlar. Abu Ali

ibn Sino kitob do’konlaridan birida Forobiyning Aristotel “Metafizika”siga yozgan sharhlarini sotib olganligini tarjimai holida hikoya qiladi.

Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo’lgan.

Amir kutubxonasini o’sha davrdagi Sheroz kutubxonasi bilan bellasha

oladigan yagona kutubxona sifatida tan olganlar.

Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, al-Xorazmiy, al-Farg’oniy, Abu

Rayxon Beruniy va Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar ijod etganlar. X asrning ikkinchi yarmidan tashkil topgan Qoraxoniylar davlatida ham ba’zi xonlar o’z

saroylarida kutubxonalar tashkil etdilar. Bu kutubxonalarda arab va hatto G’arbiy

Yevropa olimlarining asarlari ham mavjud edi. Bu davrda turkiy til shakllanib

bordi. Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg’ariy kabi olimlar jahon ahamiyatiga ega

bo’lgan asarlarini yaratdilar. XI asr boshida G’aznaviylar davlati, keyinroq

Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlati tashkil topdi. G’aznaviylar davrida ham ilmiy, ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivojlandi. Mahmud G’aznaviy o’z saroyiga juda katta

79

madaniy boyliklarni to’playdi, olimlarni ilmiy ishga taklif etadi. Jumladan, Abu

Rayxon Beruniyning mashhur “Hindiston” asarini shu yerda yaratgan edi.

Saljuqiylar davrida Alp-Arslon Muhammad hokimiyatni boshqarganda

uning vaziri Nizom ul-Mulk o’z davrining mashhur siyosiy arbobi va eng

ma’rifatparvar kishilaridan bo’lgan.

Saljuqiylar hokimiyati harbiylashgan bo’lib, bu hokimyatning ichki va tashqi siyosatini Nizom ul-Mulk boshqarar edi. U g’aznaviylar ish uslubiga bir oz

o’zgartirishlar kiritib, hokimiyatni boshqarish uslubini ishlab chiqadi va o’zining

“Siyosatnoma” asarini yaratadi (1091-1092 y.y.). Bu asarda davlatni boshqarish

tamoyillari-printsiplari bayon etiladi. Nizom ul-Mulk maorifni rivojlantirishda

katta xizmat qiladi. 1067 yilda Bag’dodda o’zining shaxsiy jamg’armasiga o’sha

davrning eng mashhur o’quv yurti- “Nizomiya” madrasasini qurdiradi. U olimlar, din peshvolari, so’fiylarga katta e’tibor berib, g’amxo’rlik qiladi. Uning katta

xizmatlaridan yana biri taqvimni isloh qilgani. U 1074 yili o’rta Sharq

mamlakatlari uchun kalendar-taqvim tuzadiki, bu taqvim hozirgacha eng

takomillashgan kalendarlardan biri hisoblanadi.

XI asrda Xorazmda ilm-fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma’mun II o’z

saroyiga zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Bayt-ul-Hikma” -Donishmandlar uyi tarihda “Ma’mun akademiyasi” deb nom qoldirgan. Bu

akademiyaning rivoj topishida Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi

Miskavayx, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq, faylasuf Abu Sahl al-Masixiy, tabib

Abulxayr Hammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan shug’ullanganlar. Lekin toj-taxt

uchun kurash natijasida bu ilm dargoxi o’z faoliyatini to’xtatib, olimlar tarqab

ketadi. Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko’tarilish Sharq

Renessansi – Uyg’onish davrining boshlanishga olib keldi.

Movarounnahrda ilm-fan va ma’rifat soxasida o’z xizmatlari bilan dunyoga

mashxur bo’lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarih, til va

adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad

Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o’z

ilmiy merosida ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu

asarlarda ilgari surilgan g’oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va

jismoniy jihatdan kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga

ega bo’ldi.

Shuningdek, Sharq uyg’onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib, ta’lim-tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o’lmas

ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi.

2. Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari.

Qomusiy olimlar o’z ilmiy merosida insonning aqliy, axloqiy, jismoniy va

estetik takomili masalalariga katta e’tibor berganlar. Masalan, Muhammad Al-

Xorazmiy (783-850) insonning kamolga yetishi va insoniy munosabatlarni yo’lga

80

qo’yishda ilm-fanning muhim ahamiyatiga ega ekanligi to’g’risidagi g’oyani ilgari

surgan holda pedagogik fikr taraqqiyotida munosib o’rin egallaydi.

Ayniqsa, u matematika sohasida yangilik yaratgan nazariyotchi hamda

pedagog-uslubiyotchi olim sifatida tarixda qolgan. Xorazmiy o’z davrigacha

bo’lgan qadimiy matematika fani rivojlangan mamlakatlar Vavilion (Bobil),

Yunoniston, Hindiston, Xitoy, Misrdagi deyarli barcha matematiklarning kashfiyotlarini o’rgandi va o’zi hayotiy talablar nuqtai nazarida ulardan farq

etuvchi yangi kashfiyot yaratdi.

Muhammad al-Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o’zining

ulkan hissasini qo’shdi. “Al-kitob al-muxtasar fi-hisob al-jabr val muqobala”

asarida (“aljabr val muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”) sonli kvadrat va

chiziqli tenglamalar va ularni yechish yo’llarini bayon etadi. Bu asar uch qismdan iboratdir. Birinchisi algebraik qism. Uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik

bir bo’lim kiritiladi; ikkinchsi, geometrik qism-algebraik usul qo’llab o’lchashlar

haqida; uchinchi qism vasiyatlar haqida bo’lib, muallif uni “Vasiyatlar kitobi” deb

ataydi.

Muhammad al-Xorazmiy matematika fanida abstraktsiya tushunchasini

kengaytiradi. Induktsiya yo’li bilan umumiy yechish usullarini hal etadi, deduktsiya yo’li bilan umumiy usullar yordamida xususiy masalalarni yechadi.

“Aljabr va-lmuqobala” asari bilan ham matematika fanini rivojlantirib, o’zidan

avvalgi bilimlarni o’rgandi va ularni sintezlashtirdi hamda amalda qo’llash

usullarini bayon etdi.

Mutafakkir ushbu tenglamalarni yechish uchun “Al-jabr” va “al-muqobala”

(“tiklash” va “qiyoslash”) amallarini kiritdi. Bu amallarninng mohiyati tenglama hadlarining ishorasini o’zgartirgan holda ularni bir tomondan ikkinchi tomonga

o’tkazish va yig’ishdan iboratdir. “Al-jabr” keyinchalik matematika fanining

alohida bo’limiga aylandi va “algebra” deb ataladigan bo’ldi. Mazkur amallar

yordamida har qanday tenglamani kononlik shakliga, ya’ni asosiy tiplardan biriga

keltirib, keyin echiladi. Bu usul fan olamida muhim ahamiyatga ega edi. Shu asar

tufayli “Al-Xorazmiy” nomi lotincha transkriptsiyada “Algoritmi” shaklini oldi, keyin “Algoritmus” va nihoyat hozirgi zamon hisoblash matematikasining asosiy

tushunchasi “algoritm” (“algorifm”) ga aylandi. U matematikaning nazariy

rivojlanishi bilan birga, undan turmushda foydalanish yo’llarini ham berdi. Meros

taqsim qilish, vasiyatnomalarni tuzish hamda mol taqsim etish uchun zarur bo’lgan

hisoblarni taklif etdi.

Muhammad al-Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi “Hind arifmetikasi haqida kitob” (“Hisob al-hind”)dir. Asar o’nlik tizim raqamlari

(1,2.3,4,5,6.7,8,9)ga bag’ishlangan. Mutafakkir hindlarning falakiyot va

matematikaga oid “Sindihin” nomli qo’llanmasini o’qib, uning yanglish va qiyin

tomonlarini qayta tikladi, uning mundarijasiga yangi boblarni qo’shdi va bu asarni

“qisqargan Sindihind” (“Algorizmi hind hisobi haqida”) deb atadi. Mazkur asar

faqat Sharqdagina emas, Yevropada ham qo’llanma sifatida shuhrat taratdi. U Hindistonda kashf etilgan raqamlarni soddalashtirdi va birinchi marta arab tilida

bayon etdi. Ungacha ancha qo’pol sanoq usullaridan foydalanib kelingan. O’nlik

81

tizimining kashf etilishi fan olamida sanoq tizimida inqilobiy o’zgarish deb

ta’riflanadi. Evropaga 1,2.3,4,5,6,7,8,9 raqamlaridan foydalanish va nol yordamida

eng katta sonlarni yozish va joylarni aniq ko’rsatish X-X1 asrlarda arablardan kirib

kelgan.

Muhammad al-Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bo’lgan qo’shish,

ayirish, bo’lish hamda ko’paytirish qoidalarini yaratgan. Shuningdek, turli “jins”dagi sonlarni ko’paytirish algoritmini ham bergan. Masalan, minut va

sekundlarni bir-biriga ko’paytirish uchun, avvalo bir xil shaklga keltirish, ya’ni,

sekund yoki minutga aylantirish maqsadga muvofiq ekanligini ko’rsatgan. Maxsus

bobda kasr va ildizdan chiqarish amallarining mohiyatini bayon etgan.

Muhammad al-Xorazmiy o’zining falakiyotga doir ishlarida hindlarning

falakiyot jadvallarini tahlil etib, “Xorazmiy ziji” nomi bilan mashhur astronomik jadvallar tuzdi.

Ma’lumotlarga ko’ra VIII-XV asrlarda hammasi bo’lib, yuztacha zij

(trigonometriya va falakiyotga oid) jadvallar mavjud bo’lgan. Bu zijlar orasida

boshqa olimlar bilan birga Muhammad al-Xorazmiy tuzgan zijlar ham bor edi. Bu

kitob ham bir necha asrlar bu soha olimlariga qiziqish uyg’otadi va 1126 yilda

latinchaga tarjima qilinadi. Arab tilida birinchi yozilgan sinuslar va tangenslar ziji Xorazmiyga taalluqli. Tadqiqotchilar fanda tekis, uchburchak trigonometriyasi va

sferik uchburchak trigonometriyasini tadqiq qilish ham Xorazmiydan boshlangan

deyishadi. Uning sinus zijlari latin tiliga o’girilib, Yevropa falakiyotchi va geodez

olimlariga qo’llanma sifatida xizmat qildi. Allomaning bu asari XII asrda latin

tiliga tarjima etilib, bir necha asr davomida undan foydalanib kelindi. Bundan

tashqari “Kitob surati-l-ard” (“Yevropa surati kitobi”) birinchi yozilgan geografiyaga oid kitob sanaladi. Bu asar xaritani tavsiflagan asardir. Asar

Muhammad al-Xorazmiyning ko’p yillik olib borgan tekshirish-kuzatish

ishlarining natijasi edi. Alloma sharq mamlakatlari ustida kuzatishlar olib borib,

mamlakat va shaharlarning xaritalarini chizadi, nomlar ro’parasiga uzunlik va

kenglik darajalarini ko’rsatadi. U geografiyaga oid asarlarida yerni yetti iqlimga

bo’ladi hamda yerning xaritasini chizadi. Olimning to’rt xaritasi (Azov dengizi, Nil daryosi, Yaqin va o’rta Sharq xalqlari xaritasi) saqlanib qolgan1. Uning yuqoridagi

asari ham Sharq va g’arbda katta ahamiyatga egadir.

827 yilda Xorazmiy rahbarligida yer kurrasining kattaligini aniqlash

maqsadida yer meridianining bir gradusi o’lchab chiqildi. Bag’dodda yozilgan

trigonometriyaga oid dastlabki asar ham Xorazmiyga tegishli bo’lib, unda sinus,

tangeneslarning o’zgarish qonuniyati ko’rsatiladi. Uning trigonometrik jadvali o’sha davr jadvalaridan farq qilgan.

Muhammad al-Xorazmiyning tarix va musiqaga oid, quyosh soatlari

to’g’risida ham asarlari bo’lib, “Tarix kitobi” (“Kitob at-tarix”) xalifalik tarixiga

oid va xalifalikning birinchi tarixchilaridan sanaladi.

1 Irisov A. Xorazmiy va Farobiy. –Toshkent, Izbekiston, 1961, 8-9 betlar

82

Shuni ta’kidlash joizki, alloma o’zigacha bo’lgan ilmiy bilimlarning asosiy

g’oyalari, tamoyil va metodlarini sintezlashtirdi. U ilmiy bilimlarni

o’rganuvchilarning mustaqil bilim olishlariga e’tiborni qaratdi.

Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga hamda olgan

bilimlaridan foydalanishga katta e’tibor berdi. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy

manbalarni to’plash, ularni ifodalash va kuzatganlarni tushintira olish malaka va ko’nikmalarini hosil qilishga katta baho berdi. Masalan, “Al-kitob al-muxtasar fi

hisob al-jabr va-l muqobala” asarida olimlarni uch guruhga bo’lib shunday yozadi:

Ulardan biri o’zidan avvalgilar qilgan ishlarni amalga oshirishda boshqalardan

o’zib ketadi va uni o’zidan keyin qoluvchilarga meros qilib qoldiradi.

Boshqasi o’zidan avvalgilarning asarlarini sharhlaydi va bu bilan

qiyinchiliklarni osonlashtiradi, yopiqni ochadi, yo’lni yoritadi va uni tushunarliroq qiladi. Yoki bu ayrim kitoblarda nuqsonlar topadigan va sochilib yotganni

to’playdigan odam bo’lib, u o’zidan avvalgilar haqida yaxshi fikrda bo’ladi,

takabburlik qilmaydi va o’zi qilgan ishidan mag’rurlanmaydi.

Muhammad al-Xorazmiyning bu fikri bir tomondan, olimlar faoliyatining

ezgulikka xizmat qilishini yoritsa, ikkinchi tomondan, o’sha davrda ilmiy tadqiqot

ishlari va o’qitishning metod va vositalaridan qay darajada foydalanganligini ko’rsatadi.

Barcha mutafakkirlar kabi Muhammad al-Xorazmiy ham ko’rgazmali-tajriba

metodlari, bilim berishning turli vositalari, savol-javob, malaka va ko’nikmalarni

shakllantirish metodlari, bilimlarni sinash metodlaridan foydalangan. Allomaning

arifmetikaga oid risolalari tafakkurni rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon

etishga e’tibor berganligini ko’rsatadi. “Men arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini o’z ichiga oluvchi “Aljabr val-muqobala hisobi haqida qisqacha

kitob”ni ta’lif qildim, chunki meros taqsim qilishda, vasiyatnoma tuzishda, mol

taqsimlashda va adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda, shuningdek,

yer o’lchashda, kanallar o’tkazishda, geometriyada va boshqa shunga o’xshash

turlicha ishlarda kishilar uchun zarurdir”1. Muhammad al-Xorazmiy bilishni

sezgidan mantiqiy tasavvur orqali farq qilish haqida fikr bayon etgan: “sezgi” orqali bilish bu qisman bilish bo’lsa, mantiqiy bilish esa haqiqiy bilimning muhim

tomonini namoyon etadi.

Muhammad al-Xorazmiy bilish nazariyasiga muhim hissa qo’shdi. U

birinchilardan bo’lib, sinov-kuzatish va sinov metodlariga asos soldi (samoviy

obyektlarning harakatini aks ettiruvchi jadval asosida matematik masalalarning

algoritm metodida yechishni ishlab chiqdi). U matematik g’oyalar asosida odamlarning hayotiy zarurati yotishini, ilmiy kashfiyotlar odamlarning amaliy

talablari asosida paydo bo’lishini asosladi. Masalan, yer ishlari, binolar qurish,

kanallar ochish shunday paydo bo’lgan, deydi. U birinchi marta insonlar

o’rtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda ifodaladi.

Alloma ilmiy faoliyatining metodologik jihatlariga katta ahamiyat berdi.

1 Al-Xorazmiy, Mu?ammad ibn Muso. Tanl. asarlar. —Toshkent, 77-78-???ear.

83

3. Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar.

O’rta asr ijtimoiy – falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiy

nomi bilan bog’liq bo’lib, uning inson kamoloti haqidagi ta’imoti ta’lim – tarbiya

sohasida katta ahamiyatga ega. Mashxur Yunon faylasufi Arastudan keyin Sharqda

o’z bilimi, fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik

mutafakkir – “Muallimiy soniy” - “Ikkinchi muallim” deb ataydilar.

Abu Nasr Forobiy (to’liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn

Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) hijriy 260 yil (milodiy 873 yil)da Shosh –

Toshkentga yaqin Forob (O’tror) degan joyda harbiy xizmatchi oilasida tug’ilgan.

Forobda boshlang’ich ta’limni olgach, Shoshda, Buxoroda, Samarqanda ta’lim

olganligi haqida ma’lumotlar bor. Lekin arab xalifaligining yirik madaniy markazi

Bag’dodga xalifalikning turli tomonlaridan kelgan olimlar yig’ilganligi, uning yirik

ilmiy markazga aylanganligi tuyfayli Forobiy ham ilm olish istagida Bag’dodga

jo’naydi. Bag’dodda Forobiy o’rta asr fanini, turli fan sohalarini o’rganadi.

Masalan, unga Yunon tilida Abu Bashar Matta (Matta ibn Yunus), tibbiyot va

mantiqdan Yuxanna ibn Haylon (Jilon) ta’lim bergan. Umuman, Forobiy Bag’doda

matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik,

poetika bilan shug’ullandi, turli tillarni o’rgandi.

Ba’zi manbalarda Forobiy 70 dan oshiq tilni bilganligi haqida gapiriladi.

Abu nasr Forobiy qomusiy olim hisoblanadi. Tadqiqotchilar uning 160 dan

ortiq ilmiy asarlar yaratganligini qayd etadilar.

Forobiy taxminan 941 yillardan boshlab Damashqda yashaydi. Shahar

chekkasidagi bog’da qorovul bo’lib ishlaydi va faqirona hayot kechirib, ilmiy ish

bilan shug’ullanadi. 943-967 yillarda esa Halabda yashaydi. 949-950 yillarida

Misrda ham bo’lgan. So’ng yana Damashqga qaytib, shu yerda 950 yilda vafot

etgan. Damashqdagi “Bob as – sag’ir” qabristoniga dafn qilingan. Rivoyatlarga

ko’ra Abu Nasrning hikmat falsafani o’qishiga bir kishi sabab bo’lgan ekan. O’sha

kishi unga Arastuning bir necha kitobini, shu yerda tura tursin, keyin olib ketaman

deb qo’yib ketgani sabab bo’lgan, deyishadi. Ittifoqo, kitoblarga ko’zi tushib,

ularning Abu Nasrning ko’ngliga ma’qul bo’lib qoladi va o’qishga kirishadi

natijada yetuk faylusufga aylanadi. Haqiqatdan ham Abu Nasr Forobiy o’rta asr

davri ilm – fani taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan olim, Forobiy tabiiy, ilmiy va

ijtimoiy bilimlarning barcha sohalarida ilmiy ish olib borgan. Forobiy o’zidan

keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falsafa, musiqa, filologiya va boshqa tabiiy,

ilmiy bilimlarning turli sohalarida asarlar yaratgan. Demak, Forobiy inson baxt –

saodatga erishuvi uchun ularni baxtli – saodatli qila oladigan jamoa rahbari bo’lishi

kerak deydi. U fozil shaharni boshqaradigan hokim tabiatdan: 1 – sog’ – salomat

bo’lib, o’z vazifasini bajarishda hech qanday qiyinchilik sezmasligi; 2 – tabiati

84

nozik, farosatli; 3 – xotirasi mustahkam, 4 – zehni o’tkir, 5 – o’z fikrini tushuntira

oladigan notiq, 6 – bilim-ma’rifatga havasli, 7 – taom yeyishda, ichimlikda,

ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha, o’zini tiya oladigan bo’lishi

(qimor yoki boshqa o’yinlardan) zavq, huzur olishdan uzoq bo’lishi, 8 - haq va

haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan, yolg’onni va yolg’onchilarni

yomon ko’radigan, 9 – o’z qadrini biluvchi va oriyatli bo’lishi, 10 – mol dunyo

ketidan quvmaydigan, 11 – adolatparvar, 12 – qatiyatli, sabotli, jur’atli, jasur

bo’lishi muhimligini qayd etadi. Forobiy bu fazilatlarni har bir etuk insonda

ko’rishni istaydi.

Forobiy o’zining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga

bo’ladi. Bunda u, kishilarning diniy mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki

tabiiy xususiyatlariga, qobiliyatlariga, aqliy iqtidoriga, bilim ko’nikmalariga

e’tibor berishlik zarur deydi. U o’zning “Baxt saodatga erishuv yo’llar haqida

risola” asarida “Davlatning vazifasi insonlarni baxt – saodatga olib borishdir, - deb

yozadi. U, - bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo’lga kiritadi”. Forobiy

davlatni yetuk shaxs boshqarishi lozim daydi; ya’ni jamoani idora etuvchi adolatli,

dono bo’lishi, qonunlarga rioya etishi va qonunlar yarata olishi, kelgusini oldindan

ko’ra bilishi, boshqalarga g’amxo’r bo’lishi lozim deydi.

Forobiy ta’lim tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim – tarbiyaning

muhumligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim – tarbiya usullari va

uslubi haqida fikr yuritadi. “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saodatga erishuv

to’g’risida”, “Ixso – al - ulum”, “Ilmlarning kelib chiqishi”, “Aql ma’nolari

to’g’risida” kabi asarlarida ijtimoiy – tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.

Forobiy o’z ishlarida ta’lim – tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida

ta’lim bergan bo’lsa ham, ammo har birining insonni kamolga yetkazishda o’z

o’rni va xususiyati bor ekanligini alohida ta’kidlaydi.

Forobiy “Baxt – saodatga erishuv to’g’risida” asarida bilimlarni o’rganish

tartibi haqida fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm

o’rganiladi, bu – olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o’rgangach, tabiiy ilmlarni,

tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o’rganish lozim.

Undan so’ng, umuman, jonli tabiat o’simlik va hayvonlar haqidagi ilm o’rgan iladi,

deydi.

Forobiy inson kamolotga yolg’iz o’zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan

aloqada bo’lish, ularning ko’maklashuvchi yoki munosabatlariga muxtoj bo’ladi.

Uning fikricha tarbi jarayoni tajribali pedagog, o’qituvchi tomonidan tashkil

etilishi muhumdir. Chunki har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni o’zicha

bila olmaydi. Unga buning uchun o’qituvchi lozim.

Bunga Forobiy ta’lim – tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish orqali erishish

mumkin, deydi. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim – tarbiya

85

insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan komolga yetkazadi, xususan, inson tabiat

va jamiyat qonun-qoidalarini to’g’ri bilib oladi va hayotda to’g’ri yo’l tutadi,

boshqalar bilan to’g’ri munosabatda bo’ladi, jamiyat tartib qoidalariga rioya etadi.

Demak, Forobiy ta’lim – tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob

bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan

iborat deb biladi.

Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim

– degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya –

nazariy fazilatni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va

amaliy malakalarni o’rgatishdir, deydi olim.

Abu nasr Forobiy yana aytadi: “Ta’lim – degan so’z xalqlar va shaharliklar

o’rtasida nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o’rtasidagi tug’ma

fazilat va amaliy kasb hunar fazilatlarini birlashtirish degan so’zdir.

Ta’lim faqat so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. Tarbiya esa, amaliy ish

tajriba bilan, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo’lgan ish

- harakat, kasb - hunarga berilgan bo’lishi, o’rganishidir”

Forobiy nazariy bilimlarni egallashga kirishgan har bir kishi xulq – odobda

ham qay darajada pok bo’lishi kerakligini “Falsafani o’rganishdan oldin nimani

bilish kerakligi to’g’risida”gi risolasida shunday ta’riflaydi: “Falsafani o’rganihdan

avval o’zingizni hirs-havaslardan shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va

shaxvoniyat kabi noto`g’ri tuyg’ularga emas, balki kamolotga bo’lgan hirs-havas

qolsin.

Bunga xulq axloqni faqat so’zdagina emas, balki haqiqatda (amalda) tozalash

orqali erishish mumkin. Shunday so’ng xato va adashishdan saqlovchi, haqiqat

yo’lini tushunib olishga boshlovchi (notiq – so’zlovchi, fikrlash ma’nosida)

nafsini, jonini, ruhini tozalash zarur”.

Forobiy axloqiy fazilatlar deganda bilimdonllik, donolik va mulohazali

bo’lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik manfaatini yuqori qo’yish, haqiqat,

ma’naviy yuksaklikka intil, adolatliylik kabi xislatlarni tushunadi. Ammo bu

xislatlarning eng muhumi har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo’lishidir. Shuning

uchun ham Forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog’liq holda, tafakkurga

asoslangan axloq sifatida qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq me’yorlari

ifodasi sifatidagini emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham

talqin etganligini ko’ramiz. Forobiy “Aql ma’nolari haqida” risolasida aql

masalasini tahlil qilib, aql bilish haqidagi ta’limotida mantiq (logika) ilmi muhim

o’rin tutadi deydi. U mantiq ilmi bilan grammatika o’rtasidagi mushtarakligini

qayd etib, mantiqning aqlga munosabati, grammatikaning tilga munosabati kabidir.

Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni

haqiqiy yo’lda olib borish uchun aqlni to’g’irlab turadi deydi.

86

Forobiy “Muzika haqida katta kitob” degan ko’p jildi asari bilan o’rta asrning

yirik muzikashunosi sifatida ham mashxur bo’ldi. U muzikaga ilmini nazariy,

amaliy jihatdan yoritib, muzikani inson axloqini tarbiyalovchi sixat salomatligni

mustahkamlovchi vosita deb qaragan. Uning muzika sohasida qoldirgan merosi

muzika madaniyati tarixida muhim ahamiyatga molikdir.

Forobiyning ta’lim-tarbiya yo’llari, usullari vositalri haqidagi qarashlari ham

qimmatlidir. U insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l – ta’lim va tarbiya yo’li bilan

hosil qilinadi. Ta’lim nazariy fazilatlarini birlashtirsa, tarbiya esa tug’ma fazilat –

nazariy bilimlar va amaliy kasb - hunar, xulq odob fazilatlarini birlashtiradi. Ta’lim

so’z va o’rganish bilan tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi,

deydi. Har ikkalasi birlashsa yetuklik namoyon bo’ladi, ammo bu yetuklik bilim va

amaliy ko’nikmalarni qay darajada o’rganganligiga qarab paydo bo’ladi, deb

ko’rsatadi.

Forobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o’rganilsa, tarbiyada

ma’naviy – axloqiy qoidalar, odob me’yorlari o’rganiladi, kasb-hunarga oid

malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi.

Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan ta’lim-tarbiyaning turli

metodlari yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta’lim – tarbiya ishlarini ikki yo’l

bilan amalga oshirishni nazarda tutadi.

“Amaliy fazilatlar va amaliy san’at (kasb-hunar)lar va ularni bajarishga

odatlanish masalasi”ga kelganda, bu odat ikki yo’l bilan hosil qilinadi: bulardan

birinchisi – qanoatbaxsh so’zlar, chorlovchi, ilxomlantiruvchi so’zlar yordamida

odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g’ayrat, qasd-intilish

harakatga aylantiriladi.

Ikkinchi yo’l (yoki usul) – majbur etish yo’li. Bu usul gapga ko’nmovchi,

qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan qo’llaniladi. Chunki ular

o’z istaklaricha so’z bilan g’ayratga kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi

nazariy bilimlarni o’rganishga kirishsa, uning fazilati yaxshi bo’ladi. Kasb

hunarlarni va juz’iy san’atlarni egallashga intilish bo’lmasa, bunday odamlarni

majbur etmaslik kerak. Chunki shahar xalqlariga tarbiya berishdan maqsad – ularni

fazilat egasi qilib va san’at ahllariga aylantirishdir.

Demak, Forobiy ta’lim – tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish

metodlarini ilgari surgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama

kamolga yetkazish maqsadini ko’zlaydi.

Xulosa qilib aytganda Forobiy pedagogik ta’limotining asosida komil insonni

shakllantirish, insonni o’z mohiyati bilan ijtimoiy, ya’ni faqat jamiyatda, o’zaro

munosabatlar jarayonida komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi.

Insonning kamolga yetishida ham aqli, ham axloqiy tarbiyaning o’zaro

aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda Forobiy tavsiya etgan ta’lim – tarbiya

87

usullari hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotmaganligi bilan diqqatga

sazovordir.

Ma’lumki, Sharq Uyg’onish davrida ma’naviy-ma’rifiy sohada asosiy masala

inson muammosi bo’lgan. Shuning uchun ham ta’lim-tarbiya masalalariga katta

e’tibor berilgan. Didaktik asarlarda Sharqqa xos bo’lgan insonning axloqiy, ruhiy

kamoloti, oliy darajadagi yuksalish muammosi yetakchi g’oya bo’lgan. Insoniylik,

insonni ulug’lash g’oyasi ta’lim-tarbiyaga oid yaratilgan asarlarning asosiy o’zagi

sanalgan. Bu g’oyani, ya’ni insonparvarlik g’oyasini amalga oshirishning asosiy

vositalari sifatida yuksak axloqiy odatlar, insoniy munosabatlar va xislatlarni tarkib

toptirishga olib keluvchi ta’lim-tarbiyani amalga oshirish muhim masala qilib

qo’yilgan. Zero, insoniylik g’oyasida yuksak axloqiy xislatlar ifodalangani uchun

ham Sharq Uyg’onish davri falsafasi va pedagogikasida ta’limiy-axloqiy yo’nalish

muhim ahamiyat kasb etdi. Axloq masalasi faylasuflarning ham, buyuk

mutafakkirlarning ham, tarixchi-yu shoir hamda adiblarning ham birdek diqqat

markazida bo’ldi. Ta’limiy-axloqiy risolalar paydo bo’lib, axloqning ham nazariy,

ham amaliy masalalari tahlil etildi. “Qutadg’u bilig”, “Axloqi Nosiriy”,

“Qobusnoma”, “Hibbat ul-haqoyiq”, “Guliston”, “Bo’ston”, “Axloqi Jaloliy”,

“Axloqi Muhsiniy”, “Mahbub ul-qulub” kabi Yusuf Xos Hojib, Nasiriddin Tusiy,

Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher

Navoiy, jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz Koshifiylarning ta’limiy-axloqiy asarlari

yuqorida ta’kidlaganimiz inson shaxsini ma’naviy-axloqiy shakllantirish

muammosini hal etish sohasida yaratilgan sof pedagogik asarlar sifatida muhim

ahamiyatga ega. Mazkur ta’limiy-axloqiy asarlarda insonning ma’naviy kamolga

yetishida yuksak axloqqa ega bo’lishi ilm-fanni egallashi asosidagina amalga

oshishi mumkin, degan g’oya ilgari surildi.

Chunki biz nazarda tutayotgan davrdan boshlab savod o’rgatish “Qur’on”

va “Hadis”larni o’rganish va ulardagi ko’rsatmalarni o’zlashtirib olish bilan birga

olib borilgan. Shunga ko’ra, “Qur’on” va “Hadis”lardagi pand-nasihatlar ham

olimlar, ham adiblar ijodiga ta’sir etgan. Hadislarning ta’siriga sabab umuminsoniy

fazilatlarga alohida urg’u berilgan. Ularda ilgari surilgan musulmonchilikning

muhim xislatlari: halollik, saxovat, himmat, mehru-oqibat, ehson, sharm-xayo, ilm

izlash, muomala qoidalari, axloq mezonlari va boshqalar o’z ifodasini topgan va

Sharq adabiyotiga, jumladan, ta’limiy-axloqiy asarlarga ta’sir etgan. Ta’limiy-

axloqiy asarlar bevosita Hadislarda ilgari surilgan g’oyalar asosida yaratildi.

Hadislar ta’siri Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asaridan boshlanib,

Kaykovusning “Qobusnoma”, Ahmad Yugnakiyning “Hibbat ul-haqoyiq”,

Sa’diyning “Guliston”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” va boshqa asarlar

negizida ko’rinadi. Ham g’oya, ham mazmun, ham shakl buning dalilidir.

88

Masalan “Qur’on”da ham, “Hadis”larda ham, ta’limiy-axloqiy dostonlarda

ham ilm ta’rifi bilan birga, xulq-odob qoidalari, turmush odobi yoritiladi.

Xullas, Sharq ta’lim-tarbiyasida ilmni targ’ib etish, xulq-odob qoidalari islomiy

tamoyillarga asoslangan, ta’limiy-axloqiy asarlardagi mundarijalarning

o’xshashligi ular tayangan ma’naviy zaminga bog’liqdir.

Mavzu bo’yicha mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

1. Sharq Uyg’onish davrida ilm-fan, madaniyat, ta’lim-tarbiya taraqqiyoti

nimalarda namoyon bo’ldi?

2. Al-Xorazmiyning ilmiy merosi va didaktik qarashlarining ahamiyati nimalarda ko’rinadi?

3. Abu Nasr Farobiy qachon va qayerda tug’ilgan?

4. Farobiyning qanday asarlarini bilasiz?

5. Farobiyning “Aql”ga bergan ta’rifini keltiring.

6. Farobiy yunon olimlaridan kimlarning asarlariga sharhlar yozgan?

7. Farobiyning pedagogik talimotlarini keltiring. 8. Farobiy komil insonni tarbiyalashdagi asosiy vazifa nima deb biladi?

9. Farobiyning ta’lim-tarbiya berish usullari haqida so’zlang.

10. Farobiy “Hikmat asoslari” (Fusus al-hakim) asarida insonni 5

sezgi a’zosi 5 turli vazifani bajarishi haqida yozadi. Ular qaysilar?

11. Farobiy qachon va qayerda vafot etgan?

12. Bilimlarni o’rganish tartibi haqidagi fikr Farobiyning qaysi asarida o’z ifodasini topgan?

13. Farobiy qaysi yillarda Halabda yashagan?

14. Farobiyning ta’iim-tarbiyaga oid ta’limoti asosida qanday g’oyalar

yotadi? Nazorat uchun savollar:

1.Sharq mutafakkirlari haqida tushuncha bering.

2.Muhammad ibn al-Xorazmiyning ilmiy merosi haqida ma`lumot bering.

3.Muhammad ibn al-Xorazmiyning didaktik qarshlari.

4.Abu Nasr Farobiyning ta`limiy-axloqiy qarashlari haqida ma`lumot bering.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

2. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan

va texnologiyalar. 2010-yil

3.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

5. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

6.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

89

7.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

8.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

9.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

10.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

11.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

12.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

13.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

5-MAVZU: ABU RAYXON BERUNIY HAMDA ABU ALI IBN SINONING

TA`LIMIY – AXLOQIY QARASHLARI

Reja:

1. Abu Rayxon Beruniyning ilmiy –pedagogik qarashlari.

2. Abu Ali ibn Sinoning tarbiya va ta`lim haqidagi qarashlari.

Tayanch so`zlar: Hindiston”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”, “Tibbiyotda

dorishunoslik”, “Yulduzshunoslikda boshlang‘ich ma’lumotlarni anglash”,

“Qonuni Ma’sudiy”, Kartografiya», «Globus yasash kitobi», «al – Qonun al-

Mas’udiy» («Mas’ud qoununi»), «Kitob as - Saidona», «al – Qonuni al -

Mas’udiy», «Giodeziya».

Asosiy matn

1. Abu Rayxon Beruniyning ilmiy –pedagogik qarashlari

Abu Rayxon al – Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo‘llari, usullari

haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Uning fikricha ta’lim

oluvchilarga ta’lim berishda quyidagilarga e’tibor berish kerak:

ta’lim oluvchilarni zeriktirmaslik;

bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o‘rgatavermaslik kerak

– bu dars jadvaliga qo‘yilgan talablardan biri;

uzviylik va izchillik;

tahlil qilish va taqqoslash;

takrorlash;

materialni ko‘rgazmali bayon etish va shu kabilar.

Beruniyning quyidagi mashxur asarlari mavjud: “Qadimgi xalqlardan qolgan

yodgorliklar”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”, “Tibbiyotda

90

dorishunoslik”, “Yulduzshunoslikda boshlang‘ich ma’lumotlarni anglash”,

“Qonuni Ma’sudiy” va boshqalar. Olim tomonidan 152 ta kitob yozilgani haqidagi

ma’lumotlar bor. Shundan bizgacha 31 tasi yetib kelgan.

Beruniy ta’lim berish davomida dars jadvalidagi fanlarni navbatma – navbat

joylashtirishni quyidagicha ifodalaydi: ta’lim oluvchilar bir fandan ikkinchisiga

o‘tishda ular bir bog‘dan ikkinchi bir yangi bog‘ga o‘tganday bo‘lsin. Unda ta’lim

samarali olib boriladi.

Qomusiy olim Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy X asrning

ikkinchi yarmi va XI asrning boshlarida, g’oyat murakkab tarixiy davrda yashadi

va ijod etdi. Abu Rayxon Beruniy 362 yil 3-zulhijjada (milodiy 973 yil 4-sentyabr)

Xorazmning Qiyod (Kot) shahrida dunyoga keldi. Berun yoki birun so’zi

«tashqari» degan ma’noni anglatadi.

XIII asr boshlarida Xorazmda bo’lgan mashhur sayohatchi va geograf Yoqut

Hamaviyning aytishicha, Vatanidan tashqariga ketgan har bir kishini

Xorazmiyliklar «Beruniy» laqabi bilan ataganlar. Keyinchalik bu laqab shu

an’anaga ko’ra uning nomiga qo’shilib qolgan bo’lsa ehtimol. Chunonchi, olimni

shaxsan bilgan mashxur tarihchi Abul Fazil Bayhaqiy unga nisbatan «Beruniy

laqabini qo’llamay, faqat «Abu Rayxon» deb ataydi. «Abu Rayxon» esa

«marhamatli», «rahmatli», «rahmdil» ma’nolarini bildiradi», - degan fikrlarni

aytadilar

Abu Rayxon Beruniy boshlang’ich ta’limni olgach, o’sha davrda fan –

madaniyat taraqqiy etgan Xorazmning peshqadam olimlaridan saboq oladi.

Beruniy Horzam tili bilan birga sug’diy, forsiy, suryoniy, Yunon, qadimgi

yahudiy tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham o’rgangan. U Yunon

klassik ilmi, astronomiya, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix,

etnografiya, falsafa va filologiyadan ham chuqur bilim oladi.

Beruniy yirik olim Abu Nasr Ibn Iroqdan Yevklid geometriyasi,

Ptolemeyning astronomik ta’limotlaridan dars olgan.

Bundan tashqari o’zidan oldin o’tgan matematik, munajjim va geografiya

olimi Muhammad Xorazmiy, geografiya olimi Abul Abbos, Ahmad Farg’oniy (IX

asr), Marvaziy (IX asr), Javhariy (IX asr), faylasuf va tabiatshunos Abu Nasr

Forobiy, Abul Vafo Juzjoniy (940-998), seyistonlik Abu Said as-Sijiy (951-1024),

Abu Muhammad Hamid Ho’jandiy va boshqalarning asarlarini mustaqil o’rganadi.

995 yilgacha Beruniy astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy

masalalrini hal etish bilan birga, Sharqda birinchi bo’lib yer va osmon globusini

yasadi va astronomiyaga oid bir necha kitob yozdi («Kartografiya», «Globus

yasash kitobi», «Yerdagi joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida

maqola» va boshqalar).

91

Beruniy hali juda yosh olim bo’lishiga qaramay, Kot shahrida 994-995

yillarda astronomik kuzatishlar o’tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o’zi astronomik

asboblar ixtiro etgan.

994-995 yillarda Qoraxoniylar samoniylar davlatiga qarshi hujum qiladilar.

Urganch amiri Ma’mun I tomonidan Beruniy ijod etayotgan Kot shahri zabt etilib

(bu shahar Janubiy Horzamning poytahti bo’lgan), yagona Xorazm davlati tashkil

topadi. Amir Abu Abdullo Muhammad xizmatida bo’lgan Beruniy ham boshqa

olimlar kabi Kot-Qiyotni tark etib, Jurjon (Kaspiy dengizining janubi-sharqi)da,

so’ng Rayda (TeHron yaqinida) yashaydi, Raydan yana Jurjonga qaytib, olim va

kelajakdagi ustozi Abu Sahl Iso Masihiy bilan tanishadi va undan ta’lim oladi.

O’sha davrda Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Qobus ibn Vushmagir

yosh olimga hayrihohlik ko’rsatadi. «Shams al-Maoliy» («Oliy martabalar

quyoshi») laqabi bilan mashhur bo’lgan bu podshohga bag’ishlab Beruniy

«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu

asar Beruniy nomini Yaqin va O’rta Sharqqa mashhur qildi.

1004 yilda Beruniy Ma’mun II ibn Ma’mun tomonidan Xorazmga chaqirib

olinadi va uning yaqin maslahatchisi bo’lib qoladi.

Ma’mun davrida Urganchda «Ma’mun akademiyasi» nomli ilmiy markaz

tashkil etiladi va u yerda musulmon Sharqining yirik olimlari faoliyat ko’rsatadi.

Beruniy bir necha yil kamyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida

kuzatishlar va tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida

«Mineralogiya» asarini yaratadi.

1017-1018 yillarda yana taxt va hokimiyat uchun kurash boshlanib,

Movarounnahrda qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xuroson va Avg’onistonda

Mahmud G’aznaviy (998-1030) hukmronligi o’rnatilib, qoraxoniylar bilan tuzilgan

shartnomaga muvofiq Xorazm Mahmud davlatiga tobe bo’lib qoladi.

Ma’mun akademiyasidagi ko’plab olimlar qatori Beruniy ham G’aznaga olib

ketiladi va u yerda ko’p qiyinchiliklar bilan o’z ijodini davom ettiradi.

Beruniy bu yerda o’zining «Xorazmning mashhur kishilari», «Taxdid nihoyot

al-amokin li tashix masofot al – masokin», («Turar joylar orasidagi masofani

tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash», ya’ni «Giodeziya»)

asarini yaratdi. Bu asarda geografiya va astronomiya fanlari bilan bir qatorda

paleontologik kuzatishlar natijalari ham bayon qilingan.

Beruniyning yana bir muhim asari «Munajjimlik san’atidan boshlang’ich

tushunchalar»dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki

tushunchalar, ma’lumotlar bergan.

Ma’lumki, Mahmud G’aznaviy Hindistonga qarshi bosqinchilik urushlarini

olib borgan. Mana shu yurishlarning birida Beruniy Ham Mahmud G’aznaviyga

hamroh bo’lib bordi. U sanskrit (eski hind tili)ni bilganligi uchun hind xalqi

92

madaniyati, adabiyoti va san’ati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo’ldi

va bu mehnatlari natijasida 1030 yilda o’zining Sharq va G’arbda keng e’tirof

qilingan mashxur «Hindiston» asarini yaratadi.

Kitobning to’liq nomi «Kitobu fi tahqiqi molil hind min maqulatin fil aqli av

marzulatin», ya’ni «Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini

aniqlash kitobi» bo’lib, aytishga qulay bo’lishligi uchun qisqacha «Tahqiqu mo -

mil hind» - («Hindistonga oid tadqiqlar» yoki «Hindiston») deb yuritiladi.

Uning bu shoh asari G’arb va Sharq olimlari, shu jumladan, hozirgi zamon

hind olimlari tomonidan yuksak baholangan. Akademik V.R.Rozen «Sharq va

G’arbning qadimgi va o’rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida bunga teng

keladigan asar yo’q», - deb baholasa, hindiston olimi Hamid Rizo olim haqida

gapirib, «Hind madaniyatining chigal muammolarini biron-bir o’rta asr yoki

hozirgi zamon muallifi Abu Rayxon Beruniydek muvaffaqiyatli ravishda tushunib

yetmagan. Uning «Hindiston» asari qadimgi hind madaniyati va fanining klassik

namunasi bo’lib qoladi»

Asarda Beruniyning Hindiston haqidagi barcha qarashlari o’z ifodasini

topgan.

O’sha yili (1030) Mahmud G’aznaviy vafot etadi. Uning kichik o’g’li

Muhammad voris sifatida taxtga o’tirgan bo’lsa-da, ko’p o’tmay Mahmudning

katta o’g’li Mas’ud (1030-1041) ukasini taxtdan ag’darib, o’zi hokimiyatni qo’lga

oladi. Bilimdon va zukko, ilm ahlini qadrlovchi Mas’ud Beruniyni o’z himoyasiga

olib, uning ijod qilishiga sharoit yaratib beradi.

Beruniy astronomiyaga oid «al – Qonun al-Mas’udiy» («Mas’ud qoununi»)

nomli yirik asarini shoh Mas’udga bag’ishlaydi. Olimlar bu asarni matematika va

astronomiyaga oid ungacha yozilgan barcha asarlardan yuqori qo’yadilar. O’sha

asr olimlaridan biri Yoqutning yozishicha: «Mas’ud qonuni» kitobi matematika va

astronomiya bo’yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o’chirib yuborgan

deydi.

Beruniy yana «qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma’lumotlar

to’plami» («Mineralogiya»), «Dorivor o’simliklar haqida Kitob», «Kitob as

Saydona fit – -tibb» kabi asarlarni ham yozdi. «Mineralogiya» Sharqdagina emas,

Yevropada ham qimmatbaho toshlarni izlash usullari va ular bilan savdo qilish,

konlarni o’rganish, yer osti boyliklarini tekshirish haqida ma’lumot bersa,

«Saidona» nomi bilan mashxur bo’lgan keyingi asarda Sharqdagi dorivor

o’simliklarning tavsifi bayon qilingan.

Beruniy «Saidona» kitobida o’zining 80 yoshdan oshganligini yozadi, shunga

ko’ra uni 1050-1051 yillarda vafot etgan deb taxmin etish mumkin. Ba’zi

manbaalarda esa, 1048 yil 13 dekabrda G’azna shahrida vafot etgan deb

93

ko’rsatiladi.

Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo’llari, usullari Haqidagi fikrlari

Hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O’quvchiga bilim berishda:

o’quvchini zeriktirmaslik;

bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o’rgatavermaslik;

uzviylik, izchillik;

taxlil qilish va taqqoslash;

ma’lumdan noma’lumga, yaqindan uzoqqa, soddan qiyinga qarab borish;

takrorlash;

yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko’rgazmali bayon etish va hokazoga

e’tibor berish kerakligi o’qtiriladi.

Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha

boyliklarni qunt bilan o’rganishga da’vat etadi.

Olim ilm toliblariga qalbni yomon illatlardan, inson o’zi sezishi mumkin

bo’lmagan holatlardan, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan,

ochko’zlikdan, shon-shuhratdan saqlanishi zarurligini o’qtirgan.

Shuningdek, har bir xalqning o’ziga xos ta’lim usullari, yo’llari, shakllari

borligini ta’kidlash bilan birga har bir halqning ham o’qitish tizimi alifbodan

boshlanishini ko’rsatadi. Grammatika, matematika fanlarini o’qitishga oid

qimmatli fikrlar bayon etadi.

Beruniy til va adabiyot, tarix, geografiya, geodeziya, biologiya, mineralogiya

fanlari, tibbiyot va dorishunoslik, fizika, falakiyot ilmiga oid tadqiqotlarini o’zi

targ’ib etgan nazariya hamda kuzatishlar natijasida amaliyotda sinab ko’rib, fanda

haqiqat ustivor turishini ta’kidladi.

U barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikda deb biladi. Ilmlarni egallashda

esa shaxsda intilish va qiziqish, muhitni alohida ta’kidlaydi.

Bilim olishda tushunib o’rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioya

etishiga alohida e’tibor beradi. Jamiyatning ravnaqi, ma’rifatning rivojiga bog’liq

degan g’oyani ilgari so’radi.

Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog’laydi. Zero, insonda

komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir.

Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o’rnini

ta’kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «O’tmish avlodlardan qolgan

yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as - Saidona», «al – Qonuni al

- Mas’udiy», «Giodeziya» va boshqa asarlarida ko’ramiz.

Beruniy fikricha, axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo’lishi kerak. Bu

xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o’zaro muloqoti, ijtimoiy muhit –

jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi.

Beruniy ham axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan

94

holda ta’rif beradi. Axloqiylik yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi kurash

natijasida namoyon bo’ladi va tarkib topadi deydi, u. Yaxshilik va yomonlik

insonning xulq-atvorini belgilaydigan mezon sifatida qo’llaniladi.

U yaxshi xislatlarga to’g’rilik, odillik, o’zini vazmin tutish, insof, kamtarlik,

lutf, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, saxiylik, shirinsuxanlik, rahbarlikda adolatlilik,

tadbirkorlik kabilarni kiritadi.

Yomon illatlarga esa hasadgo’ylik, baxillik, nosog’lom raqobat, o’z

manfaatini ko’zlash, mansabparastlik va hokazolarni kiritadi.

Beruniy fahrlanishni yaxshi xulq ma’nosida ishlatib, «Yodgorliklar»da

shunday deydi: «Fahrlanish - haqiqatda yahshi hulqlar va oliy fe’llarda oldin

ketish, ilmu hikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud nopokliklardan

tozalanishdir. Kimda shunday sifatlar topilsa, Hukm uning foydasiga va kimda

bular etishmasa, Hukm uning zarariga bo’ladi»

Demak, Beruniy insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni

yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo’ladi. Bu insoniyat yaratgan pedagogik

fikr taraqqiyotida «qizil ip» bo’lib o’tganidek, shu an’anaga muvofiq Beruniyda

ham axloqiy tushunchalar axloqiy barkamollikning muhim tomonlaridir.

Beruniy saxovat (o’zaro yordam, bir-biriga foyda keltirish uchun hamkorlik),

muruvvat (odamlarga hayrixox bo’lish, xalollik va haqgo’ylik, o’z mehnati bilan

kun ko’rish v.b.)ni insonning axloqiy kamolotini ko’rsatuvchi xislatlar deb biladi.

Insonning axloqiy kamolga yetishi muammosi butun ta’lim-tarbiya tizimida

markaziy masala bo’lib kelgan.

Abu Rayxon Beruniy ezgu tilakka yetishga to’sqinlik qiluvchi ziqnalik,

yolg’onchilik, munofiqlik, manmanlik, takkaburlik kabi nuqsonlarni qoralaydi,

boylikka ruju qo`yish va ta’magirlik, g’azab va johillik inson uchun eng ashaddiy

dushman deb qaraydi.

Mutafakkir ilgari surgan axloqiy xislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda

adolat o’rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli hukmdor

bo’lishi kerak, deydi.

Beruniy kundalik turmush masalalariga ham katta e’tibor bergan. Har bir

axloqan barkamol inson o’zining turmush tarzini ham uyg’un, go’zal eta oladi.

Uyg’unlik, go’zallik va nafosatning asosi sanaladi. Beruniy insoniy xislatlardan

muhimi – ozodlik, tarbiyalilik bo’lsa, insonga eng yaqin narsa uning tabiati, ruhi

deydi. Shuning uchun inson o’z tabiatiga yoqadigan ishlarni bajarishi zarur, deb

ko’rsatadi. Bunda insonning ichki dunyosi bilan tashqi go’zalligi, turmush

tarzidagi go’zallikning uyg’un bo’lishini talab etgan. Bunga inson kiyadigan

kiyimidan tortib, kundalik turmushidagi yurish-turushi, so’zi, qalbi, qilgan ishi -

hammasining go’zal bo’lishi ta’kidlangan.

Har bir shaxsda sharm-hayo, ozodalik, nafis did, iffat, latofat,

95

shirinsuxanlikning tarkib topishi turmushning yanada go’zal bo’lishiga olib keladi.

Olimning inson turmushiga xos xulq-odob qoidalari haqidagi fikrlari

pedagogik jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Inson ham ichki, ham tashqi

tomondan go’zal bo’lsagina haqiqiy kamolotga erishishi mumkin deydi. U ozodlik

va orastalikni olijanoblik bilan tenglashtiradi. Inson doimo bularga rioya etishi

zarur deb ta’kidlaydi. Bunda inson o’zini boshqara olishga qodir bo’lishi, har bir

yetuk inson uchun zarur bo’lgan xislatlarni tarkib toptirishda kuch va irodaga ega

bo’lishi zarur, deydi. «Minerologiya» asarida bu fikrni quyidagicha ifodalaydi.

«Inson o’z ehtiroslariga hukmron, ularni o’zgartirishga qodir, o’z jon va tanini

tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda asta –

sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko’rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga

qodirdir»

Beruniy insonni kamolotga yetaklovchi xislatlardan yana biri olijanoblik deb

ko’rsatadi.

Olijanoblikning mazmunini yaxshilik tashkil etadi. Bunda olim insonga inson

sifatida muomala qilishni nazarda tutadi.

Eng muhimi, mutafakkir, inson kamolotida, mehnat va mehnat tarbiyasi

haqida muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab

turlarga bo’ladi. Og’ir mehnat sifatida binokor, ko’mir qazuvchi, hunarmand, fan

sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa ilm ahli – olimlar mehnatiga alohida e’tibor

berish, xayrixoh bo’lishga chaqiradi, ularni ma’rifat tarqatuvchilar, jamiyat

ravnaqiga hissa qo’shuvchilar deb, biladi: shu bilan birga, og’ir mehnat qiluvchi

konchilar, yer ostida gavhar izlovchilar, dehqonlar haqida gapirib, ularning

mehnatini rag’batlantirib turish kerak, deydi. Ayniqsa, podshohlar bunday mehnat

ahliga g’amxo’r bo’lishi kerakligini alohida eslatadi. Chunki, ana shu mehnat ahli

ular hukmronligining tayanchi, deb ta’kidlaydi.

Olim bolalarni mehnatga o’rgatish metodlari, yo’llari haqida ham fikr

yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshidan mehnatga o’rgatish kerak deydi.

Mehnat tarbiyasida o’sha davr tarbiya an’anasiga binoan vorislikka katta ahamiyat

beradi. buni E.To’raqulov va S.Rahxmovlar «Abu Rayxon Beruniy ruhiyat va

ta’lim-tarbiya haqida» nomli risolalarida juda yaxshi bayon etishgan. Beruniyning

«Mineralogiya» asarida faqat qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas,

hunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o’rgatish

metodlari haqida ham qimmatli fikrlar bayon etilgan. Bunda hozirgi pedagogika

fani tili bilan aytganda, shaxsiy namuna metodidan foydalangani, ish jarayoni

bevosita ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o’zida bajarilgani

shogirdlarning malakali usta bo’lib yetishishida katta ahamiyatga ega bo’lgan.

Shuning uchun ham o’sha davrda Xuroson va Movarounnahr metallurgiya,

konchilik, to’quvchilik, zebi-ziynat buyumlari yasash, qog’oz va oyna ishlab

96

chiqarish va boshqa sohalarda dunyo bozorida nom chiqargan.

Hunarmandchilikning bunday yakka holda o’rgatilishi malakali kasb

egalarining yetishib chiqishiga yordam bergan, halol va vijdonan mehnat qilishga

yo’llaganki, bu insonning kamolga yetishiga muhim pog’ona bo’lgan. Zero ,

qadimdan har bir yetuk inson u shohmi, oddiy fuqaromi, hunarning bir yoki bir

necha turini bilishi zarur sanalgan. Shunga ko’ra buyuk shohlar ham, beklar ham,

mol-mulk egalari bo’lgan boylar ham, oddiy fuqaro ham o’z farzandini bilimli

bo’lishi bilan birga, hunarli bo’lishiga ham e’tibor bergan va bu yozilmagan

qonunga barcha birdek amal qilgan. Chunki, kishilik jamiyati paydo bo’lgandan

boshlab, kishilar o’z mehnati va hunari bilan kun kechirishga majbur bo’lgan va bu

hayot taqozosi sifatida qabul qilingan.

Shuning uchun ham Beruniy inson har tomonlama kamolga yetishi uchun u

ilmli bo’lishi bilan birga mehnatsevar va hunar egasi bo’lishi ham kerak deydi.

Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu hozirgi davr

pedagogikasi ham e’tirof qiluvchi irsiyat, muhit, tarbiyadir.

Ma’lum bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta’sirini inkor

etib, faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin Beruniy o’z zamondoshlari – buyuk

mutafakkirlar Forobiy, ibn Sinolar kabi inson kamolotida har uchalasini ham

muhim deb hisoblaydi. Ya’ni u insonning kamolotga yetishida ilmu ma’rifat,

san’at va amaliyot asosiy rol o’ynasa-da, nasl-nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy

turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi.

Abu Rayxon Beruniy nazarida inson kamolga yetishining eng muhim omillari

ilm-ma’rifatli bo’lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilishga oid, ta’lim

metodlari haqidagi qarashlari bilan ta’lim nazariyasida o’ziga xos maktab yaratdi.

Yoshlarni tarbiyalashda esa axloqiy mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila

tarbiyasi, insonning shaxsiy gigienasi, xalqlar o’rtasidagi do’stlik, hamkorlik

haqidagi tushunchalar katta ahamiyatga egadir. Olim axloqlilikning belgilari

sifatida yaxshilik, to’g’rilik, adolat, kamtarlik, saxovat, oliyjanoblik, do’stlik va

hamkorlik, mehnat va hunar egallash, poklik, go’zallikka intilish kabilarni ilgari

surgan. Bularning barchasini u yaratgan asarlaridagi ijtimoiy-falsafiy fikrlarga

bog’lab tushuntirgan.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Beruniyning komil insonni

shakllantirishga oid bu fikrlari faqat o’z zamonasi uchun emas, hozirgi davr ta’lim-

tarbiya ishlarini takomillashtirishda ham katta ahamiyatga ega.

Zero, uning o’zi ham haqiqiy komil insonga xos xislatlarga ega ekanligini,

hayoti va ijodiy faoliyati, yozgan asarlari bilan isbotlab, kelajak avlodlarga katta

ma’naviy me’ros qoldirdi.

Beruniy «Sharq Renessansi» davri qomusiy olimlaridan biri sifatida nom

qozondi.

97

Mashhur Amriqolik tarixchi olim J.Sarton jahon fani tarixida XI asrning

birinchi yarmini Beruniy davri deb atadi. Shuningdek, uni o’z davrining jahondagi

birinchi donishmandi deb baholaydi.

Beruniyning ham tabiiy, ham ijtimoiy fanlarni qamrab olgan 150 dan ortiq

yirik ilmiy asarlar yaratganligi ham bu fikrning o’rinli ekanligini tasdiqlaydi.

2. Abu Ali ibn Sinoning tarbiya va ta`lim haqidagi qarashlari

Abu Ali ibn Sino (980-1037)

Sharq va Ovro`pada ma’rifat, madaniyat taraqqiyotiga katta Hissa

qo’shganligi tufayli, «Shayh – Ur - Rais» Sharqda «Olimlar boshlig’i», Ovro’pada

«Olimlar podshosi» nomi bilan mashhur bo’lgan allomalardan biri o’rta asr buyuk

mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino ham boshqa zamondosh qomusiy

olimlar qatori matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot,

dorishunoslik, ruhshunoslik, fiziologiya, falsafa, filologiya, ta’lim – tarbiya

sohalarida ijod etgan va dunyoga mashhur yirik asarlar meros qoldirgan olim.

Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida kichik

amaldor oilasida tug’iladi. Uning to’la ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn

al-Hasan ibn Ali ibn Sinodir. Abu Ali uning kuniyasidir. Oti Husan, otasining ismi

Abdulloh edi. Keyinroq uning oilasi Buxoroga ko’chib o’tgach, u boshlang’ich

maktabda o’qiy boshlaydi. Ibn Sinoning mutolasi zo’r, mehnatsevar edi. Undagi

tug’ma qobiliyat, o’tkir zehn, kuchli xotira o’zaro birikib ketgan edi. Ibn Sinoning

otasi Abdulloh hamda uning do’stlari bilimdon kishilar bo’lib, ularning ilmiy

munozaralari o’tadigan oilaviy muhit yosh ibn Sinoga ham ta’sir etadi. Shu bilan

birga uning bolalik va o’smirlik yillari o’tgan Buxoro shahri somoniylar davrining

yirik madaniy markazi bo’lib hisoblanar edi. Buxoroda ko’plab maktab, madrasa,

kasalhona va nodir kitoblar saqlanadigan kutubxona bo’lgan. Jahonning turli

mamlakatlaridan kelgan olimlarning ilmiy munozaralarida yosh ibn Sino ham

qatnashib, turli fanlarga oid bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U ustozlaridan

Hind hisobi, fiqhdan bilim olgan. Keyin esa faylasuf Abu Abdulloh Notiliydan

falsafa, mantiq, Handasa va boshqa fanlardan ta’lim oladi. Shundan so’ng ibn Sino

o’zi mustaqil holda barcha fanlar bilan shug’ullana boshlaydi. U ayniqsa tib ilmini

chuqur egallab oladi, bu sohada unga ta’lim bergan kishi Buxorolik Abu Mansur

Kamariy bo’ldi. Ibn Sino so’ngra falsafani o’rganishga kirishadi. Ayniqsa,

Aristotel falsafasini, uning «Metafizika» asari mohiyatini buyuk mutafakkir Abu

Nasr Forobiyning yozgan sharhi tufayli to’liq o’zlashtirib oladi.

IX asr ohiri – X asr boshlariga kelib, o’lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat

murakkablashdi. Shu tufayli ibn Sino Xorazmga – Urganchga ko’chib o’tadi.

Xorazmda u bir qator olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayxon Beruniy

boshqarayotgan «Ma’mun akademiyasi»da ilmiy ish bilan shug’ullana boshlaydi.

98

Xorazmda o’zining yirik asarlari – «Tib qonunlari», «Ash-Shifo» kitoblari ustida

ish olib boradi.

Mahmud G’aznaviy 1017 yilda Xorazmni o’ziga qaram qilib olgach, nufuzli

olimlarni ham o’z saroyiga chaqirib ola boshlaydi. Ibn Sino Mahmud G’aznaviy

saroyiga bormay, boshqa yurtlarga ketishga majbur bo’ladi. Gurganjda, Rayda,

keyin esa Hamadonda va umrining so’nggi yillari Isfahonda yashaydi. Ibn Sino

1037 yilda vafot etdi.

Ibn Sino haqiqiy qomusiy olim sifatida o’z davridagi fanlarning Hammasi

bilan muvaffaqiyatli shug’ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli

manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd etilgan .

Shundan 80 tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga oid,

19 tasi mantiqqa, 26 tasi psixologiyaga, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi

astronomiyaga, 1 tasi matematika, 1 tasi muzikaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4

tasi adabiyotga va 8 tasi boshqa olimlar bilan bo’lgan ilmiy yozishmalarga

bag’ishlangan. Allomadan keyingi avlodlar uning ilmiy asarlari boy meros bo’lib

qoldi.

Abu Ali ibn Sinoning «Al-Qonun», «Hayy ibn Yaqzon», «Risolat at - tayr»,

«Risolat fi-l-ishq» («Ishq haqida risola»), «Risolat fi mohiyat as-salot»

(«Nomozning mohiyati haqida risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat

qilishning ma’nosi haqida»), «Risolat fi - daf al – g’am min al mivt» («O’limdan

keladigan g’amni daf qilish haqida risola»), «risolat al-qadr», «An-Najot», «Ash

Shifo», «Donishnoma», «Kitob ash - ishorat» va at tanbiyot asarlari shular

jumlasidandir.

Ma’lumki, ibn Sino ham boshqa mutafakkirlar kabi o’zining ta’lim-tarbiyaga

oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog’liq holda ifodalagan, maxsus

risolalarda talqin etgan. Shuningdek, fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o’ringa

tibbiyot fanlarini qo’yadi. Falsafani esa ikki guruhga, ya’ni nazariy va amaliy

guruhlarga bo’ladi. Nazariy guruh kishilarni o’zidan tashqaridagi borliq holati

haqidagi bilimlarni egallashga yo’llasa, amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar

qilishimiz kerakligini o’rgatadi deydi.

U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruhga fizika,

matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini o’rganuvchi barcha fanlarni

kiritadi.

Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma’rifatni

egallashga da’vat etadi. Chunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini

ochib avlodlarga yetkazishi kerak. Bu maqsadga yetishish uchun inson

qiyinchiliklardan qo’rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri

mushkulotdan qo’rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi

odamlarning eng qo’rqog’idir»

99

Zero, ma’rifatli kishi jasur, o’limdan ham qo’rqmaydigan, faqat haqiqatni

bilish uchun harakat qiladigan bo’ladi, deydi u fikrini davom ettirib.

Bilimsiz kishilar johil bo’ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni yetuk

bo’lmagan kishilar qatoriga qo`shadi. Bunday kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish

kerakligini ta’kidlaydi.

U haqiqatni bilish uchun bilimga ega bo’lish kerakligi, lekin har qanday bilim

ham haqiqatga olib kelmasligi, inson o’z bilimining haqiqiyligini bilishi uchun

mantiqni ham bilishi zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning ta’lim metodlari haqidagi

ta’limoti asosida ham bilimlarni egallashda mantiqiy tafakkurga, shaxsiy kuzatish

va tajribalarga tayanish kerak degan g’oya yotadi.

Ibn Sino bolani maktabda o’qitish va tarbiyalash zaraurligini qayd etib,

maktabga barcha kishilarning bolalari tortilishi va birga o’qitilishi va tarbiyalanishi

lozim deb, bolani uy sharoitida yakka o’qitishga qarshi bo’lgan. Bolani maktabda

jamoa bo’lib o’qishini foydasi quyidagicha ifodalangan:

Agar o’quvchi birga o’qisa u zerikmaydi, fanni egallashga qiziqish yuzaga

keladi, bir-biridan qolmaslik uchun harakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi.

Bularning hammasi o’qishning yaxshilanishiga yordam beradi.

O’zaro suhbatda o’quvchilar bir-biriga kitobdan o’qib olganlari, kattalardan

eshitganlarini hikoya qiladilar.

Bolalar birga to’planganlarida bir-birini hurmat qila boshlaydilar,

do’stlashadilar, o’quv materiallarini o’zlashtirishda bir-biriga yordamlashadilar,

bir-biridan yaxshi odatlarni qabul qiladilar

Bilim olishda bolalarni maktabda o’qitish zarurligini qayd etar ekan, ta’limda

quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini ta’kidlaydi:

bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo’ymaslik;

ta’limda yengildan og’irga borish orqali bilim berish;

olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo’lishi;

o’qitishda jamoa bo’lib maktabda o’qitishga e’tibor berish;

bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;

o’qitishni jismoniy mashqlar bilan qo’shib olib borish

Bu talablar hozirgi davr ta’lim tamoyillariga ham mos kelishi bilan

qimmatlidir. Yuqoridagi masalalarga o’zining «Tadbiri manzil» asarida maxsus

bo’lim bag’ishlaydi. «Bolani maktabda o’qitish va tarbiyalash» («Omo’zish va

parvarish madrasa farzand») bo’limida ta’lim va tarbiya jarayonini ochib beradi.

Yuqoridagi tamoyillar esa bolalarni yengil-yelpi bilim olish emas, balki har

tomonlama chuqur va mustahkam bilim olishiga yordam beradi.

Talabaga bilim berish o’qituvchining ma’suliyatli burchidir. Shunga ko’ra ibn

Sino o’qituvchining qanday bo’lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday

yo’l-yo’riqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat:

100

bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;

berilayotgan bilimning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e’tibor

berishi;

ta’limda turli metod va shakllardan foydalanishi;

talabalning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini

bilishi;

fanga qiziqtira olishi;

berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;

bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda

berishi;

Har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishishi

zarur, deydi olim.

Ibn Sino ta’limotida bilishda qaysi metodlardan foydalanilmasin – u og’zaki

ifodami, bilimlarni tushuntirishni, turli ko’rinishdagi suhbatmi, tajribalarmi, baribir

talabada haqiqiy bilim hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini

rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib

toptirish asosiy maqsad bo’lgan.

Shu jihatdan olimning «Hay ibn Yaqzon» asari kishilarning did – farosatini

o’stirishi, fikr doirasini kengaytirishi bilan ta’lim – tarbiyada katta ahamiyatga ega.

Uning nomi ham shunga ishor qiladi: «Hay ibn Yaqzon» (Uyg’oq o’g’li Tirik). Bu

asar farosat ilmi haqida ekanligini ibn Sinonining o’zi ham ta’kidalaydi.

Mazkur asarni ibn Sino 1023 yilda Hamadonga yaqin bo’lgan Faradjon

qal’asi qamoqxonasida yozgan deyishadi

Ibn Sino bu asarida ilm – ma’rifatni o’rganishga kirishishi natijasida ko’zi

ochilgani, uning natijasida Aql (Hay ibn Yaqzon) ko’ziga ko’ringani va ilm ham

unga o’z jamolini namoyon qilganini hikoya qilar ekan, ilm-aqlni o’lim

bilmaydigan uyg’oq, qarimaydigan, yosh, beli bukilmaydigan – barvasta, nuroniy

sifatida tasvirlaydi. Tafakkur qilib zarur bo’lgan va bilishi mumkin bo’lgan

narsalarni o’qishga kirishgani, bu yo’lda aqlni ishga solib, o’zini yomonliklardan

chetlashtiradigan turli xususiyatlarini bilib olganligini qayd etadi

Demak, «Hay ibn Yaqzon» mantiq ilmiga bag’ishlangani bilan ham aqliy

tarbiyada katta ahamiyatga ega. Shuningdek, insondagi yomon illatlarni ham

bartaraf etishda ilmu fan, ziyoning ahamiyati, insondagi aql – tafakkur quvvatining

yomon illatlardan qutilishi, o’zligini anglash vositasi ekanligi bilan adabiy-falsafiy

asargini bo’lib qolmay, tarbiyaviy asar sifatida ham qimmatlidir.

Ibn Sino insonning kamolga yetishida uning axloqiy kamoloti muhim

ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi.

Tadqiqotchilar uning falsafiy asarlarida axloqqa oid fikr yuritganlari o’n

ikkita deb qayd etadilar

101

Ibn Sino axloqqa oid asarlarini «Amaliy hikmat» (Donishmandlik amaliyoti)

deb ataydi. Olimning fikricha, axloq fani kishilarning o’ziga va boshqalarga

nisabatan xatti - harakati me’yorlari va qoidalarini o’rganadi.

Ibn Sino axloqlilikning asosini yahshilik va yomonlik kabi ikki tushuncha

bilan ta’riflaydi:

Dunyoda mavjud bo’lgan jami narsalar tabiatiga ko’ra kamolot sari intiladi.

Kamolot sari intilishning o’zi esa mohiyat e’tibori bilan yahshilikdir...»

Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har

biriga ta’rif beradi : masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson

qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo’ladi, yomon illatlardan o’zini tiyib,

yahshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi olim. Insondagi

ijobiy, axloqiy hislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi – muhabbat,

mo’’tadillik, aqlilik, ehtiyotkorlik, qat’iyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik,

ijrochilik va boshqalarni kiritadi.

Qanoat va mo’’tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik,

aqllilikni g’azab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat,

uyatchanlik ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi.

Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o’zini ta’magirlikdan

tiysa, mo’’tadillikka rioya qilsa, o’zida hirsning namoyon bo’lishini yengadi, inson

yomon iilatlarni yengishda o’z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi.

Ibn Sino har bir axloqiy hislatning ta’rifini beradi: mo’tadillik – tan uchun

zaruriy oziq va xulq ma’yorlariga to’g’ri kelmaydigan ishlarni qilmaslik;

saxiylik – yordamga muhtoj kishilarga ko’maklashuvchi insoniy quvvat;

g’azab – biror ishni bajarishda jasurlik; chidamlilik – inson o’z boshiga

tushgan yomonliklarga bardosh beruvchi quvvat;

aqillilik – biror ishni bajarishda shoshma – shosharlikdan saqlovchi quvvat

deydi. Ziyraklikni narsalar va hatto harakatlarning haqiqiy ma’nosini tezlik bilan

tushunishga yordam beruvchi quvvat, achinish, kishilar baxtsizlik, azob – uqibatga

duchor bo’lganda, ular bilan xushmuomalada bo’luvchi insoniy quvvat;

kamtarlikka xudbin ishlar bilan shug’ullanishdan to’xtatuvchi kuch sifatida ta’rif

beradi.

Ibn Sino insonning kamolga etishida to’siqlik qiluvchi nuqsonlar sifatida

johillik, nodonlik, shafqatsizlik, takabburlik, nafratni ko’rsatib o’tadi. Johillikni –

ilmga, nodonlikni – zehni o’tkirlikka, shafqatsizlik, takabburlikni adolatga, nafratni

– sevgi-muhabbatga qarama-qarshi illat sifatida ta’riflaydi.

Ibn Sino yuksak axloqiy xislatlarga yana kishilarning bir-birlariga do’st bo’lib

yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. Chunki har bir kishi jamiyatda, odamlar

bilan birga yashar ekan, ular bilan do’stona yashashga intiladi.

Modomiki, inson aloqaga muhtoj ekan, boshqa birov bilan qo’shinchilik

102

qilish uchun uning uyi yoniga uy soladi, o’zining ehtiyojini qondirish uchun esa

ishlab chiqarish mahsulotlarini almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun

o’zgalar bilan birlashadi. Mana shu tariqa kishilarda birlik hissi, boshqalarga

nisbatan sevgi-muhabbat va umumiy axloqiy negizlar ishlab chiqila boshlaydi. U

insonda yahshi xulqning shakllanishida xushxulq, ilmli do’st muhim rol o’ynaydi,

deydi. Olim do’stlikni shunday ta’riflaydi:

Har qanday qiyinchiliklarga qaramay o’z do’stini xavf-xatarda yolg’iz

qoldirmaydigan do’stlik;

manfaatlari o’xshash va g’oyaviy yaqin do’stlik;

o’z shaxsiy manfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan do’stlik. Ibn Sino

birinchi va ikkinchi hil do’stlikni haqiqiy do’stlik deb e’tirof etadi.

Olim haqiqiy do’stlik natijasida sevgi-muhabbat paydo bo’lishi mumkinligini

aytadi. U «Risolai ishq» asarida sevgi-muhabbatning asl mohiyatini ham ijtimoiy,

ham fiziologik jihatdan yoritib beradi. Insonlarga ularning tashqi ko’rinishiga

qarab emas, balki ularning ichki, ma’naviy dunyosiga qarab baho berish

kerakligini uqtiradi. Har bir kishi tabiatan sevgi tuyg’usiga ega, u tabiiy zarurat

sifatida namoyon bo’ladi, lekin inson o’z tuyg’ularini boshqara olishi, aql va

farosat bilan haqiqiy sevgini hirs tuyg’usidan, ehtiros kuchidan ajrata oladi. Chunki

haqiqiy sevgi, olimning fikricha, inson zimmasiga axloqiy, huquqiy burch

yuklaydi. Bu esa olimning sevgiga ijtimoiy omil sifatida ham qaraganligini

ko’rsatadi.

Tadqiqotchilar ibn Sino musiqaga oid ham asarlar yaratganligi, lekin ularning

faqat bir qismigina bizgacha yetib kelgani haqida ma’lumot beradilar

Shulardan biri «Musiqa bilimiga oid to’plam» bo’lib, bunda tovushning sezgi

a’zolariga ta’siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish

yo nafratlanish hissining paydo bo’lishi kabi masalalarga to’xtalib o`tadi. Unda

musiqaning kishi hayotida qanchalik zarurligi haqida ham fikrlar bayon etiladi.

Olimning fikricha, inson tabiatan yoqimli narsalar orqali yengil tortsa, uning

aksida oromi yo’qolib, nafrati paydo bo’ladi. Ibn Sino musiqa ovozlarining kishi

ruhiga ta’siri haqida ham o’z fikrlarini bayon etadi.

Ibn Sinoning musiqaga oid asarlari u yashagan davr musiqa ilmidan juda

muhim ma’lumotlar berishi bilan ham qimmatlidir.

Ibn Sino aqliy tarbiya turli bilimlarni o’rganish natijasida amalga oshsa,

axloqiy tarbiya ko’proq yahshi axloqiy xislatlarni mashq qildirish, odatlantirish,

suhbat orqali amalga oshadi, deb ta’lim berdi.

Inson hissiy va ma’naviy talablarni ajratib olish imkoniyatiga ega ekan, bu

imkoniyat asta-sekin inson fe’l-atvoriga xos xislatga aylana boradi. Ibn Sino

insonning shakllanishida uning atrofini o’rab olgan tashqi muhit, odamlar alohida

103

rol o’ynaydi, ana shu tashqi muhit va odamlar insonning atrof-dunyoni

bilishigagina emas, balki uning hulqida yaxshi yoki yomon jihatlarning tarkib

topishiga ham ta’sir etadi. Shuning uchun ham bolalarni tarbiyalashda ehtiyotkor

bo’lish kerakligini, bola yomon odatlarga o’rganmasligi uchun, uni yomon

odamlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi.

Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy tarbiya masalalariga keng

o’rin berilgan. Chunki inson avvalo oilada kamolotga yetadi.

Olim oilada ota-onaning vazifasi va burchiga katta e’tibor beradi. Oila

munosabatlariga to’xtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi

bilan farzandlarini ham kasb va hunarga o’rgatishi borasida muhim fikrlar bayon

etadi. Insonning xulqi va ruhiga mehnatning ijobiy ta’sirini ta’kidlash bilan bir

qatorda turli kasb egalari: hunarmand, dehqonlar mehnatini ulug’laydi va

qimorboz, sudxo’r kabilarni qoralaydi. U mehnatsiz hayot kechirish insonga ham

jismoniy ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir etishini to’g’ri talqin etadi.

Ibn Sino aqliy, axloqiy tarbiya bilan bir qatorda inson kamolotida jismoniy

tarbiyaning muhim ahamiyatini ham nazariy, ham amaliy jihatdan tahlil etadi.

Ibn Sinogacha insonning kamolga yetishida jismoniy tarbiyaning ta’siri

haqida bir butun, yaxlit, ta’limot yoritilmagan edi. Ibn Sino birinchi bo’lib

jismoniy tarbiyaning ilmiy pedagogik jihatdan bir butun tizimini yaratdi.

Jismoniy mashqlar, to’g’ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish tartibiga

rioya etish inson sog’lig’ini saqlashda muhim omillardan ekanligini ham ilmiy ham

amaliy jihatdan asosladi.

Bolaga ham hali u tug’ilmasdan turib g’amxo’rlik qilish, go’daklik davridan

boshlab tarbiyani boshlash zarurligini ta’kidlaydi. Bolaning yetuk inson bo’lib

shakllanishida unga g’amxo’rlik, poklik, mas’uliyatni his etish, do’stona

manosabatlar tuyg’usini singdirib borish zarur, deydi olim.

Chunki, Ibn Sino merosinining asosiy qimmat va qudrati uning keng va

kuchli gumanistik mazmunidir.

U o’z ilmi, merosi bilan o’rta asr Sharqining ilmiy madaniy qudratini butun

dunyoga namoyon qildi. Butun insoniyat madaniyatining rivojiga ulkan hissa

qo’shdi.

Shuning uchun ham Ibn Sino jahon madaniyatining buyuk siymosi, insoniyat

uchun hurmat qilgan olim, buyuk tabib, eng katta faylasuf, tabiatshunos,

insonshunos, mashhur entsiklopedist sifatida tan olindi.

Ibn Sinoning jahon fani va madaniyati rivojiga qo’shgan hissasini e’tiborga

olib, Jordano Bruno Ibn Sinoni qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi Aristotel,

(vrach) tabib Golenlar bilan teng qatorga qo’ysa, A.Dante o’zining «Ilohiy

komediya»sida olimni Ptolomey, Yevklid, Gippokratlarga tenglashtiradi. Nemis

faylasufi L.Feyirbah olimni «mashhur tabib va faylasuf»dir desa, hindostonning

104

buyuk davlat arbobi J.Neru o’zining «Hindistonning ochilishi»degan asarida O’rta

Osiyo olimlarining tilga olar ekan, Ibn Sino nomini alohida ta’kidlab: «Ulardan

eng mashhuri (vrachlar) tabiblar podshohi» degan nomni olgan Buxorolik Ibn Sino

(Avitsenna) dir

Demak, ibn Sinoning shahsiy faoliyati dunyoviy ilmlarni o’rganish haqidagi

ti’limotlari, ta’lim-tarbiya haqidagi mulohazalari, umuminsoniy pedagogik fikr

taraqqiyotida o’ziga xos o’rinni egallaydi.

Nazorat uchun savollar:

1.Pedagogika fanida «Uyg‘onish davri» qaysi davrga to‘g‘ri keladi?

2.Sharq Uyg‘onish davrida ilm-fan, madaniyat, ta’lim-tarbiya taraqqiyoti nimalarda namoyon

bo‘ldi?

1.Abu Rayxon Beruniyning hayoti va ijodi haqida tushuncha bering.

2. Abu Rayxon Beruniyning ta`limiy-axloqiy qarashlari haqida ma`lumot bering.

3. Abu Ali ib n Sinoning hayoti va ijodi haqida tushuncha bering.

4. Abu Ali ib n Sinoning ta’limiy-ahloqiy qarashlari haqida ma`lumot bering. 4. Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sinolarning qanday asarlari bilan tanishsiz? Bu

asarlarning mohiyati nimalardan iborat?

Mustaqil ta’lim uchun vazifalar:

1.Beruniyning fozil insonni shakllantirishga oid qarashlarining hozirgi davrdagi ahamiyatini

izohlang.

2. Beruniyning axloqiy, aqliy, nafosat tarbiyasi haqidagi fikrlarini izohlang.

3. Beruniy ilmiy merosi va uning fanlar taraqqiyotida tutgan o‘rni.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.

2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil.

3. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

5.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

6. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

7. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

7.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

8.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.

9.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.

105

10.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

11.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-yil

13.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

14.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

15.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

16.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

17.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.: NOSHIR,

2011.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

5.www.bilim.uz

6.www.gov.uz. 7.www.buxdu.uz

6-MAVZU: Sharq pedagogik ta`limoyida ta`limiy-axloqiy qarashlar. yusuf xos xojibning “qutadg`u bilik”, unsurul maoliy

kaykovusning “qobusnoma” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar.

REJA:

1. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” asari – pandnoma asar sifatida.

2. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ta`limiy-axloqiy g`oyalarning

yoritilishi.

Tayanch so`zlar: Qoraxoniylar hukumdorligi, Kuntug‘di – adolat ramzi, Oyto‘ldi – vazir

– davlat va baxt ramzi, vazirning o‘g‘li O‘gdulmish – aql ramzi, O‘zg‘urmish – vazirning

qarindoshi – qanoat timsoli, Qobusno,m Sharq pedagogikasi qomusi, Qobusnoma,

pandnoma, mutafakkir Muxammad Rizo Ogohiy, Muxammad Siddiq Rashidiy, Qayum

Nosiriy.

1. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” asari – pandnoma asar

sifatida.

Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asari 6500 baytdan yoki 13000

misradan iborat. Buyuk mutafakkir asarni yozib tugatgach, qoraxoniylar hukmdori

Tavg’achxon (kitobda Tavg’och Ulug’ Bug’ra Qoraxon (xoqon), Abo Ali Hasan

106

binni Sulaymon Arslon Qoraxon (xoqon) nomlari bilan zikr etilgan) huzuriga

kelib, unga taqdim etadi. Kitob xonga manzur bo’lib, uning muallifiga Xos

Xojiblik unvonini beradi. “Qutadg’u bilig” asari katta shuhrat qozonadi. Shuning

uchun ham “Qutadg’u bilig”ni chinliklar (Xitoy) “Adab ul-muluk” (“Hukmdorlar

odobi”), mochinliklar (Sharqiy Turkiston) “Anis ul-mamolik” (“Mamlakatning

tartib usuli”), eronliklar “Shohnomai turkiy”, Sharq elida “Ziynal ul-umaro”

(“Amirlar ziynati”), turonliklar “Qutadg’u bilig”, ba’zilar esa “Pandnomai muluk”

(“Hukmdorlar nasihatnomasi”) deb atagani kitob muqaddimasida keltiriladi.

Mazkur asarning shuxrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf Xos o’z

davrining etuk mutafakkiri, chuqur bilimli, donishmand kishisi edi. Buni asarning

mundarijasi va mazmunidan bilsak bo’ladi. U o’z asarida tibbiyot, falakiyot, tarix,

tabiiyot, geografiya, riyoziyot, handasa, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya, fikhga

oid fikrlarni bayon etib, faylasuf va qomusiy olim sifatida o’zini namoyon etdi.

Chunonchi u barcha ijtimoiy tabaqalar o’rtasidagi muomala, munosabatlarni

yoritish bilan diplomatiyaga oid qoidalar tizimini yaratdi, turli kasb egalarining

kasb koriga oid talablar va jamiyatning axloqiy tamoyillarini tarannum etish bilan

ta’lim-tarbiya sohasida o’ziga xos uslubni yaratdi.

Qutadg’u bilig - baxt va saodatga eltiuvchi bilim, ta’lim degan ma’noni

bildiradi. Demak, asar nomidan ham uning pand-nasihatlar, ta’lim-tarbiyaga oid,

har tomonlama komil insonni tarbiyalaydigan yetuk didaktik asar ekanligi yaqqol

ko’rinib turibdi.

“Qutadg’u bilig”ning tadqiqotchilaridan biri B.To’xliyev ta’kidlaganidek,

Yusuf Xos Xojib “Komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning qator belgilarini

ko’rsatib o’tadi. Ularning eng asosiysi alohida shaxsning o’z manfaatlari, shaxsiy

istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar g’ami bilan yashashi, ko’pchilik

manfaati uchun fidoyi bo’la bilishdir”1.

Hozirgacha “Qutadg’u bilig”ning Hirot, Qohira, Namangan nusxalari ma’lum

bo’lib, Venaga keltirilgan Hirot nusxasini Herman Vamberi nashr qildi va

tarjimasini berdi.

1890 yilda V.V.Radlov Vena nusxasini faksimilesini, 1891 yilda shu

faksimile asosida matnini nashr qildiradi.

1896 yilda Qohira nusxasi topilgandan so’ng, undan ko’chirma olgach,

V.Radlov har ikki nusxasini qiyoslab, 1910 yilda rus grafikasiga asoslangan to’liq

transkriptsiyasini nemis tiliga tarjimasi bilan nashr ettirdi.

1913 yilda esa uning uchinchi nusxasi Namanganda topilib, keyinchalik

olimlar bu asarni tadqiq etishga kirishdilar.

1 Tixliev B. Xos Yusuf Ґojibning “+utadІu bilig” asariga sizboshi. Kirsatilgan asar, 6-bet.

107

Demak, Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asarini ilmiy jihatdan

o’rganishga juda ko’p olimlar hissa qo’shgan. V.V.Radlov, H.Vamberi,

S.E.Malovlar uni tarjima etib, nashr qilgan bo’lsalar, V.V.Bartold, E.E.Bertels,

I.V.Stebleva, O.A.Valitovalar har tomonlama tadqiq etdilar.

Asarning mukammal nashrini tayyorlashda hamda uni tadqiq etishda o’zbek

olimlarining xizmati ayniqsa diqqatga sazovor.

Birinchi bo’lib professor Fitrat 1924 yilda Namangan nusxasini olib,

kutubxonaga keltiradi va u haqda maqola e’lon qiladi.

“Qutadg’u bilig”ning mukammal nashri o’zbek olimi Q.Karimov tomonidan

amalga oshirildi va tadqiq etildi. Uni tahlil etishda S.M.Mutalliboyev,

N.M.Mallayevlarning xizmati katta.

“Qutadg’u bilig”ning hozirgi o’zbek tilidagi bolalarbop bayoni esa Boqijon

To’xliyev tomonidan nashr etildi. Yusuf Xos Xojibning axloqiy didaktikasi

Q.Karimov, Y.Jumaboyev tomonidan har tomonlama tadqiq etildi.

Qoraqalpog’istonlik Axmedova A.K. esa “Yusuf Xos Xojibning pedagogik

qarashlari” to’g’risida ilmiy ish olib bordi.

2. Asar yaratilgan tarixiy sharoit. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig”

asari pedagogika tarixida ta’limiy-axloqiy mavzuda yozilgan barcha asarlarning

tamal toshi desak bo’ladi.

Yusuf Xos Xojib X asarning o’rtalarida tashkil topgan Qoraxoniylar

hukmronligi davrida yashab ijod etdi. Qoraxoniylar Sirdaryodan Yettisuvgacha,

Shimoliy Farg’ona va butun Sharqiy Turkistonda hukmronligini o’rnatgandan

so’ng Movarounnahrning ichki hududlariga ham kirib borib, Qoshg’ardan tortib

Kaspiygacha bo’lgan keng maydonda o’z davlatini tarkib toptirgan edi. Uning

markazi Qoshg’ar (O’rdukent) bo’lib, shimolda Bolasug’un (Quzurda), g’arbda

Samarqand, markazidagi O’zgand yirik shaharlardan hisoblanardi. Har bir

davlatda bo’lganidek Qoraxoniylar davlatining ham idora qilish usuli,

yurgizadigan siyosati, qonunlari, tarbiya tamoyillari ifodalangan qomus —

nizomnoma zarur edi.

“Qutadg’u bilig” asari ham shunday zaruriyat tufayli yaratildi. Bu asarda

qoraxoniylar davlatini mustahkamlash, uning idora usullarini yaratish, barcha

tabaqa, toifadagi kishilarning xulq-atvori, jamiyatda tutgan o’rni, davlatni

iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy jihatdan mustahkamlash, davlat mustahkamligining

bosh tayanchi — insonni ma’naviy kamolga yetkazish masalalari qamrab olinadi.

Yusuf Xos Xojib bu murakkab vazifani hal etishda faqat donishmand,

qomusiy mutafakkir sifatidagina emas, balki tarbiyashunos olim sifatida ham

o’zini namoyon etdi. Shunga ko’ra u yaratgan “Qutadg’u bilig” asari ta’lim-

tarbiya tarixi, uning nazariy masalalari, komil insonni shakllantirishda ayniqsa

muhim ahamiyat kasb etadi.

108

“Qutadg’u bilig” asarida hokimiyat qoraxoniylar qo’liga o’tishi munosabati

bilan ta’lim va tarbiyaning ham hokimiyatni mustahkamlash va taraqqiy ettirish

uchun xizmat etadigan o’ziga xos talab va tamoyillarni belgilash zarur edi.

Shuning uchun ham mazkur asar didaktik, ya’ni ta’limiy-axloqiy uslubda yozildi.

O’sha davrlarda bunday asarlar (masalan Nizom ul-Mulkning

“Siyosatnoma”, Kaykovusning “Qobusnoma”) yozish an’anaga kirgan bo’lsa ham,

har biri o’ziga xos yo’l-uslubga ega bo’lib, “Qutadg’u bilig” ulardan ancha oldin

yaratilgandir.

Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asari ta’limiy-axloqiy asar sifatida

pedagogika tarixida eng yuqori o’rinlarda turadi.

3. Asarning tuzilishi, syujeti. “Qutadg’u bilig” asari Sharqda pandnoma

yo’lidagi an’anaviy kitob tuzish tartibiga rioya qilgan holda tuzilgan. Avval nasriy

muqaddima, so’ng 73 bobdan iborat kitobning mundarijasi beriladi.Dastlabki o’n

bir fasli debocha bo’lib, hamda, na’t va Qoraxonni madh etish, ta’lif maqsadi, yetti

kavokib va o’n ikki burj, tilning ahamiyati, muallifning uzri, ezgulik haqida, bilim

olishning ahamiyati, kitobga nom berilishi, keksalikdan afsuslanish kabi fasllardan

iboratdir. O’n ikkinchi fasldan boshlab asosiy voqea bayon etiladi. Lekin asarda

ma’lum bir syujet yo’q. Asarda to’rt qahramon – Kuntug’di –adolat ramzi, vazir -

Oyto’ldi-davlat va baxt ramzi, vazirning o’g’li O’gdulmish – aql ramzi sifatida,

O’zg’urmish – vazirning qarindoshi – qanoat timsoli o’rtasidagi munozara asosida

hayotiy masalalar bir-biriga bog’langan holda bayon etilib, kitobni yozishdan o’z

oldiga qo’ygan maqsadga bo’ysundiriladi.

“Qutadg’u bilig” Q.Karimov to’g’ri ta’kidlaganidek, “adabiy asar, badiiy

adabiyotning tipik namunasi. Lekin u epopeya ham emas, to’lig’i bilan lirik ruhda

ham emas. U axloq va odob, ta’lim va tarbiya hamda ma’lum ma’naviy

kamolotning yo’l-yo’riqlarini, usullarini, chora-tadbirlarini mujassamlashtirgan

qomusdir. Bu asar tom ma’nosi bilan didaktik ruhda yozilgan ta’lim-tarbiya, odob-

axloq va hikmat dasrligidir”1

Yuqorida ta’kidlangan to’rt qahramonning suhbatlari, munozaralari asosida

Yusuf Xos Xojib o’z maqsad va g’oyalarini bayon etadi.

Masalan, Oyto’ldining Elig bilan uchrashuvida uning Elig sinovidan o’tish

jarayonidagi savol-javoblar natijasida davlatning sifati va fazilatlari, uning

bevafoligi va bebaholigi, adolatning xislatlari, shuningdek, el-yurt

boshqaruvchilarining xislatlari bayon etiladi.

Oyto’ldining o’g’li o’gdulmish bilan Eligning suhbatida esa saroy

amaldorlari: beklar, vazirlar, lashkarboshilar, Xojiblar, elchilar, sarkotib,

1 Karimov ?. Ilk badiiy doston. –Toshkent, Fan, 1976, 21-22 betlar.

109

xazinador, dasturxonchilar, sharobdorlar, beglarning o’z xizmatkorlariga

munosabati qanday bo’lishi kerakligi bayon etiladi.

O’gdilmish bilan O’zg’urmish munozaralari, elig bilan O’zg’urmish

munozarasida esa insoniy xislatlar, xizmat va turmush odoblari borasida fikrlar

bayon etiladi, turli kasb egalari vasfi beriladi.

“Qutadg’u bilig”dagi bosh g’oya-insonni hayotda baxt-saodatga eltuvchi

asosiy qarashlari to’rt ramziy qahramon: Kuntug’di-elig podsho –adolat timsoli,

Oyto’ldi-vazir-davlat timsoli, O’gdulmish-vazir-aql timsoli, O’zg’urmish –

vazirning qarindoshi –qanoat timsolining hayoti va davlatni boshqarish

jaryonidagi xatti-harakatlari va fikrlari orqali berilganki, bular inson kamolotining

muhim mezoni sanaladi.

Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asarida yetuk insonni kamolga

yetkazish masalalari

Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asarida inson kamoloti masalasi

markaziy masala bo’lib hisoblanadi. Mazkur asarda insonning jamiyat va hayotda

tutgan o’rni, burch va vazifalari haqidagi muammolar o’ziga xos tarzda bayon

etiladi.

Buyuk mutafakkir Yusuf Xos Xojib “Qutadg’u bilig” kitobining an’anaviy

boshlamasidan keyinoq insonning haqiqiy baxti bilimda ekanligini bayon etadi. U

ilm, zakovatning ahamiyati haqida fikr yuritish bilan birga unga alohida boblar

ham bag’ishlangan. Lekin olim faqat ilm-ma’rifatning ahamiyatini ko’rsatibgina

qolmaydi, u bilim va zakovatning amaliyotdagi o’rnini ham yoritadi.

U bilimli buyuk, uquvni ulug’ deb ta’riflaydi. Chunki zakovatli inson ulug’

bo’ladi, bilimli kishi buyuk bo’ladi, deb ilmli kishilarni asl toifadagi kishilarga

qo’shadi. Olim ezgu ishlarning barchasi ilm tufayli amalga oshirilishini aytadi.

O’sha davrdayoq olim “Bilim hatto osmon sari yo’l ochur” deb bashorat qiladi.

U dunyoda odam paydo bo’libdiki, faqat bilimli kishilargina ezgu ish qilib,

adolatli siyosat yurgizib kelgan, ana shu bilim va zakovati tufayli kishilar

razolatdan poklanganligini ta’riflaydi. Hatto hukmdorlar ham yurtni, davlatni aql,

ilm, zakovat bilan idora etsa, el-yurt farovon bo’ladi, to’q va tinch hayot kechiradi,

deydi. U kuch va qurolni aql va bilimdan keyingi ikkinchi o’ringa qo’yadi.

Sechu (ya’ni har yerda ma’lum xudo) insonni yaratdi, tanladi,

Unga hunar, bilim va uquv berdi.

Unga ko’ngil (ya’ni aql) berdi, tilini yo’riq (ravon) qildi,

Andisha, xulq hamda go’zal fe’l ato qildi,

Bilim berdi, (shu tufayli) inson bu kun ulug’likka erishdi.

110

Uquv berdi, so’ng (shu tufayli berk) tugunlar yozildi1.

Yusuf Xos Xojib ilmli, ma’rifatli kishilarni qadrlash kerak, chunki ular

mash’al kabi yo’lni yoritib, to’g’ri yo’l ko’rsatadi, yaxshi-yomonni farq etishni

o’rgatadi, deydi. Shuning uchun olimlarni hurmat etish kerakligini ta’kidlab, ilm

ahlini o’ta qadrlasa, ilmsizlarni johil kishilar deb biladi. Agar shunday johillar

mansab va amalga ega bo’lsa, ular egallagan to’rni poygak deb biladi.

Dunyoda inson bilim va zakovati tufayli orzu-tilaklarga, ulug’likka erishishi

mumkinligini aytadi.

Lekin shunday bilim va zakovatning qadriga faqat xuddi o’zlariga o’xshagan

donolar va zakovatlilar etadi, johil va telbalar bunday xislatlarga ega emas, deydi.

Chunki jamiyatdagi barcha xatolar bilimsizlik, nodonlik, jaholat tufayli sodir

bo’lishidan u qayg’uga tushadi, hayotda nodon va johillar ko’payib ketganligidan

afsuslanadi.

U yurtni idora etuvchilarni va xalqni boshqaruvchilarni ikki toifaga bo’lib,

birinchisi adolatli siyosatni yurituvchi beklar va ikkinchisi dono olimlar deydi.

Chunki siyosatchilar yurtni boshqarsa, olimlar ma’rifiy yo’l-yo’riq ko’rsatadi.

Olim bilimni ziyoga, tengi yo’q javohirga o’xshatib, u insonni yuksaltiradi,

jahonning sir-asrorini bilib olishga yordam beradi, deydi. Insoniyat nimaga

erishgan bo’lsa, bilim tufayli erishganligini ta’kidlaydi. Ammo bu boylikni hech

kim o’g’irlay olmaydi, deb bilim va zakovatni muqaddas do’st, mehribon

qarindosh, kiyim va ozuqa sifatida ta’riflaydi.

Lekin Yusuf Xos Xojib ilm-fanni anglashni targ’ib etibgina qolmasdan, uni

hayotga tatbiq etish, amalda qo’lllay bilishga ham da’vat etadi.

Yusuf Xos Xojib insonga xizmat etmagan bilimni dengiz tubida

foydalanilmay yotgan injuga o’xshatadi. Shuningdek, yer ostida yotgan oltinni

ham qazib olinsa, beklar boshiga toj bo’lganidek, ilmni ham foydali narsalarga

sarf etishga da’vat etadi.

Olim bilimlilik va bilimsizlikning natijasi haqida ham fikr yuritar ekan, inson

bilimsiz, nodon, johil bo’lsa, yaramas ishlar qilishi, aksincha, bilimli, dono, zukko

bo’lsa ezgu ishlarni ro’yobga chiqarishini ta’riflash bilan kishilarni tinmay ilm

olishga undaydi.

Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, buyuk alloma mamlakatning

ijtimoiy-siyosiy va moddiy, ma’naviy yuksalishida, elu xalqning boy va farovon

turmushi-barchasi ilm va ma’rifatning ravnaqiga bog’liq ekanligini to’g’ri va

ishonarli dalillar bilan badiiy ifodasini bera olgan va o’zi ham ana shu ezgu ishni

amalga oshirish uchun tinmay faoliyat ko’rsatgan.

1 Yusuf Xos Shojib. ?utad\u bilig (Saodatga yillovchi bilim) Tronskriptsiya. Shozirgi Izbek tiliga tavsif va nashrga tayyorlovchi ?.Karimov. –Toshkent, Fan, 1971, 84-85 betlar

111

Mutafakkir o’zining axloqiy qarashlarini, ya’ni, ijtimoiy munosabatlar,

jamiyat a’zolarining barcha tiplari o’rtasidagi axloqiy munosabatlarni amaliyotga

tayangan holda yoritadi. Bu axloqiy, xulq-odob tamoyillari, talab va vazifalari

butun asar davomida qahramonlarning o’zaro munosabatlari asosida ifodalangan.

Unda Elig (xon), uning vakillari, ijtimoiy guruhlarning o’zaro munosabati, axloqi,

muomalasi talablari bayon etiladi, turli kasb egalariga xos xislatlar, odatlar

yoritiladi.

Asarda ilgari surilgan axloqiy xislatlar mohiyatining to’laqonli ochib berilishi

olimning ta’lim-tarbiya, axloq masalalarini qay darajada chuqur bilganligidan

dalolat beradi: insoniylik, rostgo’ylik, to’g’rilik, soflik, mehr-muhabbat, vafo,

shafqat, muruvvat, insof, adolat, ishonch, sadoqat, xushmuomalalik, shirinso’zlik,

saxovat, mardlik, himmatlilik, tavoze, hurmat va ehtirom, tadbirkorlik. Aql

zakovat, halollik, ezgulik kabi xislatlar ulug’lanadi, ularga yolg’onchilik,

noinsoflik, fisqu fasod, bevafolik, mehrsizlik, dag’allik, qo’pollik, baxillik,

nomardlik, quvlik, hurmatsizlik, nodonlik, johillik, haromxo’rlik, ochko’zlik kabi

xislatlarni qiyoslab, ezgu xislatlarning yaxshi oqibatlari va salbiy xususiyatlarning

yomon oqibatlarini misollar vositasida ishonarli qilib bayon etadi.

Bunda dastlab, barcha yaxshi ishlarning manbaini ezgulik, yomon ishlarning

asosini essizlik nomlari bilan talqin etadi. U inson hayotda qilgan ishi bilan yo

yaxshi nom qoldiradi, yo yomon nom oladi, deydi. Alloma barcha ezgulikning

boshi til odobi, asar uning foyda va zararlariga bag’ishlanadi deya ta’kidlaydi.

Til insonning qadr-qimmatini oshiradi yoki shu til orqali inson yuz tuban

ham ketishi mumkin. Kishi ikki narsa bilan hayotda mangu qoladi: biri

xushxulqlik bo’lsa, ikkinchisi yaxshi so’z, deydi.

Insoniy munosabatlarning eng oliy mezoni sanalgan hurmat va ehtiromni

tarkib toptirishning barcha ko’rinishlari asarda o’z ifodasini topgan. Yusuf Xos

Xojib jamiyat taqdirini hal etuvchi eng ulug’ mansabdorlardan tortib, oila

a’zolarigacha bir-biriga bo’lgan muomala-munosabat masalalarini ham hayotiy

misollar vositasida yoritadi. Katta yoshlilarning kichiklarga, kichiklarning

ulug’larga, amaldor va mansabdorlarning o’z xizmatchilariga, xizmatchilarining

o’z xo’jalariga, turli ijtimoiy guruh a’zolarining bir-birlariga, oilada oila

a’zolarining bir-birlariga muomala madaniyatining eng oddiy ko’rinishlarigacha

tasvirlab, kishining ko’z oldida yaqqol namoyon etadi. Buni biz farzand

tarbiyasida uning tug’ilganidan boshlab xulq-odob qoidalarini, bilim va hunarni

o’rgatish, buning uchun pok va bilimli muallim-murabbiy tanlash, farzandning

xatti-harakatini doimo nazoratda saqlash kabi masalalarning bayon etilishidan ham

bilsak bo’ladi.

112

Mutafakkir ulug’lar va kichiklar o’rtasidagi xulq-odob qoidalari haqida

gapirar ekan, shu asnoda kamtarlik, salomlashish odobi, talablari, qoidalarini ham

tavsiya etadi.

Ayniqsa, Yusuf Xos Xojibning amaldorlar axloqi haqidagi o’gitlari diqqatga

sazovor va bu fikrlar hozirgi davrda ham qimmatli sanaladi. Allomaning beklar,

Xojiblar, vazirlar, saroyboshilar, elchilar, lashkarboshilar, devonboshilar,

xazinadorlar, sarkotiblar kabi ko’plab amaldorlarning xatti-harakatlari, ish

yuritishlari, xulq-odobi haqidagi o’gitlari va yo’l-yo’riqlari har bir amaldor uchun

dastur sanaladi. Masalan, har bir amaldorning o’z ishining ustasi, ilm-fanni

egallagan, uning turli sohalari borasida fikr yurita oladigan, so’zga chechan,

zehnli, fahm-farosatli, himmatli, ko’zi to’q, ochiq qo’l, saxiy, tadbirli, zukko,

hushyor, jiddiy, qanoatli, jasur, sog’lom, samimiy, sadoqatli, o’z so’zining ustidan

chiqadigan, andishali, she’r baxsida ishtirok etib, o’zi ham she’r to’qiy oladigan,

turli tillarni biladigan va yoza oladigan, narda, shatranj, chovg`on o’yinlarida

o’ynay oladigan, merganlik kabi xislatlarga ega bo’lishi kerakligini ta’kidlaydi.

Shuningdek, har bir insonning kamolga yetishida to’sqinlik qiladigan yomon

illatlar, nuqson va kamchiliklardan birinchi navbatda el-yurt xizmatida bo’lgan

amaldorlar ham xoli bo’lishi lozimligi uqtiriladi: maishat, ishratparastlikka

berilish, kek, gina, adovat, nizo, xusumat, fisqi-fasod, maishiy buzuqlik,

mayparastlik, kayfu safoga berilish, mutakabbirlik, xiyonat, davlat ketidan quvish,

manfaatparastlik, xudbinlik, boshqalarning haq-huquqlarini toptash, ta’magirlik,

haqorat kabilar shunday illatlardirki, buning natijasi davlatning rivojiga putur

yetkazib, jamiyatni ma’naviy qashshoqlikkka olib boradi, deb bunday yomon

illatlardan tiyilishni maslahat beradi. Masalan:

(Agar) dunyo beglari ichimlikka (maishatga) berilsa,

El va xalqning dardlari (qismati) achchiq bo’ladi.

Jahongir kishi aysh-ishratga mahliyo bo’lsa,

Elini buzadi (xarob qiladi), o’zi (esa) tilamchi

Bo’lib qoladi1

Yusuf Xos Xojib takabburlik, mag’rurlanish, kekkayishga kamtarlik,

xushsuxanlik, xushfe’llikni qarshi qo’yadi. Shuningdek, amaldorlarga xoh katta,

xoh kichik bo’lsin, baland himmatlilik, muruvvatli bo’lish, samimiylik, xos fazilat

ekanligini alohida ta’kidlaydi. Insonning haqiqiy boyligi uning ko’z va ko’ngil

to’qligi deb baho beradi. Zero, ochko’zlik, ta’magirlik insonda poraxo’rlik kabi

yomon illatning tomir otishiga olib keladi, deydi.

1 Yusuf Xos Shojib.?utad\u bilig (Saodatga yillovchi bilim). Shozirgi Izbek tilida bayon ?iluvchi va siz boshi muallifi B.TIxliev. –Toshkent, Yulduzcha, 1990, 350-351 betlar.

113

Yusuf Xos Xojib oilaviy-maishiy turmush ikir-chikirlariga ham katta e’tibor

beradi. U kishilarni o’ylab oila qurishdan boshlab, farzand tarbiya etish, oilaning

moddiy ta’minotini yuritishgacha bo’lgan eng ezgu zaruriy vazifalarni birma-bir

bayon etadi. Shuningdek, yigitlik va keksalik fasllari haqida ham fikr yuritib,

yigitlikni ehtiyot qilish, yigitlik davrida qarilikning g’amini yeyish, bu to’g’rida

qayg’urish kabi zaruriy narsalar haqida tavsiyalar beradi.

Xulosa qilib aytganda, Yusuf Xos Xojibning mazkur asari insonni har

tomonlama kamolga yetkazishda yirik ta’limiy-axloqiy asardir. Shuning uchun

ham bu asar o’zining ilmiy, ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyatini shu paytgacha saqlab

kelmoqda.

2. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ta`limiy-axloqiy g`oyalarning

yoritilishi.

XI asrning 1082-83 yillarida G’arbiy Eron podshohi Shams al-Maoliy

Qobusning nabirasi Tabariston (Mozandaron) hukmdori Kaykovus binni Iskandar

binni Qobus binni Vushmagir ya’ni Unsur al-Maoliy (Kaykovus, 1021—98)ning

o’z hayoti davomida ko’rgan-bilganlari asosida o’zining buyuk «Mav’izatnomai

Kaykovus» yoki «Nasihatnomai Kaykovus» asarini yaratdi. Kitobni u o’g’li

Gilonshohga bag’ishlagan. Bu paytda Kaykovus taxminan oltmish yoshlarda edi.

“Nasihatnoma” o’sha davr an’anasiga ko’ra, uni bobosi podshoh Shams-ul maoliy

Qobus sharafiga “Qobushona” deb ataydi. Ammo biz Kaykovus haqida batafsil

ma’lumotlarga ega emasmiz.

Kaykovus binni Iskandar binni Qobus binni Vushmagir 412 hijriy yilda

(milodiy 1021—1098) yilarda yashagan. Uning avlodlari Gilon qabilasidan bo’lib,

Tabaristonda (hozirda Kaspiy dengizining janubidagi hudud) yashaganlar.

Shams-ul maoliy Qobus o’z davrining fozil kishilaridan bo’lgan. U keng

bilim egasi bo’lish bilan birga she’rlar ham yozgan. Hukmdorligi davrida o’z

saroyida zamonasining peshqadam olimlari va shoirlarini yig’ib, poytaxti Jurjonni

yirik madaniy markazga aylantirgan. Tarixiy manbalarda Qobusning arab tilida

yozgan, uchta kitobdan iborat mashhur «Nomalar»i bo’lganligi qayd etiladi. Bular

«Kamol al-balag’a» («Suhandonlik kamoloti»), maqol va hikmatlar to’g’risidagi

«Al-forida fi-l amsal va-l adab» («Nodir nomalar»), «Risola fi-l iftixor va-l itob»

(«Tanbeh va maqtov nomalari»)dir.

“Qobusnoma” asarining yaratilishi va mazmun-mohiyati.

«QOBO’SNOMA» - Sharq va Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng

tarqalgan axloqiy-ta’limiy asar, fors-tojik badiiy nasrining birinchi va yirik

yodgorligi. «Nasihatnomai Kaykovus» asarning o’zbekcha tarjimasi «Qobusnoma»

114

dir.

«Qobusnoma» Sharqda, xususan Eronning o’zida ham saqlanib kelayotgan

an’anaga ko’ra pand-nasihat tarzida yozilgan bo’lib, mana bir necha asrlardan beri

xalqlarni, jumladan yoshlarni hayotga, amaliy faoliyatga tayyorlashda, ularni har

tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib kelmoqda.

«Qobusnoma» asosini Qur’oni karim suralari, Muhammad (sav)ning faoliyati

va ko’rsatmalarini ifodalovchi hadislar, hikmatli hikoyatlar tashkil etadi. Asar 44

bobdan iborat. Dastlabki 4 bobi haqni tanimoq, Paygambarlarning xilqati

(yaratilishi), Alloh ne’matiga shukur qilmoq haqida bo’lib, qolgan 40 bobi ota-

onani hurmat qilish, ilmiy bilimlarni, san’atni egallash, savdo, dehqonchilik ishlari

va hunarni o’rganish, odob-axloq qoidalariga rioya etish, farzand tarbiyasi, saxovat

va juvonmardlik kabi ko’plab masalalarni o’z ichiga oladi. Asarda hunar va ilm

jamiyat taraqqiyotining asosiy omillari deb qaraladi. Odamlar 3 guruhga bo’linib,

ularning jamiyatda tutgan o’rni belgilanadi; odamlarning fazilatlari ham 3 guruhga

bo’linadi: aqllilik, haqgo’ylik, juvonmardlik.

Kaykovus dunyodagi mavjudotni bir-biri bilan bog’liq va murosasiz deb

talqin qiladi. U kishi ruhiyatini ham 2 guruhga bo’ladi: jismoniy sezgini modda,

ruhiy hissiyotni esa «jon» bilan bog’laydi va bularning birini moddiy, ikkinchisini

ruhiy hayot mahsuli deb ko’rsatadi. Uning fikricha, dunyodagi hamma narsalar

yaralishi va mohiyat e’tibori bilan ilohiydir. Zero, inson Allohni tanimoq uchun

avvalambor o’zini bilmog’i, ya’ni «so’zga qarab so’zanlarni tanimogi lozim»,

deydi. Bu kabi masalalar kitobda ihcham hikoyatlar, rivoyatlar, she’r va latifalar,

maqol va hikmatlar yordamida bayon qilinadi.

«Qobusnoma» rus va G’arb sharqshunoslarining, Sharq olimlari va

pedagoglarining diqqatini anchadan beri o’ziga tortib keladi. Asar turk (1432,

1705), uyg’ur (1786-87), nemis (1811), o`zbek (1860, Ogahiy tomonidan), tatar

(1881), frantsuz va rus (1886) tillariga tarjima qilingan. Ogahiy tarjimasining 2

qo’lyozma nusxasi O’zbekiston Sharqshunoslik instutida, yana bir qo’lyozma

nusxasi Sankt-Peterburgda Saltikov-Shchedrin nomidagi xalq kutubhonasida

saqlanadi. «Qobusnoma»ning Subutoy Dolimov tomonidan hozirgi o’zbek tiliga

o’girilgan nusxasi Toshkentda 3 marta nashr qilingan. (O’zb milliy entsiklopediyasi

11 tom 33 bet)

Kitob Eronda sakkiz marta nashr etiladi. Bularning eng mukammali mashhur

oli Rizo Qulixon Hidoyat tomonidan 1890—1891 yillarda chop etilgan nashri

hisoblanadi. Asar keyinchalik Bombeyda, Isfahonda Fathulla ibn Amulla Vali

Urduni Bahtiyoriy tomonidan chop etildi.

Bundan tashqari, «Qobusnoma» ko’plab Sharq va G’arb tillariga o’girilib,

nashr etilgan. Jumladan, 1432 yilda Merjomak Ahmad ibn Ilyos tomonidan, 1705

115

yilda Hasan posha Nazmizoda Murtoza tomonidan, 1881 yilda Qozon tatarlari

tilida Qayum Nosiriy tomonidan, 1860 yilda Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan

o’zbek tiliga, G’arb tillaridan — nemis, frantsuz, ingliz tillariga tarjima qilinib,

chop etildi.

«Qobusnoma» murakkab yo’lni bosib o’tdi. Sho’ro mafkurasi davrida

asarning insonni aqliy, axloqiy tarbiyalashdagi ahamiyati hokim sinf axloqini

targ’ib qilish deb baholandi. Kaykovusning Vatan haqidagi, kasb-hunarni

ulug’lovchi, bilimlarni egallash haqidagi fikrlari, diniy qarashlari siyosiy nuqtai

nazardan qoralanadi. Asarning qimmati faqat uning adabiy-badiiy, til xususiyati va

tarixiy jihatlarida deb ta’kidlandi.

Kaykovusning, kasb-hunar va odob-axloq to’g’risidagi qarashlari.

Ammo «Qobusnoma» asariga davr va shart-sharoitlar, siyosiy qarashlar

ta’sirida qay darajada soya tashlanmasin, bu asar mashhur Hind asari «Kalila va

Dimna», izom ul-Mulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma»,

Yusuf Xos Xojibning «Qutadg’u bilig», Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu

lug’atit turk», Sa’diyning «Guliston», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-Haqoyiq»,

Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub», Husan Voiz Koshifiyning «Axloqi

muhsiniy», Davoniyning «Axloqi Jaloliy» kabi axloqiy-ta’limiy asarlari bilan bir

qatorda Sharq pedagogik fikr taraqqiyotida inson kamolotini shakllantirishda

muhim o’rinni egallaydi. Unda Sharq pandnomalaridagi an’anaga binoan va X

asrda paydo bo’lgan yoshlar jamoasi juvonmardlik tarbiyasi ifodalanadi.

Qur’onda shariat hukmlari qilib berilgan pand-nasihatlar, musulmonchilik

axloqi an’analari “Qobusnoma” da ham uchraydi. O’z davrining ma’rifatini o’zida

mujassam etgan, turli sohalarda bilimlarni egallagan Kaykovus farzandiga va u

orqali barcha yoshlarga axloq-odobning asosi, poydevori sifatida Allohning amr-

farmonlarini bajarish vojibligini, farzligini aytar ekan, Allohning zotini, kimligini

o’ylamaslik kerakligini aytadi: “Haq taoloning ne’matlariga hamisha andisha

qilgil (o’ylagil). Ammo uning zoti haqida fikr qilma. Andoqki, payg’ambar

alayhis-salom debdurlar: “Allohning noz-ne’matlari haqida fikr qil, o’zi

(qandayligi) haqida fikr qilma”. Shundan so’ng Kaykovus birlik va ko’plik (tavhid

va kasrat) haqida gapiradi: “Bir haqiqatda Xudodir. Andin o’zga hamma ikkidir

(va undan ko’pdir). Har narsakim, sifatda ikki bo’lsa, to tarkibda ham ikki

bo’lur”.2

“Qobusnoma” da farz namozining fazilatlari bunday ta’riflanadi: “Har

kishi farz namozin bajo keltirsa, hamisha badani va libosi pok bo’lg’usidir. Barcha

holda palidlikdan (ifloslikdan) poklik yaxshidur.”1

2 Qobusnoma. T. “Istiqlol”, 1994. B.16-17. 1 Qobusnoma. T. “Istiqlol”, 1994. B.20.

116

“Qobusnoma” muallifi mana shu shariat hukmlarini bayon qilganidan

so’ng, farzandiga ota, onalarini hurmatlash, ularni e’zozlash kerakligini uqtiradi:

“Har farzandki, oqil va dono bo’lsa, hech vaqt ota, onaning mehr haqini ado

qilmoqdan (qarzini qaytarishdan) xoli bo’lmagusidur. Ota, ona (farzandga)

farmonbardordurlar. Ota, onaning ishi seni parvarish qilmoq va farmoni-senga

yaxshilik o’rgatmoqdur...Zinhor meros olmoq hirsi bilan ota, onang o’limini

tilamagil, chunki ota, ona o’lmay yursalar ham rizqing yetishaveradi...”

Kaykovusning kasb-hunar to’g’risidagi qarashlari.

“Qobusnoma” ning ko’pchilik sahifalari shu kabi ma’rifat va ma’naviyatdan

yaxshi saboqlardir. Asar ma’rifatchilik ruhida yozilgan. Kitob muallifi bilim

o’rganishning foydalari haqida bunday nasihat qiladi: “Agar molsizlikdan

qashshoq bo’lsang, aqldan boy bo’lmoqqa sa’y (harakat) qilgilki, mol bila boy

bo’lgandan aql bila boy bo’lgan yaxshiroqdur, nedinkim, aql bila mol jam etsa

bo’lur, ammo mol bila aql o’rganib bo’lmas. Bilgil, aql bir mol (davlat) dirki, uni

o’g’ri ololmas, u o’tda yonmas, suvga oqmas”.

Muallif yana aytadi: “Agar aqling bo’lsa, hunar o’rgangil, nedinki,

hunarsiz aql-boshsiz tan, suvratsiz (shaklsiz) badandekdir. Debdurlarki: “Al-adab-

suvratil-aql.” (Ya’ni, adab, yaxshi xulq aqlning suvratidir.”)1

“Qobusnoma”da keyinroq Aruziy Samarqandiyning “Majmaun-navodir”

(“Nodir hikoyatlar to’plami”) asarida olamni ilmiy bilish masalalariga, turli

sohalarda bilimlarni, fan va san’atlarni qanday o’rganish masalalariga katta e’tibor

berildi. Aqliy faoliyatning ahamiyati, aqliy (ratsional) yo’l bilan haqiqatga etish

mumkinligi kabi dolzarb, muhim masalalar barcha asarlarning asosiy mazmuni

bo’lib qoldi. Bu davrda yozilgan axloqiy-didaktik asarlarda bilim va hunar,

san’atlarni o’rganish muhimligi qat’iyroq aytila boshladi. Faqat she’riyatda

ratsional, aqliy bilish yetarli emas edi, buning sababi she’riyatning o’ziga xos

qonuniyatlari mavjudligida edi.

Axloqiy-didaktik asarlarda turli bilimlar va hunarni egallash bilan birga, eng

muhimi – ma’naviy kamolot ekanligi ham anglab yetildi.

“Ey, farzand, bilg’ilkim, Xudoi taolo jahonni behuda va bekor yaratmadi.

Aql bila yaratdi va hikmat bila oroyish berdi. Chun bilg’ilkim, vujud (mavjudlik)

adamdan (yo’qlikdan) yaxshi, kavn (yaralish) fasoddan (buzulishdan) yaxshi va

xo’b (yaxshilik) ziynatdan yaxshi... Ey, farzand, hargiz yaxshilik qilishni tark

etmagil, hamisha yaxshilikni xaloyiqqa ko’rguzgil va aslo uning aksin

ko’rguzmagil. (Diling boshqa) tiling boshqa qilib so’zlamagil, bug’doyni

ko’rguzib, arpani sotmagil va barcha yerda o’zingdin dod (adolat) bergil (ya’ni,

xalqdan olma, xalqqa ber.-D.A) Har kishikim, o’zidin dod bersa dodi mustag’niy

1 qobusnoma. T. “Istiqlol”, 1994, B. 26.

117

bo’lur (ya’ni, boshqalardan badavlat va adolatpesha bo’lur).1

Dono, ma’rifatparvar otaning farzandiga aytgan bu nasihatlarida insoniyat

asrlar davomida to’plagan bilim va tajriba, hikmatlar bor. Kaykovus fikricha,

donishmandlik aql bilan insoniy fazilatlarning qo’shilganidir. Muallif ko’pincha

o’z fikrlarini qadimgi yunon donishmandlari – Suqrot, Aflotun, Arastu, Gippokrat

(Buqrot) ning hikmatli so’zlari bilan, Qur’on oyatlari va hadislar bilan dalillaydi.

“Suqrot hakim ayturki, “Hunardan yaxshiroq narsa yo’qdur, sharm (xayo) dan

yaxshiroq zevar (bezak) yo’qdur va badxo’ylikdan (badfe’llikdan) yomonroq

dushman yo’qdur” (31)

Ota farzandiga bilimni kitoblardangina olish bilan cheklanmay, turli

toifadagi odamlar bilan suhbat-muloqotdan aslzodalar orasida bo’lgan muomala

madaniyatini o’rganish zarur. U mehmonlarni qanday kutib olish, ko’pchilik-

jamoat ichida bo’lish, ko’p tinglash va kam gapirish haqida maslahatlar beradi.

Barcha holatlarda meyorni, mo’tadillikni saqlash kerak. Kaykovusning “Oltin

o’rtachalikni saqlash bobidagi fikrlari Konfutsiyning fikrlariga ohangdoshdir.

Kaykovus farzandiga donishmand Nushiravoni Odilning maqbarasida oltin

harflar bilan yozilgan hikmatli so’zlarini aytib beradi: “Har qancha achchiq

bo’lsa ham haq so’zni aytgil”. “Agar xalq sening haqingda yaxshi so’z aytarin

tilasang, xalq haqida yaxshi so’z aytgil.” “Agar xalq seni sevishini istasang,

xalqqa doimo yaxshiliq qil.” “Agar qadrli bo’lmoqni tilasang, xalqning

qadrin bilgil.”1

Kaykovus jamiyatda qadrli bo’lishni istagan inson albatta kasb-hunar

o’rganishi zarur deb hisoblaydi: “Ey, farzand, ogoh bo’lg’ilki, hunarsiz kishi

hamisha foydasiz bo’lur va hech kishiga naf yetkurmas. Agar kishi har qanchaki

oliy nasab va asl bo’lsa-da, ammo hunari bo’lmasa, xalqning izzat-hurmatidan

noumid bo’lur. Ulug’lik aql va donish birla bo’lur”1 Kaykovus fikricha, hayotning

ma’nosi bunyodkor mehnat, hunar va san’atlarni egallab, odamlarga yaxshilik

qilishdadir. Inson o’zidan yaxshi nom qoldirish uchun turli hunar va san’atlarda

kuch-g’ayratini, iqtidorini ko’rsatish kerak. U farzandiga turli kasb-hunarlarni,

fakih-qonunshunoslik, tabib, shoir yoki dabir bo’lishning afzal tomonlarini

tushuntiradi. Har bir ishda g’ayrat ko’rsatgan odam baxtini topadi.

Shaxsning ma’naviy kamolotiga “Qobusnoma” muallifi katta e’tibor beradi.

Insonning eng qimmatli gavhari uning ko’ngli, qalbi, ruhiy olamidir. U tabiiy

fazilatlar bilan ma’naviy fazilatlarni farqlab aytadiki, “tabiiy fazilat-rostlik va

bilim, ruhiy fazilat-ilmu donish hikmatdir. Ma’rifat-bilimli bo’lish demakdir.

1 Qobusnoma. T. “Istiqlol”, 1994, B-30. 1 Qobusnoma. T. “Istiqlol”, 1994, B-30.

118

Arabcha ilm, forscha-donish hosil qilish yaxshi va yomonni, halol va haromni, oq

va qorani farqlash demakdir.

Kaykovus o’z pand-nasihatlarini yakunlab aytadiki, ey, farzand, senga

barcha kasb-hunarlar haqida bilim berdim. Lekin ulardan qaysilarini o’rganish

sening ihtiyoringga, tanlashingga bog’liq. Insonga zo’rlik bilan aql o’rgatib

bo’lmaydi. “Bilg’ilki, aql ikki turlidir, biri tug’ma aqldur, uni azaliy derlar.

Ikkinchisi-kasbiy aql, buni muktasib (kasb qilingan, o’rganilgan aql) derlar.

Kasbiy aqlni yana donish ham derlar... Agar oqil bo’lmoqni tilasang, hikmat

(falsafani) o’rgangil, aql hikmat bila kamolga etar.”

“Qobusnoma” da Kaykovus o’z farzandiga turli ilmlarni, kasb-hunarlarni

egallash haqida jonli, falsafiy suhbat shaklida pand-nasihat ruhidagi ibratli

hikoyatlar, rivoyatlarda ochib bergan.

O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidinti I.A.Karimov “Yuksak

ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida ta’kidlaydiki, fanning ma’naviy sog’lomligi

biz o’z ma’naviy merosimizni qanday o’rganishimizga va bu merosning ulkan

qadriyatlarning real hayotga qanday tatbiq eta olishimizga bog’liq1. Zamonaviy

insonning yuksak ma’naviyati o’tmish ma’naviy madaniyatini uning barcha

serqirraligi va ulug’vorligini chuqur o’zlashtirish bilan bevosita bog’liq.

Kaykovusning odob-axloq to’g’risidagi qarashlari.

Muallif juvonmardlik haqida eng oxirgi bobda so’z yuritadi. U odamlarning

xislatlarini uch xilga bo’ladi: biri aql, biri rostlik va yana biri juvonmardlikdir.

Juvonmardlikni asosini Kaykovus uch narsada deb biladi. Birinchisi, aytgan

so’zning ustidan chiqish, ya’ni rostlik; ikkinchisi rostlikka xilof qilmaslik;

uchinchisi, xayr ishini ilgari tutish1.

Insondagi boshqa barcha xislatlar shu uch narsaga bog’liq, deydi Kaykovus.

Juvonmardlik (yoki iyorlik) ning ustunlarini (ruknlari) quyidagilarda deb

ko’rsatadi: jasurlik, mardlik, sabr-matonat, va’daga vafo qilmoq, pok dil va pok

zabon bo’lmoq; asirlarga ziyon yetkazmaslik, bechora kishilarga madad berib,

yomonlarning yomonlig’ini yaxshilardan yiroq tutish, rostgo’ylik, yaxshiga

yomonlik qilmaslik, ziyon-zahmatdan saqlash, odamlarga ziyon-zahmat

yetkazmaslik. Juvonmard sipohiylar esa sabr-bardosh bilan ish tutishi, kamtarlik

va mehmondo’stlik, saxiylik, to’g’rilik, haqshunoslik, pok kiyinish, yaxshi

qurollanishi zarurligini qayd etadi.

Mazkur bobda yana juvonmardlik yo’lini tanlagan yoshlarga uch narsadan

o’zini: ko’zni yomon nazardan, qo’lni yomon ishdan, tilni yomon so’zdan

1 Karimov I.A. “YUksak ma’naviyat-engilmas kuch”, Toshkent, Ma’naviyat, 2008. 12-20 bb. 1 Kaykovus. Qobusnoma. Nashrga tayyorlovchi S.Dolimov. Toshkent, O’qituvchi, 1986. 153 -bet. (Boshqa misollar xam shu nashrdan olindi.)

119

saqlashni tavsiya etadi.

Uch narsani do’st va dushmanga ochiq tut: uy eshigini, sufra boshini,

hamyonning bog’ichini, deydi. So’ng hamma vaqt rostgo’y bo’lish, xiyonat

qilmaslik ham juvonmardlikning ko’rinishlaridan, deb biladi. Shuningdek,

Kaykovus juvonmardlikning kamolot nuqtasini ko’rsatuvchi mezon deb o’z mol-

mulkini o’zganikidan ajrata bilish, xalq mulkiga ta’ma qilmaslik, birovning mol-

mulkiga xiyonat qilmaslik, xalqqa yomonlik qilmaslik, qanoatli bo’lish kabilarda

deb biladi.

Shuningdek, mazkur bobda Kaykovus aql haqida ham fikr bildirib, inson

qobiliyatining bir xil emasligini, inson aqlining tug’ma, ya’ni azaliy aql (tabiiy

aql) va kasbiy aql, ya’ni muktasib (o’rgatilgan aql) kabilarga bo’linishini bayon

etadi. Kasbiy aqlni donish ham derlar, deydi. Muktasib aqlni o’rganish mumkin,

ammo azaliy aqlni o’rganishga yo’llaydi. Kaykovus aql hikmat (falsafa) bilan

kamol topadi, deb ko’rsatadi. Muktasib aqlning takomillashib borishini, tabiiy aql

ham muktasib aqlsiz rivojlanishi mumkin emasligini ta’kidlaydi va fikrlari bilan

ta’lim-tarbiyaning ahamiyatiga katta e’tibor berib, insonning kamolga erishishida

aqliy shakllantirish g’oyasini ilgari suradi.

Kaykovusning o’zi ta’kidlaganidek, butun bir asr ana shu ohirgi bobida ta’rif

bergan juvonmardlar tarbiyasiga bag’ishlangan. Kaykovus unda «... barcha fikr va

tushunchalarimning sening uchun kitobga yozdim va har bir ilm, ham hunar va har

peshakim bilur edim, hammasini qirq to’rt bobda bayon etdim»1, deyish bilan har

bir yoshning aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan

bog’lagan holda kamolga yetkazish yo’llari va usullarini bayon etgan.

Kitobda juvonmardlar egallashi zarur bo’lgan quyidagi yo’nalishlarda

ta’lim-tarbiya berish nazarda tutilgan:

1. Kaykovus bilim olish haqida.

2. Hunar va turli kasb egalari haqida.

3. Turmush va hulq-odob qoidalari haqida.

4. Jismoniy etuklik haqida.

Chunki har bir juvonmard uchun tan, jon, havos va maoniy, ya’ni ham

sipohiylik, ham ma’rifat, ham donishmandlikka ega bo’lish zarur bo’lib, bu

hislatlar ana shu yuqoridagi to’rt yo’nalishda zikr etilgan. Kaykovus ilmni uchga

bo’ladi: biror kasb-hunarga bog’liq bo’lgan ilm; ilm bilan bog’liq kasb-hunar

hamda xayr va dalolatga taalluqli odat.

Birinchisiga, ya’ni biror kasb bilan bog’liq ilmlarga tabiblik, munajjimlik,

muhandislik, yer o’lchash, shoirlik va boshqalar kiritiladi. Ilmga taalluqli kasblar

musiqa asboblari ustasi, hayvonlarni davolovchi, binokorlik va boshqalar bo’lib,

1 Kaykovus. Qobusnoma. 159-bet.

120

har qanday usta bo’lsa ham bu boradagi ilmni bilmasa, hech ish qila olmasligi

ta’kidlanadi.

Shuningdek, ilm olish yo’liga kirgan toliblarga ham yo’llanmalar beradi:

Hamma vaqt parhezli va qanoatbahsh bo’lish, bekorchilikdan o’zini tiyish,

doimo shod-xurram va harakatchan bo’lish, kitob o’qishga berilish, ilm yo’lida

qayg’u-hasratga berilmaslik, ilmni yodda saqlash uchun takrorlab borish, yod

olish, ilmda haqiqat uchun kurashish, taqlid qilmaslik, doimo o’z yonida kitob va

boshqa o’quv qurollarini saqlash, oz so’zlab, ko’p tinglash haqida fikr bildiradi.

Ilm yo’lida munozaradan chekinmaslik, lekin uni janjalga aylantirmaslik, isbot va

dalillar bilan o’z fikrini bayon qilish zarurligini ta’kidlaydi. Yana u olimning

aytgani bilan qilgan ishi bir bo’lishi kerakligi, ilmni chuqur o’rganish, har bir

kasb, sohaning bilimdoni bo’lishda doimo kamtar, oqil, xalqparvar, har bir narsani

oldindan ko’ra biladigan bo’lish kerakligini ham ko’rsatib o’tadi. Zero, ilmni faqat

kitobdan o’rganish bilan cheklanib qolmay, aql, tafakkur bilan hukm chiqarish

zarurligini ham ta’kidlaydi. Ana shu talablar asosida u tijorat ilmi, tib ilmi, nujum

(yulduzlar) ilmi, handasa (geometriya) ilmi borasida o’z qarashlarini tarbiyalashda

ularga ilmu odob o’rgatishlari zarurligi ham ta’kidlanadi.

Kaykovus bilim va aqlning ahamiyatini ulug’lar ekan, uni mol-dunyodan

ham yuqori qo’yadi: «Agar molsizlikdan qashshoq bo’lsang, aqldan boy

bo’lmoqqa sa’y ko’rguzgilki, mol bila boy bo’lg’andan, aql bila boy bo’lg’on

yaxshiroqdur, nedinkim aql bila mol jam etsa bo’lar, ammo mol bila aql o’rganib

bo’lmas. Bilg’il, aql bir moldurki, uni o’g’ri ololmas, u o’tda yonmas, suvga

oqmas»1— deb ta’riflar ekan, inson adabi ham aqlning belgisi, («al-adab-suratil

aql») deya xulosa chiqaradi.

Kaykovus jamiyat taraqqiyotida ilm bilan birga kasb-hunarning ham

zarurligini ta’kidlaydi: «Agar kishi har qancha oliy nasab va asl bo’lsa-yu, ammo

hunari bo’lmasa, u xaloyiqning izzat va hurmatidan noumid bo’lur. Ulug’lik aql va

bilim biladur, nasl-nasab bila emas. Otni senga ota va onang qo’ymishlar, sen

unga g’urra bo’lmag’il ... Ammo sen hunar bila bir nomga ega bo’lg’il»1. Shuning

uchun ham asarda turli kasb egalari ulug’lanadi. Kasb-hunar o’rganishni bilim

olish bilan qo’shib olib borishni tavsiya etadi. Fanni amaliyot bilan uzviy aloqada

qaraydi. Kaykovusning bu qarashlari o’sha davrning ilg’or qarashlaridan sanaladi.

Asarda munajjimlik, yer o’lchash, musiqa, tibbiyot sohasidagi kasb

egalarining faoliyati ilmiy nuqtai nazardan yoritiladi. Ayniqsa, tibbiyot ilmiga oid

qarashlari Kaykovusning zukko, donishmand, har tomonlama yetuk bilimga ega

kishi bo’lganligidan dalolat beradi.

1 Kaykovus. Qobusnoma. 31-bet. 1 O’sha kitob, 32-bet.

121

Ayniqsa, uning turli kasb-hunar vakillari haqidagi fikrlari amaliyotga tatbiq

etishda o’ta muhimligi bilan diqqatga sazovor. Masalan, «Dabirlik va kotiblik

zikrida» bobida yozma nutqni yaxshi egallash, chiroyli yozish va mashq qilishni

maslahat beradi. U xat yozishda saj’ga rioya etish, har bir so’zni yoqimli,

tushunarli, qisqa yozish, zukko va sezgir bo’lishni ta’kidlaydi. Hattotlikning ulug’

hunar ekanligi, ammo bu hunarda hech qachon soxtalik, pastkashlik qilmaslikni,

sir saqlashni tavsiya etadi va bu borada ibratli hikoyatlar keltiradi.

Kasb-hunarga oid uning «Dehqonchilik va bozor peshalari bayoni zikrida»

bobi ham diqqatga sazovor.

Tadqiqotchilar shu vaqtgacha Kaykovusni faqat yuqori tabaqa vakillari

manfaatini ko’zlagan tarbiyashunos sifatida biryoqlama talqin etdilar. Aslini

olganda Kaykovus yuqori tabaqa vakillarini ham ilm, hunar egallashga, mehnat

qilishga undagan. Xususan, «Dehqonchilik va bozor peshalari bayoni zikrida»

bobida ham u, avvalo, dehqonchilik ilmini egallash, mazkur ishda yerni tarbiya

qilish, tezkor va g’ayratli bo’lishni ta’kidlaydi. Boshqa hunarlarni egallashda ham

rostgo’y bo’lish, xiyonat qilmaslik, muhtojlarga yordam qilish kabi xislatlarga ega

bo’lishga undaydi. Ayniqsa, uning bozor bilan bog’liq kasb-hunar kishilariga

bergan o’gitlari qiziqarli. Masalan, u: «Bozor xalqi bila bozori bo’lg’il. Tosh va

tarozini rost qilg’il. O’z aqchang haqida ikki dil va ikki xamyon bo’lmag’il.

Sheriklaringga xiyonat qilmag’il, har peshakim qilsang, unga hiyla qilmag’il va

hamisha hamma ishingni birdek qilg’il. Agar moldor bo’lsang, muhtojga qarz

bermoqni g’animat bilg’il», — deb to’g’ri ta’kidlaydi. Bu pandlar ham

hukmdorga, ham oddiy fuqaroga bab-baravar zarur bo’lib hisoblanadi. Bu bilan

Kaykovus yoshlarda mehnatsevarlikni, mehnatkash insonga hurmat tuyg’usini

tarbiyalaydi, jismoniy mehnat bilan ham aqliy mehnat kabi shug’ullanish

lozimligini bayon etadi.

Kaykovusning «Qobusnoma» asarida yoshlar tarbiyasida — juvonmardlik

talablaridan eng muhimi — axloq tarbiyasi deb ko’rsatiladi. U yoshlarda insonga

nisbatan insoniy munosabatda bo’lish, adolatlilik, samimiylik, saxiylik kabi

xislatlarni tarkib toptirishni istaydi va asarning boshidan oxirigacha ana shu ezgu

maqsadni amalga oshirishga harakat qiladi. Ko’rinib turibdiki, Kaykovus

qarashlarida inson tarbiyasi omili muhim o’rin tutadi.

U axloqlilikning birinchi belgisi, suxandonlik deb biladi. U (suxango’ylik)

notiqlikda rost so’zlash kerakligini ta’kidlaydi. U so’zlarni to’rt hilga bo’lgani

kabi odamlarni ham to’rt hilga bo’ladi. Birinchi hil kishilar ko’p narsani biladi va

yana bilgisi kelaveradi. Bular olimlar bo’lib, ularga bo’ysunish kerak, deydi.

Ikkinchisi, bilmagan narsasini bilishga harakat qiladi, ular qobil kishilar bo’lib,

bunday kishilarga o’rgatish kerak. Uchinchisi, bilganini ham bilmaydi, uyquda

yashagandek, ularni «uyg’otish» kerak. To’rtinchisi, bilmaydi va bilmaganini tan

122

olmaydi. Bular johil kishilar bo’lib, ulardan qochish kerak, deydi.

So’zlarning esa birinchi xili bilinmaydi va aytilmaydi; ikkinchisi aytiladigan

va biladigan; uchinchisi ham bilinadi, ham bilishga zarurati yo’q, ammo aytsa

bo’ladi. To’rtinchisi, bilinadigan va aytiladigan. Eng yaxshisi, to’rtinchisi, ya’ni

bilinadigan va aytiladigani deydi. So’zlaganda andishalik bo’lish, sovuq so’zlik

bo’lmaslik, kam gapirish, kamtarlik, maqtanmaslik, birovning so’zini diqqat bilan

eshitish odoblarini ta’kidlaydi.

Uning axloqiy o’gitlari kitobda ota-ona haqqini bilish bilan boshlanadi. Unda

Kaykovus «Qur’on» va «Hadislar»dagi talablardan kelib chiqqan holda o’zining

nuqtai nazarini bayon qiladi: «O’z farzanding sening haqingda qanday bo’lishini

tilasang, sen ham ota-onang haqida shunday bo’lg’il, nedinkim sen ota-onang

haqida nima ish qilsang, farzanding ham sening haqingda shundoq ish qilur,

chunki odam mevaga, ota-ona daraxtga o’xshaydir»1.

Kaykovus oilada otaning vazifasi va burchiga aloxida ahamiyat beradi.

Farzand tug’ilganda avvalo unga yaxshi ot qo’yish, undan so’ng aqlli va mehribon

murabbiyga topshirish, o’qitish, ulg’aya boshlaganda kasb va hunar o’rgatish,

harbiy ish bilan tanishtirish, so’ng suvda suzishni o’rgatish kerak, deydi.

Kaykovus otaning burchi yana o’z farzandlariga nisbatan qattiqqo’l bo’lishini

talab etadi. Lekin bolalarni jazolashni otaning o’zi emas, murabbiy tomonidan

bajarilishini istaydi. Chunki otaning o’z qo’li bilan farzandini jazolashi unda

adovat hissini paydo qiladi, deydi. Lekin otadan farzand hayiqib tursin, agar u

hayiqmasa, ota-onanixhor qiladi, deydi.

Kaykovus ota-onaning yana bir muhim vazifasi farzand balog’atga yetgach,

o’g’il bo’lsa uylantirib, qiz bo’lsa uzatib, o’z burchini ado etishi kerak, deb

ko’rsatadi. Ayniqsa qiz bola tarbiyasiga e’tibor berish, unga g’amho’rlik qilish

kerakligini alohida qayd etadi: «Agar qizing bo’lsa, uni mastura doyalarga

topshirg’il, toki yaxshi parvarish qilg’aylar va kattaroq bo’lg’andin so’ng

muallimga topshirg’il ... Balog’atga yetgandan so’ng harakat qilib erga berg’il,

unga shafqat va marhamat ko’rguzg’il, nedinkim qiz otaning asiri bo’lur»2.

Kaykovusning hayotida xulq-odob qoidalariga qanday rioya etish haqidagi,

yoshlarni adolatparvar, insonparvar, saxovatli, qanoatli, muruvvatli bo’lishi

haqidagi qarashlari, ayniqsa diqqatga sazovor. Ular yaxshilik va yomonlik

o’rtasidagi qarama-qarshilik asosida bayon etilgan:

«Ey farzand, yaxshilik qil va qilg’on yaxshilikdan argiz pushaymon

bo’lmag’il. Bir kishiga bir yaxshilik qilsang, ko’rgilki, yaxshilik qilg’on vaqtda u

kishiga naqadar rohat etg’on bo’lsa, sening ko’nglingga ham undan ziyodroq

1 Kaykovus. Qobusnoma. 30-bet. 2 Kaykovus. Qobusnoma. 86-bet.

123

shodlik va xurramlik yetishur. Agar kishiga yomonlik qilsang, unga naqadar ranj

etsa, sening ko’nglingga ham ul miqdor tanglik yetishur. Demak, bu jahonda

yaxshilik va yomonlik mukofoti, albatta, etgusidur»3.

Kaykovusning kundalik turmushdagi xulq-odob qoidalariga oid fikrlari

asarning «Majoz (hazil-mazah) qilmoq, shatranj (shahmat), nard o’ynamoq

zikrida», «Shikorga (ovga) chiqmoq zikrida», «Chavgon o’ynamoq zikrida»,

shuningdek, ovqatlanish, dam olish, hammomga borish, mehmondorchilik, sharob

ichishga bag’ishlangan boblarida bayon qilingan bo’lib, hozirgi paytda ham o’z

ahamiyatini yo’qotmagan. Bunday xulq-odob qoidalari inson kamolotini

ko’rsatuvchi sevgi va muhabbat, do’st tanlash va dushmandan saqlanish

masalalarida ayniqsa, namoyon bo’ladi. «Ishq va uning odatlari zikrida» bobida

Kaykovus ishqda yanglishmaslikni, latif ta’b bo’lishni manzur ko’radi.

«Ey farzand, to kishining ta’bi latif bo’lmag’uncha oshiq bo’lmag’usidir,

nedinkim ishq beshak ta’bi latiflikdin paydo bo’lur. Har narsaki, ta’bi latiflikdan

paydo bo’lsa, u beshak latif bo’lur. Shul vajdankim, latif ta’bdin latiflik tug’ilur

...»

«G’aliz ta’b va yalqov kishi hech vaqt oshiq bo’lmas», — deb haqiqiy

oshiqqa xos xis-tuyg’ularni ifodalaydi. U oshiqlikda ehtiyot bo’lishga undaydi.

«O’zingni saqlag’il va oshiqlikdan parhez qil,» — deydi. U ishq dardiga mubtalo

bo’lish jarayonini shunday ta’riflaydi: «... avval bir zebo suratni ko’rgusidur, undir

so’ng ko’ngulga pisand (ma’qul) tushgusidir. Ko’ngulga pisand tushg’ondin so’ng

ta’b unga moyil bo’lur, ko’ngil uning suratini taqozo qilur», — deb birinchi

ko’rganda «Uni (ma’shuqani) yana bir ko’rmoq ta’birida» bo’ladi, ikkinchi marta

«ko’ngling havosi g’olib» bo’ladi, uchinchi marta ko’rganda «ixtiyorni qo’lingdan

berursan», — deydi. Shuning uchun ham oshiq o’zini qo’lga olishi kerakligi,

«aqlni ko’ngulga muakkal (vakil etilgan)» qilib, o’zga narsalar bilan mashg’ul

bo’lsa, ishq dardidan asta-sekin xalos bo’lishi mumkinligini uqtiradi. U ayniqsa,

keksalarning hamda poshoh-hukmdorlarning keksalik davrida oshiqlikdan o’zini

tiyish zarurligini alohida ta’kidlaydi. Demak, Kaykovus sevgini insoniy tuyg’u

sifatida ta’riflasa ham undan o’zini tiyish yo’llarini bayon etadi, lekin har bir yosh

boshiga ishq savdosi tushganda har qanday nasihatga itoat eta olmasligini ham

qayd etib, shuni ko’rsatadi:

Kaykovus yuksak axloqlilikning yana bir tarkibiy qismi do’stlik deb biladi va

do’st tutmoq odobi haqida fikr bayon etar ekan, uning asosiy talablarini talqin

etadi.

Kaykovus, avvalo, inson do’stsiz bo’lgandan ko’ra, birodarsiz bo’lgani

durustdir, deydi. Kishining do’sti qancha ko’p bo’lsa, aybi shuncha sir tutiladi va

3 O’sha kitob

124

fazilati ko’payadi. Kaykovus qiyinchiliklarda hamdard, tayanch bo’ladigan,

sadoqatli, ta’magir, hasadchi bo’lmagan, aqlli, ilmli, muruvvatli kishilarni do’st

tutish mumkin, deb ta’kidlaydi. Shuningdek, do’st bilan dushmanni ajrata bilish,

dushman oldida o’zini ojiz ko’rsatmaslik, kuchli dushman va xiyonatchi,

chaqimchi, sir ochuvchi do’stdan saqlanishni maslahat beradi. U quyidagi

xislatlarni har bir kishi o’zida tarkib toptirishni ta’kidlaydi. Bular: o’zidan zo’r

kishi bilan urushmaslik, hasadchi kishi bilan birga jamoat o’rtasida o’tirmaslik,

nodon bilan munozara qilmaslik; riyokor, ikkiyuzlamachi kishi bilan do’st

bo’lmaslik; yolg’onchi kishi bilan muomala qilmaslik; baxil bilan suhbatda

bo’lmaslik; dushman kishi bilan sharob ichmaslik; xotinlar bilan bir yerda ko’p

o’tirmaslik; kishilarga sir aytmaslik; biror kishi aybingni aytsa, shu aybni

yo’qotishga harakati kilish, biror kishini ortiqcha maqtash yoki ortiqcha

yomonlamaslik, muhtoj bo’lgan odamni hojatini chiqarish, kechirimli bo’lish,

kichiklarga mehribon bo’lish; bir ishni ikki kishiga buyurmaslik, ya’ni sheriklik

ish qilmaslik kabi hayotiy tavsiyalardir.

Bulardan ko’rinib turibdiki, Kaykovus do’stlikni insonning kamolotini

ko’rsatuvchi axloqiy xislatlardan biri sifatida talqin etgan.

Kaykovus «Qobusnoma» asarida jismoniy tarbiyaga ham katta ahamiyat

bergan. Zero, Kaykovus asarini muvonmardlar tarbiyasiga bag’ishlar ekan,

ularning eng avvalo jismonan sog’lom bo’lib kamolga yetishini alohida

ta’kidlaydi.

Buni biz asardagi «Shikorga chiqmoq zikrida», «Urush qilmoq zikrida»,

«Chavgon o’ynamoq zikrida», Sipohsolarlik shartlari va odatlari zikrida» va

boshqa boblarda ko’ramiz.

Kaykovus, avvalo har bir tartibli, aqlli kishi o’z vaqtini to’g’ri taqsimlashi va

undan to’g’ri foydalanishini tavsiya etadi: «Hushmand (aqlli) kishilar o’zlarining

har bir ishlariga aniq vaqtni tayin etibdurlar. Ular kecha va kunduzning yigirma

to’rt soatini o’z ishlariga taqsim qilibdurlar. Bir ishni yana bir ishdan farq etib,

unga vaqt, had (chegara) va andoza (o’lchov) paydo qilibdurlar, toki ishlar bir-

biriga aralashmag’ay»1.

Kaykovus bir kecha-kunduzni shunday taqsim etadi: sakkiz soati ibodatga,

sakkiz soati ishratga va ruhni tozalamoqqa va sakkiz soatni mana shu o’n olti soat

davomida qiynalg’on a’zolarga orom bermakka tayin etmoq kerakdur, toki a’zo

harakat takallufidin osuda bo’lsin2.

Inson salomatligida to’g’ri va oqilona ovqatlanish ham katta ahamiyatga ega.

Bunga Kaykovus alohida bob ajratgan. U bir kecha-kunduz ikki mahal — erta

1 Kaykovus. Qobusnoma. 53-54 betlar 2 O’sha kitob, 67-bet.

125

tong va peshinda ovqatlanishni tavsiya etadi. Kechki ovqatni esa tavsiya etmaydi.

U ohista, shoshilmasdan, hamtovoqlari bilan suhbatda bo’lib, ularning luqmasga

boqmasdan ovqatlanishni ma’qul ko’radi.

Kaykovus inson o’z tanining toza, pokiza bo’lishiga ham e’tibor berishi

kerak, deydi. Uning «Hammomga borish zikrida», «Uhlamoq va osuda bo’lmoq

zikrida», «Tamkin sharofatining va taom tartibining bayoni» kabi boblarida

uxlamoq, yemoq-ichmoq, hammomga bormoq qoidalari asosida yoshlarga

jismoniy-axloqiy tarbiya asoslari singdirilgan.

Demak, Kaykovusning «Qobusnoma» asari XI asrda yuzaga kelgan yirik

tarbiyaviy asardir. Bunda o’sha davrga xos har bir yosh egallashi zarur bo’lgan

aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiya bilan bog’liq faoliyat turlari: otda yurish,

merganlik, suvda suzish, harbiy mashqlar san’ati, ifodali o’qish, hattotlik san’ati,

she’r yoza olish, musiqiy bilimga ega bo’lish, shatranj va nard o’yinini bilish

kabilar ham o’z ifodasini topgan.

Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga tayyorlashda

ularni har tomonlama kamolga yetkazishning nazariy masalalarini amaliy

faoliyatga tatbiqi nuqtai nazaridan ifodalashi bilan hamma zamonlarda, har qanday

tuzumda ham o’z qimmatini yo’qotmadi va amaliy hayot dasturi sifatida o’z

o’rniga ega bo’ldi.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR VA TOPSHIRIQLAR

1. «Qutadg’u bilig» qaysi asrda yaratilgan, unda qancha bayt va misraiar

bor? 2. «Qutadg’u bilig»ning asosiy nuqtasi nima?

3. « O’quv qayda bo’lsa, ulug’lik bo’lur, Bilim qayda bo’lsa , buyuklik

bo’lur» baytini izohlang.

4. Tilni avaylash haqida olimning talqini?

5. «Bilimsiz kishilar — donolarning dushmani» iborasini sharhlang?

6. Yusuf Xos Xojibning turmush muammolariga oid fikrlarini keltiring. 7. Shoir yurtni idora etuvchi va xalqni boshqaruvchilarni ikki toifaga bo’ladi,

deb tushuntiradi. Bular kimlar?

8. Asarning tuzilishi va syujeti haqida tushuncha bering.

9. To’rt qahramonning suhbatlari, munosabatlari asosida Yusuf Xos Xojib

o’z maqsad va g’oyalarini bayon etadi. Bular kimlar?

10. Asarda yetuk insonni kamolga yetkazish masalalari qanday yoritilgan? 11. Olimning amaldorlar axloqi haqidagi o’gitlarini keltiring?

12. Jismoniy kamolot nima?

13. Aqliy kamolot nima?

14. Shoirning o'gil va qizlar tarbiyasi haqidagi fikrlarini sharhlang.

15. «Qutadg'u bilig»ning lug’aviy ma’nosi nima?

16. Yusuf Xos Xojib qachon va qayerda tug’ilgan? 17. Ahmad Yugnakiyga «adib» unvoni nima uchun berilganini izohlang?

126

18. "Hibat - ul -haqoyiq» asarining yozilish tarixi haqida nimalarni bilasiz?

19. Asarda qanday ma’naviy — axloqiy masalalar ilgari surilgan?

20. Yugnakiy talqinida saxovatli inson qanday bo‘lishi kerak?

21. Adibning sir saqlash haqidagi fikrini sharhlang.

22. Unsurul - Maoliy Kaykovus kim bo'lgan va u qachon tug'ilgan?

23. «Qobusnoma» asarining yozilishiga asosiy sabab nima? U kimga atab yozilgan?

24. «Qobusnoma»ni o'zbek tiliga tarjima qilgan shoirning ismi?

25. «Qobusnoma» necha bobdan iborat?

26. Asarda qanday ta’limiy-axloqiy masalalar ilgari surilgan?

27. Ota-onani hurmat qilish «Qobusnoma»ning qaysi bobida o’z ifodasini

topgan? 28. Kaykovusning bilimni egallasliga oid tavsiyasini keltiring.

29. Juvonmardlik nima?

30. Kaykovusning «Xos (yuqori tabaqa)ning farzandlariga odob va hunardan

yaxshiroq meros yo‘qdir va xaloyiqning farzandlariga kasb va hunardan

yaxshiroq meros yo‘qdir» degan fikrini tushuntiring.

31. Kaykovus odamlarni necha toifaga bo'ladi? 32. Kaykovusning inson shaxsini tarbiyalashga doir fikrini keltiring.

33. Kaykovus talqinida axloqlikning birinchi belgisi nima?

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.

2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil.

3. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

5.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

6. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

7. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

7.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

8.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

9.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

10.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

127

11.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

13.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

14.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

15.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

16.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

17.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.: NOSHIR,

2011.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

5.www.bilim.uz

6.www.gov.uz. 7.www.buxdu.uz

7-MAVZU: Ahmad Yugnakiyning “Hibbat-ul haqoyiq” va Muslihiddin

Sa`diyning “Guliston” asarida ta`limiy- axloqiy qarashlar.

REJA:

1. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar.

2. Muslihiddin Sa`diyning “Guliston” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar.

Tayanch so`zlar: Qutadg‘u bilig”, “Axloqi Nosiriy”, “Qobusnoma”, “Hibbat

ulhaqoyiq”, “Guliston”, “Bo‘ston”, “Axloqi Jaloliy”, “Axloqi Muhsiniy”, “Mahbub ul-

qulub” kabi Yusuf Xos Hojib, Nasiriddin Tusiy, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy,

Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, jaloliddin Davoniy, Husayn

Voiz Koshifiy.

Darsning maqsadi: Ta’limiy-axloqiy qarashlarning paydo bo‘lishi, Axmad

Yugnakiyning “Hibbat ul-haqoyiq” asarlari haqida talabalarda bilim, malaka va

ko‘nikmalarni shakllantirish.

Ahmad Yugnakiy “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar.

Qoraxoniylar hukmronligi davrida yaratilgan ta’limiy-axloqiy asarlardan yana

biri Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar armug’oni”) asaridir.

Asar mazmunini ham mazkur davrning ijtimoiy-siyosiy, diniy, axloqiy hamda

iqtisodiy masalalar, ularning o’ziga xos xususiyatlari, shuningdek, kishilar

o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlar mohiyati borasidagi qarashlar tashkil etadi.

128

“Hibat ul-haqoyiq” asari To’g’rul qilich Sipohsolorbekning nomiga atab

yozilgan. Asarning yozilgan vaqti taxminan XII asr boshlariga to’g’ri kelishi

alohida ta’kidlanadi1.

Ahmad Yugnakiyning hayoti va faoliyati borasida ma’lumot beruvchi

manbalar juda kam. Mavjud ma’lumotlar ham asar mazmunidan keltirilgan

dalillardangina iborat.

Alloma “Hibat ul-haqoyiq” asarining so’ngida o’zi haqida quyidagi

ma’lumotlarni bayon etadi:

Adib Ahmad otim, adab, pand so’zim,

So’zum munda qolur, borur bo o’zim.

Adibning yeri oti Yugnak erur,

Safoliq ajab yer ko’ngullar yorur.

Otasi oti Mahmud Yugnakiy,

Adib Ahmad o’g’li, yo’q ul hech shakli.

Yuqorida keltirilgan misralar mazmunidan “Hibat ul-haqoyiq” asarining

muallifi Ahmad, otasining ismi Mahmud ekanligi, shuningdek, adib Yugnak nomli

maskanda tavallud topganligi anglanadi. “Yugnak” nomli manzil (shahar yoki

qishloq)ning qayerda joylashganligi to’g’risida aniq ma’lumotga ega emasmiz. Bu

xususida Ahmad Yugnakiy va uning asari mohiyati yuzasidan tadqiqotlar olib

borgan olimlar bir qator fikrlarni ilgari suradilar. Chunonchi, E.E.Bertelsning

fikricha, ushbu maskan Farg’ona vodiysida mavjud bo’lgan bo’lsa,

V.V.Bartoldning nuqtai nazariga ko’ra, bu manzil Samarqand viloyati hududlarida

joylashgan tumanlardan biriga tegishlidir.

Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asari yuzasidan tadqiqot olib

borgan hamda mazkur asarni nashrga tayyorlagan olim Q.Mahmudov tarixiy

manbalar, xususan, Ibn Xavqal va Arat Rahmatiy Ibnul Yaqub tomonidan

yaratilgan asarlarda bayon etilgan fikrlarga tayangan holda “Yugnak” so’zi

qadimda “Arnoq”, “Arnak” kabi shakllarda ham yozilganligi, Arnoq va Arnak

nomli maskan Samarqand shahri yaqinida joylashgan bir qatorda qayd etilganligini

ishonch bilan ta’kidlaydi.

Bizga qadar asarning beshta nusxasi yetib kelgan. Ulardan uchtasi to’liq holda

saqlanib qolgan bo’lsa, qolgan ikki nusxasida esa ayrim parchalargina saqlangan.

Asarning to’liq holda saqlangan nusxalari XV va XIV` asrlarda Hirot va Istambul

shaharlarida Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko’chir ilgan. Asarning Istambul

nusxasida ko’chirilgan sana sifatida 1480 yil qayd etilgan. Ayni vaqtda asarning

1 Yugnakiy, Ahmad. Hibat-ul-haqoyiq (Nashrga tayyorlovchi va sizboshi muallifi Q.Mahmudov). –Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1971, 3-28-betlar; =adimiy chikmatlar (Tuzuvchi N.Rahmonov). –Toshkent, Adabiyot va san`at nashriyoti, 1987, 414-428 betlar.

129

to’liq nusxalari Turkiya davlatida joylashgan kutubxonalarda, to’liq bo’lmagan

nusxasi esa Berlin shahrining kutubxonalaridan birida saqlanadi.

Asar 1915-1916 hamda 1925 yillarda Istambul shahrida Najib Osim

tomonidan chop etilgan. Aynan mana shu nashr asosida 1951 yilda Arat Rahmatiy

tomonidan ham nashr qilingan. “Hibat ul-haqoyiq” asari yuqori darajada badiiy,

filologik hamda pedagogik qiymatga ega bo’lganligi bois keyingi yillarda ham uni

qayta nashr etilishiga nisbatan ehtiyoj yuzaga keldi. Ana shu ehtiyojning samarasi

sifatida 1971-1972 yillarda Q.Mahmudovning sa’yi-harakatlari tufayli Toshkent

shahrida, 1980 yilda Pekin shahrida hamda 1984 yilda Olmaota shaharlarida chop

etilgan.

Ahmad Yugnakiyning mazkur asari bir oz qisqartirilgan holda 1986-1987

yillarda Toshkent shahrida, ayrim to’plamlar tarkibida nashrdan chiqarildi.

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asari kabi Ahmad Yugnakiyning

“Hibat ul-haqoyiq” asari ham Qoraxoniylar hukmronligi davrida mamlakatning

ma’naviy hayot darajasini ko’tarishga ulush qo’shish maqsadida yozilgan. Asar

mazmun jihatidan didaktik xarakterga ega. Asarning mundarijasi ana shundan

darak beradi.

Asar o’n to’rt bobdan iborat bo’lib, mazkur boblar o’zida 256 bayt hamda 512

misrani mujassam etgan. Dostonning dastlabki to’rt bobi an’anaga ko’ra

muqaddima bo’lib, beshinchi hamda o’n to’rtinchi boblarda asosiy g’oyalar ifoda

etiladi. Mazkur boblarda asosan bilimning ahamiyati, jaholatning zarari, til odobi,

dunyoning foniyligi, saxovat, kamtarlik, baxillik hamda insonlarga xos bo’lgan

boshqa xislatlar, ularning xususiyatlari borasida so’z yuritiladi.

Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida ham markaziy o’rinni inson

shaxsi, uning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, shuningdek, shaxsni kamolotga

yetishuvini ta’minlash masalasi turadi. “Hibat ul-haqoyiq” asarining birinchi

bobidayoq ilm manfaati, ilmsizlik va jaholatning zarari haqida fikr bildiriladi. Ilmli

va ilmsiz kishini bir-biri bilan taqqoslash asosida ilm-ma’rifatning afzalligi, uning

inson uchun qay darajada foydali ekanligini ochib berar ekan, Ahmad Yugnakiy

bilimli insonni qimatbaho dinorga, bilimsiz kishini esa qimmatsiz ilikka o’xshatib,

er kishining ko’rki aql, deya ta’kidlaydi. Ilmli inson o’z ilmi bilan mashhur bo’lib,

nomi o’chmagani holda, ilmsiz kishi garchi tirik bo’lsada, nomi o’lik ekanligini

e’tirof etadi.

Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul-haqoyiq” asarida boshqa ta’limiy-axloqiy

asarlar kabi insonning barkamol ekanligidan dalolat beruvchi ikkinchi belgi - bu

uning xushxulqliligidir, degan g’oya ilgari suriladi. Shuning uchun adib asarda

axloqlilikning asosiy mezonlari bo’lgan ijobiy xislatlar va inson qiyofasida

ularning qay darajada aks etishi yuzasidan fikr yuritar ekan, tilni tiyish, mol-

dunyoga muhabbat qo’yish salbiy fazilat ekanligini alohida ta’kidlab o’tadi.

130

Shuningdek, insonda ushbu xislatlarni shakllanishiga ta’sir etuvchi muhit, shart-

sharoitlar, baxillik, jamiyat va atrofdagi kishilarning manfaatlariga zarar

yyetkazishdan saqlanish, harom va halolni bir-biridan farqlay olish, ularning

farzlari haqida to’xtalib o’tadi.

Ahmad Yugnakiyning ta’kidlashicha, insonning ma’naviy-axloqiy qiyofasini

ko’rsatuvchi muhim belgilaridan birinchisi til odobidir.

Allomaning fikricha, tilni tiymaslik, huda-behuda so’zlarni aytaverish boshga

balo keltiradi. Shu bois u tilni tiyishni, har bir so’zni o’ylab so’zlashni maslahat

beradi. Xususan,

Tiling bekta tutg’il tishing sinmasun,

G’oli chiqsa bekta tishing sinur.

Ya’ni, tilingni tiy, tishing sinmasin, agar (so’zlab yuborsang) tishing chiqib

qolsa, tishingni sindiradi, deya behuda so’zlashning yomon oqibatlari xususida o’z

qarashlarini ilgari suradi. Fikrini davom ettirar ekan, Ahmad Yugnakiy

quyidagilarni ham ta’kidlab o’tadi:

So’zung bo’shlug’ esma yig’a tut tiling,

Etar boshqa bir kun bu til bo’shlug’i.

Ya’ni, so’zingni bo’sh qo’yma, tilingni tiyib tur, erk berilgan til bir kun

boshingga yetadi.

Ahmad Yugnakiy saxiylikni kamolot belgisi deb tushunadi. Saxiylik xislatiga

nisbatan baxillik va ochko’zlik kabi illatlar qarama-qarshi qo’yiladi, boylik to’plab,

yemay-ichmay, boshqalarga bermay yashagan kishining mol-dunyosi oxiri do’stga

emas, dushmanga buyurishi xususidagi fikrlarni quyidagicha yoritadi:

Taturmas oshin-da tuz do’stina,

O’lur qolur axir yeyur dushmani2.

Ahmad Yugnakiy kamtarlik ham insonning yetuklik darajasini ko’rsatuvchi

belgilardan biri bo’lib, kibrli va xasis bo’lish insonni ruhan tubanlashtiradi, degan

g’oyani ilgari suradi.

Kimki kibru havoga berilib, boshqalardan o’zini baland tutsa, uni hech kim

hurmat qilmaydi, aksincha, tavoze’li, kamtar va muloyimlik sifatlariga ega

bo’lishni esa insonning husni deya hisoblaydi.

U yaxshi xulq-odobni shakllantirish va yomon illatlardan soqit bo’lish

yo’llarini ham tavsiya etadi. Masalan, boylik to’plashga mukkasidan ketgan

kishilarga mo’tadil hayot kechirishni maslahat beradi:

Agar yig’ding ersa umurluq tavor,

Burun boshqa bo’rkni kiyar bosh kerak.

Harislik ma erga yovuz xislat bul,

2 O’sha asar, 65-bet.

131

Harislik so’ngi g’am o’kunch hasrat ul1.

Adib do’st hamda dushmanning farqiga borish, yaxshi kishilarni do’st tutish,

badxulq kishilardan uzoqroq yurish, shuningdek, do’st tanlashda xato qilmaslik

kerakligini ta’kidlaydi. Shuningdek, doim yaxshi ishlar bilan hamkor bo’lishni,

kishining o’zi ham ezgu, ezgu ishlar qilib yashasa, o’zgalardan yaxshilik topishi

mumkinligiga urg’u beradi.

Ayo edgu umgon esizlik qilip,

Tikan eylagan er uzum bichmas ul1.

(Ey, yomonlik qilib yaxshilikdan umidvor bo’luvchi, tikan izgan (qidirgan)

kishi hech vaqt uzum uzmaydi).

Ahmad Yugnakiy ham o’zining insonni kamolga yetkazish borasidagi

qarashlari bilan pedagogik fikr taraqqiyotida o’z o’rniga ega. U inson kamolotini

to’laqonli namoyon etuvchi “Hibat –ul-haqoyiq” asarida komil insonni

shakllantirishning o’ziga xos tizimini yaratdi.

Ahmad Yugnakiy tomonidan asoslangan barkamol insonni shakllantirish

tizimi o’zida quyidagilarni aks ettiradi: yuksak darajada nazariy va amaliy

bilimlarni egallash, til va so’z odobiga ega bo’lish, shuningdek, o’zida halollik,

rostgo’ylik, saxiylik, kamtarlik, qanoatlilik, samimiylik kabi xislatlarni namoyon

eta olish, vafodor do’st bo’lish. Allomaning nuqtai nazariga ko’ra o’zgalar sirini

saqlay olish, kamgap bo’lish hamda har bir so’zni o’z o’rnida va lozim

topilgandagina so’zlash, yuqori mansab yoki mavqega ega bo’lganda kattalarga

hurmat, kichiklarga izzat ko’rsata olish kishining obro’siga obro’ qo’shuvchi

sifatlar bo’libgina qolmay, ayni vaqtda ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish

jarayonida yuzaga kelish ehtimoli bo’lgan salbiy holatlarning oldini oladi. Insonda

baxillik, ochko’zlik, yolg’onchilik, ikkiyuzlamachilik, takabburlik, zolimlik,

jaholat, tanballik, shoshqaloqlik, bilimsizlik, sabrsizlik, ko’p gapirish va hokazo

kabi xislatlarning mavjudligi esa kishilar o’rtasida adovat, o’zaro urush-

janjallarning kelib chiqishida asosiy omil bo’lib xizmat qilishini Ahmad Yugnakiy

yuqorida mazmuni xususida so’z yuritilgan asarda alohida qayd etib o’tadi.

Ahmad Yugnakiyning ushbu asari o’ziga xos pedagogik qiymatga ega bo’lib,

bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Mazkur asarda ilgari surilgan

g’oyalar kishilar, ayniqsa, yoshlarni ma’naviy-axloqiy kamolotga yo’llaydi,

ijtimoiy munosabatlar jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatlarni ahillik, saxovat

hamda hamjihatlik asosida bartaraf etib, adolat o’rnatishga chorlaydi.

2. Muslihiddin Sa`diyning “Guliston” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar.

1 O’sha asar, 70-bet. 2 O’sha asar, 65-bet

132

Muslihiddin Sa’diyning jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan “Guliston” va

“Bo’ston” asarlari allomaning ta’limiy-axloqiy qarashlari o’z ifodasini topgan.

Asarda Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xos Hojib, hamda Nizomul-mulk kabi

mutafakkirlarning asarlarida bayon etilgani kabi insonning baxt-saodatli bo’lishini

ta’minlay oluvchi jamiyat, fozil, odil va adolatli hukmdor hamda uning fazilatlari,

saroy a’yonlari va ularning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, davlatni adolatli boshqarish

shartlari xususida so’z yuritiladi. Mutafakkirning nuqtai nazariga ko’ra, hukmdor

ham oddiy inson sanaladi, u ham shaxsiy manfaatlari yo’lida harakat qilish

huquqiga ega, biroq zimmasiga yuklangan ijtimoiy vazifasiga ko’ra u el-yurt

manfaatlarini shaxsiy manfaatlaridan yuqori qo’yishi shart. Hukmdor eng avvalo,

yurt tinchligi va xalq farovonligini ta’minlash yo’lida sabot bilan kurashsa, jamiyat

taraqqiy etadi.

Sa’diy podshohlarning yuksak insoniy sifatlariga ega bo’lishlarini orzu

qiladi. Elu-yurt hukmdori sifatida e’tirof etilgan inson quyidagi fazilatlarni o’z

qiyofasida namoyon eta olishi maqsadga muvofiqdir: adolatli, tadbirli, g’ayratli,

shijoatli, fahm-farosatli, bilimdon, dono, ziyrak, oliyjanob, saxovatli, jasur, mard

hamda fuqarolariga nisbatan g’amxo’r, do’st bilan dushmanning farqiga bora olish.

Muslihiddin Sa’diy jismoniy yetuklik axloqiy kamolot bilan uyg’un

bo’lishiga alohida e’tibor beradi. Darhaqiqat, jismoniy yetuklikning muhim

belgisi kuchli iroda hamda mustahkam xarakter yordamida jamiyat tomonidan

e’tirof etilgan axloqiy me’yorlarga amal qilishga erishilsa, ayni vaqtda axloqiy

sifatlarni o’zida aks ettira olish xususan mehnatga muhabbat qo’yish iroda va

xarakterni tarbiyalaydi.12

Muslihiddin Sa’diy Sharq mumtoz madaniyatining yirik namoyandalaridan

biri bo’lib, uning nomi butun dunyoga mashhur.

Bu buyuk allomaning to’liq ismi Abu Abdulloh Mushrifiddin ibn Muslihiddin

Sa’diy Sheroziy bo’lib, Sharq va G’arbda Shayx Sa’diy degan nom bilan

ulug’lanadi. Donishmand shoir Muslihiddin Sa’diy ijodining dovrug’i Sherozdan

Qashqargacha, Xitoy, Hindiston va Misrdan Shimoliy Afrikagacha yoyilgani bois

unga “Shayx”, ya’ni, ustoz nomi berilgandir.

Olim va tarjimon Sh.Shomuhammedovning ta’kidlashicha, mutafakkirning

nomi, tug’ilgan yili, taxallusi turli manbalarda turlicha ko’rsatilgan. Xususan,

ayrim manbalarda allomaning nomi Mushrifiddin ibn Muslihiddin Abdulloh,

boshqa manbalarda esa Muslihiddin Sa’diy Sheroziy deya keltirilgan.

12 Pedagogika tarixi Darslik Q2 K.Hoshimov, Sh. Nishonova, - T.: A.Navoiy nomidagi

O’zb. Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2005. 304-bet. 120-131- betlar.

133

Alloma tavallud topgan yil ham turlicha ko’rsatiladi. Chunonchi, mazkur sana

ba’zi manbalarda hijriy 580 (milodiy 1184), hijriy 589 (milodiy 1193) hamda

milodiy 1204 yil tarzida qayd etiladi.

Adibning o’ziga “Sa’diy” taxallusini tanlashiga ham tadqiqotchilar turlicha

yondashadilar. Ana shunday yondashuvlarning birida mutafakkir mazkur taxallusni

forslar orasida mashhur bo’lgan hamda Otabek hokimlari sulolasini boshlab bergan

Sa’d binni Zangi nomi asosida tanlaganligi qayd etilsa, yana bir boshqa o’rinda esa

ushbu sulolaning vakili hisoblangan Sa’d II, ya’ni, Sa’d ibn Abubakr nomiga

nisbat berish tarzida qabul qilganligi e’tirof etiladi.

Muslihiddin Sa’diyning umumiy yoshi xususida ham turlicha fikrlar mavjud,

Ayrim tadqiqotchilar allomaning 102 yoshga kirib vafot etganligiga urg’u bersalar,

boshqa bir tadqiqot natijasi adibning 120 yil umr kechirganligidan dalolat beradi.

Aksariyat manbalarda mutafakkirning vafoti yili hijriy 691 (milodiy 1291-1292)

yil deb belgilangan1.

Muslihiddin Sa’diy ko’hna Eronning qadimiy shahri sanalgan Sherozda

tug’iladi. Uning otasi Sheroz hokimi Otabek Sa’diyning mulozimlaridan biri

bo’lgan. Yosh Muslihiddin otasidan erta ajraladi. Shu bois unga saroy nafaqasi

belgilanadi. Muslihiddin boshlang’ich ma’lumotni Sheroz shahrida oladi, so’ngra

Bag’dod shahriga borib, u yerda mashhur “Nizomiya” madrasasida tahsilni davom

ettiradi. U madrasada ta’lim olish chog’ida arab va fors tillari grammatikasi hamda

adabiyotlari asoslarini chuqur o’zlashtiradi. SHarq falsafasi asoslarini katta

qiziqish bilan o’rganadi. Madrasada tahsil muddatini tamomlagach, Sharqning eng

mashhur, shu bilan birga ilm-fan va madaniyat o’choqlariga aylangan shaharlar

bo’ylab sayohatga chiqadi.

Qadimgi tazkirachilar Muslihiddin Sa’diy kechirgan umr yo’lini quyidagi

bosqichlarga bo’ladilar:

Variantlar

1-bosqich

2-bosqich

Z-bosqich

4-bosqich

1-variant (allomaning

102 yil umr

ko’rganligini

hisobga olish

asosida)

12 yil

bolalik

yillari

30 yil ta’lim

olish yillari

30 yil

sayohat

yillari

30 yil ijod yillari

11-variant

40 yil ta’lim

134

(allomaning

102 yil umr

ko’rganligini hisobga olish

asosida)

olish yillari 40 yil

sayohat

yillari

40 yil ijod

yillari

-

Muslihiddin Sa’diy 1255 yilda sayohatdan Sheroz shahriga qaytib “dunyo

g’ovg’alaridan” chetda, shahar chekkasida joylashgan Shayx Abu Abdulloh Xafif

xonaqosida faqirona hayot kechiradi.

Muslihiddin Sa’diy tomonidan yaratilgan barcha asarlar 19 bo’limdan iborat

kulliyotida to’plangan. Bu to’plam uning vafotidan 37 yil o’tgandan so’ng

Abubakr Besutun degan kishi tomonidan to’plangan. Biroq keyinchalik nomi qayd

etilgan ana shu muallif kulliyotni qaytadan tuzib, g’azal va boshqa mayda

she’rlarni radifi va qofiyasiga muvofiq alfavit tarzida joylashtirib chiqqan, ushbu

kulliyotga allomaning to’rtta devoni (g’azallar to’plami) kiritilgan. Kulliyotning

tarkibiy tuzilmasidan joy olgan hamda mutafakkir nomini mashhur qilgan uchinchi

devon “Havotim” deb nomlanadi.

Tadqiqotchilar Sharqda muayyan muallifga tegishli bo’lgan asarlarni ularning

radif va qofiyasiga ko’ra alfavit tarzida devon holatiga keltirish an’anasi Ali binni

Abubakr Besutun boshlab bergan harakat asosida yuzaga kelgan bo’lsa kerak,

degan taxminni ilgari suradilar.

Muslihiddin Sa’diyning jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan “Guliston” va

“Bo’ston” asarlarida allomaning ta’limiy-axloqiy qarashlari o’z ifodasini topgan.

Manbalarda ta’kidlab o’tilishicha, muallif “Bo’ston” nomli asarini 1257,

“Guliston” deb nomlanuvchi asarini esa 1258 yillarda yaratgandir.

Sa’diyning «Guliston» asarida ilgari surilgan ta’limiy-axloqiy qarashlar

Mutafakkirning komil insonni tarbiyalash jarayonida muhim ahamiyat kasb

etuvchi “Guliston” asari Sharq xalqlarining pedagogik fikrlari tarixida o’ziga xos

uslubga ega didaktik asar sifatida tan olingan. Ushbu asar muallifning boy hayotiy

tajribasi asosida yaratilganligi bilan ham qimmatlidir.

Taniqli sharqshunos olim Sh.Shomuhamedovning ta’kidlashicha, “Guliston”

asari XVII asrdayoq fransuz, nemis va lotin tillarga tarjima etilgan va G’arb

mamlakatlarida katta shuhrat qozongan. Asarning rus tilidagi birinchi tarjimasi

XVII asrda Adam Oleariy tomonidan qilingan nemischa tarjimasiga muvofiq

yaratilgan. XIX asrga kelib, A.Kozimbek (1829 yil), S.Nazaryants (1857 yil),

K.Lombars (1862 yil), I.Xolmogorov (1882 yil) kabi tadqiqotchilar ham mazkur

asarning rus tilidagi tarjimasini tayyorlaganlar. 1922 yilda esa mashhur

135

sharqshunos olim Ye.E.Bertals tomonidan tayyorlangan ruscha varianti nashr

etilgan.

1957 hamda 1959 yillarda asarning badiiy va akademik tarjimalari SSSR

Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik institutida sharqshunos olim R.Aliyev

tomonidan tayyorlanib, nashr etildi.

“Guliston” asarining o’zbek tilidagi tarjimalari 1390-1391 yillarda Sayfi

Saroyi, XIX asrda mashhur shoir Muhammad Rizo Ogahiy hamda 1909 yilda

Murodxo’ja Soliqxo’ja o’g’li tomonidan tayyorlangan. Fors-tojik adabiyotining

bilimdoni, sharqshunos olim Sh.Shomuhamedov 1968 yilda 1959 yilda Moskva

shahri hamda 1966 yilda Tehron shahrida chop etilgan nashrlar asosida mazkur

asarning o’zbek tilidagi variantini chop etishga muvaffaq bo’ldi.

Asar sakkiz bobdan iborat bo’lib, ularning har birida axloqiy tarbiyaning u

yoki bu jihatlari borasida so’z yuritiladi. Asarning tarkibiy tuzilmasidan o’rin olgan

boblar quyidagicha nomlangan: «Podshohlar odati bayoni» (1-bob), «Darveshlar

axloqi bayoni» (11-bob), «Qanoatning fazilati bayoni» (111-bob), «Sukut

saqlashning foydalari bayoni» (1Y-bob), «Zaiflik va keksalik bayoni» (Y-bob),

«Ishq va yoshlik bayoni» (Y1-bob), «Suhbat qoidalari bayoni» (YIII-bob).

“Guliston”ning mundarijasidan ham anglanadiki, asar mazmun va mohiyatiga

ko’ra insonni yetuklik, kamolotga yetaklovchi omillar to’g’risidagi ma’lumotlarni

yoritishga xizmat qiladi.

Asarda Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib hamda Nizom ul-Mulk kabi

mutafakkirlarning asarlarida bayon etilgani kabi insonning baxtli, saodatli

bo’lishini ta’minlay oluvchi jamiyat, fozil, odil va adolatli hukmdor hamda uning

fazilatlari, saroy a’yonlari va ularning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, davlatni adolatli

boshqarish shartlari, shuningdek, mavjud jamiyatda ustuvor o’ringa ega bo’lgan

axloqiy me’yorlar xususida so’z yuritiladi. Mutafakkirning nuqtai nazariga ko’ra,

tabiatan olib qaraganda hukmdor ham oddiy inson sanaladi, u ham shaxsiy

manfaatlari yo’lida harakat qilish huquqiga ega, biroq zimmasiga yuklangan

ijtimoiy vazifaga ko’ra u el-yurt manfaatini shaxsiy manfaatlaridan yuqori qo’yishi

shart. Hukmdor, eng avvalo, yurt tinchligi va xalq farovonligini ta’minlash yo’lida

sabot bilan kurashar ekan jamiyat taraqqiy etadi.

Muslihiddin Sa’diy podshohlarning yuksak insoniy sifatlarga ega bo’lishlarini

orzu qiladi. Elu yurt hukmdori sifatida e’tirof etilgan inson quyidagi fazilatlarni o’z

qiyofasida namoyon eta olishi maqsadga muvofiqdir: adolatli, tadbirli, g’ayratli,

shijoatli, fahm-farosatli, bilimdon, dono, ziyrak, oliyjanob, saxovatli, jasur, mard

hamda fuqarolariga nisbatan g’amxo’r bo’la, shuningdek, do’st bilan dushmanning

farqiga bora olish. Muayyan mamlakat fuqarolariga yetakchilik, boshchilik

qilayotgan podshohlarning yuqorida qayd etilgan fazilatlar egasi bo’lishlari hayotiy

zaruriyatligini muallif ibratli hikoyatlar misolida ochib beradi.

136

Asarda ushbu o’rinda quyidagi hikoyat keltiriladi: “Kunlardan bir kuni ov

chog’ida mulozimlar No’shiravoni Odilga kabob tayyorlab berishmoqchi

bo’libdilar. Biroq o’zlari bilan olishgan masalliqlar ichida tuz yo’q edi. Mulozimlar

bir xizmatkorni ov uyushtirilayotgan manzilga yaqin qishloqdan tuz olib kelgani

jo’natadilar. No’shiravon xizmatkorga shunday deydi: «Tuzning bahosini to’lab ol,

toki tekinga olish odat qatoriga kirib, qishloq xarobalikka yuz tutmasin».

Mulozimlar undan so’radilar: «Shu zig’irdek narsadan qishloqqa qanday zarar

yetadi?» No’shiravon shunday javob berdi: «Avvalda olamda zulm oz edi,

keyinchalik har bir kelgan odam bir oz bir ozdan qo’shdi, natijada zulm hozirgi

darajasiga kelib yetdi».

Fuqaroning bog’chasidan sulton uzsa bir olma,

Navkarlari qo’poradi daraxtlarning ildizin.

Zo’rlik bilan beshta tuxum ola qolsa podshoh,

Askarlari sixga tortar tovuqlardan besh yuzin»1.

Alloma podshohlarning adolatli bo’lmog’larini nihoyatda muhim deb

hisoblaydi. Hukmdorning ushbu sifatga ega bo’lishi mamlakatda tinchlik, fuqarolar

o’rtasida o’zaro ahillik, hamjihatlilikni tarkib topishiga zamin hozirlashini alohida

qayd etadi. Adolatli sulton hukmronlik qilayotgan mamlakatda xalq yurtboshidan

ibrat oladi, uningdek ish yuritishga harakat qiladi. Mazkur o’rinda Muslihiddin

Sa’diy quyidagi misralarni keltiradi:

O’z xalqiga jabru zulm ravo ko’rgan podshohning,

O’z do’stlari yov bo’ladi qiyin dam kelgan kuni.

Fuqaroga shafqat qilsang, dushmandan omondasan,

Adolatli shahanshohning xalqi – bu o’z qo’shini2.

Muslihiddin Sa’diy adolatli podshohlarning yorqin timsoli sifatida Iskandar

Zurlqarnaynni e’tirof etadi. Uning obrazi asosida mamlakatni adolat mezonlari

yordamida boshqarishning muhim ahamiyatini ochib berishga harakat qiladi va

quyidagi hikoyatni misol tarzida keltiradi: Iskandar Rumiy (Zulqarnayn)dan

so’radilar: «G’arbu Sharqdagi mamlakatlarni nima hisobiga zabt etding? Avvalgi

podshohlarning xazinasi, yoshi va lashkari senikidan ortiq bo’lsa-da, bunday

fotihlik ularga nasib bo’lmagandi». Iskandar Zulqarnayn shunday javob beradi:

«Zabt etgan mamlakatim fuqarolariga ozor bermadim va podshohlarning nomlarini

faqat yaxshilik bilan yod etdim:

Aqllilar ulug’lamas shundaylar zotin,

Ulug’larning yomonlik-la, yodlasa otin,

Taxtu baxt farmonlar, ta’qiq va zo’rlik,

Barchasi bekorchi, o’tib ketadi.

Siylasang o’tganlar aziz nomini,

Sening nomingga ham hurmat yetadi»9.

137

Mutafakkir yurtga boshchilik qilayotgan hukmdorning yuksak aql-zakovat

egasi bo’lishi mamlakatda adolatning qaror topishi, shuningdek, ma’rifatning

rivojlanishida zarur omil ekanligiga ham alohida urg’u berib o’tadi. Hukmdorning

nodon va befarosat bo’lishi xalq o’rtasida uning obro’-e’tiborini tushishiga

sababgina bo’lib qolmay, kulgu bo’lishiga olib keladi. Asarning ushbu o’rnida

mutafakkir quyidagi hikoyatni keltiradi. «Xorun ar-Rashid Misrni egallagach,

olomonga qarata shunday dedi: «Misr saltanatiga mag’rurlanib, xudolik da’vo

qilgan nobakorning qasdiga o’laroq, bu mamlakatni o’zimning eng manfur

qulimga topshiraman». Xorun ar-Rashidning bir zanji quli bo’lib, nomi Husayn

edi. Misr mamlakatini idora etish vazifasini ana shu qulga topshiradi. Husaynning

fahm-farosati shu darajada ediki, Misrning bir guruh dehqonlari uning yoniga

shikoyatga kelib, «Paxta ekkan edik, bevaqt yomg’ir yog’ib, paxtamiz nobud

bo’ldi», - deganlarida, u: «Jun ekish kerak edi, nobud bo’lmasdi», - deya javob

beradi».

Bilimli, dono va zukko insonlar hamisha ham elu yurtda o’zlariga munosib

hurmatga sazovor bo’lavermaydilar. Aksincha, nodon, johil hamda takabbur

kimsalar ko’p hollarda yuqori martaba va mansablarga ega bo’ladilar. Ushbu

fikrlar Muslihiddin Sa’diy qarashlarida quyidagicha talqin etiladi:

Agar bilim to’q yashashga vaj bo’lsa,bo’lsa,

Ajabmasdi nodonlar ochdan o’lsa,

Lekin nodon shuncha kelim oladi,

Ko’p donolar bunga hayron qoladi.

Baxtli va davlatli bo’lmas bilimdon,

Buning barchasiga sabab osmon.

Jahonda uchraydi takror va takror

Axmoqlar hurmatda, aqllilar xor.

Kimyogar qiynalib o’lib ketadi,

Ablahga xazina nasib etadi10.

Asarning “Darveshlar axloqi bayoni”, “Qanoatning fazilati bayoni”, “Sukut

saqlashning foydalari bayoni”, “Ishq va yoshlik bayoni”, “Zaiflik va keksalik

bayoni”, “Suhbat qoidalari bayoni” kabi boblarida esa har bir inson o’zida

tarbiyalay olishi zarur bo’lgan ma’naviy-axloqiy, aqliy hamda jismoniy sifatlar,

ularning mohiyati, shuningdek, ushbu xislatlarga ega bo’lishning yo’l va usullari

borasida so’z yuritilgan.

Muslihiddin Sa’diy ham boshqa mutafakkirlar kabi ilm o’rganishning

ahamiyati, bilim olish jarayonida amal qilinishi lozim sanalgan shartlar, mazkur

shartlarga muvofiq faoliyatni tashkil etish qoidalari, ilm ahli va ularning odobi

masalalari yuzasidan to’xtalib o’tar ekan, mavjud bilimlarni chuqur egallagan

olimlarning xalq o’rtasida obro’-e’tiborlari yuqori bo’lishini aytadi. Bayon

138

etilayotgan hikoyatlar mazmunida jamiyat a’zolarini oqil va dono kishilarni hurmat

qilishga undovchi da’vat o’z ifodasini topgan. Ayni o’rinda ilmli kishilarning o’z

bilimlarini jamiyat hamda insonlar uchun foyda keltiruvchi ishlarga sarf etishlari

muhimligi alohida ta’kidlanadi: “Ikki toifa odam behuda ishlab, behuda harakat

qilgan bo’ladi: biri mol-mulk yig’ib foydalanmagan va ikkinchisi esa ilm olib unga

amal qilmagan odam”. Xususan:

Harchan o’qibsan, bilimdonsan,

Agar amal qilmading, nodonsan,

Ustiga kitob ortilgan eshak,

Na olim va na donodir beshak”.

Mazkur fikrni yanada boyitib, bir o’rinda «Ilmiga amal qilmagan olim

mash’ala ko’targan ko’rga o’xshaydi!», – desa, yana bir o’rinda yerni shudgor

qilib, urug’ sochmagan dehqonga o’xshatadi, ya’ni:

Kimki befoyda umrin o’tkazdi,

Hech narsa olmasdan, oltin ketkazdi.

Muslihiddin Sa’diy bilimli va fozil kishilarning so’z va amal birligiga

tayanishlari maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. Ezgu so’zlarni aytuvchi

olimlarning bildirilgan fikrlarga o’zlari amal qilmasliklari kishilar oldida

obro’larining tushishiga sabab bo’luvchi omillardan biridir degan g’oyani ilgari

suradi. Mazkur holatning isboti sifatida quyidagi hikoyatni keltiradi:

Bir fakih (huquqshunos) otasiga dedi: «Voizlarning dabdabali va bezakli

so’zlari menga sira ta’sir etmaydi, chunki ularning gapirgan gaplari qisman

ishlariga mos kelmaydi»:

Har olim aytganni o’zi qilmasa,

Ne ajab xalq uning so’zin ilmasa?!

Olim o’sha kishi - yomonlik qilmas,

O’z so’zin aksini qilg’uchi emas.

Otasi dedi: «Ey o’g’lim, shunday bir asossiz mulohaza bilan

nasihatgo’ylardan yuz o’girib, barcha olimlarni qoralash, aybsiz olim axtaraman,

deya ilm o’rganishdan bebahra qolmoq oqillarga munosib ish emasdur Voizlar

(nasihatgo’ylar) majlisi ham choponfurushlar do’koni kabidir. Naqd puling

bo’lmasa, choponfurushlik do’konidan mol ololmaysan, voizlar majlisiga ixlos

qilmasang, ko’nglingda xotirjamlik paydo bo’lmaydi.

Olim aytganiga jon qulog’ing tut mahkam,

O’z so’zi ishga teng bo’lmagan chog’ida ham.

Maqtanchoq kishilarning gaplari erur bekor.

Uxlagan uxlaganni uyg’otganmi biror dam?

Devorga yozilgan bo’lsa ham o’chib,

Unga amal qilgay esi bor odam.

139

Xonaqohdan madrasaga keldi yurakli kishi

Va tariqat ahli bilan ulfatchilik uzdi».

Mazkur o’rinda alloma, yana shuningdek, dono va oqillarning nasihatlarini

eshitish, ularga og’ishmay amal qilish inson hayotining mo’tadil kechishi uchun

poydevor bo’lishi mumkinligiga e’tiborni qaratadi. Olimlar tomonidan

aytilayotgan fikrga amal qilish o’rniga ularning faoliyatlari mazmunini tahlil etish

nodonning ishidir, deydi. Darhaqiqat, inson har qanday vaziyatlarda ham ro’y

bergan yoki ro’y berayotgan voqea-hodisalardan o’zi uchun tegishli xulosa chiqara

olishi, o’z hayoti, o’zgalarning xatti-harakatlari uchun dahl etmaydigan holatlar

mohiyatini o’rganishga urinish qimmatli vaqtni behudaga sarflashdan boshqa narsa

emas.

Alloma ilm o’rganish jarayonida munozara uslubidan foydalanish maqsadga

muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. Muslihiddin Sa’diyning nuqtai nazariga ko’ra,

bahs-munozara oydin bo’lmagan fikrlarni oydinlashtirish, aniq bo’lmagan

dalillarni asoslash, shuningdek, haqiqatni to’laqonli anglashga yordam beradi.

Bahs-munozarani tashkil etish ma’lum qoidalarga asoslanishi zarur. Chunonchi,

o’zgalarning fikrini diqqat bilan tinglay olish, o’z fikrini ilgari surishda ishonchli

dalillardan foydalanish, asosli bo’lmagan dalillarni keltirish orqali vaqtni behudaga

sarf etmaslik, nodon bilan bahslashmaslik. Munozara chog’ida o’zini bilimdon etib

ko’rsatish o’z nodonligini namoyish qilishdir, – deydi alloma. «O’z navbatida johil

bilan bahslashgan olim izzat umid qilmay qo’ya qolsin. Basharti, johil bellashuvda

olimdan ustun chiqsa, ajablanarlik yeri yo’qdir, zero, tosh hamisha gavharni

sindiradi, xususan:

Oqilga past kishi ko’rguzsa jafo,

Ko’p alam chekmasin bo’lib dilsiyo.

Arzon tosh sindirsa zar kosani gar

Tosh narxi oshmaydi, pastga tushmas zar»1.

Ayrim vaziyatlarda nodon kishilar odil va dono insonlarni asossiz fikrlarni

bayon etish orqali ularni mag’lub etdim deb hisoblaydilar. Munozara jarayonida

dono inson o’zining ushbu fazilatiga tayangan holda nodon bilan bahslashishni o’zi

uchun or deb biladi va ana shu xatti-harakati tufayli badfe’l kishilardan ustun

bo’lib qolaveradi, xalq orasidagi hurmati yanada oshadi. Muslihiddin Sa’diy ushbu

fikrni quyidagi misralar yordamida yanada to’ldiradi:

Dononi sharmanda qildim-ku, deya,

G’ururga berilmish maqtanchoq, nodon,

Bilmaski, nog’ora ovozi doim,

“Hijoz” kuyin bosib ketadi oson1.

140

Ilm-fanning ilmiy bahs-munozaralarsiz rivojlanmasligi g’oyasi alloma

tomonidan ilgari surilgan mazkur fikrda ham o’z ifodasini topgandir: quyidagi uch

holat abadiy mavjud bo’lmaydi: mol savdosiz, ilm bahssiz va davlat siyosatsiz.

Muslihiddin Sa’diy ta’lim va tarbiya ishlarini samarali yo’lga qo’yishning

ahamiyatini ochib berish bilan birga aksariyat bolalarning tug’ma qobiliyatga ega

bo’lishlarini e’tirof etadi. Muayyan qobiliyatga ega bolalarga berilayotgan ta’lim

va tarbiyaning izsiz kechmasligi, shuningdek, ma’lum kasb yoki hunar sirlarini

yoki ilm asoslarini o’rganishga nisbatan qobiliyatga ega bo’lmagan bolani

donishmand qilib voyaga yetkazish mumkin emasligini quyidagi to’rtlik

yordamida yoritib beradi:

Qobiliyat bo’lsa aslida

Tarbiyat unga qiladi asar

Qancha urinma bo’lmas sayqali,

Temir aslida bo’lmas javhar2.

Mutafakkir ham ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishda muallimning talabchan

va qattiqqo’l bo’lishi borasidagi qarashni yoqlaydi. Zero, ilm o’rganishdek

mashaqqatli jarayon uzluksiz, izchil tashkil etilishi zamonaviy pedagogikada ham

alohida e’tirof etilgan.Ta’lim jarayonining uzluksiz va izchil kechishi ma’lum

talablarga og’ishmay amal qilish evaziga kechadi. Ta’lim oluvchilarning mazkur

talablarga amal qilishlari doimo muallimning nazorati ostida bo’lishi maqsadga

muvofiqdir. Quyidagi to’rtlikda ana shu qarash o’z ifodasini topgan:

Yubordi o’g’lini maktabga podsho,

Qilib qo’yniga nuqra taxtacha jo

Kumush ul taxtaga zardin bitib yod:

“Ota mehridan afzal jabri ustod”3.

Muslihiddin Sa’diy ham bilim olishning afzalliklarini yoritib berish bilan

birga ma’lum hunar sirlarini egallashning inson hayotidagi ahamiyatini ko’rsatib

berishga urinadi. Allomaning qayd etishicha, muayyan hunarning egasi bo’lgan

inson eng mashaqqatli damlarda ham o’zgalarning yordami va madadiga muhtoj

bo’lmaydi, balki o’z hunarining sharofati bilan muammolarni hal eta

oladi. Shuningdek, hunarmand xalq o’rtasida hurmatga ega bo’ladi. Zero, u

insonlarning koriga yaraydi, ularning mushkullarini yechilishiga yordam beradi.

Hunarsiz kimsa esa hamisha o’zgalardan madad kutib yashaydi, xoru zorlikda umr

kechiradi. Mutafakkir ta’kidlab o’tganidek, “Hunar qaynar buloq, tuganmas davlat.

Agar hunarmand molidan mahrum bo’lsa, qayg’usi yo’qdir, chunki hunarning o’zi

davlatdir. Hunarmand qayerga borsa, qadrlanadi va uyning to’ridan joy oladi.

Hunarsiz odam esa, hamisha mashaqqat chekadi, tilanchilik qiladi”:

Istar esang otangdan meros,

Bog’la otang ilmiga ixlos .

141

Ne nafi bor otang boyligin,

Bir kun tugatursan necha oyligin1.

Allomaning mazkur fikrlaridan, bugungi kun yoshlarining ham muayyan kasb

yoki hunar sirlarini qunt bilan o’rganishlari hayotiy zaruriyat ekanligini anglash

mumkin. Atrofdagi kishilarning turmush tarzlari mohiyatini tahlil etsak, ma’lum

kasb yoki hunar bo’yicha ma’lumotga ega insonlar bilan kasb va hunarsiz kishilar

o’rtasidagi farqni yaqqol sezamiz. Ularning dunyoqarashlari, atrofdagilar bilan

munosabatlari, hayotiy yondashuvlari ham bir-birlaridan farq qiladi.

Muslihiddin Sa’diyning “Guliston” asarida inson kamolotining

ta’minlanishida tarbiyaning alohida o’rin tutishiga ham urg’u beradi. Tarbiya

jarayonini tashkil etish murakkab jarayon ekanligini ta’kidlagan holda bolaga juda

yoshligidan tarbiya berish maqsadga muvofiqligini uqtiradi. Zero, yoshlik yillarida

bola ongiga singdirilgan axloqiy talablar uning xarakteri, xulq-atvorining

shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Ushbu fikr mutafakkir qarashlarida shunday

aks etadi:

Kimga yoshligidan berilmas odob,

Ulg’aygach, bo’ladi baxtsiz, dili g’ash.

Ho’l novda egilar qay xilda egsang,

Quruqni to’g’rilar faqat o’t-otash2.

Muslihiddin Sa’diy mazkur asarida yuksak darajadagi insoniy xislatlar va

ularga ega bo’lishning inson hayotidagi ahamiyati borasida ham batafsil so’z

yuritadi. Alloma insoniylik hamda saxiylik sifatlariga ega bo’lish shaxs kamoloti

darajasini ko’rsatuvchi eng yuqori mezonlar ekanligini quyidagi satrlar orqali

bayon etadi:

Qutida turganda burqmaydi ud,

Sen olov ustiga uni tashlagil.

Ulug’lik niyating bo’lsa saxiy bo’l,

Urug’ sochilmasa, unmaydi hosil.

Asarda saxiylik fazilati ulug’lanishi bilan birga, o’zgalar muruvvatiga sazovor

bo’lgandan ko’ra mashaqqatli mehnatni afzal deb biladi. Zero, aksariyat o’rinlarda

saxiylik sifatida namoyon bo’lgan holatlarning zaminida ta’ma, minnat ko’zga

tashlanib ham qoladi. Minnatli, ta’mali lazzatli taomlardan ko’ra, minnatsiz bir

burda qattiq non, mehnat evaziga topilgan rizq afzaldir, deydi. Shu o’rinda

quyidagi ibratli hikoyat keltiriladi: «Hotam Toyidan so’radilar: O’zingdan ko’ra

saxiyroq biror odamni hech ko’rganmisan, yohud eshitganmisan? Shundan Hotam

Toyi shunday javob berdi: Ha, ko’rganman. Bir kun arab amirlarini ziyofat qilish

uchun qirqta tuya so’ydirdim. Ittifoqo, bir zaruriyat bilan sahroga chiqishimga

to’g’ri keldi. U yerda cho’p-chumak terib dastalayotgan o’tinchini ko’rdim. Men

142

unga qarab dedim: Nega, Hotamning uyiga bomaysan, axir, hozir bir talay odam

uning ziyofat dasturxoni atrofida o’tirishibdi-ku?! SHunda u dedi:

O’z mehnatidan non yegan kishi,

Hotam minnatidan ozod yoz-qishi1.

Hotam dedi: Ana shu o’tinchini men o’zimdan ko’ra saxovatliroq deb

bildim».

Insoniylik fazilatlariga ega bo’lgan, o’zgalardan yordamini ayamagan,

boshiga kulfat tushgan kishilarga yordamga oshiqqan, eng og’ir damlarda do’st

yonida bo’la olgan, unga nisbatan g’animlik qilgan kimsalarga nisbatan ham

muruvvat ko’rsata olganlar komil insonlar ekanligi allomaning qarashlarida

mujassam etadi. O’zida yuksak darajada insoniylik xislatlarini namoyon eta olgan

No’shiravoni Odilni barcha uchun ibrat qilib ko’rsatadi. Xususan,

Yer ostiga ko’mildilar talay nom chiqarganlar

Va ularning borligidan yerda nishon qolmadi.

O’laksani tuproqlarga topshirib ketgandan so’ng,

Tuproq uni yeb bitirdi-yu, bir ustuxon qolmadi.

No’shiravonning qutluq nomi haligacha tirikdir,

Ammo qancha o’tib ketib No’shiravon qolmadi.

Ey falonchi, yaxshilik qil, umringni bil g’animat,

To kishilar aytguncha, “falon, falon qolmadi”2.

Muslihiddin Sa’diy asarlarida ham mehnat ulug’lanadi. Inson o’z mehnati

evaziga yuksak qadr-qimmatga ega bo’ladi deb hisoblagan alloma insonning

hamisha o’z mehnati, bilimi va hunariga tayanishini maqsadga muvofiqligini

e’tirof etadi. Ha mehnati bilan kun kechirayotgan insonga ta’ma, ochko’zlik,

hasadgo’ylik, hirs va nafs balosi begonadir. Zero, doimiy ravishda mehnat qilish

bilan band bo’lgan kishi ruhan yuksalib boradi. Natijada unda qanoat, nafsini

o’ziga bo’ysundira olish tuyg’usi shakllanadi. Qanoatli bo’lish uni ochko’zlik, hirs

va nafs balosiga yo’liqishdan himoya qiladi. Mehnati natijasida xonadonida qut-u

baraka bo’ladi, ehtiyoji uchun zarur narsalarni mehnati orqali topa olishiga

ishonadi. Shu bois u o’zgalarga hasad qilish tuyg’usidan yiroqda bo’ladi. Asar

mazmunida quyidagi o’rinda ushbu hikoyat keltiriladi:

Hikoyatlaridan birida “Men bir donishmanddan: “Eng ashaddiy dushmaning

ikki kifting orasida joy olgan nafsingdir”, degan hadisning ma’nosi nima?” deb

so’radim. Donishmand shunday javob berdi: “Ma’nosi shuki, har bir dushmanga

ehson qilsang, u senga do’st bo’ladi, illo nafs degan narsaga qancha iltifot qilsang,

adovatini shuncha oshiraveradi.

Maromida ovqat yegan farishta bo’lur,

Hayvon kabi yesa tushar og’ir tosh misol.

Kim istagin bajo qilsang amringga tobe.

143

Nafs aytganin qildingmi, bo’ysindirmoq, mahol1.

Muslihiddin Sa’diy do’st va uning sadoqati xususida ham so’z yuritadi. Uning

fikrlariga ko’ra, inson hamisha do’st va uning hamrohligiga ehtiyoj sezadi.

Hayotidagi quvonchli va fojiali kunlarida do’stning suhbati diliga shodlik va ruhiy

yengillikni olib kiradi. Alloma do’st kishining o’zgalardan farqi eng og’ir damlarda

boshiga musibat tushgan birodarining yonida bo’la olish, unga madad berish,

shuningdek, do’stligidan ta’ma qilmaslik kabi xislatlarga ega bo’lishida deb biladi.

Shu bilan birga inson do’st tanlashda nihoyatda ehtiyotkor bo’lishi lozim deb

topadi. Zero, do’st kishining hayoti va faoliyatida ro’y berayotgan barcha

hodisalardan xabardor bo’ladi. Badxulq kishi do’stligidan foydalanib, qulay

vaziyatlarda unga nisbatan ziyon yetkazishi mumkin. Shu sababli inson, eng

avvalo, do’st bilan dushmanni farqlay olish layoqatiga ham ega bo’lmog’i zarur.

Mutafakkirning bu xususidagi qarashlari uning quyidagi to’rtligida o’zining yaqqol

ifodasini topgan:

Qo’ling ochiq, dasturxoning mo’l kuni,

Do’stu yoring mana, menman deganmas

Do’st o’shaki, qiyin kunga tushganda

Qo’ltig’ingdan dast ko’tarib qo’ygan kas.

Allomaning nazarida, do’st o’z manfaatini birodarining manfaatidan yuqori

qo’yadi, do’stining manfaati yo’lida berayotgan yordami beg’araz bo’ladi. Do’st

hech qachon, har qanday vaziyatlarda ham dushmanning ishini qilmaydi, deya

ta’kidlaydi. Shu bilan birga do’stlar o’rtasida tashkil etilayotgan munosabat

jarayonida ham o’ta darajada ehtiyoj bo’lish zarurligini uqtiradi. Xususan:

Birovga sir aytib, saqla degandan,

Dil sirin hech kimga aytmagan ma’qul.

Ariq toshib ketsa, bog’lab bo’lmaydi,

Suvni eng boshidan qaytargan ma’qul.

Berkitmoqchi so’zni aytib bo’lmaydi,

Har majlisda aytib, qaytib bo’lmaydi.

Do’st-la so’zlashsang ham bo’lgil ehtiyot,

Dushman qulog’iga yetishmasin, boq.

Devor ichra har ne desang hushyor bo’l,

Devor orqasida bo’lmasin quloq1.

Do’stlik borasidagi fikrlarni bayon etish bilan birga dushmanning

kirdikorlarini ham ochib berishga urinadi. Muslihiddin Sa’diy dushmanni

kishilarning turmush tarzi, o’zgalar bilan bo’ladigan munosabatlari va uning

mazmunidan boxabar bo’lib, so’ngra ularga ziyon yetkazadigan, zarba beradigan

kimsa qiyofasida tasvirlaydi. Dushmanning uddaburonligi shundaki, u turli yo’llar

bilan insonlarni ishonchini qozona oldi. Shu bois mutafakkir odamning fe’l-atvori,

144

xarakterini yaxshi bilmay turib, uni o’ziga yaqin olishi xato ekanligini aytadi. Bu

o’rinda dushmanning makr-hiylalariga uchmaslik, undan qutilish yo’llarini ham

ko’rsatib o’tadi. Chunonchi, zaif dushman itoat izhor etsa, buni zo’r dushmanga

aylanib olish maqsadida qiladi. “Do’stlarning do’stligiga e’timod yo’q, - deydilar, -

bas, shunday ekan, dushmanni xushomad qilishining qanday e’tibori bor?! Zaif

dushmanni nazar-pisand qilmagan kishi ozroq olovini beparvolik bilan tashlab

ketgan odamga o’xshaydi. Dushman nasihatin qabul etmak xato bo’lsa-da, lekin

nasihatiga quloq solmoq ravodir, chunki uning aytganining aksini qilsang, to’g’ri

ish tutgan bo’lasan!” quyida keltirilgan to’rtlik mazkur fikrlarning mohiyatini

yanada yorqinroq ifoda etadi:

Dushmanning ko’rsatgan yo’liga yurma,

So’ng pushaymon bo’lib, tizzangga urma.

Senga o’qdek to’g’ri yo’l ko’rsatgan on,

Sen undan burilib, yurgil chap tomon.

O’zini do’st etib ko’rsatgan ayrim kimsalar dushman tomonidan qilinishi

mumkin bo’lgan ishni bajarishi mumkin. Zero, alloma ta’kidlab o’tganidek,

«Barcha hiylalari barbod bo’lgan dushman o’zini do’st qilib ko’rsatishga

chalishadi, do’st bo’lib olgach, shunday ishlar qiladiki, buni hech qanday dushman

ham qila olmaydi1 .

Muslihiddin Sa’diyning “Guliston” asarida inson kamolotining asosiy omillari

biri jismoniy yetuklik ekanligiga alohida urg’u beradi. Mardlik, chaqqonlik

jasurlik, kuchlilik turli zamon va makonlarda ham ulug’lanib kelinadigan hamda

har bir yigit kishi o’zida mujassam eta olishi lozim sanalgan asosiy xislatlardir. Bu

xislatlar inson gavdasiga emas, uni egallab olishiga bog’liqdir. Mazkur sifatlarning

aks etishi yigitning gavda tuzilishi, baquvvatligida namoyon bo’lishi shart emas,

balki uning kuchli iroda va mustahkam xarakter egasi bo’lishida namoyon etishi

zarur. “Guliston” asarida jasurlik, epchillik, chaqqonlik, mardlik xislatlari

ulug’lanadigan hikoyatlar talaygina. Ana shunday hikoyatlardan birining

mazmunida ustozning o’z shogirdiga kurash sirlarini o’rgatishi hikoya qilinadi:

“Bir odam kurash san’atida zo’r mahorat qozondi, u uch yuz oltmish hiylani bilar

va har kuni bir hiylani ishlatib, kurashar edi. Shogirdlaridan biriga uch yuz ellik

to’qqiz hiylani o’rgatdi. Ammo bir hiylani o’rgatishni har turli bahonalar bilan

paysalga solib yurdi.

Xulosai kalom, shogird qudrat va san’tda kamolotga erishdi. Bir kuni u

podshoh huzurida dedi: “Ustozimnnig faqat birgina afzalligi bor, u ham bo’lsa,

uning yoshi ulug’ligi va menga tarbiya berganligidir, yo’qsa, kuchda ham,

mahoratda ham men undan qolishmayman!

Bu so’z podshoga yoqmadi. Ustoz-u shogirdning kurash tushmoqlarini

buyurdi. Katta maydonni hozirladilar. Shogird bamisoli mast fildek jo’shib,

145

maydonga kirdi, go’yo qarshisida temir tog’ bo’lsa uni yemirib tashlagudek edi.

Ustoz shogirdi kuchda ortiq ekanini angladi. U pinhon tutib yurgan mazkur nodir

hiylasini ishga solib kurasha boshladi. Shogird ustozning hamlasini daf etishdan

ojiz qoldi. Ustoz harifini ikki qo’li bilan boshi uzra ko’tarib, yerga urdi.

Xaloyiqning hoy-huv sadolari ko’kka yetdi.

Podshoh ustozga sarpo buyurdi, shogirdga esa ta’na-malomatlar qilib, dedi:

O’z ustozingga bevafolik qilib, uni mag’lub etaman deb maqtanding, lekin aytgan

so’zingning uddasidan chiqa olmading?! Shogird dedi: Ey podshohi olam, ustozim

kuch bilan mendan ustun kelgani yo’q, balki ko’p vaqtdan beri menga o’rgatmay

yashirib yurgan bir hiylasi tufayli meni mag’lub eta oldi.”

Ustoz dedi: Mazkur hiylani ana shunday bir kun uchun saqlab qo’yib edim,

chunki ulamolar: do’stga bir kuni agar u dushmanlik qilsa, o’zingni mag’lub eta

olajak kuch bermagil, deganlar. Shogirdlardan jafo ko’rgan ustoz nima deganini

eshitmaganmisan?

Yoki vafo yo’qdir olamda

Yo kishi qo’llamas uni bu zamon

O’zimdan o’q otish o’rgangan kishi

Bukun ko’kragimni qilmoqchi nishon»1.

Bu hikoyatdan quyidagi uch hikmatni anglash mumkin:

a) har bir inson o’zini jismoniy jihatdan chiniqtira olish mahoratiga ega

bo’lish zarur;

b) qiyin daqiqalarda mazkur mahoratidan foydalana olishi imkoniyatiga ega

bo’lishi mumkin;

v) do’st deb ishonib hamma vaqt ham unga o’z sirlarini ochavermaslik

Biroq bayon etilgan holatlarning har bir ishda ham inson vaziyatni aniq

baholay olishi, o’zini himoya eta olish mahorati, shuningdek, hayotda to’g’ri yo’l

topa olish qobiliyatiga ega bo’lishi zarur. Yuqorida keltirilgan hikoyat mazmuni

orqali ana shu g’oya ilgari suriladi.

Muslihiddin Sa’diy jismoniy yetuklik axloqiy kamolot bilan uyg’un holatda

mavjud bo’lishiga alohida urg’u beradi. Darhaqiqat, jismoniy yetuklikning muhim

belgisi bo’lgan kuchli iroda hamda mustahkam xarakter yordamida jamiyat

tomonidan e’tirof etilgan axloqiy me’yorlarga amal qilishga erishilsa, ayni vaqtda

axloqiy sifatlarni o’zida aks ettira olish, xususan, mehnatga muhabbat qo’yish va

uni tashkil etish iroda va xarakterni tarbiyalaydi. «Guliston» asarida bu boradagi

fikrlar yoritilar ekan, quyidagi hikoyat keltiriladi:

“Bosh hamda oyoq yalang bir piyoda musofir Hijoz karvoni bilan Kufadan

kelib bizga qo’shildi. Uning hech narsasi yo’q edi, lekin viqor bilan qadam tashlab

derdi:

Xachir minib bormayman, na tuyada yukim bor,

146

Na sultonning quliman, na qullarga shahriyor.

Dunyoda hech qayg’um yo’q, dilim qo’rquvdan ozod,

Xotirjamman bus-butun, ko’nglim esa doim shod.

Tuya mingan boylardan biri unga dedi:

“Ey darvesh, qayoqqa borasan, yo’l og’ir, yo’l mashaqqatiga bardosh bera

olmay o’lib ketasan, qayt orqangga”. Darvesh uning gapiga quloq solmay, yo’lida

davom etaverdi. Karvonimiz Naxlan Mahmudga yetganidan boyagi tuya mingan

boy olamdan o’tdi. Darvesh uning o’ligi tepasiga kelib dedi: “Men piyoda yurish

mashaqqatidan o’lmadimu, sen nor tuyada yurish rohatidan o’lding!”

Bir talay arg’umoq yo’llarda qoldi,

Manzilga oqsagan eshak yetoldi.

Yarali yigitlar sog’ayib ketdi,

Ne-ne sog’lomlarni qora yer yutdi»1.

Mazkur hikoyatda jismoniy jihatdan chiniqishning inson salomatligini

ta’minlashdagi ahamiyati ochib berilishi bilan birga, insonning o’z kuchi va

irodasiga bo’lgan ishonchi, ko’ngil xotirijamligi bilan yashash zavqi uning har

qanday mashaqqatlarga bardosh bera olishini ta’minlovchi omil ekanligi ko’rsatib

beriladi.

Muslihiddin Sa’diyning ta’lim va tarbiya masalalari borasidagi qarashlari

hayotiy hamda amaliy ekanligi bilan e’tiborga sazovor. Xususan, alloma ta’lim

olish yoki yoshlar tarbiyasini tashkil etishning u yoki bu jihatlari xususida so’z

yuritar ekan, ayni o’rinda bu borada yo’lga qo’yiluvchi faoliyatning uslubini ham

bayon etadi.

Mazkur misralar mazmunida Muslihiddin Sa’diyning ta’lim-tarbiya ishlarini

tashkil etish jarayonida muayyan me’yorlarga tayanib ish ko’rish, bolalarga

nisbatan qattiqqo’l yoki yumshoqfe’lli bo’lishda ham mo’tadillikka erishish

maqsadga muvofiq degan g’oyaning ilgari surayotganligi anglanadi. Shuningdek,

ijtimoiy munosabatlarni tashkil etishda badhulq va yovuz kimsalarga nisbatan

qattiqqo’l, aksincha, xushxulq va yaxshi fe’lli insonlarga nisbatan xushmuomala

bo’lishni tavsiya etadi.

Yuqorida bayon etilgan fikrlar mazmunidan anglanadiki, Muslihiddin Sa’diy

ham boshqa allomalar kabi insonni tabiat, Olloh yaratgan eng oliy mavjudot deya

e’tirof etadi. Biroq insonning oliy mavjudotligi qachonki uning yuksak darajadagi

insoniy fazilatlarni o’zida namoyon eta olgandagina tan olinishiga urg’u beradi.

Mutafakkirning fikrlariga ko’ra, yetuk, komil inson o’zida quyidagi xislatlarni aks

ettira olishi maqsadga muvofiq:

Qatra odam suratiga kiradi butkul,

Qirq kun ona qornida topsa oromin.

Agar qirq yoshlikning bo’lmasa aqli,

147

Unga berib bo’lmas insonlik nomin.

Javonmardlik karamdir, odamiy

Dema odam agar bir surati bor.

Hunar lozim, naqshni chizsa bo’lg’ay,

Devorlarga bo’yoqlar pushti, zangor.

Agar bo’lmas ekan fazlu hunar hech,

Bilib bo’lmas odammi, naqshi devor.

Bisot, mol qo’lga kirgizmoq hunarmas,

Qo’lingdan kelsa bir dil ovla, ey, yor2.

Xulosa qilib aytganda, Muslihiddin Sa’diy o’zining“Guliston” asarida inson

kamolotining asosiy omillari sanalgan ma’naviy-axloqiy hamda jismoniy

kamolotga erishishning inson hayotidagi ahamiyati, ilm o’rganishning o’ziga xos

afzalliklari, muayyan kasb yoki hunar o’rganishning o’ziga jihatlari, shuningdek,

insonda axloqiy sifatlarni tarbiyalash masalalari xususida so’z yuritadi.

Allomaning fikricha, quyidagi fazilatlarni o’z qiyofasida mujassam eta olgan

insongina haqiqiy ma’noda komil, yetuk inson sanaladi: bilimli, mehnatsevar,

kamtar, oliyjanob, himatli, saxovatli, saxiy, shijoatli, g’ayratli, hat’iyatli, mard,

jasur, jismonan kuchli, to’g’riso’z, bergan va’dasiga vafodor, adolatli, do’stga

sodiq, o’z kuchi va mehnatiga tayanib ish ko’ruvchi va hokazolar. Mutafakkir

tomonidan ta’lim-tarbiya masalalariga bag’ishlab yaratilgan asarlar hamda ularning

mazmunida ilgari surilgan g’oyalar bugungi kunda ham o’z ahamiyatini

yo’qotmagan. Ular pedagogik fikr taraqqiyotida o’ziga munosib o’ringa egadir.

Nazorat uchun savollar va topshiriqlar

1.IX-XII asrlarda ta’limiy-axloqiy asarlarning paydo bo‘lishi shart-sharoitlari.

2.Ta’limiy-axloqiy asarlar mazmunidagi o‘xshash va farqli tomonlarni aniqlang.

3.Ta’limiy-axloqiy asarlarda ifodalangan komil insonga xos xislatlar jadvalini tuzing.

4.Javonmardlik tarbiyasi haqida gapiring. Uning asosiy talablari qaysi asarlarda o‘z

ifodasini topgan?

5.Hozirgi davr ta’lim mazmunida foydalanish mumkin bo‘lgan tarbiya tajribalarimizga misollar keltiring.

Mustaqil ta’lim uchun vazifalar: 1. Axmad Yugnakiy “Xibbat ul-haqoyiq” asarini o‘qib taxlil qiling

2. Muslihiddin Sa’diy “Guliston” asarini o‘qib taxlil qiling.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.

2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil.

3. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

148

5.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

6. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

7. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

7.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

8.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

9.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

10.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

11.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

13.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T .: O‘qituvchi 1996-yil

14.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

15.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

16.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

17.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.: NOSHIR,

2011.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

5.www.bilim.uz

6.www.gov.uz. 7.www.buxdu.uz

8-mavzu: XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movarounnaxrda

tarbiya va maktab. Amir Temur, Muhammad Tarag`ay Ulug`bek va

Zahriddin Muhammad Boburning asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining

ilgari surilishi.

REJA:

1. XIV-XVI asrlarda tarbiy, maktab va pedagogik fikr taraqqiyoti.

149

2. Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo etilishi va

uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo’shgan hissasi.

3. Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari.

4. Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari.

Tayanch atamalar: ta’lim-tarbiya, fan, madaniyat va ma’rifat, Buyuk Ipak yo’li,

siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, g’oyaviy, tafakkur, odob-axloq mutafakkir, ilm-fan,

Movaraunnahr.

1. XIV-XVI asrlarda tarbiy, maktab va pedagogik fikr taraqqiyoti.

XIV-asr oxiri va XV-asr O’rta Osiyo xalqlari ijtimoiy iqtisodiy-siyosiy,

madaniy-ma’naviy va ma’rifiy hayotidagi tub burilish, gullab-yashnagan ikkinchi

Uyg’onish davri bo’lib tarixda abadiy qoldi. Ana shu paytlarda tarixda “Turon”,

“Turkiston” va “Movarounnahr” nomi bilan mashxur bo’lgan vatanimiz jahon

tsivilizatsiyasining beshiklaridan biri sifatida olam uzra dovruq taratdi.

Movarounnahr, Samarqand, Toshkent, Buxoro, Xiva, Shaxrisabz, Termizning

noyob tarixiy yodgorliklari, Buyuk Ipak yo’li, Sharq mutafakkirlari yaratgan

bebaho ta’limotlar, Amir Temur va temuriylar davrida gullab-yashnagan ilm-fan,

me’morchilik, tasviriy san’at, naqqoshlik, musiqa, rivojlangan savdo-iqtisodiy

munosabatlar, barpo etilgan mustahkam qudratli davlat va uning ichki va tashqi

siyosati Yevropadagi Uyg’onish jarayoniga hayotbaxsh ta’sir etgani tarixiy

haqiqatdir. O’sha kezlarda ilm-fan, madaniyat, me’morchilik va boshqa sohalarda

erishilgan ulkan muvaffaqiyatlar o’zining ulug’vorligi, nafisligi, umumbashariy

g’oyalarga boyligi, badiiy shakllarining xilma-xilligi, ma’naviy sofligi va yetukligi

bilan insoniyat aql-idroki va tafakkurini yuksaklikka ko’tardi, G’arbni Sharq bilan

yaqinlashtirdi. Shu jihatlarni ko’zda tutib tadqiqotchilar bu davrlarni madaniy

ko’tarinkilikning “oltin asri” ikkinchi Renesans – Sharq Uyg’onish davri deb

nomlaydilar. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’birlari bilan aytganda

“Temuriylar davri haqiqatan ham ilm-fan, madaniyat va maorifning behad ravnaq

topishini ta’minlagan Sharq Uyg’onish davri edi”.13

Ikkinchi Sharq Uyg’onish davri madaniyati va ma’naviyati o’z-o’zidan,

tasodifiy ravishda paydo bo’lgan emas. Uning o’ziga xos sabablari, qonuniyatlari,

o’zaro uzviy bog’lanishda bo’lgan siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, g’oyaviy

asoslari, omillari mavjud.

13Islom Karimov. Bunyodkorlik yo’lidan. 4-jild. –T.: “O’zbekiston”, 1996, 333-bet.

150

XIV-asrning ikkinchi yarmidan XVI- asr boshlarigacha bo’lgan madaniy

yuksalish – Uyg’onish davri haqida fikr yuritganda avvalambor o’sha davrlardagi

tarixiy vaziyatni e’tiborga olishga to’g’ri keladi.

XIV-asrning oxirlarida, Amir Temur siyosiy sahnaga endigina qadam

qo’ygan kezlarda mamlakatda boshboshdoqlik, mahalliy siyosiy kuchlarning

o’zaro qarama-qarshiligi, ayniqsa, avjiga chiqqandi. Uzoq davom etgan mo’g’ullar

mustamlakachilik zulmi, Movarounnahr va Xurosonda uzoq davom etgan o’zaro

nizo va urushlar natijasida shahar va qishloqlar vayronaga aylangan, suv

inshootlari buzib tashlangan, mamlakatning xo’jalik hayoti va madaniyatiga

mislsiz talafot yetkazilgan, olimu ulamolar, kosibu hunarmandlarning aksariyati

qirib tashlangan, ma’naviyat va ma’rifatga kuchli zarba berilgan edi.

Chingizxon o’zining vahshiyona g`arbga havas izlarini qilich va o’t vositasida

butun Osiyoda mangu qoldirdi. Xususan, Movarounnahr uchun sira ham unutilmas

bo’ldi. Uning aksariyat aholisini qirib tamomladi, ko’p asrlar mobaynida o’zining

madaniyati va turmush tarzi bilan shuhrat qozongan o’lkani shundayin bir

vahshiylik holatiga tushirdiki, bu vahshiylik uning shonli o’tmishini hamda

istiqbolini yo’qqa chiqardi.

Darvoqe, Osiyoning hech bir yeri mo’g’ul bosqinchilarining

buzg’unchiliklarini Jayxun va Sayxunning oralig’idagi ellar kabi dahshatli darajada

his qilmadi. Binkent, Xo’jand, Jand, Buxoro va Samarqand kabi shaharlarga

G’o’bi cho’li vahshiylarning Movarounnahrda san’at, tijorat va ziroat bilan kasb

etilgan asosli idora usulini birinchi marta ko’rdilar, talon-taroj, zo’rlashga bo’lgan

chanqoqliklarini ilk bor shu yerda qondirdilar. Shaharlar xarobazorga aylantirildi.

Dehqonlar o’ldirilgan, mo’g’ul qo’shiniga majburiy jalb etilgan hunarmandlar

g’olib mo’g’ullarning bo’m-bo’sh vatanini bezashga majburlab uzoq Sharqqa

yuborilganlar. O’rta Osiyoning zabt etilishi bilan ilm-fanga yetkazilgan ziyon oz

emas. “Ilm daraxtining asosi Makkada-yu, ammo hosili Xurosonda pishadi”, degan

arab maqoli bor. O’rta asr dunyosidagi bu maqol hozirgi kun uchun g’ayritabiiy

tuyulishi mumkin... Mo’g’ul bosqinidan so’ng O’rta Osiyoda ma’naviy hayot,

afsuski so’ndi.14

Mislsiz azob-uqubatlar, tobelik va qaramlikdan, mo’g’ullar istilosi va

istibdodidan, behad-behisob zo’ravonlik va o’zbilarmonliklardan xalqning sabr-

kosasi to’lgan edi. Ozodlik, mustaqillik ishiga rahnamolik qiladigan, o’lkamiz

xalqlarini mo’g’ullar istibdodiga qarshi kurashda boshini boshiga qovushtiradigan

siyosiy yo’lboshchiga hayotiy zaruriyat, ehtiyoj tug’ilib qolgan edi. O’sha kezlarda

millatning dardlariga darmon bo’ladigan buyuk insonni tarix yaratgan edi.

14Xerman Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnaxr tarixi. –T.: G’.G’ulom nomidagi adabiyot va san`at nashriyoti, 1990, 97-98-betlar.

151

O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov shunday deydi: “Bir yarim asrga yaqin

davom etgan bu muddat qaramlik jafosini har tomonlama chekib kelgan oddiy

fuqarolardan tortib, ko’pchilik yirik siyosiy arboblaru din peshvolarigacha barcha-

barcha uchun nihoyatda og’ir davr bo’lgan. Jamiyat ozodlik va taraqqiyotga

bo’lgan manfaatlarini o’zida mujassam etgan xaloskorga, yetakchiga mushtoq edi.

Taqdir taqozosi bilan Amir Temur ana shunday xaloskor va yetakchi sifatida

maydonga chiqdi”.15

Birinchidan, bu ulug’ zot ona yurtini mo’g’ul bosqinchilaridan ozod qilib, yer

yuzida buyuk saltanat sohibi sifatida el va elatlarning boshini qovushtirib qudratli

davlat barpo etmaganda, davlat qudratli bo’lmaganda Sharq Uyg’onishi ham,

betakror madaniy, ma’naviy yuksalishlar ham, boshqa tarixiy o’zgarish va

rivojlanishlar, olamshumul yutuqlar ham bo’lmas edi.

Ikkinchidan, XIV – asrning ikkinchi yarmidan boshlab Movarounnahr va

Xurosonda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat, mo’g’ullar mustamlakachiligi

zulmidan ozod bo’lib, davlat mustaqilligiga erishish madaniyat, ilmu fan rivojida

yangi yuksak bosqichiga ko’tarilish – Renesansga iqtisodiy zamin, moddiy shart-

sharoit yaratdi.

Yuzaga kelgan shart-sharoitlar va imkoniyatlar tufayli ishlab chiqaruvchi

kuchlar rivojlanib, ichki va tashqi savdo ravnaq topa boshladi, Xitoy va Hindiston,

Frantsiya va Angliya, Rum va Ispaniya, Italiya, Misr va boshqa davlatlar bilan

aloqalar o’rnatildi, munosbatlar mustahakamlandi. Tashqi siyosatda xalqaro

iqtisodiy-savdo aloqalari keng miqyosda yo’lga qo’yildi.

XIII – asrning birinchi yarmida bosqinchilar zulmi tufayli xarobalikka yuz

tutgan, qal’alari, masjidlari, madrasalari qarovsiz holda qolgan, me’moriy obidalari

vayronaga aylangan, ariqlari ko’milib ketib, bog’lari qurib bitgan Samarqand

sohibqiron bobomiz dag’osi sharofati bilan yer yuzining sayqaliga aylandi.

Temuriylar saltanatining markazi va qudratining timsoli bo’lmish bu tabarruk

maskan olamning yetti iqlimida ma’lumu mashhur bo’ldi. Jahonning barcha

hududlaridan ilm talab, ma’rifat talab insonlar, ahli donishlar Samarqand sari

intilganlar. Dunyoning turli mamlakatlaridagi ne-ne savdogarlar Samarqandda

bo’lishini o’zlari uchun sharaf deb bilganlar.

Mojor olimi Xerman Vamberi Samarqand o’rta asr dunyosining asl madaniy-

ma’anaviy va savdo markazlaridan biriga aylanib qolganligini quyidagicha

ifodalagan edi: “Samarqandning butun Osiyo savdosida mol ombori o’rnini

olganini fahmlash juda oson deb o’ylayman... Bu yerga Hindistondan juda ko’p

attorlik va bo’yoq tijorat karvonlari kelib turardi. Xitoy bu yerga ipak gazlamalar,

chinni kosalar, qadahlar, mushk, qimmatbaho aqiq toshlar yuborardi.

15Islom Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. 5-jild, -T.: “O’zbekiston”, 1997, 182-bet.

152

Mamlakatning shimol tarafidan noyob po’stinlar kelar edi. Ushbu turli iqlimlarning

mollari Samarqand bozorlarida toy-toy boylanib, Osiyoning eng katta shaharlariga

va Buyuk Ipak yo’li orqali G’arbiy Yevropaga jo’natilar edi. Savdogarlar bir yo’l

bilan Xorazm, Astrobod, Nijniy-Novgorod, Moskva yo’li bilan Genza ko’liga

borar edi. Ikkinchi – Hirot – Qazvin – Tabriz – Trabzun yo’li bilan

genuyaliklarning, venetsiyaliklarning, pizaliklarning savdo kemalariga tushib,

Yevropaga etardi. Nihoyatda qo’rqinchli, serurush zamonlar bo’lishiga qaramay,

Temur hokimyatining soyasi tushgan yerlarning barchasida savdo juda jonli va

sira xavfsiz edi. Biz qayta-qayta zikr etgan Ispaniya elchilari bunga eng ishonchli

shohiddirlar.”16

XIV asr oxirlariga kelib Samarqand dunyoning eng go’zal va obod

shaharlaridan biriga aylandi. Amir Temur va uning avlodlari Samarqandda ulkan

binolar, madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, saroylar, bozorlar, ko’priklar,

xiyobonlar, shifoxonalar, hammomlar, kanallar, qal’alar qurishga alohida e’tibor

berdilar. “Amir Temurning bevosita rahnamoligida bunyod etilgan Bibixonim

jome masjidi, Go’ri Amir va Ahmad Yassaviy, Zangiota maqbaralari, Oqsaroy va

Shohi Zindadagi me’moriy mo’’jizalar, Bog’i Chinor, Bog’i Dilkusho, Bog’i

Behisht, Bog’i Baland singari o’nlab go’zal saroy-bog’lar va boshqa inshootlar

shular jumlasiga kiradi. Bu obidalar, hech shubhasiz, inson tafakkuri va aql

zakovatining buyuk timsollaridir”. 17

Bunyodkorlik ishlarining jadal sur’atlar bilan olib borilishi, ichki va tashqi

savdo-sotiqning avj oldirib yuborilganligi, soliqlarning tartibga solinishi, raiyat

xavfsizligining ta’minlanganligi – bularning barchasi mamlakatda ishlab

chiqarishning rivojlanishiga hamda moddiy boyliklarning ko’payib, aholi turmush

farovonligining yaxshilanib borishiga, mo’l-ko’lchilikka sabab bo’ldi.

Amir Temur farmoyishiga ko’ra, kasbu hunar va ma’rifat ahllari, dehqonlar

qobiliyat va iste’ododlariga qarab davlat tomonidan ish va zarur miqdorda

mablag’lar bilan ta’minlanganlar: “Yana shunday amr qildim, sarmoyasi qo’lidan

ketib qolgan savdogarga o’z sarmoyasini qaytadan tiklab olish uchun xazinadan

yetarli miqdorda oltin berilsin. Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining uy-imorati

buzilib, tuzatishga qurbi yetmay qolgan bo’lsa, unga ekin-tekin uchun zarur urug’

va asbob tayyorlab berilsin. Agar fuqarodan birining uy-imorati buzilib, tuzatishga

qurbi yetmasa, kerakli uskunalarni yetkazib berib, unga yordam berilsin. Har toifa

va har sinfda kimki o’z ixtiyori bilan sipohgarchilik xizmatiga kirishni istasa, uni

16Xerman Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. –T.: 1990, 55-bet. 17Islom Karimov. Yangicha fikrlar va ishlash- davr talabi 5 – jild T, “O’zbekiston”, 1997, 187-bet.

153

askariy (xizmatga) olsinlar. Asl va shijoatli sipohiyzoda qaysi toifadan bo’lmasin,

unga o’rin berib, qilgan xizmatiga va ishiga yarasha tarbiya qilinsinlar”.18

Davlat tomonidan iqtisodiyotdni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan

tadbirlar madaniy-ma’naviy yuksalish uchun nihoyatda muhim ahamiyat kasb etdi.

Uchinchidan XVI – asrning ikkinchi yarmi va XV asrdagi Uyg’onishning

manbai, boshlanishi ilk Uyg’onishga, IX-XII asrlarga borib taqaladi. Chunki XVI –

asrning ikkinchi yarmi va XV asrdagi O’rta Osiyoning madaniy ko’tarinkiligi o’z

printsiplari, xarakteri, yo’nalishi, iqtisodiy bazasi jihatidan IX-XII asrlar

madaniyatining davomidir. XIV-XV asrlar madaniyatida Xorazmiy, Farg’oniy,

Forobiy, Ibn Sino, Beruniy asarlarini va ular orqali qadimgi grek ilmini

o’rgandilar, ularga sharhlar yozadilar, ulardagi turli g’oyalarni rivojlantiradilar.

XIV asr oxiri va XV asrdagi O’rta Osiyodagi Uyg’onish davri madaniy

ko’tarinkiligini bu yerdagi IX-XII asrlardagi madaniy rivojlanishdan alohida olib,

birdan vujudga kelgan hodisa deb talqin etish noto’g’ridir. IX-XII asrlar va XIV-

XV asrlardagi madaniy ko’tarinkilikni bir protsessning ikki bosqichi, davri

ko’rinishini tashkil etadi deb qaramoq zarur...19

IX-asrdayoq “Algebra” deb atalgan fanga asos solgan Al-Xorazmiyning,

Xristofor Kolumbdan qariyb besh asr oldin okean ortida quruqlik, ya’ni

keyinchalik Amerika deb nom olgan qit’a borligini bashorat qilib, ilmiy asoslab

bergan Abu Rayxon Beruniyning, bashariyatga “Tib qonunlari” nomli mashhur

asarini yozib qoldirgan ulug’ ajdodlarimiz Abu Ali Ibn Sinoning, Rudakiy,

Firdavsiy, Mahmud Qoshg’ariy, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos

Xojib, Pahlavon Mahmud kabi buyuk siymolarning ma’naviyat va ma’rifatga oid

qarashlari va ta’limotlari ikkinchi Sharq Uyg’onish davri mutafakkirlariga

hayotbaxsh ma’naviy ozuq, bebaho ilmiy meros bo’lib xizmat qilgan.

To’rtinchidan, ikkinchi Sharq Uyg’onish davri aynan bir paytning o’zida ham

tabiiy, ham ijtimoiy-gumanitar fanlarning gurkirab rivojlanganligi bilan

tavsiflanadi. Buning muayyan sabablari bor, albatta. Sun’iy sug’orishga asoslangan

xo’jalikni rivojlantirish, kemasozlik, dengiz sayohati, harbiy sanoatni o’stirish,

qurilish-arxitektura, me’morchilik, dehqonchilik va chorvachilikni jadallashtirish,

Yevropa va Osiyoning, dunyoning boshqa ko’pchilik mamlakatlari bilan savdo-

iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalarni yo’lga qo’yish va yaxshilash astronomiya,

geometriya, matematika va boshqa tabiiy fanlarning taraqqiy etishini taqozo etgan

bo’lsa, jamiyatning o’sib borayotgan ma’naviy ehtiyojlarini qondirish esa ijtimoiy-

gumanitar fanlarning o’sishini talab qilar edi.

18Temur tuzuklari. T, G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa birlashmasi, 1992, 67-bet. 19M.Xayrullaev. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkirlari. –T.: “O’zbekiston”, 1971, 45-bet.

154

Yuzaga kelgan obyektiv ehtiyoj va zaruriyatlar asosida XIV- XV asrlarda

tabiiy fanlardan astronomiya ilmi, ayniqsa, rivojlandi. Matematika sohasidagi

olamshumul ixtirolar, yulduzlar jadvali, bino qilingan rasadxona o’sha davr tabiiy

fanlarining cho’qqisi bo’lib, ana shu buyuk kashfiyotlar madaniyat va ma’rifat

tarixida yangi sahifa yaratdi hamda ilm-fanning keyingi tarqqiyotida chuqur iz

qoldirdi.

Bu davrda tibbiyot ilmi sohasida ham ulkan yutuqlarga erishildi. Tabobatda

nomlari dunyoga mashhur allomalar yetishdi.

XIV-XV asrlarda tarix, mantiq, falsafa, fiqx, tilshunoslik, adabiyotshunoslik

ilmlari, tasavvuf ta’limoti, badiiy adabiyot, nazm va nasrda, g’azal va ruboiyotda,

odob-axloq va ta’lim-tarbiya ilmlari sohasida o’z davrining buyuk mutafakkirlari,

ilm-fan, madaniyat va ma’rifatning porloq yulduzlari, cho’qqilari yetishib, kamol

topdilar. Mahdumi A’zam, Sayyid Mir Kulol, Sharafiddin Ali Yazdiy, Hofizi

Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy,

Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy, Zahiriddin

Muhammad Bobur, Mir Sayyid Jurjoniy va boshqa yuzlab ulug’ siymolar o’sha

davr madaniyati va ma’rifatining so’nmas yulduzlaridir.

Beshinchidan, XI asrdan boshlab yoyila boshlagan tasavvuf ta’limoti

ikkinchi Uyg’onish davriga kelib Movarounnahr va Xuroson ijtimoiy, iqtisodiy,

siyosiy, madaniy-ma’naviy hayotida katta o’rin tuta boshladi. Hukmdorlar

tasavvufning barcha suluklariga, turli o’lkalardagi mutasavvuflarga hurmat

ko’rsatganlar, mashoyixlar, so’fiylar, sayyidlar, oqilu donolar, ulamolar va boshqa

diniy arboblarga in’om, sovg’a, yer-suv, kiyim-kechak, mol-mulk belgilanib, har

biriga o’ziga munosib mansab, vazifa berilgan. Davlat hokimiyati islom dini

asosida mustahkamlanib, takomillashib borgan. Har shahar va viloyatda qozi, diniy

masalalarda qaror chiqaruvchi, fatvo beruvchi muftiy, islom marosimlari, urf-

odatlari va shariat qonunlarining bajarilishi ustidan nazorat qiluvchi muxtasiblar

tayinlangan.

Tasavvuf ta’limotining Baxouddin Naqshband, Xoja Ubaydulloh Ahror

(1404-1490) singari yirik siymolari o’zlarining asarlari va hikmatlari bilan

jamiyatning ma’naviy poklanishi va rivojlanishi yo’lida faol xizmat qildilar. Ular

o’z davrining sehrli kuchga ega bo’lgan donishmandi, ruhshunosi bo’lishgan.

Odamlar ularga yuksak ixlos va e’tiqod bilan qarashgan.

Xoja Ahror shaxsining naqadar buyukligini hukmdorlarni o’zaro yarashtirib,

behisob qon to’kilishlarining oldini olganligi misolida ko’rish mumkin. Samarqand

hukmdori Sulton Ahmad, Toshkent hukmdori Sulton Mahmud va Andijon

hukmdori Umar Umar Shayx Mirzo oralarida nizo chiqib, ming-minglarcha

askarlar jangga shay bo’lib, bir-birlariga qarshi tashlanay deb turgan paytda Xoja

155

Ahrorning astoydil harakati bilan to’qnashuvning oldi olingan, aka-uka hukmdorlar

murosaga keltirilgan. Shu tariqa falokatning oldi olingan. O’zbekiston Prezidenti

tomonidan ta’kidlanishicha, “Bu mutafakkir zot o’z davrida 25-30 yil mobaynida

Markaziy Osiyodagi xalqlarni birlashtirish, siyosatchilarning boshini qovushtirish

orqali har xil to’qnashuvlarning oldini olish uchun bor kuch-g’ayratini sarflagan,

uning yuksak obro’-e’tibori bunda hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. “Shayxlar

shayxi” deb nom olgan bu ulug’ zotning gapini biror hukmdor, hokim, shahzoda

ikki qilmagan. Nega deganda, xalq uni boshiga ko’targan. Biz ham bunday aziz

ajdodlarimizni boshimizga ko’tarishga tayyormiz”.20

Oltinchidan, bu davrlarda, ayniqsa, XV asrda va XVI asr boshlarida tasviriy

san’at sohasidagi katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Ana shu davrlarda Behzod,

Mirak Naqqosh, Qosim Ali, Mahmud Muzaxxib, Xoja Muhammad Naqqosh, Shoh

Muzaffar kabi iste’dodli mo’yqalam sohiblari yetishdilar. Bizgacha saqlanib

qolgan tasviriy san’at obidalari va yozma manbalar Movarounnahr va Xuroson

tasviriy san’atining o’ziga xos uslubini, musavvirlar ijodiyotining xayoliy

mavhumlikdan hayotiylikka, realistik tasvirga tomon rivojlanib borganini

ko’rsatadi.21

Zamondoshlari tomonidan ikkinchi Moniy, keyinchalik g’arb olimlari

tomonidan “Sharq Rafaeli” deb ulug’langan Kamolliddin Behzod ijodi va u asos

solgan miniatyura maktabi ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. U o’zining ijodi bilan

butun Sharqdagina emas, balki Ovrupada ham mashhur bo’ldi.22

Kamoliddin Behzod bo’yoqlarining mayin va go’zalligi, o’ta jonliligi, nafis

va nozik chiziqlarning ko’zga yaqqol tashlanganligi, tabiat manzaralari, hayvonot

olami, inson va uning hayotiy jarayonlarini g’oyatda aniq, jozibador tasvirlay

olganligi bilan O’rta Osiyo, Eron, Afg’oniston, Ozarboyjon va boshqa o’lkalar

tasviriy san’ati taraqqiyotiga kuchli ta’sir etdi.

2. Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo

etilishi va uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo’shgan hissasi.

Sohibqiron Amir Temur (1336 — 1405)

Amir Temur Ko’ragon ibn Amir Tarag’ay Kesh (Shahrisabz)ning Xo’ja

Ilg’or (hozirgi paytda bu qishloq Yakkabog’ tumaniga qarashli) qishlog’ida 1336-

yilning 9- aprelida tavallud topgan. Uning otasi Amir Tarag’ay o’ziga to’q,

badavlat kishi bo’lgan. Onasi Tegina begim esa buxorolik taniqli olim

20Islom Karimov. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-jild, -T.: “O’zbekiston”, 1999, 148-bet. 21Qarang. Abdulahad Muhammadjonov. Temur va temuriylar saltanati (Tarixiy ocherk). T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1994,140-141-betlar. 22Qarang. O’zbekiston Respublikasi. Entsiklopediya. T., Qomuslar Bosh tahririyati, 1997, 575-bet., Buyuk siymolar, allomalar, 2-kitob. A.Qodiriy nomida xalq merosi nashriyoti, -T.: 1996, 8-bet.

156

Ubaydullohning qizi bo’lgan.

Temur 7 yoshidan bihm ola boshlaydi. U bolalikdan mard, dovyurak, jasur

bo’lib o’sadi. Harbiy sanoatni mukammal egallaydi. Qur’oni Karimni yod oladi,

hadis ilmini o’rganadi. Dunyoviy bilimlarga ega bo’ladi. Shuning uchun ham

iymon-e’tiqodli, halol-pok, aql-zakovati, o’z e’tiqodiga mustahkam rioya

qiladigan, adolatli inson bolib yetishadi.

Amir Temur o’z davlati qudratini yuqori ko’tarib dunyoga tanitadi.

Amir Temur johillik, yovuzlikni, zo’ravonlikni yoqtirmasdi. Insonparvar,

adolatli hukmdor edi. Masalan, «Temur tuzuklari» hukmdorning hokimiyatni

boshqarish qoidalari hamda odob-axloq me’yorini belgilab beruvchi

yo’riqnomadir. Taniqli olim Bo’riboy Ahmedov «Temur tuzuklari» podsholarning

turish-turmush va axloq-odob normalarini belgilovchi risoladir, deb ta’riflaydi.

Haqiqatan ham, mazkur asarni turmush odobi, xulq-odob qoidalari tartib

berilgan an’anaviy asarlar qatoriga qo’ysak bo’ladi. Zero, tarixan taiimiy-axloqiy

asarlarning barchasida ham dastlab davlatni boshqarishga oid qarashlar, so’ng

axloq me’yorlari bayon etiladi. Shunga ko’ra, bu asardan ta’limiy-axloqiy asar

sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Amir Temur asarda insonparvarlik, mehnatsevarlik, adolatlilik, vatanga

sadoqat, jasorat, to’g’rilik, do’stlik va hamkorlik, mehr va muruvvat ko’rsatish,

sabr-qanoat, yaxshilik kabi xislatlarni ulug’laydi va xiyonat, bevafolik, sotqinlikni

qoralaydi. Hayotda «rosti - rusti» qoidasiga rioya etgan Amir Temurning o’zi

naqshbandiylik tariqatidagi «Dil ba yoru, dast ba kor» prinsipiga ko’ra ish tutib,

Yusuf Xos Xojib, Abu Nasr Forobiy va boshqalar tomonidan targ’ib etilgan va

haqiqiy komil inson, adolatli hukmdor uchun zarur bo’lgan quyidagi o’n ikki

qoidani o’ziga yo’riq qilib olganini ko’ramiz:

Har yerda va har vaqt Islom dinini quvvatlash; davlat va saltanatni

boshqarishda o’n ikki tabaqa, toifadagi kishilarga tayanish; dushman Mian

kurashda maslahat, kengash, tadbirkorlik bilan ish ko’rish, faollik, hushyorlik,

ehtiyotkorlik ko’rsatish, saltanat ishini yurg’izishda murosayu madora, muruvvat

hamda sabr-toqat bilan ish ko’rish; davlat ishlarini yurg’izishda davlat qonun-

qoidalariga qat`iy rioya qilish; adolat va insof bilan ish yuritish; sayyidlar, ulamo,

mashoyiq, oqilu donolar, muhandislar, tarixchilarni izzat-hurmat qilish; azmu -

jazm bilan ish ko’rish (aytganiga rioya etish), buzuqchilikning oldini olish;

fuqaroning ahvolidan ogoh bolib turish; barchaga hurmat-e’tiborda bo`lish,

yaxshilik, muruvvat, ehson, izzatu ikrom, haqqini ado etish; farzandlar,

qarindoshlar, oshnolar va do’st birodarlarni doimo yodda tutib, ular bilan yaqin

aloqada bo’lish; sipohiylarni hurmat etish va ularga g’amxo’rlik qilish.

Ko’rinib turibdiki, Amir Temur mazkur talablarga rioya etgani tufayli uning

saltanati rivoj topdi, fan va madaniyat taraqqiy etdi, davlatining nufuzi oshib, faqat

157

Sharqdagina emas, balki G’arbda ham mashhur boldi.

Bu o’n ikki qoidaga rioya qilishdan tashqari, Amir Temur o’zining

hayoti prinsiplari haqida shunday degan:

«Men o’z hayotim mobaynida besh narsaga qatoiy e’tiqod qo’ydim va

hamishalig’ ularga amal qildim, ular ushbulardir:

Olloh — ul har narsaga qodir kuch, sidqidildan sig’insang, istagan murodu

maqsadingga yetkazadi; tafakkur—fikrlash va mushohada qobiliyati; qilich — ul

yigitning yo’ldoshi, el-yurt osoyishtaliginining posboni, har qanday dushmanni

mahv etish quroli, aning qudrati ila dinsizlarni dinga solmoq mumkin; imon — ul

insonni barcha jonlilardan farqlantirib turuvchi xususiyatdir. Imonli odam xiyonat

qilmaydi, qarindosh-urug’lari, elu-xalqning or-nomusini himoya qiladi, halollik va

poklikni fazilat biladi; kitob (bitik)—barcha bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql-

idrokning, ilmu donishning asosidir, hayotni o’rgatuvchi murabbiydir».

Demak, Amir Temur hayoti va fa’liyatlda o’zi qatoiy rioya etgan, haqiqiy

yetuklik belgisi sanalgan din, imon, aql bilan ish yuritish va ilmga e’tiqodni

boshqalarga ham tavsiya etgan hamda avlodlarni ham shu ruhda tarbiyalashga

e’tibor bergan.

Amir Temur zamonida musiqa, badiiy adabiyot, rassomhk sanoati rivoj

topib, yoshlarga she’r yozish, rasm chizish, musiqa asboblarini chalish,

kitobxonlik, lison ilmi, husnixat o’rgatilar edi. Bu sanoat turlari o’sha davr

tarbiyasi tarkibiga kiritilgan edi. Sohibqironning buyuk saltanatida ijod qilgan

shoirlar, rassomlar, mashshoqlar va boshqalar buning yaqqol dalilidir. Bu davrda

hatto shahar hunarmandlari ham ashula, raqs, suxandonlik bilan shug’ullanganlari

haqida Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida qayd etilgan.

Amir Temur jismoniy tarbiyaga katta e’tibor bergan. Sharqda dilovarlik

tarbiyasi, yaoni yoshlarda mardlik, jasurlikni tarbiyalash asosiy masalalardan

sanalgan. Yigitlar bolalikdan merganlik, chavandozlik, suvda suzish, ovchilik,

qilichbozlik, shaxmat o’yini kabilarni mohir murabbiylardan o’rganib, bu borada

mashq qilar edilar. Amir Temurning o’zi kuchli lashkarboshi sifatida harbiy

ilmning «Ming askar» uslubi asoschilaridan biri bo’lgan. Buyuk Sohibqiron

shunday ta’kidlaydi:

«Cherik tuzib, navkar olmoqda uch qoidaga amal qildim: birinchidan,

yigitning kuch-quvvatiga; ikkinchidan, uning qilichni o’ynata olishiga;

uchinchidan, aql-zakovatiyu kamolotiga e’tibor qildim. Shu uch fazilat jamul-jam

bolsa, navkarlik xizmatiga oldim. Negakim, kuch-quvvatli yigit har qanday

qiyinchiliklarga, azobu uqubatlarga chidamli bo’ladi, qilich o’ynata oladigan kishi

raqibini mag’lub eta oladi, oqil navkar har joyda aql-idrokini ishga solib,

mushkulotni bartaraf etmog’i mumkin». O’g’illari

- Amirzoda Muhammad Jahongir, Umarshayx, Mironshoh, Shohrux, nabiralari -

158

Amirzoda Muhammad Sulton, Amirzoda Pirmuhammad mohir jangchilar bo’lib,

katta-katta janglarda shaxsan ishtirok etganlar. Amir Temurning o’zi aqlni

charxlash vositasi bo’lgan shaxmat o’yinida ham mohir bo’lgan. Zero, o’sha davr

tarbiyasi — shatranj o’yinini har bir yosh o’rganishi zarur sanalgan. Hatto Amir

Temurning suyukli o’g’li Shohruxga ism qo’yilishi ham shaxmat o’yini bilan

bog’langanki haqida rivoyat yuradi.

Xulosa qilib aytganda, Amir Temurning buyuk davlatchilik siyosati

— mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish bilan birga tarix oldida ma’rifiy

xizmatlari ham beqiyos. Uning ta’lim-tarbiyaga oid o’gitlari, tutgan siyosati hozir

ham o’z qimmatini yo’qotmagan.

Amir Temurning ta’lim-tarbiyaga oid ishlari, qarashlari hozirgi barkamol

insonni shakllantirishda katta ahamiyatga egadir.

Amir Temurga Ko’ragon, Sohibqiron Qutbiddin, Abdulmansur kabi

unvonlar qo’shib aytilgan. Ko’p atamalarda Ko’ragon so’zi - xon kuyovi ma’nosini

bildiradi. Bundan shu narsa aniqlanadiki, o’sha davrda Chingiziy xonlar bilan

yaqinlik hokimiyatga egalik qilgan amirlar uchun yorliqdek gap edi. Shu sababli

Amir Temur 1370 yilda Balxda amir Xusaynni yengib, Qozonxonning qizi

Saroymulkxonimga uylanganligi uchun «Ko’ragon» laqabini olgan, deyiladi.

Major (venger) olimi Xerman Vamberi «Movarounnahr tarixi» kitobida

«Temurning urug’i barlos bo’lgan, ammo oila tarmog’i ko’ragon, ya’ni ko’rkam,

toza urug’dandir», deyiladi. Bu fikr haqiqatga to’g’ri keladi.

Sohibqiron unvoni Amir Temur tug’ilmasdan oldin din ahillari tomonidan

bashorat tariqasida berilgan. Sohibqiron atamasi «Yulduz burjlarining baxtli

kelishida tug’ilgan farzand» demakdir. «Temurnoma» muallifining ta’kidlashicha,

ya’ni yulduz burjlarining baxtli kelishi har 800 yilda bir marta sodir bo’ladi.

Insoniyat tarixida ana shunday baxtli tasodif Aleksandr Makedonskiy, Muhammad

(s.a.v.) va Temurga to’g’ri kelgan. Xuddi shu kun, shu soat va soniyaga to’g’ri

keladi.

«Qutbiddin» unvoni hurmat ma’nosida, zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi

avliyo, «Abdulmansur» unvoni - zafarmand, g’alaba qozonuvchi degan ma’nolarni

beradi.

Amir Temur haqida o’sha davr kishilari xolis baholar bera bilganlar. Uning

ashaddiy dushmani muarrih Ahmad ibn Muhammad ibn Arabshoh ham uni

quyidagicha ta’riflaydi:

«Amir Temur doim «Insonparvarlik va mardlikni Alloh ham, xalq ham

ulug’laydi» degan fikrni ko’p marta takrorlashni yaxshi ko’rgan va unga doimo

amal qilgan.

Amir Temurdagi buyuk insonga sifatlar

159

Amir Temur to’g’risida yozilgan «Temur tuzuklari», «Temurning

aytganlari», «Temurning boshidan kechirganlari», XV asr muarrihi havofiyning

«Mujmal-ifosihiy», Shomiyning va Ali Yazdiylarning «Zafarnoma»si, Ibn

Arabshohning «Amir Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari», Salohiddin

Toshkandiyning «Temurnoma» kabi asarlarida ta’riflanishicha, u o’zi amal

qiladigan quyidagi sifatlarini yuksak baholaydi: Birinchi sifat: Beg’arazlik, boyni kambag’aldan ustun qo’ymaslik.

Ikkinchi sifat: Islomga qat’iy amal qilish.

Uchinchi sifat: Kambag’allarga xayr-ehsonli bo’lish. Odillikka erishish.

To’rtinchi sifat: xaloyiqqa rahm qilish va barchaga naf yetkazish.

Beshinchi sifat: Islomga taalluqli ishlarni barcha ishlardan ustun qo’yish.

Oltinchi sifat: Barcha so’zlarda doim haqiqatgo’ylikka amal qilish.

Yettinchi sifat: Va’da berib, vafo qilish.

Sakkizinchi sifat: O’zini doimo Allohning yerdagi mulki posboni deb

bilish, uning izmisiz boshqaga ziyon yetkazmaslik.

To’qqizinchi sifat: Shariat ishlarida payg’ambar hadislariga amal qilish.

O’ninchi sifat: Insof bayrog’ini baland ko’tarish va ilm tarqatishni inson

buyukligining asosiy zamini deb bilish.

Shunday qilib, Amir Temurning o’zi amal qilgan sifatlari umuminsoniy

qadriyatlar asosiga qurilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Bu o’gitlar

xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, muvaffaqiyatlarga erishtirgan, sehrli

tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona pedagogikadir.

Amir Temur o’gitlari va ularning tarbiyaviy ahamiyati

Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, Amir Temur o’gitlarini uning mohiyati va

vazifasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratib o’rganish maqsadga muvofiqdir:

1. Din va shariat.

2. Davlat va uni idora etish.

3. Kengash o’tkazish. 4. Podsho va vazirlar.

Amir Temurning axloq va odob haqidagi fikrlariga quyidagilar kiradi:

• Adolat va adolatsizlik.

• So’z va ilmning birligi.

• Do’st va dushmanlik. • Botirlik va qo’rqoqlik.

• So’z va shirinsuhanlik.

160

4 yoshligida Shayx Xo’ja Zayniddin Abu Bakrni «avliyo ota» deb bilgan.

Allohning izni, piri Said Barakaning duoi fotihalari bilan

«Movarounnahrning amiri» deb e’lon qilingan. (1369 yil, 8 aprelda)

Uning buyuk xizmatlari:

1. Markazlashgan yirik davlatga asos soldi.

2. Qator mamlakatlarni - mustamlakachilikdan ozod qildi (Rossiyaning

mo’g’ullar asoratidan qutilishini 300 yilga tezlashtirdi).

3. Turkistonni ilm-fan va madaniyat, hunarmandchilik

rivojlangan ilg’or mamlakatga aylantirdi.

3. Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari.

Ulug’bek 1394-yilning 22 martida Eron g’arbidagi Sultoniya shahrida

bobosi Sohibqiron Amir Temurning harbiy yurishi paytida tavallud topdi. U

Shohrux Mirzoning to’ng’ich o’g’li. Muhammad Tarag’ay deb ism berilgan bolani

bobosi mehr bilan «Ulugbek» deb atayvergan. Shu sababli uning asosiy ismi

Ulug’bek bo’lib qoladi va jahonga ana shu nom bilan shuhrat tarqatadi.

Ulug’bekning otasi Shohrux Amir Temurning uchinchi o’gii bo’lib, Xuroson

hukmdori, ma’rifatli, ilm-fanga qiziqqan shoh edi. Onasi Gavharshodbegim ham

o’z davrining oqila, bilimdon ayo’llaridan hisoblanardi.

«Taqdir bu ulug’ zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalar

yukladi. Buyuk sarkarda Amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo`lishdek

mislsiz sinov aynan unga nasib etdi» (I A.Karimov).

Ulug’bekning bolalik yillari bobosi Temurning harbiy yurishlarida o’tdi.

Garchi Ulug’bek tug’ilganda bir oz zaif bo’lgan bo’lsada, harbiy yurishlar davrida

chiniqdi.

Amir Temur nabirasi Ulug’bekning o’tkir zehnli, aqlu farosatli bo’lganligi

uchun juda sevardi. «Ko’zimning nuri, saltanatimning umidli niholi», deb

erkalatardi. Biroq, Ulug’bek Mirzo nozik bo’lib o’sdi. Buning ustiga ko’p vaqtini

kitob mutolaa qilish bilan o’tkazar, davlat ishlariga rag’bati yo’q ko’rinar edi.

Ulug’bekning tarbiyasi bilan buvisi Saroymulkxonim shug’ullanib, sevimli

nabirasiga o’quv-yozuvni o’rgatgani, tarixiy mavzularda hikoya va ertaklarni

so’ylab bergani uning hayotida o’ziga xos maktab bo’ldi.

1405—1411-yillari o’sha davrning qonun-qoidalariga binoan Ulug’bek

harbiy va siyosiy tarbiyadan ilm o’rgangan.

O’rta asrlardan saqlanib qolgan kitoblardan ma’lum bolishicha, saltanatga

vorislar davlatni boshqarishda muayyan tartib-qoidalar bayon qilingan qollanmalar

asosida tayyorlangan. Shulardan shahzodalar va xonzodalar bilishi zarur bo’lgan

161

«Suluk ul-muluk» (Podshohlarga qo’llanma) kitobidir.

Ulug’bek ham an’anaga ko’ra, mazkur kitobni mukammal o’rganar va unda

ko’rsatilgan davlatni idora qilish sanoati — turli lavozim egalarini tayinlash, soliq

to’plash, ruhoniylar, mansabdorlar hamda boshqa yurtlardan kelgan elchilarni

qabul qilish, xayru sadaqa berish kabi tartib-qoidalar bo’yicha ko’nikmalarni

egallaydi.

Ulug’bek yoshligidan ko’p kitob mutolaa qilgan. U, ayniqsa, matematika,

astronomiya iznlariga qiziqdi.

U bobosining xos munajjimi mavlono Badriddin bilan ko’p vaqtini o’tkazar ,

undan hisob va taqvimdan dars olar, ba’zi kechalari, qor tinib osmon yorishgan

paytlari yulduzlarning o’rni va harakatini kuzatish bilan mashg’ul bo’lardi.

Taniqli olim Bo’riboy Ahmedovning fikricha, mavlono Badriddin

Samarqandda bo’lgan vaqtda Ulug’bekni Ko’ksaroydagi xos kutubxonasiga

boshlab borib, kutubxonaga yangi kelib tushgan alloma al-Farg’oniy tarafidan

bitilgan «Kitob fi javome’ ilm an-nujum va usul al-harakat assamoviya»

(«Yulduzlar haqidagi ilm bilan osmon yoritqichlari harakatining asosini (bir-

biriga) qo’shuvchi kitob»)ni ko’rsatadi.

Shunday qilib, Ulug’bek bolalik yillaridayoq mavlono Badriddin Tusiy, Abu

Rayhon Beruniy, Umar Xayyom kitoblari bilan hamda Oqsulot va O’trorda «Ziji

Malikshohiy» bilan tanishadi.

Fanga bo’lgan zo’r muhabbati, katta qobiliyati va mehnasevarligi tufayligina

Ulug’bek astronomiya maktabining asoschisi va rahbari sifatida ajoyib

muvaffaqiyatlarga erisha oldi. Bu maktab butun dunyoda e’tirof etildi, shuhratga

sazovor bo’ldi.

Zo’r qobiliyat, o’tkir xotira va asta-sekin bilimlarni to’plash shunga olib

keldiki, Ulug’bekda fanga qiziqish va intilish rivojlana bordi. Ulug’bek bilimlarini

tinmay chuqurlashtirishi va o’z ustida muntazam ravishda ishlashi natijasida

ko’pgina zamondoshlaridan o’zib ketdi.

1411-yili 17 yoshli Ulug’bek Mirzo Movarounnahr va Turkistonning hokimi

etib tayinlanishi temuriylar xonadonida Ulug’bekning mavqei naqadar yuksak

ekanligidan dalolat beradi. Ulug’bek hokim bo’lgach, bobosidan farqli o’laroq,

harbiy yurishlar bilan qiziqmadi. Aksincha, u o’rta asrlardagi boshqa

hukmdorlardan o’zgacha yo’l tutdi, ko’proq ilm-fanga moyil bo’ldi.

Ulug’bek umrining ilk davridanoq Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy -

falakiyotshunos va riyoziyotchilar ta’sirida ulg’ayadi. Shu sababli uning hayotida

aniq fanlar muhim ahamiyat kasb etdi. Yigirma yoshlarida u o’z davrining yirik

olimlaridan biri bo’lib shakllandi. U hokim bo’lgan paytidagi olamshumul

o’zgarishlar butun o’rta asr madaniyati tarixida betakror voqea bo’lib qoldi.

Ulug’bek safdoshlaridan G’iyosiddin Jamshid Koshiy 1417-yil

162

Samarqanddan Koshondagi o’z otasiga yozgan maktubida Ulug’bekning fa’liyati

va bilimini quyidagicha ta’riflaydi:

«Ollohga va uning ne’matlariga shukronalar bo’lsinkim, yetti iqlimning

farmonbardori, islom podshohi Ulug’bek donishmand kishidurlar. Men bu narsani

odob rasmi yuzasidan aytayotganim yo’q. Haqiqat shuki, avvalo u kishim Qur’oni

Karimning aksariyat qismini yoddan biladilar. Tafsirlarni va mufassirlarning har

bir oyat haqidagi so’zlarini aqlda saqlaydilar va yoddan biladilar, arabchada g’oyat

yaxshi yozadilar. Shuningdek, u kishim fiqhdan xabardorlar; mantiq ma’nolarining

bayoni va usullaridan ham xabardorlar».

U kishi riyoziyot (matematika) fanining barcha tarmoqlarini mukammal

egallagan va shunday jiddiy mahorat ko’rsatganlarki, har qanday sonni tezlik bilan

qo’shish va ko’paytirish iqtidoriga ega bolganlar. Inson bino bo’lganidan beri shu

kungacha hali hech kimsa u qadar aniq va tez hisoblay olmagan».

Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda uchta madrasa barpo etdi.

Samarqanddagi madrasa qurihshi 1417 - yili boshlanib, uch yilda qurib bitkaziladi.

Tez orada Ulug’bek madrasaga mudarris va olimlarni to’play boshlaydi va shu

tariqa uning falakiyotshunoslik maktabi shakllanadi. Bu maktabning asosiy

mudarrislari ilmiy ishlarga qulay sharoit va panoh izlab Temur davridayoq

Samarqandga kelgan Taftazoniy, Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy kabi

olimlar edi. Qozizodaning maslahati bilan Ulug’bek otasining mulki Xurosonning

Koshon shahridan G’iyosiddin Jamshid Koshiyni chaqirtirdi. Shunday qilib,

Movarounnahrning turli shaharlaridan va Xurosondan to’plangan olimlar soni

1417 - yilga kelib 100 dan ortib ketdi. Ular orasida adiblar, muarrixlar, xattotlar,

rassomlar, me’morlar bor edi. Lekin yulduzshunoslik va riyoziyot sohasidagi

olimlar sharafliroq va obro’liroq edi. Ular orasida Qozizoda va Koshiy eng nufuzli

edilar.

1420 -yili Samarqand madrasasining tantanali ochilishi bo’ldi. Manbalarda

qayd etilishicha, «madrasa binosi bitishiga yaqinlashganda, bu yerga to’plangan

adabiyot, sanoat va fan namoyandalari Ulug’bekdan madrasaga kimni mudarris

etib tayinlamoqchisiz, deb so’rashganda, Ulug’bek barcha fanlardan xabardor biror

odamni qidirib topaman, deb javob bergan. Shu yerda g’ishtlar orasida oddiy

kiyimda o’tirgan mavlono Muhammad Ulug’bekning bu gapini eshitib qolgan va

shu onda o’rnidan turib, bu vazifaga men loyiqman, degan. Shundan keyin

Ulug’bek uni imtixon qilib, uning chinakam bilimdon odam ekanligiga ishonch

hosil qilgan va uni hammomda yuvintirib, yaxshi kiyintirish to’g’risida buyruq

bergan. Madrasaning ochilishida mavlono Muhammad mudarris sifatida ma’ruza

o’qigan; mavlono Muhammadning olimlardan 90 kishi ishtirokida qilgan

ma’ruzasini Ulug’bek bilan Qozizoda Rumiydan boshqa hech kim tushuna

olmagan. Chunki bu ma’ruza haddan tashqari ilmiy jihatdan kuchli va murakkab

163

masalalarni o’z ichiga olgan edi».

Bu yerda tilga olingan Qozizoda Rumiy (Salohiddin Musa bin Mahmud)

mashhur matematik va astronomdir. U Ulug’bek madrasasining dastlabki

mudarrislaridan biri edi. G’oyat bilimli bu olimni zamondoshlari «O’z davrining

Aflotuni» deb ataganlar.

Ulug’bek asarlarining sharhchisi, Qozizoda va Ulug’bekning iste’dodli

shogirdi, samarqandlik matematik va astronom Alouddin Ali ibn Muhammad

Qushchidir. U «O’z davrining Ptolomeyi» deb nom olgan. Ali Qushchi ilmiy ishda

Ulug’bekning eng yaqin yordamchilaridan biri edi. Ulug’bek maktabi namoyandasi

sifatida Ulug’bek asarining sharhchisi astronom Chalabiy nomi ham diqqatga

sazovordir.

Madrasada boshqa mudarrislar bilan bir qatorda, Ulug’bekning o’zi ham

astronomiya bo’yicha ma’ruzalar o’qir edi. Uchinchi darajali algebraik tenglamaga

olib kelgan bir gradus yoyning sinusini aniqlash—Ulug’bek va uning maktabi

erishgan ajoyib va eng muhim muvaffaqiyatlardan biri bo’ldi.

Ulug’bek atrofida to’plangan Samarqand olimlari katta ahamiyat bergan eng

muhim ilmiy yo’nalishlardan biri falakiyotshunoslik fani edi. Shuni ham aytish

kerakki, musulmon mamlakatlarida va umuman islom madaniyatida aniq fanlar,

ayniqsa, falakiyotshunoslik va riyoziyot muhim o’rin tutadi. Chunki musulmon

kishi qayerda bo’lishidan qatoiy nazar, erta tongdan oqshomgacha qadar uning

uchun besh vaqt namoz farzdir. Namoz yuzni qiblaga — Makkadagi Ka’ba

yo’nalishiga qarab o’qiladi. Namozning vaqtlari esa har bir jug’rofik kenglikda

ham quyoshning yerdan balandligiga qarab belgilanadi. Undan tashqari, islomda

qabul qilingan hijriy yil hisobi 354 kunni tashkil qiluvchi 12 qamariy oydan iborat

bo’lib, yangi oy—hilolni masjid minorasidan yoki rasadxona tepasidan ko’z bilan

ko’rib aniqlangan. Shuning uchun musulmon kishining hayoti falakiyotshunoslik,

riyoziyot, jo’g’rofiya, hunarmandchilik va me’morchilikka aloqador quyidagi

masalalarni hal qilish bilan bog’liq bo’lgan:

1) joyning jo’g’rofik yo’nalishlarini aniqlash;

2) mahalliy meridian bilan qibla yo’nalishini ko’rsatuvchi katta doira

orasidagi burchakni aniqlash;

3) jo’g’rofik yo’nalishlarni hisoblash uchun aniq riyoziy (trigonometrik)

hisoblash qoidalari va usullarini bilish;

4) jo’g’rofik yo’nahsh asosida quyosh balandligini aniqlash qoidalarini

bilish;

5) quyosh, oy, sayyoralar va boshqa yoritgichlarning kecha-kunduzning

164

istalgan vaqtidagi holatlarini aniqlaydigan sferik astronomiyaning aniq qoidalarini

bilish;

6) turli shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun geodezik

o’lchashlarni bajarish;

7) turli vaqt o’lchash asboblarini yasash;

8) yerning ma’mur qismi haqida aniq tasavvurga ega bo’lish uchun xaritalar

tuzish;

9) xaritalar tuzish uchun riyoziyotga taalluqli ko’rinish holatlarini bilish;

10) falakiyotshunoslik, jo’g’rofiya va geodeziyaga taalluqli hisoblarni

bajarish uchun yuksak aniqlikdagi riyoziy hisoblash usullarini bilish;

11) yoritqichlarni kuzatish ob-havo bilan bog’liq bo’lganligi uchun

meterologiya va geofizikadan ma’lumotga ega bo’lish;

12) masjid, madrasa va rasadxonalar barpo etish uchun me’morlik sanoati va

an’analaridan xabardor bo’lish.

Yuqorida ko’rsatilgan va bu ro’yxatga kirmagan boshqa ko’plab masalalar

shunchalik chambarchas bog’lanib ketganki, ularni hal qilish uchun olim va

hunarmandlarning katta jamoa va guruhlari kerak edi. Ana shuning uchun

Ulug’bek o’z atrofiga turli ilm va hunar namoyandalarini to’plagan.

Keltirilgan masalalar ro’yxatidan ko’rinib turibdiki, ularning ko’pi

falakiyotshunoslikka aloqador. Islomdagi eng avvalgi yulduzlar haqidagi asarlar

«Zij» deb atalib, ular asosan jadvallardan iborat bo’lgan.

Ulug’bek boshchilik qilgan astronomlarning muvaffaqiyatli ravishda olib

borgan ta’lim va ilmiy ishlari ularni aniqroq asboblar bilan ta’minlangan namunali

rasadxona qurish kerak degan fikrga olib keldi. Tarixiy manbalar ana shundan

dalolat beradiki, Mirzo Ulug’bek o’z madrasasini qurdirib bitkazgandan keyin

oradan to’rt yil o’tgach, Qozizoda Rumiy, mavlono G’iyosiddin Jamshid va

mavlono Muiniddin Koshiy bilan maslahatlashib, Ko’hak etagida, Obirahmat

soyiningbo’yida rasadxona binosini qurdirdi. Rasadxona kutubxonasi ko’plab

ilmiy asarlar, jahondagi mashhur kishilarning asarlari bilan boyitildi va u yerda

saqlanayotgan kitoblar soni 150 mingdan ziyod boidi.

Bu haqda Volter «Ulug’bek Samarqandda birinchi akademiyaga asos soldi,

yer kurrasini o’lchashni buyurdi va astronomik jadvallar tuzishda ishtirok etdi»,

deb yozgan edi. O’sha vaqtlari Samarqandda Ulug’bek tevaragida, avval

aytganimizdek, 100 dan ortiq olim uyushgan bo’lib, rasadxona akademiya

165

vazifasini o’tagan edi.

Madrasa bilan rasadxona orasida mustahkam aloqa bor edi. Rasadxonada

ishlab turgan ilmiy xodimlarning bir qismi madrasada mudarrislik qilishgan. Ular

orasida G’iyosiddin Jamshid Koshoniy va Mirzo Ulug’bekning o’zi ham bo’lgan.

Ulug’bek madrasa toliblari bilan tez-tez bahslashib, imtihon qilib turgan. Bir kuni

Ulug’bek madrasa toliblarini riyozat bilan taqvimdan imtixon qilmoqchi bo’libdi.

U o’rtaga mana bu savolni tashlabdi: «Qani, tolibi ilm, aytingchi, hijriy 818-yil,

rajab oyining o’n ikkinchi birlan o’n beshinchi o’rtasi, 918-yil rajab oyining o’n

ikkinchi birlan o’n beshinchi orasi qaysi ayyomga to’g’ri keladur?». Buning uchun

juda ko’p raqamlarni yodda tuta olish zarur ekan. Talabalardan birortasi ham bu

masalani yecholmabdi. Shunda Ulug’bek buni uyga vazifa qilib topshiribdi va

ustozlarga xos husnu - odob bilan mehribonlik ko’rsatib, o’rtaga qo’yilgan

masalani tushuntirgan. So’ng Abu Rayhon Beruniyning «Qonuni Masoudiy»

kitobini ochib, oltinchi maqolasining yettinchi bobidan parcha o’qib bergan. So’ng

kitobni yopib talabalarga bir necha savollar bergan. Javoblardan qisman qoniqish

hosil qilgan ustoz tolibu ilmlarga bu asarni chuqurroq tahlil qilib uning mohiyatini

anglab yetishni uyga yana bir bor vazifa qilib berishi u talabchan olim ekanligidan

dalolat beradi.

Rasadxona bilan madrasa ilm ahllarining birgalikdagi fa’liyati Ulug’bek

ilmiy maktabida yulduz ilmi va riyoziyotni o’rta asrlar davrida eng yuqori

pog’onaga ko’tardi. U 1018-yulduzning holati va harakatini aniqladi.

Ulug’bek ilmiy merosining eng asosiysi, ma’lum va mashhuri uning «Zij»i

bo’lib, bu asar «Ziji Ulugbekdir. «Ziji jadidi Ko’ragoniy» deb ham ataladi.

«Zij»dan tashqari uning qalamiga mansub riyoziyot asari—«Bir daraja sinusni

aniqlash haqida risola», yulduzlarga bag’ishlangan «Risolai Ulug’bek» (yagona

nusxasi hindistonning Oligarh universitetining kutubxonasida saqlanadi) va tarixga

doir «To’rt ulus tarixi» asaridir.

Ulug’bek «Zij»i o’rta asrlardagi eng mukammal asar bo’lib, tezda

zamondoshlarining diqqatini o’ziga jalb etdi. Eng avval, bu asar Samarqandda

Ulug’bek atrofida to’plangan olimlar ijodiga katta ta’sir ko’rsatdi.

1449-yili Ulug’bekning fojiali halokatidan so’riga Samarqand olimlari asta-

sekin Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bo’ylab tarqalib ketadilar. Ular o’zlari

borgan yerlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va «Zij»ning nusxalarini ham

yetkazadilar. Jumladan, Ali Qushchi 1473-yili Istanbulga borib, u yerda rasadxona

quradi. Shu tariqa, Ulug’bek «Zij»i Turkiyada tarqaladi va Turkiya orqali Ovrupo

mamlakatlariga ham yetib boradi.

Hozirgi kundagi ma’lumotlarga ko’ra, «Zij»ning 120 ga yaqin forsiy va 15

dan ortiq arabiy nusxasi mavjud. O’rta asrlarda yozilgan hech bir astronomik yoki

riyoziy asar bunchalik ommalashmagan. «Zij» musulmon mamlakatlarining deyarli

166

barchasida o’rganilgan.

Ulug’bek «Zij»i, ayniqsa, hindiston olimlariga kuchli ta’sir ko’rsatdi.

Samarqand olimlarining ilmiy an’analarini hindistonga Boburning o’zi yetgazgan

degan ma’lumot bor. Boburning vorislari o’tmishdagi shohlarga o’xshab atrofiga

olimlarni to’playdilar va ularning ilmiy izlanishlariga sharoit yaratadilar.

«Zij»ning G’arbiy Ovrupo faniga ta’siri katta boldi. Umuman olganda,

G’arbiy Ovrupo Temur va uning farzandlarini, ayniqsa, Ulug’bekni XV asrdanoq

bilardi. Ali Qushchining Istanbuldagi fa’liyati tufayli Ulug’bekning olimligi

haqidagi xabar Ovrupoga ham tarqaladi.

1638-yili Istanbulga ingliz olimi va sharqshunosi, Oksford dorilfununining

professori Jo’n Grivs (1602—1652) keladi.

Qaytishida u o’zi bilan Ulug’bek «Zij»ining bir nusxasini Angliyaga

olibketadi. 1648 -yili avval «Zij»dagi 98 yulduz jadvalini chop etadi. O’sha yilning

o’zida Grivs «Zij»dagi jo’g’rofiy jadvalni ham nashr etadi. 1650-yili esa u «Zij»

birinchi maqolasining lotincha tarjimasini nashr etadi.

Cheksiz aql-idroki, azmu qatoiyati, odilona siyosati bilan Mirzo Ulug’bek

qariyb qirq yil mobaynida Movarounnahr diyorining donishmand hukmdori bo’lib,

xalqlarning azaliy orzusi — tinchlik, totuvlik, har tomonlama taraqqiyotni qaror

toptirish yo’lida matonat ko’rsatdi.

Mirzo Ulug’bek, avvalo, ilmiy farazlar bilan emas, balki sof amaliy uslubda

ijod qildi. Minglab yulduzlarni jamlagan mukammal xarita va bugungi eng

zamonaviy hisoblardan deyarli farq etmaydigan astronomik jadvalini yaratdi.

Uning hayoti va ijodi o’zbek xalqi ma’naviyati poydevoriga qo’yilgan tamal

toshlaridan biri bo’lib, xalqimizning o’rta asrlarda fundamental fanlarga nechog’lik

buyuk ahamiyat berganini ko’rsatadi.

Mirzo Ulug’bek xizmatlaridan yana biri shundaki, u avvalo yosh avlodning

aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga katta aksariyat berib, ularni dunyoviy bilimlarni

egallashga da’vat etdi, har qanday johillik va bilimsizlikka qarshi kurashdi. U

insonning imkoniyatlari cheksiz ekanligiga ishora qilib, yoshlarni ilm egallashga,

insofli va himmatli bo’lishga, halollik va rostgo’ylikka da’vat etdi.

Ulug’bek bilimlarni faqat kitoblardan emas, balki bevosita hayotning

o’zidan ham olishni tavsiya etadi.

Ulug’bek yangi-yangi ilmiy kashfiyotlar qilishni inson uchun oliy fazilat deb

biladi. U Movarounnahr shaharlarini, xususan Samarqand va Buxoroni ilmu

ma’rifat dargohiga aylantiradi. Ulug’bek «Bilimga intilish har bir muslim va

muslima uchun farzdir» degan shiorni ilgari suradi va uni madrasaning peshtoqiga

yozdirib qo’yadi. Madrasada esa ilmning turli sohalarining o’qitilishiga alohida

e’tibor beriladi. Masalan, Samarqand madrasasida ilohiyot ilmlari: Qur’on, hadis,

tafsir, fiqh bilan birga, riyoziyot, handasailmi, hayot (falakiyot), tibbiyot, tarix,

167

geografiya, ilmi aruz, ilmi qofiya, arab tili kabi dunyoviy ilmlar o’rgatilgan.

Ulug’bek ilm-fan ravnaqi uchun kurashgan, ta’lim-tarbiya rivojiga hissa

qo’shgan fuqarolarni doimo rag’batlantirib, o’qituvchi-ustoz, mudarrisga hurmat-

ehtirom bilan qarashni targ’ib etgan. Uning mana shu sayoi harakatlari tufayli

ta’lim-tarbiya saviyasi yaxshilana bordi, madrasalarda o’qish-o’qitish ta’limni

jonlantirishga katta ahamiyat berildi. Madrasadagi o’quv sistemasi isloh qilinib,

unda falakiyot, matematika, geografiya kabi aniq fanlarni o’qitishni joriy etdi,

ta’lim mazmunining saviyasini oshirdi, madrasalarda o’qish muddatini 15—20

yildan 8 yilga tushirdi.

Ulug’bek o’z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog’lom, harbiy

hunarni puxta egallagan, jasur, mard bo’lib yetishuviga alohida ahamiyat beradi.

Ulug’bekning fikricha, ta’lim-tarbiyada matematika, falakiyot fanlari

bolaning aqliy qudrati va qobiliyatini o’stirishda muhim vosita bo’lsa, tarix va

adabiyot fanlari bolalarning vatanparvar bo’lib yetishishlariga xizmat qiladi.

Ulug’bek ta’lim-tarbiyada mudarrislarning odil va halol bo’lishiga, o’z

pedagogik mahoratlarini, bilimlarini oshirib borishga, har bir mashg’ulotni yuksak

saviyada o’tkazishga da’vat qiladi, ana shu bilangina o’quvchilarda bilimga

qiziqish orttirish mumkinligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, tarbiyachi avval o’zini

tarbiyalashi, bilim va malakalarini egallashi lozim.

Ulug’bek bolalarni tarbiyalashda uy sharoiti va ota-onalarning faoliyatiga

yuqori baho beradi, ularni hayotda chidamli, mehnatsevar qilib tarbiyalash juda

zarur, deydi. Buning dalili sifatida «Zij» ustida ishlash paytidagi qiyinchiliklar

haqida shunday deydi: «Yulduzlar jadvalini tuzish maqsadida biz kechayu kunduz

ishladik, o’z mo’ljallagan maqsadimizga yetguncha biz o’zimizga qadar yaratilgan

jadvallarni taqqosladik, qayta tuzdik va shu tariqa yuz qaytalab tuzatishlar

kiritgach, o’n sakkiz yildan so’nggina o’z ko’zlagan niyatimizga yetdik».

Ulug’bek axloqiy tarbiya haqida gapirar ekan, bu masalada insonlar

orasidagi o’zaro munosabatlar, do’stlik va birodarlik alohida ahamiyat kasb etishi

kerakligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, haqiqiy va soxta do’stlarni ajrata olish

lozim, g’arazli kishi hech vaqt do’st bo’lmaydi, kishilarni u to’g’ri yo’ldan

ozdiradi. Shu bois g’arazli kishilardan har qanday yo’l bilan bo’lsada, yiroq

bo’lish, kasbi va xulq-atvori yaxshi, hamma hurmat qiladigan, xushfe’l kishi bilan

do’stlashish lozimligini tavsiya etadi.

Har bir kishi do’stona hamkorlik bilan hayotiy muammolarni hal etishi

mumkin, kishi yo’lg’iz o’zi, do’stlarsiz hech narsa qila olmaydi. Uning

ta’kidlashicha, har bir insonning axloqiy shakllanishi olimlar o’rtasidagi

munosabatlarga ham bog’liqdir, ular o’rtasidagi yaxshi hamkorlik talabalarning

axloqiy tarbiyasida g’oyat muhimdir. Bunday do’stona va beg’araz hamkorlik

mohiyatini biz Ulug’bek fa’liyati misolida ko’rishimiz mumkin. Masalan, Ali

168

Qushchi umrining oxirigacha unga sodiq qoldi. Ulug’bek o’zining ko’pyillik

mehnati evaziga yaratilgan «Ziji Ko’ragoniy» asarini unga ishonib topshirdi va u

o’z navbatida ustozining ishonchini oqladi.

4. Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari.

Zahiriddin Muhammad Bobur Andijonda, Farg’ona hukmdori Umar Shayx

oilasida tavallud topdi. Uning bolalik yillari Andijon va uning atrofida o’tdi. Bobur

tug’ilgan davrda Temur asos solgan katta davlatning temuriyzodalar tomonidan

bo’lib olinishi boshlangan, toj-taxt uchun kurash avj olgan edi. 1494-yili otasi

Umarshayxning vafotidan so’ng Bobur Farg’ona hukmdori deb e’lon qilindi.

Davlat ishlarini boshqarishda unga onasi Qutlug’ Nigor xonimning ko’magi juda

katta bo’ldi. Keyingi yillari Bobur Movarounnahrda katta davlat tuzishga harakat

qildi, lekin temuriyzodalarning bir-biriga bosh qo’shmasliklari, tarqoqligi tufayli

Bobur Muhammad Shayboniyxondan yengilib Kobulga, keyinchalik Badaxshonga

ketishga majbur bo’ldi. 1505 — 1515-yillari Bobur yana temuriylar davlatini

tiklash maqsadida Movarounnahrga qaytishga harakat qilib ko’rdi, lekin bu

yurishlar ham befoyda ketdi. Shundan keyin Bobur Afg’onistonda hokimiyatini

mustahkamlagach, hindistonga yo’l oldi. 1525-yili Dehlining shimolida Panipatda

Dehli sultoni Ibrohim Lo’di qo’shinini yengib, Boburiylar davlatiga asos soldi.

Bobur ilm-fanning, sanoatning, umuman, hayotning hamma sohalari bilan

yaqindan qiziqqan. G’ayrat va tashabbus, sinchkovlik va iste’dod Boburni

rivojlangan feodal davrining ulug’ namoyandalaridan biriga aylantirdi. U har bir

sohani aniq bilishga intilgan, undagi nuqsonlarni ko’ra olgan va masalaning

mohiyatini tezda tushunib yetgan.

Jahon sharqshunoslari tomonidan ulug’ olim sifatida e’tirof etilgan Bobur

fanning ko’pgina sohalari bo’yicha qimmatli ishlarni amalga oshirgan. Yaqin

hamda O’rta Sharq xalqlari madaniyati tarixi uchun katta xizmat qilgan.

Buyuk iste’dod sohibi bolgan Bobur «Boburnoma»da turli toifa tabaqa,

urug’ nasab, kasbu kor, har xil mansab, lavozimlarga ega boigan tarixiy shaxslar,

mashhur kishilar, ularning shajarasi, hayot yo’li, yashash tarzi, sarguzashtlarining

aniq va to’liq tavsifini beradi. «Boburnoma» o’sha davr tarbiyasini o’rganish

uchun ham o’ziga xos ahamiyatga egadir.

Zahiriddin Muhammad Bobur shafqatli va ibratli ota sifatida o’z

farzandlarini hamisha totuvlik va inoqlikka da’vat qilar, bu tuyg’uni ularning qon-

qoniga singdirmoqqa urinardi. Bu intilishni uning Xumoyun va boshqa o’g’illariga

yozgan ibrat to’la maktublarida ko’rish mumkin. Unda Bobur o’g’illarini totuv

yashab, bamaslahat ish ko’rishga chaqiradi.

Bobur lirikasining asosiy qismini g’azallar tashkil etadi. Bizgacha ulug"

shoirning 119 g’azali yetib kelgan. Bobur g’azallarida talim-tarbiya, odob-axloq

169

masalalariga ham e’tibor berilgan.

Fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlagan Bobur adabiyot, sanoat va ilm

ahli bilan doimo yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga homiylik qildi,

ilmiy-adabiy suhbatlar, mushoaralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga berilgan

odamlar kamligidan tashvishlanib, astoydil qiziqish, intilish hamda mashaqqatli

mehnat bilangina ilm olish mumkinligini va shunday qilish zarurligini quyidagicha

ta’kidlaydi:

Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak, O’rgangali ilm tolibi ilm kerak. Men

tolibi ilmu tolibi ilme yo’q, Men bormen ilm tolibi, ilm kerak. Yozuv ham yarim

ilm, deb hisoblagan Bobur chiroyli va to’g’ri yozishga, fikrni aniq ifodalashga

alohida ahamiyat bergan. Buni uning o’g’li Xumoyunga yo’llagan ushbu maktubi

misolida ham yaqqol ko’rish mumkin:

«Bu xatlaringni bitib sen va o’qumaysen ne uchunkim, agar o’qur xayo’l

qilsang edi, o’quy olmas eding. O’quy olmagandan so’ng, albatta, tag’yir berur

eding. Xatingni xud tashvish bila o’qusa bo’ladir, vale asru mug’laqtur. Nasri

muammo hech kishi ko’rgan emas. Imlong yomon emas. Agarchi xeyli rost emas,

iltifotni «ot» bila bitibsen. Xatingni xud har tavr qilib o’qusa bo’ladur, vale bu

muglak alfozingdin maqsud tamom mafhum bo’lmaydur. G’olibo, xat bitirda

johillig’ing ham ushbu jihattindur. Takalluf qilay deysen, ul jihattin mutlaq

bo’ladur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bilan biti; ham senga

tashvish ozroq bo’lur va ham o’qug’uvchiga».

Bobur ana shu maktubida o’z o’g’lini adolatli, haqgo’y, insofli bolishga,

kamtarlik va kamsuqumlikka undaydi.

Bir she’rida:

Davlatqa etib mehnat elin unutma,

Bu besh kun uchun o’zungni aseru tutma, —

deb yozgan Boburning o’zi ham doimo ana shu qoidaga amal qilardi.

Ulkan so’z boyligiga ega bolgan va o’zbek adabiy tilining rivojida salmoqli

o’rin tutgan «Boburnoma»da keltirilgan va asarning filologik qimmatini oshirgan

ajoyib rivoyatlar, ta’sirchan she’riy parchalar, jozibador iboralar, ayniqsa, «har

kimdin yaxshi qoida qolg’on bolsa, aning birla amal qilmoq kerak», «Yomon ot

bila tirilgandin yaxshi ot bila o`lgan yaxshiroq» kabi juda ko’p uchraydigan

hikmatli so’z darajasiga ko’tarilgan jumlalarning hammasi kishini bilimdonlikka,

ezgulikka, xushfe’llik va shirinsuxanlikka chaqiruvchi xitobdek eshitiladi.

Bobur kishining hayotdagi eng asosiy burchi hamma joyda ham o’zini tuta

olishdan va yaxshi xulq-atvorli bolishdan iborat ekanini ta’kidlab:

Xulqingni rost etgil, har sorig’aki borsang,

«Ahsanta» der bori el, gar yaxshi ot chiqarsang, —

desa; boshqalarga doimo yaxshilik qilish eng olijanob fazilat ekanini ta’kidlab:

170

Bori elga yaxshilig’ qilg’ilki, mundin yaxshi yo’q,

Kim degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshilig’,

— kabi misralar orqali ifodalaydi.

O’z ijodida ezgulikni, inoqlikni, vafodorlikni ardoqlagan shoir o’zidan

avvalgi kasbdoshlariga ergashib yovuzlikni, zulmni, qabihlikni qoralaydi.

Xalqimizning «Ekkaningni—o’rasan» degan naqliga amal qilib:

har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,

harkimkijafo qilsa, jafo topqusidur.

Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlig’ hargiz,

har kimki yomon boisa, jazo topqusidur, —

deb yozadiki, Bobur she’rlarida bunday hayotiy, jozibali misralar ko’plab topiladi.

Bobur fikricha, yoshlar shaxsini hayotning o’zi shakllantiradi, lekin bunda

mehnat va mehnatda toblanish muhimdir. Mehnat qilgan va mashaqqat chekkan

kishilardangina chinakam insoniy fazilatlar tarkib topadi.

Mavzu bo’yicha nazorat savollari:

1. Amir Temur Ko’ragoniy kim bolgan?

2. XIV-XVI asr mobaynida Movarounnahrda bo’lgan o’zgarishlar tarixiga bir

nazar.

3. Sharq Uyg'onish davri va Temuriylar davlatning o'zaro bogliqligi tahlili.

4. Temur «Tuzuklar»i, «Temur vasiyatlari» va «Temur o ‘gitlari"dan parchalar

keltiring.

5. Amir Temurning bosh shiori va davlatchilik g’oyasining asosini izohlang.

6. Ulug’bek - shoh, munajyim, fan arbobi.

7. Ulug’bek rasadxonasi va u yaratgan asarlarning mohiyati.

8. Ulug'bek zamonasida ilm-fan, maorif va madaniyatning rivojlanishi.

9. Ulug'bckning pedagogik fikr va g’oyalari.

10. Ulug'bekning pedagogik qarashlari shakllanishiga ta’sir ko'rsatgan asosiy omil

bo’lgan allomalar.

11. Ulug'bekning o`ldirilish fojiasi.

12. Ali Qushchi va «Ziji ko’ragoniy» taqdiri.

13. Amir Temur haqida yozilgan asarlar.

171

14. Ulug'bekning matematika va falakiyotga oid ta’limotlari keng tarqalgan

mamlakatlar.

15. Temuriylar sulolasi: Bobur, Xusayn Bayqarolaming ilm-ma’rifat

taraqqiyotidagi o ‘rni.

16. Ulug’bekning umumbashariy qadriyatlarni yuksalishiga qo’shgan hissasi.

17.Amir Temur va temuriylar davrida Movarounnahrda fan, madaniyat, ta’lim

qanday rivojlandi? 18. Nima sababdan XIV asrning ikkinchi yarmi — XVI asrlar Sharq Uyg’onish

davrining ikkinchi bosqichi deyiladi?

19. Amir Temurning ta’lim-tarbiya taraqqiyotida tutgan o’rni haqida gapirib

bering.

20. Ulug’bekning fan va ta’limni rivojlantirishdagi xizmati nimalardan iborat?

21. Boburning ilm-fan taraqqiyoti va ma’rifiy-axloqiy tarbiyada tutgan o’rni haqida so’zlab bering?

MUSTAQILTA’LIM UCHUN TOPShIRIQLAR

Mustaqil ish №1

Amir Temur o’gitlarining tarbiya-viy ahamiyati. Konspekt

Mustaqil ish №2

Mirzo Ulug’bek-ning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari.

Tahlil qilish

Mustaqil ish №3

Zahiriddin Muhammad Bobur-ning pedagogik fikrlari. Insho

1. Xayriddin Sultonovning «Saodat sohili» qissasini o'qib, Bobur haqidagi

fikrlarni izohlab bering. Kospektlashtiring.

2. «Boburnoma» qanday asar ekanligini sharhlab bering. 11. Karimov.

Istiqlol va ma’naviyat. — T.: 0 ‘zbekiston, 1994. — 96-97-betlar.

3. «Saodat sohili» qissasida Bobur bilan suhbatlashgan Toshkentlik olim

haqidagi fikringizni! izohlab bering.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

2. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan

va texnologiyalar. 2010-yil

172

3.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

5. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

6.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

7.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

8.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

9.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

10.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

11.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

12.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

13.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

14.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

15.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.:

NOSHIR, 2011. 16.O.Roziqov, B.Adizov, G.Najmiddinova. Umumiy didaktika. –Buxoro,

“Durdona”.2012-yil.

17.Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. .: IQTISOD-MOLIYA. 2011.

18.Pedagogy and Practice: Teaching and Learning in Secondary Schools.

19.Michael Uljens.School Didactics and Learning: A School Didactik Model Framing an Analysis of

Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y.

20.John Dewey,How we think(1910).Martin,Jay.The Education of John Dewey.(2003) Columbia

University Press.Gutek Gerald L.(2009)New Perspectives on Philosophy and education .Pearson

Education Inc.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

5.www.bilim.uz

6.www.gov.uz.

7.www.buxdu.uz

9-mavzu:Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari surilishi.

REJA:

1. Abdurahmon Jomiy asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari surilishi.

2. Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va insonparvarlik masalalari.

173

Tayanch so`zlar: “Bahoriston”, “Haft avrang” (“Etti taxt”), Makka, «Bahoriston»,

«Xaft avranga kirgan «Tuhfatul axror», «Silsilatuz zahab» (Oltin tizmalar»),

«Silsilatuz zahab» («Oltin tizmalar»), «Sevimli aziz farzandga nasihat», qiroat,

«Iskandar xiradnomasi» asarining «Iskandarning pokizalar shaxriga yetishi»,

«Fozil odamlar shaxri» asaridagi «Fozillar shaxri xokimining fazilatlar».

1. Abdurahmon Jomiy asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari

surilishi.

Abdurahmon Jomiy XV asrda yashagan boshqa mutafakkirlar kabi insonni,

uning yuksak axloqiy xislatlarini, go’zal fazilatlarini bayon etgan allomalardan

sanaladi.

Abdurahmon Jomiy ham o’z asarlarida insoniy yuksaklikni tarif etadi.

Tadqiqogchi Sh.Shomuhamedov A.Jomiy haqida fikrlar ekan, «Uning shaxsan

o’zi bunga namuna bo’ldi, poklik shamlaridan biri bo’lib porladi», - deydi.

Jomiy uchta lirtik devon, yetti dostondon iborat «haft rang» («Yetti

taxt»), ta’lim-tarbiyaga oid «Bahoriston» asarlari bilan jahon madaniyati

taraqqiyotida munosib o’ringa ega bo’ldi.

Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari Sa’diyning Guliston

asari uslubida yozilgan «Bahoriston» asari va «Xaft avranga kirgan

«Tuhfatul axror» hamda «Silsilatuz zahab»

(Oltin tizmalar») va boshqa dostonlarida ifodalangan. Bu dostonlarda

va «Bahoriston»da Jomiy haqiqiy kamolatga erishgan inson haqidagi qarashlarini

bayon etadi.

Jomiy o’zining mashhur «Silsilatuz zahab» («Oltin tizmalar»)

dostonida esa «Sevimli aziz farzandga nasihat» bobida, avvalo har bir yosh bilim

olishi zarurligi, chunki inson umri juda qisqa bo’lib, bu ulfni behuda

o’tkazmasligi, ammo bilim olgandan so’ng unga almal qilish lozimligini

ta’kidlaydi va amaliyotsiz ilm ham behuda ekanligini alohida uqtiradi.

Alloma ilmning ahamiyati haqida gapirar ekan, bu bilimni egallashda

kitobning har bir yoshning bilim olishidagi o’rniga, uning xislatlariga alohida

to’xtab o’tadi va kitobni «teri yopingan olim» o’xshatadi.

Bilimni yoshlikdan egallash lozimligini ta’kidlaydi va johillikni qattiq

qoralab, dono bilan nodonni bir-biriga qarama-qarshi qo’yadi:

hammadan avval farzand, bilimdan bahramand bo’l,

Nodonlik yurtidan chiq, bilim tomon olis yo’l.

har bir kishiga bu so’z, oyna kabi ayondir,

Dono tirik hamisha, nodon o’liksimondir.

174

Abduraxmon Jomiy donolikni olqishlar ekan, avvalo, mamlakatni

boshqaruvchi xukmdorlar ilmli bo’lishi, agar raxbar nodon, johil bo’lsa, el

boshiga juda ko’p nadomat, zulm yog’ilishi mumkinligini ifodalaydi:

Shoh agar bo’lmasa bilimdon hokim,

Jahl botqoshda bo’lur muqim.

Yog`ar undan doim jaholat, o’lim,

El boshiga tushar nadomat, zulm.

«Baxoriston» asarida esa ilmni bexuda egallamaslik, har bir shaxs foydasi

tegadigan ilmni egalashi zarurligini ta’kidlaydi: Eng zarur bilimni qunt bilan

o’rgan, zarur bo’lmaganini axtarib yurma. Zarurini hosil qilgandan keyin, unga

amal qilmay umr o’tkurma. Abduraxmon Jomiy asarlarida ham boshqa

allomalardagi kabi tarbiyaning ahamiyatiga katta e’tibor beriladi. Yetuk insonga

xos bo’lgan axloqiy xislatlar uning barcha asarlarida keng tarannum etiladi.

Masalan, haqiqiy insonga xos bo’lgan axloqiy xislatlardan yaxshilik, saxiylik,

shirinsuxanlik, kamtarlik, sabr-qanoat, do’stlik, rostgo’ylik, mehnatsevarlik

kabilarni tarbiyalashga katta e’tibor qaratadi. Bunday sifatlardan saxovat va

kamtarlik, karamni eng ulug’ insoniy fazilatlardan biri deb biladi.

«Baxoriston»da u «saxovat biror narsaga qarab yoki evaziga biror narsa talab

bo’lsa, hatto talab etilgan narsa maqtov va minnatdorchilik bo’lgani taqdirda ham,

u saxovat emas», - deydi. Abdurahmon Jomiy inson ta’masizlik va qanoatda

hirs va ta’madan uzoq bo’lishini istaydi.

Kimning qalb diliga kirdi qanoat, hirs bilan ta’madan qutuldi bori. Qanoat

gilami to’shalgan yerda, sindi ochko’zligu ta’ma bozori. Jomiy insoniylik

fazilatlaridan sanalgan kamtarlikni targ’ib etar ekan, kibr-havo, manmanlik,

razolat, johillik kabi illatlarni fosh etadi.

Masalan, u takabbur, manman shaxslar bosh ko’targan boshoq kabi o’roq

zarbi bilan yerga yiqilib, sarg’ayib so’lishi mumkin desa, kamtar kishilarni esa

o’zini tuproqqa tashlagan don, qushlar tomonidan avaylab yerdan ko’tarib

ketganlaridek e’zozda bo’ladi, deb ta’kidlaydi.

Ayniqsa, Jomiy «Iskandar xiradnomasi» asarining «Iskandarning pokizalar

shaxriga yetishi» bobida ifodalangan insonga xos xislatlarning tarannum etilishi,

bizga Forobiyning «Fozil odamlar shaxri» asaridagi «Fozillar shaxri hokimining

fazilatlar»ni eslatadi. Har ikki asarda ham fozillar shaxri aholisiga xos xislatlar

yaxshilikning g’olib kelishi va barcha yomon illatlar: urush, nizo, johiliyat, zulm,

boylikka hirs, ta’magirlik yo’q etilishi yoritiladi.

Iskandar jaxon aylanib, bir shaharga keladi. U yerning xalqi, turmush tarzi

shoxni lol qoldiradi. Mazkur shaharda odamlar tinch, osoyishta, urush-janjallarsiz

hayot kechiradi; barcha barobar mehnat bilan shug’ullanadi. Shaharda o’g’ri yo’q,

barcha eshiklar qulfsiz. Bu shaharda adolat hukmron bo’lib, barcha fuqarolar bir

175

xil hayot kechiradi. Ularga bunday hayot ota-bobolaridan meros qolgan bo’lib,

shahar ahli bu an’analarni e’zozlab asraydi va amal qiladi. Jomiyning «pokizalar

shahri» uning yuksak orzu-umidi, insoniyat tarixidagi ideal tuzum timsolidir.

Jomiy tasavvurida haqiqiy yetuk inson el, xalq uchun xizmat qilib, yaxshi

nom qoldirishi zarur. "Silsilatuz-zaxob" dostonidagi quyidagi pandlaruning

barcha qarashlariga yakundek sanaladi:

O’z koningdan tashqari qo’ygil qadam,

Gavharingni ayla, pardoz dam-badam.

El uchun undan kelur ne foyda,

Konda gavhar yotgani befoyda.

Qoldiray desang jahonda yaxshi nom,

Yaxshilik qil, yaxshilik qilg`il mudom,

hech kishiga ranju ozor bermagil.

Jomiy asarlarida yaxshilikning barkamol inson ega bo’lishi zarur bo’lgan

eng muqaddas axloqiy xislat sifatida tarannum etilishi bejiz emas. Zero, eng

qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan boshlab yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi

kurash va yaxshilik, ezgulikning g’olib kelishiga bo’lgan oliy istak barcha

pandnomalarning asosini tashkil etgan.

Xulosa qilib aytganda, Abduraxmon Jomiyning yetti dostondan iborat "haft

avrang" ("Yetti taxt") asarining "Tuqfatul-axror" ("Erkinlar tuhfasi"), "Sabxatul-

abror" ("Yaxshilar tasbihi") kabi falsafiy-axloqiy asarlari;

"Xiradnomai Iskandar" dostoni, "Silsilatuz zaxob" ("Oltin tizmalar") asarlarida

uning barkamol inson tarbiyasiga oid umuminsoniy g`oyalari o’z ifodasini topgan.

2. Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va insonparvarlik masalalari.

Qomusiy bilimlar sohibi, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy fan va

san’atning turli sohalari: adabiyot, tarix, til bilimlarini rivojlantirish bilan birga,

ta’lim-tarbiyani takomillashtirishga ham e’tibor berdi. U o’z «Xamsa»sida,

«Maxbub ul-qulub» kabi yirik ta’limiy-axloqiy asarida, shuningdek, «Munojat»,

«Vaqfiya», «Majolisun nafoio, «Muhokamat ul - lug’atayn» kabi asarlarida

Adurahmon Jomiyning Arba’yin nomli asari tarjimasi «Chixil hadis («Qirq

hadis)da tarbiyaga oid o’z qarashlarini ifoda etadi. Alisher Navoiy o’zining badiiy

asarlarida komil inson obrazlarini yaratib, ta’lim-tarbiya to’g’risidagi fikrlarini

ifodalagan bo’lsa, ta’limiy-axloqiy asarlarida esa komil insonni shakllantirishning

mazmuni, yo’llari, usullarini bayon etdi.

V. Zohidov ta’kidlaganidek, «Navoiy ijodining, amaliy faoliyatining eng

asosiy, markaziy masalasi, yo’nalish nuqtasi har narsadan oldin inson, uning

taqdiri, baxti, saodati, uning yashashi, zarur jamiyat masalalaridir».

176

Alisher Navoiyning qarashlariga ko’ra inson tabiatan tabiat bilan bog’liq,

shunga ko’ra xudoning mevasi sanaladi, chunki tabiatning o’zini ham Ollox

yaratgan. Shuning uchun ham u hayotda hamma narsadan yuqori turadi,

borliqning, butun mavjudotning bebaho boyligi sanaladi. Inson o’ziga xos xislatga,

xulqqa, xatti-harakatga ega bo’lganligi uchun ham boshqa mavjudotlardan farq

qiladi.«Bular xush ovoz bilan kuy kuylashdan, yoqimli soz chalishdan tortib, to

do’stga vafodorlikkacha, ilmu hunar o’rganib tog’ni talqon qilishdan, tabiatni o’z

manfatlari xizmatiga qo’yishdan, qahramonlikdan tortib, to halol, o’z kuchi bilan

mehnat qilib, shod-xurram yashashlikkacha, insofli, vijdonli bo’lishdan tortib, to

qanoatli sabrli, matonatli bo’lishigacha, ozodlikni, hurlikni sevishdan tortib, to

inson uchun zararli bo’lgan yomonlikni nafratga uchratishgacha, shafoatli,

shafqatli, adolatli bo’lishdan tortib, to razillarga ayovsiz kurash e’lon qilishgacha,

shirin so’zlikdan tortib, to ochiq ko’ngillikkacha, sofdillikkacha..», - namoyon

bo’ladi, deydi V. Zohidov yuqoridagi fikrini davom ettirib.

Shuning uchun ham Alisher Navoiy butun umri davomida yiqqan tajribasi

asosida «Maxbub ul-qulub» («Ko’ngillarning sevgani») asarini yozadi va ana shu

asarida o’zining «hayrat ul-abror», «Nazmul javoxir» va boshqa ta’limiy-axloqiy

asarlaridagi axloqiy qarashlarini rivojlantiradi.

Uning mazkur asarni yozishdan maqsadi ham muqaddimada bayon etilgan:

"Har ko’cha-ko’yda yuguribman va olim ahlidan har xil kishilarga o’zimni

yetkazibman. Yaxshi va yomonning fe’l-atvorini bilibman, yomon-yaxshi

xislatlarni tajriba qilibman". Alisher Navoiy muqaddimada kishilarni ikki guruhga

«munosib kishilar» va «nomunosib kishilar»ga bo’lib, xayotda inson ana shu

nomunosib kishilardan o’zlarini tiyishi va yaxshi-yomonni ajrata olishda «Maxbub

ul-kulub»dan foydalanishi zarurligini ta’kidlaydi. Demak, Navoiy hayot tajribalari

asosida yoshlarni haqiqiy, komil inson bo’lishga undaydi va hayot saboqlaridan

xulosa chiqarishda ushbu asaridan foydalanish mumkin, deydi.

Yaxshilik va yomonlikning aslini ham, zaxrini ham torgib ko’rdim. Xasislar

va karamlilar yetkazgan yara va bergan malhamni ko’nglim tag-tugi bilan

sezgandirman. Zamon ahlidan ba’zi hamsuhbatlar va davr kishilaridan ayrim

do’stlar bu hollardan xabarsiz va ko’ngillari bu yaxshilik va yomonlikdan

asarsizdir... Bu xildagi ham suhbat va do’stlarni xabardor qilmoq va bu hollardan

ogohlantirmoq lozim ko’rindiki, har toifaning xislatlaridan ma’lumotlari va

tabaqaning axvolidan bilimlari bo’lsin, keyin munosib kishilar xizmatiga

yugursinlar va nomunosib odamlar suhbatidan tortinishni zarur bilsinlar va barcha

odamlar bilan maxfiy sirlardan so’z ochmasinlar. Shayton sifatlar hiyla va

aldovlariga o’yinchoq bo’lib qolmasinlar. Kimki har xil kishilar bilan

suhbatlashish va yaqinlashishni havas qilsa, bu kaminaning tajribasi yoshlar uchun

yetarlidir». Asar uch qismdan iborat bo’lib, Navoiyning o’zi ta’kidlaganidek,

177

birinchi qismi har xil toifa odamlar fe’l-atvori va ahvoli, kayfiyati; ikkinchi qism

yaxshi fe’llar va yomon xislatlar xosiyati; uchinchi qism esa xilma-xil foydalar va

xissalar ko’rinishi, ya’ni yaxshi fe’llar va xislatlarga oid tanbehlardan iboratdir.

Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy o’z davrining ilg’or, ma’rifat allomasi sifatida

inson kamolatida ilm-fanning o’rni, aql va idrokning ahmiyati, aqliy tarbiyaning

mohiyatini yoritib beradi.

Navoiy tasavvuridagi komil insonga xos bo’lgan eng yuksak fazilatlarga ijodkorlik, qobiliyat, ilm-fanga muhabbat ham kiradi. Chunki baxtli hayotga

intilgan Navoiyning ijodkor, oqil, qobiliyatli, dono inson o’zining kuch-quvvatiga,

aqlu zakovatiga ishonadi. Shuning uchun Navoiy ilm-fanning ahamiyatini- yoritib

berar ekan, ilmni qorong’ulikni yoritadigan chiroq, hayot yo’lini nurafshon

etadigan quyosh, odamlarning haqiqiy qiyofasini ko’rsatadigan omil sifatida

ta’riflaydi. Bu fikrni «Nazmul-javohir» asarida: Kim olim esa nuqtada barhak de oni.

Gar bazm tuzar bihishti mutlaq de oni.

har kimsaki yo’k ilm anga ahmoq de oni.

Majlisdaki ilm bo’lsa uchmoq de oni.

«hayrat ul-abror» dostonining o’n birinchi maqolatida ilmni shunday

sharxlaydi: «Ilm sehrining baland axtarligidakim, jahl tunin yoritmoq uchun

«ayn»i, quyoshdan «lom»i oydin va «mim» kunduzdin nishona aytur. Va jahl

shomi tiyra manzarlig’idakim, g’aflat choxini zalolat kechasida zoxir qilib, bu

kechada shaxovatdin fasona aytur. Va olimning bovujudi falokat quyoshdek sar

balandligi va johilning bovujudi ganju mol tufroq aro najandlig’i». Bunda arab tilda aynning ma’nosi quyosh, lomning ma’nosi esa oy bo’lib, yana lom shaklni

oyga o’xshaydi va abjad hisobida «o’ttiz»ni bildiradi. Mim esa kunduz ma’nosini

bildiradi.

Alisher Navoiy ilmni quyosh va oy hamda kunduzga o’xshatib, u insonni

baxt-saodatiga eltadi demoqchi bo’ladi: ya’ni bu maqolat «ilm osmonining

yulduzlardek baland martabaliligi haqidakim, bilimsizlik tunni yoritish uchun

«ayn» quyosh, «lom» oy, «mim» kunduz belgilarini ko’rsatadi; bilimsizlik

shomining qorong’u ko’rinishi haqidakim, g’aflat chaqini pastlik kechasida zohir

qilib, bu kechada baxtsizlikdan hikoya aytadi; olimning butun baxtsiz vujudining

quyoshdek yuksakligi johilning esa butun borlig’i boylik, mol bo’lsa ham

tuproqdek xorligi» haqida fikr bayon etadi.

Demak, Alisher Navoiy ilmni inson kamolati uchun eng zarur fazilatlardan

biri deb biladi. U ilmni insonni, xalqni nodonlikdan, jaholatdan qutqaruvchi omil

sifatida ta’riflaydi. Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson ham faqat ilmli bo’lishi

bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni haqiqiy inson sifatida ta’riflashga yana sabr-

qanoat, saxiylik, himmat, to’g’rilik, rostgo’ylik, tavoze’, adab, ishq-vafo va

178

hakozolar ham asos bo’ladi. Navoiy insonning axloqiy xislatlari-yaxshi fe’l-

atvorlar xususida to’xtalib o’tar ekan, avvalo har bir insoniy fazilatning ta’rifini

beradi.

U yaxshi fe’llarga qanoat, sabr, tavoze’ va adab, ishq va vafo, saxovat.

himmat, karam, muruvvat, yumshoq ko’ngillik (xilm) kabi xislatlarni kiritib, har

birining ta’rifidan so’ng tanbeh va hikoyatlar vositasida o’z fikrini to’ldiradi.

Navoiy asarda mazkur xislatlarga ta’rif berish bilan birga, ularga qarama-qarshi

bo’lgan yomon illatlardan qutulish yo’llarini bayon etadi.

Axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan.

«Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo barakati bilan

umrbod baxramand bo’ladi. Adab kichkinalar mehrini ulug’lar ko’ngliga soladi va

u muhabbat ko’ngilda abadiy qoladi...» - deb ta’kidlaydi.

Demak, yaxshi xulq asosi - odob Navoiy taxallusida barcha insoniy

xislatlarning boshlanishi sanaladi. Komil insonga xos xislatlar ana shunga bog’lik

ravishda ta’rif beriladi. Zero, haqiqiy insonga xos xislatlar - qanoat, sabr, tavozul’,

ishk, vafo, saxovat, himmat, karam, muruvvat, xilm (yumshoq ko’ngillik) xuddi

shu odobli kishida tarkib topadi.

Masalan, «qanoat-bulokdir-suvi olgan bilan kurimaydi, xazinadir-naqdisi

sochgan bilan kamaymaydi, ekinzordir-urug’i izzat va shavkat mevasi beradi;

daraxtdir-shoxi tortinchoqlik va hurmat mevasi yetkazadi» - deb ifodalaydi.

Navoiy qanoatni to’ldiruvchi insoniy fazilatlardan sabr, saxiylik, karam,

muruvvat, himmat, bir-biriga hamkor va g’amxo’r bo’lishini, bularni inson

shaxsini ulug’lashga yetaklaydigan, uni sof va pokiza inson darajasiga

ko’taradigan xislatlar sifatida ko’rsatib o’tadi. «Sabr achchiqdir - ammo foyda

beruvchi, qattiqdir - ammo zararni daf etuvchi sabr shodliklar kalitidir va bandlar

ochqichidir.

Achchiq so’zli nasihatchiday tabiat undan olinadi, lekin zaminda maqsad

hosil bo’ladi. Badxo’r dori beruvchi tabibday kasal undan qiynaladi, ammo

so’ngida sog’lik yuz beradi.»

Saxiylik esa insoniylikning haqiqiy mezoni sifatida ta’rif beriladi. Saxovatni

Navoiy odamlarning mushkulini oson qilishda unga beriladigan minnatsiz yordam

sifatida tushunadi va shunga da’vat etadi. Qimmatlilik, muruvvat, karam

saxovatning tarkibiy qismlari sifatida yoritiladi. «Yaxshilik, karam-bir

jabrlanganning qattiqchilik yukini ko’tarmoq va uni o’sha qiyinchiliklardan

qutqarmoqdir. Karam birovning mashaqqat tikani og’irligini ko’tarmoq va tikan

uchidan guldek ochilmoq va o’sha qilingan ishni qaytib tilga keltirmaslik, og’izga

olmaslik, kishiga minnat qilmaslik va uning yuziga solmaslik», - deb, uning asl

mohiyatini yoritib beradi. Muruvvatni esa ana shu «karamning urug’-avlodi, egizak

179

qarindoshi, kimki bu xislatlarga ega bo’lsa izzat va Hurmatga sazovor bo’ladi», -

deydi alloma. U karam va muruvvatni ota-onaga o’xshatsa, vafo va Hayoni egizak

farzandlarga o’xshatadi. Lekin alloma har bir qanday exsonni saxiylik deb

tushunmagan. Saxovat deb isrofgarchilik qilishni, minnatni qoralagan. Ularni

(saxovat, himmatni) tor ma’noda olmagan, aksincha, chuqur ijtimoiy ma’noda,

keng ko’lamda olgan, ularda, bir tomondan, aqliy, yirik didaktik qoidalardan,

jamiyatni tuzatadigan vosita va odamlar ulug’langan tekinxo’rlar qoralangan.

Qanoatni — sharaf va izzatning tantanasi desa, davlatli ta’magirni xor va

pastkash deb ataydi. Shuning uchun ham yoshlikning qadriga yetish, eng yaxshi

xislatlarni o’zida tarkib toptirish, nafs istagidan o’zining tiyishini ulug’laydi,

takabburlik, manmanlik, faqat o’z foydasini ko’zlab ish yuritish, yolg’onchilik,

nodon va joillik, ikkiyuzlamachilik, ta’magirlik, shoshma-shosharlik, yalqovlik,

xaromdan hazar qilmaslik kabi illatlarni qoralab, ulardan xalos bo’lish yo’llarini

ham bayon etadi.

Uning quyidagi ruboiysi ana shu yomon illatlar insonni ma’naviy o’limga

olib borishi mumkinligi haqidagi hukmidek tuyuladi:

Uch fe’l erur kishiga qotil oxir,

Q,otillik aro zahri halohil oxir.

Buxl atla birin, birin havo bil oxir,

Qil ujbin ham alarga dohil oxir.

Demak, Alisher Navoiy o’zining asarlari bilan bir katorda, Ilimiy-axloqiy

asarlarida o’zi orzu etgan insonga xos axloqiy Fazilatlar deb qanoat, saxovat,

himmat, muruvvat, vafo, to’g’rilik, ilm, rostgo’ylik, tavozu, adab va boshqalarni

tushungan, ana shu xislatlar tarkib topgan insonda yomonlik, razillik bo’lmasligi, unday inson yashagan jamiyat ham ravnaq topishi, barcha xalq baxt-

saodatga erishishi mumkin deb hisoblagan.

Husayn Voiz Koshifiy ham o’z davrining yirik olimi sanaladi.

Husayn Voiz Koshifiyning (taxm.1440-1505 yy.) Hirotda Abduraxmon

Jomiy, Alisher Navoiylar bilan hamkorligi ilm-fan taraqqiyotida katta ahamiyat

kasb etgan. Husayn Voiz Koshifiy axloq, nujum, mantiq, adabiyotshunoslik,

riyoziyot, hisob, islom tarixi, ilohiyot, tarix, musiqashunoslik, tasviriy san’at,

tabobat ilmiga oid 200 dan ortiq asar qoldirib, sharq ma’naviy madaniyatini

rivojlantirishda o’z o’rniga ega.

Koshifiy Xurosonda Husayn Boyqaroning voizi (notig’i), ta’birchisi,

maslahatchisi sifatida shuhrat qozonadi. Chunki Koshifiy Xuroson shaharlarida

va’z aytib, xulq-odob qoidalari, Qur’on va hadis masalalarini sharxlab, xalq

orasida hurmat-e’tibor qozongan.

180

Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Husayn Voiz Koshifiyning "Axloqi

Muxsiniy" asari ingliz, nemis, o’zbek, turk tillariga tarjima qilingan. Mazkur asar

Husayn Boyqaroning o’g’li Abdulmuxsin Mirzoga bag’ishlangan bo’lib, inson

kamoloti uchun eng zarur xislatlar ta’riflanadi.

Asarda inson aqliga, aqliy tarbiyaga katta e’tibor beriladi. Aqlni haqiqat

sifatida ta’riflab, inson o’zining faoliyatini aql yordamida amalga oshiradi, deydi.

U ilm boylik va dunyo orttirish uchun emas, balki hayot kechirish uchun

zarurdir, chunki ilm — doimiy, mol-dunyo o’tkinchi deb tushuntiradi. Haqiqiy

dono, bilimdon kishilar o’tkinchi narsalarga e’tibor bermaydilar, deydi. Demak,

Koshifiy ilmni amaliyot bilan bog’lab tushuntiradi. Koshifiy har bir ishning

muvaffaqiyatini bilimlarni amalda qo’llanishi bilan belgilagan. Bunda u inson

aqlini faoliyatning asosi sifatida talqin etib, o’z navbatida bu faoliyat yangi

bilimlarning paydo bo’lishiga asos bo’ladi, deydi va bu fikri bilan ancha ilgarilab

ketadi. Masalan, u "Axloqi Muxsiniy" asarida aql bilan faoliyatning o’zaro aloqasi

haqida gapirar ekan, barcha kishilar aqlga extiyoj sezadi, aql esa amaliy faoliyatga

extiyoj sezadi. harakat, faoliyat aqlning ko’zgusi sanaladi. Aql yordamida

insoniyat tajribasi, ma’naviy qadriyatlar yig’ilib boradi va kelgusi avlodlarga

yetkaziladi» deb ta’kidlaydi. Koshifiy shuning uchun ham avvalo ilm-fan,

olimlarning jamiyatdagi o’rniga katta baho beradi, ustozlarning qadriga yetish

zarurligini uqtiradi. Ikkinchidan, ustozga hurmat odoblilik namunasi sifatida

hxam qaraladi.

Xusayn Voiz Koshifiy insonni bilim orqali tarbiyalash, uning aqliy

qobiliyatini o’stirish mumkin, deb bilimning insonni shakllantirish mezoni sifatida

talqin etadi.

U ilgari surgan axloqiy tushunchalar: yaxshilik va adolat, burch, vijdon, or-

nomus, baxt-saodat kabilarni ta’riflab, har birini insonda shakllantirish yo’llari va

usullarini ham bayon etadi, ularning tarkibiy qismlarigacha ajratib, ularni ijtimoiy

talab darajasida tushuntiradi. Shu bilan birga asosiy mezonlarini ham ko’rsatib

beradi. U axloqiylikning asosiy mezonlari sifatida insoniylik, adolatlilik, sof

insoniy munosabatlar deb biladi. Bularga teskari bo’lgan xatti-harakatlar:

yolg`onchilik, chaqimchilik, g’araz, hasad, baxillik, pastkashlik, g’iybatchilikni

qoralab, ulardan qutulish yo’llarini am bayon etadi.

Shuningdek, Koshifiy axloqiy talablarni ham bayon etadi. Bu talablar axloq

qoidalari bo’lib hisoblanadi. U o’ttizdan ortiq axloqiy qoidalarni bayon etib, bular

sabr, xayo, pokizalik, sobitqadamlik, avf, saxiylik va saxovat, tavoze’ kamtarlik,

rostgo’ilik, shijoat, xushyorlik, farosat kabi insoniy fazilatlarni barcha qirralariga

ta’rif beradi.

Demak, Koshifiy axloqiy qarashlarida komil insonga xos bo’lgan barcha

xislatlarni o’zida ifodalagan ilm-ma’rifatli, xaqiqatparvar, adolatli, har qanday

181

adolatsizlikka qarshi kurashuvchi oliyjanob inson qiyofasini tasavvur etamiz.

Xusayn Voiz Koshifiyning yana bir asari "futuvvatnomai Sultoniy" bo’lib, unda

komil insonni shakllantirishning aynan amaliy yo’llanmalari beriladi.

Ma’lumki, X asrdan boshlab javonmardlik yoki futuvvatchilik xarakati keng

yoyilgan. Bunda barcha yosh yigitlar o’z hayotini faqat ezgu xislatlarni tarkib

toptirishga bag’ishlab, zohiran va botinan pok bo’lish, o’z ezgu niyatlarini amalga

oshirish uchun jamoa bo’lib uyushgan. Bunday yoshlarni javonmardlar yoki

futuvvatlar deb atashgan. Ular ma’naviy va jismoniy yetuklikka intilgan, mardlik

va oliyjanoblik namunasini ko’rsatgan. Ularning o’z jamoasi, piri, ustozlari,

yig’iladigan joylari bo’lgan. Sarbadorlar Abu Muslim, Yaqub ibn Lays, Maxmud

Torobiy kabi qahramonlarimiz ham o’z vaqtida javonmardlar bo’lishgan.

Koshifiyning "Futuvvatnomai Sultoniy" asari ham boshqa ta’limiy-axloqiy

asarlar qatori ana shu javonmardlik ilmining qoida-nizomlarini ifoda etgan.

Futuvvat (javonmardlik) ilmi ham tasavvuf, so’fiylikka muvofiq kelib,

insonni axloqan poklash, mehru shafqat, himmat va mardlik ko’rsatishni targ’ib

etgan. Tasavvuf futuvvatda yuksak g’oyalarning amaliy-ijtimoiy tadbiqini ko’rsa,

futuvvat esa tasavvufda nazariy-e’tiqod asosini topgan.

Odatda futuvvat sifatlari mavjud kishini fatiy deganlar. Fatiylarning lug’atiy

ma’nosi — yoshlik. Bu so’z yosh yigitga nisbat berilgan. Shu bilan birga majoziy

ma’noda insoniy fazilatlar nuqtai nazaridan kamolat chegarasini zabt etgan olamga

- yoshlarga nisbatan qo’llanilgan.

Javonmardlikning ruknlari (ustunlari) o’n ikkita bo’lgan: oltita zohiriy, oltita

botiniy.

Zohiriy ruknlar:

1.G’iybat, yolgon, bo’xton, behuda so’zdan tilni tiyish.

2.Nojo’ya, nomaqbul so’zlardan quloqni berkitish.

3.Qo’rish nojoiz narsalardan ko’zni yumish.

4.Harom narsalardan qo’lni tortish.

5.Borish man qilingan joylardan oyoqni tortish, gunohga sabab

bo’ladigan gammozlik, gap tashish, ziyon-zahmat ishlarga qadam

qo’ymaslik.

6.Harom ovqatdan og`izni, zinodan a’zoni berkitish.

Botiniy ruknlar:

1.Saxovat.

2.Kamtarlik (tavoze’).

3.Qanoat.

4.Avf va marhamat.

5.Kibr va gururni tark etish.

6.Kubr (ko’ngil) dunyo tashvishlaridan tozalanib, do’st (xudo)

182

muhabbatining makoniga, ishq sultoni o’tiradigan taxtga

aylanishi.

Asarda keltirilishicha futuvvat sharti 71 ta bo’lib, uning 48 tasi vujudiy, 23

tasi azaliydir.

Vujudiyga: islom, imon, aql, ilm, xilm (xalimlik), zuxr (taqvo), vara

(parxez), sidq, karam, muruvvat, shafqat, exson, vafo, xayo, tavakkal, shijoat,

g’ayrat, sabr, istiqomat, nasihat, nafs, tahorat, oliyhimmatlilik, sirni yashirish,

raxmdillik, shariat rioyasi, amri ma’rufni bajarish, ota-ona hurmatini bajo keltirish,

ustoz xizmatida bo’lish, hamsoya haqqini ado etish, tilga faqat savobga qaratilgan

kalomni keltirish, ko’p bilib, oz gapirish, ya’ni bilim mo’lligidan sukut saqlash,

halollikning talab etilishi, salom odobini bajo keltirish, yaxshilar va poklar bilan

suhbatlashish, oqillar bilan suhbatlashish, shukr qilish, mazlumlarga yordam,

yetim-yesirlar, yolg’iz kishilar holini so’rab turish, fikrat (o’y-fikr, andisha) va

ibrat ko’rsatish, ixlos bilan amal qilish, omonatga xiyonat qilmaslik, shaytoniy

nafsga karshi dushmanlik ko’rsatish, insof chizig’idan chiqmaslik, rizo-rozilik

hissini yo’qotmaslik, kasallarni ko’rishga borish, nokaslardan uzoqda turish,

doimiy zikr bilan band bo’lish (xudoning nomini tilga olib turish) kabilardir.

Futuvvatning barcha qoida-nizomlari ustoz yordamida sinovdan o’tgan va

bel bog’lash shartlari, shogird tushish shartlari bajarilgach, jamoaga qabul etilgan.

Asarda eng muhimi, tariqat ahlining odobi haqidagi fasllardir. Unda tariqat

ahlining ko’nglini asrash, ko’z, quloq, til, og’iz, qo’l va farq (tanosil a’zosi)ni

saqlash odobi, tariqat ardobi va ularning toifalari odobi, taqyadorlar (xonaqo)

odobi, o’tirish odobi, suhbat odobi, mehmon kutish, yo’lda yurish, salom berish

odobi, kasal ko’rishga borish, janoza, ta’ziyaga borish odoblari, kasb-kor, savdo-

tijorat odoblari, ma’rakaga borish odoblari bayon etilib, turmush odobiga oid har

bir xatti-harakatning uslubi ham o’z ichida bayon etilgan. So’ng turli kasb

egalarining odobi, faoliyati ta’riflangan. Yuqoridagi javonmardlar qoida,

talablaridan, umuman, tajribalardan hozirgi davrda qanday foydalanish mumkin,

degan fikr tug’iladi. Ta’lim-tarbiyada o’rin-o’rni bilan bu talablarni singdirib

borish, ularniig hozirgi davrga moslaridan tanlab olish juda muhim. Zero,

Koshifiyning bu asari o’z-o’zicha paydo bo’lmagan, albatta. Javonmardlik haqida

ko’p ta’limiy-axloqiy asarlarda bayon etilgan. Xususan, Kaykovusning

"Qobusnoma" asarining oxirgi 44-bobi ham javonmardlikka bag’ishlangan.

Xusayn Voiz Koshifiyning "Futuvvatnomai Sultoniy" asarini tojik olimi

Qurbon Vose’ tojik tiliga va o’zbek olimi N.Komilov uning 12 bobidan 7 bobini

o’zbekchaga tarjima etdilar.

Sharqning buyuk allomalari Jomiy va Husayn Voiz Xazrati Mir Alisher

Navoiy, Abduraxmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy tomonidan yaratilgan va

hozirgi kunda ham ta’lim — tarbiya sohasida dasturi amal bo’lib xizmat qilayotgan

183

o’nlab pandnoma tipidagi asarlar komil inson tarbiyasida muhim rol o’ynab

kelmoqda. Demak, Sharq Uyg’onish davri pedagogik ta’limotida, ta’limiy-axloqiy

asarlarda komil inson tarbiyasi asosiy va muhim masalalardan sanalgan.

Shunga ko’ra, buyuk allomalar ilmiy bilimlarni rivojlantirish bilan birga

ta’limiy-axloqiy risolalar ham yaratib, yetuk inson tarbiyasining ham nazariy, ham

amaliy jihatlarini yoritib berganlar.

Mavzu bo’yicha nazorat savollari:

1. Jomiy qachon va qaysi shaharda tavallud topgan?

2. Jomiy maktabdan keyin qaysi madrasaga kirib o’qiydi?

3. Jomiy Samarqandda qaysi alloma ma’ruzalarini tinglaydi?

4. Jomiy Navoiy bilan qaysi yilda va qaysi shaharda birinchi marta uchrashadi?

5. A Jomiy qaysi yili haj safari bilan Makka shahriga boradi? Hirotga necha

yildan keyin qaytib keladi?

6. Jomiy 1492-yil 8 noyabrda necha yoshda va qaysi shaharda vafot etadi?

7. «Haft avrang» («Yetti taxt») asaridagi dostonlarni aytib bering.

8. Jomiyning «Bahoriston» asarining asl mohiyati nimaga qaratilgan?

9. Jomiyning «Iskandar xiradnomasi» va Abu Nasr Farobiyning «Fozil

odamlar shahri» asarlari orasidagi uyg'unlikni sharhlang.

10. «Solomon va Absol» dostonida ibratli rivoyatlar misolida kishilardagi

qanday illatlar qoralandi? Asardagi pok tabiatli kishilar nimaga erishadi?

11. Jomiy va Navoiy o’rtasidagi do'stlikka oid misollar keltiring? Ularni

izohiang. 12. Alisher Navoiy qachon va qayerda tug'ilgan?

13. Navoiy asarlarini keltiring va qisqacha izohlang.

14. «Navoiy» va «Foniy» taxalluslarining mohiyatini tushuntiring.

15. Navoiy asosan qaysi shaharlarda yashagan?

16. Alisher Navoiy o ‘qituvchi — ustoz haqida.

17. «Er kishiga zebu-ziynat — ilmu hikmatdir, yaxshi kiyinish esa xotinlar uchun bezakdir» - baytining mohiyatini yoritib bering.

18. «Xamsa»da nechta doston bor, nomlari?

19. «Mahbub ul-qulub» alloma shoir Navoiyning umri oxirida yozilgan

asar. U qachon yozilgan va qaysi masalalarni o’zida qamraydi?

20. «Mahbub ul-qulab» necha qismdan iborat, ikkinchi qism necha bobdan

iborat?

21. Alisher Navoiy asarlarida komil insonni tarbiyalash uslub va usullari

qay darajada o ‘z ifodasini topgan?

22. Alisher Navoiyning ta’lim-tarbiya masalalariga doir qarashlari.

23. Navoiy aforizmlaridan namuna keltiring?

24. Navoiy nazdida adab — bu insoniy olyijanob xislatlarning asosidir.

Shuni izohlang. 25. Alisher Navoiy axloqiy qarashlarida va fodorlik va chin do’stlik inson

ziynati deb ta’kidlanadi. Sizning fikringiz?

184

26. Navoiy odamlarni Vatanni sevishga da’vat etadi: Vatan tuyg’usi

naqadar kuchli ekanligini — kabutar haqidagi hikoyasida ifodalaydi. «Xamsa»dan

mazkur hikoyani topib o ‘qing va tahlilini bering.

27. Mazkur baytni izohlang. Navoiy fikricha:

Elga sharaf bo’lmadi johu nasab.

Lek sharaf keldi xayovu adab.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.

2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil.

3. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

5.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

6. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

7. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

7.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

8.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.

9.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent –“O‘zbekiston” -2016.

10.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.

11.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-yil

13.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

14.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

15.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

16.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

17.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.: NOSHIR,

2011.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

185

10-MAVZU: Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz Koshifiy

asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari surilishi. REJA:

1. Jaloliddin Davoniyning asarlarida ta`lim – tarbiya masalalarining ilgari surilishi.

2. Husayn Voiz Koshifiyning ta`lim-tarbiya haqidagi qarashlari.

Tayanch sozlar: «Risolat ul-mufradot», «Risolati fi tavjix ul-tashbix», «Risola dar elm

un-nafs» , «Tariqati tarbiyat ul-avlod», «Arznoma», «Axloqi Jaloliy», donolik, adolat,

shijoat, iffat, Hirot, Vizantiya, Ozarbayjon, Qirmon, hurmuz, Tabaristan, Xuroson,

Jurmon.

Asosiy matn

1. Jaloliddin Davoniyning asarlarida ta`lim – tarbiya masalalarining ilgari

surilishi.

Jaloliddin Davoniy (1427-1502) o’z davrining ilm-fan va pedagogik fikrlar

taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan qomusiy olim. Uning yetuk olim bo’lib

yetishishida Samarqand, Hirot ilmiy muhitining, shuningdek, Vizantiya,

Ozarbayjon, Qirmon, Hurmuz, Tabaristan, Xuroson va Jurmon olimlari bilan uzviy

aloqada bo’lganining katta ta’siri bo’lgan. Ayniqsa, Davoniyning madrasidagi

uzoq vaqt mudarrislik faoliyati uning ta’lim-tarbiya to’g’risidagi qarashlarining

rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan.

Taniqli faylasuf olim H.Aliqulovning tadqiqotlaridan ma’lum bo’lishicha,

Davoniydan quyidagi ilmiy meros qolgan: «Risolai isboti zojib» (“Zaruriyatning

isboti haqida risola”), «Risolat ul-mufradot» (“Moddalar haqida risola”), «Risolat

ul-huruf» (“harflar haqida risola”), «Risolati fi tavjix ul-tashbix» (“Majoz talqini

haqida risola”), «Risola dar ilm un-nafs» (“Ruhshunoslik to’g’risida risola”),

«Tariqati tarbiyat ul-avlod» (“Bolalarni tarbiyalash usuli”), «Arznoma»

(“Armiyani boshqarish qoidalari”) kabilar shular jumlasidandir.

Ayniqsa, Davoniyning axloqiy tarbiyaga bag’ishlangan “Axloqi Jaloliy” asari

dunyoning ko’p tillariga tarjima qilingan va shuhrat qozongan. Chunki bu asar

Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy va boshqalarning asarlari qatorida

turadigan barkamol inson kamoloti uchun eng zarur va axloqiy fazilatlar bayon

etilgan.

«Axloqi Jaloliy» uch qismdan iborat. Birinchi qism – axloq faniga, ikkinchi

qism – «Odamning ichki holati» oilaviy hayotiga, uchinchi qism – «Shahar

(davlat)ni boshqarish va podshohlar siyosati», deb atalib unda muhim ijtimoiy-

siyosiy masalalar ko’tariladi. Chunonchi, jamiyatning paydo bo’lishi, davlat va uni

186

boshqarish masalalari, xalqning farovon hayot kechirishida podsholarning o’rni,

ilm-fan taraqqiyotining jamiyatda tutgan o’rni bayon etiladi.

Davoniy insonning kamolga erishishi uning boshqalar bilan munosabatiga

ham bog’liq ekanligini ta’kidlaydi, jamiyatda, ma’lum ijtimoiy muhitda,

boshqalar bilan aloqada shakllanib tarbiya topgan inson o’zi yashagan jamiyatda

adolat hukmron bo’lsa, unda baxt-saodatga erishishi mumkin, deydi. Shuning

uchun u «Axloqi Jaloliy» asarida jamiyatni adolatli — fozil shaharga va johil

shaharlarga bo’ladi. Forobiy kabi Davoniy ham fozil shahar boshqaruvchisida

o’nta eng yaxshi fazilat mujassamlangan bo’lishi kerak, deydi. Bular: birinchisi —

hukmdor odamlarni e’zozlashi; ikkinchisi — davlat ishlarini adolatli ijro etishi;

uchinchisi – hirs va shahvatga berilmasligi; to’rtinchisi – hukmdorlikda shoshma-

shosharlik va g’azabga yo’l qo’ymasligi, balki shafqat va muruvvatga asoslanishi;

beshinchisi – xalqining ehtiyojini qondirish uchun xudoning irodasidan kelib

chiqishi; oltinchisi – xalq ehtiyojini qondirishga oid ishlarni bajarishga harakat

qilishi; yettinchisi — xalqqa nisbatan odil bo’lishi; sakkizinchi – har bir ishni

maslahatlashib, kengashib hal etishi; to’qqizinchisi – har bir kishini uning

qobiliyatiga monand lavozimga tayinlashi, qobiliyatsiz kishilarga yuqori lavozim

bermaslikni; o’ninchisi — adolatli farmonlar chiqarishi, qonunni buzishga yo’l

qo’ymaslik kabilardir. Shuningdek, Davoniy hukmdorning diniy majburiyatlarga

ham rioya etishi kerakligini ta’kidlagan. Ko’rinib turibdiki, adolatli shoh timsoli

Davoniy istagan axloqiy kamol topgan shaxsdir.

Davoniy «Axloqi Jaloliy»da ijtimoiy-siyosiy masalalarga qayta-qayta

murojaat etadi. Chunonchi, jamiyatning paydo bo’lishi, davlat va uni boshqarish

masalalari, adolatli va adolatsiz podsholar, ilm-fan taraqqiyotining jamiyatda

tutgan o’rni, aqliy va axloqiy tarbiya, insonda ijobiy xislatlarni tarkib toptirish

masalalari bayon etiladi.

Davoniy o’z asarida insonni ijtimoiy mavjudot sifatida qaraydi, inson faqat

jamiyatda, kishilar orasida, ular bilan munosabatda shakllanadi, degan fikrni ilgari

suradi. U o’tmish olimlarining ta’lim-tarbiyaga oid asarlaridagi an’analarni

rivojlantirgan holda o’z qarashlarini o’tkir psixolog, ya’ni ruhshunos olim sifatida

ham talqin etadi, uning fikricha, bola yaxshi fazilatlarni ta’lim-tarbiya natijasida

egallashi mumkin. Chunki, bolada his-tuyg’u juda erta shakllana boradi, u ulg’aya

borgan sari ayrim juz’iy narsalarni ham ajrata boshlaydi, tana a’zolari

mustahkamlanadi, narsa va hodisalarni bir-biridan ajrata boshlaydi, yaxshilik va

yomonlik to’g’risida tasavvurga ega bo’la boshlaydi, aqli to’lishib, ongi o’sadi,

deydi olim.

Bola o’ta ta’sirchan va taqlidchan bo’lishini ta’kidlar ekan, olim yaxshi

fazilatni ham, yomon fazilatni ham u tezda qabul qilaverishi mumkinligini alohida

187

uqtirib o’tadi. Bola qalbini naqsh solinadigan, suratlarni osonlikcha tushirish

mumkin bo’lgan taxtaga o’xshatadi.

Davoniyning fikricha, bolaning tarbiya olishi, odob-axloqli bo’lishi uning

keyingi tarbiyasiga ham bog’liq. Chunki hayotda har kuni bola ko’radigan,

muloqotda bo’ladigan narsalar uning xulqiga yaxshi va yomon tomondan ta’sir

etadi. U ota-ona tarbiyasi bilan muallim tarbiyasini taqqoslar ekan, muallimning

tarbiya metodlari ota-onanikidan yuqoriroqdir, deb ta’kidlaydi. Chunki ota bolani

jismonan hayotga keltirib, uni jismoniy tarbiyalasa, muallim uni ma’naviy jihatdan

kamolotga yetkazadi, deydi olim. Ruh qanchalik badanga yaqin tursa muallim ham

tarbiya borasida ota-onaga shunchalik yaqin deb ko’rasatadi.

Pedagogik qarashlarida aqliy tarbiya va bilimlarni egallash masalalari muhim

o’rinni egallaydi. Bolalarga bilim berishni yoshlikdan boshlash zarurligini

ta’kidlaydi. Davoniy inson aqlining qudratiga, uning ijtimoiy hodisalarni bilishiga,

aql ilohiy ulug’ bir ne’mat, haqiqat mezoni ekanligiga ishonadi. Chunki inson aql

yordamida o’z xatti-harakatini, faoliyatini boshqaradi.

Davoniyning fikricha, aql ijtimoiy hayotning barcha sohasida, xoh davlat

ishida, xoh ilmni o’rganishda, xoh ijobiy xulq-odob qoidalarini egallashda bo’lsin,

xoh shirinsuxanlikda, she’riyatda bo’lsin, faol qatnashadi. Uning bu aqidasi, ya’ni

aqliy bilishga tayanishi ilm-fan, ma’rifat, ta’lim-tarbiya va axloq masalalarini

talqin etishida ko’proq namoyon bo’ladi.

Davoniy shuning uchun ham bolalarga ta’lim-tarbiya berishda aqliy tarbiyaga

katta o’rin beradi. Ilm kishilarni yomon odatlardan, razil ishlardan saqlaydi, ilm

bilan shug’ullanish har bir inson uchun hech qachon kech bo’lmaydi, deydi

Davoniy. Aflotundan: «Qancha vaqtgacha ta’lim olish va ilm o’rganish yaxshi?—

deb so’rabdilar. U: nodonlikning va johillikning ayb ekanligi qay vaqtgacha bo’lsa,

ilm o’rganish o’sha vaqtgacha yaxshidir23»—deb javob bergan ekan.

Davoniy olimlarning jamiyatda, davlatni boshqarishda tutgan o’rniga katta

ahamiyat beradi, uning fikriga ko’ra haqiqiy olim davlat ishlarida faol qatnashishi,

jamiyatga foyda keltiradigan murakkab muammolarni yechishda ishtirok etishi

kerak. Olimlar tabiat sirlarini o’rganish, ta’lim-tarbiya ishlari bilan shug’ullanishi,

omma o’rtasida adolat qoidalari hamda axloq normalarini tarqatish bilan

shug’ullanishi, boshqalardan ilgarigi safda turishi kerak. Ularning maslahatlaridan

davlat muassasalarini boshqaruvchilar foydalanishi muhim, deb uqtiradi

Davoniy ham boshqa mutafakkirlar kabi podshohlarning ma’rifatli bo’lishini

istaydi. Ana shunday podsholar o’z atrofiga bilimdon kishilarni to’playdi va ilm

ahlining jamiyat taraqqiyotida katta rol o’ynashini tushunadi, deydi.

23 Aliqulov X., Omonboeva R. Jomiy va Davoniy ta`lim – tarbi haqida. –T.: “O’qituvchi”, 1981, 36-bet.

188

Davoniy insonning ma’rifatli, yuksak fazilatli bo’lishida tabiiy fanlarning roli

katta, deydi. Matematika, astronomiya, tibbiy fanlar jamiyatga ulkan foyda

keltiruvchi ilm sohalaridir, deb biladi. Riyoziyot fanini o’rgangan kishining tabiati

qat’iy va sabotli bo’ladi, deydi. Tib ilmining esa jamiyatga foydasi haqida gapirib,

tabiblarga zarur bo’lgan kasalga tashxis qo’yish masalalariga to’xtab o’tadi. Tabib

bemorga to’g’ri va aniq tashxis qo’ygandan so’nggina bemorni davolashi

kerakligini uqtiradi.

Davoniy insoniy fazilatlardan donolikni tahlil etar ekan, inson o’zining aqliy

qobiliyatini, iste’dodini tarbiyalash uchun quyidagilarga amal qilishi:

– birinchisi, zukkolik — zehn o’tkirligi. Bu kishining har xir masalani tezda

hal qila olish, unda o’zi istagan natijani ola bilishida deb ko’rsatadi. Bu malakani

hosil qilish uchun kishida tajriba va harakatchanlik bo’lishi talab etiladi;

– ikkinchisi — faxmlilik. Bunda kishining keraksiz va inkinchi darajali

masalalarga ortiqcha to’xtalmasdan, butun diqqatni muhim va zarur masalalarga

tez qarata bilishi qobiliyati, ya’ni murakkab va chigal masalalar ichidan eng

muhimini tanlay bilish malakasini hosil qilish talab qilinadi;

– uchinchisi — zehn ravshanligi deb ko’rsatiladi. Bu biror masalani hech

qanday qiyinchiliksiz, oson yo’l bilan hal qilish iste’dod;

– to’rtinchisi – bilimni tez egallash qobiliyati. Kishi ma’lum masalaga

butun diqqat e’tiborini qarata olishi va uning hech qanday qarma-qarshiliksiz

o’zlashtira olishi;

– beshinchisi – qo’yilgan muammoni tezda anglashi;

– oltinchisi – yodlash qobiliyati. Insonning ilgari his etgani va tasavvur

qilganlarini esda saqlash qobiliyati

– yettinchisi – xotira. Yod olingan, his qilingan narsalarni kerak bo’lganda

eslash qobiliyati tezda ishga solishi lozim, deb, ko’rsatadi.24

Demak, Davoniy kishi yoshlikdan o’z qobiliyatini o’stirishi, rivojlantirishi

lozimligi, agar u haqiqiy baxt-saodatga erishmoqchi bo’lsa, yuqoridagi aqliy

qobiliyatni rivojlantirishga yordam beruvchi fazilatlarni egallashga harakat

qilmog’i lozim, deydi.

Davoniy shu bois insonning aqliy sifatlari rivojlanishiga katta ahamiyat

beradi.

Davoniy bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish bilan kasb-hunar

o’rgatish haqida ham qimmatli fikrlarni bildirgan. Davoniy muallimning bolalarni

qaysi kasbga qiziqishi, qobiliyatini yaxshi bilishi zarurligi haqida gapirib, bola

qiziqib biror hunar yoki ilm bilan shug’ullansa, unga har qanday sharoitda ham

24 Aliqulov X., Omonboeva R. Jomiy va Davoniy ta`lim – tarbi haqida. –T.: “O’qituvchi”, 1981, 41-42-betlar.

189

imkoniyat yaratib berish kerak, deb uqtiradi. Albatta, hamma kasblarni egallab

bo’lmaydi, ammo har-bir odamning biror kasbga qobiliyati bo’ladi, deydi olim.

Biror kasbni egallab olishga intilgan kishi butun iste’dodini sarf etib, ana shu

kasbni tezda o’rganib oladi. Bunday fikrni buyuk mutafakkir Forobiy ham o’z

vaqtida ta’kidlab o’tgan edi.

Agar u yoki bu shaxsning muayyan kasb-hunarga ishtiyoqi bo’lmasa, uni

majbur qilish mumkin emas, aks holda u o’zini qiynaydi va bu kasb-hunar unga

baxt-saodat keltirmaydi deydi. Davoniy insonga foyda keltiradigan kasb-hunarni

uchga bo’ladi: buni kishilarning ruhiy quvvatiga bog’lab ko’rsatib, birinchisini

inson aqliga tegishli, deb ko’rsatadi va bunga vazirlik kasbini kiritad i.

Ikkinchisi ta’lim-tarbiya natijasida vujudga keladi, deb bunga astronomiya,

matematika, tibbiyot, geometriya fanlari bilan shug’ullanishni kiritadi.

Uchinchisiga kishilarning shijoati, jasurligi bilan bog’liq kasblarni, ya’ni

dushmanga qarshi kurash, chegarani qo’riqlash va boshqalarni kiritadi. Olim

kasbi bo’lmagan, biror kasb bilan shug’ullanmaydigan kishilarni qattiq tanqid

qiladi. Otasining mol-mulkiga ishonib kasb-hunar egallamaydigan yoshlarni

qoralaydi. Mehnat qilish, hunar egallashni targ’ib qilar ekan, mehnat inson

kamoloti va baxt-saodati manbai, deb hisoblaydi.

Davoniyning kasb-hunar haqidagi qarashlari shu bilan ahamiyatliki, u oddiy

xalq mehnatini, ulug’laydi, insonning faqat mehnati tufayligina baxt-saodatga

erishuvi mumkinligini, mehnat insonning shaxs sifatida kamol topishining bir

mezoni ekanligini isbotlaydi.

Davoniy kishi xususiyatlarini ikkiga bo’ladi: biri tug’ma, ikkinchisi hayot

jarayonida paydo bo’ladigan xususiyatlar. Tug’ma xususiyatlarga kishilarning

aqliy va xulqiy sifatlari, qobiliyatlari kiradi. Masalan, faraz qilish qobiliyati bir-

birini tezda tushunish iste’dodi va boshqalar. Lekin, Davoniy kishilarning ba’zi bir

tug’ma xususiyatlarini, qobiliyati va malakalarini tan olgan holda hayot jarayonida

kasb qilinadigan xususiyatlarni ham inson kamoloti uchun muhim deb hisoblaydi.

Inson xususiyatlari yoshlikdan, tarbiya natijasida, kishilar bilan o’zaro

munosabatlarda kasb etiladi, har bir fazilat vaqt o’tishi bilan yangilanishi va

o’zgarishi mumknn, rivojlanib takomillashib boradi. “Agar (inson) xulqi, – deb

yozadi olim,— o’zgaruvchi bo’lmaganida edi, siyosat va tarbiyaning keragi

bo’lmas edi”25

Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, Davoniy insoniy fazilatlarga ega bo’lishda

ta’lim-tarbiyaning o’rniga katta ahamiyat berganligining guvohi bo’lamiz.

25 Aliqulov H., Omonboeva R. Jomiy va Davoniy ta`lnm-tarbiya haqida, T.: O’qituvchi, 1981, 41- betlar.

190

Davoniy insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi: donolik, adolat, shijoat, iffat.

Bular orqali qadim-qadimlardan insonning xulq-odobi belgilangan. Inson

fazilatlarini dastlab Sharq mutafakkirlaridan Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Nasriddin

Tusiy, Ubayd Zokoniy va boshqalar ham shunday tasnif etganlar.

Davoniy mardlik va shijoatkorlikni ham insonning eng zarur fazilatlaridan,

deb hisobladi. U shijoatga kamtarlik, yumshoq fe’llik, botirlik, sabot-matonat,

chidamlilik kabi sifatlarni kiritadi. Shijoatga kishining xatti-harakati va boshqalar

bilan munosabatini baholaydigan tushuncha deb qaraydi.

Olim agar inson biror xavf-xatarga duch kelsa, o’zini mahkam tutib,

esankiramasligi, sabotli bo’lishi zarurligi, ana shu xislatlar shijoatga kirishini

aytadi. Shijoatkorlik ham aqlga bo’ysunishi kerak, deydi.

Davoniy qo’rqoqlikni shijoatkorlikka qarama-qarshi qo’yadi. Ba’zi

qiyinchiliklardan qochgan, yengil hayot kechirish yo’lini o’ylaydigan kishilarni

olim qo’rqoq va yuraksiz kishilar, deb aytadi.

Demak, Davoniy davlat hamda jamiyatga foyda keltiruvchi kishilarni haqiqiy

shijoatli kishilar deb biladi. Olim sabot-matonatni shijoatning tarkibiy qismiga

kiritadi. U Ibn Sino fikriga yanada chuqurroq yondoshib har qanday ehtiyoj, har

qanday faoliyatni shijoatga qo’shmaydi. Davlat manfaatlariga bo’ysunadigan,

kishilik jamiyatiga xizmat qiladigan inson faoliyatini shijoat deb ataydi.

Sharq mutafakkirlari adolat tushunchasiga alohida fazilat sifatida

qaraganlaridek, Davoniy qarashlarida ham adolat tushunchasi asosiy o’rinni

egallaydi.

Olim adolat fazilatini 42 ga bo`ladi. Bulardan eng muhimlari safo, do’stlik

sadoqat, mehr-shafqat, o’zaro hurmat... kabilardir, deydi. Davoniy sadoqatni

sodiq kishilar o’rtasidagi do’stlikni mustahkamlaydigan xislat sifatida qarab, odam

o’ziga nimani istasa, do’stiga ham shuni ravo ko’rishi va shu tarzda harakat qilishi

lozim, deb hisoblaydi. Demak, Davoniy adolatli kishilar o’rtasidagi haqiqiy

do’stlikni insonparvarlik, o’zaro hurmat bilan bog’liq holda tasavvur etadi.

Davoniy adolatni inson aqliy kamoloti bilan birgalikda qaraydi. U hamma

ruhiy quvvatlar birlashib aqlga bo’ysungan taqdirdagina haqiqiy adolat namoyon

bo’ladi, deydi. Haqiqiy odil kishi butun quvvatini, aqlini yaxshi xislatlarni kasb

etishga qaratishi kerak, adolat odamlarni baxt-saodatli qilishi lozim deb ta’kidlaydi

olim.

Qanoat tushunchasini Davoniy kishi ruhining yaxshi mevasi deb hisoblaydi.

U qanoatni zaruriy xatti-harakatlar bilan bog’lab tushuntirishga intiladi. Kishi faqat

zaruriyatga asoslanib ish tutishi lozim, hayotda inson eng zarur narsalarga intilishi

kerak, ya’ni eyish-ichish, hissiyotlarga berilish va boshqa xatti-harakatlarda

191

me’yorni bilish, mo’tadillikka rioya etish, boylikka hirs qo’ymaslik, qanoatni

anglatadi, deydi.

Davoniy inson o’rtasidagi do’stlik tuyg’usini ham ulug’lab, bolalarni do’stlik

ruhida tarbiyalashga katta ahamiyat beradi. Bola dunyoqarashining tarkib topishida

do’stlikning ta’siri katta. Do’stsiz inson muayyan jamiyatda yashay olmaydi. Do’st

o’zaro muomalada ayniqsa, inson boshiga kulfat tushganda bilinadi, ammo haqiqiy

do’st bilan soxta do’stni ajrata bilish kerak, deb uqtiradi olim. Dushman esa

kishining o’ziga, kamchiligiga e’tibor bermaydi, balki hammaning oldida uni fosh

qilishga intiladi, deydi.

Davoniy kishilar o’rtasidagi adovatni ham qoralaydi. O’zaro nizolarda hurmat

yo’qoladi, shubha va gumonlar ko’payib, janjallar chiqadi, deb ta’kidlaydi.

Davoniyning tarbiya tizimida odamlarda uchraydigan nuqson va yaramas

odatlarni bartaraf etish haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovor. Masalan, Davoniy

salbiy ruhiy quvvatlar: jahl, g’azab, hasad, g’amginlik, dangasalik va boshqalar

haqida gapirib, bular ruhiy jarayon bo’lib, ularni davolash yo’llari, usullari haqida

gapiradi. Chunki bu ruhiy kasalliklar ham inson tanasidagi kasalliklarga o’xshab,

davoga muhtoj deydi, uning fikriga ko’ra, kishi tanasidagi kasalliklarni tibbiyot

yo’li bilan davolansa, kishilarning yaramas odatlarini ruhiy ta’sir natijasida

davolash mumkin. Jismoniy davo ovqat yoki dori-darmon vositasida amalga

oshadi, ruhiy kasalliklarni davolash esa, yuqoridagi usullardan birmuncha farq

qiladi. Ruhiy kasalga chalingan odam eng avvalo yaxshi xatti-harakatlar qilishga

odatlanishi zarur. Shundagina u yomon odatlardan xalos bo’ladi, deydi.

Davoniy g’azabni eng og’ir ruhiy kasallik deydi. G’azab kishining katta

nuqsoni, kamchiligi, aqlsizligidir, agar aql g’azab va hissiyotga bo’ysunsa, kishi

hayvon darajasiga tushib qolishi mumkin, chunki hayvonning aqli bo’lmaganligi

tufayli u g’azab quvvatini o’ziga bo’ysundira olmaydi. Inson aqli bo’la turib

g’azabni bo’ysundira olmasa, buni hech qachon kechirish mumkin emas. U hamma

vaqt o’z g’azabini aqlga bo’ysundirishga harakat qilishi kerak, shundagina u

haqiqiy inson bo’lib yetishishi mumkin, deydi. Olim kishilar ruhiyati haqida

gapirar ekan, g’azab quvvatini quyidagilarga bo’ladi: ba’zilar tez g’azabga keladi

va tez jahldan tushadi, ba’zilar esa sekin-asta g’azablanib, tez jahldan tushadilar,

ba’zilar tez g’azablanib, uzoq vaqt jahllaridan tushmay yuradilar. Davoniy g’azab

turlaridan ikkinchisini yaxshisi deb, eng oxirgisini yomoni deb belgilaydi.

Demak, Davoniy kishilarning salbiy ruhiy holatlarini davolash mumkin, deb

ishonadi va ularni yaxshi maslahat berish, so’z bilan, jazo va mehnat qildirish

yo’llari bilan tarbiyalasa bo’ladi, deb hisoblaydi.

Davoniy insoniy xislatlar: mehnatsevarlik, to’g’rilik, insoniylik, yaxshilik,

xushmuomalalik, odillik, donolik va boshqa xislatlarni ijobiy baholaydi. U

insondagi barcha xislatlarni aqliy faoliyat bilan bog’laydi.

192

Shunday qilib, Davoniyning ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya va axloq to’g’risidagi

fikrlari ta’lim-tarbiya tarixida muhim ahamiyatga ega. Chunki u yuksak axloqiy

fazilatlarni tarannum etadi, kishilarning baxt-saodatli bo’lishi uchun tavsiyalari

hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Davoniyning aqliy tarbiya,

insoniy fazilatlarni tarkib toptirish borasidagi tarbiya usullari Sharq

pedagogikasining qimmatli xazinasi bo’lib hisoblanadiki, bulardan biz ta’lim-

tarbiya jarayonida foydalansak, milliy qadriyatlarimizga murojaat etgan bo’lamiz

va u ta’lim-tarbiyani takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega.

2. Husayn Voiz Koshifiyning ta`lim-tarbiya haqidagi qarashlari.

Husayn Voiz Koshifiy ham o’z davrining yirik olimi sanaladi.

Husayn Voiz Koshifiyning (taxm.1440-1505 yy.) Hirotda Abduraxmon

Jomiy, Alisher Navoiylar bilan hamkorligi ilm-fan taraqqiyotida katta ahamiyat

kasb etgan. Husayn Voiz Koshifiy axloq, nujum, mantiq, adabiyotshunoslik,

riyoziyot, hisob, islom tarixi, ilohiyot, tarix, musiqashunoslik, tasviriy san’at,

tabobat ilmiga oid 200 dan ortiq asar qoldirib, sharq ma’naviy madaniyatini

rivojlantirishda o’z o’rniga ega.

Koshifiy Xurosonda Husayn Boyqaroning voizi (notig’i), ta’birchisi,

maslahatchisi sifatida shuhrat qozonadi. Chunki Koshifiy Xuroson shaharlarida

va’z aytib, xulq-odob qoidalari, Qur’on va hadis masalalarini sharxlab, xalq

orasida hurmat-e’tibor qozongan.

Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Husayn Voiz Koshifiyning "Axloqi

Muxsiniy" asari ingliz, nemis, o’zbek, turk tillariga tarjima qilingan. Mazkur asar

Husayn Boyqaroning o’g’li Abdulmuxsin Mirzoga bag’ishlangan bo’lib, inson

kamoloti uchun eng zarur xislatlar ta’riflanadi.

Asarda inson aqliga, aqliy tarbiyaga katta e’tibor beriladi. Aqlni haqiqat

sifatida ta’riflab, inson o’zining faoliyatini aql yordamida amalga oshiradi, deydi.

U ilm boylik va dunyo orttirish uchun emas, balki hayot kechirish uchun

zarurdir, chunki ilm — doimiy, mol-dunyo o’tkinchi deb tushuntiradi. Haqiqiy

dono, bilimdon kishilar o’tkinchi narsalarga e’tibor bermaydilar, deydi. Demak,

Koshifiy ilmni amaliyot bilan bog’lab tushuntiradi. Koshifiy har bir ishning

muvaffaqiyatini bilimlarni amalda qo’llanishi bilan belgilagan. Bunda u inson

aqlini faoliyatning asosi sifatida talqin etib, o’z navbatida bu faoliyat yangi

bilimlarning paydo bo’lishiga asos bo’ladi, deydi va bu fikri bilan ancha ilgarilab

ketadi. Masalan, u "Axloqi Muxsiniy" asarida aql bilan faoliyatning o’zaro aloqasi

haqida gapirar ekan, barcha kishilar aqlga extiyoj sezadi, aql esa amaliy faoliyatga

extiyoj sezadi. harakat, faoliyat aqlning ko’zgusi sanaladi. Aql yordamida

insoniyat tajribasi, ma’naviy qadriyatlar yig’ilib boradi va kelgusi avlodlarga

yetkaziladi» deb ta’kidlaydi. Koshifiy shuning uchun ham avvalo ilm-fan,

193

olimlarning jamiyatdagi o’rniga katta baho beradi, ustozlarning qadriga yetish

zarurligini uqtiradi. Ikkinchidan, ustozga hurmat odoblilik namunasi sifatida

hxam qaraladi.

Xusayn Voiz Koshifiy insonni bilim orqali tarbiyalash, uning aqliy

qobiliyatini o’stirish mumkin, deb bilimning insonni shakllantirish mezoni sifatida

talqin etadi.

U ilgari surgan axloqiy tushunchalar: yaxshilik va adolat, burch, vijdon, or-

nomus, baxt-saodat kabilarni ta’riflab, har birini insonda shakllantirish yo’llari va

usullarini ham bayon etadi, ularning tarkibiy qismlarigacha ajratib, ularni ijtimoiy

talab darajasida tushuntiradi. Shu bilan birga asosiy mezonlarini ham ko’rsatib

beradi. U axloqiylikning asosiy mezonlari sifatida insoniylik, adolatlilik, sof

insoniy munosabatlar deb biladi. Bularga teskari bo’lgan xatti-harakatlar:

yolg`onchilik, chaqimchilik, g’araz, hasad, baxillik, pastkashlik, g’iybatchilikni

qoralab, ulardan qutulish yo’llarini am bayon etadi.

Shuningdek, Koshifiy axloqiy talablarni ham bayon etadi. Bu talablar axloq

qoidalari bo’lib hisoblanadi. U o’ttizdan ortiq axloqiy qoidalarni bayon etib, bular

sabr, xayo, pokizalik, sobitqadamlik, avf, saxiylik va saxovat, tavoze’ kamtarlik,

rostgo’ilik, shijoat, xushyorlik, farosat kabi insoniy fazilatlarni barcha qirralariga

ta’rif beradi.

Demak, Koshifiy axloqiy qarashlarida komil insonga xos bo’lgan barcha

xislatlarni o’zida ifodalagan ilm-ma’rifatli, xaqiqatparvar, adolatli, har qanday

adolatsizlikka qarshi kurashuvchi oliyjanob inson qiyofasini tasavvur etamiz.

Xusayn Voiz Koshifiyning yana bir asari "futuvvatnomai Sultoniy" bo’lib, unda

komil insonni shakllantirishning aynan amaliy yo’llanmalari beriladi.

Ma’lumki, X asrdan boshlab javonmardlik yoki futuvvatchilik xarakati keng

yoyilgan. Bunda barcha yosh yigitlar o’z hayotini faqat ezgu xislatlarni tarkib

toptirishga bag’ishlab, zohiran va botinan pok bo’lish, o’z ezgu niyatlarini amalga

oshirish uchun jamoa bo’lib uyushgan. Bunday yoshlarni javonmardlar yoki

futuvvatlar deb atashgan. Ular ma’naviy va jismoniy yetuklikka intilgan, mardlik

va oliyjanoblik namunasini ko’rsatgan. Ularning o’z jamoasi, piri, ustozlari,

yig’iladigan joylari bo’lgan. Sarbadorlar Abu Muslim, Yaqub ibn Lays, Maxmud

Torobiy kabi qahramonlarimiz ham o’z vaqtida javonmardlar bo’lishgan.

Koshifiyning "Futuvvatnomai Sultoniy" asari ham boshqa ta’limiy-axloqiy

asarlar qatori ana shu javonmardlik ilmining qoida-nizomlarini ifoda etgan.

Futuvvat (javonmardlik) ilmi ham tasavvuf, so’fiylikka muvofiq kelib,

insonni axloqan poklash, mehru shafqat, himmat va mardlik ko’rsatishni targ’ib

etgan. Tasavvuf futuvvatda yuksak g’oyalarning amaliy-ijtimoiy tadbiqini ko’rsa,

futuvvat esa tasavvufda nazariy-e’tiqod asosini topgan.

194

Odatda futuvvat sifatlari mavjud kishini fatiy deganlar. Fatiylarning lug’atiy

ma’nosi — yoshlik. Bu so’z yosh yigitga nisbat berilgan. Shu bilan birga majoziy

ma’noda insoniy fazilatlar nuqtai nazaridan kamolat chegarasini zabt etgan olamga

- yoshlarga nisbatan qo’llanilgan.

Javonmardlikning ruknlari (ustunlari) o’n ikkita bo’lgan: oltita zohiriy, oltita

botiniy.

Zohiriy ruknlar:

1.G’iybat, yolgon, bo’xton, behuda so’zdan tilni tiyish.

2.Nojo’ya, nomaqbul so’zlardan quloqni berkitish.

3.Qo’rish nojoiz narsalardan ko’zni yumish.

4.Harom narsalardan qo’lni tortish.

5.Borish man qilingan joylardan oyoqni tortish, gunohga sabab

bo’ladigan gammozlik, gap tashish, ziyon-zahmat ishlarga qadam

qo’ymaslik.

6.Harom ovqatdan og`izni, zinodan a’zoni berkitish.

Botiniy ruknlar:

1.Saxovat.

2.Kamtarlik (tavoze’).

3.Qanoat.

4.Avf va marhamat.

5.Kibr va gururni tark etish.

6.Kubr (ko’ngil) dunyo tashvishlaridan tozalanib, do’st (xudo)

muhabbatining makoniga, ishq sultoni o’tiradigan taxtga

aylanishi.

Asarda keltirilishicha futuvvat sharti 71 ta bo’lib, uning 48 tasi vujudiy, 23

tasi azaliydir.

Vujudiyga: islom, imon, aql, ilm, xilm (xalimlik), zuxr (taqvo), vara

(parxez), sidq, karam, muruvvat, shafqat, exson, vafo, xayo, tavakkal, shijoat,

g’ayrat, sabr, istiqomat, nasihat, nafs, tahorat, oliyhimmatlilik, sirni yashirish,

raxmdillik, shariat rioyasi, amri ma’rufni bajarish, ota-ona hurmatini bajo keltirish,

ustoz xizmatida bo’lish, hamsoya haqqini ado etish, tilga faqat savobga qaratilgan

kalomni keltirish, ko’p bilib, oz gapirish, ya’ni bilim mo’lligidan sukut saqlash,

halollikning talab etilishi, salom odobini bajo keltirish, yaxshilar va poklar bilan

suhbatlashish, oqillar bilan suhbatlashish, shukr qilish, mazlumlarga yordam,

yetim-yesirlar, yolg’iz kishilar holini so’rab turish, fikrat (o’y-fikr, andisha) va

ibrat ko’rsatish, ixlos bilan amal qilish, omonatga xiyonat qilmaslik, shaytoniy

nafsga karshi dushmanlik ko’rsatish, insof chizig’idan chiqmaslik, rizo-rozilik

hissini yo’qotmaslik, kasallarni ko’rishga borish, nokaslardan uzoqda turish,

doimiy zikr bilan band bo’lish (xudoning nomini tilga olib turish) kabilardir.

195

Futuvvatning barcha qoida-nizomlari ustoz yordamida sinovdan o’tgan va

bel bog’lash shartlari, shogird tushish shartlari bajarilgach, jamoaga qabul etilgan.

Asarda eng muhimi, tariqat ahlining odobi haqidagi fasllardir. Unda tariqat

ahlining ko’nglini asrash, ko’z, quloq, til, og’iz, qo’l va farq (tanosil a’zosi)ni

saqlash odobi, tariqat ardobi va ularning toifalari odobi, taqyadorlar (xonaqo)

odobi, o’tirish odobi, suhbat odobi, mehmon kutish, yo’lda yurish, salom berish

odobi, kasal ko’rishga borish, janoza, ta’ziyaga borish odoblari, kasb-kor, savdo-

tijorat odoblari, ma’rakaga borish odoblari bayon etilib, turmush odobiga oid har

bir xatti-harakatning uslubi ham o’z ichida bayon etilgan. So’ng turli kasb

egalarining odobi, faoliyati ta’riflangan. Yuqoridagi javonmardlar qoida,

talablaridan, umuman, tajribalardan hozirgi davrda qanday foydalanish mumkin,

degan fikr tug’iladi. Ta’lim-tarbiyada o’rin-o’rni bilan bu talablarni singdirib

borish, ularniig hozirgi davrga moslaridan tanlab olish juda muhim. Zero,

Koshifiyning bu asari o’z-o’zicha paydo bo’lmagan, albatta. Javonmardlik haqida

ko’p ta’limiy-axloqiy asarlarda bayon etilgan. Xususan, Kaykovusning

"Qobusnoma" asarining oxirgi 44-bobi ham javonmardlikka bag’ishlangan.

Xusayn Voiz Koshifiyning "Futuvvatnomai Sultoniy" asarini tojik olimi

Qurbon Vose’ tojik tiliga va o’zbek olimi N.Komilov uning 12 bobidan 7 bobini

o’zbekchaga tarjima etdilar.

Sharqning buyuk allomalari Jomiy va Husayn Voiz Xazrati Mir Alisher

Navoiy, Abduraxmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy tomonidan yaratilgan va

hozirgi kunda ham ta’lim — tarbiya sohasida dasturi amal bo’lib xizmat qilayotgan

o’nlab pandnoma tipidagi asarlar komil inson tarbiyasida muhim rol o’ynab

kelmoqda. Demak, Sharq Uyg’onish davri pedagogik ta’limotida, ta’limiy-axloqiy

asarlarda komil inson tarbiyasi asosiy va muhim masalalardan sanalgan.

Shunga ko’ra, buyuk allomalar ilmiy bilimlarni rivojlantirish bilan birga

ta’limiy-axloqiy risolalar ham yaratib, yetuk inson tarbiyasining ham nazariy, ham

amaliy jihatlarini yoritib berganlar.

Nazorat uchun savollar:

1.Jaloliddin Davoniyning “Axloqiy Jaloliy” asari haqida so‘zlab bering.

2. Koshifiyning "Futuvvatnomai Sultoniy" asari haqida so‘zlab bering.

Mavzu bo’yicha mustaqil ishlash uchun savollar:

1. Husayn Voiz Koshifiy va futuvvat tarbiyasi?

2. Futuvvatlar tarbiya qoidalaridan qaysilaridan hozirgi davrda

foydalanish mumkin?

3. Siz hozirgi davr yoshlarini ma’naviy-axloqiy jihatdan qanday tasavvur

qilasiz?

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

196

Asosiy adabiyotlar:

1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.

2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qituvchi" 1995 yil.

3. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan

va texnologiyalar. 2010-yil

5.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

6. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

7. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y Qo‘shimcha adabiyotlar:

7.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

8.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

9.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

10.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

11.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

13.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

14.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

15.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

16.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

17.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.: NOSHIR,

2011. Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

5.www.bilim.uz

6.www.gov.uz. 7.www.buxdu.uz

11-MAVZU: XVII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha tarbiya,

maktab va pedagogik fikrlar rivoji.

REJA:

1. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.

2. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-tuzem

maktablarining tashkil etilishi.

3. Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi.

197

4.Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir

Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik

xizmatlari.

Tayanch sozlar: «Firdavsul-iqbol» asarida yozishicha, Abdulg’oziy Bahodirxon

davlat tepasiga kelgandan so’ng uyg’ur, nayman, qo’ng’irot, qiyot, nukuz, mang’it, qangli, qipchoq, jaloyir, alieli, do’rmon, yuz, ming urug’, «Shajarai turk»,

«Shajarai tarokima» va «Manofe’ul-inson»

ASOSIY MATN

1. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.

Rus gubernatorlarining maorif sohasidagi dastlabki siyosati.

Turkistonda gimnaziya va seminariyalarning ochilishi. Dastlabki paytlarda rus

gubernatorlari Turkistondagi diniy maktablarning o’qitish tizmiga aralashmaslik

siyosatini tutishdi, chunki ular aholini tobelikda saqlashda musulmon

maktablarining ta’sir doirasi juda katta ekanligini anglab yetishgan edi. Shuning

uchun mahalliy aholini har tomonlama qanoatlantiradigan yangi tipdagi o’quv

muassasalari ochish va ulardan o’z manfaatlari yo’lida foydalanish chor

hukumatining asosiy maqsadiga aylandi. Shu munosabat bilan 1870 yili general -

gubernator Bordovskiy rahbarligidagi maxsus komissiya tuzilib, u Turkiston

o’lkasidagi ta’lim - tarbiya muassasalarining ahvoli va o’qitish mazmunini

o’zgartirish borasida ish boshlab yubordi. Komissiya quyidagi o’quv

muassasalarini tuzish lozim deb topdi:

a) Toshkentda umumiy asoslarga ko’ra mahalliy millat bolalari o’qiy

oladigan erkaklar gimnaziyasini ochish; b) mahalliy tipda o’qitiladigan uch yillik o’qituvchilar seminariyasi tuzish;

c) seminariya qoshida boshlang’ich maktab ochish;

d) rus, o’zbek va qozoq bolalarining o’qishi uchun kasb - hunar sinflari

mavjud bo’lgan to’rt yillik umumiy ta’lim va xalq maktablari ochish.1

Bu loyiha qisman o’zgartirilgan holda 1875 yilda tasdiq etildi va shu yilning

o’zidayoq bunday tipdagi o’quv muassasalari o’lkaning ba’zi joylarida o’z

faoliyatlarini boshladi. Albatta bunga qadar ham ruslar o’zlarining bolalari uchun

maktablar tashkil qilib, Rusiyadagi o’qitish tizimini Turkistonda qo’llay boshlagan

edi. Jumladan, bunday maktablar 1866 yil Toshkentda, 1870 yil Samarqandda

ochiladi.

Loyihaga asosan o’lkada erkaklar va xotin - qizlar uchun progimnaziyalar va

gimnaziyalarning ochilishi bilan Turkiston maorif tizimi yangi bir bosqichga

ko’tariladi. Gimnaziya va progimnaziyalarning ochilishi bilan o’lkadagi azaldan

mavjud bo’lgan pedagogik g’oyalar, qarashlar va tushunchalarni o’zida

mujassamlashtirgan pedagogika fani ham Turkistonda paydo bo’ldi.

198

Gimnaziya va progimnaziyalarda pedagogikani maxsus fan sifatida o’qitilishi

o’z navbatida mahalliy xalq bolalariga ham ta’lim - tarbiya jarayonining qonun -

qoidalari bilan tanishishga imkon yaratdi. Albatta gimnaziyalarda o’qtilayotgan

fanlarning, shu jumladan pedagogika fanining ham mazmuni hukmron sinf

manfaatlariga moslashtirilgan edi. Shunday bo’lsada, mahalliy millat kishilari

uchun pedagogikani ruhshunoslik fani bilan birga qo’shib o’rganish katta

ahamiyatga ega edi.

Hozirgi zamon maktablari ham pedagogikani ruhshunoslik bilan birga o’tish

lozimligini talab qilayotganligi tufayli, biz quyida birinchi Toshkent xotin - qizlar

gimnaziyasi yettinchi sinfining ikkinchi bo’limi uchun pedagogika o’qituvchisi

Pankov tomonidan Demkov pedagogika darsligi asosida tuzilgan pedagogika

dasturini aynan keltiramiz. Bu dastur 20 mavzudan iborat bo’lib, necha soat

o’tilishi ko’rsatilmagan.

( V.T.Kacharov “Iz istorii narodnogo obrazovaniya v turkestanskom krae”.

Ros. izdat.-T.,1959. s.27.)

1-mavzu: Pedagogikaning ta’rifi.

Tarbiya to’g’risida tushuncha. Pedagogikaga yondosh fanlar. Pedagogikani

bo’linishi. Pedagogik atamalar.

2-mavzu: Jismoniy tarbiya.

Jismoniy tarbiyaning vazifasi: nafas olish, bolalar xonasi, toza havo, kiyim,

harakatli o’yinlar, jismoniy mashqlar, gimnastika, sayr qilish va ekskursiya.

3-mavzu: Ruhshunoslikning ta’rifi.

Ruhiy holatlarning bir - biridan farqi. Ruhiy holatlarning klassifikatsiyasi.

4-mavzu: Sezgi organlari.

Teri sezgisi, ta’m - maza, hid bilish sezgisi, eshitish, ko’rish sezgisi, sezgi

organlarini himoya qilish. Sezgining bo’linishi va ahamiyati.

5-mavzu: Sezgining ruhiy tomonlari. Idrokning o’sishi va sezgi organlarini

tarbiyalash. Tasavvur.

6-mavzu: Tasavvur asostsiatsiyasi, yondoshlik va o’xshashlik, kontrostlik.

Diqqat. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat. Diqqatni tarbiyalash.

7-mavzu: Xotira va uning turlari. Xotirani tarbiyalash. Xayol. Xayolni

tarbiyalash.

8-mavzu: Hissiyot. Uning paydo bo’lishi. Oddiy va murakkab hissiyotlar.

Affektlar.

9-mavzu: G’oyaviy, estetik, axloqiy, diniy hislar.

10-mavzu: Iroda to’g’risida tushuncha.

Iroda elementlari. Odat, orzu - havas, xarakter, temperament. Xarakterni

tarbiyalash.

199

11-mavzu: Bolalar psixologiyasi.

Aqlning rivojlanishi. Irodaning o’sishi. Hissiyotning o’sishi.

12-mavzu: Tarbiya va ma’lumot. Tarbiya olamining birligi.

13-mavzu: Bolalarda boshlang’ich aqliy taraqqiyot.

14-mavzu: Estetik tarbiya to’g’risida tushuncha va uning vazifasi.

Boshlang’ich estetik tarbiya va maktab.

15-mavzu: Irodani tarbiyalash. Odat va taqlidchilik qonuni. Irodaning

elementar tarbiyasi.

16-mavzu: Hissiyotni tarbiyalash.

Bolalik davridan axloqiy, diniy tarbiya berish.

17-mavzu: Didaktika.

Didaktikaning ta’rifi. Maxsus va umumiy ma’lumot. Umumiy ta’lim

kursining tarkibi.

18-mavzu: Didaktik qoidalar.

O’quv materiallari va fanlarni o’qittirishga qiziqtirish. O’qishning akramatik

va eritematik shakllari. Akramatikaning xususiy usullari. Eritematikaning xususiy

usullari - katixetika, evristika, dialog.

19-mavzu: Mashqlar. Topshiriqlar. Imtixonlar. O’quv rejasi va o’quv

dasturlari. Dars jadvali. Maktabning ichki tartib - intizomlari. Rag’batlantirish va

jazolash to’g’risida ma’lumot.

20-mavzu: Rus tili uslubiyoti - maktab ta’limida savod chiqarishning

boshlanishi. Tovush usuli asosida ruscha o’qitish uslubi. Bolalarni savodga

o’rgatishda sintetik usullardan foydalanish.1

Yuqorida bayon etilgan dasturga ham diniy, ham ilmiy tomondan

yondashilgan bo’lib, u hukmron sinf manfaatini o’zida ifoda etishiga qaramasdan,

o’sha davr uchun ham, hozirgi vaqt uchun ham muhim bo’lgan ta’lim berishning

samarali yo’llaridan birini o’zida mujassamlashtirgandi, ya’ni unda o’quvchilar

pedagogika fanini o’rganish jarayonida bolalarning voyaga yetkazishning omillari,

o’quvchilarni jismoniy, estetik, axloqiy va diniy ruhda tarbiyalash, bolalarning

psixik xususiyatlari, gigiena haqidagi ma’lumotlarga ham ega bo’lishardi.

Rus o’quv muassasalari hisoblangan gimnaziyalarda o’z davriga nisbatan

ilg’or uslublardan, ya’ni analitik - sintetik uslub, materialning mazmuniga oid

suhbat, lektsiya, illyustratsiya va demonstratsiya hamda boshqa uslublardan keng

foydalanilgan. Bu uslublar hozirgi zamon ta’lim uslublaridan o’z kamchiliklari

bilan farqlansada, o’sha davr maktablari uchun ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi uslublar

shaklida namoyon bo’ladi.

Gimnaziyalardagi ta’lim - tarbiya ishi o`sha davr o’zbek ma’rifatparvar

ziyolilarida ham katta qiziqish uyg’otdi. Shunday ma’rifatparvar ziyolilarimizdan

biri bo’lgan Zokirjon Xolmuhammad o’g’li Furqat 1889 yilda Toshkentga sayohat

200

qilib, u yerda ochilgan muassasalarining ish faoliyatidan ta’sirlanib, “Gimnaziya”,

“Ilm xosiyati” kabi asarlarini yozadi. Jumladan, u o’zining tarjimai holida

gimnaziya to’g’risida shunday deb yozadi: “... ul dars xonalarida ilmdin va rus

lug’otida, sarf va mantiq, nazm va nasr, ilmi hisob va lotin tili, yunon tili, nemis tili

va farang tilida jahonnoma ilmi va tarix tili va ilmi hikmat va musiqa va tasvir ilmi

o’qilar ekan”. Furqat gimnaziyaning ichki qonun - qoidalari haqida ham batafsil

ma’lumotlar beradi: “... Gimnaziya - madrasida o’qiydigan shogridlar har kuni

me’yorlik saboqlarini o’tkazib bo’lib, bad’az takror boshqa har xil kitob o’qimoqqa

mashg’ul bo’lur ekanlar. Gimnaziyada podsholikdan ikki kitobxona bo’lib, biri

madrasa mudarrislari uchun va biri shogirdlar uchun yemish va ham ul madrasa

uchun bir maxsus tabib bor ekan. Har kuni kelib, shogirdlarini ko’rib,

salomatliklari uchun ob - havo xususida ko’p diqqat ko’rguzar ekan. Gradus nom

asbob birlan garmu sari me’yorini bilib, o’n to’rt darajada issiqni tutar ekanlar. Har

kuni dars xonalarini ventilyator nom asboblar bilan ravzanini ochib, eski havolarni

chiqarib, derazalardagi maxsus kichik darichalarini ochib, bog’din toza havo

kirgizur ekanlar...Xullasul kalom, bizlar ul madrasada ajoyib va g’aroyib tartiblarni

ko’rib taajjub qildik... kelib o’z ahboblarimizga ul gimnaziyada ko’rgan va

eshidganlirmizni bayon qildik, alar ham zavqlanib ko’rmoq orzusida bo’ldilar”. 2

Furqat shu tarzda avval gimnaziyada o’qitiladigan fanlar haqida, keyin esa

undagi ichki tartib - intizom, sanitariya-gigiena holatlarining afzalliklari haqida

gapirib, o’lkadagi musulmon maktablarini ham gimnaziyalardan namuna olishga

chorlaydi.

XIX asrning oxirlarida rus gubernatorlari tomonidan o’lkada ochilgan

seminariyalar o’z mazmuniga ko’ra gimnaziyalarga o’xshab ketsada, ular

gimnaziyalarga nisbatan ko’p afzalliklarga ega edi. Eng avvalo seminariyalarda

pedagogika fani ancha mukammal o’qitilar edi. Buni biz seminariyaning o’quv

rejasidagi pedagogika dasturining tushuntirish xatidan ham ko’rishimiz mumkin.

Ya’ni unda quyidagicha fikrlar bayon etilgan: “Seminariyada boshqa fanlar orasida

pedagogika fani ilohiyot qonunidan keyin birinchi o’inda turmog’i kerak. Chunki

bu predmet pedagogik faoliyatga alohida mutaxasislar tayyorlaydigan

predmetdir”.1

Turkistondagi o’qituvchilar seminariyasi Rusiya imperasiyadagi

seminariyalardan qisman farq qilib, birinchi sinfdan to’rtinchi sinfga haftasiga yetti

soat pedagogika fani o’qitilar edi. Rusiyadagi seminariyalarda esa o’quv muddati

uch yil bo’lib, ikkinchi va uchinchi sinflarda haftasiga olti soat pedagogika fani

o’qitilar edi. Xuddi gimnaziyalarda bo’lgani kabi seminariyalarda ham bolalarga

ta’lim - tarbiya berishda ruhshunoslik faniga alohida e’tibor berilardi.

Seminariyalarda qo’llaniladigan asosiy darsliklar milliyligimizni aks ettira olmasa-

da (Bokning Paulson tarjimasidagi “Odam tanasi va uning hayoti”, Dettesning

201

“Pedagogika amaliyoti ocherki”, Nikolayevning “Pedagogikaning bosh asoslarini

o’rganishga rahbarlik”, Elenitskiyning “Umumiy pedagogika”, Miropolvskiyning

“Didaktika darsligi”, Struvening “Elementar logika” darsligi va boshqalar)

seminariyada pedagogika va ilohiyotdan tashqari, arifmetika, geometriya, fizika,

tabiatshunoslik kabi fanlarning o’tilishi hamda seminariyaning ma’lum bir rejimga

asosan ish olib borishdan hozirgi maktablarimiz istiqbolini yaratishda ham yordam

beradi deb o’ylash mumkin.

Fikrimizni tasdiqlash uchun Turkiston o’qituvchilar seminariyasining jamoasi

tomonidan ishlab chiqilgan rejimga to’liq keltiramiz.

“Tarbiyalanuvchilar ertalab olti yarimda turishib, ko’rpa - to’shaklarini

tartibga keltirishadi, toki ular yarim soatdan keyin ertalabki namozga tayyor

bo’lsishlsin

Soat 7 da ertalabki namoz.

Soat 7 dan 15 minut o’tganida tongi saharlik.

Soat 7 dan 55 minut o’tgandan to soat II ga qadar 3 soat dars.

Soat II da ertalabki nonushta.

Soat II dan 45 minut o’tgandan to I dan 45 minut o’tganga qadar yana ikki

soat dars.

Soat I dan 45 minut o’tgandan to 3 dan 45 minut o’tganga qadar gimnastika,

musiqa va ashula.

Soat uchdan 45 minut o’tganda tushlik ovqat.

Soat 4 dan 30 minut o’tgandan to soat 6 ga qadar qo’l mehnati, mahalliy

tildan amaliy mashg’ulotlar.

Kech soat 7 da non va choy.

Kech soat 7 dan 30 minutdan to 10 gacha kechki o’quv darslari.

Soat 10 da kechki namoz.

Soat 10 dan 30 minut o’tganda tarbiyalanuvchilar dam olishga yotadilar.2

Seminariyada bunday tartib - intizomning qo’yilishi tarbiyalanuvchilarni har

tomonlama - rejim asosida ishlashi uchun qattiq talab qo’yilganidan dalolat berib,

samarali ish olib borish katta ahamiyat kasb etar edi. Seminariyada o’quvchilar

ta’lim - tarbiyaga oid nazariy bilimlarni olish bilan bir qatorda, seminariya qoshida

ochilgan namunaviy bilim yurtlarida amaliy mashg’ulotlar o`tkazish orqali o’z

mahoratlarini ham oshira boradilar. Namunaviy bilim yurtlari seminariya

tarbiyalanuvchilarini mustaqil suratda dars o’tishlari uchun ham barcha zarur shart

- sharoitlarni yaratib beradi. Tarbiyalanuvchilar namunaviy bilim yurti

o’quvchilaridan o’tiladigan mavzuni olib, o’qituvchi rahbarligida atroflicha

darsning reja - konspektini tuzishar va shundan keyingina dars berishga kirishar

edilar. Tarbiyalanuvchilar mustaqil o’tgan hir bir darsiga predmet o’qituvchilari

202

ishtirok etishar va pedagogika darsida ularning o’tgan darslari o’qituvchilar

tomonidan tahlil etilib, ularga zaruriy uslubiy ko’rsatmalar beriladi.

Umuman seminariyada olib borilgan ta’lim - tarbiya ishlari bir tomondan

o’lkada rus pedagoglarining g’oyalarini tarqatishga katta ta’sir ko’rsatgan bo’lsa,

ikkinchi tomndan bu tadbirlar Turkistonda pedagogika fanini taraqqiyotiga ham

ijobiy hissa qo’shdi.

2. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-tuzem

maktablarining tashkil etilishi.

Turkistonda rus-tuzem maktablarining yuzaga kelishi. O’lkada

g’oyaviy kurashning keskinlashuvi. XIX asrning 80 - yillaridan boshlab o’lkani

muvaffaqiyatli egallab olgan ruslar gimnaziya va seminariyalaridan birmuncha

fraq qiladigan rus-tuzem maktablari ochishga kirishdilar. Bu maktabning yuzaga

kelishiga asosiy sabab chor hukumatining mahalliy xalqlar orasidan tayanch

shaxslarni yuzaga keltirish, o’zlarining manfaatlari yo’lida xizmat qiluvchi

tarjimonlar tayyorlash, o’lkadagi ruslashtirish siyosatini muvaffaqiyatli amalga

oshirish edi. Dastlabki rus-tuzem maktabi 1884 yilning 19 dekabr kuni Toshkentlik

savdogar Said Azimboyning uyida ochiladi. 1886 yilga kelib esa bunday maktablar

rasmiy jihatdan tasdiqdan o’tadi va shu yilning o’zidayoq 14 ta rus-tuzem maktabi

ishga tushadi. Bu rus-tuzem maktablaridagi o’qish muddati 4 yil bo’lib, bu vaqt

ichida o’quvchilar rus tili, rus qonunlari, matematika, hunarmandichilik va shariat

amallaridan tahsil olishardi.1

Rus-tuzem maktablari obyektiv jihatdan olib qaraganda Turksitonda mavjud

bo’lgan diniy maktablarga nisbatan aholini ko’proq o’ziga jalb eta boshladi.

Shuning uchun ham dastlabki paytlarda o’lkada rus-tuzem maktbalari va ularda

tahsil oluvchi o’quvchilar miqdori yildan - yilga oshib bordi. Bu narsani quyidagi

ma’lumot ham isbotlashi mumkin: “1885 yilning 1 yanvarida “rus-tuzem”

maktablarida 39 ta o’quvchi bo’lgan bo’lsa, 1896 yilning 1 yanvariga kelib bunday

tipdagi maktablarda tahsil oluvchilar soni 650 taga yetdi”.2

Rus - maktablari har tomnlama mahalliy boylar va yirik savdogarlarni

qanoatlantirar edi. Shu sababli ham 1900 yilda bir guruh mahalliy savdogarlar

Turkiston general - gubernatori va Turkiston o’quv okrugi boshlig’iga iltimosnoma

bilan murojaat etishib, Toshkent shahrining o’zida mahalliy bolalarning bilim

olishi uchun 10 ta rus - tuzem maktabi ochib berishlarini (Abdullayev I. Eski

maktabda xat-savod o’rgatish. O’rta va oliy maktab nashriyoti.-T., 1960, 78-bet.)

so’rashadi. Bu maktablar bolalar bilan to’lib ketishiga ham mahalliy savdogarlar

o’z iltimosnomalarida kafillik berishadi.1

Rus - tuzem maktablaridagi darsliklar sodda va ixcham ko’irinshda bo’lishiga

qaramay, mahalliy millat an’analari va urf - odatlari, umuman mahalliy xalqning

203

o’ziga xos xususiyatlaridan tamomila yiroqda edi. Buni biz quyidagi darslik va

o’quv qo’llanmalarini qarab chiqish bilan ham ko’rishimiz mumkin:

B.N.Nalivkinning 1885 yili nashr ettirgan “Azbuka dlya russko-musulmanskix

shkol o naseleniya Turkestanskogo kraya” darsligi, M.M.Oraqulovning

“Samouchitel russkogo yazika dlya russko-musulmanskix shkol” nomli darsligi,

S.M.Gromenitskiy tomonidan tuzilgan “Pervaya kniga dlya chteniya”, “Vtoraya

kniga dlya chteniya”, “Tretaya kniga dlya chteniya” darsliklari va boshqalar.

Ushbu darsliklarda qo’llanilgan uslublar hozirgi davrimiz uchun yetarlicha

ahamiyat kasb etsada (V.N.Nalivkin darsligida qo’llanilgan tarjima metodi,

S.M.Gromenitskiy darsligidagi rasm - ko’rgazmalardan foydalanishni birinchi

o’ringa qo’yilishi va hokazo), biroq bu darsliklarda asosan rus klassiklarining

asarlari ifoda etilgan edi. Jumladan: I.A.Krilovning “Lisa i vinograd”, “Mish’ i

krisa”, “Dve bochki”, “Volk i juravl”, “Vorona i lisitsa”, “Zayats na lovle”,

“Krestyanin i rabotnik”, “Zerkalo i obezyana”, “Strekoza i muravey”, “Melnik” va

boshqa masal va she’rlari, A.S.Pushkinning “Utro”, “Anchar”, “Skazka o ribake i

ribke” kabi she’rlari hamda M.Yu.Lermontov, N.A.Nekrasov, K.D.Ushinskiy,

L.N.Tolstoylarning bolalarbop asarlari yuqoridagi darsliklardan joy olgandi.

Albatta, o’zbek ziyolilari ham rus - tuzem maktablari uchun darsliklar yarata

boshladilar. Ammo bunday darsliklar o’zbek tilida yozilgan bo’lsada,

milliyligimizni to’lasincha aks eta olmas edi. Rus - tuzem maktablari uchun

yozilgan darsliklar jumlasiga Saidrasul Saidazizovning S.M.Gromenitskiy

tavsiyasi bilan 1902 yilda yozgan “Ustozi avval” nomli o’zbek tilidagi darsligi

misol bo’la oladi. Bu darslikdagi materiallar bolalarning yoshlik xususiyatlariga

moslashtirilgan bo’lib, unda tarbiyaviy holatlar ham ifoda etilgan. Bu kitobdagi

ko’p materiallar rus adiblarining bolalarbop asarlaridan tarjima qilgandir.

Jumladan, darslikda L.N.Tolstoyning “Bola va otasi”, A.I.Krilovning “Tulki va

uzum”, M.Oraqulovning “Rus vatani”, M.Grimenitskiyning “Yolg’onchi cho’pon”

kabi asarlari aynan tarjima qilingandir. Shu bilan birga S.Saidazizov o’z darsligida

o’quvchilarni axloqiy jihatdan tarbiyalashga yordam beradigan ba’zi bir xalq

maqollaridan ham o’rinli foydalangan. Masalan “Dunyoning yorug’ligi ilm

birla”, “Ilmsiz aql yengsiz kiyim”, “Ko’p bil, oz so’zla”, “O’ylamay so’zlagan

og’rimay ulur”, “Tilingni saqla, o’zingni chaqmasin”, “Har kimni o’zidan ulug’

ko’rmoq uiug’likka yetkarur”, “Kishi birovga xizmat qilsa, anga ham xizmat

qilurlar”, “Nodon qo’lida tillo tuproqdir” va hokazolar.2 Muallif darsligining bir

bo’limida hatto Qur’oni karim to’g’risida ham fikrlar bildirib o’tgan.

Rus - tuzem maktablari uchun o’zbek tilida yozilgan boshqa darsliklarga

N.A.Badinovning “Sullami avval”, Mulla Rustambek ibn Yusufbekning “Ta’limi

avval”, Ali Asqar Qalininning “Muallimi soniy”, Mulla Muhammadrasul

204

Rasuliyning “Rahbari forsiy”, “Bolalar bog’chasi” kabi darsliklari misol bo’la

oladi.

Rus - tuzem maktablarida foydalanilgan o’zbek tilidagi darsliklar o’lkadagi

pedagogik g’oyalarning rivojlanishiga samarali ta’sir etsada, ularda mahalliy xalq

bolalariga, ayniqsa mehnatkashlarning bolalariga ta’lim - tarbiya berish to’g’risida

hech bir fikr bayon etolmagandir. Buni o’sha davr darsliklarini atroflicha tahlil

etgan Yo’ldosh Abdullayevning bergan ma’lumotlaridan ham ko’rish mumkin:

Masalan u kishi S.Saidazizovning “Ustozi avval” darsligi to’g’risida shunday

deydi: “... u mehnatkashlar ommasining qanday og’ir hayot kechirganlagi,

mehnatkashlarning bolalari o’qishi uchun imkoniyat yo’qligi haqida churq

etmaydi”.1

Rus - tuzem maktablaridagi ta’lim - tarbiya ishlari mahalliy xalq manfaatlarini

namoyon etmaganligi o’z navbatida Turkiston o’lkasidagi siyosiy qarama -

qarshiliklarni kelib chiqshiga olib keldi. Rus gubernatorlarining bosqinchilik

siyosatini anglab yetgan mahalliy xalq orasida milliy ozodlik harakati boshlab

yuborildi.

Rus - tuzem maktablaridagi ta’lim mazmuni mahalliy aholini o’ziga jalb eta

olmaganligiga qaramasdan, eski diniy maktablardan har tomonlam afzal bo’lgan

ta’lim -tarbiya usullarining ruslar tomonidan o’lkada qo’llanila boshlashi hamda

rus - tuzem maktablari uchun dastlabki o’zbek tilidagi darsliklarning yaratilishi va

o’qitish jarayonida ta’lim berishning qadimiy bo’g’in (hijo) uslubidan tovush

uslubiga o’tilishi jkda katta ahamiyatga ega bo’ldi.

3. Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi.

Jadid maktablarining vujudga kelishi. Turkistondagi jadid (jadid so’zi

arabcha “yangi usul”, “yangilik” demakdir) maktablarining yuzaga kelishi mashhur

qrim tatar arbobi Ismoilbek Gaspirali nomi bilan bevosita bog’liqdir.

1851 yilda tavallud topgan Ismoilbek Gaspirali ilg’or demokratik g’oyalarni

musulmonchilikning diniy asoslari bilan birlashtirish yo’lida qizg’in kurash olib

bordi. Turkiy xalqlarning milliy mustaqilligi uchun kurashgan Ismoilbek Gaspirali

o’z navbatida jadidchilik oqimining asoschisi sifatida dunyoga tanildi. Ko’p

yurtlarda safarda bo’lgan Ismoilbek Gaspirali xalq taraqqiyoti birinchi navbatda

maorifga bog’liq ekanligini anglab yetib, jamiyatdagi tub o’zgarishlarni amalga

oshirishni yangi usuldagi maktab tuzishdan boshladi. Gaspirali tomonidan ochilgan

yangi usuldagi maktab tez orada shuhrat qozondi. Jadid maktablarining ommaviy

tus olishiga asosiy sabab I.Gaspirali tomonidan 1883 yildan boshlab nashr etila

boshlangan “Tarjimon” gazetasi bo’ldi. Shu bilan birga Ismoilbek Gaspirali o’zi

tashkil etgan maktab uchun bir qator darsliklar va o’quv qo’llanmalari ham yaratdi.

205

Uning yangi usuldagi maktab hayotiga bag’ishlangan asarlari jumlasiga “Hujai

Subyona”, “Qirsati turki”, “Rahbari muallimin” kabi darslik va o’quv

qo’llanmalarini kiritsa bo’ladi. Gaspiralining ushbu asarlari o’quv jarayonini

tashkil etish, darsliklarga qo’yiladigan talablar, musulmon o’quv adabiyotida

qo’llaniladigan didaktik va metodik ko’rsatmalar bilan jadid maktablari

taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shdi.

I.Gaspirali boshqa turkiy xalqlar qatori o’zbek millatidagi ijtimoiy fikrlar

taraqqiyoti, va shu jumladan, haqiqiy vatanparvar o’zbek ziyolilari,

pedagoglarinning kamol topishida ham o’chmas iz qoldirdi.

U 1893 yilda Buxoro xoni Abdullaxonga Turkistonda yangi usul maktabini

ochilishga yordam berish uchun mukrojaat etadi. Ammo uning taklifi dastlab inkor

etiladi. Shundan so’ng Gaspirali o’z maqsadiga erishish uchun qozon tatar

ziyolilaridan madad so’raydi. Va nihoyat, 1897 yilga borib unga Turkiston

o’lkasida yangi usuldagi maktab ochishga ruxsat etriladi.

To’lasincha milliy ruhda sug’orilgan jadid maktablari mahalliy xalqqa manzur

bo’ladi va tez orada bunday maktablar Munavvar Qori, Mannon Qori,

Mahmudxo’ja Behbudiy, Salohiddin domla, Shamsiddin domla, Mulla Jo’raboy,

Mirzo Abdulvohid, Mulla Ikrom kabi mahalliy ziyolilar tomonidan ham ochiladi.

Gaspiralining taraqiyparvar g’oyalari asosida yurtimizda jadid maktablariga

asos solgan ziyolilar o’lkadagi milliy - ozodlik harakatining ham rahnamolariga

aylanadi. O’zbek jadidlarining siyosiy kurashlari shu darajaga borib yetadiki, hatto

ularga qarshi har bir xatti - harakatni ham siyosiy baholovchi politsiya ish

qo’zg’aydi. Yuqoridagi fikrimizni tarix fanlari nomzodi Hamdam Sodiqovning

maqolasi ham isbotlashi mumkin. H.Sodiqovning yozishicha, 1906 yilning

bahorida Frantsiya bosh shtabi ikkinchi byurosi (harbiy razvedka) topshirig’i bilan

Turkistonga kelgan mayyor Laykosta ham o’sha davrda mavjud bo’lgan barcha

firqa va tashkilotlar orasida eng e’tiborli va kelajagi porloq deb, aynan o’zbek

jadidlarni tilga oladi.1

Turkiston o’lkasida ashaddiy milliy ozodlik harakatining targ’ibotchisi

Munavvar Qori Abdurashidxonov edi.

1878 yilda Toshkentda mudarris oilasida dunyoga kelgan Munavvar Qori

avvaliga Toshkentdagi “Yunusxon” va keyinchalik Buxorodagi oliy madrasada

tahsil olib, Ismoilbek Gaspirali ta’siri ostida yangi usul maktablari barpo qilish

yo’lida ish boshlaydi. Shu munosabat bilan 1907 yilda u yangi usuldagi maktab

ochib, shu maktabda 5 yillik boshlang’ich ta’limni 3 yildayoq amalga oshiradi.

Munavvar Qori ham boshqa o’zbek ziyolilari qatori yangi usul maktabi uchun

darsliklar yaratadi. Uning bunday darsliklari jumlasiga “Adabi avval” va “Adabi

soniy” kitoblarini kiritish mumkin.

206

Munavvar Qori o’z siyosiy qarashlarini jadid Ismoil Obid bilan hamkorlikda

1906 yilda chiqara boshlagan “Taraqqiy” gazetasida hamda “Taraqqiyparvar”

firqasi faoliyatida ifoda etadi.

Jadidlar o’zlarining siyosiy qarashlari jihatidan 1917 yilgi Oktyabr

inqilobidan so’ng ikki tarafga bo’linib ketishadi. Bir toifa jadidlar (Munavvar Qori,

Mahmudxo’ja Behbudiy, Eson Musayev, Shorasul Zunnun va boshqalar) o’z

g’oyalarida qat’iy turishgan bo’lsa, boshqa bir toifa jadidlar esa (masalan

A.Avloniy) keyinchalik proletar inqilobi tarafdorlari safiga qo’shilib ketadi.

XX asrning boshlarida o’zbek pedagogikasi taraqqiyotiga salomqli hissa

qo’shgan pedagoglarimizdan biri Abdulla Avloniyning pedagogik qarashlari turli

xil g’oyalar o’rtasida kurashlar bilan o’tadi. Dastlabki jadidchilik oqimining ko’zga

ko’ringan namoyondalaridan hisoblangan A.Avloniy zamon zayliga qarab ish

ko’rib, oktyabr inqilobi tarafdorlari tomoniga o’tib ketadi. Shunday bo’lsa - da, u

o’zbek pedagogikasida muhim o’rin egallaydi.

A.Avloniy 1906 yildayoq Mirobid mahallasida yangi usuldagi maktab ochadi.

Uning bu maktabida diniy bilimlar bilan bir qatorda bir qator amaliy

fanlardan ham saboq berilardi. A.Avloniy bolalarning axloqiy tarbiyasiga alohida

e’tibor beradi va shu sababdan o’z maktabida “axloq” darsini o’ta boshlaydi.

Avloniy Turkiston maktablarida axloq - odob to’g’risidagi bilimlar berilishi

lozimligini quyidagicha tushuntiradi: “... Turkiston maktablarida o’z shevamizda

yozilishi mukammal “axloq” kitobining yo’qligi ofrodi millatining shunday bir

asarga tashna va muhtoj ekanligi o’zim muallimlar jumlasidan bo’lganligimdan

manga ham ochiq ma’lum bo’ldi. Shuning uchun ko’p vaqtlar tajriba so’ngidan

adibi muhtaram shayx Sa’diy usulida yozmoqni, garchi og’ir ish bo’lsa - da

o’zimga muqaddas bir vazifa ado qilaroq va bu kamchilikni orodin ko’tarmakni

munosib ko’rdim”.1

Pedagog maktablarda “axloq” darslarini tashkil qilishni o’z zimmasiga olgan

holda, 1913 yilda “Turkiy guliston yoxud axloq” nomli ta’lim - tarbiya

masalalarini chuqur bayon qiluvchi asar yaratadi. Uning bu asarida xulqiga qarab

kishilarning ikkiga bo’linishlari (“yaxshi xulq” va “yomon xulq”), tarbiya turlari,

tarbiyani to’g’ri tashkil etish va boshqa qimmatbaho fikrlar berilgan. Jumladan,

A.Avloniy tarbiya sarlavhasi ostida tarbiya turlariga alohida to’xtalib, tarbiyani

to’rt turga bo’ladi: tarbiyaning zamoni; badan tarbiyasi; fikr tarbiyasi (aqliy

tarbiya); axloq tarbiyasi.

Abdulla Avloniy tomonidan tarbiyanin yuqoridagi tartibda aniqlanishi uni

bolalarga xos xususiyatlardan chuqur xabardor ekanligidan darak beradi. U

“Tarbiyaning zamoni” mavzusidagi bolalarga tug’ilgan kunidan boshlab tarbiya

berish zarurligini hamda tarbiyani to’g’ri tashkil qilish uchun tarbiyachi, ota - ona,

muallimlarning o’zlari ham tarbiyalangan kishilar bo’lishi lozimligini qayd qilib

207

o’tadi. “Badan tarbiyasi” mavzusida insonning salomat bo’lishi uchun hamisha

badan tarbiyasi zarurligini ko’rsatib, “... o’qimoq, o’qitmoq va o’rganmoq uchun

insonga kuchli kasalsiz jasad lozimdur”, - deydi. Qolgan ikki - aqliy va axloqiy

tarbiya mavzularida esa A.Avloniy o’qitishda ta’lim - tarbiyaning birligiga,

tarbiyada esa o’qituvchilarning ibrat - namunasiga ahamiyat berish shartligini

ta’kidlab o’tadi.2

A.Avloniy ham o’sha davriy faoliyat ko’rsatgan boshqa ziyolilar qatori tashkil

qilgan maktablari uchun darsliklar ham yozadi. Uning “Birinchi muallim” va

“Ikkinchi muallim” kabi darsliklari shular jumlasidandir. Bundan tashqari

A.Avloniy o’z zamondoshlari orasida pedagogika fanini birinchi bo’lib tilga olgan

va o’zining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida pedagogika “Pedagogiya” - bola

tarbiyasining fani demakdir, deb to’g’ri ta’rif bera olgan buyuk pedagog hamdir.

Shu jihatdan ham uni o’zbek pedagogikasi taraqqiyotini yuqori bosqichga

ko’targan olimlar qatoriga kiritsa bo’ladi.

Jadidlar orasida dastlabki paytlarda sovet hokimiyatiga xayrixoh bo’lib, lekin

tez orada o’zlarining bu hokimiyat to’g’risidagi fikrlari xatoligiga iqror bo’lishib,

to’g’ri yo’lga kirib olgan ziyolilar ham mavjud edi. Bunday ziyolilarga Xo’ja

Xoniy, Hasan Qori, Salimxon Tillaxoniy, Mir Geydilarni kiritish mumkin.

Jadidlarning aksariyati esa millatimiz ravnaqini boshqa turkiy xalqlar

madaniyati va maorifi yo’lidan borishda deb bilishardi. Bunday jadidlar misolida

bevosita Turkiya bilan aloqada bo’lgan toshkentlik ziyoli Eson Musayev

faoliyatiga to’xtalib o’tsak arziydi.

Toshkentdagi “Kallaxona” madrasasini a’lo darajada bitirgan Eson Musayev

o’zining pedagogik faoliyatini eski maktabda, rus - tuzem maktabida til, adabiyot,

tarix, jug’rofiya fanlaridan dars berishdan boshlaydi. Ammo bu maktablardan biri

zamon talabiga va ikkinchisi milliylikka muvofiq kelmasligini anglab yetgan

E.Musayev 1909 yilga borib o’z hovlisida jadid maktabi ochadi. U o’z maktabiga

Turkiyadagi maktablarining ta’lim tizimini olib kirishni maqsad qilib, 1911 yilda

Istambul shahriga kelib, u yerdagi universitetga til - adabiyot, tarix - jug’rofiya

mutaxasisligi bo’yicha o’qishga kiradi. 1916 yilda esa universitetni tugatgan Eson

Musayev Turkiyada ishga olib qolishadi. U Istambul universitetida til tarixi va

qadimgi turkiy xalq og’zaki adabiyoti - folklordan dars bera boshladi. 1920 yili

unga “afandi” ilmiy darajasi beriladi. 1922 yil u Teshkentga qaytib keladi va

dastlabki yillar pedagogika texnikumida, keyinchalik esa O’zbek milliy bosh

kutubxonasida ishlaydi. 1928 yilda E.Musayevni aksininqilob sifatida qamashadi

va 1938 yilda sobiq Ittifoq sudi uni otuvga hukm qiladi.

Eson Musayev o’z g’oyalarida hamisha sodiq qoladi va u qayerda o’qituvchi

bo’lib ishlagan bo’lsa, o’sha yerdagi o’quv jarayonini Turkiyada olgan tajribalari

asosida tashkil etishga harakat qiladi. Shu boisdan ham qamoqqa keltirilgan Eson

208

Musayev Mavrining “Turkiya maktab tizimi va ta’lim jarayoni qanday edi? Nima

maqsadda ular maorifini bu yerga tadbiq etmoqchi bo’lding?” tarzida bergan

savoliga “Turkiyada boshlang’ich ta’lim tekin va 5 yillikdir. “Sultoniya” maktabi

ikki bosqichli bo’lib, unda til, adabiyot, axloq, milliy e’tiqod, jug’rofiya va

riyoziyot o’qitiladi. Bunda 186 talaba tahsil oladi. Tushunmagan tema va

mavzulari, jumboqlarni so’rashadi, muallimlar talabaga izoh berib, tushuntiradi.

Shu sababli men Turkiyada o’rganib kelgan maorif tizimi, milliy maktab ta’limini

o’z yurtimda qo’llashga kirishdim. O’sha Turkiyada o’qib yurgan onlarimdayoq

Turkistonda jadid maktablarini ochib, ularni milliylashtirishni rejalashtirgan edim”,

- deb javob beradi.1

Jadidlar tuzgan maktablar tabiiy sharoiti, jihozlanishi, katta - kichikligi bilan

bir - biridan tubdan farq qilsa - da, ularda asosan bir xildagi fanlar o’qitilar, bu

maktablarning barchasidagi o’quv jarayoni I.Gaspirali targ’ib etgan ilg’or

demokratik g’oyalar va musulmonchilikni diniy asoslarini birgalikda o’rgatilishi

asosida amalga oshirilar edi. Ushbu maktablarning o’qituvchilari oldiga

qo’yiladigan vazifa nafaqat o’quvchilarga bilim berish bo’lmay, balki ularda

hayotiy fikrlash, qiziqish uyg’otish, ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish

hamda o’quvchilarni milliylik ruhida tarbilash ham edi.

Jadidlar tuzgan maktablarda aholiga ilmiy - ommabop bilim berish muhim

pedagogik vazifa hisoblanar edi. Shu bilan birga bu maktablardagi bilimlar sodda

va tushunarli holda ifoda etilardi. Bu maktablarda diniy bilimlar bilan birga

hayotda eng zarur bo’ladigan ilmiy bilimlar, ya’ni ona tili, riyoziyot,

jug’rofiya fani asosan o’lkashunoslik materiallari asosida o’rganilardi. Bolalar

intizomiga jadid maktablarida alohida e’tibor berilar, bolalarga ta’lim - tarbiya

berishda dinning tarbiyaviy ahamiyatidan samarali foydalanilar edi. Katta moddiy

qiyinchiliklarga qaramasdan iqtidorli bolalar tahsil olish uchun chet ellarga

yuborilardi.

O’zbek jadidlarining atoqli namoyondalaridan biri bo’lgan Mahmudjg’xo’ja

Behbudiy o’zining “Usuli jadid chigune ast?” nomli maqolasida yangi usul

maktabidagi ta’lim mazmunini quyidagicha ta’riflaydi: “Usuli jadid maktabi

bolalarga boshqa usuldagi ta’lim beradi. Bu usulni janob Ismoilbek Rusiya

musulmonlari orasiga tarqatdi. Bu usuldagi maktab savtiya, ya’ni yangi usuldagi

boshlang’ich maktabdir. Bu maktabning natijasi bolalar zudlik bilan o’qish va

yozishni o’rganadilar, ular nimaiki o’qisalar, uning ma’nosini tushnadilar.

O’quvchilar o’qiganlaridan lazzatlanadilar”. (M.Behbudiy “Usuli jadid chigune

ast?” Buxoroi sharif, № 139, 1912 y., 28-noyabr.)1

Jadidlarning yana bir muhim fazilati shundaki, ularning ko’pchiligi ta’lim

mazmuniga yangicha yondashgan holda o’zbek tilida darslik va o’quv

209

qo’llanmalarini yaratishgan va ushbu asarlari orqali o’z uylarida maktablar ochib,

bolalarga ta’lim-tarbiya berishgan.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, talabalarning XIX asr oxiri va XX asr

boshlarida vujudga kelgan Turkiston o’lkasidagi maktablar taraqqiyoti tarixiga oid

bilimlarga ega bo’lishlari, o’z navbatida ularning bo’lg’usi pedagogik

faoliyatlariga ham katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bulajak o’qituvchilarimiz o’tgan

asrning oxiri va asrimiz boshlarida vujudga kelgan barcha tipdagi o’quv

muassasalarining o’quv jarayoning tashkil etilish yo’llariga va o’qitish uslublariga

tanqidiy yondashgan holda ularning o’z faoliyatlarida samarali foydalanishlari

mumkin. Jumladan, maktab o’quvchilarining o’zaro muloqatlarida uchrab

turadigan salbiy holatlar, bolalarning individual xususiyatlariga o’qituvchilar

tomonidan yetarlicha e’tibor qaratilayotmaganligi va umuman zamonaviy

maktablarda tartib-intizomning juda susayib ketganligi xuddi gimnaziya va

seminariyalarda bo’lgani kabi bolalarga pedagogik va ruhshunoslik fanlarini birga

qo’shib o’rgatishni taqozo etmoqda. Bundan tashqari bo’lajak o’qituvchilarni

etishtirib chiqarayotgan oliy o’quv yurtlarimiz, pedagogika bilim yurtlarimizda

ham pedagogika va ruhshunoslik fanlariga ajratilgan soatlar miqdorini yanada

oshirish hamda iloji boricha bu ikki fanni birga qo’shib o’qitish lozimdir.

Gimnaziya va seminariyalardagi o’quv jarayonining qat’iy bir rejim asosida

olib borilishi va bu o’quv muassasalarida bolalarning salomatligiga alohida e’tibor

berilishi (har kuni sinf xonalarini shamollatib turilishi va o’quvchilar hamisha

vrach nazorati ostida bo’lishlari) o’tgan asrning oxiri va asrimiz boshlarida

o’zining ijobiy natijalarini ko’rsatgan edi. O’z navbatida bolalar salomatligi uchun

sanitariya-gigiena qoidalariga to’liq rioya qilish va o’quvchilarning ma’lum bir

rejim asosida ish olib borishlari hozirgi maktablar uchun ham juda muhimdir.

“Usuli qadimiylar” yoqlab chiqqan eskicha o’qitish maktablaridan ham

hozirgi davrimiz uchun progressiv bo’lgan g’oyalarni olsa bo’ladi. Bulardan biri

o’qitishda qat’iylik printsipiga rioya qilishdir. Eski maktablarda bola biror bilimni

mukammal o’rganib olmaguncha sinfdan-sinfga ko’chirilmas edi.

Eskicha o’qitishda bo’lgani kabi o’quv jarayonida qat’iylik printsipining

yo’lga qo’yilishi zamonaviy maktablarimiz uchun ham juda zarurdir, chunki,

o’zlashtirmovchi o’quvchi talabalarni zo’rma-zo’raki sinfdan -sinfga, kursdan-

kursga ko’chirish orqali hozirgi davr o’qituvchilarining ham, o’quvchilarining

ham yildan-yilga bilim saviyalari pasayib bormoqda.

Jadid maktablarida amalaga oshirilgan ta’lim-tarbiya ishlari milliy

maktabimizni yaratish va unda pedagogik faoliyat bilan shug’ullanishda bo’lajak

o’qituvchilarimiz uchun dasturamal vazifasini o’tashi mumkin.

O’ylaymizki, xuddi jadid maktablarida bo’lgani kabi, zamonaviy

maktablarimizda dunyoviy fanlar bilan birgalikda islom dinining asoslarini ham

210

o’rgatishni yo’lga qo’yish, o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda jadidlar ilgari

surgan g’oyalar — milliy-ma’naviy qadriyatlarimiz, milliy urf-odatlarimiz, xalq

pedagogikasiga tayanib ish ko’rish, bolalarning qiziqish va layoqatlarini o’rganib ,

ularga sodda va tushunarli bo’lgan bilimlar berish, bolalarning yosh va individual

xususiyatlariga moslashtirish, o’qitishda ko’rgazmalikka va tabiatga bo’ladigan

ekskursiyalarga tayanib ish ko’rish, iqtidorli bolalarni tanlab olib, ularga

qo’shimcha ravishda bilimlar berib borish, milliyligimizni aks ettiruvchi darsliklar

va o’quv qo’llanmalari yaratish bo’lajak o’qituvchiga samarali pedagogik faoliyat

ko’rsatishda katta yordam beradi.

Turkiston jadidlarining otasi MAHMUDXUJA BEHBUDIY (1878-1919)

Turkiston yoshlarini ilm ma’rifatli qilish to’g’risidagi g’oyalarni targ’ib qilganda, u

ikki toifadagi ma’lumotli kishilarni tayyorlashni nazarda tutadi: bir toifadagilar —

diniy ma’lumotli kishilar bo’lib, ular millatning diniy murabbiylari sifatida

islomning sofligini muhofaza qilishlari zarurligini, ikkinchi toifadagilar esa

dunyoviy bilim egalari bo’lib, ular ijtimoiy hayotda musulmonlar manfaatlarini

himoya qilishlari kerakligi to’g’risida shunday deb yozadi: «Bularning (ya’ni o’sha

joylarda o’qib kelganlarning — mualliflar ta’kidi), – Misrdan kelgani olimi

dunyoviy zamona bo’lib, din va millatimizni dunyo va oxiratda obod bo’lishimizga

sabab bo’ladilar. Peterburgdagi tibbiyot, huquqiya, xikmiya, olimiya va adliya

maktablarida o’qiganlarimiz tabib, muallim, ahli huquq va hokim bo’lib, davlat

ishlariga va hukumat mansablariga aralashib, sizga naf yetkurar. Bu ilmlardan

o’qib, yuqorida bayon bo’lgan podsholik mansablariga kirib, din va millat, vatan

va davlatga xizmat qilmoqni shariat aslo man qilmaydi».26 Behbudiyning bu

qarashlari, ayniqsa «Padarkush» “Otasini o’ldiruvchi” peyssasidagi ziyolining

savodsiz boyga o’g’lini diniy va dunyoviy ilmlardan xabardor qilish borasidagi

quyidagi nasihatlarida ochiq-oydin ko’rinadi:

«Biz musulmonlarg’a, alalxusus, bu zamonda ikki sinf ulamo kerakdir: biri

ilmi diniy, digari olimi zamoniy, olimi diniy; imon, xatib, mudarris, muallim, qozi,

mufti bo’lib, (ular) xaloyiqni diniy va axloqiy va ruhoniy ishlarini boshqarar.

Olimi zamoniy bo’lmoq uchun bolalarni avvaldan musulmoncha xat va

savodini chiqarib, zarurati diniya va millatimiz tilini bildirgan so’ngra,

hukumatimizni nizomli maktablariga bermoq kerakdir, ya’ni gimnaziya va shahar

maktablarini o’qib tamom qilganlaridan so’ng Peterburg, Moskva

dorilfununlariga yuborib, doktorlik, zakonchilik, injenerlik, sudyalik, ilmi sanoat,

ilmi iqtisod, ilmi hikmat, muallimlik va boshqa ilmlarni o’qitmoq lozimdir.

Rusiya vataniga va davlatini bilfe’l (amalda) sherik bo’lmoq kerakdir va

davlat mansablariga kirmoq lozim. Toki maishat va ehtiyoj zamoniyasi to’g’risida

26 Qosimov B. Mahmudxo’ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. –T.: “Ma`naviyat”, 1997, 5-6-betlar.

211

vatan va millati islomga xizmat qilinsa va ham davlati Rusiyaga sherik bo’linsa,

hattoki shu tariqa Farangiston (Frantsiya), Amerika va Istanbul dorilfununlariga

tajriba uchun yubormoq kerakdir. Hazrat payg’ambarimiz: ilm Xitoyga ham bo’lsa

talab qilingiz, demadularmu? (Boy uyquda) Bu ishlar bo’lmas, magar pul ila va

sizdek katta boylarni himoyatisiz. Chunonchi Kavkaz, Orenburg va Qozon

musulmonlarini boy va ahli g’ayrati ilm yo’liga ko’p pul sarf etarlar va kambag’al

bolalarini o’qitdirarlar. (Boyga qarab:) Albatta, so’zlarimga tushungansiz, janobi

boy! Boy bobo!».27

Umuman, Behbudiyning “Padarkush” dramatik asarining asosini

ma’rifatparfarlik g’oyasi tashkil etadi. Chunki Behbudiy xalq ta’limi, yoshlar va

kattalar o’rtasidagi munosabatlarni o’ziga xos yo’l bilan badiiy ifoda etgan.

Mazkur asarda ota-onalar bilan bolalar o’rtasidagi g’oyat jiddiy, nozik, qaltis

munosabatlar ta’lim-tarbiyadagi bosh masala tarzida talqin etiladi.

Behbudiyning “Padarkush” asari Turkiston xalqlarining qalbini muttasil

hayajonlantirib kelayotgan muammolarga bag’ishlanganligi va milliy o’ziga xos

eng muhim xususiyatlarini o’z ichiga olganligi bilan jamoatchilik e’tiborini tortadi.

Bunda oila tarbiyasida ota-onalarning o’rni haqida gap boradi. Behbudiyning

pedagogik qarashlarida, maktab tarbiyasi bilan oila tarbiyasi uzviy birgalikda olib

borilishi lozim, aks holda fojialar ro`y beradi, degan g’oyani oldinga suradi.

Maktab har qancha to’g’ri yo’l ko’rsatsa-yu, ota-onalar bolasini boshqa tomonga

tortadigan bo’lsa, bola tarbiyasi tamoman izdan chiqadi, degan fikr-mulohazalar

asardagi obrazlar faoliyatida ifoda etiladi.

“Padarkush” asaridagi voqea Boy bilan uning o’g’li Toshmurod (ota-bola)

o’rtasidagi oddiy bir muloqotdan boshlanadi. Toshmurod: “Tomoshaga boraman,

pul bering!” – deb otasi huzuriga kiradi. Boy o’g’liga pul beraturib, barvaqtroq

kelishini aytib, kimlar bilan borayotganini so’raydi va “yomon joylarga”

bormasligini ham ta’kidlab qo’yadi. Toshmurod otasidan va oldida o’tirgan “yangi

fikrli domladan ham uyalmay – netmay: - “Xayr, xov ko’p gapurasiz-da” – deb

otasini siltab chiqib ketadi. Toshmurodning otaga qilgan bunday odobsizligi

Domla ta’bini xira qilib yuboradi. Domla Toshmurodning bu noo’rin xatti-

harakatini ilmsizlik, ma’rifatsizlik oqibati deb biladi.

Behbudiy o’z davridagi bolalarning ta’lim-tarbiyasi masalasi o’ylantiradi. U

yomon tarbiyali bola butun oilani halokatga olib kelishini, bunga, avvalo, ota-

onalarning o’zlari sabab bo’layotganini aytadi. Toshmurodning odobsiz bo’lib

o’sishiga Boyning o’zi sababchi: uning odobsizligi, maqtanchoqligi, o’jarligi,

mol-dunyoga o’chligi o’g’lini ham shu ko’yga soladi. Toshmurod o’n olti yoshga

kirgan bo’lsa ham eski maktabga ham, yangi maktabga ham bormaydi,

27 Mahmudxo’ja Behbudiy. Padarkush «Sharq yulduzi» jurnali, 1989, 7-soni, 112-bet.

212

takasaltanglik, buzuqilik va maishat bilan kun kechiradi. Asarning ichiga

chuqurroq kira borgan sari, bolaning otaga, otaning bolaga o’zaro juda mos, bir-

biriga juda mutanosib, bir olamning ikki pallasiday o’xshash ekanini idrok etamiz.

“Padarkush” asarida biz ta’lim-tarbiyaning bosh maskani oila, ota-ona ekani

haqida g’oyat muhim fikr borlig’ini sezamiz. Behbudiy bu asarda o’z g’oyalarini,

ya’ni ta’lim-tarbiyaning buzilib ketishiga oilaning o’zi sabab bo’layotganini

tomoshabin qalbiga chuqur singdirishga intiladi. Behbudiy aslida Turkiston

xalqining hammasini boy va badavlat qilish yo’llarini o’ylaydi. Ammo ommaviy

farovonlikka erishmoq uchun ilm-ma’rifat va ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga

qo’yish zarurligini tushunadi, fuqarolarning ma’naviy dunyosini boyitmay turib,

moddiy boyligini oshirib bo’lmasligini tushunadi.

Buni biz Domla obrazida ko’ramiz Domla kuyib-pishib o’g’lini o’qishga

berishga da’vat etsa-da, Boyga uning so’zlari ta’sir etmaydi, aksincha, Domlaning

so’zini kesib, haqorat qilib, uyidan chiqarib yuboradi. Boy o’z davlatiga mahliyo

bo’lib, odob-axloq, ta’lim-tarbiya, jamiyat, fuqaro taqdiri, vatan, millat kelajagi

to’g’risidagi tushunchalardan yiroq yuradi. “Ey Domla – deydi nihoyat

g’azablanib Boy – Siz menga tahqiqchimi? O’g’il meniki, sizga nima? O’qiganni

biri siz, yemoqqa noningiz yo’q, bu holingiz ila menga nasihat qilursiz. Xayrullah

mehmonxonani qulfla, uyqum keldi...”. Bu satrlarda Boyning maktab-ma’rifat,

ta’lim-tarbiya ishlariga tamoman yot bir unsur ekanligi ifodalangan. O’zida tarbiya

bo’lmagan kimsa, birovga tarbiya berolmaydi, shuning uchun bolalar bilan birga,

ularning ota-onalarini ham tarbiyalash zamonaning eng katta muammosi sifatida

kun tartibiga qo’yiladi. Bu jihatdan asardagi Domla obrazi ham muhim tarbiyaviy

ahamiyatga ega. Domla Boydan nihoyatda ranjib, oxiri uning huzuridan

ketayotganida yoshlar tarbiyasiga oid fikrlarini shunday izhor etadi: “O’qimoq va

mullo bo’lmoq uchun pul kerak, badavlatlarimiz xoli bul, bas, bu ketish ila

navzambilloh dunyo va oxiratda rasvo bo’lurmiz, o’qimoq barcha musulmonga,

erkak va xotin bo’lsin farz edi. U qayda qoldi? Oh, voy, bizni holimizga.... Boy,

men sizga amri ma’ruf etdim va menga shariat bo’yicha lozim bo’lgan ishni

bo’ynimdan soqit qildim. Insholloh, mo’ylab chiqarib alifni tayoq demay turgan

o’g’lingiz xoyo holatini ko’rarmiz va ham o’qitmaganingiz uchun gunohkor

bo’lursiz”.28 Domlaning qanchalik haq ekanligi asar xotimasida Toshmurod va

Boy hayotining fojiali yakunida ko’rsatilgan.

Behbudiy Turkiston aholisi orasidagi kaltabin, o’jar, o’zbilarmonlarni g’aflat

uyqusidan uyg’otishga, ularni yangi zamon taqozosi bilan yetuk shaxslar

darajasiga ko’tarishga butun qobiliyatini sarflaydi. Zotan u millatni halokatdan

saqlab qolish, qaramlikdan qutqarishning yagona yo’li shu deb biladi. Boy singari

28 Mahmudxo’ja Behbudiy. Padarkush “Sharq yulduzi” jurnali, 1989 yil 7-son. 113-115-bet.

213

kattalarda ko’ringan nuqsonlar ularning bolalariga ham yuqub borayotgani

Behbudiyni va butun jadidlarni tashvishga soladi. Bu jihatdan “Padarkush”

dramasidagi Ziyoli obrazi va uning faoliyati, ayniqsa, katta ahamiyat kasb etadi.

Ziyoli Domlaga nisbatan ilg’or mulohazalarni bayon qiladi. Ziyoli yevropacha

ta’lim olgan, uning tashqi qiyofasi, kiyim-kechaklari, gap-so’zlari ham yangicha,

zamonaviy ruhni ko’rsatib turadi. U Domlaning fikr-mulohazalarini yanada

kengroq ko’lamda davom ettiradi. Shariatda ta’kidlangan ilm-ma’rifatga oid

aqidalarni ham hozirgi dunyo miqyosida rivojlanib borayotgan aniq fanlar,

madaniy taraqqiyot haqidagi ma’lumotlarni ham ancha chuqur bayon qilishga

intiladi. U bildirgan mulohazalar ham Boyga ta’sir ko’rsatmaydi. Ziyoli o’z

mulohazalarida Turkistonda milliy maktablarni rivojlantirish, shunga yarasha

o’qimishli fuqarolarni ko’paytirish uchun, avvalo, bolalarni ilm-ma’rifatli qilib

tarbiyalash lozimligini tushuntiradi.

Ziyoli mulohazalarida Behbudiy va butun jadidchilik oqimining yoshlar

tarbiyasiga oid, ilm-ma’rifat, ta’lim maktab-maorif haqidagi qarashlari to’liq

ifodalangan. Binobarin, unda fuqaroni g’aflat uyqusidan uyg’onishga da’vat o’z

ifodasini topgan. Uning so’zlaridagi yoshlarni dastlab milliy maktabda xat-

savodini chiqarish, ularga diniy ilmlarni o’rgatish, o’z milliy urf-odatlarimizni

singdirish, undan keyin Frantsiya, Amerika, Istambul singari rivojlangan

mamlakatlarining oliy o’quv yurtlariga yuborib o’qitish, fan-texnika, iqtisod,

huquqshunoslik singari muhim siyosiy ilmlarni egallashga erishish masalalariga

oid fikrlar hamon e’tiborni jalb etadi.

“Padarkush” asarida mustamlakachilik siyosati tufayli mahalliy aholi va

ayniqsa, yoshlar o’rtasida ichkilikbozlik, maishiy buzg’unchalik tarqala boshlagani

ham ko’rsatiladi. Liza singari rus ayollari mahalliy millatga mansub yoshlarni

ko’plab ergashtira boshlagan, bunday buzilishlar yoshlar tarbiyasini izdan chiqarib,

ularni halokatga surgab borayotgani Behbudiy singari tarbiyachilarni tashvishga

soladi. Bir to’da yoshlar – Tangriqul, Davlat, Nor va shular bilan birga Boyning

o’g’li Toshmurod pivoxonada ichkilikbozlik qilib o’tirishadi. Qadah ko’tarib,

og’izlaridan “bodi kirib – shodi chiqib” turadi. Mast-alast holda hech kimdan

tortinmay, ko’ngillariga kelgan bema’ni, beparda gaplarni aytishadi, “oh, Lizaxon

qaydasan!” deb baqirishadi.... Toshmurodni maqtashib, uning salomatligiga

ketma-ket ichishadi. Unga yasama muomala qilib, yolg’ondan “Boyvuchcha,

Boyvuchcha!” deyishib, Toshmurodni battar gerdaytirib yuborishadi. Yoshlar

tarbiyasining buzilayotgani Lizani qiziqtirmaydi. Bolalar Liza talab qilgan pulni

topish uchun o’g’rilik qilishadi: bezori, ichkilikboz Nor, Davlat, Tangriqullar

maslahatlashib, Boyning boyligini o’g’irlashga boshchilik qilishni Toshmurodga

uqtirishadi. Bu yerda gap shundaki, Behbudiy har bir bola o’z ota-onasi, oilasiga

dushman demoqchi emas, ota-ona bilan bola o’rtasiga rahna solish maqsadi ham

214

yo’q. Uning asosiy maqsadi, odamlarda ilmsizlik, o’qimaslik, savodsizlik orasida

kelib chiqadigan johillik va ongsizlik tufayli ro’y beradigan jinoiy ishlarga qarshi

nafrat uyg’otish, ularni bundan ogohlantirishdir. Boy, agar Ziyoli va Domla

so’zlariga amal qilib, o’z bolasini qunt bilan o’qitgan-da, Toshmurod, avvalo,

yomon doiraga – Nor, Davlat va Tangri qullarga qo’shilmas, Lizaga ham duch

kelmasdi.

Toshmurod Tangriqulni kechasi o’z uyiga boshlab keladi. Davlat bilan Nor

ko’chada poyloqchilik qilishadi. Uylarning eshigini ochib, otasi yotgan xonaga

kirib, uning boyliklari, pullari solingan sandiqni ochib, hammasini olishadi. Otasi

uyg’onib qolganini ko’rgan Toshmurod to’pponchadan tepaga qarab o’q uzadiki,

uy yegalari qiy-chuv bo’lib qolishadi, qo’ni-qo’shnilar ham yugurishadi... shu

orada Tangriqul Boyga pichoq urib o’ldiradi, Toshmurod bilan birga uydan qochib

chiqishadi, yana Davlat, Nor hammasi birgalashib, maishatni davom ettirishadi.

Liza ham bularga qo’shilib o’tiradi. Toshmurod ham go’yo hech narsa

bo’lmaganday, yana kayf-safoda... Ulfatlar yanada ko’proq ichishadi, endi

Lizaning salomatligiga – “ura-ura” deb qadah ko’tarishadi. Ayni shu paytda

tashqaridan shov-shuv eshitilib, mirshablar bostirib kelishadi. Liza qochib qoladi.

Toshmurod, Davlat, Tangriqul va Nor qo’lga olinib, qamaladilar”. (“Padarkush”,

153-154-betlar).

Asarda Ziyoli bunday fojiadan qutilish yo’llari haqida o’z mulohazalarini

shunday bayon etadi: “Ilm va tarbiyasiz bolalarni oqibati shuldir. Agarda bularni

otasi o’qitsa edi, bu jinoyat va padarkushliklardan sodir bo’lmas va bular

ichkilikni bo’yla ichmasdi, xun beg`ayri haqqin qilmas edi. Umri boricha Sibirga

va qiyomatga jahannamga qolmas edi”. (“Padarkush”, 153-154-betlar).

Behbudiy ta’lim-tarbiyasi buzilgan bolalar tufayli hayotda sodir bo’lishi

mumkin bo’lgan fojialar dahshatini iloji boricha kishilar qalbiga chuqurroq ta’sir

ettirish niyatida Boy boyligining talon-taroj bo’lishiga, o’ldirilishiga o’z bolasi

boshchilik qilganligini tasvirlaydi. Sodir bo’lgan jinoyatning ikki dunyodagi

oqibotlarini ham izohlab o’tadi. Hayoti Sibirda chirisa, oxirati do’zaxga

mahkumligini ochiq aytadi.

Ziyolining keyingi so’zlarida Behbudiy mustamlakachilar keltirgan va

keltirayotgan salbiy ta’sirlardan qutilish uchun ham aholi saviyasini ko’tarish,

o’zligini anglashga o’rgatish lozimligini uqtiradi: “Bizlarni – deydi u, –

xonavayron, bachagiryon va bevatan va bandi qilg’on tarbiyasizlik va jaholatdir;

bevatanlik, darbadarlik, asorat, faqir va xorliklar hammasi ilmsizlik va

betarbiyalikning mevasi va natijasidir... Modomiki, bizlar tarbiyasiz bolalarimizni

o’qitmaymiz, bu tariqa yomon hodisalar va badbaxtliklar oramizda doimo

hukmron bo’lsa kerak. Bu ishlarni yo’q bo’lmog’iga o’qimoq va o’qitmoqdan

215

boshqa iloj yo’qdur. Alloh tao-lo boshqalarga hajmi ibrat va sizlarga sabr

bergay” (“Padarkush”, 155-bet).

Shunday qilib, Mahmudxo’ja Behbudiy o’zbek xalqining milliy mustaqilligi

yo’lida ulkan iste’dodini, bilimini, butun kuch-g’ayratini, aziz umrini fido qildi.

Uning hamfikrlaridan toshkentlik jadidlardan MUNAVVAR QORI ABDURAShIDXON

O’G’LI (1878—1931) ham «usuli savtiya» maktabiga ixlos bilan qarab, chor

hukumati Turkiston o’lkasidagi aholini qanday ma’naviy-madaniy uzlatda

saqlayotganini va undan qutulish choralari faqat maktab ta’lim-tarbiyasidagi

keskin islohotga bog’liqligini to’g’ri tushungan holda chor hukumatining

mustamlakachilik boshqaruv usuliga qarshi kurashda faollik ko’rsatdi: mana shu

maqsad yo’lida Toshkentda ilg’or fikrli ziyolilar va turli guruhlardan iborat

«Turon» jadidlar jamiyatini tashkil etdi. Uzi ta’kidlaganidek: «Chor hukumatini

yo’qotish jadidlarning tilagida bor edi. Siyosiy vazifamiz va maqsadimiz ham

shundan iborat bo’lishi yashirin emas»29.

Munavvar qori Turkiston o’lkasining iqtisodiy va madaniy taraqqiyot yo’liga

kirishida, musulmon bolalariga dunyoviy bilimlar berishning birdan-bir yo’li eng

avvalo mavjud eski maktab va madrasalarni isloh qilish, yangi maorif tarmoqlarini

yaratishda deb tushungan holda, rus-tuzem maktablariga qarshi yangi usuldagi

maktablarni ochishga ahd qiladi. U xalq orasidagi buyumparast, savdoni taraqqiy

ettirmay, hunarmandchilikni rivojlantirish to’g’risida jiddiy qayg’urmay,

sudxo’rlik orqali boyigan kishilarning loqaydligi, murosasozligi oqibatida yuzaga

kelgan milliy porakandalikni tag-tomiri bilan qo’porib tashlash uchun maorifni

mutlaqo yangidan tashkil etish zarurligini anglagan holda ishga qat’iy kirishadi.

Shu bois, u 1901-1904 yillarda qrimlik do’sti Rasim Kishod yordamida

Toshkentda «usuli savtiya» yoki yangi usuldagi jadid maktabini ochadi. U

maktabni avval o’z hovlisida, keyin boshqa joylarda ochishga harakat qiladi. Bu

ishda unga tog’asining o’g’illari Hasanxo’ja va Eshonxo’ja Xoniy yaqindan

yordam berishadi. Bu haqda yozuvchi Mo’minjon Muhammadjonov «Turmush

urinishlari» kitobida quyidagicha hikoya qiladi: «...shayx Xovand Tahur dahalik

Mirdadaxo’jaboyning mehmonxonasida maktab ochib, bir-ikki yildan berib

Abdusami qori degan bir kishi bilan bola o’qitib turmoqda bo’lg’onin aytdilar...

Bolalarning o’qishlarini sinf-sinflarida yurib ko’rib chiqdim. Hozirda to’rt sinf

boshlang’ich (ibtidoiy) maktab bo’lib, yaxshigina tartiblik: parta qora taxtalar, yer

yuzi bo’laklarining (qit’alarining) qisqacha ham butun xaritalari bor ekan.

29 «Qizil O’zbekiston» gazetasi, 1927 yil, 7 iyun.

216

...Bu yangi tartiblik maktablarning Toshkent shahrida joriy bo’lib ketishiga

birinchi sabab Munavvar qori bo’lib, barchasining progromini shul tuzib bergan»30.

Munavvar qori... qadimchilar tomonidan «kufur uyasi» deb atalgan yangi usul

maktabiga ilm-ma’rifag o’chog’i, yangi ma’naviyat, ma’naviyat maskani chor

mustamlakachilari zulmi ostida milliy g’ururi, qadr-qimmati yerga urilgan xalqni

milliy mustaqillik uchun kurashga hozirlaydigan targ’ibotxona sifatida qaradi. U

maktabni islohot qilmay turib, odamlarning ongida o’zgarish yasab bo’lmasligini

yaxshi tushunib yetgan edi. Munavvar qori ochgan yangi usul «Namuna»

maktabida bir necha yuz bola o’qigan. Bu maktabda tayyorgarligi ancha jiddiy

bo’lgan iste’dodli yoshlar o’qituvchilik qilishgan. Munavvar qorining o’zi esa

jadid maktablari uchun yangi tovush («usuli savtiya») usulida darsliklar – «Adibi

avval» «Birinchi adib» (1907) alifbosi va «Adibi soniy» «Ikkinchi adib», 1907),

«Er yuzi» («Jug’rofiya»), «Havoyijon diniya» (1907) kitoblarini yozib chop

ettirgan. Bular o’lkadagi jadid maktablari uchun asosiy darslik sifatida bir necha

bor qayta nashr etildi.

Munavvar qori o’z fikrdoshlari Ubaydulla Xo’jayev, Abdulla Avloniy,

Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan hamkorlikda

1909 yilda toshkentlik bir boyning raisligida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Bu

haqda u «Toshkentdagi musulmon jamiyati» maqolasida quyidagicha yozadi:

«Yoshlarning sovuqqonlik va sabrliklari bu sana yaxshi natijalar berdi.

Boylarning o’zlari ittifoq bo’lib, o’z oralaridan faqat bir kishini rais va bir

mashvarat a’zosi verib, boshqa a’zolarning barchasin yoshlardan saylatdilar...

Bu ittifoqning natijasi o’lsa kerak. Toshkent jamiyati bu yil butunlay boshqa

tusga kirdi. Uyqudan u uyg’onib, ko’zlarini uqalab, atrofga nazar sola boshladi.

Qonunda zikr etilgan moddalardan birin-ketin foydalanmoqqa shuru qildi, boshlab

bir necha yildan beri qaror berilubda ochiltoy yotgan «Dorul ojizin»ni rasman

ochib, bir necha miskin va ojizlarni tarbiyaga oldi. Bir necha maktab va

madrasalarga yuz so’m va ikki yuz so’mlar ehsonlar berdi. Bir necha beva va

bechoralarga oylik ionalar bermoqda va oltmish qadar faqir va qashshoq

bolalarni turli maktablarda o’qitib, tarbiya qilib turmoqdalar.

Jamiyatning yangi a’zolari... pul topmoqqa ham yangi yo’llar izladi, boshlab

«Gramofon obshestvo» sila so’ylashib, har bir plastinkadan o’n tiyin olmoq

shartila bir necha hofizlarni o’z tarbiyasidagi maktab shogirdlarining tovushini

sotdi, bundan faqat shu yil ichidagina loaqal ikki ming so’m kirsa kerakdir»31.

30 Sirojiddin Ahmad Munavvar qori «Sharq yulduzi», 1992 yil, 5- soni.

31 Sirojiddin Ahmad. Munavvar qori. «Sharq yulduzi», 1992 yil, 5- soni.

217

Xullas, Munavvar qori va safdoshlari bu jamiyat orqali qashshoq va

kasalmand kishilar, o’quvchilarga yordam ko’rsatish bilan cheklanmaydi, Rusiya

va Turkiyadagi oliy o’quv yurtlariga talabalar yuborish bilan ham

shug’ullanganlar. U millat bolalarini savodxon qilishdek bunday savob ishga faqat

«Turon» jamiyati a’zolarini jalb etibgina qolmasdan, balki mahalliy boylarning

ham boshini qovushtirib, ularning e’tiborini bu xayrli ishga tortadi. Bu haqda

jamiyatning faol a’zosi, keksa san’atkor Abdurahmon Akbarov shunday deb

yozadi: «Jamiyatimizdagi jadidlarning bosh rahbari bo’lgan Munavvar qori bir

kuni jamiyatimizning majlisiga kelib: «Ziyoli yoshlardan bir nechtasini

Germaniyaga yuborib o’qitish kerak», deb uzoq nutq so’zladi. Shundan keyin

jamiyatning rahbarlaridan 7-8 kishi Orifxo’jaboyning yangi shahardagi hovlisida

shu haqda birinchi marta majlis o’tkazadilar. Ammo «Toshkent bayonlarining

ko’pchiligi bo’lishi maslahatliroq bo’ldi» deb ikkinchi kattaroq yig’in majlisini

shayx Xovand Tahurlik Kattaxo’ja Xo’jaevning uyida o’tkazishga qaror qildilar.

...1916 yil oxirlari edi. Oradan chamasi 15 kunlar keyin Kattaxo’ja

Xo’jaevning uyida ikkinchi marta katta yig’in bo’ldi. Bu majlisga Toshkentning

eng mashxur boyonlari yig’ildilar. Jumladan, Orifxo`jaboy, Saidkarimboy,

Komiljonboy choyfurush, Asil oqsoqol, Boqijonboy va boshqalar.

Bu yerga to’planganlarning soni 50-60 ga yetardi. Buni tashkil qilishda

ko’proq tashabbus ko’rsatgan Munavvar qori bilan Ilhom samovarchi va

Murodxo`ja Solixo`ja o’g’illari edi. Hamma yig’ilib bo’lgandan keyin majlis

ochilib, birinchi bo’lib Munavvar qori so’zga chiqdi.

Munavvar qori: «O’zbek ziyoli bolalarini Germaniyaga yuborib o’qitishga

juda muhtojmiz, bolalar o’quv, ilm-tahsil olib kelsalar, millatiga katta xizmat qila

oladilar», degan so’zlar bilan uzoq nutq so’zladi. Uning ketidan Munavvar

qorining so’zini quvvatlab Samig’ qori chiqib so’zladi, oxirida savollar tushdi:

kim, necha kishini yuboramiz, deb Samig’ qori «boradigan kishilarning ro’yxati

bor, deb domla Murodxo’ja Solixo’ja o’g’lidan ro’yxatni o’qib berishni so’radi:

Germaniyaga o’qib kelish uchun boruvchilar shular ekan: 1. Shayx Xovand, Tahur

dahasidan Abdulvahob Murodiy yana bir kishi, Beshyog’och dahasidan ham ikki

kishi; birinchisi — Chaqar mahallalik Muhammadjon, ikkinchisi Yalanqori

mahallalik A’zam soatsoz o’g’li, jami 4 kishi ekan.

Munavvar qori yana o’rnidan turib: jamoat, mana bu-yosh o’smir

bolalarimizning Olmoniyaga borib o’qib kelishlari faqat siz boyonlarimizning

yordami ostida vujudga chiqadi»,— deyish bilan o’tirgan boylardan biri Munavvar

qorining qo’liga anchagina pul berdi... Pul to’planib, sanalib bo’lgandan keyin

Munavvar qori o’rnidan turib: «Millatimizning kelajakdagi baxtu saodati uchun

218

shunday katta xizmatlaringizga ko’pchilik tomondan rahmatlar aytaman, deb

tashakkur bildirdi»32.

El murabbiysi Munavvar qori har bir xalqning millat sifatida shakllanishining

birinchi belgisi mazkur xalqning o’zligini tanish va o’zini himoya qilish

tuyg’usining uyg’onishi, milliy qadriyatlarini saqlash va taraqqiy ettirishida

ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi va bu yo’lda turli-tuman jamiyat hamda

uyushmalarni vujudga keltirish zarurligi haqida yozadi: «Madaniy millatlarning

butun taraqqiyoti diniya va ehtiyoj mayllari uchun eng ishonchli suyanchiq va

mutakka attehoz (qabul – mualliflar) o’linmish va ulardan madaniyat narvonining

birinchi bosqichi maktab, ikkinchisi jamiyat ekan»33. Demak, Munavvar qori har

ikki bosqichga ham jiddiy e’tibor beradi. U mana shu ikki tayanch bilan millat

bolalarining ko’zini ochadi, chor hukumatiga qarshi kurash olib boradi. Shu

boisdan bo’lsa kerak, u maktab va madrasalarda o’qish va o’qitish ishlarini

takomillashtirish, imtixonlar o’tkazish haqida yozar ekan, «maktab va

madrasalarda imtixon joriy bo’lsa, ko’p shogirdlarning va bir necha

mudarrislarning madrasadan chiqarmaqlari lozim kelur»34, deydi.

O’zbek xalqini ma’rifatli qilishga intilgan Munavvar qori 1918 yil may oyida

Toshkent shahrida «Turk o’chog’i» ilmiy-madaniy jamiyatini tuzadi. U’shbu

jamiyat Turkiston turklarini milliy tug’ ostiga to’plab, ularga milliy ruh, milliy

g’oya va milliy tarbiya berish, milliy urf-odatlar asosida ilm-ma’rifatli, tijorat,

adabiyot va san’atni rivojlantirib, chin bir turk madaniyatini vujudga keltirishni va

shu tariqa millatimizning ruhiy va jismoniy quvvatini orttirishni o’z oldiga maqsad

qilib qo’yadi. Munavvar qori ana shu g’oya asosida astoydil ish olib boradi.

Ma’lumki, 1918 yil boshida Toshkentda ovro’palik aholi uchun so’l eser,

Turkiston xalq maorif komissari K. Uspenskiy tashabbusi bilan xalq dorilfununi

tashkil etiladi. O`lka Sovetlarining IV qurultoyida (1918 yil yanvar) janob

Uspenskiy: «O’rtoq musulmonlar! Shuni bilingizki, biz sizlarning katta

og’angizmiz. Siz kichiksiz. Tushunarlikmi, bizga bo’ysunishingiz kerak», deya

shovinistik mahoratini namoyish qiladi35. Ammo bu janob tatar va o’zbeklar uchun

milliy dorilfunun ochishga jon kuydirmaydi. Bunga javoban 1918 yil 9 aprelda

Munavvar qori uyida to’plangan jadidlar Turkiston Xalq dorilfununining

musulmon bo’limini tashkil etish maqsadida 9 kishidan iborat tashkilot

komissiyasini tuzadi. Komissiyaga Munavvar qori (rais), Burxon Habib, Iso

To’xtaboyev, Sodiq Abdusattorov, Murodbek, Murodxo’ja, Muxtor Bakir,

Ablusami qori Ziyoboyev va boshqalar kirgan edi. Ular 22 kun ichida musulmon

32 Sirojiddin Ahmad. Munavvar qori. «Sharq yuldizi», 1992 iil, 5- son. 33 “Sadoi Turkiston” gazetasisi, 1914 yil. 23 iyun. 34 Sirojiddin A h m a d Munavvar qori, «Sharq yulduzi», 1992 yil, 5- soni 35 Sirojiddin Ahmad Munavvar qori, «Sharq, yulduzi», 1992 yil, 5- soni

219

bo’limi dasturlarini tuzadilar. Dorilfununning musulmon bo’limi hamda o’rus

bo’limi kabi uch bosqichdan iborat bo’lishi belgilanadi.

Yuqori bosqich – dorilmuallimin (o’qituvchilar kursig keyinroq institut); o’rta

bosqich – o’rta hunar maktablari; quyi bosqich – boshlang’ich maktablarni o’z

ichiga olar edi. Xalq dorilfununi tarkibining bu shaklda bo’lishi sharoitining

o’zidan kelib chiqqan holda zamonaviy bilim va savodxonlikka ehtiyojdan

tug’ilgandi.

Shu yilning 3 mayida dorilfununning Musulmon bo’limi rahbariyatiga saylov

bo’lib, unda Munavvar qori rais (rektor), Iso Tuxtaboyev birinchi muovin, Burxon

Habib ikkinchi muovin, Abdusami qori Ziyoboyev xazinador, Muxtor Bakir

sarkotib bo’lib saylandi. 13 may (yakshanba) kuni Toshkentniig eski shahar

qismida Vikula Morozovning sobiq do’koni binosi (hozirgi A.Qodiriy nomidagi

madaniyat va istirohat bog’i o’rnida joylashgan sobiq o’zbek “Yosh

tomoshabinlar” teatri (binosi)da musulmon aholi uchun «xalq dorilfununi»

ochiladi. Bu bo’lim tez orada o’ziga xos yirik bilim maskaniga aylanadi. Dastlab 9

ta boshlang’ich maktab ochish mo’ljallangan bo’lsa-da, aholi ehtiyojiga ko’ra,

ularning soni 24 taga ytadi. Dorilfununning musulmon bo’limi 15 demokratik

tashkilot vakillari uyushgan 45 kishilik kengash tomonidan boshqariladi. Undagi

muallimlar soni 180 nafarga yetadi.

Munavvar qorining «Tug’ishganlik sevgisi» hikoyasida mardlik, insof,

diyonat, mehr-oqibatlilik, «Dev pechka» hikoyasida esa mehnatsevarlik, bugungi

ishni ertaga qo’ymaslik, ota kasbini o’rganish va uni e’zozlash kabi g’oyalar ilgari

suriladi. «Qullikka qanday tushdi?» hikoyasida esa bolalarga xushfe’l, rostgo’y,

savodli bo’lishga, yoshlikning qadriga etish to’g’risida pandu nasihatlar qilinadi.

Zero, Munavvar qori o’z asarlarida targ’ib qilgan tarbiyashunoslikning bunday

dolzarb masalalari bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q, albatta.

ABDUQODIR SHAKURIY (1875-1943) Samarqand shahri yaqinidagi

Rajabamin qishlog’ida 1901 yilda yangi usuldagi maktabni tashkil qiladi. Yangi

usuldagi bu maktabda arifmetika, tabiatshunoslik kabi dunyoviy fanlar o’qitilardi.

Shakuriy o’zi ochgan yangi usuldagi maktabida arab tilining qoidalari va harflarni

o’qitishga jiddiy e’tibor bergan holda, o’quvchilarni so’z bo’g’inlari bilan

tanishtirar va shu bo’g’inlar asosida bolalar uchun tushunarli sodda so’zlarni

tuzardi.

O’qishning birinchi kunidanoq so’z bo’g’inlarini Shakuriy daftarga yozdirar

va ularni o’qish, yozishga o’rgatar edi. Keyin esa muallim bo’g’inlarni harflarga

ajratar va bu harflardan yangi bo’g’inlar tuzar edi. Shu, tarzda bola besh-olti oy

davomida o’qish va yozishga o’rgatilardi. Keyin esa Shakuriyning o’zi tuzgan

«Rahnamoi savod» («Savod chiqarish rahbari») va uning shogirdi Ismatulla

220

Rahmatullaev tomonidan tovush-harf uslubi asosida tuzilgan «Alifbe ta’limi»

darsligi o’qitilardi.

Shakuriy 1907 yilda bolalarning yosh xususiyatiga muvofiq tarzda axloq,

odob va turmush qoidalaridan dastlabki ma’lumot berish maqsadida «Jameul-

hikoyat» («Hikoyalar to’plami») nomli ikkinchi kitobini tuzadi. Bu kitob

boshlang’ich maktabning II, III sinflari uchun terma kitobdir. Kitobdan 48 ta

kichik-kichik odob-axloq mavzusidagi hikoyalar va 15 ta she’riy asarlar o’rin

olgan. Uning uchinchi o’qish kitobi «Zub-datul ash’or» deb ataladi. Muallifning bu

o’qish kitobini tuzishdan asosiy maqsadi o’quvchilarning olgan bilimlarini

takomillashtirish va mustahkamlash bilan birga ularda she’riyatni o’rganishga

havas uyg’otishga va ularni (o’zbek, tojik, ozarbayjon) klassik adabiyoti

namunalari bilan tanishtirishdan iborat edi.

Muallim Shakuriy o’z o’quvchilari uchun yilda bir marta umumiy imtihon

uyushtirar edi. Imtihonda u ota-onalar, yangi usul maktabining tarafdorlari hamda

dushmanlari – mullalar va boylar oldida olti oy davomida o’z o’quvchilari

egallagan bilimning natijalarini namoyish qildirar edi. Maktabda tashkil qilingan

bu ommaviy imtihonlar «Umumiy sud» shaklini olar edi. Imtihonga odamlar to’da-

to’da bo’lib kelar, qisqa muddat ichida bolalarning xat-savodli bo’lishi, hisob,

jo’g’rofiya va tabiiyot fanidan ma’lumotga ega bo’lganliklarini ko’rib, hamma

hayratlanar edi. Natijada, bu maktab tarafdorlari borgan sari ko’paya bordi.

Shakuriyning o’zi bu haqda shunday yozadi:

«Bir kuni shaharning ko’zga ko’ringan ulamo, ag’niyo va a’yonlari hamda

o’quvchilarning otalarini bolalarning olti oylik o’qishi bo’yicha o’tkazilgan

imtihonga da’vat etdim. Bular oldida o’quvchilar maktabda olgan olti oylik

bilimlaridan imtihon berdilar. Odamlar bu o’qitish usulining afzalliklarini ko’rib,

mendan mamnun bo’ldilar. Imtixondan so’ng odamlarning qalbida maktabga

nisbatan muhabbat paydo bo’lib, chehralari ochildi»36.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Shakuriy ochgan yangi usul maktabining

dovrug’i va u yaratgan darsliklarning shuhrati Hamza Hakimzoda Niyoziy,

Sadriddin Ayniy, Mirzo Abdulvohid Munziy va boshqa ma’rifatparvar

jadidchilarning ham diqqatini jalb etdi. 1909 yilda Hamza Shakuriyning maktabini

ko’rish va uning imtixonlarida qatnashish uchun Samarqandga keladi. Bu

maktabdagi o’qish-o’qitish uslublari va imtixon natijalari Hamza Hakimzoda

Niyoziyda katta taassurot qoldirdi.

A.Shakuriyning o’qish-o’qitish uslubidagi yangilikning ahamiyati shundaki,

birinchidan, u o’sha davrda mavjud bo’lgan eski o’qitish usullari va o’qish

kitoblarining hammasini rad qilib, savod chiqarishni yengillatish maqsadida

36 Qarang: M.Fattaev. Atoqli pedagoglarimiz. T.: «O’qituvchi», 1988, 12- bet.

221

dastlab bo’g’in usuli, keyinchalik tovush-harf uslublarini qo’llaydi. Bu o’qitish

uslubining qulayligi natijasida o’quvchilar ko’pi bilan 6 oy ichida savodli bo’lardi.

Ikkinchidan, maktabda kichik yoshdagi o’g’il va qiz bolalarni birga o’qitish

uslubini joriy qildi. Uchinchidan, bolalarni avvalo o’z ona tilisida o’qitishga qat’iy

rioya qildi va shu bilan birga bolalarni o’zbek, tojik, arab va rus tillarini ham

mukammal o’rganishga da’vat qildi. To’rtinchidan, yangi usul maktablari uchun

juda sodda, tushunarli tilda darsliklar tuzib, ularni nashr etdi. Beshinchidan,

Shakuriy tomonidan joriy qilingan dastlabki yangilik – Samarqand maktablariga

mehnat va musiqa darslarining kiritilishi bo’ldi. U o’z o’quvchilarini qishloq

xo’jaligi va bog’dorchilikka oid ishlar bilan tanishtirishdan tashqari, muqovachilik,

duradgorlik va boshqa hunarlarni ham o’rgatar, bu mashg’ulotlar uchun maktab

dasturidan alohida soatlar ham ajratgan edi.

Albatta XIX asrning oxirida va XX asrning boshlarida faoliyat ko’rsatgan

pedagoglarimiz orasida o’zligimizni anglash uchun kurash olib borgan, haqiqiy

vatanparvar ziyolilar ham mavjud edi. Bunday ziyolilar jadidchilik oqimi ostida

birlashib, mahalliy millat bolalariga tamoman mos keladigan “Usuli savtiya”

maktablarini yuzaga keltirishdi.

Nazorat uchun savollar:

1. Mahmudxo‘ja Behbudiy qachon va qayerda tug‘ilgan?

2. Behbudiy ota avlodi tomonidan qaysi alloma shajarasiga mansubdir?

3. Behbudiy arab sarfu nahvini kimdan o'rgandi?

4. O'z ustida qunt bilan ishlashi natijasida Behbudiy shariatning qaysi yuksak

maqomlari darajasigacha ko‘tarildi?

5. Behbudiy qaysi yillarda xaj safariga chiqadi?

6. Behbudiyning yozgan darsliklarini ayting.

7. 1913-yilda nashr etilgan «Samarqand» gazetasi va «Oyna» jurnallarida

asosan qaysi masalalar e’lon qilingan?

8. Behbudiyning milliy mustaqillik g‘oyalari mazmunini tushuntirib bering.

9. Behbudiy dunyoqarashining shakllanishida katta o‘rin tutgan shaxs?

10. Behbudiyning oila muhitida bola tarbiyasiga oid qarashlari mazmuni.

11. Behbudiy pedagogik g‘oyalarining ahamiyati.

12. Behbudiy qachon maorif komissari etib tayinlandi va u qaysi ishlarni

rivojlantirdi?

222

13. Uning matbuotda e’lon qilingan ilm-ma’rifatni targ‘ib etuvchi maqolalari

haqida so‘zlang?

14. Behbudiyning «Padarkush» sahna asari qachon yozilgan, u qachon va

qayerda birinchi marta qo‘yilgan?

MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQLAR

Mustaqil ish №1

XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi. Referat tayyorlash.

Mustaqil ish №2 Chor Rossiyasining ta’lim siyosati. Taqdimot tayyorlash.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati Asosiy adabiyotlar:

1. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

2. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan

va texnologiyalar. 2010-yil

3.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

5. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

6.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

7.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

8.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

9.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

10.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

11.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

12.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

13.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

14.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

15.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.:

NOSHIR, 2011. 16.O.Roziqov, B.Adizov, G.Najmiddinova. Umumiy didaktika. –Buxoro,

“Durdona”.2012-yil.

17.Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. .: IQTISOD-MOLIYA. 2011.

18.Pedagogy and Practice: Teaching and Learning in Secondary Schools.

19.Michael Uljens.School Didactics and Learning: A School Didactik Model Framing an Analysis of

Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y.

20.John Dewey,How we think(1910).Martin,Jay.The Education of John Dewey.(2003) Columbia

University Press.Gutek Gerald L.(2009)New Perspectives on Philosophy and education .Pearson

Education Inc.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

5.www.bilim.uz

223

6.www.gov.uz.

7.www.buxdu.uz

12-MAVZU: Hozirgi davrda jahon mamalakatlari ta`lim tizimi va

pedagogika fani rivoji. Amerika Qo`shma shtatlarida va

Yaponiya ta`lim tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari.

REJA:

1. O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari.

2. Amerika Qo`shma shtatlari ta`lim tizimi.

3. Yaponiya ta`lim tizimi.

Tayanch atamalar: ta’lim-tarbiya, fan, madaniyat va ma’rifat, Buyuk Ipak

yo’li, siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, g’oyaviy, tafakkur, odob-axloq mutafakkir,

ilm-fan, milliy urf-odatlar, an’nalar tarixiy meros, milliy qadriyatlaridan mahrum etish,

milliy urf-odatlar, an’analar, tarixiy meros, milliy qadriyatlar, ma’naviy kamolot,

madaniyat, maktab.

ASOSIY MATN

1. O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari. Ta`lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari. Mustaqillik

yillarida O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta`limi tizimini takomillashtirish

ustuvor yo’nalish sifatida e`tirof etildi. Respublikaning “Ta`lim to’g’risida”gi

Qonunida uzluksiz ta`lim tizimining mohiyati, yo’nalishlari, ta`lim mazmuni,

ta`limning huquqiy asoslari batafsil ochib berilgan.

Ta`lim O’zR ijtimoiy taraqqiyotida ustuvor soha deb e`tirof qilindi. Ta`lim

sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari fuqarolarning ijtimoiy kelib

chiqishi, irqi, tili, e`tiqodi, ijtimoiy mavqeidan qat`iy nazar ta`lim olishda teng

huquqqa ega ekanliklarini ifodalaydi. Davlat ta`limiy siyosatining asosiy

tamoyillari quyidagilar:

224

Ta`lim va tarbiyani insonparvarlashtirish shaxsning ijodiy qobiliyatlarini

ro’yobga chiqarishga imkon yaratadi. Shuningdek, ta`lim jarayonida uning

ma`naviy-axloqiy ehtiyojlari, xohish-istaklari va qiziqishlarini hisobga olishni

nazarda tutadi. Ya`ni, ta`lim-tarbiya jarayoni shaxsni har tomonlama kamol

topishini ta`minlashga yo’naltiriladi, uning shaxsiga nisbatan hurmat bilan

yondashiladi.

Ta`lim va tarbiyani demokratlashtirish ta`lim mazmunining ochiqligi,

o’quv materiallari, ta`lim shakl va metodlarining xilma-xilligi, milliy-hududiy

xususiyatlarning inobatga olinishi, shuningdek, tarbiya jarayonining demokratik

g’oyalarga muvofiq tashkil etilishini anglatadi. Tamoyil mazmuniga ko’ra

o’quvchilarning xohishlariga ko’ra dars jadvaliga qo’shimcha fanlar kiritiladi,

yuqori sinflarda muayyan fanlar chuqurlashtirilib o’rgatiladi, fakultativ

mashg’ulot va to’garaklar tashkil etiladi, darslarning yakka va guruhli shaklda

bo’lishiga e`tibor qaratiladi.

Ta`limning uzluksizligi va izchilligi uzluksiz ta`lim tizimining barcha

bosqichlarida o’qitish o’zaro aloqadorlik, bog’liqlik asosida yo’lga qo’yilishini

ifodalaydi. Umumiy o’rta ta`lim maktablarining o’quv dasturlari akademik litsey

va kasb-hunar kollejlarining, o’z navbatida ularning o’quv dasturlari oliy o’quv

Tamoyillar

Ta`lim va tarbiyaning insonparvar,

demokratik xarakterda ekanligi

Davlat ta`limiy siyosatining asosiy tamoyillari

Ta`limning uzluksizligi

va izchilligi

Umumiy o’rta, shuningdek,

o’rta maxsus, kasb-hunar

ta`limining

majburiyligi

O’rta maxsus, kasb-hunar ta`limining

yo’nalishi, akademik litseyda yoki kasb-

hunar kollejida o’qishni tanlashning

ixtiyoriyligi

Ta`lim tizimining

dunyoviy xarakterda

ekanligi

Davlat ta`lim standartlari doirasida ta`lim

olishning hamma uchun ochiqligi

Ta`lim dasturlarini tanlashga yagona va

tabaqalashtirilgan yondashuv

Bilimli bo’lishni va iste`dodni

rag’batlantirish

Ta`lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish

225

yurti o’quv dasturlari bilan mutanosiblikda yaratilib, biri o’zidan avvalgi bosqichda

o’zlashtirilgan ma`lumotni boyitadi va rivojlantiradi.

Ta`lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi mamlakatda ta`lim

taraqqiyotining rivoji ilmiy asoslarga ega bo’lib, u fan-texnika, madaniyatning

yutuqlariga bog’liq holda rivojlanib borishini anglatadi.

O’zRning “Ta`lim to’g’risida”gi Qonuni (4-modda)da fuqarolar millati, tili,

jinsi, yoshi, diniy e`tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, mavqei, xizmat turi, turar joyi,

respublika hududida qancha vaqt yashayotganligidan qat`iy nazar bilim olish

huquqiga egaliklari aytiladi. Davlat ta`lim standartlari doirasida ta`lim

olishning hamma uchun ochiqligi tamoyili aynan mana shu holatni yoritishga

xizmat qiladi. Ushbu tamoyil, shuningdek, chet ellik fuqarolarning respublika

hududida xalqaro shartnomalarga muvofiq bilim olish huquqiga egaliklarini ham

ifodalaydi. O’zRda istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo’lmagan shaxslar bilim

olishda respublika fuqarolari bilan teng huquqlarga ega bo’ladilar.

Ta`lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv

O’zRning “Ta`lim to’g’risida”gi Qonuni (7-modda)da o’z ifodasini topgan. Davlat

ta`lim standartlari (DTS) umumiy o’rta, o’rta maxsus kasb-hunar va oliy ta`lim

mazmuni, sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilab beradi. Davlat ta`lim

standartlarini bajarish barcha ta`lim muassasalari uchun majburiydir. Biroq, ta`lim

muassasalari DTS asosida o’quv dasturlari variantini ishlab chiqib, undan

foydalanishlari mumkin.

Bilimli bo’lishni va iste`dodni rag’batlantirish ta`lim sohasidagi davlat

siyosatining asosiy tamoyillaridan biri sanalib, ta`limning barcha bosqichlarida bu

tamoyilga to’la amal qilinadi. Ta`lim oluvchilarning iste`dod va qobiliyatlari davlat

tomonidan moddiy va ma`naviy jihatdan rag’batlantirilib boriladi.

1993 yil 5 fevralda O’zR Prezidentining “O’zbekistonda o’quvchi-yoshlarni

rag’batlantirish choralari to’g’risida”gi Farmoni, 1993 yil 25 martda “O’zbekiston

o’quvchi-yoshlarini taqdirlash va moddiy rag’batlantirish to’g’risid”gi respublika

Vazirlar Mahkamasining Qarori qabul qilindi. Unga ko’ra ilmiy salohiyat,

iqtidorga ega talabalar va aspirantlar uchun O’zR Prezidentining Davlat

stipendiyalari ta`sis etildi. Stipendiya iqtidorli talabalarga har yili o’n bir ta`lim

yo’nalishi – texnika va informatika, tibbiyot, fizika-matematika, iqtisodiyot,

jurnalistika, gumanitar, huquq va xalqaro munosabatlar, pedagogika, madaniyat va

san`at, chet tillar, qishloq xo’jaligi yo’nalishlari bo’yicha o’tkaziladigan tanlov

yakunlariga ko’ra beriladi. Iqtidorli talabalar uchun, shuningdek, Abu Rayxon

Beruniy, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Abu Ali ibn Sino va Imom al-Buxoriy

nomidagi stipendiyalar joriy etilgan.

Bundan tashqari iste`dodli yoshlarni moddiy va ma`naviy rag’batlantirish,

chet elda ta`lim olishlarini qo’llab-quvvatlash maqsadida “Umid”, “Iste`dod”,

226

“Respublika bolalar fondi”, “Sog’lom avlod uchun”, “Ulug’bek” va boshqa

jamg’armalar tashkil etilgan.

Ta`lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvini uyg’unlashtirish ta`limni

tashkil etish, sifatini oshirish, bunda davlat va jamiyatning hamkorlikka erishishni

nazarda tutadi. Ta`lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvi ta`lim samaradorligini

oshirishga zamin yaratadi.

Uzluksiz ta`lim tizimi va turlari. Har bir rivojlangan mamlakat o’z ta`lim

tizimiga ega. Ta`lim tizimining shakllanishi jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy

va madaniy hayoti bilan chambarchas bog’liq.

Respublika uzluksiz ta`lim tizimi DTSga muvofiq ta`lim dasturlarini amalga

oshiruvchi davlat va nodavlat ta`lim muassasalari, tadqiqot ishlarini boshqaruvchi

ilmiy-pedagogik muassasalar, ta`lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari hamda

ularga qarashli korxona, muassasa, tashkilotlarni o’z ichiga oladi.

Uzluksiz ta`lim bir nechta ta`lim turlarini o’z ichiga oladi. Ya`ni:

maktabgacha ta`lim, umumiy o’rta ta`lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta`limi, oliy

ta`lim, oliy o’quv yurtidan keyingi ta`lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni

qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta`lim.

Maktabgacha ta`lim bolaning sog’lom, har tomonlama kamol topib

shakllanishini ta`minlaydi, unda o’qishga intilish hissini uyg’otadi, uni

muntazam ta`lim olishga tayyorlaydi hamda bola olti-yetti yoshga yetguncha

davlat va nodavlat maktabgacha ta`lim muassasalari va oilalarda amalga

oshiriladi. Bu kabi ta`lim muassasalarining faoliyatini tashkil etishda mahallalar,

jamoat, xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar ishtirok etadi.

Umumiy o’rta ta`lim majburiy xarakterdagi umumiy (boshlang’ich va

umumiy) ta`limdan iborat.

Oliy ta`lim o’rta maxsus, kasb-hunar ta`limi asosida ikki bosqich

(bakalavriyat, magistratura)da tashkil etiladi, yo’nalishlari bo’yicha xalq

xo’jaligining turli sohalariga oliy ma`lumotli mutaxassislarni tayyorlaydi. Oliy

ta`lim muassasalariga talabalarni qabul qilish davlat grantlari va pullik-

shartnomaviy asosda amalga oshiriladi.

Uzluksiz ta`lim tizimi davlat siyosatining asosiy tamoyillari asosida yosh

avlodga ta`lim-tarbiya berish yo’lida faoliyat yuritadigan barcha turdagi ta`lim

muassasalari majmui sanaladi

Bakalavr o’zi tanlagan soha bo’yicha oliy ma`lumotli mutaxassis bo’lib, davlat

klassifikatorida belgilangan lavozimda ishlash huquqiga ega

227

Oliy o’quv yurtidan keyingi ta`lim jamiyatning oliy malakali ilmiy va

ilmiy-pedagog kadrlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish, shaxsning kasb-hunar

manfaatlarini qanoatlantirishga qaratilib, mustaqil tadqiqotchilik faoliyatini

tashkil etish asosida amalga oshiriladi.

Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonida

asosiy e`tibor mutaxassislarning kasb bilimlari va ko’nikmalarini yangilash

hamda chuqurlashtirishga qaratiladi.

Maktabdan tashqari ta`lim maktabdan tashqari davlat va nodavlat ta`lim

muassasalarida davlat organlari, jamoat tashkilotlari, yuridik va jismoniy

shaxslar tomonidan madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa

yo’nalishlarda yo’lga qo’yilib, bolalar hamda o’smirlarning ta`limga bo’lgan,

yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab-ehtiyojlarini qondirish, ularning bo’sh

vaqti va dam olishini tashkil etish maqsadida olib boriladi.

2. Amerika Qo`shma shtatlari ta`lim tizimi.

Mamlakat ta’lim tizimining tuzilishi quyidagicha:

— bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya

muassasalari;

— 1-8-sinfgacha bo’lgan boshlang’ich maktablar (bunday maktablarda bolalar

6 yoshdan 13 yoshgacha o’qiydilar);

— 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda 14-17 yoshgacha

bo’lgan bolalar ta’lim oladilar). U quyi va yuqori bosqichdan iborat.

Amerika Qo’shma Shtatlarida navbatdagi ta’lim bosqichi oliy ta’lim bo’lib, u

2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlarda amalga oshiriladi.

So’nggi bosqich, dorilfununlar va boshqa oliy o’quv yurtlari tarkibida tashkil

etilgan aspirantura yoki doktoranturalar.

AQSHda majburiy ta’lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o’quv

yurtlarida davlat, jamoa, xususiy tasarrufda va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi

mumkin.

Shunisi diqqatga sazovorki, AQSH maktablarining (bitiruvchi sinf

o’quvchilaridan tashqari) barcha o’quvchilar ta’til vaqtida asosan, ish bilan band

bo’lishadi. AQSH maktablarida o’quv yili 180 kun. Bir soat dars 45 - 50 minut.

Magistr ma`lum ixtisoslik bo’yicha ta`lim olgan yuqori malakali, aspiranturaga

kirish huquqiga ega mutaxassis hisoblanib, u ilm-fan sohasida, ishlab chiqarishning

mas`uliyatli lavozimlarida faoliyat ko’rsatadi

228

Amerika konstitutsiyasiga muvofiq, ta’lim tizimi tasarrufidagi shtatlar

boshqaruv muassasalari ixtiyoridadir. 1979 yilgacha ta’limni mablag’ bilan

ta’minlash, ta’limda davlat siyosatini amalga oshirish, o’quv yurtlari faoliyatini

muvofiqlashtirib borishni Sog’liqni saqlash, Ijtimoiy ta’minot va Ta’lim vazirligi

olib borar edi. 1979 yilda Ta’lim vazirligi mustaqil bo’lib ajralib chiqdi.

Ta’lim tizimiga mablag’ ajratish bo’yicha AQSH dunyo mamlakatlari orasida

yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. AQSH ta’lim tizimining rivojlanish sur’ati

ancha yuqori bo’lib, uning boshlang’ich ta’lim bosqichida o’qishi lozim bo’lgan

bolalarning 99,9 foizi, o’rta bo’g’nida 94,5 foizi ta’lim oladi. O’quvchilar umumiy

sonining 46 foizi o’rta maktabni tamomlagach, kollej va universitetlarga o’qishga

kiradi. Barcha toifadagi ta’lim maskanlarida 58 million yosh, shu jumladan,

ta’limning oliy bosqichida 12 million yigit - qiz tahsil oladi. AQSHda har 10 ming

aholiga 307 talaba to’g’ri keladi. Bu jahonda yuksak ko’rsatkichlardan biridir.

Bulardan tashqari AQSHda har yili 33 million kishi uzluksiz ta’lim va malaka

oshirish tizimlarida bilim oladi. Mamlakatda 3 million o’qituvchi mehnat qiladi.

Har yili o’rta maktabni 3 million o’quvchi, bakalavr darajasidagi oliy ta’lim

bosqichini 932 ming kishi, magistr darajasida esa 300 ming kishi tugallaydi, yiliga

30 ming kishi doktorlik ilmiy darajasini oladi.

Maktabgacha tarbiya

Amerika boy mamlakat. Lekin bu mamlakatda bolalar uch yoshga to’lgunga

qadar onalarga turli moddiy imtiyozlar berish ko’zda tutilmagan.

Farzandlarga qarab uyda o’tiradimi yoki enaga yollab ishga tushadimi, bu

onalarning ishi. O’zbekistondagi kabi keng va shinam, ikki qavatli, o’ynaydigan,

uxlaydigan, ovqatlanadigan alohida xonalari bo’lgan bog’cha va yaslilar

Amerikada odat tusiga kirgan emas. Enaga yollash oila uchun haftasiga 200

dollardan kamga tushmaydi. Bu mamlakatda 30 - 40 bolaga mo’ljallangan xususiy

va davlat tasarrufidagi bog’chalar mavjud. Ular enaga yollashdan bir oz

arzonroqqa tushadi. Lekin har ikki holda ham, uydan olib borgan ovqatni

yedirishadi, krovatchalar, ko’rpa-to’shak, yostiqchalarni ota - onalarning o’zlari

olib borishadi. Amerikada bizdagidek taomnomalar, o’quv dasturlari yo’q. Bolalar

yozda atrofdagi ko’kalamzorlarda o’ynab dam olaishadi.

Makatabgacha ta’lim muassasasida bolalar yoshlariga qarab turli guruhlarda

tarbiyalanadi, ularga tarbiyachi - mutaxassis qaraydi, ular ovqatni tayyorlab beradi,

turli qo’shiqlar, she’rlar o’rgatadi, quvnoq o’yinlar uyushtiradi. Ammo har kim o’z

uslubiga muvofiq ishlaydi, umumiy qoidalar, o’quv dasturlari joriy qilinmagan.

Lekin bolalar uchun haqiqiy ta’lim-tarbiya jarayoni ular 5 yoshga

to’lganlaridan keyin boshlanadi. Ana shu yoshda ular ”Kinder garden” deb

ataluvchi tayyorlov bog’chalariga jalb etiladi. Ular hukumat tasarrufida bo’lib,

229

bog’chalar yoki maktablar tarkibida tashkil etiladi. Bolalarni maxsus ”maktab

avtobusida” uyga olib keladilar va maktabga olib boradilar. Bunday avtobuslar

yo’l-transport hodisalaridan to’la muhofaza etilgan: sariq rangga bo’yalgan, uning

signallariga barcha transport vositalari itoat etishga majbur. Maktab avtobuslarini

boshqa transport vositalari quvib o’tishi mumkin emas, tartibni buzganlar qattiq

jazolanadi.

Ko’chalarda, maktabga ketayotganda yoki qaytayotganda alanglab yurgan,

o’ynab, futbol tepib yurgan bekorchi bolani uchratish amrimahol. Bolalarni

maktabda ham, uyda ham shaxsiga tegilmaydi, do’pposlashmaydi, u erkin

o’smog’i kerak. Agar biror bola ”meni urdi” deb ota - onasidan shikoyat qilsa,

ma’lum muddatga ana shu ota - onalar ayrim hollarda ota - onalik huquqidan

mahrum qilinadilar. Maktabga bolalar o’zlari xohlagan kiyimda boradilar. 5 yoshli

bolalarni maktabga tayyorlash ota - onalarning, bog’cha va maktabning, ommaviy

axborot vositalarining ishi.

AQSH televideniyasining alohida kanalida “Sezam ko’chasi” deb

nomlanuvchi ko’rsatuvlar dasturi mavjud, u o’quvchilarga ingliz tili, alifbo,

arifmetik amallarni bajarish, sanash, o’qish, koinot, tabiat, geografiya, tarix

bo’yicha bilimlarni o’ta qiziqarli tarzda singdirishga harakat qiladi.

Amerika ko’p millatli mamlakat. Lekin har bir millat o’z farzandiga milliy

urf-odatlarini, tilini o’rgatishga jiddiy ahamiyat beradi. Ko’pincha bu vazifani katta

avlod amalga oshiradi.

O’zbeklar ham o’z ona tilini, urf - odatlarini, dinini o’z farzandlariga

singdirishga astoydil intilishadi. O’zbek bolalari ham Markaziy Osiyoda o’z

mamlakatlari borligini biladilar, g’oyibona intiladilar, u haqda ko’p narsalarni

ko’rish, eshitish, o’qishni istaydilar. O’zbekistonga kelish har bir amerikalik

o’zbeklarning muqaddas orzusidir.

Besh yoshli bolalar bilan olib boriladigan mashg’ulotlarning asosini ularni

maktabga tayyorlash tashkil etadi. Olti yoshlilar bog’cha guruhlarida bo’lsalarda,

lekin bu guruhlardagi ta’lim boshlang’ich sinfdagi ta’limga yaqin turib, amalda

uning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Maktabgacha tarbiya muassasalarining ta’lim

dasturi ko’p jihatdan ota - onalar bilan hamkorlikda ish olib borishga

mo’ljallangan, u pirovard natijada bolalarni boshlang’ich maktablarga puxta

tayyorlab berishga xizmat qilishi kerak. Shuningdek, maktabgacha tarbiya

muassasalari bolalarning aqliy va jismoniy rivojlanishi, umuminsoniy fazilatlarni

o’zlashtirishi, bolalar jamoasi ichida o’zini tutish, samimiylik, mehnatsevarlik,

foydali xatti-harakatlarning ilk shakllanishiga erishmoqlarini, tozalik, ozodalik va

pokizalikka o’rganishlarini ta’minlab berishi lozim. Yuqorida aytganimizdek,

maktabgacha tarbiya muassasalarining xususiylari ham bor. Lekin u

230

Yaponiyadagidek rivojlangan emas. Amerikada xususiy bog’chalar davlat

dasturiga kiritilgan.

Amerikada o’quvchilarning o’z fikrini so’zda mukammal, aniq ifodalab bera

olishiga, o’zligini anglash, o’zining qadr-qimmatini e’zozlash, shaxsiy qobiliyatini

ro’yobga chiqarish tuyg’ularini tarbiyalashga katta e’tibor beriladi. Bolalarda ana

shu his - tuyg’ularini shakllantira borish ilk yoshdanoq boshlanadi.

Boshlang’ich ta’lim

Boshlang’ich maktablarning asosiy vazifasi 6 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan

bolalarga to’laqonli bilim, ta’lim berish, ularning umuminsoniy, axloqiy

xislatlariga ega bo’lib shakllanishini ta’minlashdan iboratdir.

Boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan o’quv predmetlari va dasturlari

bolalarning yoshi, muhitiga moslashgan bo’lib, ular o’quvchilarning umumiy

savodxonligini ta’minlab berishdan tashqari ma’lum darajada kasb yo’nalishiga

ham ega qiladi.

Sinfdan-sinfga ko’chirish o’quvchining o’qish tezligi, yozuvi, husnixati,

arifmetika, tarix, geografiya, musiqa va san’at kabi predmetlarni boshlang’ich sinf

dasturi hamda darsliklari doirasida qanday o’zlashtirib olganligiga qarab

belgilanadi.

Amerika maktablarida o’quv-tarbiya ishlari bilan bog’liq masalalarni

to’laligicha har bir shtat o’ziga mustaqil belgilab olish huquqiga ega. Shu boisdan

boshlang’ich maktablarda o’quv davomiyligi turli shtatlarda turlicha belgilangan.

Ya’ni boshlang’ich ta’lim 4, 5, 6, 8 yillik bo’lishi mumkin. O’quvchilar shu davr

ichida ingliz tili, ijtimoiy fanlar, tabiat va gigiena, matematika, hunarmandchilik va

san’at, badantarbiya va sport predmetlaridan saboq oladilar. AQSH maktablarida

o’qish har bir o’qvchi uchun faxr-iftixor bo’lishiga o’quvchi o’z bilimi imkoniyati,

nuqtai nazariga ishonch hissini tarbiyalashga katta e’tibor beriladi. O’quvchilarni

maktabdan bezdirish, ularni darslarga ishtiyoqsiz va loqayd bo’lib qolishlari

favqulodda salbiy holat hisoblanadi.

O’quvning boshlang’ich ta’lim bosqichidanoq o’quvchilar uchun turli

to’garaklar, sayohatlar tashkil etiladi, xilma-xil ko’ngilochar tadbirlar o’tkaziladi.

Lekin ular pullik bo’lib, unga oila byudjetining 10-16 foizi sarflanadi. Kam

ta’minlangan oila farzandlariga bu borada ba’zi imtiyozlar beriladi.

O’rta ta’lim

Amerika Qo’shma Shtatlarida to’laqonli o’rta maktab sirasiga 10, 11, 12-

sinflar kiradi. 7, 8, 9-sinflarni aksariyat holda quyi o’rta maktab deb ham yuritiladi.

Binobarin, quyi o’rta maktab kursini muvaffaqiyatli o’taganlar yuqori bosqichga

— to’laqonli o’rta maktabga qabul qilinadilar.

231

Ma’lum darajada 9-sinfni bitirganlar yuqori o’rta maktablarga tanlov yo’li

bilan qabul qilinadi. Ammo yuqori o’rta maktablar o’quvchilarning bilimiga qarab

tabaqalashtirilganligi tufayli 86,4 foiz o’quvchi ularga qabul qilinadi.

Amerikalik yoshlarning ko’pchiligi o’rta maktablarni tugatgach, tegishli

diplom va maxsus kurslarni bitirganliklarini isbotlovchi hujjat olishadi.

O’quvchilar odatda ma’lum bir sinfni, kurs yoki maktabni yakunlashda test

sinovlariga jalb etiladi.

O’quvchilar bilimi quyidagicha baholanadi:

A — 95-100 ball;

V — 85-92 ball;

S — 71-80 ball;

D — 65-70 ball;

G — 0-64 ball (qoniqarsiz).

Test natijalariga ko’ra qoniqarsiz baholangan o’quvchilar yil davomida

ma’lum vaqt o’tkazib sinovdan qayta o’tkaziladilar. Bu sinovlarga o’quvchilarning

sinf muloqotida qatnashganligining natijalari, og’zaki va yozma vazifalarning

yechimlari ham ilova qilinadi. AQSH maktablarida chorak va o’quv yili

natijalariga ko’ra ham o’quvchilar test sinovlaridan o’tkaziladilar.

Ba’zi shtatlarda, shuningdek, Nyu-Yorkda ham ta’lim departamenti

tomonidan belgilangan imtihonlar ham o’tkaziladi.

AQSH maktablarida odatda, o’quvchilar o’quv yili davomida ikki marta

o’zlashtirish tabeli olishadi. Ayrim shtatlarda bunday tabellar har bir fan bo’yicha

6 marttagacha beriladi. Har bir maktab o’quv yili boshlanishidayoq o’z o’quv

tartibini oldindan belgilab oladi. U quyidagicha bo’lishi mumkin:

7 sentabr — o’quv yilining boshlanishi;

12 oktabr — Kolumb kuni munosabati bilan bayram;

21 oktabr — o’quvchilarning aqliy qobiliyatlarini aniqlovchi test sinovlari;

10 noyabr — insholar konkursi;

22-27 noyabr — dastlabki ta’tillar;

2 dekabr — kollejga kirish imtihonlarining birinchi bosqichi;

22 dekabr — Rojdestvo ta’tili;

13 yanvar — kollejga kirish imtihonlarining ikkinchi bosqichi;

26 yanvar — o’quv yili ikkinchi yarmiga o’tish imtihonlari;

24 fevral — yaxshi o’quvchilarni aniqlovchi milliy imtihonlar;

2 mart — kollejga kirish imtihonlarining uchinchi bosqichi;

5 aprel — 3-davraga o’tish imtihonlari;

12-20 aprel — bahor ta’tillari;

4 iyun — kollejga kirish imtihonlarining to’rtinchi bosqichi;

30 may — Xotira kuni;

232

12 iyun — bitirish kechasi;

20 iyun —yozgi ta’tilga chiqish kuni.

O’rta maktablarda o’quvchilarga o’zlari tanlagan yo’nalishlariga mos holda

predmetlar tanlashda ma’lum erkinliklar bor. Masalan, ingliz tili, ijtimoiy fanlar,

matematika, fizika predmetlari asosiy fan bo’lib, chet tillari, nafis san’at, kasb

ta’limi predmetlari o’quvchilarning xohish - istaklariga qarab qo’yilishi mumkin.

O’rta maktab o’quvchilari kundalik faoliyatida yarim vaqtni o’quv sinflarida,

qolgan vaqtni esa, laboratoriya, maydonlar, tajriba uchastkalari, amaliyot uchun

mo’ljallangan joylarda o’tkazishadi. 10, 11, 12-sinflarda maktab – oila hamkorligi,

ayniqsa, mustahkam bo’ladi. Chunki ayni shu bosqichda o’quvchilarning kasb-

korlarga moyilligi to’la qaror topadi.

O’quvchilar va ota - onalarning istaklariga muvofiq, kasb-kor yo’nalishiga

mos keladigan predmetlardan olinadigan saboqlarni ko’paytirish mumkin.

Boshqacha qilib aytganda, o’quvchi kelajakda qaysi sohaga o’z hayotini

bag’ishlashga ahd qilgan bo’lsa, aynan o’sha yo’nalishdagi predmetlarni ustun

darajada o’rganib, tayyorgarlik ishlarini olib boradi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, AQSH o’rta

maktablari o’z o’quvchilariga uch yo’nalishda: akademik, kasb - kor, umumiy

yo’nalishlarda bilim beradi. Ayni vaqtda o’quvchilarga to’rt yo’nalishda hunar,

kasb-kor asoslarini berib boriladi. Bular quyidagilar:

Birinchisi, qishloq xo’jalik kasblari ta’limi hisoblanib, unda tinglovchilarga

fermerlik asoslari o’qitiladi va qishloq xo’jaligi bo’yicha menejmentlar yetishtirib

beriladi. Bunday ta’lim Amerikaning bo’lg’usi fermerlari dasturi asosida ish olib

boradi.

Ikkinchisi, biznes ta’limidir. Unda o’quvchilarga tijorat, tijorat iqtisodiyoti,

ichki iqtisodiyot mutaxassisligi o’rgatiladi, bunday o’quv yo’nalishlarida bolalarda

muruvvat, bemorlarga g’amxo’rlik qilish, insonparvarlik tuyg’ularini tarbiyalash

masalalariga jiddiy ahamiyat beriladi.

Uchinchisi, savdo va sanoat ta’limi bo’lib, unda yoshlarga mahsulot ishlab

chiqarish va mexaniklik kasbi o’rgatiladi.

To’rtinchisi, qurilish ta’limi bo’lib, bu ta’lim tizimi orqali turli qurilish

kasblari bo’yicha bilim va ko’nikmalar beriladi.

By kasb dasturlari o’quvchilarni ana shu kasbga tayyorlashi, ularni shu kasb-

korni yanada chuqurroq o’rganishi bo’yicha o’qishni davom ettirishga tayyorlashi

mumkin. Bundan tashqari, dasturning uchinchi turi ham mavjud bo’lib, bu umumiy

ta’lim (akademik) dasturidir. Bu dastur kasblar yuzasidan umumiy tushuncha

beradi va o’quvchilarga kasblarning o’ziga xos xususiyatlarini ochib beradi.

AQSHda har bir o’quvchining fanlar bo’yicha olgan bilimlarini jamlovchi

attestat mavjud. U o’quvchilarning oliy o’quv yurtlariga kirishlarida ana shu

233

attestat nusxalari topshiriladi. Kollejga o’qish istagida hujjat topshirgan

o’quvchilar yuqori o’rta maktabning so’nggi ikki yili bilimlari hajmida kirish test

sinovlaridan o’tkaziladi. Test sinovlarini amalga oshirish maxsus ta’sis etilgan

ta’lim test xizmati hamda Amerika kollejlari test sinovlari xizmati tomonidan ado

etiladi. Test sinovlari tegishli bilimlar bo’yicha o’quvchilarning saviyasini belgilab

berishdan tashqari o’g’il - qizlarning tanlagan kasbiga layoqatini va qobiliyatini

ham aniqlaydi.

Chunki o’quvchi tanlagan kasb uning tabiatiga, sog’lig’iga, dunyoqarashiga

mos kelmay qolishi mumkin. Test sinovlarida attestatda ko’rsatilgan ballar

umumlashtiriladi va o’quvchilar tomonidan berilgan tavsifnomalar e’tiborga olinib,

kollejga kiruvchining taqdiri belgilab beriladi.

Odatda, o’quvchilarga dastlabki 6 yil davomida barcha o’quv predmetlari

bo’yicha bir o’qituvchi bilim beradi. Keyingi 6 yil ichida esa har bir predmet

bo’yicha alohida o’qituvchi belgilanadi.

Ayrim maktablar o’quvchilarining o’quv predmetlarini o’zlashtirishda eng

yangi o’quv vositalarini qo’llash va o’rganilayotgan darsliklarni

programmalashtirish tufayli katta muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritmoqda.

Maktablarda qo’llanishi mumkin bo’lgan vositalar elektron yozuv apparatlari

(kolligrafiya va yozuv qoidalarini takomillashtirishga yordam beradigan

moslamalar), ta’lim televideniesi, qo’lda ko’tarib yuradigan elektron til

laboratoriyasi, slaydlar, videoapparaturalar, elektron doska, kompyuter va

hokazolardan iborat.

AQSH maktablarining O’zbekiston maktablaridan farqli tomoni shundaki, u

yerda boshlang’ich maktab, o’rta maktab alohida – alohida binoda joylashgan.

Maktablar ishini tashkil etishdagi yana bir o’ziga xoslik shundaki, o’quv

binolaridan butun yil davomida foydalanib turiladi. 1970 yillarda Amerika maorif

xodimlari tomonidan ilgari surilgan “Maktab eshiklari doimo ochiq bo’lsin” degan

chaqiriq hozir ham amalga oshirilib kelinmoqda. Yozgi ta’til kunlarida ham

pedagoglar yoshlarga turli mashg’ulot va o’quvlar taklif qiladilar, maktab

o’quvchilari bilimini chuqurlashtirish, ular uchun kollejga tayyorlov kurslarini

tashkil qilish bilan band bo’ladilar.

Amerika Qo'shma Shtatlarida ta’lim tizimi

Amerika Qo'shma Shtatlarida ta’lim tizimi Amerika Qo'shma Shtatlarida

bolalar 6 yoshdan 17 yoshgacha 12 yil o'qiydilar. Ta'lim tizimi quyidagicha tashkil

etilgan: 1. 3 yoshdan 5 yoshgacha maktabgacha tarbiya muassasalarida. 2.

Boshlang'ich maktab. Bu bosqich 1-5-sinflami o'z ichiga oladi. 3. To'liq bo'lmagan

o'rta maktab. Bu bosqich 6-8-sinflardan iborat. 4. Yuqori maktab. Bu bosqich 9-

234

11-sinflardir. Mazkur yuqori maktab bilan Oliy ta'limni aralashtirmaslik kerak.

Amerika maktablarida 9-sinfgacha asosiy e’tibor matematikaga emas, balki tabiiy

fanlarga qaratiladi. O'quvchilar uchun yagona, majburiy darsliklar, qo'llanmalar

yo'q. Maktablarida texnikaviy jihatdan yaxshi jihozlangan, sinflar kom

pyuterlashtirilgan. H ar bir m aktabda boshlang'ich sinf o'quvchilarini tashiydigan

maxsus avtobuslar, stadionlar, turli laboratoriyalar bor. M aktablarning aksariyati

davlat ixtiyorida boiib, davlat mablag'i bilan ta’minlanadi. Shaxsiy maktablar ham

anchagina. Katta shaharlarda yashovchi o'ziga to'q ota-onalar farzandlarini shaxsiy

maktablarga berishga harakat qilishadi. Shaxsiy maktablarda o'qitish pullik.

Vashington shahridagi shaxsiy maktabda bolani o'qitish uchun bir yilga taxminan

o'n ming dollar to'lash kerak. Bunday m aktablarda boy oila farzandlari ta'lim

oladilar. Shaxsiy maktablarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga, maxsus

dasturlarga, maxsus o'qituvchilar ga ega. Bunday maktablarda sinf da o'qiydigan

o'quvchilar soni kam boladi. Shaxsiy maktablarda boshlang'ich sinflardan boshlab

estetik tarbiyaga, san'atga alohida e'tibor beriladi. Amerika davlat maktablarining

yuqori sinflaridagi o'qish-o'qitish tizimi biznikidan tubdan farq qiladi. Yuqori

sinflardagi har bir o'quvchiga alohida o'qituvchi-murabbiy biriktiriladi. U shu

o'quvchining qobiliyati, qiziqishlarini sinchiklab o'rganib, faqat shu o'quvchiga

uchun alohida reja tuzib, uning o'qishiga rahbarlik qiladi. Masalan, 9-sinf

o'quvchisi bir fandan, deylik, kimyodan kuchli bo'lsayu, chet tilidan oqsasa, bu

o'quvchiga 9-sinfda o'ninchi sinf rejasi bo'yicha kimyoni o'rganishga ruxsat etiladi.

U chet tilini 9-sinf hajmida yoki engillashtirilgan reja bo'yicha o'rganishi mumkin.

Kimyodan yoki matematika, biologiya, fizika va boshqa tabiiy fanlardan maktab

rejasini muddatidan oldin tugatgan, barcha kontrol ishlarini topshirgan o'quvchiga

maktabda o'qib yurgan vaqtidayoq shu fanlar bo'yicha o'zi kirmoqchi bo'lgan

kollejning birinchi kursi imtihonlarini ham topshirishiga imkoniyat yaratiladi.

Amerikaning yuqori maktablarida shunday o'qituvchilar borki, ular kollejlarning

birinchi kurslarida o'qitiladigan ma’lum fanlardan dars berishlari hamda imtihon

olishlari shart. Amerika maktablarida bitirish imtihonlari yo'q. Oliy o'quv

yurtlariga kirish uchun bizdagidek kirish imtihonlari olinmaydi. Biroq har bir

abiturient oliy o'quv yurtiga kirish uchun matematika va ingliz tilidan sinov (test)

topshiradi. Bunday testlar Amerikada har yili 3-4 marta o'tkaziladi. Sinov savollari

kitob shaklida har yili chop etiladi. Ularda mingga yaqin mashqlar, masalalar va

ularning echimlari ko'rsatiladi. Sinflarda qanday savollar bo'hshi bizga o'xshab sir

tutilmaydi, balki ochiq-oydin «matematika va ingliz tilidan bu yil mana shu

savollarga javob berish lozim» deb ko'rsatiladi. O'quvchilar bu kitobni olib, kirish

sinovlariga tayyorlanadi. Amerikada talabalar matematika va ingliz tilidan kirish

sinovlarini 10-12 sinflarda o'qib yurgan vaqtlarida, o'zlariga qulay paytda topshira

oladilar. Amerika oliy o'quv yurtlariga kirish uchun belgilangan sinov (test)lar ikki

235

xil bo'ladi: SAZ.(Sxolastik aptityud test); А К Т (Amerikan kollej test) sinovlari.

SAT sinovlari murakkabroq boladi. Mashhur universitetlarga kirish uchun SAT

sinovlarini albatta topshirish shart. Bulardan tashqari Murakkablashtirilgan sinov

ham bor. Bu sinovni ohy maktablarga kirayotgan barcha talabalar topshirishi shart

emas. Mabodo biror talaba shu murakkablashtirilgan sinovlarni topshirib

universitetga kirsa, u talabaga maxsus stipendiya beriladi. Amerikaning eng katta

boyligi - bu aql. Aql bu mamlakatda qadrlanadi. A’lochi talabalar o'quv

yurtlarining faxri sanalgani sababh ham, ularga turli yo'llar bilan yordam berish,

stipendiyalar tayinlash orqah ularni o'quv yurtlarida saqlashga harakat qiladilar.

O'zi tanlagan sohada yutuqlarga erishayotgan talabalar ro'yxati har yili alohida

kitob bobida nashr etib turiladi. Bundan maqsad mazkur soha bilan qiziquvchi

kompaniyalaming e’tiborini bo'lajak olimlar ga qaratishdir. Yuqorida sanab

o'tilgan sinovlarning natijalari va yuqori sinflarda barcha fanlardan olgan

baholarining o'rtacha miqdori talabani universitetga qabul qilish yoki qilmaslik

uchun asos hisoblanadi. Amerika kollejlari ikki va to'rt yillik bo'lib, ikki yillik

kollejlarni bitirgan talaba ohy ta’lim pog'onasidagi birlamchi darajaga ega boladi.

To‘rt yillik kollejlarni tugatgan talabalar bakalavr darajasini ohb, ohy

ma’lumotning birinchi pog'onasiga erishadilar. To'rt yillik kollejlar bizning to'rt

yillik institut va ayrim universitetlarga mos keladi. Amerika universitetlari

tarkibiga ikki va to'rt yillik kollejlar, ilmiy-tadqiqot markazlari hamda ikkinchi

bosqich ohy ma’lumot beruvchi o'quv yurtlari kiradi. Ikkinchi bosqich oliy

ma'lumot beruvchi o'quv yurtlari bizning aspiranturaga to'g'ri keladi. Bu o'quv

yurtiga kirish uchun ikki fandan imtihon topshirilishi shart. O'qishni muvaffaqiyatli

bitirgan talaba magistrlik darajasini oladi. Magistrlik ilmiy darajasini olgan talaba

doktoranturaga kirishi mumkin. Amerikada doktoranturaga kirish uchun faqat

mutaxassislikdan jiddiy imtihon topshiriladi. Imtihon komissiyasi tarkibida

talabaning bo'lajak ilmiy rahbari ham ishtirok etadi. O'qishni muvaffaqiyatli bitirib,

dissertatsiya yoqlagan talaba doktorlik ilmiy darajasini oladi. Ijtimoiy fanlardan

doktorlik dissertasiyasi yoqlagan talabalarning hammasiga «falsafa doktori» ilmiy

unvoni beriladi. AQSH maktablari— ohy maktabgacha mana shunday

bosqichlarga ega.

3. Yaponiya ta`lim tizimi.

Yaponiya – Sharqiy Osiyoda, Tinch okeandagi orollarda joylashgan davlat.

Uning hududida 6,5 mingga yaqin orol bor. Eng yirik orollari: Xokkaydo, Xonsyu,

Sekoku va Kyusyu. Yaponlar o’z davlatlarini “Nixon”, “Nippon” deb atashadi.

Uning ma’nosi “Kunchiqar mamlakat” deganidir.

Maydoni 377,8 ming kv.km. Aholisi 127 mln. 960 ming kishi (2011 y). Aholisi

bo’yicha dunyoda 10 o’rinda turadi. Poytaxti – Tokio shahri.

236

1992 yilda Yaponiyaning Toshkentdagi elchixonasi o’z faoliyatini boshlagan.

Davlat boshqaruvi konstitutsion parlamentar monarxiyaga asoslangan.

Konstitutsiyaga ko’ra, Yaponiya imperatori davlatni boshqarishda Vazirlar

Mahkamasining qarorlariga tayanadi. Barcha davlatlararo rasmiy uchrashuvlarda

imperator davlat boshlig’i sifatida qatnashadi.

Akixito 1989 yildan beri Yaponiya imperatori bo’lib kelmoqda.

Iqtisodiy qudrati jihatidan Yaponiya jahonda Amerika Qo’shma Shtatlaridan

keyin ikkinchi o’rinda turadi. Jahonning ko’zga ko’ringan ruhshunoslari va

iqtisodchilari Yaponiya rivojlanishidagi bu ulkan parvozni mamlakatda ta’lim

tizimlari taraqqiyotiga berilgan yuqori darajadagi e’tibor samarasi, deya qayd

etadilar. Bu bejiz emas. Kun chiqish mamlakati deb yuritiladigan bu o’lkada ta’lim

tizimlarini bosqichma-bosqich takomillashtirib borilishiga hukumat, xususiy

kompaniyalar, jamoat tashkilotlari, ota - onalar qanchalik omilkorlik bilan

yondashayotganligini guvohi bo’lamiz.

Tabiiyki, Yaponiya ta’lim tizimining yuksak parvozi o’z-o’zidan bo’lgani

yo’q. Uning ham o’ziga xos inqirozi va muammolari bo’lgan. Buni to’liq tasavvur

qilish uchun mamlakat pedagogik tamoyillari va taraqqiyotining tarixiy

bosqichlariga nazar tashlash kifoya.

Zamonaviy ta’lim tizimi bosqichlari

1. ASOS SOLISH BOSQICHI (1868-1885 yillar). Zamonaviy ta’limning ilk

ustunlari yaratildi.

2. BIRLASHISH BOSQICHI (1886-1916 yillar). Turli xil maktab qonunlari

chiqa boshladi, sistematik ta’lim tizimi yaratildi.

3. TARQALISH BOSQICHI (1917-1936 yillar). Ta’lim tizimi Ta’lim

bo’yicha Favqulodda kengashning tavsiyalariga asosan rivojlantirildi.

4. HARBIY BOSQICH (1937-1945 yillar). Harbiylashgan ta’limning

cho’qqisi davri.

5. ZAMONAVIY BOSQICH (1945 yildan hozirga qadar).

Yapon ta’limining mumtoz shakllanishi 1867 — 1868 yillardagi mamlakat

hukmdori Meydzi tomonidan amalga oshirilgan islohotlarga borib taqaladi. Bu

hukmdorning o’z oldiga qo’ygan ikki qat’iy shiori bo’lib, biri “Fukoku- kioxsi” —

boyish, mamlakatni mustahkamlash va harbiylashtirish, ikkinchisi esa “Siokusan

kogio”-ilg’or G’arb ishlab chiqarish texnologiyasi asosida mamlakat iqtisodiyotini

rivojlantirish edi. Meydzi bu ikki maqsadni amalga oshirishning bosh omili ta’lim

tizimlarini tubdan o’zgartirish va yangilashda deb hisoblardi.

Davlat boshlig’ining bu xulosalari Yaponiyada 1872 yilda “Ta’lim haqida

Qonun” qabul qilinishiga olib keldi. Qonunga muvofiq tez orada eski uslubdagi

ta’lim tizimi o’rnida mamlakat rivojlanishini ta’minlashga samarali xizmat

237

qiluvchi yangi yo’nalishdagi 53750 ta boshlang’ich 256 ta o’rta maktab, 8 ta

dorilfunun tashkil etildi. Bu o’quv yurtlaridagi ta’lim shakllari ma’rifatli G’arb

ta’lim uslublari bilan uyg’unlashtirildi, 1890 yilga kelib ilgarigi 3-4 yillik

boshlang’ich maktablar muntazam 4 yillikka aylantirildi va u bepul amalga oshirila

boshlandi.

1908 yildan boshlab Yaponiyada boshlang’ich ta’lim majburiy 6 yillikka

aylantirildi. O’quv-tarbiya ishlari bepul amalga oshiriladigan bo’ldi. 1893 yildan

e’tiboran Yaponiyada kasb yo’nalishidagi dastlabki kollejlar paydo bo’la boshladi.

Birinchi dorilfunun 1886 yilda Tokioda tashkil etildi. Lekin bu dorilfununga

oliy tabaqali aslzodalarning bolalari qabul qilinardi. Asr boshida mamlakatda

ayollar uchun ham dorilfununlar tashkil etildi. Lekin bu bilim maskanlarida xotin-

qizlar uchun faqat xo’jalik yuritish, oila iqtisodiyotidangina ta’lim berilardi.

1897 yilda Kiatoda ikkinchi dorilfunun ochildi. Ikkinchi jahon urushida

Yaponiya mag’lubiyatga uchragandan keyin mamlakat maorifi tizimlariga

Amerika Qo’shma Shtatlari ta’lim tamoyillari kirib kela boshladi.

1946 yilda qabul qilingan Konstitutsiya Yaponiya fuqarolarining ta’lim

sohasidagi huquq va burchlarini belgilab berdi. Unda «Layoqatiga ko’ra barcha

fuqarolar bilim olish huquqiga ega. Barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishlari

shart» ekanligi belgilab qo’yilgan.

1947 yilda qabul qilingan «Ta’lim haqida Qonun» Yaponiya konstitutsiyasi

ruhiga uyg’un bo’lib, mamlakatda ta’limning maqsad va vazifalarini to’la ifoda

etadi. Unda, jumladan, shunday deyiladi: «Biz shaxsiy g’ururi bor, o’zining

qobiliyati va imkoniyatiga ishonuvchi, haqiqat va tinchlikni sevuvchi odamlarni

tarbiyalaymiz, toki ular ko’p qirrali madaniyat sohibi bo’lsinlar». Shunday qilib,

Yaponiyaning Ta’lim, fan va madaniyat vazirligi boshqaruvi hozirgi kunda qat’iy

markazlashdi, ilg’or xalqaro standartlar darajasidagi yapon ta’lim tizimlari qaror

topdi.

Majburiy ta’lim

O’quv yili aprel oyidan boshlanadi. Boshlang’ich hamda o’rta maktab barcha

uchun majburiy hamda bepuldir. Boshlang’ich maktab o’quvchilari (1-6 sinflar)

uchun uyga vazifa berilmaydi. Biroq o’rta (7-9 sinflar) va oliy maktab (10-12

sinflar) o’quvchilari uchun ko’p uy vazifasi beriladi.

1. Boshlang’ich maktab 6 yil.

2. O’rta maktab 3 yil.

3. Oliy maktab 3 yil.

Ta’lim tizimi tarkibi

Hozirgi zamon yapon ta’lim tizimlarining tarkibi quyidagicha:

-bolalar bog’chalari;

238

-boshlang’ich maktab;

-kichik o’rta maktab (Chugakko);

-yuqori o’rta maktab;

-oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi o’quv yurtlari.

Bolalar bog’chalari

Ta’limning bu bosqichiga 3-5 yoshli bolalar qabul qilinadi. Bolalar yosh

xususiyatlariga muvofiq ravishda 3, 2, 1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadilar.

Yaponiyada maktabgacha ta’lim muassasalarining 59,9 foizi xususiydir. 40,8 foizi

esa munitsipial (tuman) kengashlari tasarrufida, qolgan 0,3 foizi davlatnikidir.

Bog’cha davrida bolalarga o’qituvchilar sodda hisob-kitoblarni, shuningdek,

xiragana va katakana alifbolarini o’qishni o’rgatishadi.

Boshlang’ich maktab

(Kokoro) (1-6 sinflar, 6-12 yosh). O’qish muddati 6 yil.

Ta’limning bu pog’onasiga 6 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan bolalar jalb

qilinib, ular shu muddat ichida 6 yillik boshlang’ich maktabni tugatadilar. O’quv

oxirida 1-1.8 ming ieroglifni bilish gazeta va jurnallarni erkin mutoala qila olish

talab qilinadi.

Boshlang’ich maktablarda odatda bir kunda 3 ta dars bo’ladi. Kamdan kam

hollarda 4 ta dars bo’lishi mumkin. Maktabda darslar odatda 8:30da boshlanadi.

Har dushanba kuni “lineyka” bo’ladi. Boshlang’ich maktablarda darslar 45

daqiqadan iborat. Ushbu maktablarda o’quvchilar uchun uyga vazifalar berilmaydi.

Boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ona tili, matematika, biologiya, fizika, kimyo,

tarix, etika, musiqa, rasm, jismoniy tarbiya, uy xo’jaligi kabi darslarni o’qishadi.

Boshlang’ich maktabni tugatganga qadar bolalar 1006 ta kanjini yod olishlari talab

etiladi.

Muhtoj oilalarning bolalari mahalliy va milliy boshqaruv tashkilotlari

tomonidan ajratilgan mablag’ hisobiga bepul nonushta qilish, o’quv qurollari olish,

tibbiy xizmatdan bepul foydalanish imtiyoziga egadirlar. Bundan tashqari, ularga

bepul sayohatlar va boshqa ko’ngilochar tadbirlar uyushtiriladi. Zarur bo’lib

qolgan taqdirda kam ta’minlangan oila farzandlari uchun moddiy yordam

ko’rsatiladi. Bu bosqichdagi maktablarga qabul uchun maxsus qonun yoki

cheklashlar yo’q. Faqat jismonan, ruhan nosog’lom bolalar unga qabul qilinmaydi.

Ota - onalar o’z bolalarini xususiy maktablarga berish huquqiga ega. Lekin

xususiy maktablarning o’ziga xos shart-sharoitlari va talablari mavjud.

239

Kichik o’rta maktab (7-9 sinflar, 12-15 yosh). O’qish muddati – 3 yil.

O’quvchilar 6 yillik boshlang’ch va 3 yillik kichik o’rta maktab kursini

o’taydilar. 9 yillik boshlang’ich va kichik o’rta maktab majburiy bo’lib, barcha

bolalar bepul o’qitiladi va tekin darsliklar bilan ta’minlanadi.

O’rta maktabda yuqoridagi fanlarga qo’shimcha ravishda yana ingliz tili va bir

qancha maxsus fanlar qo’shiladi. Ushbu fanlarning soni maktablarga qarab turlicha

bo’ladi. Dars 50 daqiqa davom etadi. Bir kunda 6 tagacha darslar bo’ladi. Maktab

formasi majburiy hisoblanadi. O’quvchilardan 2 ming ierogrifni bilish talab

qilinadi.

Boshqa joylardagidan farqli o’laroq, Yaponiya maktablarida o’qish 1-

apreldan boshlanib, kelasi yilning 31 martida nihoyasiga yetadi.

Boshlang’ich va kichik o’rta maktablarda o’quv yili uch semestrga bo’linadi:

aprel-iyul, sentabr dekabr, yanvar- mart. Katta o’rta maktablarda esa o’quv yili 2

yoki 3 semestrga bo’linadi.

Ta’tillar yozda, qishda (yangi yildan oldin va imtihonlardan keyin) va bahorda

bo’ladi. Yozgi ta’tillarning boshlanishi va tugashi munistipalitetlardagi vaziyat,

ya’ni yuzaga kelgan holatlarga va o’quv yurtlari xususiyatlariga qarab belgilanadi.

Ko’pchilik boshlang’ich va kichik o’rta maktablarda ta’tillar iyun oyi oxirida

boshlanib, avgust oylarida tugaydi. Qishloqlarda esa qishloq xo’jalik ishlarini

bajarishdagi dolzarb holatlardan kelib chiqib, bahor va kuzgi ta’tillar yozgi ta’tillar

hisobidan uzaytiriladi.

O’quv yili Yaponiyada 240 kun yoki Amerika Qo’shma Shtatlaridan 60 kun

ko’pdir. Darslar 7 soat. Ko’pchilik maktablarda darslar ertalab soat sakkiz yarimda

boshlanib, uchdan keyin tugaydi.

O’quvchilar haftasiga 2-3 soat sinfdan tashqari klub ishlarida, 7 soat ixtisos

bo’yicha mashg’ulotlarda yoki repititorlar ixtiyorida bo’ladilar.

Yuqori bosqich o’rta maktablarida butun o’quv jarayonida o’quvchilar 80 ta

sinov topshirishadi. O’quvchilar majburiy asosiy fanlardan tashqari o’z

xoxishlariga ko’ra ingliz tili, texnik ta’lim va maxsus fanlardan sinovlarga jalb

etiladilar.

Yapon maktablari elektron hisoblash mashinalari va boshqa o’quv texnika

vositalari bilan to’la ta’minlanganligiga qaramay, mutaxassislarning fikricha,

asosiy e’tibor o’qituvchi faoliyati va darslikka qaratilmog’i kerak. Ularning

fikricha, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi jonli muloqot o’rnini har qancha,

takomillashgan mashina ham bosa olmaydi.

Deyarli barcha darsliklar xususiy bosmaxonalarda chop etiladi. Ularni chop

etishga mablag’ni vazirlik ajratadi. Yuqorida qayd etilganidek, darsliklar

boshlang’ich va quyi o’rta maktablarda bepul, yuqori o’rta maktablarda esa

240

pullidir. Darsliklar narxi shundayki, ularni xarid qilishga hammaning imkoniyati

bor. Foydalanilgan darsliklar pullik bo’lsa ham, tekin bo’lsa ham o’quvchining

o’zida qoldiriladi.

Oliy maktab. (Yoki yuqori o’rta maktab (Kotogakko)) (10-12 sinflar, 15-18

yosh). O’qish muddati – 3 yil.O’qish pullik.

Yuqori maktabda fanlar birmuncha boshqacharoq taqsimlangan. O’quvchilarga

oliy maktabda ko’proq maxsus ixtisoslashgan fanlar o’qitiladi. Maktab formasi

majburiy hisoblanadi

Yaponiyada bunday bosqich maktablarining kunduzgi, kechki va sirtqi

bo’limlari mavjud. Kunduzgi yuqori bosqich maktablarida o’qish muddati 3 yil.

O’quvchilarning 95 foizi kunduzgi maktablarda ta’lim oladilar. By turdagi

maktablarda o’qish ixtiyoriydir. Unda quyi o’rta maktablarni bitirgan, yuqori

bosqich o’rta maktablariga kirish sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tgan 16 yoshdan

18 yoshgacha bo’lgan o’quvchi yoshlar qabul qilinadilar. Unda umumiy ta’lim

(akademik) fanlari, texnik bilimlar, tijorat, mahalliy sanoat, qishloq xo’jaligi,

chorvachilik, baliqchilik, kemasozlik va boshqa sohalarga oid bilimlar o’rgatiladi.

Bunday turdagi o’rta maktablarda umumiy va xususiy tarmoqlarni qo’shib

hisoblaganda 98 foiz yosh bilim oladi.

Dzyuku, ya’ni “Mahorat maktabi”.

Dzyukular, qo’shimcha maktab bo’lib, ular bolalarni mavzuni o’zlashtirishlariga

ko’maklashadi.

Ushbu maktablarni “repetitorlik maktabi” deyish ham mumkin. U yerda maxsus

yollangan o’qituvchilar bolalarga maktabda tushuntirilgan mavzuni yanada

chuqurroq o’rgatishadi. Ilk bora ushbu maktablar Tokioda XVII asrda paydo

bo’lgan. Maktabda 10 ga yaqin bolalar tahsil olgan. Bir necha yillar avval u yerda

faqatgina universitetlarga kirish uchun o’qitilardi, endilikda esa u yerga hatto bir

qator kollejlarga kirish uchun o’qishga kelishmoqda.

Dorilfununlar, kichik kollejlar, texnik kollejlar, maxsus ixtisoslashtirilgan

kollejlar Yaponiyada oliy ta’lim tizimini tashkil etadi.

Bu mamlakatda boshlang’ich, o’rta va oliy o’quv yurtlaridan tashqari, bir-

biridan farq qiluvchi “Ixtisos maktablari” va “turli” maktablar mavjud. Ularning

ko’pchiligi xususiy bo’lib, turli firma, konsern va sindikatlar uchun qisqa vaqtli

kurslarda bichuvchi, tikuvchi, to’quvchi, oshpaz, hisobchi, avtotexnik, elektron

hisoblash mashinkalari uchun dastur tuzuvchi va boshqa zaruriy kasblar

o’rgatiladi. Maktablarning ayrimlari chet tillarini o’rgatish bo’yicha

ixtisoslashtirilgan.

1976 yildan-e’tiboran vazirlikning aniq talablarini bajarayotgan “turli

maktablar” ixtisoslashtirilgan maktablarga aylantirildi.

241

Yaponiyada o’qituvchi kadrlar tayyorlash sifatiga juda katta talablar qo’yiladi.

Bu talablar shundayki, mazkur kasbga iqtidorsiz va yo’nalishi to’g’ri kelmaydigan

tasodifiy kishilarning kirib qolishi amalda mumkin emas.

O’qituvchilar 4 yillik dorilfununlarda va 2 yillik kollejlarda tayyorlanadi. Bu

o’quv yurtlarining bitiruvchilariga birinchi va ikkinchi darajali guvohnomalar

beriladi.

Maktab direktori bo’lish uchun 1-darajali guvohnomaga ega bo’lish shart.

Yapon o’qituvchilarining jamiyatda tutgan obro’-e’tibori katta. Binobarin,

ularning maoshlari ham yuqori, 74 foiz o’qituvchi jamoa va kasaba

assotsiatsiyasiga a’zo. Bu ularga ta’lim mazmunini va uslubini muhokama qila

olish imkoniyatini beradi. O’qituvchilarning ilk maoshi dorilfununni tugallagan

mutaxassislar maoshi bilan teng.

Ular o’z kasb mahoratlarini takomillashtirish ustida, tinimsiz izlanishlar olib

boradilar, ishga tushishdan oldin 7-10 kun kunduzgi tayyorlov kurslaridan

o’tadilar. Yapon o’qituvchilari har 5 yilda malaka oshirish kurslarida o’qib

qaytadilar. Malaka oshirish o’qituvchilarning o’zlari uchun katta ehtiyojdir.

Chunki Yaponiya maktablari dasturi 10 yilda davr taqozosiga ko’ra o’zgaradi.

Dasturlardagi yillik o’zgarishlar esa anjumanlar o’tkazish yo’li bilan

o’qituvchilarga yetkazib boriladi.

O’qituvchilar o’zlariga ishonib topshirilgan 35-40 o’quvchining bilimi va

tarbiyasi uchun javobgardirlar. Shu bois ular darsdan bo’sh vaqtlarini o’quvchilar,

ularning ota - onalari bilan suhbatlarga, xonadonlarga tashrif ishlariga

bag’ishlaydilar.

Yaponiyada oilaviy byudjetning katta qismi bolalarning sara maktablarda

puxta bilim olishlarini ta’minlashga, universitetlarga kirib bilim olishlariga

sarflanadi. Oilada bola yaxshi bilim olishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratib

beriladi. Imtihon paytlarida esa bolalar uy yumushlaridan ozod etiladilar. Ota -

onalar maktab hayotining barcha sohalarida faol ishtirok etadilar, o’z farzandlariga

barcha sohada o’rnak-namunadirlar. Ular bolalari o’qishida yordam berish uchun

juda ko’p o’qiydilar, maktab o’quv dasturini mukammal o’rganib oladilar.

Bolalar tarbiyasida onalarning roli va mas’uliyati ayniqsa katta. Ular

farzandlarining oqil, dono, muloyim, odil va mehnatsevar bo’lib o’sishlari uchun

oila sulolasi va davlat oldida o’zlarini mas’ul deb hisoblaydiLar. Yaponiyada

oilaviy tarbiya xususida ko’plab metodik qo’llanmalar va tavsiyanomalar nashr

etiladi, radio va televidenie orqali ko’plab pedagogik maslahatlar berib boriladi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ota - onalar oyiga o’rtacha 2-3

kitob sotib olishadi. Shu yoshdagi bolalar uchun oyiga 40 ta jurnal nashr etiladi,

ota - onalarning mutloq ko’pchiligi bu jurnallarga obuna bo’lishadi. Bola maktabga

borgunga qadar o’qishni, yozishni, oddiy hisoblash ko’nikmalarini egallashi zarur.

242

Yaponiya oilalaridagi uy partalari diqqatga sazovordir. U mukammal, yon

tomonidan muhofazalangan qurilma bo’lib parta ustida kitob javoni, yoritgich,

soat, qalam qog’oz mikrokalkulyator va boshqa zaruriy ashyolar, shuningdek,

kerak bo’lib qolgan taqdirda ota - onasini chaqiradigan signal tugmachalarigacha

o’rnatilgan.

Turli ta’limiy ko’nikmalarni bolalar ongiga singdirish yapon maktablariga xos

fazilatdir. Masalan, 2sinf o’quvchisi ko’pchilik oldida nutq so’zlash qobiliyatiga

ega bo’lishi, 6-sinf o’quvchisi kamida 2 ta cholg’u asbobida kuy chala bilishi,

boshlang’ich sinf o’quvchisi suvda bemalol suza olishi kerak. Mana shulardan

yapon muallimi o’z kasbiga qo’shimcha ravishda yana nimalarni o’rganishi

lozimligini bilish qiyin emas. O’qituvchi qo’shiq aytishi, cholg’u asboblarida kuy

chala olishi, notiqlik san’atini bilishi, yaxshi sportchi bo’lishi kerak...

Yaponiyaliklar to’g’ri va halol turmush tarzini qadrlaydilar. 1-sinfdan to 9-

sinfgacha axloq tarbiyasi maktab faoliyatining zaruriy shartidir. O’qituvchi o’z

o’quvchilari bilan doimo birga bo’ladi.

Yapon bolalari tashkilotchilik ishlariga ham maxsus o’rgatiladilar.

Bolalarning o’zlari ekskursiyalar uyushtiradilar, majlislar tayyorlaydilar va

o’tkazadilar. Bolalar xulq-atvoridagi barqarorlik Yaponiyada bebaho boylik

hisoblanadi. Bolalarning o’zlari o’qish va o’zlashtirishni, o’z-o’zini tarbiyalashni

muhokama qiladilar.

Axloq normalari aniq ishlab chiqilib, uni ro’yobga chiqarish uchun

darslarning ma’lum bir qismi ajratiladi. Axloqiy jihatdan aybdor bola uchun eng

oliy jazo o’qituvchining o’quvchidan ixlosi qaytishi bo’lib, bu ixlosni qaytadan

barpo qilish uchun o’quvchi va uning ota - onasi ancha-muncha ishlashi kerak.

Yapon o’qituvchisi o’quvchining eng yaqin maslakdoshi, maslahatgo’yi,

murabbiysidir.O’qituvchi o’z o’quvchisi bilan hatto ta’til paytlarida ham aloqasini

uzmaydi. Ta’lim tizimini sinchiklab o’rgangan kishi AQSH, Fransiya, Germaniya

ta’lim tizimlaridagi barcha yaxshi va ibratli jihatlarni yaponlar ijodiy

o’zlashtirganliklariga guvoh bo’ladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, Yaponiya o’rta

maktablarining saviyasi AQSH o’rta maktablari saviyasidan birmuncha yuqori

turadi. Shuningdek, Yaponiya maktablarida farroshlar yo’q. Darslar tugaganidan

so’ng maktab o’quvchilari o’zlari maktabni va uning atroflarini tozalashadi.

O’rta maxsus va hunar-texnika ta’limi tizimiga kiruvchi bilim maskanlari

Yaponiyada garchi oliy ta’lim tizimiga - kiritiladi. Ular asosan kichik kollej, texnik

kollej, maxsus tayyorgarlik kollejlariga bo’linadi.

Kollejlarda tahsil olish 2 yilni tashkil etadi. Kichik kollejlar ham maqomiga

ko’ra o’ziga xos dorilfunundir. Ularda kasbga yo’naltirish jarayoni juda chuqur va

puxta. O’qish muddati 2-3 yil, bitirgach, “bakalavr” nomi berilmaydi.

243

Texnik kollejlarda 5 yil o’qitiladi, unga kichik o’rta maktabni bitirganlar

qabul qilinadilar. Bunday kollejlar yoshlarga o’rta texnik ta’limni beradi. Bu bilim

maskanida katta maktab dasturi asosida mexanika, elektronika, kimyo,

texnologiya, qurilish, metallurgiya kabi maxsus texnik fanlar o’qitiladi. Kollejni

bitirgan o’quvchilar dorilfununning 2-yoki 3-kursiga kirib o’qishlari mumkin.

Maxsus tayyorgarlik kolleji. U faqat yuqori malakali mutaxassis tayyorlabgina

qolmay, balki talabalarning madaniy saviyasini o’stirishni ta’minlaydi. O’qish

muddati 1 yil, kurs 800 soatdan iborat.

Universitetlar

Bakalavriatura 4 yil hamda magistratura 2 yildan iborat bo’lsa, doktorantura 5

yilni o’z ichiga oladi. Bakalavr - Gakushi. MMagistr - Shushi. Yaponiya oliy o’quv

yurtlari dunyoda yagona bo’lgan “kenkyusey”, ya’ni “talaba-tadqiqotchi”

institutiga ega.

Tokio universiteti

Universitetga 1877 yil asos solingan. Ushbu universitet Yaponiyada eng

mashhur oliy ta’lim muassasalaridan biri hisoblanadi. “World University

Rankings” reytingiga ko’ra, 2010 yilda Tokio universiteti Osiyoda 5-o’rinni

egallagan, dunyoda esa kuchli 20 talikka kirgan universitet hisoblanadi.

Universitetda 10 ta fakultet bo’lib, ularda taxminan 30 mingga yaqin talaba tahsil

oladi. Shulardan 2000 tasi o’zga mamlakat talabalari sanaladi. Universitetning 6

nafar bitiruvchisi Nobel mukofotini qo’lga kiritgan. Ular orasida mashhur

yozuvchi Yasunari Kavabata ham bor.

Nagoya davlat universiteti

Nagoyada 21 ta universitet joylashgan. Ulardan eng mashhuri Nagoya davlat

universiteti sanaladi. Universitetning tarixi 1871 yillarga borib taqaladi. O’sha

vaqtlarda u vaqtinchalik tibbiyot maktabi bo’lgan. 1939 yilga kelib Nagoya

imperatorlik universiteti deb atala boshlandi. 1947 yilda Nagoya universiteti deb

qayta nomlanadi. 2004 yilda milliy universitetlar qatoriga kiradi va Nagoya davlat

universiteti maqomini oladi. Universitetda xitoylik talabalar 47%ni, koreyaliklar

9,5%ni tashkil etadi. 30 ga yaqin talaba Tayvan, Indoneziya, Malayziya, Kambodja

va O’zbekistondan kelib tahsil oladi. Universitetni bitirganlar orasida 4 ta nobel

mukofoti laureatlari mavjud. Bular:

- Ryodzi Noyori (kimyo, 2001 yil),

- Makoto Kobayasi (fizika, 2008 yil),

- Tosixide Maskava (fizika, 2008 yil), - Osamu Simomura (kimyo, 2008 yil).

Nagoya davlat universitetida 9 ta fakultet bo’lib ular:

1. Huquqshunoslik

2. Tibbiyot

244

3. Qurilish

4. Adabiyotshunoslik

5. Ilmiy

6. Qishloq xo’jaligi

7. Iqtisodiy

8. Ta’lim

9. Madaniy axborot

Universitet sayti: http:G’G’www.nagoya-u.ac.jp

Yaponiyada pedagogika universiteti mavjud emas. Bu yerda

“o’qituvchilik”ka o’qitishmaydi. Oliy ma’lumotga ega barcha fuqaro nisbatan

murakkab bo’lgan imtihondan o’tib, o’qituvchilik kasbi bilan shug’ullanish

huquqini beruvchi litsenziya oladi va bemalol faoliyat yuritaveradi. Har 10 yilda

esa o’z kasbi yuzasidan kurslardan o’tishi talab etiladi. Shunga qarab uning

litsenziyasi yana uzaytiriladi.

Biroq, Yevropa ilmi baribir ham har qanday to’siqlarga qaramay kirib keldi.

Nagasaki Dedzima qirg`og`ida joylashgan Golland savdo faktoriyasi “rangaku”

(golland ilm-fani) nomi bilan mashhur ma`lumot manbaiga aylandi.

Golland ilmining asosiy sohalari:

-Geografiya

-Tibbiyot

-Astronomiya

-San`at

-Chet tili

-Elektron mexanika kabilar.

Olingan bilimlar natijasida XVIII asrda vadokeylar yaratildi.

Izolyatsiolangan siyosatning susayishi yevropa ilmining kirib kelishini ta`minladi.

Va turli sohalarda, mikroskoplar, teleskoplar, mexanik soatlar va boshqa ixtirolar

yaratildi. Ko’p asrlik qadriyatlar ikkinchi o’ringa o’tdi.

Yaponiyada ta’lim tizimi

Yaponiyada ta’lim tizimi Yaponiya ta'hmining shakllanishi 1867-1868 -

yillari boshlangan. Yaponiya o‘z oldiga ikki vazifani: boyish, va G'arb

texnologiyasini Yaponiya ishlab chiqarishiga kiritish masalasini qoyadi va bu ishni

amalga oshirish uchun birinchi galda ta'lim tizimini tubdan o'zgartirish harakatiga

tushadi. 1872 -yili «Ta'lim haqida Qonun» qabul qilinib yapon ta'limi G'arb ta'limi

bilan uyg'unlashtirildi. 1908 -yili Yaponiyada boshlang'ich ta'lim majburiy 6 -

yillikka aylantirildi. 1893 -yili kasb yo'nalishidagi dastlabki kollej paydo bo'ldi.

1946 -yili qabul qilingan Konstitusiya fuqarolaming ta'hm sohasidagi huquq va

245

burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar bepul umumiy ta’hm olishlari shart

ekanligi belgilab qo'yilgan. Hozirgi zamon yapon ta'lim tizimlarining tarkibi

quyidagicha: bog'chalar, boshlang'ich maktab, kichik o'rta maktab, yuqori o'rta

maktab, oliy ta’hm tizimlariga kiruvchi o'quv yurtlari. Bolalar yosh xususiyatlariga

qarab 3, 2, 1 yillik ta’lim k u rslarig a jalb qilinadi. Y aponiyada m aktabgacha t a

’lim muassasalarining 59,9% xususiy, 40,8% munisipal, 0,3% davlatnikidir. M

ajburiy ta ’lim. Ta’limning pog'onasi 6 yoshdan 15 yoshgacha bo'l- gan bolalarni

o'z ichiga oladi. 6 yillik boshlang'ich ta’lim va 3 yillik kichik o'rta maktab, 9 yillik

majburiy ta’hmni tashkil etadi. Darsliklar bepuldir. Muxtoj oilalarning bolalari

bunda qo'shimcha tarzda bepul nonushta, o'quv qurollari, tibbiy xizmat bilan

ta’minlanadi. Zarur bo'lgan taqdirda ularning oilalariga ham moddiy yordam

ko'rsatiladi. Yuqori bosqich o'rta maktab 10,11,12 sinflami o'z ichiga oladi, bunday

m aktablarning kunduzgi, sirtqi va kechki bo'limlari mavjud bo'lib o'quvchilarning

95% kunduzgi maktablarda o'qiydilar. Yaponiyada o'quv yili 240 kun (AQSh 180).

Dorilfununlarga katta o'rta maktabni yoki 12 -yillik oddiy maktabni tugatgan

o'quvchilar qabul qilinadi. U erda 460 ta universitet bo'lib, 95 tasi davlat

tasarrufida, 34 tasi munitsipal, 331 tasi xususiy, 1-toifadagi universitetlarda har bir

o'qituvchiga 8, 2-toifali universitetlarda esa 20 tadan talaba to'g'ri keladi.

Universitetlarga qabul qihsh ikki bosqichga bo'linadi: 1-bosqichi turar joyda

o'tkaziladi: buning uchun abiturientlar yapon, eski yapon tili, matematika, fizika,

ximiya, jamiyatshunoslik, tarix bo'yicha test sinovlaridan o'tadilar. Bu sinovlardan

o'tgan o'quvchilar universitetlarga yo'llanma ohb qayta sinovdan o'tadilar. Xususiy

universitetlarga esa to'g'ridan-to'g'ri test topshiriladi. Bir qator xususiy

universitetlar o'zining uzluksiz shaxobchasiga esa (bog'chadan boshlab hamma

bosqichlami qamrab oladi). Universitetdan talabalarni haydab yuborish mumkin

emas. Lekin o'qish muddatini cho'zish mumkin (4 -yillik o'qish 5-6 -yilgacha

cho'zilib ketishi mumkin). Kollejlar: kichik kollej, texnik kollej va maxsus

kollejlarga bo'linadi. Uni bitirgan talabalar bakalavr diplomini ohb universitetning

3 yoki 4 kurslariga qabul qilinadi.

Savol va topshiriqlar.

1. Ta`lim sohasidagi O’zR davlat siyosati qanday tamoyillarga asoslanadi?

2. Ta`lim tizimi nima?

3. Uzluksiz ta`lim qanday bosqichlarda tashkil etiladi?

4. Umumiy o’rta ta`lim muassasalari, akademik litsey va kasb-hunar

kollejlarining vazifalari nimalardan iborat?

5. Oliy ta`lim qanday vazifalarning hal qilinishini ta`minlaydi?

6. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta`lim tizimida qanday umumiy jihat va

farqlar ko’zga tashlanadi?

7. Yaponiya ta’lim tizimining qaysi jihatlari sizni qiziqtiradi? Izohlang.

246

8. AQShning ta’lim tizimidagi yangiliklar nimalardan iborat.

9. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy davlatlarning ta’lim tizimi bilan Mustaqil

O‘zbekiston ta’limi tizimidagi o ‘xshashliklarni izohlab bering.

10. Yaponiyada o‘qituvchi kadrlar tayyorlash malakasini sharhlang.

11. AQShda ta’lim tizimi qanday tuzilishga ega.

12. Jahonda eng yetakchi o‘rinda turgan (oliy ma’lumotli mutaxassislar soni jihatidan) davlatlarni sanab bering.

13. Texnika jihatdian rivojlangan Yaponiyada o‘qituvchi va o‘quvchi

munosabati qanday shakllantirilgan?

14. Yaponoya ta’lim tizimi tuzilishi haqida qanday ma’lumotlarga ega

bo’ldingiz?

Adabiyotlar:

1. Pedagogy and Practice; Teaching and Learning in Secondary Schools.

2. Michael Uljens.School Didactics and Learning: A School Didactik Model

Framing an Analysis of Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y.

3. John Dewey,How we think(1910).Martin,Jay.The Education o f John

Dewey.(2003) Columbia University Press.Gutek Gerald L.(2009)New Perspectives

on Philosophy and education .Pearson Education Inc.

4. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik

T :.0 ‘qituvchi 2008-yil

5. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi

va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

6. K.Xoshimov, S.Ochilov. 0 ‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv

qo‘llanma.T:.0‘qituvchi 2010-yil

7. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. 0 ‘quv qoilanma. Т.:

Noshir 2009-yil

13-MAVZU: Janubiy Korreya va Fransiya ta`lim tizimi. O`zbekiston

ta`lim tizimi va hamkorlik yo`nalishlari.

REJA:

1. Janubiy Korreya ta`lim tizimi.

2. Fransiya talim tizimi va hamkorlik .

1.Janubiy Korreya ta`lim tizimi.

Poytaxti – Seul shahri. Hududi: 99 392 km², dunyo bo’yicha 107-o’rinda

turadi. Aholisi – 50mln. (dunyo bo’yicha 25-o’rinda). Hukumat shakli: Prezident

247

Respublika. Prezidenti: Li Myon Bak. Milliy tili – Koreys tili. Pul birligi – Von.

Shiori “Insoniyatga foyda keltirish”

Ma’lumki Koreya 1910 yildan to 1945 - yilgacha yapon mustamlakasi

hisoblangan. Koreyani yoppasiga savodsizga aylantirish siyosati natijasi o'laroq,

1944 yilgi Koreya Umumiy Arxiv qo'mitasi ma'lumotlariga qaraganda o'sha paytda

Koreyaning savodxonlik darajasi bor-yo'g'i 13,8% ni tashkil etgan. 1945 yili

Ikkinchi Jahon urushi bilan birga Koreyadagi Yaponiya mustamlakachiligi ham

tugadi. Endilikda, Koreada tabiiyki boshqa sohalar qatori ta'lim tizimini

o'zgartirish vazifasi turardi. Eng avvalo, "Ta'limni rivojlantirish qo'mitasi" tashkil

etildi va qo'mita oldiga darsliklar yaratish majburiyati qo'yildi. Ta'lim tizimi tadqiq

etilishi davom ettirilib, axloq, etika, texnikaga oid fanlar kiritildi. 1963 yildan

boshlab esa, ta'lim tizimida tabiiy va ijtimoiy fanlarga e'tibor kuchaydi. 1981 yili

Prezident Chon Du Xvan mamlakatda shaxsiy ta'lim berish va xususiy ta'lim

maskanlari faoliyatini qonunan ta'qiqlab qo'ydi. Ammo maktabda mustaqil

shug'ullanish uchun imkoniyat yaratib berdi. 1992 yilga kelib esa, boshlang'ich

maktablar faoliyati yanada rivojlanishi uchun hukumat tomonidan bir qancha

imtiyozlar berildi. Koreya ta’lim tizimining umumiy tuzulishi (2- chizma):

Bosqichlar Ta’limning

davomiyligi

Majburiyligi

Boshlang’ich maktab 6 yil Ha

O’rta maktab 3 yil Ha

Yuqori maktab 3 yil Yo’q

Kollej 2 yil Yo’q

Universitet 4 yil Yo’q

1- jadval. Koreya ta’lim tizimining umumiy tuzulishi.

Koreyaning zamonaviy ta’lim tizimi rasman Yaponiya mustamlakasidan

ozod bo’lgan 1945 – yildan boshlangan. Ammo kengroq qaraydigan bo’lsak,

koreyslarda ta’lim tizimi 1894 yilgi islohotlardan keyin yuzaga kelgan’ deyish

mumkin. 1881 yili Koreyadagi Choson hukumati mamlakat xavfsizligini

kuchaytirish maqsadida maxsus armiya tuzadi va g’arbliklar harbiy san’atdan dars

bera boshlaydilar.

248

Bu o’z navbatida chet tili va boshqa fanlar ta’limini yuzaga kelishini

ta’minladi. Garchi 1882 – yili maxsus qo’shin uchun darslar to’xtab qolgan bo’lsa–

da, bir qancha amaliy fanlar darsi davom etaverdi. Bu davrda asta – sekinlik bilan

Gvangxevon, Bejexakdan, Ixvaxakdan kabi shaxsiy ta’lim muassasalari ham

vujudga kela boshladi va keyinchalik universitetlar uchun asos bo’lib xizmat qildi.

1894 – yili shaxsiy bilim maskanlari birlashtirilib, mamlakat ta’lim tizimini

boshqaruvhci institut tashkil etildi. Shu bilan birga 1895 – yildan boshlang’ich

maktablar va maktab uchun kadrlar tayyorlaydigan pedagogika maktablari tuzildi.

Bundan tashqari bir qancha xususiy maktablar ochilib, 1900 – yilda ular

faoliyatini tartibga solib turadiagn “Xususiy maktablar to’g’risidagi qonun” qabul

qilindi. 1910 – yili Koreya va Yaponiya o’rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq

Koreya Yaponiyaning rasman mustamlakasiga aylantirildi. Natijada bu mamlakat

ta’lim tizimiga ham katta ta’sir ko’rsatdi. Yapon mustamlakachilari Koreyaning

ta’lim tizimini keskin o’zgartirish yo’lidan bordi va xususiy maktablar faoliyati

cheklab qo’yildi. Bu davrda 1911 – yil 23 – avgustda qabul qilingan “1 – Choson

ta’lim buyrug’i” amal qildi.

Unga ko’ra, koreys va yapon fuqarolarining farqli ta’lim siyosati olib borildi.

Ya’ni mahalliy xalq faqat 4 yil mobaynida boshlang’ich ta’lim olar, o’rta va oliy

ta’lim berilmas edi. Bu yapon mustamlakachiligining uzoq o’ylangan rejalari

qatoriga kirardi. Ammo 1919 – yili boshlangan norozilik harakatlari oqibatida

Yaponiya hukumati biroz yon berishga majbur bo’ldi va buyruqqa o’zgartirish

kiritib, boshlang’ich ta’lim 4 yildan 6 yilga uzaytirlidi. 1922 – yil 4 – fevralda “2 –

Choson ta’im buyrug’i” qabul qilindi. Bu buyruqqa ko’ra, ta’lim muddatlari

uzaytirildi. Ya’ni, oddiy maktablarda ta’lim 6 yil, ayollar maktablarida esa 5 yil

etib belgilandi. Shuningdek, asta – sekinlik bilan universitetlar ham paydo bo’la

boshladi. Jumladan, 1924 – yili Kyongson Davlat Universiteti ochildi. Shu yili

Xitoy – Yaponiya urushi boshlanishi munosabati bilan mustamlaka Koreyada

nazorat yanada kuchaytirildi.

Oddiy maktablar va boshlang’ich maktablar, yuqori va o’rta maktablar

birlashtirildi. Koreys tili fanlari kamaytirilib, imperiya xalq demokratiyasi fani

kiritildi. 1943 – yil 3 – avgustda “4 –Choson ta’lim buyrug’i imzolandi va yapon

mustamlakachiligining ta’lim sohasidagi zo’ravonligi kuchaydi. Jumladan, o’rta va

yuqori maktablarda ta’lim 4 yilgacha kamaytirilib, koreys tili fani dasturdan olib

tashlandi. Uning o’rniga yapon tili darslari kiritildi. Koreyani yoppasiga

savodsizga aylantirish siyosati natijasi o’laroq, 1944 – yilgi Koreya Umumiy Arxiv

qo’mitasi ma’lumotlariga qaraganda o’sha paytda Koreyaning savodxonlik darajasi

bor – yog’i 13,8% ni tashkil etgan. 1945 – yili Ikkinchi Jahon urushi bilan birga

Koreyadagi Yaponiya mustamlakachiligi ham tugadi. Endilikda Koreyada tabiiyki

boshqa sohalar qatori ta’lim tizimini o’zgartirish vazifasi turardi. Eng avvalo

249

“Ta’limni rivojlantirish qo’mitasi” tashkil etildi va qo’mita oldiga darsliklar

yaratish majburiyati qo’yildi. Ta’lim tizimi tadbiq etilishi davom ettirilib, axloq,

etika, texnikaga oid fanlar kiritildi. 1963 – yillardan boshlab esa ta’lim tizimida

tabiiy va ijtimoiy fanlarga e’tibor kuchaydi. 1981 – yili Prezident Chon Du Xvan

mamlakatda shaxsiy ta’lim berish va xususiy ta’lim maskanlari faoliyatini qonunan

ta’qiqlab qo’ydi. Lekin maktabda mustaqil shug’ullanish uchun imkoniyatlar

yaratib berdi. 1992 – yilga kelib esa boshlang’ich maktablar faoliyati yanada

rivojlanishi uchun hukumat tomonidan bir qancha imtiyozlar yaratildi.

Maktabgacha ta’lim muassasasi

Koreys bog’chalari ta’lim tizimining bir qismi hisoblanmaydi. Bolalar

xususiy muassasalarda qabul qilinadi. Ular asosan koreys tilida faoliyat yuritadi.

Biroq, ingliz tilida faoliyat yuritadigan bog’chalar ham anchagina. Bog’chalarga

bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha qabul qilinadi. Ko’pchilik bolalar maktabga

tayyorgarlik ko’rishmaydi va shunchaki o’z tengqurlari bilan bog’chalarga qatnab yuraverishadi. Bog’chaning asosiy vazifasi bolalarni har tomonlama rivojlanishi

uchun sharoit yaratish. Bog’chalarda asosan musiqa, rasm, hisoblash darslari

o’tiladi. Koreys bog’chalari bolalarda mustaqillikni shakllantirishga katta etibor

qaratadi. Bolalar yoshi orasidagi farq 3 yoshgacha bo’lishi mumkin.

Boshlang'ich maktab «chxodo’n xakkyo» (kor. 초등학교, 初等學校)

Zamonaviy Koreya ta’lim tizimida boshlang’ich maktablarning roli muhim.

Koreyada boshlang’ich ta’lim uchun o’quv yilida 1 – martga qadar 6 yoshdan

yuqori bo’lgan bolalar qabul qilinadi. Lekin 5 yoshli bolalar ham o’qishga kirishga huquqli bo’lib, buning uchun maktab ma’sul shaxsining ruxsatnomasini olishi

lozim bo’ladi. O’quv yili esa 1 – mart Koreya Respublikasida davlat bayrami

munosabati bilan 2 – martdan boshlandi. 6 yil davom etadigan boshlang’ich ta’lim

majburiy etib belgilangan. Boshlang’ich ta’im 1 yil ikki semestrga bo’lingan holda

olib boriladi. Boshlang’ich ta’limda o’qitiladigan fanlar qatoriga: Koreys tili,

matematika, aniq fanlar, jamiyat haqidagi fanlar, chet tili, tasviriy san’at, musiqa kiradi.

O'rta ta'lim «chunxakyo» (중학교, 中學校)

Boshlang’ich ta’limdan keyingi “zinapoya” vazifasini o’rta ta’lim bajaradi.

O’rta ta’lim Koreya Respublikasida 3 yil davom etadi. O’rta ta’lim ham majburiy

bo’lib, bir o’quv yili 1 – martdan keyingi yil mart oyiga qadar davom etadi. Darslar

45 daqiqadan etib belgilangan bo’lib, bir yilda 1222 soatni tashkil etadi. O’rta

ta’lim maktablarida davlat tili, axloq, ijtimoiy fan, matematika, jismoniy tarbiya,

musiqa, san’at, chet tili kabi 10 ga yaqin fanlar o’qitiladi. Shuningdek, o’rta

maktabda o’quvchi uchun tanlov fanlar mavjud. Bular qatoriga axborot, chet tili

(ko’pincha nemis, fransuz, ispan, xitoy, yapon, rus, arab tillari ) kabilar kiritish

mumkin. O’rta maktabda o’quvchilar qattiq nazorat qilinadi o’quvchilarning

formasi, soch turmagi va maktabdan tashqari faoliyatlari ham nazorat qilinadi.

250

Boshlang’ich maktabdagi kabi o’rta maktabda ham o’quvchilar asosan bir sinfda

o’tirishadi, ammo fanlar turli o’qituvchilar tomonidan olib boriladi. O’quvchilar

har kuni 6 ta o’quv predmeti bo’yicha dars o’tishadi.

Yuqori maktab «kodo’nxakkyo» (고등학교, 高等學校).

Yuqori maktablar bir necha turlarga bo'linadi:

-davlat yuqori maktablari;

-umumiy yuqori maktablar;

-xususiy yuqori maktablar.

Yuqori maktabning 1- kursiga o’quvchilar 17 yoshdan qabul qilinib 19

yoshgacha tahsil oladilar. Davlat yuqori maktablari (Koreya Ta'lim va Texnika

fanlari vazirligi, Madaniyat, Jismoniy tarbiya va sayyohlik vazirligi boshqaradi).

Umumiy yuqori maktablar (har bir viloyatdagi yuqori tashkilotlar tomonidan

boshqariladi). Xususiy yuqori maktablar. Shuningdek, yuqori maktablar o'qitish

fanlariga ko'ra ham bir qancha turlarga bo'linadi: umumiy maktablar,

ixtisoslashtirilgan maktablar (qishloq xo'jaligi, sanoat, dengiz xo'jaligi, axborot),

maxsus maktablar (litsey shaklidagi maktab), texnika maktablari, chet tili maktabi,

jismoniy tarbiya maktabi, san'at maktablari. Koreya Respublikasida Ta'lim

vazirligi maxsus tashkil etgan yuqori maktablar ham bor. Bular asosan qishloq

xo'jaligi, baliqchilik, sanoat, xalqaro tillarga ixtisoslashgan bo'ladi. Yuqori

maktabda o’qish ixtiyoriy.

Oliy ta’limga kiruvchi ta’lim muassasalariga kollejlar – ular kasbiy ma’lumot

berishga mo’ljallangan. Universitetlar – bunday ta’lim muassasalari oliy ma’lumot

berishga mo’ljallangan.

Koreyaning eng mashhur universitetlari: Seul Milliy Universiteti, Koreya

Advanced Institude of Science and Technology, Pusan Milliy Universiteti.

Shuningdek, xususiy universitetlardan: Koreys Universiteti, Pohang University of

Science and Technology, Yonsei University, Sogang University, Hanyang

University, Sungkyunkwan University, Ewha Womans University.

Janubiy Koreya Osiyoda meditsina jihatidan eng rivojlangan mamlakat

hisoblanadi. Janubiy Korreya fuqarosi bir vaqtning o’zida Shimoliy Korreya

fuqarosi ham hisoblanadi. Dunyodagi eng mehnatkash xalq bu – koreyslar

hisoblanadi. Undan keyin greklar, chexlar, vengerlar, polyak. Janubiy Koreyaning

bir yilik harbiy xarajatlari (2008-yil) 28.940.000.000 $ ni tashkil qiladi. Janubiy

Korreya internet foydalanuvchilari eng ko’p bo’lgan dunyoning kuchli 10 taligiga

kiradi. Korreya dunyodagi eng xavfsiz mamlakat. Korreyada jinoiy ishlar

Germaniyaga qaraganda 8 marta kam, odam o’ldirish Rossiyaga qaraganda 15

marta, o’g’rilik AQShga qaraganda 20 marta kamdir. Bu yerda narkomaniya

deyarli yo’q. Korreyadagi ko’p qavatli uylar liftida “4”raqami yo’q. Chunki 4 –

251

”CA” va o’lim-”ca” bir xil yoziladi. Shuning uchun 4 soni o’rniga “F” belgisi

yoziladi. Korreyada sut mahsulotlari defitsit, uni har doim ham uchratib bo’lmaydi.

Koreys odatlariga ko’ra chap tomon xosiyatli sanaladi. 90% koreyslar ko’zoynak

va kontakt linzalardan foydalanishadi. Koreyada bepul ishlaydigan internetni

istalgan binodan, hatto avtobuslardan ham olish mumkin.

2.Fransiya talim tizimi va hamkorlik .

Rasmiy nomi – Fransiya Respublikasi. Poytaxti – Parij. Hududi–

551000kv.km. Aholisi – 61024316. Davlat tili – fransuz. Dini – katolik (90%). Pul

birligi – evro. Fransiyada savodxonlik darajasi: umumiy savodxonlik – 99%.

Erkaklar – 99%. Ayollar – 99%. Ta’lim tizimiga jalb etilganlar: Umumiy soni – 15

mln. Shundan: Boshlang’ich ta’lim – 6-7mln. O’rta ta’lim – 4,8-5 mln. Oliy va

undan keyingi ta’lim – 2,5-3 mln.

Fransiya jahondagi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar ichida yetakchi

o’rinlardan birini egallaydi. Uning ta’lim tizimlari ham qadimiy va boy tarixga ega.

Fransiyada ta’lim tizimi bosqichlari:

• Maktabgacha ta’lim – 2 -6 yosh

• Boshlang’ich ta’lim – 6-11 yosh

• O’rta ta’lim – 11-18 yosh

• Oliy ta’lim va undan keyingi ta’lim.

Fransiyaning butun ta’lim tizimi uzoq tarixga ega. 2004 yil 15 martda yangi

“Ta’lim to’g’risida”gi qonun qabul qilindi. Uning o’zgartirilishiga ta’lim

strategiyasida ro’y bergan o’zgarishlar, mamlakatning ichki, tashqi siyosatidagi

islohotlar, yuzaga kelgan iqtisodiy sharoit, chet el pedagogikasidagi ilg’or

tajribalarning mamlakat ta’lim tizimiga kirib kelishi, o’quv predmetlaridagi

integratsiya va boshqalar sabab bo’ldi.

Fransiyada ta’limning asosiy maqsadi shaxsni har tomonlama kamol topishini

ta’minlash, uni mustaqil faoliyatga tayyorlash, bozor munosabatlari sharoitida

o’quvchilarni tadbirkorlikka, ishbilarmonlik va omilkorlikka o’rgatish, shunga

yarasha kasbkorga ega qilishdan iboratdir.

Mamlakatda maktablar davlat, xususiy, oraliq maktablariga bo’linadi.

O’qitiladigan predmetlar ichida fransuz tili va adabiyoti, o’qish va yozuv alohida

ahamiyatga molik bo’lib, ularga ajratilgan vaqt dars tarkibining 30 foizini tashkil

etadi. Umuman, tarkibdagi 45 foiz darslar gumanitar yo’nalishda, qolganlari tabiiy

fanlardir. Sinflarning o’rtacha haftalik darslari 26 soatdan iborat, darslarning

davomiyligi esa 60 minut, sinflardagi bolalarning o’rtacha soni 35 - 40 ta, o’quv

yili 5 chorakka bo’linadi.

Boshlang’ich sinflardagi o’qish ertalabki va tushdan keyingi qismlarga

bo’linadi. Ertalab o’quvchilar ona tilidan, tushdan keyin esa matematika va boshqa

252

predmetlardan saboq oladilar. Fransiya maktablarida ona tili va adabiyoti hamda

matematika baza predmetlari, tarix, geografiya, mehnat ta’limi, jismoniy tarbiya

predmetlari esa rivojlantiruvchi predmetlar hisoblanadi.

Ta’lim tamoyillari asosi XIX asrda yaratilgan va ular hozirgi kungacha amal

qilib kelmoqda. Ta’lim tizimiga har yili davlat byudjetidan 64 mlrd. yevro

mablag’ ajratiladi. Fransiyada o’quvchilar hamda talabalar 15 mln. kishini tashkil

qiladi, bu esa aholining to’rtdan bir qismidir. Davlat hududida 7000 ta kollej, 2600

ta litsey, 79 ta universitet mavjud. Ta’lim sohasiga har yili davlat byudjetining

21% mablag’i sarf qilinadi. Ta’lim tizimi A,B,S va mustaqil zonalarga

tarmoqlangan, lekin bir markazga bo’ysunadi. Fransiyada o’quvchilar hamda

talabalar 15 mln kishini tashkil qiladi, bu esa aholining to’rtdan bir qismidir.

Davlat hududida 7 mingta kollej, 2600 ta litsey, 79 ta universitet mavjud. Ta’lim

sohasiga har yili davlat byudjetining 21% mablag’i sarf qilinadi. Ta’lim tizimi

A,B,S va mustaqil zonalarga tarmoqlangan, lekin bir markazga bo’ysunadi.

Ta’lim tizimlari. Maktabgacha ta’lim.

Fransiya ta’lim tizimining dastlabki bosqichini maktabgacha tarbiya tashkil etadi.

Bu maktabning ta’limiy vazifasi: boshlang’ich maktabga tayyorlash, bolalarni

o’zini namoyon qilishga o’rgatish. Bu bosqichni “Onalar maktabi” deb ham

yuritiladi. Maktabgacha ta’lim majburiy emas. Unga 2 yoshdan qabul qilinadi,

yoshiga qarab eng kichik guruh, kichik guruh, o’rta guruh va katta guruhlarga

bo’linadi. 3 yoshdan “Onalar maktabi”ga borishadi. Bundan ko’zlangan asosiy

maqsad, bolalarning maktabdagi sharoitini uy sharoiti bilan yaqinlashtirish ularga

oiladagidek iliq munosabatni shakllantirishdan iborat. Ularni mustaqil holda ham,

maktablarning boshlang’ich sinflari bazasida ham tashkil etilgan. Fransiya

ta’limida bolalarning go’daklik chog’idanoq maktabda o’qitish uchun tayyor holda

olib kelish g’oyat muhim masala hisoblanadi, 1980 yillarning oxiridagi

ma’lumotlariga ko’ra, onalar maktabida 65 ming boshlang’ich maktablar bazasida

tashkil etilgan maktabgacha tarbiya shaxobchalarida 9100 sinf mavjud. Bu

bosqichda tarbiyalanuvchilar quyidagicha tabaqalashtirilgan:

- kichik guruh 2 yoshdan 4 yoshgacha;

- o’rta guruh 4 yoshdan 5 yoshgacha;

- katta guruh 5 yoshdan 6 yoshgacha.

5-6 yoshlilar maktabga tayyorlov guruhi bo’lib, ularga Fransiyada 100 foiz

shu yoshdagi bolalar qamrab olingan. Bolalarni maktabga tayyorlash uchun

alohida dastur va darsliklar mavjud.

Boshhlang’ich ta’lim. Fransiyada boshlang’ich ta’lim maktablariga 6 yoshdan

11 yoshgacha bo’lgan bolalar jalb qilingan. Boshlang’ich maktablar fuqarolarning

253

qanday millatga, mamlakat fuqaroligiga mansub bo’lishidan qat’iy nazar, majburiy

va bepuldir.

Boshlang’ich ta’lim 6 yoshdan boshlanib, 5 yil davom etadi.

1-sinf “tayyorlov sinfi” deb ataladi;

2-3-sinflar “elementar sinf”;

4-5-sinf “o’rta” sinflar deb ataladi.

Boshlang’ich maktab bosqichiga qo’yilgan asosiy talab o’quvchilarga ifodali

o’qish, yozish, hisoblash malakasini berishdan iborat.

Fransiya ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan chet el fuqaroligiga mansub

kishilarning farzandlariga ularning vatani, xalqi, tarixi, tili va adabiyotini o’rganish

uchun fakultativ kurslar tashkil etish ham ko’zda tutilgan.

Boshlang’ich sinflarda o’qish muddati 5 yil bo’lib, shu muddat ichidagi o’qish

asosan 3 bosqichga bo’linadi:

— Tayyorlov bosqichi — 1 yilga mo’ljallangan. Bunda bolalar hisoblashga,

o’qish va yozishga, kuylashga, o’ylashga, tabiat manzaralarini tomosha qilishga va

undan bahra olishga, jismoniy mashqlar bilan mashg’ul bo’lishga, maktabning turli

sport tadbirlarida ishtirok etishga, musiqaga, mehnat qilishga o’rgatiladilar.

O’quv mashg’ulotlari ertalab soat 9 dan 12 gacha, hamda soat 14 dan 16

gacha 5 soat davom etadi. Maktabda ovqatlanish pullik, lekin ovqatlar juda

arzonlashtirilgan narxlarda taklif etiladi.

— Navbatdagi bosqich — elementar kurs bo’lib, bu bosqich 2 yil davom

etadi. Bunda o’quvchilarning tayyorlov siklida predmetlar bo’yicha olgan bilimlari

yanada takomillashtiriladi. Tayyorlov bosqichida bir o’qituvchi ishlasa, elementar

bosqichda ikki o’qituvchi (har biri 1 yildan) ishlaydi.

— Boshlang’ich maktabning 3 bosqichi — chuqurlashtirish bosqichidir.

Bunda o’quvchilarning tayyorlov va elementar bosqichdagi bilimlari yanada

chuqurlashtiriladi.

Dasturda o’quv predmetlarining barchasiga uch bosqich bo’yicha aniq,

alohida-alohida talab qo’yiladi. Masalan:

O’qish.

I bosqichda o’quvchi:

1. Bosmadan chiqqan barcha nashrlarni (kitob, gazeta jurnal, lug’at, e’lon, xat

va hokazo) bir-biridan ajrata olish;

2. Xatni o’qish tamoyillarini (satr boshi, sarlavha, bob betlarning ketma-

ketligi) o’rganib olish;

3. Matn tarkibini (nutq, asosiy qism, xulosa) aniqlay olish;

4. Mustaqil mashg’ulotlarda kitoblardan, lug’atlardan foydalana olish.

II bosqichda:

1. O’qiganlari mazmunini elementar bayon qilib bera olish;

254

2. Kitob mavzusida ishtirok etgan shaxslarni aniqlash, nomini bilish, tasvirlab

berish;

3. Sintetik tahlil qila bilish (urg’u, tinish belgilari).

III bosqichda:

1. Ifodali, tez va aniq, ovoz chiqarib hamda o’zicha o’qish, o’qish qoidalarini

to’la shakllantirish, savollarga og’zaki va yozma ravishda javob qaytarish, mavzuli

rasmlarni izohlab berish;

2. Matndagi noaniq so’zlarni aniqlash va uni tez tarjima qilishni bilish;

3. Sinf kutubxonasini tashkil etishda ishtirok etish;

4. Bayon qilingan axborotni tinglash va to’g’ri qabul qilish;

5. So’zlarni og’zaki va yozma fonetik tahlil qilib berish;

6. Kitobdan va lug’atli adabiyotlardan mustaqil ishlash jarayonida to’la

foydalana olish;

7. Soddalashtirilgan matnlar bilan ishlashni bilish.

Yozuv.

Yozuvga qo’yilgan talab uch saviyada belgilanadi: yozuv texnikasini

o’rganish, yozuvda qalam, ruchka, bo’rda ishlashni bilish, chiziqlarga to’la rioya

qilish, yozma va bosma harflarni farqlash, xatolar ustida ishlash malakasini

egallash lozim. Yozuv bo’yicha o’quvchining III bosqichda inshosi shakllangan,

tasviriy, mazmunli, yozuv texnikasini mukammal o’zlashtirgan, ifodada aniq

izchillikka ega bo’lmog’i darkor.

Og’zaki nutq.

Og’zaki nutqni rivojlantirish bo’yicha ham uch bosqicli osondan qiyinga,

soddadan murakkabga yo’naltirilgan talablari mavjud. Bola bu bosqichda atrofida

bo’layotgan voqea va hodisalarga o’z munosabatini bildirgan holda ifodali so’zlab

bera olishi, o’z nutqini mantiqan tahlil qilishi, sinonim, omonim, antonimlarni

mazmun ifodasiga qarab qo’llay olishi, so’z va iboralarning o’z hamda ko’chgan

ma’noda to’g’ri qo’llay bilishi, tarix, geografiya va boshqa predmetlarning

atamalarini puxta o’zlashtirib olishi kerakki, bu keyingi bosqich maktablari uchun

puxta zamindir.

Matematika bo’yicha.

Boshlang’ich maktabning uch etapi davomida o’quvchi sodda misol va

masalalarni tahlil etish, ulardan paydo bo’ladigan hosilalarni aniq tasavvur qilishi,

taklif qilingan hisoblash yo’llaridan boshqacha yo’llarni qidirib topishi,

javoblarning to’g’riligini aniqlovchi bir qator isbotlarni bilishi, sonlarni taqqoslash,

joylashtirishni amalga oshirishi, 1000 gacha adashmay sanashni bilishi, sonlar,

qavslar, kasr chiziqlarini qo’llay olishi, mantiqiy fikrlash, arifmetikadagi uch

255

amalni puxta egallashi, oddiy diagramma, shakl, sxema, grafika, jadvallarni

chizish, geometriyadan dastlabki malakaga ega bo’lmog’i lozim.

Boshlang’ich maktabning uch bosqichli o’quv jarayonida tarix, geografiya

bo’yicha jiddiy talablar asosida bilim beriladi. Chunonchi, tarix fanidan qadimiy va

zamonaviy voqea va hodisalarni aniq xronologik ketma-ketlik bilan o’rganib olish,

vatan tarixini bilish, barcha tarixiy terminlarni yod olish talab etilsa, geografiyadan

orientirlash, kartani o’qish, qit’alar, okeanlar, dengizlar, tog’lar, daryo va ko’llarni

ajrata olish, Fransiyaning geografik o’rni, iqtisodiyoti, qazilma boyliklari haqida

ma’lumotga ega bo’lish bilan birga karta, globus, atlas, geografik lug’at va

ensiklopediyalardan foydalanishni bilish talab etiladi.

Fransiya maktablarining boshlang’ich sinflarida fuqarolik ta’limi predmeti

ham o’qitiladi. Bu predmet ta’limi bizning ta’lim tizimimizdagidek mustaqil

bo’lmay, ayrim yondosh predmetlar tarkibiga kiritilgan.

O’quvchilar oila, maktab, sinf oldida ma’lum bir mas’uliyat sezmoqlari lozim.

Ularni yoshligidanoq o’z do’stlarini sinfdoshlarini, oila a’zolarini hurmatlash, ular

mehnatini qadrlash, jamoatchilik ichida o’zini tutish kabi insoniy xislatlarni

singdirishdan tashqari, ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy hayot, boshqarish ishlari

strukturasi, shahar meri shahar kengashi ularning vazifalari, saylov tizimlari saylov

oldi kompaniyasining qo’yilishi, mohiyati va boshqalar o’rgatiladi.

Fuqarolik ta’limi predmeti kurslari tarkibiga yana ma’muriy muassasalar,

ularning vazifalari, fuqarolarning, o’quvchilarning huquq va burchlari ham

o’rgatiladi. Bundan tashqari o’quvchilar o’z mamlakatining siyosiy hayotini anglab

yetishlari, u haqda elementar fikr ayta olishni bilishlari lozim.

Fransuz maktablarida nafosat ta’limiga alohida ahamiyat beriladi. Bunday

ta’lim uch tarkibdan iborat: musiqa, tasviriy san’at, sport.

Musiqa darslarida o’quvchilarga badiiy so’zlash, kuylash, raqsga tushish

o’rgatadi. Bundan tashqari boshlang’ich sinf kursida o’quvchi eng ommalashgan

musiqa asboblaridan birini chala oladigan bo’lmog’i kerak.

Tasviriy san’atda esa qiyish-yopishtirish, modellar yasash, surat solish, rang

tanlash masalalari asosiy o’rinni egallaydi.

Sport ham ta’limning shu jabhasiga kirib, bolalar bunda yugurish, sakrash,

emaklash, turli shakllarda yurish kabi mashqlarni bajaradilar. Sport mashg’ulotlari

va musobaqalari jarayonida bolalarni o’zini idora eta olishi, bir-birini qo’llab-

quvvatlashi, do’stlik va hamjihatlilikni tarbiyalashga asosiy e’tibor qaratiladi.

Shunday qilib, fransuz maktablarining maktabgacha va boshlang’ich ta’lim

bosqichida savodxonlikka, o’quvchining shaxs sifatida shakllanishiga mustahkam

zamin yaratiladi, o’quvchining o’z kuchi, qobiliyati va imkoniyatiga ishonch

tarbiyalanadi. Bu bosqich maktabda o’quvchining dastlabki bosqichda qanday

256

holda qabul qilib olinishidan qat’iy nazar, uni maktab hayotida bosh rolni

o’ynashga muvaffaq bo’lishidan iboratdir.

O’quvchilarni maktabning yuqori bosqichlariga puxta tayyorlab berishda

boshlang’ich sinf o’qituvchilarining mas’uliyati (javobgarligi ham deyish mumkin)

nihoyatda yuqori. Bu mas’uliyatni “Ta’lim haqida” gi davlat Qonunida alohida

ko’rsatib o’tilgan.

O’quvchilar bilan individual ishlash, ularni rag’batlantirish, shaxsiy qobiliyat

va imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, ta’limda uzluksizlik va vorislikni ta’minlab

berish boshlang’ich sinf o’qituvchilariga qo’yilgan bosh talabdir.

Boshlang’ich maktabda dars jadvali va kun tartibini to’g’ri, odilona tuzishga

katta ahamiyat beriladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun ta’lim vazirligi

“o’quvchi tabeli” joriy etgan. Bu tabel orqali maktab va uning pedagogik jamoasi,

hamda xodimlari ota - onalar bilan uzluksiz aloqada bo’lib turadilar.

Ta’limni turli sikllar orqali amalga oshirish fransuz ta’lim tizimiga keyingi

yillarda kirib kelgan yangilik, deb baholash mumkin. Aynan ta’limdagi

sikllashtirish, unga vorislik, uzluksizlik, bolalar individual qobiliyatlarini butun

boshlang’ich ta’lim jarayonida ta’minlab beruvchi omildir. Bundan tashqari

ta’limni sikllashtirish o’qituvchi faoliyatiga keng erkinlik beradi, uning pedagogik

mas’uliyatini oshiradi.

O’quv dasturining mazmunini bevosita o’qituvchining o’zi belgilaydi. Bir

so’z bilan aytganda, o’qituvchi bolalar bilimiga mas’ul ekan, uning uslub

tanlashiga, mustaqil harakat qilishiga to’la erkinlik ham beriladi.

O’quvchilarga boshlang’ich maktabning dastlabki uch sinfida bir o’qituvchi

dars beradi. Uning nomzodini pedagogik va ota - onalar jamoasi aniqlaydi.

Bolalarni yosh xususiyatiga qarab bilim berish tamoyili mavjud. Lekin u yoki bu

sababga ko’ra o’quvchilarning sinfdan-sinfga ko’chmay qolish hollari tez-tez

uchrab turishi tufayli ularning yosh jihatdan farqlari ham turlicha bo’lib qolishi

mumkin.

1990 yildagi hukumat qaroriga muvofiq, maktabgacha va boshlang’ich

ta’limga modullashtirish, bolalarning bilimiga u yoki bu fanga moyilligiga qarab

tabaqalashtirish, dars jadvalini ham shu asosda tuzish huquqi berildi. Bunday dars

jadvallari bir yilga, yarim yilga, choraklar bo’yicha alohida-alohida tuzilishi

mumkin. So’nggi yillarda o’qituvchi tomonidan o’quvchiga puxta bilim berish, ota

- onalar tomonidan esa o’z farzandiga yetarli sharoit yaratish, ularning bilim

olishlariga mas’uliyat bilan qarash ifodalangan bitimlar tuzish odat tusiga kirib

bormoqda.

257

O’rta ta’lim

O’quvchilar 11 yoshda boshlang’ich maktabni tugallab o’rta maktabga

o’tadilar. O’rta ta’lim kollej va litseylarda amalga oshiriladi. Kollejda o’qish

majburiy ta’lim bo’lib, 4 yil davom etadi va 3ta siklga bo’linadi.

1. Moslashuv sikliga 6-sinf kiradi. Bu sinfga boshlang’ich sinf bitiruvchilari

imtihonsiz qabul qilinadi. Bu sinfda o’quvchilar chet tilini tanlaydilar, mustaqil

o’qishga o’rganadilar.

2. Markaziy sikl.

Markaziy sikl 5-4-sinflarni o’z ichiga oladi. Bu siklning maqsadi boshlang’ich

sinfda olgan bilim va ko’nikmalarni chuqurlashtirishdir. 5-sinfda lotin tilini

fakultativ fan sifatida o’rgana boshlaydi, 4-sinfda ikkinchi chet tilini tanlaydi.

3. Kasbiy yo’naltirish sikli

Bunga 3-sinf kiradi. Umumiy ta’lim, texnik yoki kasbiy yo’nalishni tanlashga

tayyorlaydi. Qadim yunon tilini o’rganadi.Bu sikl oxirida o’quvchilar milliy

imtihon topshiradi va kasbiy yo’nalishi bo’yicha guvohnoma oladilar. 3-sinf

oxirida o’quvchilar umumiy yoki texnologik litseyning 2-sinfiga qabul qilinadilar

yoxud kasbiy litseylarga hujjat topshiradilar.

Litseylar

Umumiy litsey. Bu litseyni bitiruv imtihonlaridan keyin oliy ta’limga hujjat

topshirish huquqi beriladi.

Texnologik litsey. Bu litseyni bitirayotgan o’quvchilar texnologik

universitetlarda o’z mutaxassisligi bo’yicha o’qish uchun imtihon topshiradi.

Har ikkalasida o’qish 3 yil davom etadi.

Kasbiy litseylar. Bu litseylarda o’qish 2 yil davom etadi.O’qish oxirida

kasbiy tayyorgarligi haqida guvohnoma va kasbiy layoqati haqida sertifikat

beriladi.

O’rta ta’lim ikki bosqichda beriladi. Birinchi bosqich (11 yoshdan 15

yoshgacha) 4 yil bo’lib, eng kichik sinf 6-sinf, 5, 4 o’rta, 3-sinf esa katta sinf

hisoblanadi. Demak, sinflarni raqamlash yuqoridan pastga qarab amalga oshiriladi.

Birinchi bosqichda quyidagi predmetlar o’rgatidi: fransuz tili va adabiyoti,

chet tili (ingliz, nemis, ispan, italyan tillari), tarix, Fransiya geografiyasi,

matematika, tabiiy fanlar.

Shunday qilib, 6-5-sinflar umumiy o’rta ta’lim beradi: 4-3-sinflarda

o’quvchilarga qobiliyati va moyilligiga qarab bilim beriladi.

Birinchi bosqich yakunlangach, o’quvchilar kasbiy yo’nalishlari bo’yicha

guvohnoma oladilar.

258

Bundan keyin o’quvning ikkinchi bosqichi boshlanadi. Bu bosqichda

o’quvchilar 15 yoshdan 18 yoshgacha ta’lim oladilar. O’qish 3 yil davom etib 2-

sinf kichik, 1-sinf o’rta va yakunlovchi sinflarga bo’linadi.

O’quvchilar umumiy ta’lim va texnik litseylarni tugatganlaridan so’ng

bakalavr unvoni va diplomi uchun imtihon topshiradilar. Ana shunday diplomga

ega bo’lganlargina oliy o’quv yurtlariga kirish huquqini qo’lga kiritadilar.

Umumiy ta’lim yo’nalishidagi uch yillik ta’lim litseylarida quyidagi fanlar

o’qitiladi: adabiyot tarixi, ona tili va adabiyoti, lotin tili, chet tili (ingliz, nemis,

ispan, italyan tillari bo’lishi mumkin), tarix, geografiya, Fransiya ekonomikasi.

Xuddi shu 3 yillik bosqichli texnik litseylarda uning yo’nalishlariga qarab

matematika, fizika, ximiya hamda boshqa tabiiy fanlar o’qitiladi. Shunisi diqqatga

sazovorki, o’quvchining bu bosqichda chet tillarni o’rganishiga katta e’tibor

beriladi. Talab, o’qishni tugatgach, o’quvchilar kamida 2 ta chet tilini mukammal

bilishlari shart.

O’quvning bu bosqichini guvohnoma bilan tugallagan o’quvchilar oliy

maktab sanalmish institutlar va universitetlarga imtihonsiz kirish imkoniyatiga ega

bo’ladilar.

Lekin hamma oliygohlarga ham imtihonsiz kirib bo’lmaydi. Talabalar oliy

pedagogika instituti, politexnika instituti, oliy ma’muriy maktablarga kirish

imtihonlari bilan qabul qilinadilar, ularning shu kasbga moyilligi ham alohida

sinab ko’riladi.

Oliy ta’limga faqatgina bakalavriat litseyini tugatgan talabalar qabul qilinadi

Fransiyadagi oliy ta’lim 2 turga ajratiladi:

─ universitet;

─ oliy maktab.

Davlatdagi 79 ta universitetning asosiy qismi ko’p yo’nalishli, ammo ba’zilari

bir yoki ikki mutaxassislik bo’yicha o’qitadi. (Parij II: huquq va iqtisodiyot)

Fransuz ta’lim tizimi davom etishiga ko’ra:

• Qisqa muddatli ─ 2 yil davom etadi. Bunday o’qishlarga dose

bo’yicha qabul qilinadi, chunki ish joylari kam, xohlovchilar esa ko’p. Qisqa

muddatli ta’limning maqsadi ─ oz vaqt oralig’ida kasbiy bilimlarga ega

bo’lish va ishga joylashishdir. • Uzoq muddatli ─ bakalavrlarning yarmi universitetlarda o’qiydi,

ammo 40%i bir yil ichida u yerni tark etadi. U 3 bosqichdan iborat:

• 1. 2 yil davom etib, umumiy ta’lim bo’yicha universitet diplomi

qo’lga kiritiladi.

259

• 2. 1 yil davom etib, litsenziya olinadi. Shuningdek, metris

(ixtisoslashish) yana, 1 yil.

• 3. O’z ichiga ta’lim hamda amaliyotni oladi va 1 yil davom etadi.

Oliy maktablar

Oliy maktablar fransuz ta’lim tizimining o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. U

davlat tizimidagi oliy universitet ta’limiga zid hisoblanadi va xalqaro miqyosda

qiyosiy tasnifga kirmaydi. Fransiyada oliy maktabda o’qish universitetda o’qishdan

ortiq hisoblanadi. Universitetlarga imtihonsiz qabul qilinadi. Oliy maktabga esa

katta konkurs asosida murakkab kirish imtihonlarini topshirish zarurdir.

Oliy maktablarga kirish qanchalik qiyin bo’lsa, kasbiy istiqbollar shunchalik

yaxshi bo’ladi. Bitiruvchilarni to’liq ish bilan ta’minlash kafolatlanadi, eng zo’r ishchi o’rinlarga joylashadi.

Sarbonna

• Sorbonna ─ Fransiyaning eng qadimgi va mashhur universiteti.

Sorbonnaning tarixi 1215-yildan boshlanadi. Bu vaqtda Senaning chap

tomonida joylashgan cherkov kollejlari Parij universiteti degan umumiy nom

ostida birlashtirilgan edi. 40 yil o’tgach qirol Sorbon tashabbusi ostida universitet

qoshida kollej ochildi va u yerda kambag’al aholi tahsil oldi. 1968 yil universitet

bir necha avtonom institutlarga bo’lib tashlandi:

1. Panteon Sorbonna ─ bu yerda 40 ming student ta’lim oladi. Bu yerda

huquq, iqtisod, san’at va arxeologiya tarixi, geografiya, tarix, falsafa, matematika,

informatika, boshqaruv va menejment bo’yicha diplom beriladi. 2. Yangi Sorbonna ─ Sorbonna ko’chasida joylashgan bo’lib, gumanitar

yo’nalishi va nisbatan kichkinaligi bilan ajralib turadi. Bu yrda 20 mingga yaqin

talaba fransuz va lotin tillari hamda adabiyoti, nemis tili, ispanshunoslik,

sharqshunoslik, Arabshunoslik yo’nalishlaridan tahsil oladilar.

3. Rene Dekart nomli universitet. Strasburg Universiteti.

Strasburg Universiteti Fransiyaning tarixiy universitetlaridan biri. Unga 1621

yil asos solingan. Fransiya ─ Prussiya urushidagi mag’lubiyatdan so’ng universitet

Kayzer Vilgelm nomiga o’tgan. 1918 yil esa yana o’z nomiga qaytgan. 1970

yillarda Strasburg 3 qismga bo’lingan:

1. L.Paster nomidagi Strasburg universiteti ─ o’z ichiga tibbiy, aniq va tabiiy, yer haqidagi ta’limot fakultetlarini, matematika bo’limini, fizika institutini, Yer

fizikasi, kimyo, fiziologiya va bioximiya, botanika, zoologiya, umumiy biologiya,

geologiya, geofizika fakultetlarini va 2 ta kollejni oladi.

2007 yil 15 yanvar kuni Universitetga 1847 talaba qabul qilindi. Shulardan

3000 tasi chet ellikdir.

2. Mark Blox nomidagi 2 ─ Strasburg Universiteti ─ 10 ta fakultetni o’z

ichiga qamrab olgan. Bular: san’at, tarixiy fanlar, gumanitar fanlar, filologiya,

260

lingvistika, falsafa, ijtimoiy fanlar, sport ta’limi, katolik va pravoslav teologiyasi.

Bu yerda 13000 ga yaqin student o’qib, 25 % i ajnabiylardir.

3. Robert Shuman nomidagi 3 ─ Strasburg Universiteti ─ 160 ta

mutaxassislik bo’yicha talabalarni tayyorlaydi. 10000 ta’lim oluvchilar bo’lib,

1500 chet el talabalaridir.

Nazorat savollari: 1. Janubiy Koreyada boshlang`ich ta’lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari

2. Fransiyada ta’lim tizimi mazmuni O`zbekiston ta`lim tizimi bilan farqi

nimalardan iborat?

Adabiyotlar:

1. Pedagogy and Practice; Teaching and Learning in Secondary Schools. 2. Michael Uljens.School Didactics and Learning: A School Didactik Model

Framing an Analysis of Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y.

3. John Dewey,How we think(1910).Martin,Jay.The Education o f John

Dewey.(2003) Columbia University Press.Gutek Gerald L.(2009)New Perspectives

on Philosophy and education .Pearson Education Inc.

4. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T :.0 ‘qituvchi 2008-yil

5. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi

va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

6. K.Xoshimov, S.Ochilov. 0 ‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv

qo‘llanma.T:.0‘qituvchi 2010-yil

7. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. 0 ‘quv qoilanma. Т.: Noshir 2009-yil

14-MAVZU: Germaniya ta`lim tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va

hamkorlik yo`nalishlari.

REJA:

1.Germaniya ta`lim tizimi.

2.Germaniyada boshlang`ich ta`limning o`ziga xos xususiyatlari.

1.Germaniya ta`lim tizimi.

Germaniyada mavjud bo’lgan asosiy qonun har bir fuqaroga o’z shaxsini

erkin kamol toptirish, qobiliyatlari va qiziqishiga qarab maktab, o’quv yurti va

kasb tanlash huquqini beradi. Ta’lim sohasidagi siyosatning maqsadi shundan

iboratki, u har bir insonni optimal darajada qo’llab-quvvatlash, uning manfaatlariga

javob beradigan malakaviy tayyorgarlikdan o’tish imkoniyatini yaratadi. Har bir

fuqaro hayoti davomida umumiy, kasbiy va siyosiy ta’lim olish imkoniyatiga ega

bo’lishi lozim. Ta’lim sohasidagi siyosatning asosiy yo’nalishlaridan biri yosh

261

avlodni demokratik mamlakatda mas’uliyat hissiga ega mustaqil fuqarolar etib

tarbiyalashdir.

Germaniya sanoatlashgan davlat. Xom ashyo jihatdan zaif mamlakat sifatida

yaxshi tayyorlangan mutaxassislarsiz rivojlana olmaydi. Buning uchun Germaniya

ta’lim sohasiga katta mablag’ ajratadi.

Huquqiy asoslar. Asosiy qonunning 7-moddasiga muvofiq butun maktab

ta’limi tizimi davlat nazorati ostidadir.

Federativ qurilishga muvofiq ta’lim sohasidagi vakolatlar federatsiya va yerlar

o’rtasida bo’linadi. Jumladan, Germaniyadagi mavjud 16 ta yerlarning hammasida

ham o’zlarining ta’lim to’g’risidagi qonunlari mavjud.

Ta’lim sohasidagi qonunchilik va boshqaruv, asosan, yerlarning vakolatiga

kiradi. Bu, avvalombor, o’rta va oliy ta’lim tizimi, kattalarni o’qitish tizimi va

ta’lim darajasini oshirish tizimiga tegishlidir.

“Maktab ta’limi tizimini muvofiqlashtirish’ to’g’risidagi yerlararo bitim (1971

y. 14 sentabrda qabul qilingan Gamburg bitimi) ushbu tizimning umumiy va

qiyosiy tuzilmasini belgilaydi. Ushbu bitimga asosan yerlar qonunchilik organlari

tomonidan maktabda ta’lim olishning majburiyligi, tashkiliy shakllar, imtihon

natijalarini e’tirof etishga tegishli bo’lgan majburiy qoidalar qabul qilindi. Bundan

tashqari qo’shimcha qarorlar qabul qilinib, yerlar Madaniyat va ta’lim vazirligining

Doimiy anjumani (KMK) barcha yerlarda umumta’lim va kasb-hunar maktablarini

tamomlaganlik haqidagi guvohnomalarni tan olish uchun ham umumiy asoslarni

yaratadi.

Bular, xususan, gimnaziyalarning yuqori bosqichlarini qaytadan tashkil qilish

to’g’risidagi, yetuklik shahodatnomasi uchun imtihonlarga qo’yiladigan yagona

talablar to’g’risidagi va maktab ta’limi tizimida yakdillik va qiyoslashning zarur

darajasini ta’minlaydigan birlashgan maktablarni tamomlaganlik to’g’risidagi

guvohnomalarni o’zaro e’tirof etish haqidagi qarorlardir.

Germaniya’ning birlashuvidan so’ng KMK doirasidagi bitimlarga asosan

yangi yerlarning ta’lim tizimini tuzilmaviy qayta qurish markaziy vazifaga aylandi.

Landtaglar tomonidan maktab to’g’risidagi qonunlar qabul qilingandan so’ng

yangi yerlarning beshtasida 1992-1993 o’quv yilidan boshlab maktab ta’limining

ko’p pog`onali tizimi joriy etildi.

Majburiy maktab ta’limi. Majburiy maktab ta’limi 6 yoshdan 18 yoshgacha

bo’lgan bolalarga yo’naltirilgan bo’lib, u 12 yilga mo’ljallangan. Majburiy maktab

ta’limi to’g’risidagi nizomni bajarish uchun 9 yil mobaynida (ba’zi yerlarda 10 yil

mobaynida) maktabga to’liq o’quv haftasi davomida borish, shundan so’ng

majburiy kasb-hunar maktabiga to’liq bo’lmagan o’quv haftasi davomida

qatnashish lozim (agar o’smir umumta’lim maktabining yuqori bosqichiga yoki

262

kasb-hunar maktabiga to’liq o’quv haftasi davomida qatnashayotgan bo’lsa).

Davlat maktablarining barchasida o’qish bepuldir. O’quv qo’llanmalar ham, asosan

darsliklar, qisman bepul beriladi. Ba’zida o’quv qo’llanmalar va darsliklar

vaqtincha foydalanish uchun berib turiladi. Ba’zida o’quv qo’llanma narxining bir

qismi ota - onaning daromadiga bog’liq holda to’lanadi.

Diniy ta’lim asosiy qonunga muvofiq — oddiy fan sifatida o’qitiladi, lekin

nokonfessional maktablar bundan mustasnodir.

Asosiy qonunga muvofiq ushbu fanni o’qitish yoki o’qitmaslik to’g’risidagi

qarorni ota - ona qabul qiladi. 12 yoshdan boshlab, bolalarning diniy tarbiyasi

haqidagi qonunga binoan ota - onaning qarori farzandning roziligi bilan tas-

diqlanishi lozim. 14 yoshdan o’quvchi ushbu fanni o’qish yoki o’qimaslik haqida

o’zi qaror qiladi, agar bunda yerlar huquqi boshqa bir muvofiqlashtiruvchi vositani

ko’zda tutmagan bo’lsa.

Asosiy qonunda mustaqil ta’sischilarga ega bo’lgan xususiy maktablarni

tashkil etish va saqlash kafolatlanadi. Agar bunday xususiy maktablar davlat

maktablari o’rniga tashkil qilinsa, ularning ta’sis etilishi uchun davlat ruxsat

berishi zarur. Mustaqil ta’sischilarga ega bo’lgan maktablar ta’lim sohasidagi

davlat xizmatlarining mutanosibligini boyitadi va shuning uchun yerlar tomonidan

moddiy yordam olishadi. Germaniyada, bunday maktablarda o’qiydigan

o’quvchilar soni yildan-yilga ortib bormoqda.

Bolalar bog’chasi. Bolalar bog’chasi — olmonlar boshlab bergan va ko’pgina

xorijiy mamlakatlar tomonidan o’rganib, qabul qilingan muassasadir. U davlat

ta’lim tizimiga emas, balki yosh avlodni qo’llab-quvvatlash muassasalari tizimiga

kiradi. Bolalar bog’chasi ta’sischilari cherkov, xayriya uyushmalari va jamoalar,

ba’zida — korxonalar va ittifoqchilardir.

Bolalar bog’chalariga bolalar 3 yoshdan maktabga borgunlariga qadar kun

bo’yi yoki kunning ma’lum qismida qatnaydilar. Bog’chaga borish ixtiyoriy.

Bolalar bog’chalarining vazifasi bolalarga g’amxo’rlik qilish, ta’lim va tarbiya

berish. Bolada javobgarlikni his qiladigan va jamiyatga foyda keltiradigan komil

shaxs shakllantirilishi kerak. Ba’zi mamlakatlarda maktabgacha ta’lim

muassasalari turli shaklda bo’ladi, dastlabki sinflar yoki maktab – bog’cha.

Tarbiyaviy ishlarning eng muhim jihati — jamiyatda yashashga qobiliyatli,

mustaqil insonni kamol toptirish maqsadida guruhda o’qishdir. Bolalar bog’chalari

oiladagi tarbiya’ni qo’llab-quvvatlashga, shuningdek, boshqa keyingi hayoti va

ta’lim olishi uchun eng yaxshi imkoniyatlarni yaratish uchun uning

rivojlanishidagi kamchiliklarning o’rnini to’ldirishga qaratilgan. Odatda, bolalar

bog’chasida bolalar tushlikka qadar bo’ladilar. Faqat ba’zi birlarida ular kun bo’yi

bo’lishlari mumkin.

263

1996 yildan boshlab bolalar bog’chasiga qatnash uchun huquqiy me’yorlar

ishlab chiqildi. Bolalar bog’chasiga farzandlarni berish ixtiyoriy ravishda amalga

oshiriladi. Bolalar bog’chasiga qatnash uchun ota - onalardan ularning daromadiga

qarab ma’lum miqdorda to’lov olinadi.

2.Germaniyada boshlang`ich ta`limning o`ziga xos xususiyatlari.

Boshlang’ich maktabga bolalar 6 yoshdan keladilar. Boshlang’ich maktablar

maktabning dastlabki to’rt yilini o’z ichiga oladi, Berlin va Brandenburg federal

yerlarida boshlang’ich maktablar olti yillik. Boshlang’ich maktablarga barcha

bolalar borishadi va u erda asosiy boshlang’ich bilimlar berilishi bilan bolalar

maktablarning keyingi bosqichlariga tayyorlanadi. Darslar, asosan, nemis tili,

matematika, tabiatshunoslik, san’at, musiqa va sport predmetlarini o’z ichiga oladi.

Chet tillarini o’rgatish takliflari barcha mamlakatlarda kengaymoqda.

Ko’pchilik yerlarda bolalarga o’qishning boshlang’ich ikki yili mobaynida

baho qo’yilmaydi, buning o’rniga ularning o’zlashtirishiga batafsil tavsifnoma

beriladi.

Boshlang’ich maktabda o’qiganlaridan so’ng bolalar umumta’lim

maktabining 2-pog’onasiga boradi. Yani, 5-6 sinflar, ularning tashkiliy jihatidan

qat’iy nazar, bu bola kamol topadigan davr bo’lib xizmat qiladi, bolaning ustidan

uning keyingi o’qish shakliga yo’naltirish maqsadida kuzatuv olib boriladi.

Mo’ljal olish bosqichi. Mo’ljal olish bosqichi asosan 5 va 6 sinflardan xulosa

yasalib, o’quvchilarning keyingi maktab bosqichlariga o’tishida mo’ljal olishga

xizmat qiladi. Bu bosqich maktab shaklidan kelib chiqib, maktabga tobe yoki tobe

bo’lmagan tarzda amalga oshiriladi.

Asosiy maktablar. Asosiy maktablarga boshlang’ich maktablardan keyin

chuqurlashtirilgan maktablarga bormaydigan bolalar borishlari shart. Asosiy

maktab 9, ba’zi federal yerlarda 10 sinf bilan yakunlanadi. Federal yerlarning

aksariyatida ixtiyoriy 10 sinf bosqichi mavjud. Ushbu maktab o’quvchilarining

30%i 10 sinfga qatnaydi. Asosiy maktab amaliy kasbiy ta’limga asos bo’ladigan

umumiy bilimlarni beradi.

Bolalarning ko’pchilik qismi boshlang’ich maktabdan so’ng asosiy maktabga

o’tishadi. Ushbu maktabdagi har bir o’quvchi olmon tili, matematika, tabiiy fanlar,

jamiyatshunoslik va chet tili (asosan ingliz tili) fanlarini o’qiydi, bu y yerda

o’quvchilarning kelajakda mutaxassislik egallashlarini yengillashtirish maqsadida

mehnat darslari ham olib boriladi.

Asosiy maktab o’quvchilarga zarur bo’lgan umumiy ta’limni beradi. 5 yoki 6

yillik ta’limdan so’ng asosiy maktab bitiruvchilarining ko’pchiligi kasb-hunar

sohasida tayyorgarlik ko’rishga kirishadilar va 18 yoshga qadar parallel ravishda

kasb-hunar maktablarida ta’lim oladilar. Asosiy maktabni muvaffaqiyatli bitirish

264

ko’pchilik hollarda kasb-hunar ta’limining ideal tizimiga o’tishga imkoniyat

yaratadi.

Real maktablar. Bular 5 yoki 7 sinfdan 10 sinfgacha bo’lgan,

chuqurlashtirilgan maktablardir. Real maktablarning bitiruv hujjati umuman

olganda barcha turdagi muhim kasb – hunar uchun asos bo’la oladi va maxsus

yuqori maktab, maxsus gimnaziyaga borish yoki shakllantiruvchi gimnaziyaga

o’tish huquqini beradi. Real maktablar kengaytirilgan umumiy ta’lim beradi.

Gimnaziyalar. 9 yoki 8 (5 sinfdan 13 yoki 12 sinfgacha) yoxud 7 (7 sinfdan

13 sinfgacha) yillik ta’limni qamrab olgan chuqurlashtirilgan, umumiy o’rta ta’lam

maktablaridir. Qariyb, barcha federal yerlarda hozirda 12 sinfdan so’ng bitiruv

imtihonlarini topshirish imkoniyatini joriy etish rejalashtirilmoqda. Bundan

tashqari shakllantiruvchi gimnaziyalar ham mavjudki, ularda asosan real

maktablardan kelgan o’quvchilar tahsil oladi. Bitiruv hujjati gimnaziya tomonidan

taqdim etiladi (umumiy oliygohga kirish huquqi) barcha oliygohlarda tahsil olish

uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

Ba’zi fanlar va fan majmualarini o’qish majburiy bo’lib qolishiga qaramay,

sinf o’quvchisi ta’lim sohasida o’zining individual qobiliyatlarini rivojlantirish

uchun keng imkoniyatlarga ega, chunki unga teng ko’lamdagi fanlar taklif etiladi.

Fanlar o’qishning yo’nalishiga qarab taqsimlanadi: til-adabiy-badiiy,

jamiyatshunoslik yoki matematika, tabiiy-ilmiy-texnik. Yuqori sinflarda o’qish

tugagunga qadar o’quvchilar uchchala yo’nalish bo’yicha o’qishlari lozim.

Gimnaziya’ning yuqori sinflarida ta’lim olish, shahodatnoma olish uchun 4 ta

fandan imtihon topshirish bilan yakunlanadi. 13 yillik o’qishdan (yerlarning

to’rttasida hozirda 12 yillik o’qishdan so’ng) va yetuklik shahodatnomasini olish

uchun imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirilganidan so’ng uchinchi darajali o’rta

ma’lumot haqida guvohnoma beriladi. Bu guvohnoma istalgan ixtisoslik bo’yicha

oliy o’quv yurtida o’qish huquqini beradi.

Umumiy maktablar. Bu kabi maktablarda turli chuqurlashtirilgan maktab

shakllari tashkiliy ham mazmun jihatidan farq qiluvchi tartibda

mujassamlashtiriladi. Qo’shma umumiy maktablar (barcha o’quvchilarning

umumiy mashg’ulotlari) shuningdek, birgalikdagi va hamkorlikdagi umumiy

maktablar (1 sekundar bosqichning turli maktab shakllari umumiy ilovada)

farqlanadi.

Maxsus gimnaziyalar. Kasbga yo’naltirilgan gimnaziyalar, ular asosan real

maktab bitiruvi yoki shu darajadagi bitiruv asosida shakllantiriladi. Uch yillik

ta’limdan so’ng (11 sinfdan 13 sinfgacha) barcha oliygohlarda o’qish huquqini

beruvchi hujjatni taqdim etadilar. (umumiy oliygohga kirish huquqi).

Oliy o’quv yurtiga kirish uchun, uchinchi darajali o’rta ma’lumot haqidagi

guvohnomani taqdim etish zarur. Abituriyentlar sonining ko’pligi va oliy o’quv

265

yurtlarida joylarning yetishmasligi tufayli ba’zi fakultetlarda federal yoki mahalliy

miqyosda joriy etiladigan qabul qilishning belgilangan cheklovlari mavjud.

Bo’lajak talabalarning tanlov me’yori bo’lib, shahodatnomadagi baholarning

o’rtacha balli va oliygohga qabul qilinish to’g’risidagi qarorni kutishga sarflangan

vaqt hisoblanadi.

Maxsus maktablar. Maxsus maktablarda bolalarning imkoniyatlari va

cheklovlaridan kelib chiqqan holda alohida konstepstiya hamda chora – tadbirlar

o’tkaziladi. Bu maktablar imkoniyati cheklanganlik darajasini hisobga olib

jihozlanadi va darslar boshlang’ich bosqichdan 2 – sekundar bosqichgacha (qisman

Internat) tashkil qilinadi. Bundan ko’zda tutilgan maqsad, ta’lim mazmuni baln bir

qatorda amaliy va ijtimoiy yordam ko’rsatishdir. Bu turdagi muassasalar real

maktablar, gimnaziyalar va hatto kasb – hunar maktablari bosqichlarida ham

mavjud.

Kechki maktablar va kollejlar. Ushbu muassasalarda o’smirlar o’zlarining

“ikkinchi ta’lim yo’llari”ni bosib o’tib, asosiy maktab, real maktab yoki umumiy

oliygohga kirish huquqini beruvchi bitiruv hujjatlariga ega bo’ladilar. Bularga

kechki asosiy maktab, kechki real maktab yoki kechki gimnaziyalar kiradi. Darslar

kechqurun tashkil etiladi, o’quvchilar dastlabki o’quv yillarida ishlashadi.

Kollejlarda esa umumiy oliygohga kirish hujjatini olish mumkin. Ular to’liq

maktab hisoblanadi va o’quvchilar ishlamaydilar.

Kasbiy ta’lim olish yili. Ishtirokchilarga to’liq vaqt yoki qisman vaqt tashkil

etiladigan darslar orqali umumiy yoki biror bir kasbga yo’naltirilgan kasbiy

bilimlar beriladi.

Dual kasbiy ta’lim. Tizim “dual” deb ataladi, chnki ta’lim ikki joyda amalga

oshiriladi: korxonada va kasb-hunar maktabida. Germaniyada kasbiy ta’lim

bosqichidagi asosiy soha bo’lib, o’smirlarning 60 %i ushbu tizimda kasbiy ta’lim

olishadi. Ba’zi kasblar bo’yicha tahsil olish, tahsil olish tartib-qoidalari asosida

amalga oshiriladi. (mamlakat bo’yicha qabul qilingan huquqiy tartiblar). Hozirda

ta’lim olish tartib – qoidalari asosida 350 ta tan olingan kasb – hunar bor.

Maxsus yuqori maktablar. Ular real maktab yoki shu darajada tan olingan

bitiruv hujjati asosida shakllantiriladi. Bu maktabda o’qish muntazam tashkil

etiladi va bir yil davom etadi, qisman dars tashkil etilishi holatlarida esa 3 yil.

Bitiruv hujjati maxsus oliygohlarda tahsil olish huquqini beradi.

Maxsus kasb – hunar maktablari. Maxsus kasb-hunar maktablari muntazam

dars beruvchi muassasa hisoblanadi va o’qish kamida bir yil davom etadi. Bu

maktablarga kasbga tayyorlov bo’yicha muntazam maktabni tugatgandan so’ng

yoki hech qanday kasbiy amaliy ma’lumot olmaganlar ham borishi mumkin. U

bitiruv imtihoni bilan yakunlanadi, ikki yillik ta’limdan so’ng beriladigan hujjat

266

real maktabning bitiruv hujjatiga mos keladi, maxsus kasbiy maktabda tahsil olish

huquqini beradi. Bitiruvchilar dual kasbiy ta’limda ham tahsil olishlari mumkin.

Germaniyada uchinchi bosqich o’rta ma’lumotiga ega bo’lganlar soni tobora

ortib bormoqda: maktablarning ko’pchilik bitiruvchilari oliy o’quv yurtlarida

ta’lim olishga qaror qilishmoqda. Maktabni oliy o’quv yurtiga kirish huquqisiz

tamomlagan yoshlar, odatda, kasb-hunar ta’limi tizimiga kirib boradi. Lekin oliy

o’quv yurtiga kirish huquqiga ega bo’lganlarning ko’pchiligi ham kasb-hunar

ta’limini tanlaydi. Ko’pchilik yoshlar o’qishni «dual tizim» doirasida o’taydi, ya’ni

korxonada amaliy tayyorgarlik bilan kasb-hunar maktabidagi nazariy o’qishni

birlashtiradilar. Shunday qilib, xususiy sektor va davlat kelishilgan holda kasb-

hunar ta’limi tizimidagi ahvolga javobgardirlar. Maktabdan tashqari kasb-hunarga

o’qish federatsiyaning boshqaruvida, kasb-hunar maktablari esa — alohida yerlar

boshqaruvidadir.

Bugungi kunda deyarli 1,6 mln yoshlar, e’tirof etilgan nufuz va talab darajasi

turlicha bo’lgan taxminan 350 ta ixtisoslikdan bittasi bo’yicha tayyorgarlikdan

o’tadilar. Hozirgi vaqtda o’smirlarning deyarli, 40 foizi, qizlarning esa 55 foizidan

ko’prog’i eng nufuzli 10 ta ixtisoslik bo’yicha tayyorgarlik o’tashmoqda. O’smirlar

ko’proq avtomexanik, elektromonter, korxonada mexanik yoki ulgurji va tashqi

savdo-sotiq kommersanti kasbini tanlashmoqda. Qizlar esa shifokor yordamchisi

(hamshira), chakana savdo-sotiq sohasida sotuvchi, sartarosh, idora xizmatchisi

kasblarini afzal ko’rishmoqda. Shu bilan bir qatorda tugallangan kasbiy ta’limni

ololmagan yoshlarga kasb egallash imkoniyatini berish maqsadida boshqa keng

choralar ham amalga oshiriladi.

Kasbga shakllantirish maktablari. Kasbga shakllantirish maktablariga asosan

kasb-hunar maktablarini bitirayotgan yoki kasbi bo’yicha ishlayotgan o’smirlar

borishadi. Ular o’zlarining tahsillari yoki faoliyatlari bilan bir qatorda yarim yil

mobaynida ushbu maktabga qatnashadi. Ular (maktablar) turli yo’nalishlarga ega.

O’qish muddati darslar muntazam o’tilganda 1 yoki 1, 5 yil, agar darslar qisman

tashkil etilsa, 3 yoki 3, 5 yil davom etadi. Muvaffaqiyatli ta’limdan so’ng

beriladigan hujjat real maktabning bitiruv hujjatiga mos keladi, maxsus kasbiy

maktabda tahsil olish huquqini beradi.

Korxonada tayyorgarlik ko’rish bilan parallel ravishda yoshlar 3 yil davomida

kasb-hunar maktablarida, u yerga haftada 2-3 marta qatnab ta’lim olishlari

mumkin. Umumiy ta’lim bilan bir qatorda bu maktab, asosan, o’quvchiga

korxonadan ko’ra kengroq ko’lamda egallashi mumkin bo’lgan maxsus nazariy

bilimlar ham beradi.

Tayyorgarlik natijalari yakuniy imtihonlar jarayonida tekshiriladi va tegishli

idora (palata) tomonidan berilgan o’qishni tamomlaganlik haqida guvohnomalarda

ko’rsatiladi.

267

Kasb-hunar maktabida ta’lim olish 18 yoshga to’lmagan va boshqa

maktablarda o’qimayotgan barcha yoshlar uchun majburiydir. Yil davomida

tayyorlov kursida o’quvchilar maxsus nazariy bilimlar egallaydilar, bu esa o’z

navbatida, bo’lajak mutaxassislik yo’nalishini tanlashda yordam beradi.

Kasbiy ta’lim olishning boshqa imkoniyatlari. Korxonada ta’lim olish va

kasb-hunar maktablarida o’qishdan tashqari mutaxassislik egallashning boshqa

imkoniyatlari ham mavjud. Masalan, ixtisoslashtirilgan kasb-hunar bilim yurtlarida

o’qish 1 yildan 3 yilgacha davom etadi. U korxonada kasbiy tayyorgarlik deb

hisoblanishi yoki uni to’liq ravishda o’rnini bosishi mumkin. Real maktab

bitiruvchilari texnikumlarga qabul qilinadi va 2 yildan keyin ular ixtisoslashtirilgan

oliy o’quv yurtlariga kirish huquqini beruvchi o’qishni tamomlaganlik haqida

guvohnoma olishadi. Tugallangan kasbiy ma’lumotta ega o’quvchilarga bunday

huquq 1 yil o’qiganlaridan so’ng beriladi. Nazariyadan tashqari, o’qitish sikliga

o’quv ustaxonalarida ishlash va amaliyot kiradi. Har yili mehnat masalasi bo’yicha

federal boshqarma jismoniy zaiflik bilan og’rigan yoshlarning individual kasbiy

ma’lumot olishlari uchun 4,3 mln marka ajratadi. Jumladan, korxonalarning

majburiyatlariga ishchi joylarning 6 foizidan kam bo’lmagan qismi nogironlarga

taqdim etish majburiyati yuklatilgan. Ushbu nizomni bajarmaganlik uchun jarima

solinadi.

Korxonada ta’lim olish. Korxonada amaliy ta’lim olish, «shogirdlik»,

mutaxassislikka qarab 2 yildan 3,5 yilgacha, o’rtacha 3 yil davom etadi. Davlat

tomonidan e’tirof etilgan mutaxassisliklar bo’yicha tayyorgarlik ruxsat etilgan

xolos. Yetuklik shahodatnomasiga ega bo’lgan fuqaroning o’qish muddati yarim

yilga qisqartirilishi mumkin. O’zlashtirish yuqori darajada bo’lsa, o’qish muddatini

yana yarim yilga qisqartirish mumkin. Shogirdlarning maoshi yildan-yilga ortib

boradi. O’quv dasturlari tadbirkorlar uyushmasi va kasaba uyushmalari tomonidan

belgilanib, tegishli federal vazirliklar nizomlarida e’tirof etiladi. Ularda

o’qitiladigan fanlar va imtihon shakllari belgilanadi. Imtihonlar iqtisoddagi o’z-

o’zini boshqarish organlari (savdo-sanoat palatalari, hunar palatalari) tomonidan

qabul qilinadi. Imtihon komissiyasi tarkibiga ishbilarmonlar, mehnat jamoasi

vakillari hamda kasb-hunar maktablari o’qituvchilari kiradi.

O’quvchilar iqtisodiyotning barcha sohalarini qamrab olgan qator

korxonalarda, shuningdek erkin kasblar sohasida va davlat muassasalarida

o’qiydilar. Yirik firmalar o’quvchilarni o’zlarining o’quv ustaxonalari va ish

joylarida tayyorlaydilar. Kichik korxonalarda o’qish bevosita ish joylarida tashkil

etilgan. Agar korxona tor ixtisoslikka ega bo’lib, zaruriy bilimlarni berish

imkoniyatiga ega bo’lmasa, ularga yoshlar o’zlarining kasbiy bilimlarini

chuqurlashtirishlari mumkin bo’lgan tarmoqlararo o’quv markazlari yordam

beradi.

268

Barcha uchun ta’lim. Mamlakatda hech bir kishi mutaxassislikka ega bo’lmay

turib mehnat faoliyatini boshlashi mumkin emas. Kasbiy ta’limning dual tizimi

o’zini yaxshi tomondan ko’rsatib, doimo mukammallashib bormoqda. Shuning

uchun bo’lsa kerak qator mamlakatlarning bu tizimga qiziqishlari ortmoqda.

Yoshlar ichida korxonalarda o’quv joylariga talab oshayotganiga qaramay,

shu paytgacha taklif va talab o’rtasidagi muvozanatni ushlab turishga erishilib

kelinmoqda. Germaniyaning birlashuvi to’g’risidagi shartnomada sohada

yoshlarning harakatchanligini oshirish maqsadida mamlakatning har ikkala

qismida olingan kasbiy ta’lim to’g’risidagi guvohnomalar tan olinadi.

Sog’liqni saqlash maktablari. Ushbu maktablarda akademik daraja

berilmaydigan sog’liqni saqlash sohasida ishlashni xohlovchilar: hamshiralar,

doyalar, massajchilar, amaliy terapevtlar tayyorlanadi. Maktablarning aksariyati

tashkiliy va tarkibiy jihatdan kasalxonalar bilan bog’liq. Maktablarda, asosan, ham

nazariy, ham amaliy bilimlar beriladi.

Maxsus kasb maktablari. Maxsus kasb maktablarga kasbiy ta’lim

tugallangandan so’ng va ma’lum tajribaga ega bo’lingach, ixtiyoriy ravishda

boriladi. Ba’zan ushbu maktablarda uzoq yillik tajribaga ega, o’z malakasining

yuqoriligini isbotlashni xohlovchilar ham borishadi. Bu maktablar kasb doirasida

mavjud kasbiy bilimlarni beradi (masalan: malakali usta maktablari, texnik

maktablar). Maktablarda o’qish darslarni tashkil etilganiga qarab yarim yildan uch

yilgacha davom etishi mumkin, qisman tashkil etilgan dars shaklida esa 6 marta

yoki 8 marta yarim yildan o’qish bo’ladi.

Oliy o’quv yurtlari.

Germaniyaning eng qadimgi oliy o’quv yurti — Geydelbergdagi universitet

1386 yilda tashkil etilgan. Boshqa ko’pgina universitetlar 500 yillik yubileylarini

nishonladilar. Bular urf-odatlarga boy Leypsigdagi (1409 yilda tashkil etilgan) va

Rostokdagi (1419 yilda tashkil etilgan) universitetlardir. Ular bilan bir qatorda juda

yosh universitetlar ham mavjud, ularning 20 dan ortig’i 1960 yildan so’ng tashkil

etilgan.

Sekinlik bilan rivojlanayotgan universitetlar bilan bir qatorda oliy texnik

o’quv yurtlari, pedagogika institutlari va, xususan, XX asrning 70-80-yillarida

ixtisoslashtirilgan oliy o’quv yurtlari tashkil topdi. Barcha yoshlarning o’qishga

qabul qilinishi huquqi — oliy maktab sohasidagi siyosatning maqsadiga aylandi.

1960 yilda oliy o’quv yurtlarida yoshlarning faqat 8 foizigina o’qiy boshlagan

bo’lsa, bugungi kunda barcha maktab bitiruvchisining deyarli har bir uchinchisi

oliy o’quv yurtiga qabul qilish haqida ariza beradi. Ammo, ta’kidlash joizki,

keyingi yillarda Olmoniya oliy ta’limida muammolar ko’paydi. Bu ta’lim olishning

o’rtacha muddati nihoyatda kattaligidir. Buning uchun federatsiya va yerlar o’quv

269

jarayoni tuzilmasini isloh qilish va oliy o’quv yurtlarining samaradorligini oshirish

haqidagi masalani ko’rib chiqmoqdalar. Olmoniyada oliy o’quv yurtlari faqatgina

ta’lim sohasidagi vazifalarni bajaribgina qolmay, balki ilmiy tadqiqotlar uchun

ham asos bo’lib xizmat qiladi. Ularning nazariy tadqiqotlar sohasidagi faoliyati

Olmoniyadagi ilmiy tadqiqotlarning umumiy darajasini oshirishga yordam beradi.

Universitetlar (Texnika universitetlari, texnika oliygohlari). Ular

Germaniyada an’anaviy oliygoh turlari hisoblanadi. Ularda barcha fanlar spektrumi

taklif etiladi. Ta’lim va tadqiqotni birlashtirish vazifalari ilgari suriladi.

Universitetlarda ilmiy ishlarni himoya qilish mumkin.

San’at, musiqa, dinshunoslik va pedagogik oliygohlar.

San’at va musiqa oliygohlarida talabalar tasviriy, nafis va badiiy san’at yoki

musiqiy sohalarda ta’lim oladilar. Diniy oliygohlarda dinshunoslar tayyorlanadi.

Pedagogik oliygohlarda ( hozirda faqat Baden – Vyurtemberg, Zaksen – Anhalt,

Shlezvig – Xolshtayn va Tyuringen federal yerlarida) boshlang’ich, asosiy va real

maktab o’qituvchilari tayyorlanadi, qisman maxsus maktablar uchun ham. Qolgan

federal o’qituvchilar tayyorlash universitetlarda, texnika universitetlarida, umumiy

oliygohlarda yoki san’at va musiqa oliygohlarida amalga oshiriladi.

Umumiy oliygohlar.

Umumiy oliygohlar (faqat Xessen va Nordrayn – Vestfalen federal yerlarida) universitetlar, pedagogik oliygohlar, maxsus oliygohlar va qisman san’at va

musiqa oliygohlari tan oladigan tadqiqot, ta’lim va tahsil vazifalarini

mujassamlashtiradi. Ushbu oliygohlarning xarakterli xususiyati, ularda ta’lim

umumlashtirilgan holda amalga oshiriladi. Umumiy oliygohlar “Universitet –

umumiy oliygoh” deb ham yuritiladi.

Maxsus oliygohlar va maxsus boshqaruv oliygohlari.

Maxsus oliygohlar va maxsus boshqaruv oliygohlar amaliyotga asoslangan

ta’lim yo’nalishida kasbiy ma’lumotni taqdim etish vazifasini olgan. Ularda asosan

ilmiy bilimlarni va metodlarni yoki san’atkorona sayqallash qobiliyatini qo’llay

bilish talab etiladi. Ushbu oliygohlar asosan injenerlik, iqtisodiyot, ijtimoiy,

qishloq xo’jaligi va dizayn yo’nalishlarida o’qishni taklif qiladilar. Maxsus

oliygohlarda mamlakat va federal yerlar jamoatchiligi boshqaruvi bo’yicha

malakali va istiqboli porloq mutaxassislar tayyorlanadi.

Oliy maktabning tashkiliy tuzilmasi. Oliy o’quv yurtlari (ba’zi bir xususiy,

ayniqsa, diniy oliy o’quv yurtlari, bundesver universitetlari, ixtisoslashtirilgan

boshqaruvning oliy federal maktabidan tashqari) yerlar vakolatiga kiradi.

Federatsiya va yerlar mavjud o’quv yurtlarini kengaytirish va yangilarini tashkil

etish tadbirlarini rejalashtirish bo’yicha hamkorlik olib boradilar. Kelajakdagi

vazifalarni hal etish maqsadida maxsus federatsiya va yerlarning ta’lim sohasini

270

rejalashtirish masalalari bilan shug’ullanadigan va ilmiy tadqiqotlar olib borishga

ko’maklashadigan birlashgan komissiyasi tashkil etilgan. Bu doirada federatsiya va

yerlar hamkorlikda ta’limning barcha sohasida model loyihalarga moddiy yordam

ko’rsatadi. Oliy maktab o’z-o’zini boshqarish huquqiga ega. Qonunlar doirasida u

o’zining Nizomiga asosan ish olib boradi. Oliy o’quv yurtini bir necha yilga

saylanadigan shtatdagi rektor yoki prezident boshqaradi. Federal yerlarning

ko’pchiligida, oliy o’quv yurtlarida talabalarning o’z-o’zini boshqarish tizimi

mavjud.

Malaka oshirish. Malaka oshirish yoshlikda olingan turli bilimlarning uzviy

davomi yoki yangi axborotlarni qabul qilish davri hisoblanadi. Asosan umumiy va

kasbiy malaka oshirish turlari farqlanadi. Siyosiy va madaniy sohalardagi malaka

oshirish umumiy malaka oshirishning muammoga yo’naltirilgan qismida amalga

oshiriladi. Har ikkala malaka oshirish sohalarida oliygohlarning takliflari hamda

ilmiy sohadagi yetakchilarning sirtqi ta’lim borasidagi takliflari inobatga olinadi.

Malaka oshirishga qatnashish ixtiyoriy, takliflar xilma – xil va yetakchilar ko’p

shuningdek davlatning ko’makchilik roli mavjud.

Bugungi kunda Germaniyada yangi ko’rinishdagi virtual maktablar tashkil

etilyapti. Virtual maktab yordamida Sharqiy Friz orollaridagi o’quvchilar

materikdagi o’quvchilar qatnaydigan maktab darslarida ishtirok etishlari mumkin

bo’ladi. Oroldagi o’quvchilarga darsda kompyuter orqali onlayn rejimda,

shuningdek, videokonferensiyalar orqali ulanishadi. Shunday qilib, istovchilar

gimnaziya ta’limini olishlari mumkin bo’ladi – orollarda gimnaziya yo’q, biroq

oliy ta’lim muassasiga o’qishga kirish uchun abituriyentda aynan gimnaziya

attestati bo’lishi shart. Masofadan turib barcha darslar ham o’tilmaydi, aksincha,

orolda kamroq e’tibor qaratilgan darslargina chuqurlashtirilgan holda o’tiladi.

Xususan, bu qoida fransuz tili darslariga taalluqlidir. Ushbu ta’lim loyihasining

tashkilotchilari namuna sifatida AQSh, Kanada, Avstraliya va Finlandiya

tajribasini o’rganishgan. Dastlabki rejaga ko’ra, virtual maktab 2015 yilga qadar

faoliyat olib boradi, shundan so’ng tajribani davom ettirish-ettirmaslik bo’yicha bir

qaror qabul qilinadi. Loyihaning texnik ta’minoti uchun xarajatlar miqdori 200

ming yevroga teng bo’lgan. Quyi Saksoniya federal yeri (Sharqiy Friz orollar shu

hududga bo’ysunadi) madaniyat vaziri Bernd Altxusmann (Bernd Althusmann) bu

kabi – onlayn rejimda masofadan turib ta’lim berish loyiha Germaniyada tengi

yo’qligini qayd etib o’tdi. Keyinchalik ushbu tizim mamlakatning boshqa

hududlarida ham joriy etilishi mumkin. Misol uchun, o’quvchi uzoq davom etgan

kasallik tufayli darsga qatnay olmay, uyda yoki shifoxonada qolishga majbur

bo’lsa, aynan virtual ta’lim loyihasidan foydalanishi mumkin.

271

Germaniyada ta’lim tizimi

Maktabgacha tarbiya tizimi Germaniya ta’lim tizimida ham muhim bosqich

hisoblanadi. Uning 100 yildan ortiq tarixi bor. Bolalar bog'chalari ta’hmning quyi

bosqichi hisoblansada, lekin u davlat tizimi tarkibiga kirm aydi. Bog'chalarni m

ablag' bilan ta ’m inlash tu rli jam oat tashkilotlari, hayriya birlashmalari,

korxonalar, xususiy shaxslar, diniy m uassasalar zimmasidadir. Ota-onalar bolalar

bog'chalariga o'z farzandlarini tarbiyalayotganliklari uchun ancha miqdorda pul

tolaydilar. 3 yoshdan 6 yoshgacha bolalarning 80% bog'chalarga qatnaydi.

Germaniyada odatda bolalar bog'chada tushgacha tarbiyalanadilar. Kunning

yarmida esa uyda, oilada bo'ladilar. Bu mamlakatda kuni uzaytirilgan bog'chalar

ham bor. Majburiy ta’hm 6 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan bolalarga tegishli, ya’ni

bu jarayon 12 yil davom etadi. Bundan 9 yillik (ba’zi joylarda 10 yil) maktabda

tola haftalik oqishda o'qiydi. O'qish davlat maktablarida tekin. Xususiy maktablar

kam. O'qish 6 yoshdan boshlanib, 4 yil davom etadi (faqat Berlinda 6 yil).

Boshlang'ich maktabdan so'ng o'quvchilar yo'nalish bosqichidagi maktabga

o'tadilar. Bu erda 5-6- sinf bosqichidagi yo'nalish maktablarda maxsus dastur

asosida o'qiydilar. Keyin navbatdagi maktab tipiga ko'chadilar: bular - asosiy,

maxsus maktab, real bihm yurtlari. Deyarli 30% bola asosiy maktabga o'tadi. 9

yoki 10 yillik o'qish tugatilgandan keyin kasbiy tayyorgarlikka o'tiladi. Maxsus

maktablarda nuqsonga ega bo'lgan bolalar o'qiydi. Real bilim yurtlari asosiy

maktab va yuqori bosqich maktabi o'rtasida turadi. Qoidaga ko'ra bu erda o'qish 6

yil davom etadi (5-10 sinfgacha) va to'la o'rta ma’lumot berish bilan tugallanadi.

Bihm yurtini tugatganlar o'rta maxsus o'quv yurtiga yoki yuqori bosqichdagi

hunar-texnika maktabiga kirib o'qish huquqiga ega bo'ladi. Germaniyada

gimnaziyalar ham mavjud. Ular 5-13 sinflar ni o'z ichiga oladi. 11-13 sinflar ohy

o'quv yurtlariga tayyorlash vazifasini ham bajaradi. Gimnaziyani bitirganlik

haqidagi etuklik attestati ohy o'quv yurtida o'qish imkonini beradi. Germaniya

ta’lim tizimida hunar ta’limi muhim ahamiyatga ega, chunki yuqori malakali

ishchilarga bo'lgan talab kuchli. To'liqsiz o'rta maktabni bitiruvchilarning 20%

hunar ta’limi tizimida bilim olishni davom ettiradilar. Aksariyat hollarda o'qish

muddati 3—3,5 -yilni tashkil etadi. O'qish uch bosqichdan iborat bo'hb, birinchi -

yili asosiy hunar ta’limi beriladi. Bunga o'qitilayotgan kasbga taalluqli maxsus

fanlardan nazariy asoslar berilib, yirik korxonalarda amaliy mashg'ulotlar

o'tkaziladi. Ikkinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi beriladi. O'quvchining

birinchi yilda ikkinchi yilga o'tishi sinov imtihonlari o'tkazilib o'qishni davom

ettiruvchi yoshlar tanlab olinadi. Uchinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi

yanada chuqurlashtirilib boriladi.. Bitiruv imtihonlari maxsus komissiya

tomonidan qabul qilinadi. Komissiya a’zolari korxonalarning etakchi

mutaxassislari, federal erlardagi sanoat palatasi, hunarmandchilik palatasi

272

vakillaridan tashkil topadi. Hunar maktablarining diplomlari ohy o'quv yurtlariga

kirish uchun huquq bermaydi. Buning uchun 1 yillik tayyorlov kurslarini tugatish

talab etiladi. 0 ‘qishga qabul qilish imtihonsiz maktab ta’limi to'g'risidagi hujjatga

asosan oshiriladi. Ohy maktab o'z-o'zini boshqarish huquqiga ega. Ohy o‘quv

yurtini shtatdagi rektor yoki bir necha yilga saylangan Prezident boshqaradi.

O'zo'zini boshqarishda vazifalari aniq taqsimlab berilgan bir necha guruhlar

bosqichma-bosqich ishtiroki prinsipiga amal qilinadi. Uning tarkibiga professor-

o'qituvchilar, o'quvchilar, ilmiy xodimlar va boshqa xodimlar kiradi. Talabalar

o'qishi erkin tashkil etilgan. Ko'p sonli o'quv bosqichlari bilan birga o'quv rejalari

taklif etiladi. O'qishga haq tolanmaydi. Agar talaba yoki ularning ota-onalari oziq-

ovqat harajatlarini ko'tara olmasa o'qish uchun moliyaviy yordam ko'rsatish

to'g'risidagi federal qonunga ko'ra ular mohya yordamida oladilar. Bu yordamning

yarmi stipendiyaga qo'shib berilsa, ikkinchi yarimi qarz tariqasida beriladi.

Mamlakatda ta’limni isloh qihsh masalasi ko'pdan buyon muhokama qilinmoqda,

bunda o'quv jarayonini qisqartirish taklif qilinmoqda. Hozir universitetlarda

talabalar 7 yil o'qiydi. Ular o'qishga kirganlariga qadar korxonalarda bir necha yil

ishlashlari yoki bundesverda xizmat qilishini hisobga olsak, talabalar haqiqiy

mehnat faoliyatlarini ancha kech boshlayotganligini tushunamiz. Germaniyada

Xalq universitetlari mavjud bo'hb, ular partiya va dindan tashqari muassasa.

Ularning ko'pchiligi kechki bo'hb, faqat 1989-yili universitetlarda 400000 kurslar

tashkil etilgan va bu kurslarda, 5,5 mln. tinglovchi malaka oshirgan. Davlat malaka

oshirganlami rag'batlantiradi va bu uchun har yili 5,5 mln. marka mablag' ajratadi.

Malaka oshirish kurslarida o'qish davrida tinglovchilarga mablag' ЬДап moliyaviy

yordam beradilar. Asosan ishsizlar o'z malakasini oshirish imkoniyatlaridan

ko'proq foydalanachlar va bu ЬДап ish topishlari tezlashadi. Yarim уД davomida

malaka oshirgan ishclnlaming 75% ish ЬДап ta’minlanadi. Cherkovlar ham

fuqarolaming bilim darajalarini oshirishda faol ishtirok etadi. Evangel cherkovi

o'zining 15 akadem iyasida dolzarb m avzular bo'yicha konferensiyalar tashkil

etadi. Katoliklar malaka oshirishda nikoh, оДа masalalariga, teologiya va

madaniyat sohalariga katta ahamiyat berachlar. Ohy o'quv yurtlarida tadqiqot ЬДап

shug'ullanish ularning qadimiy an’analaridan biri. O'tgan asr boshlarida \ftlgelm

fon Gumboldt pruss universitetlarini isloh qДdi, o'shandan beri «Tadqiqot va

o'qitish birligi» ularning hayotiy prinsiplariga aylanib qolgan. Oliy o'quv yurtlari

tadqiqotlarining asosiy yo'nalishi-fundamental amaliy tadqiqot bo'hb, ularga

boshqa Дппу-tekshirish institutlari, sanoat laboratoriyalari yaqindan yordam

beradi. Germaniya ta'limi o'ziga xos yo'nalishga, juda murakkab tizimga ega. Shu

bilan bir qatorda hozirda Germaniyada ta'lim tizimini isloh etish yo'lida yangi

izlanishlar ohb borilmoqda.

Nazorat uchun savollar:

273

1. Germaniyada boshlang`ich ta’lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari.

2. Germaniya ta’lim tizimida Maktabgacha tarbiya tizimining o`ziga xos

xususiyatlari nimadan iborat?

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

Asosiy adabiyotlar:

1. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik T:.O‘qituvchi 2008-yil

2. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan

va texnologiyalar. 2010-yil

3.K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv qo‘llanma.T:.O‘qituvchi 2010-yil

4. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. T.: Noshir 2009-yil

5. Curriculum,cultural traditions and pedagogy:understanding the work of teachers in England,France and

Germany 2012-y

Qo‘shimcha adabiyotlar:

6.Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining

kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent –“O‘zbekiston” -2017.

7.Sh.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent –

“O‘zbekiston” -2016.

8.Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent

–“O‘zbekiston” -2016.

9.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha

Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli

Farmoni.

10.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-

yil

11.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik T.: O‘qituvchi 1996-yil

12.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma T:.O‘qituvchi. 2004-yil

13.N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN.T.: 2009-yil.

14.Hasanboev J., To’raqulov X., Haydarov M.,Hasanboeva O.Pedagogika fanidan izohli lug’at. T.:

Fan va texnologiya, 2008.

15.Niyozov G’., Axmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. T.:

NOSHIR, 2011.

16.O.Roziqov, B.Adizov, G.Najmiddinova. Umumiy didaktika. –Buxoro, “Durdona”.2012-yil.

17.Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. .: IQTISOD-MOLIYA. 2011.

18.Pedagogy and Practice: Teaching and Learning in Secondary Schools.

274

19.Michael Uljens.School Didactics and Learning: A School Didactik Model Framing an Analysis of

Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y.

20.John Dewey,How we think(1910).Martin,Jay.The Education of John Dewey.(2003) Columbia

University Press.Gutek Gerald L.(2009)New Perspectives on Philosophy and education .Pearson

Education Inc.

Elektron ta`lim resurslari

1.www.tdpu.uz

2.www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4.www.lex.uz

5.www.bilim.uz

6.www.gov.uz. 7.www.buxdu.uz

SEMINAR MASHG`ULOTLAR UCHUN MATERIALLAR

1-mavzu: Milliy aksiologiya va undan boshlang`ich ta`lim tizimida foydalanish(2 soat)

REJA:

1.Milliy aksiologiya haqida umumiy tushuncha

2.O`qish, Odobnoma darslari va sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish orqali o`quvchilarda

milliy aksiologik tushunchalarni shakllantirish.

3.”Intervyu”, “Debat”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Bumerang” kabi metodlar orqali

o`quvchilarda milliy aksiologik tushunchalar haida bilimlar hosil qilish.

4.Boshlang`ich sinf o`quvchilarida milliy aksiologik tushunchalarni shakllantirishda

multimediya vositalaridan foydalanish.

IPT – kichik guruhlarda ishlash

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

2-mavzu: Ilmiy duyoqarashni shakllantirish va o`quvchilarni aqliy tarbiyalash.(2 soat)

REJA:

1. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari.

2.Ilmiy dunyoqarash orqali o`quvchilarning aqliy salohiyatini rivvojlantirish.

3.Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda interfaol metodlarning o`rni.

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

3-mavzu: Ma`naviy-axloqiy tarbiya shaxs dunyoqarashini shakllantirishning muhim

omili. (2 soat).

REJA:

1. Axloq va axloqiy tarbiya to`g`risida tushuncha.

2. Axloqiy tarbiyaning vazifalari

3.Ma`naviy-axloqiy tarbiya haqida tushuncha. (Vatanparvarlik va baynalminallik

ruhida tarbiyalash)

4. Maktabda ma`naviy-axloqiy tarbiyani amalga oshirish yo’llari

IPT – Aqliy hujum metodi

275

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

4-mavzu: Fuqarolik tarbiyasining mazmuni va vazifalari.(2 soat)

REJA:

1. Fuqarolik tarbiya haqida tushuncha.

2. Fuqarolik tarbiyaning vazifalari

3. Fuqarolik tarbiyani amalga oshirish yo`llari

4. Fuqarolik tarbiyani amalga oshirish vositalari

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

5-mavzu: Mehnat va iqtisod tarbiyasining mohiyati, maqsad va vazifalari. (2 soat).

1. Mehnat va iqtisod tarbiyasi haqida tushuncha.

2. Mehnat va iqtisod tarbiyaning vazifalari

3. Mehnat va iqtisod tarbiyasini amalga oshirish yo’llari

4. Mehnat va iqtisod tarbiyasini amalga oshirish vositalari

IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

6-mavzu: Nafosat va ekologik tarbiya haqida tushuncha (2 soat).

REJA:

1. Nafosat va ekologik tarbiyaning mohiyati.

2. Nafosat va ekologik tarbiyaning vazifalari

3. Nafosat va ekologik tarbiyaning mazmuni

4. Nafosat va ekologik tarbiya berish vositalari

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

7-mavzu. Jismoniy tarbiya haqida tushuncha (2 soat)

REJA:

1. Jismoniy tarbiyaning mohiyati.

2. Jismoniy tarbiyaning vazifalari

3. Jismoniy tarbiyaning mazmuni

4. Jismoniy tarbiya berish vositalari

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

8-mavzu: Maktabni boshqarish va unga rahbarlik qilishning qonun-qoidalari.(2soat)

REJA:

1. Boshqaruv haqida tushuncha

2.Menejment va boshqaruv tushunchalari

3. Boshqaruv prinsiplari

IPT – kichik guruhlarda ishlash

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

276

9-mavzu: Maktab hujjatlarini o`rganish va tahlil qilish.(2soat)

REJA:

1. Ichki nazorati haqida tushuncha

2. Maktab metodika kengashi

3. Maktab direktori va uning o`rinbosarlari ish faoliyatini o`rganish

IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

10-mavzu: Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha

ta`lim-tarbiya va pedagogi fikrlar.(2soat)

REJA:

1. “Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari.

2. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti.

3. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi.

IPT – kichik guruhlarda ishlash

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

11-mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta Osiyoda tarbiya, maktab

va pedagogic fikrlar .(2soat)

REJA:

1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. 2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni.

3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai.

4. Hadis ilmining paydo bo’lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-

Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi.

5. So`fiylik ta`lomoti. Ahmad Yassaviy, Xo`ja Abduxoliq G`ijduvoniy, Bahouddin

Naqshband g`oyalarining ta`lim – tarbiyaga ta`siri.

IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

12-mavzu: Sharq uyg`onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. (2soat)

REJA:

1.Sharq Uyg`onish davrida ilm-fan va madaniyat

2. Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari.

3. Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar.

1. Abu Rayxon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari.

2. Abu Ali ibn Sinoning tarbiya va ta’lim haqidagi qarashlari.

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

13-mavzu: Sharq pedagogik ta`limotida ta`limiy-axloqiy qarashlar. (2soat)

REJA:

1. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” asari – pandnoma asar sifatida.

2. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ta`limiy-axloqiy g`oyalarning yoritilishi.

3. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar.

4. Muslihiddin Sa`diyning “Guliston” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar.

IPT – B.B.B metodi

277

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

14-mavzu: XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movarounnaxrda tarbiya va

maktab.(2soat)

REJA:

1. XIV-XVI asrlarda tarbiy, maktab va pedagogik fikr taraqqiyoti.

2. Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo etilishi va uning

fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo’shgan hissasi.

3. Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari.

4. Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdurahmon Jomiy, A.Navoiylarning pedagogik

fikrlari.

IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

15-mavzu: XVII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogic

fikrlar rivoji. (2soat)

REJA:

1. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.

2. Chor Rossiyasining ta’lim siyosati.

3. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-tuzem maktablarining

tashkil etilishi.

4. Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi.

5. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir

Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik xizmatlari.

I PT – Zig-zag strategiyasi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

16-mavzu: Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta`lim tizimi va pedagogika fani

rivoji.(2soat)

REJA:

1.O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari.

2. Amerika Qo`shma shtatlari ta`lim tizimi.

3. Yaponiya ta`lim tizimi.

IPT – savol-javob, munozara

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

17-mavzu: Janubiy Korreya, Fransiya va Germaniya ta`lim tizimi. O`zbekiston ta`lim

tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari. (2soat)

REJA:

1.Janubiy Korreya ta`lim tizimi.

2.Fransiya talim tizimi va hamkorlik .

3.Germaniya ta`lim tizimi.

4.Germaniyada boshlang`ich ta`limning o`ziga xos xususiyatlari.

IPT – 6x6x6x6 metodi

278

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

SEMINAR MASHG`ULOTLARI UCHUN TOPSHIRIQLAR

1-topshiriq. Vertikal (tik) chiziqning chap tomoniga didaktikaning tadqiqot sohasi, o`ng tomoniga didaktikaning tadqiqot predmetini tavsiflab yozing.

Didaktikaning tadqiqot sohasi Didaktikaning tadqiqot predmeti

2-topshiriq. Didaktikaning tadqiqot predmeti taraqqiyot bosqichlari bo`yicha o`rtoqlaringiz bilan munozara tashkil qiling.

3-topshiriq. Keltirilgan birikmalardan foydalanib, didaktikaning taraqqiyot

bosqichlariga oid referat tayyorlang.

a) o`qitish > o`qishdan

b) o`qish > o`qitishdan

c) o`qitish q o`kish

4-topshiriq. Didaktikaning tadqiqot predmetini o`qituvchilik kasbining paydo bo`lishi bilan aloqadorlikda tushuntirib berishga tayyorlaning.

5-topshiriq. Ta`lim ijtimoiy institutning alohida turi ekanligini isbotlashga

dalillar keltiring.

6-topshiriq. “Didaktika logikasi” iborasiga sharh yozing.

7-topshiriq. Didaktik kategoriyalarning mazmuniy va jarayoniy xususiyatlarini

og`zaki tavsiflashga tayyorlaning.

8-topshiriq. “O`qitish faoliyati” tarkibiy qismlarini misollar bilan izohlang.

9-topshiriq. O`zingiz istagan o`quv predmeti misolida ma`lumot mazmuni tarkibiy qismlarini tushuntiring.

10-topshiriq. “Ma`lumot mazmuni” va “ta`lim mazmuni” o`rtasidagi

o`xshashlik va tafovutlarni sanang.

11-topshiriq. Umumiy va xususiy didaktikaning o`zaro aloqadorligi va farqlarini so`zlab berishga tayyorlaning.

12-topshiriq. Ta`lim jarayoni subyektlari – o`qituvchi va o`quvchi faoliyatini

jadval namunasida tahlil qiling.

Ta`lim

subyektlari

faoliyati

O`qitish va o`qish faoliyatlarining

Predmeti Vositasi Usullari Natijalari

O`qituvchi

faoliyati

O`quvchi faoliyati

1-topshiriq. Ta`lim metodlariga oid asosiy qarashlar keltirilgan jadval bo`yicha tahlil

qiling.

Shunday qarashning

Qarashning qisqacha mazmuni

Shunday qarashning

Shunday qarashning

279

targ`ibotchilari yutuqlari kamchiligi

S.M.Perovskiy va

E.Y.Golant

Ta`lim manbalari Ta`lim manbalari

xususiyatlarini

hisobga olish

Ta`lim subyektlarini

e`tibordan soqit

qilish

M.A.Danilov va

B.P.Yesipov

Ta`lim jarayoni

bosqichlari

Ta`lim jarayoni

bilan aloqadorlik

Ta`lim

metodlarining umumiy

xususiyatlarini

hisobga olmaslik

M.I.Skatkin va

I.Y.Lerner

O`quvchilar

faoliyati

Bolalarning ijodiy

faoliyati

Bolalarning qayta

xotiraga tushirish layoqatini hisobga

olmaslik

M.I.Maxmutov O`qitish va o`qishning o`zaro

ta`siri

Ta`limga yangicha yondashish

Ta`lim metodlarini tanlashning

kompleks harakati

V.F.Palamarchuk va

S.G.Shapovalenko

Ta`limning

mazmuniy,

jarayoniy, tashkiliy

xususiyatlarini

hisobga olish

Ta`lim metodlarini

tanlashning

kompleks harakati

Ta`lim metodlarini

tanlashning

kompleks harakatiga

rioya qilmaslik

Y.K.Babanskiy O`quvchi faoliyati asos qilib olingan

Tasnifda o`qitish va o`qishning o`zaro

ta`siriga rioya

qilingan

-

2-topshiriq. O`zingiz istagan o`quv predmetidan simulyativ o`yindan foydalanish

rejasini tuzing.

3-topshiriq. O`rtoqlaringizning birontasi bilan bilimlarni og`zaki bayon etish

metodlari to`g`risida suhbatlashing.

4-topshiriq. “Ta`limda didaktik o`yinlar” mavzusida munozara o`tkazishga

tayyorlaning.

SEMINAR MASHG`ULOTLARI UCHUN TOPSHIRIQLAR

1-topshiriq. O`zingiz tanlagan o`quv predmeti bo`yicha biror mavzuda dars o`tish

rejasini tuzing.

2-topshiriq. Dars tipologiyasi deganda nimani tushunasiz?

3-topshiriq. Dars tiplarini ajratishga oid qarashlarga qiyosiy tavsif yozing. Bunda quyidagi rejaga rioya qiling.

4-topshiriq. “Dars bosqichlari” mavzusida munozara o`tkazishga tayyorlaning.

5-topshiriq. Har bir dars turidagi o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini qo’yidagi t-

chizma orqali chuqur tahlil qiling.

280

6-topshiriq. An’anaviy va noan’anaviy ta’lim shakllarini taqqoslab chizmani

to’ldiring.

EMINAR MASHG`ULOTLARI UCHUN TOPSHIRIQLAR

1-topshiriq. O`zingiz tanlagan o`quv predmeti bo`yicha biror mavzuda dars o`tish rejasini tuzing.

2-topshiriq. Dars tipologiyasi deganda nimani tushunasiz?

3-topshiriq. Dars tiplarini ajratishga oid qarashlarga qiyosiy tavsif yozing.

Bunda quyidagi rejaga rioya qiling.

4-topshiriq. “Dars bosqichlari” mavzusida munozara o`tkazishga

tayyorlaning. 5-topshiriq. Har bir dars turidagi o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini qo’yidagi

t-chizma orqali chuqur tahlil qiling.

6-topshiriq. An’anaviy va noan’anaviy ta’lim shakllarini taqqoslab chizmani to’ldiring.

SEMINAR MASHG`ULOTLARI UCHUN TOPSHIRIQLAR

281

1-topshiriq. O`zingiz tanlagan o`quv predmeti bo`yicha biror mavzuda

dars o`tish rejasini tuzing.

2-topshiriq. Dars tipologiyasi deganda nimani tushunasiz?

3-topshiriq. Dars tiplarini ajratishga oid qarashlarga qiyosiy tavsif yozing.

Bunda quyidagi rejaga rioya qiling.

4-topshiriq. “Dars bosqichlari” mavzusida munozara o`tkazishga tayyorlaning.

5-topshiriq. Har bir dars turidagi o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini qo’yidagi

t-chizma orqali chuqur tahlil qiling.

6-topshiriq. An’anaviy va noan’anaviy ta’lim shakllarini taqqoslab chizmani

to’ldiring.

MUSTAQIL TA`LIM MAVZULARINI O`ZLASHTIRISH BO`YICHA ZARUR USLUBIY KO`RSATMALAR

Mustaqil ta’lim. Oliy maktabdagi o’quv jarayoni mustaqil tahsilni tashkil

etilishini ham ko’zda tutadi. Talabalarning mustaqil tahsili ularning o’z bilimlarini

kengaytirish va chuqurlashtirish, mavjud malaka va ko’nikmalarni takomillashtirish hamda ularning yangilarini o’zlashtirishga bo’lgan intilishi

sifatida qaraladi. Mustaqil tahsilning asosiy maqsadi talabalarning shaxsiy va

kasbiy sifatlarini o’stirishdir. Mustaqil tahsilning vazifalari: shaxsning intellektual

imkoniyatlarini yangilash, ularning g’oyaviy-nazariy saviyasini oshirish, kasbiy

mahorati va madaniyatini takomillashtirish. Oliy maktabdagi o’quv jarayoni mustaqil tahsilga bo’lgan ehtiyojni shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lishi va

talabalarning o’z-o’zini baholay olishini, ularning tayyorgarligini, yangi bilimlarni

egallashga bo’lgan ongli munosabatini aniqlab berishi kerak. Mustaqil tahsil

bo’yicha mashg’ulotlarning izchilligini va maqsadga muvofiqligini ta’minlash

maqsadida uning rejasi tuziladi.

Rejaga quyidagi talablar qo’yiladi: rejalashtirilayotgan ishlarning hajmi va oldinma-ketinligi;

ularning bajarilish muddatlari;

282

mustaqil faoliyatning har bir turiga maqsadli ko’rsatmalar berish.

Mustaqil tahsil jarayoni uning aniq shakli, metodlari va usullarini qamrab

olishi shart. Mustaqil tahsilning asosiy metodi adabiyotlar ustida individual

ishlashdir. Bu metod axborotlar oqimida eng muhim axborotni topish, unga to’g’ri

baho berish, ushbu axborotdan o’zining kasbiy faoliyatida foydalanish malakasini

shakllantiradi. Qo’lga kiritilgan axborotlar asosida mustaqil mashq qilish metodlaridan foydalanish imkonini beradi. Bu metoddan foydalanish amaliy

faoliyatida zarur bo’ladigan sifat ko’rsatkichlarini ta’minlaydi. Shuningdek,

mustaqil tahsilga amaliy ahamiyatga molik bo’lgan vazifalarni bajarish va

audiovizual uskunalar bilan ishlash ham kiradi. Mustaqil tahsilning muhim

metodlaridan biri ularning muloqotidir. Mustaqil tahsilning pirovard maqsadi

talabalarni ijodiy izlanishga, o’zi ustida ishlash, har tomonlama tadqiqot yuritishning mohiyatini anglashga tortishdir.

MUSTAQIL ISHLASH UCHUN TOPSHIRIQLAR

Mustaqil ta’lim uuchun tavsiya etilgan mavzular:

1.O'zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning

mohiyati.

2.Pedagogika fanining predmeti, maqsadi, vazifasi, ilmiy tadqiqot metodlari. 3.Shaxsning rivojianishi, tarbiyasi va ijtimoiylashuvi. tarbiya maqsadi va

vazifalari.

4.Didaktika ta’lim nazariyasi sifatida. Ta’lim paradigmalari

5.Ta’lim jarayoni yagona pedagogik tizim sifatida. Ta’lim tamoyillari.

6.Ta’lim metodlari va vositalari. Ta’limni tashhis etish.

7.Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars - ta’limni tashkil etishning asosiy shakli.

8. Tarbiya jarayoning mohiyati, mazmuni, tarbiya tamoyillari va metodlari.

9. O'quvchilar jamoasi - yagona pedagogik jarayonning asosiy shakli.

10. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va o'quvchilami aqliy tarbiyalash.

11. Fuqarolik tarbiyasi. O'quvchilaming yuksak ma’naviy-ahloqiy tarbiyasi.

12. 0'zbekiston respublikasi ta’lim tizimi. (ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillar.

13. Pedagogika tarixi kursiga kirish. eng kadimgi davrlardan VII asrgacha ta ’lim -

tarbiya va pedagogik fikrlar.

14. Sharq uyg‘onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-Xorazmiy, al-Forobiy,

Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolaming ta’lim -tarbiyaga oid qarashlari.

15. XIV-XVI asrlardamovarounnahrdata’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar. 16. XIV-XVI asrlarda movarounnahrda ta’Iim-tarbiya va pedagogik fikrlar.

17. XVII-XIX asming birinchi yarmida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar.

18. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ta ’lim va pedagogik fikrlar

(Anbar otin, Furqat, Saidahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniylaming ta ’Iim-tarbiya

taraqqiyotidatutgan o'rni) .

19. Mustaqil O'zbekistonda ta ’lim va pedagogik fikr taraqqiyoti. 20. Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi bayoni. Yan Amos

Komenskiyning

283

pedagogik sistemasi.

21. Rus pedagog olimlari va ulaming pedagogik g‘oyaIari. K.D.Ushinskiyning

pedagogik nazariyasi va didaktik ta’limoti.

22. Iqtisodiy rivojiangan xorijiy davlatlarda ta ’lim tizimi.

23. O'quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash.

24. Bolalar tarbiyajamoasi - yagona pedagogik jarayormmg asosiy shakli. 25. Nafosat tarbiyas.Uning maqsad va vazifalari.

26. Mehnat tarbiyasi. Uning maqsad va vazifalari.

27. Oiladatarbiya asoslari.

28. Pedagogik faoliyatda tarbiya turlari va usularidan foydalanish imkoniyatlari.

29. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ekologik tarbiya berishning maqsad va

vazifalari. 30. BosUang’ich sinf o’quvchDariga nafosat tarbiyasini berishda pedagogik etika.

31. Maktab hujjatlarini o’rganish va tahlil qilish.

32. Boshlang’ich ta'lim fanlarini o’qitilish jarayonida sharq mutafakkirlari

merosidan

foydalanish.(o’qish va odobnoma darslari misolida).

33. Boshlang’ich ta'lim fanlarini o’qitilish jarayonida sharq mutafakkirlari merosidan

foydalanish.(atrofimizdagi olam va matematika darslari misolida)

34. A.Navoiyning “Mahbub- ul- qulub” asarining pedagogik tahlili.

35. A.Avloniyning pedagogik qarashlari.

36. Pedagogik masala va vaziyatlami echishda kasbga oid bilimlardan foydalanish.

37. Pedagoglik kasbi haqida sharq va g'arb olimlarining qonuniyatlaridan foydalanish.

38. Pedagogik faoliyatni tashkil etishda muloqatga kirishishinini rivojlantirish.

39. O'quv materialini didaktik jihatdan qayta ishlay olishni shakllantirish.

40. Dars jarayonida muammoli vaziyatlardan foydalanishda o'kituvchining

mahorati

va ijodkorligi. Mustaqil ta’lim uuchun tavsiya etilgan mavzular:

1.O'zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning

mohiyati.

2.Pedagogika fanining predmeti, maqsadi, vazifasi, ilmiy tadqiqot metodlari.

3.Shaxsning rivojianishi, tarbiyasi va ijtimoiylashuvi. tarbiya maqsadi va

vazifalari. 4.Didaktika ta’lim nazariyasi sifatida. Ta’lim paradigmalari

5.Ta’lim jarayoni yagona pedagogik tizim sifatida. Ta’lim tamoyillari.

6.Ta’lim metodlari va vositalari. Ta’limni tashhis etish.

7.Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars - ta’limni tashkil etishning asosiy

shakli.

8. Tarbiya jarayoning mohiyati, mazmuni, tarbiya tamoyillari va metodlari. 9. O'quvchilar jamoasi - yagona pedagogik jarayonning asosiy shakli.

10. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va o'quvchilami aqliy tarbiyalash.

284

11. Fuqarolik tarbiyasi. O'quvchilaming yuksak ma’naviy-ahloqiy tarbiyasi.

12. 0'zbekiston respublikasi ta’lim tizimi. (ta’lim sohasidagi davlat siyosatining

asosiy tamoyillar.

13. Pedagogika tarixi kursiga kirish. eng kadimgi davrlardan VII asrgacha ta ’lim -

tarbiya va pedagogik fikrlar.

14. Sharq uyg‘onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-Xorazmiy, al-Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolaming ta’lim -tarbiyaga oid qarashlari.

15. XIV-XVI asrlardamovarounnahrdata’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar.

16. XIV-XVI asrlarda movarounnahrda ta’Iim-tarbiya va pedagogik fikrlar.

17. XVII-XIX asming birinchi yarmida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar.

18. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ta ’lim va pedagogik fikrlar

(Anbar otin, Furqat, Saidahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniylaming ta ’Iim-tarbiya taraqqiyotidatutgan o'rni) .

19. Mustaqil O'zbekistonda ta ’lim va pedagogik fikr taraqqiyoti.

20. Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi bayoni. Yan Amos

Komenskiyning

pedagogik sistemasi.

21. Rus pedagog olimlari va ulaming pedagogik g‘oyaIari. K.D.Ushinskiyning pedagogik nazariyasi va didaktik ta’limoti.

22. Iqtisodiy rivojiangan xorijiy davlatlarda ta ’lim tizimi.

23. O'quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash.

24. Bolalar tarbiyajamoasi - yagona pedagogik jarayormmg asosiy shakli.

25. Nafosat tarbiyas.Uning maqsad va vazifalari.

26. Mehnat tarbiyasi. Uning maqsad va vazifalari. 27. Oiladatarbiya asoslari.

28. Pedagogik faoliyatda tarbiya turlari va usularidan foydalanish imkoniyatlari.

29. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ekologik tarbiya berishning maqsad va

vazifalari.

30. BosUang’ich sinf o’quvchDariga nafosat tarbiyasini berishda pedagogik etika.

31. Maktab hujjatlarini o’rganish va tahlil qilish. 32. Boshlang’ich ta'lim fanlarini o’qitilish jarayonida sharq mutafakkirlari

merosidan

foydalanish.(o’qish va odobnoma darslari misolida).

33. Boshlang’ich ta'lim fanlarini o’qitilish jarayonida sharq mutafakkirlari

merosidan

foydalanish.(atrofimizdagi olam va matematika darslari misolida) 34. A.Navoiyning “Mahbub- ul- qulub” asarining pedagogik tahlili.

35. A.Avloniyning pedagogik qarashlari.

36. Pedagogik masala va vaziyatlami echishda kasbga oid bilimlardan foydalanish.

37. Pedagoglik kasbi haqida sharq va g'arb olimlarining qonuniyatlaridan

foydalanish.

38. Pedagogik faoliyatni tashkil etishda muloqatga kirishishinini rivojlantirish. 39. O'quv materialini didaktik jihatdan qayta ishlay olishni shakllantirish.

285

40. Dars jarayonida muammoli vaziyatlardan foydalanishda o'qituvchining

mahorati

va ijodkorligi.

1. O'zbekiston Respublikasining «Ta’lim to'grisida»gi Qonuni (1997)ning

vazifalari to'g'risidagi mini-debatga tayyorlaning. Bunda «Ta’limda

umuminsoniy va milliy-madaniy qadriyatlaming ustuvorligi», «Davlat ta’lim standartlari doirasida barchaning ta’lim olishi uchun imkoniyat yaratilganligi»

haqidagi tushunchalami keltirilgan nazariy dalillar rukni asosida isbotlashga

harakat qiling.

2. «O'zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimi» mavzusida referat tayyorlang.

3. Interfaol uslublardan biri B-B-B chizmadan foydalanib ta’lim

to'grisidagi Qonun va Milliy dastur to'grisidagi fikrlaringizni jamlang. B -B -B chizmasi:

Taxminan nimani

bilasiz?

Nimani bilishni

xohlaymiz?

Nimani bildik?

4. O'zbekiston Respublikasidagi uzluksiz ta’lim tizimi to'grisidagi

manbalarda keltirilgan materiallarni o'rianing va ulami og'zaki quyidagicha

tartibda ifodalang:

Ta’lim to‘g‘risida"gi qonun va "Kadrlar tayyorlash Milliy dastur"ning

qabul qilinishi, ulaming mohiyati:

1. Kadrlar tayyorlash milliy modeli to‘g'risidagi tushuncha. 2. O‘qituvchilik kasbining tarixiy taraqqiyoti va uning jamiyatda tutgan o‘mi.

3. O'zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I A. Karimov o‘qituvchi

burchi, mas’uliyati, insonparvarligi va uning barkamol shaxsni

shakllantirishdagi o‘mi haqida.

VI. MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQ: 1. Internet materiallari va xorijiy o’quv adabiyotlari asosida “Pedagogika

fan sifatida. Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari” mavzusida referat

tayyorlash va himoyalash.

REFERAT (lot. refero — axborot beryapman) — biror ilmiy asar,

maqola, o’qilgan kitob va sh.k. mazmunining qisqacha yozma yoki og’zaki

bayoni; o’rganilgan ilmiy masalaning natijasi haqida axborot; tegishli adabiyot va b. manbalarning qisqartirilgan sharxli tahlilini o’z ichiga olgan ma’lum

mavzudagi ma’ruza. Referat odatda, ilmiy axborot vazifasini o’taydi. Unda

muayyan mavzu yoritilishi b-n birga, tegishli ilmiy nazariyalar, ilmiy

xulosalar taxlil etilishi va tanqid qilinishi mumkin.

2. Pedagogika faniga oid quyidagi KROSSVORDni yeching.

BO’YIGA.

286

1. Maxsus mutaxassislik ma'lumotiga ega shaxslar rahbarligida tashkil etilib,

o‘quvchilarni nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish, ularning

bilish qobiliyatlarini o‘stirish va dunyoharashlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan

jarayon.

2. Tekis yuzaga qo’lda chiziq va nursoya (oqqora bo’yoq dog’lari) yordamida ishlangan tasvir.

3. … metodi - tadqiqot mavzusining biror tomoni yoki hodisalari haqida bilib olish maqsadida maxsus shaxslar bilan o g ‘zaki savollar berilib, ulardan axborot olish

jarayonidir.

4. O'quvchilardan so'rash usuli bo’lib, u o’quvchilar jamoasining bitimlari to‘g ‘risidagi kerakli ma’lumotlarni olish, ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash hamda

kasbga yo'llashni belgilash uchun maxsus shaklda ishlangan bo'lmog'i lozim.

5. O’qituvchi rahbarligida yosh avlodga ma’lumot beriladigan va tarbiyaviy ishlar olib boriladigan o’quv tarbiya muassasasi.

6. Statistik ma’lumotlarni …. qilish usuli.

7. ….. pedagogika (pedagogika fanining tarmog’i)

8. …rbiya, ..nqid.

9. Subyektga qarama-qarshi bo’lgan hamda insonning amaliy va bilish faoliyati

qaratilgan obyektiv reallik.

10. Muayyan kasb, ishni yaxshi o’zlashtirish natijasida orttirilgan mahorat.

11. Iinsonlar orasida yashash. hayotda turmush kechirish va faoliyat ko'rsatish uchun zarur bo'lgan biliin, ko'nikma va malakalar yig'indisini o'zlashtirishga qaratilgan ongli

faoliyat ilodasi.

12. ..ir, ..dmon.

13. Uumumiy pedagogika, pedagogika tarixi, maxsus pedagogika - Pedagogika

fanining … lari.

14. ….. pedagogika (pedagogika fanining tarmog’i)

15. Arzish.

16. Oliy o’quv yurti o’quvchisi.

17. Kadrlar tayyorlash … modeli.

18. Shaxsning aqliy taraqqiyoti, qobiliyati, irodaviy sifatlari, shuningdek, uning boshqa ruhiy xususiyatlarini tekshirishda qo’llaniladigan qisqa standart mashklar.

20. O’qish uchun jihozlangan maxsus xona.

24. …logiya (fan)

26. Millat ENIGA:

1. Qadimiy eroniylarning peshdodiylar sulolasidan bo’lgan shohi Faridun ning o’g’li.

3. Adad. 4. …- Termiziy.

5. Shoxmotdagi holat

7.Oy nomi

9. Oliy ta’lim muassasasi (qisq.)

11. Boshlang’ich sinf predmeti

16. Binoning ustini yopib turuvchi qismi.

19. ....rbiy pedagogika.

21. Arabcha harf.

22. Kishilar o’rtasida, jamiyatda aloqa va o’zaro fikr almashishning muhim vositasi

23. ..ror, …bos.

287

25. …-nomus.

27.Haqiqiy

28. Musiqiy asbob

29. …-Farobiy.

30. Sharq mutafakkiri

31. ….petsiya, …ktor.

32 Psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan

boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan

jamiyat a`zosi.

VI. MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQ.

Quyidagi pedagogik vaziyatli masalalarni o‘qing, unga javob bering va

javobingizni izohlang.

1-masala. Bir ayol shunday fikr bildiradi: «Bizning oilamizda har xil

ixtisosdagi kishilar bor. Turmush o‘rtog‘im-muhandis, men-muxbir, otam-hisobchi,

onam-tikuvchi. Ishonamanki, qizim har tomonlama rivojlangan odam bo'lib etishadi. Ayol haqmi? Uning fikrini bola rivojlanishi qonunlari nuqtai nazaridan

tanqidiy tahlil qiling.

2-masala. Ona shunday deydi: «Men bolaning rivojlanishi uchun unga u

ishlata oladigan turli buyumlami berish kerak, deb eshitgan edim. Shu sababli,

uch yashar o‘g‘limning stol ustidan, shkafdan turli narsalami olishiga ruxsat

beraman. Unga tez-tez yangi o‘yinchoqlar sotib olaman. Lekin u ko‘p o‘tmay bu buyumlarni har yoqqa otib tashlaydi va xonada kaltak ko’tarib chopib yurishni

hamma narsadan yaxshi ko‘radi. Men o‘g‘limning bu borishida yaxshi

rivojlanishiga ishonmayman. Nimada xato qilayotganimni bilmayman.

Onaning xatosini va bolani rivojlantirish uchun turli buyumlardan qanday

foydalanish kerakligini uqtiring.

3. «Ma’rifatli va ma’naviyatli insonning asosiy fazilatlari» «Shaxsning kamol topishida mustaqillikning ma’naviy zaminlari», «Tarbiya va rivojlanishning

o'zaro bog‘liqligi» niavzularidan biriga esse yozing.

1-Topshiriq

Quyidagi qaysi sifatlovchi belgilar insonni shaxs va individ sifatida

tavsiflaydi. To‘g‘ri javoblami o'ngdagi ustunga o'tkazing. Tanlovingizni izohlab

bering. Asosiy ruyxat Individ Shaxs

* Vijdoniylik

* qat’iylik

* subutsizlik

* chaqqonlik

* vatanparvarlik

288

* faoliyatdagi tezkorlik

* talabchanlik

* vazminlik

* kuzatuvchanlik

*Harakatdagi shiddatlilik

*saxovatlilik

*kirishimlilik

*milliy g’urur

*ozodalik

*halollik

*qo‘rqoqlik

*tanballik

*tashabbuskorlik

*faollik

*yovuziik

*kamtarlik

*farosatlilik

*jizzakilik

*quvnoqlik

*xushmuomalalik

*axloqsizlik

2-topshiriq: «Siz o‘z-o‘zingizni to'g'ri baholay olasizmi?» mavzusida

laboratoriya ishini bajaring. Maqsad: Inson xarakteri, xulq-atvori, shaxsiy sifatlovchi belgilariga to‘g‘ri,

oqilona, adekvat yondashishga o'rgatish.

Buni tekshirib ko‘rish uchun, 1-dan, quyida keltirilgan («Asosiy ro'yxat» deb

nomlanmish) belgilar orqali uch guruhdan iborat ro‘yxat tuzib oling. Birinchi

guruhdagi ro‘yxatni «Ideal», ikkin chisini «Men», uchinchisini esa «Men odamlar

nigohida» deb nomlang; 2-dan, daftarda abcissa va ordinata o'qidan iborat grafik tuzing. Bunda absissa o‘qida sifatlovchi belgilar yotishini («asosiy ro‘yxat»dagi

nomlar bo'yicha), ordinata o'qi esa sifatlovchi belgilaming ro‘yxatdagi o'rnini

ko'rsatishini unutmang. Masalan, berilgan asosiy ro'yxat bo'yicha talabchanlik

sifati 10 o'rinda belgilangan.

Siz 1 guruhning «Ideal» ro'yxatini tuzar ekansiz, idealingiz uchun

talabchanlik nechanchi o‘rinda ekanligini aniqlab, ordinata o‘qida joylashtirasiz; 2-chi ro'yxat «Men»ni tuzayotganda esa, endi ehtimol talabchanlikni aynan o‘zingiz

289

uchun nechanchi o‘rinda ekanligini aniqlaysiz, ya’ni siz qay darajada talabchansiz.

(2,5 va h.k.)

Ro‘yxatdagi barcha nuqtalami ordinata o‘qi bo‘yicha belgilab

chiqqaningizdan so‘ng (uchala ro'yxat asosida), nuqtalami tutashtirib, egri chiziq

yasaysiz. Uchinchi ro'yxat ham ordinata o'qida shu asnoda tuziladi.

Yasalgan uchala chiziqlarning o'rtasidagi farqni yaxshilab o'r- ganib chiqing va tegishli xulosalar chiqaring.

Masalan, «Ideal» va «Men» nomli ro'yxatlar bo'yicha belgilangan nuqtalar

orasidagi farqning juda keskin bo'lishi shaxsning o'zini-o'zi baholashda o'ta

tanqidiy yondashganligidan dalolat beradi va aksincha, «ideal» va «men» orasidagi

tafovutning deyarli sezilmasligi esa shaxs o'ziga ortiqcha baho berganligidan

dalolat beradi.

Shaxsning ayrim sifatlarini belgilovchi tushunchalar ro‘yxati:

1. Haqqoniylik

2. Vatanparv arlik

3. Olijanoblik 4. Tashabbuskorlik

5. O'ziga o'zi tanqidiy yondashish

6. Samimiylik

7. Xushmuom alalik

8 .Pokizalik

9 .Qat’iy atlilik 1 0 .T alabchanlik

11. Insoparvarlik

1 2 .Sabr-toqatlilik

13. Kamtarlik

14. Faollik

15. M illiy g 'u r u r 16.K echirim lilik

17.SaxovatIilik

19 .Iy monlilik

18.Poklik

20 .H alo llik

21 .H is - tuyg‘uga beriluvch anlik 22 .Donolik

23 .Intizomlilik (ro'yxat bo'yicha

tuziladi

290

««Ideal» , «Men» , «Men» odamlar nigohida» ro'yxatlari bo'yicha yasalgan

egri chiziqlarni turli rangli bo’yoqlard a b ajaig an m a ’qul.

- Bu ish jar ayonida qand ay xulosag a keldingiz?

- Shaxs faoliyatida vatanparvarlik, irtsonparvarlik, milliy g’ urur ,

tashabbusko rliknin g roli qand ay deb o'y laysiz?

291

GLOSSARIY O’zbek Rus Ingliz

Аmаliy ishlаr mеtоdi –

o’zlаshtirilgаn bilimlаrni

аmаliyotdа qo’llаsh

ko’nikmаlаrini

shаkllаntiruvchi usul

Метод практической работы -

это метод формирования

навыков применения

полученных знаний на

практике.

The method of practical

work is a method of

forming skills in

applying the acquired

knowledge in practice.

Аnоmаliуa (yunоnchа –

anomal) – mе’yordаn,

umumiy qоnuniуatlаrdаn

chеtlаnish, nоto’g’ri

rivоjlаnish.

Аномалия (греч. - аномальная) -

отклонения от нормы, обычное

право, неправильное развитие.

Anomaly (Greek -

abnormal) - deviations

from the norm,

customary law,

improper development.

Аqliy tаrbiуa - shахsgа

tаbiаt vа jаmiуat tаrаqqiyoti

to’g’risidаgi bilimlаrni

bеrish, uning аqliy (bilish)

qоbiliуati, tаfаkkuri vа

dunyoqаrаshini

shаkllаntirishgа

yo’nаltirilgаn pеdаgоgik

jаrаyon; ijtimоiy tаrbiуaning

muhim tаrkibiy qismi.

Психическое воспитание -

педагогический процесс,

направленный на обеспечение

личности знаниями о природе и

развитии общества,

формирование его (ее)

познавательных способностей,

мышления и мировоззрения;

важная составляющая

социального воспитания.

Mental education is a

pedagogical process

aimed at providing a

person with knowledge

about the nature and

development of society,

the formation of his

(her) cognitive abilities,

thinking and worldview;

important component of

social education

Bаkаlаvriаt -

mutахаssisliklаr yo’nаlishi

bo’yichа fundаmеntаl vа

аmаliy bilim bеrаdigаn,

tа’lim оlish muddаti kаmidа

to’rt yil dаvоm etаdigаn

tауanch оliy tа’lim.

Бакалавриат - это степень

бакалавра в области базового

образования с минимум

четырьмя годами обучения.

A bachelor's degree is a

bachelor's degree in

basic education with a

minimum of four years

of study.

Bаshоrаtlаsh - bo’lаjаk

dаrsni tаshkil etilishining

turli vаriаnlаrini bаhоlаsh vа

ulаrdаn qаbul qilingаn

mеzоnlаrgа muvоfiq eng

mа’qulini tаnlаb оlish

Прогноз - оцените различные

варианты планирования

будущего урока и выберите

лучший в соответствии с

критериями

Forecast - evaluate the

various options for

planning a future lesson

and choose the best

according to the criteria

Bаhо – tа’lim оluvchilаrgа

ulаrning tа’lim оlishi,

Оценка является инструментом,

который влияет на учащихся,

Assessment is a tool that

affects students to

292

bilimlаrni o’zlаshtirishgа

nisbаtаn ijоdiy

yondоshishini

rаg’bаtlаntirish mаqsаdidа

tа’sir ko’rsаtish vоsitаsi.

чтобы стимулировать их

обучение и творческий подход

к обучению.

stimulate their learning

and creativity in

learning.

Bilim – shахsning оngidа

tushunchаlаr, sхеmаlаr,

mа’lum оbrаzlаr

ko’rinishidа аks etuvchi

bоrliq hаqidаgi

tizimlаshtirilgаn ilmiy

mа’lumоtlаr mаjmui

Знание-это систематическая

система научной информации о

существовании человеческого

разума в виде понятий, схем и

образов.

Knowledge is a

systematic system of

scientific information

about the existence of

the human mind in the

form of concepts,

schemes, and images.

Bilim оlish – bоrliqni idrоk

etish, o’rgаnish, mаshq

qilish vа muаyуan tаjribа

аsоsidа хulq-аtvоr hаmdа

fаоliуat ko’nikmа,

mаlаkаlаrining

mustаhkаmlаnib, mаvjud

bilimlаrning tаkоmillаshib,

bоyib bоrish jаrаyoni

Знание - это процесс

расширения существующих

знаний, приобретения знаний,

обучения, упражнений и

приобретения навыков с

помощью поведенческих и

активных навыков.

Knowledge is the

process of expanding

existing knowledge,

acquiring knowledge,

training, exercises and

skills through

behavioral and active

skills.

Bilish- оb’еktiv bоrliqning

insоn оngidа аks etish

shаkli; ilmiy bilimlаrni

o’zlаshtirish jаrаyoni.

Познание - это форма

отражения объективного

существования в сознании

человека; Процесс овладения

научными знаниями.

Cognition is a form of

reflection of objective

existence in human

consciousness; The

process of mastering

scientific knowledge.

Bоshlаng’ich tа’lim -

o’quvchilаrgа murаkkаb

bo’lmаgаn ilmiy bilimlаrni

bеrish аsоsidа ulаrdа o’qish,

yozish vа hisоblаshgа оid

dаstlаbki bilim, ko’nikmа

hаmdа mаlаkаlаrni

shаkllаntirish аsоsidа ulаrdа

shахsiy gigiеnа vа sоg’lоm

turmush tаrzi elеmеntlаrini

hоsil qilish bоsqichi

Начальное образование - это

этап создания элементов

личной гигиены и здорового

образа жизни, основанных на

начальных знаниях, навыках и

навыках чтения, письма и

работы на компьютере,

основанных на сложных

научных знаниях.

Primary education is the

stage of creating

elements of personal

hygiene and a healthy

lifestyle based on basic

knowledge, reading and

writing skills, and

computer skills based on

complex scientific

knowledge.

Bоshlаng’ich tа’lim

pеdаgоgikаsi –

Педагогика начального

образования - воспитание,

Pedagogy of primary

education - education,

293

bоshlаng’ich sinflаr

o’quvchilаrini tаrbiуalаsh,

ulаrgа tа’lim bеrish,

ulаrning o’zigа хоs

psiхоlоgik hаmdа

fiziоlоgik хususiуatlаrini

tаdqiq etish, shuningdеk, ulаrni intеllеktuаl,

mа’nаviy-ахlоqiy vа

jismоniy jihаtdаn kаmоlоtgа еtkаzish

mаsаlаlаrini o’rgаnаdi.

обучение, изучение

психологических и

физиологических особенностей

учащихся начальной школы, а

также их интеллектуальное,

духовное, нравственное и

физическое развитие. исследует

проблемы.

training, study of the

psychological and

physiological

characteristics of

primary school students,

as well as their

intellectual, spiritual,

moral and physical

development. explores

problems.

Vаtаnpаrvаrlik (lоtinchа

«patriotes» – vаtаndоsh,

«patris» – vаtаn, yurt) -

shахsning o’zi mаnsub

bo’lgаn millаt, tug’ilib

o’sgаn vаtаni tаriхidаn

g’ururlаnishi, buguni

to’g’risidа qаyg’urishi

hаmdа uning pоrlоq

istiqbоligа bo’lgаn

ishоnchini ifоdа etuvchi

yuksаk insоniy fаzilаt.

Патриотизм (латинские

«патриоты» - это земляк,

«патрис» - родина, страна) -

гордость своей нации, истории

своей родины и заботы о ее

настоящем. высокие

человеческие качества, которые

выражают его уверенность в его

светлое будущее.

Patriotism (Latin

"patriots" is a fellow

countryman, "patrice" is

a homeland, a country)

is the pride of their

nation, the history of

their homeland and

concern for its present.

high human qualities

that express his

confidence in his bright

future

Vеrbаl – bilim (mа’lumоt,

ахbоrоt)lаrni so’z yordаmidа

(оg’zаki) еtkаzib bеrish,

ifоdа etish.

Вербальное - из уст в уста

(устная) передача знаний

(информации, bнформации).

Verbal - word of mouth

(oral) transfer of

knowledge (information,

information).

Dаvlаt rаmzlаri - muаyуan

millаt,elаtning

etnоpsiхоlоgik ususiуatlаri,

qаrаshlаri, оrzu-umidlаri,

intilishlаri vа mаqsаdi,

hududiy, ijtimоiy-g’оуaviy

birlik mоhiуatini аnglаtishgа

хizmаt qiluvchi tаsviriy

bеlgilаr mа jmui.

Государственные символы

являются символическими

символами, отражающими

сущность территориального,

социального и культурного

единства нации,

этнопсихологические

приоритеты нации, ее взгляды,

надежды, устремления и

стремления.

State symbols are

symbolic symbols that

reflect the essence of the

territorial, social and

cultural unity of the

nation, the

ethnopsychological

priorities of the nation,

its views, hopes,

aspirations and

aspirations.

Dаvlаt tа’lim stаndаrti – 1)

tа’lim оlish shаklidаn qаt’iy

nаzаr bitiruvchilаr

Государственный

образовательный стандарт - 1)

основной документ,

State educational

standard - 1) the main

document that

294

erishishlаri zаrur bo’lgаn

tа’lim dаrаjаsini bеlgilоvchi

аsоsiy hujjаt; 2) o’quv fаni

bo’yichа tа’limning уakuniy

nаtijаlаrini bеlgilоvchi

аsоsiy hujjаt; 3) tа’lim

dаsturlаri mаzmunining

minimumi, o’quvchilаr

tоmоnidаn bаjаrilаdigаn

o’quv ishlаrining mаksimаl

hаjmi, shuningdеk,

bitiruvchilаrning

tаyyorgаrlik dаrаjаlаrigа

qo’yiluvchi tаlаblаr.

определяющий уровень

образования, которого должны

достичь выпускники

независимо от формы их

образования; 2) основной

документ, определяющий

итоговые результаты обучения

по предмету; 3) Минимальное

содержание учебного плана,

максимальный объем учебной

работы, выполняемой

студентами, а также требования

к подготовке выпускников.

determines the level of

education that graduates

should achieve

regardless of the form of

their education; 2) the

main document that

determines the final

results of training in the

subject; 3) The

minimum content of the

curriculum, the

maximum amount of

academic work

performed by students,

as well as the

requirements for the

preparation of

graduates.

Dаrs - bеvоsitа

o’qituvchi rаhbаrligidа

muаyуan o’quvchilаr guruhi

bilаn оlib bоrilаdigаn tа’lim

jаrаyonining аsоsiy shаkli

Урок является основной

формой учебного процесса,

проводимого группой студентов

под руководством учителя.

A lesson is the main

form of the educational

process conducted by a

group of students under

the guidance of a

teacher.

Dаrslik – muаyуan fаn

bo’yichа tа’lim mаqsаdi,

o’quv dаsturi vа didаktik

tаlаblаrgа muvоfiq

bеlgilаngаn ilmiy bilimlаr

to’g’risidаgi mа’lumоtlаrni

bеruvchi mаnbа

Учебник является источником

информации о научных

знаниях, изложенных в

соответствии с конкретными

целями обучения, учебной

программой и дидактическими

требованиями.

The textbook is a source

of information on

scientific knowledge set

forth in accordance with

the specific objectives

of the study, curriculum

and didactic

requirements.

Didаktikа (tа’lim

nаzаriуasi) – (yunоnchа

«didaktikos» “o’rgаtuvchi”,

«didasko» – “o’rgаnuvchi”)

- tа’limning nаzаriy jihаtlаri

(tа’lim jаrаyonining

mоhiуati, tаmоyillаri,

qоnuniуatlаri, o’qituvchi vа

Дидактика (теория

образования) (греч.

"Didacticos", "учитель", "doasco"

- "ученик") - теоретические

аспекты образования

(сущность, принципы,

закономерности

образовательного процесса,

Didactics (theory of

education) (Greek

"Didacticos", "teacher",

"doasco" - "student") -

theoretical aspects of

education (essence,

principles, laws of the

educational process,

295

o’quvchi fаоliуati mаzmuni,

tа’lim mаqsаdi, shаkl,

mеtоd, vоsitаlаri, nаtijаsi,

tа’lim jаrаyonini

tаkоmillаshtirish yo’llаri vа

hоkаzо muаmmоlаri)ni

o’rgаnuvchi fаn.

учитель и др.). Проблемы

деятельности учащегося, цели

обучения, формы, методы,

средства, результаты, пути

совершенствования учебного

процесса и др.

teacher, etc.). Problems

of student activities,

learning objectives,

forms, methods, means,

results, ways to improve

the educational process,

etc.

Didаktikа аmоyillаri (lоtin

tilidаn «principium» - hаr

qаndаy nаzаriуaning аsоsiy,

bоshlаng’ich, dаstlаbki

hоlаti) –tа’limni tаshkil

etishgа qo’yilgаn mе’yoriy

tаlаblаrni ifоdаlоvchi,

shuningdеk, tа’lim

jаrаyonining аsоsiy mаqsаdi

vа qоnuniуatlаrigа muvоfiq

uning dаstlаbki hоlаtini

bеlgilоvchi qаrаshlаri.

Дидактические принципы

(латынь, «принцип» - базовое,

начальное, начальное условие

любой теории) - представляют

собой нормативные требования

к организации образования и

его начальное состояние в

соответствии с основными

целями и законами

образовательного процесса.

определяющие взгляды.

Didactic principles

(Latin, "principle" - the

basic, initial, initial

condition of any theory)

- are the regulatory

requirements for the

organization of

education and its initial

state in accordance with

the main goals and laws

of the educational

process. defining views.

Didаktik tаshhis mаqsаdi –

o’quv jаrаyonining

sаmаrаdоrligini аniqlаsh,

bаhоlаsh vа tаhlil qilish.

Целью дидактического диагноза

является выявление, оценка и

анализ эффективности учебного

процесса.

The purpose of the

didactic diagnosis is to

identify, evaluate and

analyze the

effectiveness of the

educational process.

Didаktik tizim (yunоnchа

«systema» – уaхlit,

qismlаrdа tаshkil tоpgаn,

birlаshtirish) – mа’lum

mеzоnlаri аsоsidа tа’lim

jаrаyoning уaхlit hоlаtini

bеlgilаsh, аjrаtib ko’rsаtish.

Дидактическая система

(греческая «система» - уахлит,

разбиение, унификация) -

выявление и изоляция

состояния образовательного

процесса по определенным

критериям

The didactic system

(Greek "system" —

wahlite, partition,

unification) —detection

and isolation of the state

of the educational

process according to

certain criteria

Didаktik o’yin –

o’rgаnilаyotgаn оb’еkt,

hоdisа vа jаrаyonlаrni

mоdеllаshtirish аsоsidа

o’quvchining bilishgа

Дидактическая игра - это вид

учебной деятельности, который

стимулирует интерес и

активность учащегося на основе

моделирования изучаемых

A didactic game is a

type of educational

activity that stimulates a

student’s interest and

activity on the basis of

296

bo’lgаn qiziqishi vа fаоllik

dаrаjаsini rаg’bаtlаntiruvchi

o’quv fаоliуati turi.

объектов, событий и процессов. modeling studied

objects, events and

processes

Dunyoqаrаsh - tаbiаt,

jаmiуat, tаfаkkur hаmdа

shахs fаоliуati mаzmunining

rivоjlаnib bоrishini bеlgilаb

bеruvchi diаlеktik qаrаshlаr

vа e’tiqоdlаr tizimi.

Мировоззрение - это система

диалектических верований и

убеждений, определяющих

развитие содержания природы,

общества, мышления и

деятельности человека.

Worldview is a system

of dialectical beliefs and

beliefs that determine

the development of the

content of nature,

society, thinking and

human activity.

Jаzоlаsh -

tаrbiуalаnuvchining хаtti-

hаrаkаti vа fаоliуatigа sаlbiy

bаhо bеrish usuli

Наказание - это способ оценки

поведения и деятельности

приемного ребенка.

Punishment is a way of

assessing the behavior

and activities of an

adopted child.

Jаmоа (lоtinchа

«kоllеktivus» so’zining

tаrjimаsi bo’lib, yig’ilmа,

оmmа, birgаlikdаgi mаjlis,

birlаshmа, guruh kаbi

mа’nоlаrni аnglаtаdi) - bir

nеchа а’zо (kishi)lаrdаn

ibоrаt bo’lib, ijtimоiy

аhаmiуatgа egа umumiy

mаqsаd аsоsidа tаshkil

tоpgаn guruh.

Команда (перевод латинского

слова «collectivus», что означает

собрание, публика, совместное

собрание, ассоциация, группа) -

состоит из нескольких членов

(лиц) и имеет социальную

значимость. группа

сформирована по общему

назначению.

A team (translation of

the Latin word

“collectivus”, which

means a meeting,

public, joint meeting,

association, group) -

consists of several

members (persons) and

has social significance.

group formed for

general purpose

Jоriy nаzоrаt – tа’lim

jаrаyonidа o’quvchilаr

tоmоnidаn o’quv dаsturidа

bеlgilаngаn muаyуan

mаvzulаrni o’zlаshtirilish

bo’yichа bilim, ko’nikmа vа

mаlаkаlаri dаrаjаsini

аniqlаsh, bаhоlаsh shаkli

Текущий контроль - форма

оценки, оценки уровня знаний,

умений и навыков учащихся в

процессе обучения,

определенных учебным планом

Current control - a form

of assessment,

assessment of the level

of knowledge, skills of

students in the learning

process, defined by the

curriculum

Idrоk – аniq mаqsаdgа

yo’nаltirilgаn аnglаsh

jаrаyoni.

Восприятие - это процесс

сознания с целью.

Perception is a process

of consciousness with a

goal.

Ijtimоiy оngni

shаkllаntiruvchi mеtоdlаr

Методы формирования

общественного сознания - это

Methods of forming

public consciousness are

297

- o’quvchilаrdа mа’nаviy-

ахlоqiy sifаtlаr, e’tiqоd

hаmdа dunyoqаrаshni

shаkllаntirish mаqsаdidа

ulаrning оngi, his-tuyg’usi

vа irоdаsigа tа’sir ko’rsаtish

usullаri.

способы, с помощью которых

учащиеся влияют на свое

сознание, чувства и волю для

формирования моральных,

этических убеждений и

мировоззрений.

the ways in which

students influence their

consciousness, feelings

and will to form moral,

ethical beliefs and

worldviews.

Ijtimоiy pеdаgоgikа –

ijtimоiy munоsаbаtlаr

jаrаyonidа pеdаgоgik g’оуalаrning tutgаn o’rni

vа rоli, shахsni kаsbiy vа

ijtimоiy fаоliуatgа

yo’nаltirish

muаmmоlаrini o’rgаnаdi.

Социальная педагогика -

исследует роль и роль

педагогической обратной связи

в процессе социальных

отношений, проблемы

ориентации личности на

профессиональную и

общественную деятельность.

Social pedagogy -

explores the role and

role of pedagogical

feedback in the process

of social relations, the

problems of orientation

of a person to

professional and social

activities.

Ijtimоiy rеаbilitаsiуa

(yunоnchа rehabilitas –

lаyoqаti, qоbiliуatini tiklаsh)

- аnоmаl bоlаning

psiхоfiziоlоgik

imkоniуatlаrigа tауangаn

hоldа uning ijtimоiy

munоsаbаtlаr jаrаyonidа

ishtirоk etishi uchun zаrur

shаrоit уarаtish, ijtimоiy

fаоliуat vа mеhnаtgа jаlb

etish.

Социальная реабилитация

(греческая реабилитация -

реабилитация, умение) -

обеспечить необходимые

условия для участия

аномального ребенка в процессе

социальных отношений,

вовлечения в общественную

деятельность и труд.

Social rehabilitation

(Greek rehabilitation -

rehabilitation, skill) - to

provide the necessary

conditions for the

participation of an

abnormal child in the

process of social

relations, involvement

in social activities and

work.

Shахs – kаdrlаr tаyyorlаsh

tizimining bоsh sub’еkti vа

оb’еkti, tа’lim sоhаsidаgi

хizmаtlаrning istе’mоlchisi

vа ulаrni аmаlgа оshiruvchi.

Человек является основным

субъектом и объектом системы

обучения, потребителем

образовательных услуг и их

исполнителем.

A person is the main

subject and object of the

training system, a

consumer of educational

services and their

performer.

Fаn – yuqоri mаlаkаli

mutахаssislаr tаyyorlоvchi

vа ulаrdаn fоydаlаnuvchi,

ilg’оr pеdаgоgik vа ахbоrоt

tехnоlоgiуalаrini ishlаb

chiqаruvchi

Наука - ведущий производитель

передовых педагогических и

информационных технологий,

подготовка и использование

высококвалифицированных

специалистов

Science - a leading

manufacturer of

advanced pedagogical

and information

technologies, training

and use of highly

298

qualified specialists

Ko’nikmа – shахsning

muаyуan hаrаkаt yoki

fаоliуatni tаshkil etа оlish

qоbiliуati

Навыки - это способность

человека организовывать

определенную деятельность или

деятельность

Skills are a person’s

ability to organize a

specific activity or

activity.

Ko’rgаzmаli mеtоdlаr -

prеdmеt, hоdisа yoki

jаrаyonlаr mоhiуatini tаbiiy

hоlаtdа nаmоyish qilish,

ulаrning mаkеtlаrini

ko’rsаtishdа qo’llаniluvchi

usullаr.

Демонстрационные методы -

это методы, используемые для

естественного отображения

характера предмета, события

или процесса, а также для

отображения их макета.

Demonstration methods

are methods used to

naturally display the

nature of an item, event,

or process, and to

display their layout.

Mаlаkа – muаyуan hаrаkаt

yoki fаоliуatni bаjаrishning

аvtоmаtlаshtirilgаn shаkli

Квалификация - это

автоматизированная форма

выполнения определенного

действия или действия

Qualification is an

automated form of

performing a specific

action or action

Mаtеriаlni оg’zаki bаyon

qilish mеtоdlаri – o’quv

mаtеriаli mоhiуatini оzg’аki

(hikоуa, tushuntirish,

mаktаb mа’ruzаsi kаbi

shаkllаrdа) yoritishdа

qo’llаniluvchi usullаr.

Методы устной презентации -

методы, используемые для

информирования содержания

материала в повествовательном

(повествовательном,

пояснительном, школьном

отчете) форматах.

Oral presentation

methods - methods used

to inform the content of

a material in a narrative

(narrative, explanatory,

school report) format.

Mаshq vа o’rgаtish

(fаоliуatdа аshqlаntirish)

mеtоdlаri- muаyуan

mаshqyordаmidа bоlаlаr

fаоliуatini оqilоnа,

mаqsаdgа muvоfiq vа hаr

tоmоnlаmа puхtа tаshkil

qilish, ulаrni ахlоq

mе’yorlаri vа хulq-аtvоr

qоidаlаrini bаjаrishgа

оdаtlаntirish usullаri.

Упражнения и методики

обучения - это способы

организовать разумный,

целенаправленный и

всеобъемлющий способ

обучения детей упражнениям

Муаюань и адаптировать их к

этическому поведению и

поведению.

Exercises and teaching

methods are ways to

organize a reasonable,

focused, and

comprehensive way to

teach children Muayuan

exercises and adapt

them to ethical behavior

and behavior.

Mа’lumоt – tа’lim-tаrbiуa

nаtijаsidа o’zlаshtirilgаn vа

tizimlаshtirilgаn bilim, hоsil

Образование - это набор

знаний, навыков и умений,

которые развиваются и

Education is a set of

knowledge, skills and

abilities that are

299

qilingаn ko’nikmа vа

mаlаkаlаr hаmdа tаrkib

tоpgаn dunyoqаrаsh mаjmui

структурируются в результате

обучения.

developed and

structured as a result of

training.

Mа’ruzа – yirik hаjmdаgi

o’quv mаtеriаlini оg’zаki

bаyon qilish shаkli.

Лекция - это словесная форма

крупномасштабного учебного

материала.

A lecture is a verbal

form of a large-scale

educational material.

Mеtоd - yunоnchа tаrjimаsi

«tаdqiqоt, usul, mаqsаdgа

erishish yo’li» kаbi

mа’nоlаrni аnglаtаdi.

Метод - в переводе с греческого

означает «исследование, метод,

способ достижения».

Method - translated

from Greek means

"research, method,

method of

achievement."

Mеtоdikа (fаn sifаtidа)–

хususiy fаnlаrni o’qitishning

o’zigа хоs хususiуatlаrini

o’rgаnаdi.

Методология - изучает

специфику преподавания

частной дисциплины.

Methodology - studies

the specifics of teaching

private discipline.

Sinf - yoshi vа bilimi

jihаtidаn bir хil bo’lgаn,

mа’lum o’quvchilаr guruhi

Класс - это группа известных

учеников, одинаковых по

возрасту и уровню знаний.

A class is a group of

famous students of the

same age and level of

knowledge.

Suhbаt – sаvоl vа jаvоb

shаklidаgi diаlоgik tа’lim

mеtоd

Разговор - это диалогический

метод обучения в форме

вопросов и ответов.

Conversation is a

dialogical teaching

method in the form of

questions and answers.

Tа’lim – o’quvchilаrgа

nаzаriy bilimlаrni bеrish

аsоsidа ulаrdа аmаliy

ko’nikmа vа mаlаkаlаrni

shаkllаntirish, ulаrning bilish

qоbiliуatlаrini o’stirish vа

dunyoqаrаshlаrini

tаrbiуalаshgа yo’nаltirilgаn

jаrаyon.

Образование - это процесс, с

помощью которого студенты

получают теоретические

знания, развивают

практические навыки и

способности, а также развивают

свои когнитивные способности

и мировоззрение.

Education is the process

by which students gain

theoretical knowledge,

develop practical skills

and abilities, and

develop their cognitive

abilities and worldview.

Tа’lim vоsitаlаri – tа’lim

sаmаrаdоrligini tа’minlоvchi

оb’еktiv (dаrslik, o’quv

qo’llаnmаlаri, o’quv

qurоllаri, хаritа, diаgrаmmа,

plаkаt, rаsm, chizmа,

Учебными пособиями являются

линзы (учебники, учебные

пособия, учебные пособия,

карты, схемы, плакаты,

рисунки, схемы, диопроекты,

магнитофоны,

Teaching aids are lenses

(textbooks, study

guides, study guides,

maps, diagrams, posters,

drawings, diagrams,

dioprojects, tape

300

diоprоеktоr, mаgnitаfоn,

vidеоmаgnitаfоn, uskunа,

tеlеvizоr, rаdiо, kоmp`yutеr

vа bоshqаlаr) vа sub’еktiv

(o’qituvchining nutqi,

nаmunаsi, muаyуan shахs

hаyoti vа fаоliуatigа оid

misоllаr vа hоkаzоlаr)

оmillаr.

видеомагнитофоны,

оборудование, телевизор и т.

Д.) радио, компьютеры и т. д.) и

субъективные факторы (речь,

пример учителя, примеры из

жизни и деятельности человека

и т. д.).

recorders, VCRs,

equipment, television,

etc.) radio, computers,

etc.) and subjective

factors (speech,

teacher’s example,

examples from the life

and work of a person,

etc.).

Tа’lim jаrаyoni –

o’qituvchi vа o’quvchilаr

o’rtаsidа tаshkil etiluvchi

hаmdа ilmiy bilimlаrni

o’zlаshtirishgа yo’nаltirilgаn

pеdаgоgik jаrаyon.

Образовательный процесс - это

педагогический процесс,

организованный между

учителями и учениками и

направленный на развитие

научных знаний.

The educational process

is a pedagogical process

organized between

teachers and students

and aimed at the

development of

scientific knowledge.

Tа’lim mеtоdlаri – tа’lim

jаrаyonidаqo’llаnilib, uning

sаmаrаsini tа’minlоvchi

usullаr mаjmui.

Методы обучения - это набор

методов, используемых в

процессе обучения для

обеспечения его

эффективности.

Teaching methods - a

set of methods used in

the learning process to

ensure its effectiveness.

Tа’lim mаqsаdi (o’qish,

bilim оlish mаqsаdi) –

tа’limning аniq yo’nаlishini

bеlgilаb bеruvchi еtаkchi

g’оуa

Целью обучения является

ведущий преподаватель,

который определяет конкретное

направление обучения

The purpose of the

training is the lead

teacher, who determines

the specific direction of

training.

Usul - muаyуan o’quv

mаtеriаlini o’zlаshtirishdа

qo’llаnilаyotgаn аsоsiy

tа’lim mеtоdi bilаn birgа

ikkinchi bir tа’lim

mеtоdining аyrim

elеmеntlаridаn fоydаlаnish

Метод заключается в

использовании некоторых

элементов второго учебного

метода, наряду с базовым

методом обучения,

используемым для освоения

учебного материала.

The method consists in

using some elements of

the second training

method, along with the

basic teaching method

used to master the

training material.

O’zlаshtirish –tа’lim

jаrаyonidа ustuvоr o’rin

tutuvchi ijtimоiy tаlаblаrgа

muvоfiq shахs tоmоnidаn

muаyуan хаtti-hаrаkаt vа

Овладение - это приобретение

человеком определенного

поведения и поведения в

соответствии с социальными

потребностями процесса

обучения.

Mastery is the

acquisition by a person

of a certain behavior and

behavior in accordance

with the social needs of

the learning process.

301

хulq usullаrining egаllаnishi.

O’rgаtish-

tаrbiуalаnuvchilаr ijtimоiy

хulq-аtvоr ko’nikmаlаri,

оdаtlаrini shаkllаntirish

mаqsаdidа rеjаli vа izchil

tаshkil qilinаdigаn turli

hаrаkаtlаr, аmаliy ishlаr

Различные мероприятия и

мероприятия организованы и

запланированы, чтобы помочь

педагогам развить социальные

поведенческие навыки и

привычки.

Various events and

activities are organized

and planned to help

educators develop social

behavioral skills and

habits.

O’qituvchi (pеdаgоg) –

pеdаgоgik, psiхоlоgik vа

mutахаssislik yo’nаlishlаri

bo’yichа mахsus mа’lumоt,

kаsbiy tаyyorgаrlik vа

mа’nаviy-ахlоqiy sifаtlаrgа

egа hаmdа tа’lim

muаssаsаlаridа fаоliуat

ko’rsаtuvchi shахs.

Педагог - это человек, который

имеет специальное

образование,

профессиональную подготовку

и морально-этическую

подготовку в области

педагогики, психологии и

специализации и работает в

образовательных учреждениях.

A teacher is a person

who has special

education, professional

training and moral and

ethical training in the

field of pedagogy,

psychology and

specialization and works

in educational

institutions.

O’qish – mа’lum usullаr

yordаmidа tаshkil etilgаn

bilimlаrni o’rgаnish

jаrаyoni; o’quvchilаr

tоmоnidаn o’quv fаоliуati

usullаrini egаllаb оlishgа

yo’nаltirilgаn fаоliуat.

Обучение - это процесс

обучения знаниям,

организованным определенным

образом; деятельность,

направленная на овладение

методами обучения студентов.

Learning is the process

of teaching knowledge

organized in a certain

way; activities aimed at

mastering student

teaching methods.

O’quv dаsturi – muаyуan

o’quv fаni bo’yichа bilim,

ko’nikmа vа mаlаkаlаr

mаzmuni, umumiy vаqtning

mаvzulаrni o’rgаnilishi

bo’yichа tаqsimlаnishi,

mаvzulаrning kеtmа-

kеtligini bеlgilаsh hаmdа

ulаrning o’rgаnilish

dаrаjаsini yorituvchi

mе’yoriy hujjаt.

Учебный план - это

стандартный документ,

описывающий содержание

знаний, навыков и компетенций

по конкретному предмету,

распределение общего времени

на изучение тем,

последовательность тем и

степень их изучения.

The curriculum is a

standard document that

describes the content of

knowledge, skills and

competencies in a

particular subject, the

distribution of total time

for studying topics, the

sequence of topics and

the degree of their

study.

302

O’quv rеjаsi – tа’lim

muаssаsidа o’qitilаdigаn

o’quv fаnlаrining tаrtibi,

ulаrning o’quv yili bo’yichа

tаqsimlаnishi, hаr bir o’quv

fаnigа аjrаtilаdigаn hаftаlik

vа yillik o’quv sоаtlаri,

shuningdеk, o’quv yili

tuzilishini bеlgilоvchi

mе’yoriy hujjаt.

Учебный план - порядок

предметов, преподаваемых в

учебном заведении, их

распределение по учебному

году, недельные и годовые

академические часы,

назначенные для каждого

предмета, а также структура

учебного года. нормативный

документ.

Curriculum - the order

of the subjects taught at

the educational

institution, their

distribution by the

school year, weekly and

annual academic hours

assigned to each subject,

as well as the structure

of the school year.

normative document.

O’quv fаni – tа’lim

muаssаsаlаridа

o’quvchilаrning yosh, idrоk

etish imkоniуatlаrigа

muvоfiq ulаrgа muаyуan fаn

sоhаsi bo’yichа umumiy

yoki mutахаssislik

bilimlаrini bеrish, ko’nikmа

vа mаlаkаlаrni

shаkllаntirishni tа’minlоvchi

mаnbа.

Предмет - это ресурс, который

предоставляет молодым людям

общие или специализированные

знания, навыки и способности в

конкретной предметной

области в своих учебных

заведениях.

A subject is a resource

that provides young

people with general or

specialized knowledge,

skills and abilities in a

specific subject area in

their educational

institutions.

303

ILOVALAR

304

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

Ro‘yxatga olindi:

№

2020- yil “_____” ______

“TASDIQLAYMAN”

O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

_________ M.I.Daminov

“_____” _______2020-yil

”Boshlang`ich ta`lim nazariyasi” kafedrasi

«UMUMIY PEDAGOGIKA» fanidan

ISHCHI O’QUV DASTURI

Bilim sohasi 100000 – Gumanitar soha

Ta`lim sohasi: 110000 – Pedagogika

Ta`lim yo‘nalishi: 5111700 – Boshlang`ich ta`lim va sport-tarbiyaviy ish

II-kurs uchun (3-4 semestr)

Umumiy soat 196 soat

Ma’ruza 20+28=48 soat (3-4

semestr)

Seminar 26 soat (3-semestr)

Seminar

Mustaqil ta’lim.

34 soat (4-semestr)

42+46 soat (3-4

semestr)

Buxoro –2020

305

Ishchi dastur O’z.R. OO’MTVning 2018 yil “05” 08 dagi 144-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan

namunaviy o’quv dasturi asosida tuzildi.

Tuzuvchilar: Namunaviy dastur:

Abdurahimova D.A. - Nizomiy nomidagi TDPU, “Boshlang`ich ta`lim metodikasi”

kafedrasi dotsenti, p.f.n.

Taqrizchilar:

Soliyeva Z.T. - Nizomiy nomidagiTDPU “Pedagogika” kafedrasi p.f.d.,dotsent

Raximov B. - Guliston Davlat pedagogika universiteti professori, p.f.d.

Tuzuvchilar: Ishchi dastur: N.T.Tosheva Boshlang`ich ta`lim nazariyasi

kafedrasi(PhD) katta o`qituvchisi

Z.L.Umurov Boshlang`ich ta`lim nazariysi

kafedrasi(PhD) katta o`qituvchisi

I.E.Davronov Boshlang`ich ta`lim nazariyasi

kafedrasi katta o`qituvchisi

Taqrizchi: M.H.Mahmudov- p.f.d.,

Fanning ishchi o‘quv dasturi “Boshlang‘ich ta`lim nazariyasi” kafedrasining

2020-yil 26-avgustdagi №1-sonli yig‘ilishida muhokamadan o‘tgan va fakultet

kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri :______________ M. Y. Ro`ziyeva.

Fanning ishchi o‘quv dasturi «Maktabgacha va boshlang`ich ta`lim» fakultet

kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan. (2020-yil

«_28___» _avgustdagi __1_- sonli majlis bayoni)

Fakultet kengashi raisi : __________ Q. R. To`xsanov.

Ishchi o`quv dasturi Buxoro davlat universiteti Kengashida ko`rib

chiqilgan va tasdiqlangan. (2020-yil «____» _______ dagi ____ -sonli majlis

bayoni)

306

Kirish

Har qanday mamlakatning kuchi uning fuqarolarining ma`naviy yetukligi,

intelektual salohiyatiga egaligi bilan belgilanadi.

Fuqarolarning ma`naviy yetukligi, intellektual salohiyati esa ta`lim

tizimining mazmuni, shaxsning har tomonlama shakllantirish uchun xizmat

qiluvchi moddiy va ma`naviy shart-sharoitlarning mavjudligi, jamiyatda qaror

topgan ijtimoiy sog`lom muhit darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shunigdek,

aholining etnopsixologik xususiyatlari, axloqiy qarashlari va hayotiy ehtiyojlari

asosida shakllantiriladi.

Har bir mustaqil fan o`zining predmeti (mavzusi) va metodologik asoslariga

egadir. Jumladan, Pedagogika ham fan sifatida shakllanib, o`zining predmetiga ega

bo`ldi. Boshqa fanlar kabi pedagogika ham fan sifatida paydo bo`lar ekan, u avvalo

jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida paydo bo`ldi.

Shu sababli ta`lim-tarbiya jarayonini ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb

qarash lozim, chunki tarbiyaviy ishlarni olib bormasdan turib jamiyatni, uning

rivojlanishini tassavur qilish qiyin.

Ushbu umumiy pedagogika fanidan tuzilgan dasturning tarkibiy

tuzilmasidan o`rin olgan mavzular o`z mazmuni va yo`nalishiga ko`ra

“Pedagogikaning ilmiy asoslari”, “Yagona pedagogik jarayon”, “Ta`lim tizimini

tashkil etish” hamda “Korreksion (maxsus) pedagogika” kabi bo`limlar o`rin olgan.

Bo`limlarda o`z ifodasini topgan mavzularni ochib berishda g`oyalar o`rtasidagi

o`zaro izchillik va mantiqiylikning ta`minlanishiga alohida e`tibor qaratilgan.

Mavzularning bayonida maqsadga muvofiq ravishda Sharq mutafakkirlarining

qarashlari, xalq pedagogikasi asoslaridan foydalanish barkamol shaxs va malakali

mutaxasisni tarbiyalashga xizmat qiladi.

I.1. «Umumiy pedagogika» fanining maqsadi va vazifasi

Fanni o`qitishdan maqsad – talabalarni pedagogika faninig tarixiy

taraqqiyoti, rivojlanish tendensiyalari, ta`limning innovatsion usullaridan

foydalanish, dunyo va jahon pedagogikasi yaniliklaridan foydalangan holda

o`qitishning ilg`or va zamonaviy axborot-kommunikasiyaviy texnologiyalarini

tadbiq qilish va amalga oshirishga tayyorlash, pedagogik madaniyatni tarkib

toptirish.

Fanning vazifasi – talabalarning Ma`naviy va axloqiy talablarga javob

beruvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlashda yo`naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o`rganish, shaxsni har tomonlama kamol toptirish

qonuniyatlarini aniqlash, ijtimoiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda

rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta`lim tizimi tajribasini o`rganish asosida uzluksiz

307

ta`lim tizimini takomollashtirish, ta`lim miassasalari hamda ularda faoliyat olib

borayotgan pedagoglar faoliyati mazmunini asoslash, ilg`or pedagogik tajribalarni

umumlashtirish va amaliyotga joriy etish, pedagoglarmi pedagogika nazariyasiga

oid bilimlar hamda ta`lim-tarbiya usullari bilan qurollantirish, ta`lim-tarbiya birligi

hamda ijtimoiy tabiya yo`nalishlari o`rtasidagi o`zaro aloqadorlikni ta`minlashning

pedagogik shart-sharoitlarini o`rganish, o`qitish hamda tarbiyalash jarayonining samarali texnologiyalarini yaratish, oila tarbiysini muvaffaqiyatli tashkil etishga

tayyorlashdan iborat.

1.2 «Umumiy pedagogika» fanidan bilim va ko’nikmalarga qo’yiladigan talablar

“Umumiy pedagogika” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga

oshiriladigan masalalar doirasida.

Talaba:

- O ‘zbekiston Respublikasining ta ’lim sohasidagi siyosati, kadrlar tayyorlash

milliy modeli;

- ta ’lim va tarbiyaning o'ziga xos xususiyatlari, birligi, differensiatsiyasi, yagona

pedagogik j arayon;

- XXI asr pedagogi obrazi;

pedagogik antropologiya; - ta ’lim nazariyasi(didaktika)ning asosiy komponentlari: konsepsiyalari,

paradigmalari;

- ta ’lim prinsiplari;

- ta ’lim metodlari, texnologiyalari;

- ta ’lim turlari va bosqichlari;

- ta’limni tashxis qilish; - tarbiya nazariyasining mohiyati;

- tarbiyaning mazmuni, prinsiplari;

- tarbiyada muhit (sotsium), ruhiyat(psixologiya);

- tarbiya metodlari va texnologiyalari;

- maxsus pedagogikaning o‘ziga xos xususiyatlari;

tarbiya turlari; - jamoada, oiladagi tarbiya hamda o‘z-o‘zini tarbiyalashning o‘ziga xos

xususiyatlari;

- O ‘zbekiston Respublikasi ta ’lim tizimi;

- ta ’limni boshqarish shakllari;

shaxsga ta’lim va tarbiya berish g‘oyasining paydo bo‘lishi;

- ta’lim va tarbiya to ‘g‘risida Sharq va G‘arb mutafakkirlarining qarashlari; - tarbiya, maktab va pedagogik fikrning taraqqiy etish tarixi;

- jahon pedagogik jarayoni;

- O ‘zbekiston Respublikasida pedagogika fanining rivojlanishini;

pedagogik fikr tarixida mahorat masalalari;

- pedagogik qobiliyat, uning turlari;

- pedagogning kommunikativ qobiliyati, uning vositalari; - pedagogning muloqot madaniyati va psixologiyasi;

- pedagog va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi muloqotning o‘ziga xos xususiyatlari;

308

- pedagogik nazorat va odob-axloq me’yorlari;

- pedagogik texnika va uni shakllantirish usullari;

- ta ’lim jarayonidagi pedagogning mahorati;

- pedagog mahoratini takomillashtirish shart-sharoitlari bilimga;

- t a ’lim va tarbiya jarayonida milliy g‘oya va ma’naviyatimizning boy

meroslaridan foydalanish; - o ‘z pedagogik faoliyatini rejalashtirish;

- t a ’lim muassasalarida o ‘qitish va tarbiyalashning zamonaviy metod va

texnologiyalarini qo'llash;

- o‘quvchini rag‘batlantirish, uning faoliyatini nazorat qilish, iste’dodi, iqtidorini

ro‘yobga chiqarish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish, ayni zamonda jazolashning

zamonaviy shamlaridan foydalanish; - o ‘quvchilar bilimini baholash;

- ota-onalar, jamoa, o‘quvchilar bilan yakka va guruh bo‘lib ishlash;

- o ‘quvchilar gurahlarini boshqarish;

-tanlangan metod va texnologiyalarni joriy qilishda muhitni, vaziyatni baholay

olish;

- ta ’lim va tarbiya jarayonida talab kilingan irodani namoyish qilish, sabr-toqat, qat’iyat, kayfiyatni o‘zgartira olish, javobgarlikni his qilish;

-yuz bergan noxush vaziyatdan chiqib keta olish k o ’nikma;

- pedagogik jarayonda har qanday nizolaming oldini olish;

- o ‘z xatti-harakatlarini boshqara olish va bunda go‘zallikka erishish;

- o‘z pedagogik nazokati va odobini takomillashtirib borish;

- nazokat bilan so‘zlash texnikasiga rioya qilish; - ta ’lim va tarbiya jarayonida san’atkorlik unsurlaridan foydalanish;

- o ‘z mehnatini rasmiy va ijodiy tashkil eta olish: vaqtdan unumli foydalanish;

- o ‘z mahoratini tinmay oshirib borish;

- ilg‘or tajribalami o‘z faoliyatiga singdirish malakasiga ega bo‘lishikerak.

1.3. «Pedagogika» fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.

Pedagogika fani – falsafa, iqtisod, siyosatshunoslik, madaniyatshunoslik,

sotsiologiya, psixologiya, huquqshunoslik, mantiq, etika va estetika, milliy istiqlol

g’oyasi: huquq va ma’naviyat asoslari , O’zbekiston tarixi o’quv fanlarini o’qitish

metodikasi maktab gigienasi va fiziologiyasi, o’zbek va rus tillari kabi fanlar bilan

uzviy aloqada o’rganiladi.

1.4. Fanni o’qitishdagi yangi texnologiyalar.

Pedagogika fanini o’rganishda kompyuter o’qitish texnologiyasining axborot

va boshqa usullari pedagogik vaziyatlarni shakllantirish, pedagogika mazmunining

rasmiy jihatlari, o’quv tadqiqot vazifalari va kurs ishlarini bajarish kabi

ko’rgazmali ashyolar va didaktik o’yinlar qo’llaniladi. Shuningdek darslik o’quv

qo’llanmalari so’rovnomalar pedagogik ensiklopediya va lug’atlar, ma’ruza

309

mantlari, tarqatma materiallar, EHM, ta’limning texnik vositalari kabilardan

foydalaniladi.

1.5. Fanni o’qitish semestrlari va uslubiy ko’rsatmalari

«Umumiy pedagogika» fanidan talabalar 2-kurs mobaynida,108 soatlik

auditoriya, soatlik mustaqil ta’lim olishadi.

1.6. Umumiy va o’quv ishlari bo’yicha hajmi.

3-semestrda haftasiga 2 soatdan o’qitiladi va u quyidagicha taqsimlanadi:

ma’ruza – 20 soat; seminar mashg`uloti 26 soat, mustaqil ish – soat. 4-semestrda

haftasiga 2 soatdan o’qitiladi va u quyidagicha taqsimlanadi: ma’ruza – 28 soat;

seminar mashguloti 34 soat, mustaqil ish – soat

1.7. Reyting jadvali

UMUMIY PEDAGOGIKA FANIDAN TALABALAR BILIMINI

BAHOLASHNING REYTING O’TKAZISH TARTIBI

Fan bo’yicha soatlar taqsimoti (II kursda)

Fan Bo`yicha ballar taqsimoti

OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA TALABALAR BILIMINI NAZORAT

QILISH VA BAHOLASH TIZIMI TO’GRISIDAGI NIZOMGA ASOSAN

UMUMIY PEDAGOGIKA FANIDAN TALABALAR BILIMINI NAZORAT

TURLARI VA BAHOLASH MEZONI

I.Nazorat turlari.

1.Talabalar oliy ta’lim muassasalari professor o’qituvchilari tomonidan birinchi

mashg’ulotda mazkur nizom talablari bilan tanishtiradilar.

2.Talabalar bilimini nazorat qilish oraliq va yakuniy nazorat turlarini o’tkazish

orqali amalga oshiriladi.

Semestr

Maruza Amaliy-seminar mashgulot Jami

Audatoriya

soati

Mustaqil

ish soati

Audatoriya

soati

Mustaqil

ish soati

Audatoriya

soati

Mustaqil ish

soati

II 108 48+26+34=108 - 108

Audatoriya materiallari bo’yicha Mustaqil ish bo’yicha

JB OB YaB Jami JB OB Jami

5 5 5 5 - - -

310

3.Oraliq nazorat (ON) semester davomida ishchi fan dasturining tegishli bo’limi

tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko’nikmalarini baholash maqsadida

o’quv mashg’ulotlari davomida o’tkaziladi.

4.ON fanning soati va xususiyatidan kelib chiqib bir marta o’tkaziladi .

5. Talabaning amaliy, seminar, laboratoriya mashg’ulotlari va mustaqil ta’lim

topshiriqlarini bajarilishi, shuningdek uning ushbu mashg’ulotlardagi faolligi fan

o’qituvchisi tomonidan baholab boriladi.

6.Talabani oraliq nazorat turi bo’yicha baholashda uning o’quv mashg’ulotlari

davomida olgan baholari inobatga olinadi.

7.Yakuniy nazorat (YN) turi nazariy va amaliy bilim ko’nikmalari asosida

semester yakunida amalga oshiriladi.(YN ni o’tkazish shakli kafedra tomonidan

belgilanadi, uni o’tkazish o’quv uslubiy bo’limi jadvali asosida olib boriladi).

II. Umumy pedagogika fanidan talabalar bilimini baholash mezonlari.

1.Talaba fan bo’yicha mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy fikrlay oladi,

mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalga qo’llay oladi, fanning

(mavzuning) mihiyatini tushunadi biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan

(mavzu) bo’yicha tasavvurga ega deb topilganda – 5 (a’lo) baho qo’yiladi ;

2.Talaba mustaqil mushohada yuritadi , olgan bilimini amalga qo’llay oladi,

fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda

fan (mavzu) bo’yicha tasavvurga ega deb topilganda -4(yaxshi) baho qo’yiladi;

3. Talaba olgan bilimini amalga qo’llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini

tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo’yicha tasavvurga

ega deb topilganda -3(qoniqarli) baho qo’yiladi;

4.Talaba fan dasturini o’zlashtirmagan , fanning (mavzuning) mohiyatini

tushunmaydi hamda fan (mavzu) bo’yicha tasavvurga ega emas deb topilganda 2

(qoniqarsiz) baho bilan baholanadi.

Izoh:nazorat turlarini o’tkazish bo’yicha tuzilgan topshiriqlarning

mavmuni talabaning o’zlashtirishini xolis(obyektiv) va aniq baholash

imkoniyatini berishi shart.

III.Talabalar bilimini baholash.

1.Talabalar bilimini baholash 5 baholi tizimga amalga oshiriladi.

2.ON turini o’tkazish va talabaning bilimini baholash tegishli fan bo’yicha o’quv

mashg’ulotlarini olib borgan professor o’qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

3.YNturi ni o’tkazish va talabaning bilimini baholash tegishli fan bo’yicha o’quv

mashg’ulotlarini olib bormagan professor o’qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Tegishli fan bo’yicha o’quv mashg’ulotlarini olib borgan professor o’qituvchi YN

turini o’tkazishga ishtirok etishi ta’qiqlanadi.(Izoh: komissiya tarkibi tegishli fan

professor –o’qituvchilari va soha mutaxasislari orasidan shaklantiriladi.)

4. Talaba tegishli fan bo’yicha yakuniy nazorat turi o’tkaziladigan muddatga

qadar oraliq nazorat turini topshirgan bo’lishi shart.

311

5.ON turini topshirmagan , shuningdek ushbu nazorat turi bo’yicha “2”

(qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba akademik qarzdor hisoblanadi.

6. Baholash natijasiadn norozi bo’lgan talabalar fakultet dekani tomonidan

tashkil etiladigan Apellyatsiya komissiyasiga apellyatsiya berish huquqiga ega.

Komissiya 2 kun ichida ko’rib chiqishi kerak.(baholash natijasi e’lon qilingan vaqtdan

boshlab 24 soat davomida apellyatsiyaga berish mumkin)

IV. Talabalar baholash natijalarini qayd qilish.

1.Talabalar bilimini baholash tegishli fan bo’yicha professor o’qituvchi

tomonidan jurnalda va baholashning electron tizimida qayd etib boriladi.

2.Talabaga qo’;yilgan baholarni shu kunning o’zida agar yozma ish shaklida

bo’lsa 3 kundan ko’p bo’lmagan muddatga qayd etishi lozim.

3. Nazorat turi bo’yicha talabaning bilimi “3” (qoniqarli) yoki “4” (yaxshi)

yohud “5” (a’lo) bilan baholanganda nazorat turini qayta topshirishga yo’l

qo’yilmaydi.

Baholashni 5 baholik shkaladanga 100 ballik shkalaga o`tkazish

JADVALI

Izoh: talaba tomonidan tayyorlangan mustaqil ish kafedrada 1 yilgacha

saqlanadi.

Mustaqil ta`lim bo`yicha olingan ballar joriy, oraliq va yakuniy nazorat

ballariga taqsimlanib qo`shiladi.

5 baholik

shkala

100

balllik

shkala

5 bahoik

shkala

100

Ballik

skala

5 baholik

shkala

100

ballik

shkala

5,00-4,96 100 4,30-4,26 86 3,60-3,56 72

4,95-4,91 99 4,25-4,21 85 3,55-3,51 71

4,90-4,86 98 4,20-4,16 84 3,50-3,46 70

4,85-4,81 97 4,15-4,11 83 3-45-3,41 69

4,80-4,76 96 4,10-4,06 82 3,40-3,36 68

4,75-4,71 95 4,05-4,01 81 3,35-3,31 67

4,70-4,66 94 400-3,96 80 3,30-3,26 66

4,65-4,61 93 3,95-3,91 79 3,25-3,21 65

4,60-4,56 92 3,90-3,86 78 3,20-3,16 64

4,55-4,51 91 3,85-3,81 77 3,15-3,11 63

4,50-4,46 90 3,80-3-76 76 3,10-3,06 62

4,45-4,41 89 3,75-3,71 75 3,o5-3,01 61

4,40-4,36 88 3,70-3,66 74 3,00 60

4,35-4,31 87 3,65-3,61 73 3,0 dan kam 60 dan

kam

312

«Umumiy pedagogika»

Ma’ruza mashg’ulotlarining mazmuni 3-4- semestr

№№

Bo’limlar bo’yicha ma’ruzalar nomi va

mazmuni

Ja

mi

au

dit

ori

ya

soa

ti

Ma

’ru

zala

r so

ati

JB

, O

B,

YA

B

Mu

sta

qil

ta

’lim

soati

1 2 3 4 5 6

Jami 108 20+28

I JARAYON

1. 1-Modul Pedagogika fan sifatida

Pedagogika fani, uning predmiti,metodologiyasi,

tadqiqot obyekti, metodlari.

2

2. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari 2

3. 2-modul. Didaktika –asoslari.

Didaktikaning maqsad va vazifalari.

2

4. Ta`lim mazmuni. 2

5. Ta`limni tashkil etish shakllari 2

6 Ta`limni tashxizlash. 2

7 Tarbiya jarayoninig mazmuni va mohiyati 2

8 3-Modul.Tarbiya va uning turlari.

O`zbekiston Respublikasida olib borilayotgan

ijtimoiy tarbiyaning umumiy vazifalari(axloqiy,

aqliy, jismoniy, estetik, ekologik tarbiya )

2

9 O`zbekiston Respublikasida olib borilayotgan

ijtimoiy tarbiyaning umumiy vazifalari(iqtisodiy,

huquqiy, g`oyaviy-siyosiy tarbia)

2

10 Tarbiyaning umumiy metodlari 2

Jami: 20 soat 26

II JARAYON

313

1 4-Modul.Pedagogika tarixi fan sifatida.

Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta`lim-tarbiya

va pedagogik fikrlar

2

2 VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta

osiyoda tarbiya maktab va pedagogik fikrlar.(Islom

dini goyalari)

2

3 VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta

osiyoda tarbiya maktab va pedagogik fikrlar.(Hadis

ilmining paydo bo`lishi)

2

4. Sharq uyg`onish davrida pedagogik fikrlarning

rivojlanishi.Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning

ilmiy merosi va uning didaktik qarshlari hamda

Abu Nasr Farobiyning ta`limiy-axloqiy qarashlari .

2

5 Abu Rayxon Beruniy hamda Abu Ali ibn Sinoning

ta`limiy-axloqiy qarashlari.

2

6 Sharq pedagogik ta`limotida ta`limiy-axloqiy

qarashlar. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig”,

Unsurul Maoliy Kaykovusning “Qobusnoma”

asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar.

2

7 Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul haqoyiq” va

Muslihiddin Sa`diyning “Guliston” asarida

ta`limiy-axloqiy qarashlar.

2

8 XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda

Movarounnaxrda tarbiya va maktab. Amir Temur,

Muhammad Tarag`ay Ulug`bek va Zahriddin

Muhammad Boburning asarlarida ta`lim-tarbiya

masalalarining ilgari surilishi.

2

9 Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy asarlarida

ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari surilishi.

2

10 Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz Koshifiy

asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari

surilishi.

2

11 XVII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha

tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji.

2

12 Hozirgi davrda jahon mamalakatlari ta`lim tizimi

va pedagogika fani rivoji. Amerika Qo`shma

shtatlarida va Yaponiya ta`lim tizimi. O`zbekiston

ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari.

2

314

13 Janubiy Karreya va Fransiya ta`lim tizimi.

O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik

yo`nalishlari.

2

14 Germaniya ta`lim tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi

va Hamkorlik yo`nalishlari.

2

Jami: 28

Umumiy soat: 48

«Umumiy pedagogika»

Seminar mashg’ulotlarining mazmuni 3-4- semestr

№№

Bo’limlar bo’yicha ma’ruzalar nomi va

mazmuni

Jam

i au

dit

ori

ya

so

ati

Sem

inar,

lab

ora

tori

ya,

Am

ali

y m

ash

g’u

lot

JB

, O

B,

YA

B

JB

, O

B,

YA

B

Mu

sta

qil

ta

’lim

so

ati

1 2 3 4 5 6

Jami 108 26+34

I JARAYON

1. Pedagogika fan sifatida. Pedagogikaning ilmiy tadqiqot

metodlari.

2

2. Shaxsning rivojlanishi, shakllanishi va tarbiya 2

3. O’zbekistonda na’lim tizimi. Ta’lim sohasida

davlat siyosatining asosiy tamoyillari

2

4. Zamonaviy maktab o`qituvchisining vazifalari. 2

5. Didaktika – ta l̀im nazariyasi sifatida 2

6 Ta l̀im jarayoni yaxlit tizim sifatida. Ta l̀im tamoyillari 2

7 Ta’lim metodlari va vositalari 2

8 Ta`limni tashkil etish turlari va shakllari 2

9 Ta`limni tashhis etish 2

315

10 Tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati 2

11 Tarbiya nazariyasi. Tarbiya jarayonining mohiyati,

mazmuni va tarbiya prinsiplari

2

12 Tarbiyaning umumiy metodlari va shakllari 2

13 Oilada tarbiya asoslari 2

Jami: 26 soat

II JARAYON

1 Milliy aksiologiya va undan boshlang`ich ta`lim

tizimida foydalanish

2

2 Ilmiy duyoqarashni shakllantirish va o`quvchilarni

aqliy tarbiyalash

2

3 Ma`naviy-axloqiy tarbiya shaxs dunyoqarashini

shakllantirishning muhim omili.

2

4. Fuqarolik tarbiyasining mazmuni va vazifalari 2

5 Mehnat va iqtisod tarbiyasining mohiyati, maqsad va

vazifalari

2

6 Nafosat va ekologik tarbiya haqida tushuncha. 2

7 Jismoniy tarbiya haqida tushuncha 2

8 Maktabni boshqarish va unga rahbarlik qilishning

qonun-qoidalari

2

9 Maktab hujjatlarini o`rganish va tahlil qilish 2

10 Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng qadimgi

davrlardan VII asrgacha ta`lim-tarbiya va pedagogi

fikrlar

2

11 VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta

Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogic fikrlar

2

12 Sharq uyg`onish davrida pedagogik fikrlarning

rivojlanishi

2

13 Sharq pedagogik ta`limotida ta`limiy-axloqiy

qarashlar

2

14 XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda

Movarounnaxrda tarbiya va maktab

2

316

15 XVII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha

tarbiya, maktab va pedagogic fikrlar rivoji

2

16 Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta`lim tizimi va

pedagogika fani rivoji

2

17 Janubiy Korreya, Fransiya va Germaniya ta`lim

tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik

yo`nalishlari

2

Jami: 34

Umumiy soat: 60

Pedagogika kursining

MA’RUZA MASHG’ULOTLARINING MAZMUNI Tqr

Ma’ruzalar nomi

Ha

r b

ir m

av

zu

uch

un

ajr

ati

lga

n s

oa

t

Ma

’ru

za

tu

ri

Ha

r b

ir m

ash

g’u

lot

uch

un

ajr

ati

lga

n b

all

1 2 3 4 5

I JARAYON

1. 1-Modul Pedagogika fan sifatida

Pedagogika fani, uning

predmiti,metodologiyasi, tadqiqot

obyekti, metodlari.

2

Ma’lumotli kirish

ma’ruza

4 ball

2. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari 2 Muammoli

ma’ruza

4 ball

3 2-modul. Didaktika –asoslari.

Didaktikaning maqsad va vazifalari.

2

Ko’rgazmali

ma’ruza

4 ball

4.

Ta`lim mazmuni..

2

Kurgazmali savol

javob ma’ruza

4 ball

5. Ta`limni tashkil etish shakllari

2

Maslahatli (savol-

javob, munozara)

ma’ruza

4 ball

6. Ta`limni tashxizlash. 2 Binar ma’ruza 4 ball

317

7. Tarbiya jarayoninig mazmuni va

mohiyati

2

Savol javob

munozara

ma’ruza

42 ball

8. 3-Modul.Tarbiya va uning turlari.

O`zbekiston Respublikasida olib

borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning

umumiy vazifalari(axloqiy, aqliy,

jismoniy, estetik, ekologik tarbiya )

2 Ko’rgazmali

ma’ruza

4 ball

9. O`zbekiston Respublikasida olib

borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning

umumiy vazifalari(iqtisodiy, huquqiy,

g`oyaviy-siyosiy tarbia)

2 Ma’lumotli

ma’ruza

4 ball

10. Tarbiyaning umumiy metodlari 2 Ma’lumotli

ko’rgazmali

ma’ruza

4 ball

Jami: 20 40 ball

II JARAYON

1. 4-Modul.Pedagogika tarixi fan

sifatida.

Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha

ta`lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

2 Ma’lumotli

ko’rgazmali

ma’ruza

1.7 ball

2. VII asrdan XIV asrning birinchi

yarmigacha O`rta osiyoda tarbiya

maktab va pedagogik fikrlar.(Islom

dini goyalari)

2 Savol javob

munozara

ma’ruza

1.7 ball

3. VII asrdan XIV asrning birinchi

yarmigacha O`rta osiyoda tarbiya

maktab va pedagogik fikrlar.(Hadis

ilmining paydo bo`lishi)

2 Savol javob

munozara

ma’ruza

1.7 ball

4. Sharq uyg`onish davrida pedagogik

fikrlarning rivojlanishi.Muhammad ibn

Muso al-Xorazmiyning ilmiy merosi va

uning didaktik qarshlari hamda Abu

Nasr Farobiyning ta`limiy-axloqiy

qarashlari.

2 Ma’lumotli

ma’ruza

1.7 ball

5 Abu Rayxon Beruniy hamda Abu Ali

ibn Sinoning ta`limiy-axloqiy

qarashlari.

2

Ma’lumotli

ko’rgazmali

ma’ruza

1.7 ball

318

6. Sharq pedagogik ta`limotida ta`limiy-

axloqiy qarashlar. Yusuf Xos

Hojibning “Qutadg`u bilig”, Unsurul

Maoliy Kaykovusning “Qobusnoma”

asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar.

2 Ma’lumotli

ma’ruza

1.7 ball

7. Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul

haqoyiq” va Muslihiddin Sa`diyning

“Guliston” asarida ta`limiy-axloqiy

qarashlar.

2 Ma’lumotli

ma’ruza

1.7 ball

8 XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI

asrda Movarounnaxrda tarbiya va

maktab. Amir Temur, Muhammad

Tarag`ay Ulug`bek va Zahriddin

Muhammad Boburning asarlarida

ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari

surilishi.

2

Ko’rgazmali

ma’ruza

1.7 ball

9 Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy

asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining

ilgari surilishi.

2 Savol javob

munozara

ma’ruza

1.7 ball

10. Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz

Koshifiy asarlarida ta`lim-tarbiya

masalalarining ilgari surilishi.

2 Savol javob

munozara

ma’ruza

1.7 ball

11. XVII asrdan XX asrning birinchi

yarmigacha tarbiya, maktab va

pedagogik fikrlar rivoji.

2 Ko’rgazmali

ma’ruza

1.7 ball

12. Hozirgi davrda jahon mamalakatlari

ta`lim tizimi va pedagogika fani rivoji.

Amerika Qo`shma shtatlarida va

Yaponiya ta`lim tizimi. O`zbekiston

ta`lim tizimi va Hamkorlik

yo`nalishlari.

2 Maslahatli (savol-

javob, munozara)

ma’ruza

1.7 ball

13. Janubiy Karreya va Fransiya ta`lim

tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va

Hamkorlik yo`nalishlari.

2

Maslahatli (savol-

javob, munozara)

ma’ruza

1.7 ball

14. Germaniya ta`lim tizimi. O`zbekiston

ta`lim tizimi va Hamkorlik

yo`nalishlari.

2 Maslahatli (savol-

javob, munozara)

ma’ruza

1.7 ball

Jami: 28 40 ball

Umumiy soat: 48

319

FANNI O’QITISHNING TAQVIMIY REJASI.(Ma`ruza)

TqR

Ma

shg

’ulo

t tu

rla

ri

Mavzu nomi Mashg’ulot

Yuklama

O’q

itu

vch

i im

zosi

SA

NA

SI

va

qti

Au

dit

ori

ya

Rej

ala

shti

ril

ga

n

Baja

rilg

an

1 2 3 4 5 6 7 8 9

I JARAYON

1 Ma’ruza 1-Modul Pedagogika fan sifatida

Pedagogika fani, uning

predmiti,metodologiyasi, tadqiqot

obyekti, metodlari.

2 Ma’ruza Rivojlanishning asosiy

qonuniyatlari

3 Ma’ruza 2-modul. Didaktika –asoslari.

Didaktikaning maqsad va

vazifalari.

4 Ma’ruza Ta`lim mazmuni..

5 Ma’ruza Ta`limni tashkil etish shakllari

6 Ma’ruza Ta`limni tashxizlash.

7 Ma’ruza Tarbiya jarayoninig mazmuni va

mohiyati

8 Ma’ruza 3-Modul.Tarbiya va uning

turlari.

O`zbekiston Respublikasida olib

borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning

umumiy vazifalari(axloqiy, aqliy,

jismoniy, estetik, ekologik tarbiya )

9 Ma’ruza O`zbekiston Respublikasida olib

borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning

umumiy vazifalari (iqtisodiy,

huquqiy, g`oyaviy-siyosiy tarbiya)

10 Ma’ruza Tarbiyaning umumiy metodlari

320

II JARAYON

1.

Ma’ruza

4-Modul.Pedagogika tarixi fan

sifatida.

Eng qadimgi davrlardan VII

asrgacha ta`lim-tarbiya va

pedagogik fikrlar

2 Ma’ruza VII asrdan XIV asrning birinchi

yarmigacha O`rta osiyoda tarbiya

maktab va pedagogik fikrlar.(Islom

dini goyalari)

3 Ma’ruza VII asrdan XIV asrning birinchi

yarmigacha O`rta osiyoda tarbiya

maktab va pedagogik fikrlar.(Hadis

ilmining paydo bo`lishi)

4

Ma’ruza

Sharq uyg`onish davrida pedagogik

fikrlarning rivojlanishi.Muhammad

ibn Muso al-Xorazmiyning ilmiy

merosi va uning didaktik qarshlari

hamda Abu Nasr Farobiyning

ta`limiy-axloqiy qarashlari .

5 Ma’ruza Abu Rayxon Beruniy hamda Abu

Ali ibn Sinoning ta`limiy-axloqiy

qarashlari.

6 Ma’ruza Sharq pedagogik ta`limotida

ta`limiy-axloqiy qarashlar. Yusuf

Xos Hojibning “Qutadg`u bilig”,

Unsurul Maoliy Kaykovusning

“Qobusnoma” asarida ta`limiy-

axloqiy qarashlar.

7 Ma’ruza Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul

haqoyiq” va Muslihiddin

Sa`diyning “Guliston” asarida

ta`limiy-axloqiy qarashlar.

8 Ma’ruza XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI

asrda Movarounnaxrda tarbiya va

maktab. Amir Temur, Muhammad

Tarag`ay Ulug`bek va Zahriddin

Muhammad Boburning asarlarida

ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari

surilishi.

9 Ma’ruza Abdurahmon Jomiy, Alisher

Navoiy asarlarida ta`lim-tarbiya

321

masalalarining ilgari surilishi.

10 Ma’ruza Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz

Koshifiy asarlarida ta`lim-tarbiya

masalalarining ilgari surilishi.

11 Ma’ruza XVII asrdan XX asrning birinchi

yarmigacha tarbiya, maktab va

pedagogik fikrlar rivoji.

12 Ma’ruza Hozirgi davrda jahon mamalakatlari

ta`lim tizimi va pedagogika fani

rivoji. Amerika Qo`shma

shtatlarida va Yaponiya ta`lim

tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va

Hamkorlik yo`nalishlari.

13 Ma’ruza Janubiy Karreya va Fransiya ta`lim

tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va

Hamkorlik yo`nalishlari.

14 Ma’ruza Germaniya ta`lim tizimi.

O`zbekiston ta`lim tizimi va

Hamkorlik yo`nalishlari.

FANNI O’QITISHNING TAQVIMIY REJASI.(Seminar)

TqR

Ma

shg

’ulo

t tu

rla

ri

Mavzu nomi Mashg’ulot

Yuklama

O’q

itu

vch

i im

zosi

SA

NA

SI

vaq

ti

Au

dit

ori

ya

Rej

ala

shti

ril

gan

B

aja

rilg

an

1 2 3 4 5 6 7 8 9

I JARAYON

1 Seminar Pedagogika fan sifatida.

Pedagogikaning ilmiy tadqiqot

metodlari.

2 Seminar Shaxsning rivojlanishi, shakllanishi va

tarbiya

3 Seminar O’zbekistonda na’lim tizimi.

Ta’lim sohasida davlat siyosatining

asosiy tamoyillari

322

4 Seminar Zamonaviy maktab

o`qituvchisining vazifalari.

5 Seminar Didaktika – ta l̀im nazariyasi sifatida

6 Seminar Ta l̀im jarayoni yaxlit tizim sifatida.

Ta l̀im tamoyillari

7 Seminar Ta’lim metodlari va vositalari

8 Seminar Ta`limni tashkil etish turlari va

shakllari

9 Seminar Ta`limni tashhis etish

10 Seminar Tarbiya jarayonining mazmuni va

mohiyati

11 Seminar Tarbiya nazariyasi. Tarbiya

jarayonining mohiyati, mazmuni va

tarbiya prinsiplari

12 Seminar Tarbiyaning umumiy metodlari va

shakllari

13 Seminar Oilada tarbiya asoslari

JAMI: 26 soat

II JARAYON

1.

Seminar

Milliy aksiologiya va undan

boshlang`ich ta`lim tizimida

foydalanish

2. Seminar Ilmiy duyoqarashni shakllantirish va

o`quvchilarni aqliy tarbiyalash

3. Seminar Ma`naviy-axloqiy tarbiya shaxs

dunyoqarashini shakllantirishning

muhim omili.

4. Seminar Fuqarolik tarbiyasining mazmuni va

vazifalari

5. Seminar Mehnat va iqtisod tarbiyasining

mohiyati, maqsad va vazifalari

6. Seminar Nafosat va ekologik tarbiya haqida

tushuncha.

7. Seminar Jismoniy tarbiya haqida tushuncha

323

8. Seminar Maktabni boshqarish va unga

rahbarlik qilishning qonun-

qoidalari

9. Seminar Maktab hujjatlarini o`rganish va

tahlil qilish

10. Seminar Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng

qadimgi davrlardan VII asrgacha

ta`lim-tarbiya va pedagogi fikrlar

11. Seminar VII asrdan XIV asrning birinchi

yarmigacha O`rta Osiyoda tarbiya,

maktab va pedagogic fikrlar

12. Seminar Sharq uyg`onish davrida pedagogik

fikrlarning rivojlanishi

13. Seminar Sharq pedagogik ta`limotida

ta`limiy-axloqiy qarashlar

14. Seminar XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI

asrda Movarounnaxrda tarbiya va

maktab

15 Seminar XVII asrdan XX asrning birinchi

yarmigacha tarbiya, maktab va

pedagogic fikrlar rivoji

16 Seminar Hozirgi davrda jahon mamlakatlari

ta`lim tizimi va pedagogika fani

rivoji

17 Seminar Janubiy Korreya, Fransiya va

Germaniya ta`lim tizimi.

O`zbekiston ta`lim tizimi va

Hamkorlik yo`nalishlari

Jami: 34 soat

Umumiy

soat:

60 soat

324

I JARAYON

UMUMIY PEDAGOGIKA

MA’RUZA MASHG’ULOTI MAVZULARI

(20 soat)

1-Modul Pedagogika fan sifatida

1- mavzu: Pedagogika fani, uning predmiti,metodologiyasi, tadqiqot

obyekti, metodlari. (2 soat).

REJA:

1. 1. Pedagogika fani va uning asosiy kategoriyalari.

2. Pedagogika fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi.

3. Pedagogik fanlari tizimi. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.

4. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot metodlari.

IPT – Ma’lumotli kirish ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

2.-mavzu: Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari. (2 soat)

1. Pedagogikada “odam”, “inson” va “shaxs” Shaxs haqida tushuncha. Individ —

shaxs, shaxsning o’ziga xosligi.

2. Shaxs shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar (irsiyat, muhit, tarbiya).

3. Bola shaxsi — tarbiya obyekti va subyekti sifatida.

4. O’quvchi-yoshlarni yosh xususiyatlariga ko’ra davrlarga bo’lish.

5. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxsning shakllanishi.

IPT – Muammoli ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

2-modul. Didaktika –asoslari.

3-mavzu: Didaktikaning maqsad va vazifalari. (2 SOAT)

REJA

1 Ta’lim nazariyasi (didaktika) pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida.

2. Didaktikaning maqsad va vazifalari.

3. Ta’lim jarayonining mohiyati. O’qitish va o’rganish jarayonlari tavsifi, o’quv jarayonida ularning o’zaro bog’liqligi.

4.O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi.

5. Ta’lim tamoyillari va qonuniyatlari. IPT – Ko’rgazmali ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

4-mavzu: Ta`lim mazmuni. (2 soat)

REJA:

1. Ta’lim metodlari va uning klassifikatsiyasi. 2. Ta’lim metodlarini optimal tanlash.

325

3. Ta’lim vositalari va ular haqida ma’lumot

4. Ta’lim vositalarining didaktik imkoniyatlari. IPT – Ko’rgazmali ma’ruza

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

5-mavzu: Ta`limni tashkil etish shakllari.(2 soat).

REJA:

1. Ta’limni tashkil etish shakllari tushunchasi va ta’lim turlari.

2. Dars-ta’limning tashkil etish shakli 3. Darsning turlari va tuzilishi. Nostandart darslar.

4. Ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllari.

5. O’qituvchining darsga tayyorlanishi. IPT – Kurgazmali savol-javob ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

6-mavzu: Ta`limni tashxizlash (2 soat). REJA:

1. Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati.

2. O’quv jarayonida nazorat va hisobga olish funktsiyalari.

3. Ta’lim olganlikni tashxis etish tamoyillari. 4. O’quv faoliyati natijalarini hisobga olish turlari, shakllari va metodlari.

5.O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarni baholash mezonlari. IPT – Maslahatli (savol-javob, munozara) ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

7-mavzu: Tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati. (2 soat). REJA:

1. Tarbiya tushunchasi, tarbiyaning maqsadi va umumiy vazifalari.

2. Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. 3. Tarbiya qonuniyatlari.

4. Tarbiya prinsiplari. IPT – Binar ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

3-Modul.Tarbiya va uning turlari.

8-mavzu: O`zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning umumiy vazifalari (axloqiy, aqliy, jismoniy, estetik,

ekologik tarbiya)(2 soat). REJA:

1. Axloqiy, aqliy, jismoniy, estetik va ekologik tarbiya haqida tushuncha. 2. Axloqiy, aqliy, jismoniy, estetik va ekologik tarbiyaning vazifalari.

3.Axloqiy, aqliy, jismoniy, estetik va ekologik tarbiyani amalga oshirish

yo`llari.

4. Axloqiy, aqliy, jismoniy, estetik va ekologik tarbiyani amalga oshirish

vositalari. IPT – savol-javob, munozara ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

326

9-mavzu: O`zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ijtimoiy

tarbiyaning umumiy vazifalari (iqtisodiy, huquqiy, g`oyaviy-siyosiy

tarbiya) (2 soat). REJA:

1. Iqtisodiy, huquqiy va g`oyaviy-siyosiy tarbiya haqida tushuncha.

2. Iqtisodiy, huquqiy va g`oyaviy-siyosiy tarbiyaining vazifalari

3. Iqtisodiy, huquqiy va g`oyaviy-siyosiy tarbiyani amalga oshirish yo’llari

4. Iqtisodiy, huquqiy va g`oyaviy-siyosiy tarbiyaini amalga oshirish vositalari IPT – ko’rgazmali ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

10-mavzu: Tarbiyaning umumy metodlari. (2 soat)

REJA:

1. Tarbiya metodlari haqida tushuncha va tarbiya metodlari tasnifi.

2. O’quvchilarda ijtimoiy ongni shakllantirish metodlari.

3. O’quvchilarda xulq-atvonir shakllantirish va faoliyatni yo’lga quyish metodlari. 4. Pedagogik rag’batlantirish va xulq-atvorni tuzatish metodlari

IPT – ma’lumotli ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

II JARAYON

4-modul. Pedagogika tarixi fan sifatida

11-mavzu: Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta`lim-tarbiya va pedagogik fikrlar (2 soat)

REJA:

1.“Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari.

2. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti.

3. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi. IPT – ko’rgazmali ma’lumotli ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

12-mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta osiyoda tarbiya maktab va pedagogik fikrlar.(Islom dini goyalari) (2

soat) REJA:

1.Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri.

2.Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni.

3.Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai. IPT – ko’rgazmali ma’lumotli ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

13.-mavzu : VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta

osiyoda tarbiya maktab va pedagogik fikrlar.(Hadis ilmining paydo bo`lishi) (2 soat)

327

REJA:

1.Hadis ilmining paydo bo’lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso

at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi.

2.So`fiylik ta`lomoti. Ahmad Yassaviy, Xo`ja Abduxoliq G`ijduvoniy, Bahouddin

3.Naqshband g`oyalarining ta`lim – tarbiyaga ta`siri.

IPT – ma’lumotli ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

14-mavzu: Sharq uyg`onish davrida pedagogik fikrlarning

rivojlanishi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning ilmiy merosi va uning didaktik qarashlari hamda Abu Nasr Farobiyning ta`limiy-

axloqiy qarashlari. REJA:

1. Sharq Uyg`onish davrida ilm-fan va madaniyat

2. Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari.

3. Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar. IPT – ko’rgazmali ma’lumotli ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

15-mavzu: Abu Rayxon Beruniy hamda Abu Ali ibn Sinoning

ta`limiy-axloqiy qarashlari. REJA:

1. Abu Rayxon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari.

2. Abu Ali ibn Sinoning tarbiya va ta’lim haqidagi qarashlari. IPT – Maslahatli (savol-javob, munozara) ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

16-mavzu: Sharq pedagogik ta`limoyida ta`limiy-axloqiy qarashlar. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg`u bilik”, Unsurul Maoliy

Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar. REJA:

1. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” asari – pandnoma asar sifatida.

2. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ta`limiy-axloqiy g`oyalarning yoritilishi. IPT – Kurgazmali savol-javob ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

17-mavzu: Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul haqoyiq” va Muslihiddin

Sa`diyning “Guliston” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar. REJA:

1. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar.

2. Muslihiddin Sa`diyning “Guliston” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar. IPT – ma’lumotli ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

18-mavzu: XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda

Movarounnaxrda tarbiya va maktab. Amir Temur, Muhammad

328

Tarag`ay Ulug`bek va Zahriddin Muhammad Boburning asarlarida

ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari surilishi. REJA:

1. XIV-XVI asrlarda tarbiy, maktab va pedagogik fikr taraqqiyoti. 2. Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo etilishi va

uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo’shgan hissasi.

3. Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari.

4. Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari. IPT – savol-javob, munozara ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

19-mavzu: Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy asarlarida ta`lim-

tarbiya masalalarining ilgari surilishi. REJA:

1. Abdurahmon Jomiy asarlarida ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari surilishi.

2. Alisher Navoiyning asarlarida tarbiya va insonparvarlik masalalari. IPT – savol-javob, munozara ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

20-mavzu: Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz Koshifiy asarlarida

ta`lim-tarbiya masalalarining ilgari surilishi. REJA:

1. Jaloliddin Davoniyning asarlarida ta`lim – tarbiya masalalarining ilgari surilishi.

2. Husayn Voiz Koshifiyning ta`lim-tarbiya haqidagi qarashlari. IPT – savol-javob, munozara ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

21-mavzu: XVII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha tarbiya,

maktab va pedagogik fikrlar rivoji. REJA:

1. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.

2. Chor Rossiyasining ta’lim siyosati.

3. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-tuzem

maktablarining tashkil etilishi. 4. Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi.

5.Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir

Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik

xizmatlari. IPT – Maslahatli (savol-javob, munozara) ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

22-mavzu: Hozirgi davrda jahon mamalakatlari ta`lim tizimi va pedagogika fani rivoji. Amerika Qo`shma shtatlarida va Yaponiya

ta`lim tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari. REJA:

1.O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari. 2. Amerika Qo`shma shtatlari ta`lim tizimi.

3. Yaponiya ta`lim tizimi. IPT – savol-javob, munozara ma’ruza

329

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

23-mavzu: Janubiy Korreya va Fransiya ta`lim tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari.

REJA:

1.Janubiy Korreya ta`lim tizimi.

2.Fransiya talim tizimi va hamkorlik . IPT – savol-javob, munozara ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

24-mavzu: Germaniya ta`lim tizimi. O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari.

REJA:

1.Germaniya ta`lim tizimi.

2.Germaniyada boshlang`ich ta`limning o`ziga xos xususiyatlari. IPT – savol-javob, munozara ma’ruza

IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

UMUMIY PEDAGOGIKA

SEMINAR MASHG’ULOTI MAVZULARI.

(I J: 26 SOAT SEMINAR, II J: 34 SOAT SEMINAR )

1- mavzu: Pedagogika fan sifatida. Pedagogikaning ilmiy tadqiqot

metodlari.(2 soat).

REJA:

1.Pedagogika fanining mavzusi., maqsadi va vazifalari.

2.Pedagogika fanining kategoriyalari va tushunchalari

3.Pedagogika fanining tuzilishi. Pedagogika fanining tarmoqlari.

4.Asosiy pedagogik jarayonlar va ularning o’ziga hos xususiyatlari.

5.Pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari va ularning tavsifi.

I PT – Zig-zag strategiyasi IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

2.-mavzu: Shaxsning rivojlanishi, shakllanishi va tarbiya.(2 soat)

REJA:

1. Pedagogikada “odam”, “inson” va “shaxs” Shaxs haqida tushuncha. Individ —

shaxs, shaxsning o’ziga hosligi.

2. Shaxs rshakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar (irsiyat, muhit, tarbiya). Shaxs

rivojlanishi va tarbiyasining o’zaro uyg’unligi.

3. Bola shaxsi — tarbiya obyekti va subyekti sifatida. Shaxs faoliyati. O’quvchi-

yoshlarni yosh xususiyatlariga ko’ra davrlarga bo’lish.

4.Ijtimoiylashuv jarayonida shaxsning shakllanishi.

IPT – Aqliy hujum metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

330

3.-mavzu: O’zbekistonda na’lim tizimi. Ta’lim sohasida davlat siyosatining

asosiy tamoyillari (2 soat)

REJA:

1.O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi” Qonuni va “Kadrlar

tayyorlash milliy dasturi” hamda ularning jamiyat taraqqyotidagi o’rni.

2.Uzluksiz ta’lim tizimi haqida tushuncha. O’zbekistonda uzluksiz ta’lim

turlari.

3.Hozirgi davrda jahon mamlakatlarida ta’lim tizimi

IPT – bahs-munozara

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

4-mavzu: Zamonaviy maktab o`qituvchisining vazifalari.(2 soat)

REJA:

1. Zamonaviy oqituvchi deganda nimani tushunasiz.

2. Zamonaviy o`qituvchiga qo`yiladign pedagogik talablar

3. Zamonaviy maktab o`qituvchisining vazifalari.

4. Pedagogning kasbiy fazilatlari. Pedagogik mahorati.

5.Pedagogik faoliyatda ijodkorlik.

6. Psixologik –pedagogik bilimlar integratsiyasi.

7.Ta l̀im tizimi boshqaruvi.

I PT – Zig-zag strategiyasi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

5-Mavzu: Didaktika – ta`lim nazariyasi sifatida

REJA:

1 Ta’lim nazariyasi (didaktika) pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida.

2. Didaktikaning maqsad va vazifalari.

3. Ta’lim jarayonining mohiyati. O’qitish va o’rganish jarayonlari tavsifi, o’quv jarayonida ularning o’zaro bog’liqligi.

4.O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi.

5. Ta’lim tamoyillari va qonuniyatlari.

IPT – bahs-munozara

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

6 - mavzu: Ta`lim jarayoni yaxlit tizim sifatida. Ta`lim tamoyillari.

(2soat)

REJA:

1.Yaxlit pedagogik jarayon tushunchasi va uning tuzilishi.

2. Pedagogik jarayon qonuniyatlari va tamoyillari.

3. Yaxlit pedagogik jarayonda tarbiyaning mohiyati va maqsadi.

331

4. Pedagogik jarayon bosqichlarining tavsifi.

IPT – Aqliy hujum metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

7-mavzu Ta’lim metodlari va vositalari (2 soat)

REJA:

1.Ta’lim metodlari haqida tushuncha.

2.Hozirgi zamon didaktikasi va xususiy metodikasida ta’lim metodlarini

tavsiflashga turlicha yondashuvlar.

3.Ta`lim jarayonida qo`llaniladigan vositalar.

IPT – bahs-munozara IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

8-mavzu: Ta`limni tashkil etish turlari va shakllari.(2 soat).

REJA:

1. Ta’limni tashkil etish shakllari tushunchasi va ta’lim turlari.

2. Dars-ta’limning tashkil etish shakli

3. Darsning turlari va tuzilishi. Nostandart darslar. 4. Ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllari.

5. O’qituvchining darsga tayyorlanishi.

IPT – kichik guruhlarda ishlash

IAT vositasi- flomaster, vatman, karton, flepchat, diagramma, tablitsa

9-mavzu: Ta`limni tashhis etish (2 soat).

REJA:

1.Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati.

2. O’quv jarayonida nazorat va hisobga olish funktsiyalari.

3. Ta’lim olganlikni tashxis etish tamoyillari.

4. O’quv faoliyati natijalarini hisobga olish turlari, shakllari va metodlari.

5.O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarni baholash mezonlari.

IPT – kichik guruhlarda ishlash

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

10-mavzu: Tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati. (2 soat).

REJA:

1. Tarbiya tushunchasi, tarbiyaning maqsadi va umumiy vazifalari.

2. Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari.

3. Tarbiya qonuniyatlari.

4. Tarbiya prinsiplari.

IPT – kichik guruhlarda ishlash

IAT vositasi- flomaster, vatman, karton, flepchat, diagramma, tablitsa

332

11-mavzu Tarbiya nazariyasi. Tarbiya jarayonining mohiyati,

mazmuni va tarbiya prinsiplari.(2 soat)

REJA:

1.Tarbiya jarayoni tushunchasi va tuzilishi. Tarbiya jarayoni qonuniyatlari.

2.Tarbiya jarayoni mohiyati va o’ziga hos xususiyatlari.

3.Tarbiya mazmuni

4. Tarbiya prinsiplari. Unga qo’yiladigan talablar tavsifi.

IPT – Aqliy hujum metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

12-mavzu. Tarbiyaning umumiy metodlari va shakllari (2 soat).

REJA:

1. Tarbiya metodlari haqida tushuncha.

2. Tarbiya metodlarining maqsadi, mazmuni

3.O’zbek xalq pedagogikasida tarbiya metodlari.

4.Tarbiya usullari; muhokama, ishonch bildirish, tushunish, hamdardlik

bildirish, rag’batlantirish tanqid va boshqalar.

5.Tarbiyaviy soat, tarbiyaviy tadbirlar, bayramlar, qadriyatlar, urf-odatlar,

udumlar tarbiya shakli sifatida.

I PT – Zig-zag strategiyasi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

13-mavzu: Oilada tarbiya asoslari (2 soat)

1.Shaxs shakllanishida oilaning o`rni va ahamiyati.

2.Oila tarbiya maskani.

3.Oila, maktab, hamkorligi konsepsiyasi IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

II JARAYON

(seminar mashg`ulotlari mavzulari)

1 - mavzu: Milliy aksiologiya va undan boshlang`ich ta`lim tizimida

foydalanish(2 soat)

REJA:

1.Milliy aksiologiya haqida umumiy tushuncha

2.O`qish, Odobnoma darslari va sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish orqali

o`quvchilarda milliy aksiologik tushunchalarni shakllantirish.

333

3.”Intervyu”, “Debat”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Bumerang” kabi metodlar

orqali o`quvchilarda milliy aksiologik tushunchalar haida bilimlar hosil qilish.

4.Boshlang`ich sinf o`quvchilarida milliy aksiologik tushunchalarni shakllantirishda

multimediya vositalaridan foydalanish.

IPT – kichik guruhlarda ishlash

IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

2-mavzu: Ilmiy duyoqarashni shakllantirish va o`quvchilarni aqliy

tarbiyalash.(2 soat)

REJA:

1. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari.

2.Ilmiy dunyoqarash orqali o`quvchilarning aqliy salohiyatini rivvojlantirish.

3.Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda interfaol metodlarning o`rni.

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

3-mavzu: Ma`naviy-axloqiy tarbiya shaxs dunyoqarashini

shakllantirishning muhim omili. (2 soat).

REJA:

1. Axloq va axloqiy tarbiya to`g`risida tushuncha.

2. Axloqiy tarbiyaning vazifalari

3.Ma`naviy-axloqiy tarbiya haqida tushuncha. (Vatanparvarlik va baynalminallik ruhida tarbiyalash)

4. Maktabda ma`naviy-axloqiy tarbiyani amalga oshirish yo’llari

IPT – Aqliy hujum metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

4-mavzu: Fuqarolik tarbiyasining mazmuni va vazifalari.(2 soat) REJA:

1. Fuqarolik tarbiya haqida tushuncha.

2. Fuqarolik tarbiyaning vazifalari

3. Fuqarolik tarbiyani amalga oshirish yo`llari 4. Fuqarolik tarbiyani amalga oshirish vositalari

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

5-mavzu: Mehnat va iqtisod tarbiyasining mohiyati, maqsad va vazifalari. (2 soat). 1. Mehnat va iqtisod tarbiyasi haqida tushuncha.

2. Mehnat va iqtisod tarbiyaning vazifalari

3. Mehnat va iqtisod tarbiyasini amalga oshirish yo’llari

4. Mehnat va iqtisod tarbiyasini amalga oshirish vositalari IPT – B.B.B metodi

334

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

6-mavzu: Nafosat va ekologik tarbiya haqida tushuncha (2 soat).

REJA:

1. Nafosat va ekologik tarbiyaning mohiyati.

2. Nafosat va ekologik tarbiyaning vazifalari 3. Nafosat va ekologik tarbiyaning mazmuni

4. Nafosat va ekologik tarbiya berish vositalari

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

7-mavzu. Jismoniy tarbiya haqida tushuncha (2 soat)

REJA:

1. Jismoniy tarbiyaning mohiyati.

2. Jismoniy tarbiyaning vazifalari

3. Jismoniy tarbiyaning mazmuni

4. Jismoniy tarbiya berish vositalari

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

8-mavzu: Maktabni boshqarish va unga rahbarlik qilishning qonun-

qoidalari.(2soat) REJA:

1. Boshqaruv haqida tushuncha

2.Menejment va boshqaruv tushunchalari

3. Boshqaruv prinsiplari

IPT – kichik guruhlarda ishlash IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

9-mavzu: Maktab hujjatlarini o`rganish va tahlil qilish.(2soat) REJA:

1. Ichki nazorati haqida tushuncha

2. Maktab metodika kengashi

3. Maktab direktori va uning o`rinbosarlari ish faoliyatini o`rganish IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

10-mavzu: Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng qadimgi davrlardan VII

asrgacha ta`lim-tarbiya va pedagogi fikrlar.(2soat) REJA:

1. “Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari.

2. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar

taraqqiyoti.

3. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining yoritilishi.

IPT – kichik guruhlarda ishlash IAT vositasi- flepchat, diagramma, tablitsa

335

11-mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O`rta Osiyoda

tarbiya, maktab va pedagogic fikrlar .(2soat) REJA:

1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. 2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni.

3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai.

4. Hadis ilmining paydo bo’lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso

at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi.

5. So`fiylik ta`lomoti. Ahmad Yassaviy, Xo`ja Abduxoliq G`ijduvoniy, Bahouddin

Naqshband g`oyalarining ta`lim – tarbiyaga ta`siri. IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

12-mavzu: Sharq uyg`onish davrida pedagogik fikrlarning

rivojlanishi. (2soat) REJA:

1.Sharq Uyg`onish davrida ilm-fan va madaniyat

2. Abu Abdulloh Xorazmiyning didaktik qarashlari.

3. Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar.

1. Abu Rayxon Beruniyning ilmiy-pedagogik qarashlari.

2. Abu Ali ibn Sinoning tarbiya va ta’lim haqidagi qarashlari.

IPT – 6x6x6x6 metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

13-mavzu: Sharq pedagogik ta`limotida ta`limiy-axloqiy qarashlar.

(2soat) REJA:

1. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” asari – pandnoma asar sifatida.

2. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ta`limiy-axloqiy g`oyalarning yoritilishi.

3. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar.

4. Muslihiddin Sa`diyning “Guliston” asarida ta`limiy-axloqiy qarashlar. IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

14-mavzu: XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movarounnaxrda

tarbiya va maktab.(2soat) REJA:

1. XIV-XVI asrlarda tarbiy, maktab va pedagogik fikr taraqqiyoti.

2. Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo etilishi va

uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo’shgan hissasi.

3. Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari.

4. Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdurahmon Jomiy, A.Navoiylarning pedagogik fikrlari.

IPT – B.B.B metodi

IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

336

15-mavzu: XVII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha tarbiya,

maktab va pedagogic fikrlar rivoji. (2soat)

REJA:

1. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.

2. Chor Rossiyasining ta’lim siyosati. 3. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-tuzem

maktablarining tashkil etilishi.

4. Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi.

5. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir

Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik

xizmatlari.

I PT – Zig-zag strategiyasi IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

16-mavzu: Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta`lim tizimi va

pedagogika fani rivoji.(2soat) REJA:

1.O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari.

2. Amerika Qo`shma shtatlari ta`lim tizimi.

3. Yaponiya ta`lim tizimi.

IPT – savol-javob, munozara IAT vositasi- organayzer, diagramma, tablitsa

17-mavzu: Janubiy Korreya, Fransiya va Germaniya ta`lim tizimi.

O`zbekiston ta`lim tizimi va Hamkorlik yo`nalishlari. (2soat) REJA:

1.Janubiy Korreya ta`lim tizimi. 2.Fransiya talim tizimi va hamkorlik . 3.Germaniya ta`lim tizimi.

4.Germaniyada boshlang`ich ta`limning o`ziga xos xususiyatlari.

IPT – 6x6x6x6 metodi IAT vositasi- vidioproektor, diagramma, perfokartalar

Seminar mashg’ulotlar bo’yiha ko’rsatma va tavsiyalar.

Seminar mashg‘ulotlari uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi.

I Pedagogikaning umumiy asoslari

2.Shaxsning rivojlanishi, tarbiyasi va ijtimoiylashuvi.

3.O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning mohiyati.

4.Zamonaviy maktab o‘qituvchisining vazifalari Pedagogning kasbiy fazilatlari.

Pedagogik mahorat. Pedagoglik faoliyatida ijodkorlik. Psixologik -pedogogik

bilimlar integrastiyasi. Ta’lim tizimi boshqaruvi.

5.Didaktika -ta’lim nazariyasi sifatida.

6.Та’lim jarayoni yaxlit tizim sifatida.Ta’lim tamoyillari. 7.Ta’lim metodlari va vositalari.

8.Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari.

337

9.Ta’limni tashhis etish.

10.Tarbiyajarayoni mohiyati va mazmuni.

11 .Bolalar tarbiya jamoasi va yagona pedagogik jarayonning asosiy shakli.

12.Tarbiyaning umumiy metodlari.

13.Oilada tarbiya asoslari.

14.Milliy aksiologiya va undan boshlang‘ich ta’lim tizimida foydalanish imkoniyatlari.

I5.Ilmiy dunyoqarashni shaklantirish vao'quvchilami aqliy tarbiyalash.

16.Ma’naviy-axloqiy tarbiya shaxs dunyoqarashini shakllantirishning muhim

omili.

17.FuqaroIik tarbiyasining mazmuni va vazifalari.

18 .Mehnat va iqtisod tarbiyasining mohiyati, maqsad va vazifalari. 19.Nafosat va ekologik tarbiya haqida tushuncha.

20.Jismoniy tarbiya haqida tushuncha.

21 .Maktabni boshqarish va unga rahbarlik qilishning qonun qoidalari

22.Maktab hujjatlarini o‘rganish va tahiil qilish

23.Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha

ta’limtarbiya va pedagogik fikrlar.

24.VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O‘rta Osiyoda tarbiya, maktab va

pedagogik fikrlar

25.Sharq uyg‘onish davrida pedagogik fikriaming rivojianishi

26.Sharq pedagogik ta’limotida ta’Iimiy-axloqiy qarashlar.

27.XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movarounnaxrda tarbiya va maktab 28.XVII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik

fikrlar rivoji

29.Hozirgi davrdajahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji.

30.Pedagogik mahorat fanining umumiy asoslari.

3 1 .Pedagogik fikr tarixi va maktab amaliyotida o ‘qituvchi mahorati masalalari

32.Pedagogik qobiliyat, qobiliyatning psixologik - pedagogik tasnifi 33.Тurli xildagi muloqotni tashkil etishda milliy madaniy asoslar va

umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi

34.Pedagogik texnika haqida tushuncha

35.Dars jarayonida muammoli vaziyatlardan foydalanishda o‘qituvchining

mahorati va ijodkorligi

36.Korreksion (maxsus) pedagogika 37.Ijtimoiy pedagogika qarashlarning paydo bo‘lishi va rivojianishi

38.O ‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika fanining rivojlanish shart-sharoitlari

39.Ijtimoiylashuv ijtimoiy pedagogik hodisa sifatida

40.Oila mahalla bilan olib boriladigan ijtimoiy pedagogik faoliyat.

41.Maktab yoshidagi bolalar bilan olib boradigan faoliyati.

42.Pedagogik amaliyotni tashkil etishning shakli va mazmuni

Mustaqil ta’lim va mustaqil ishlar

Mustaqil ta’lim uuchun tavsiya etilgan mavzular:

338

1.O'zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning

mohiyati.

2.Pedagogika fanining predmeti, maqsadi, vazifasi, ilmiy tadqiqot metodlari.

3.Shaxsning rivojianishi, tarbiyasi va ijtimoiylashuvi. tarbiya maqsadi va

vazifalari.

4.Didaktika ta’lim nazariyasi sifatida. Ta’lim paradigmalari 5.Ta’lim jarayoni yagona pedagogik tizim sifatida. Ta’lim tamoyillari.

6.Ta’lim metodlari va vositalari. Ta’limni tashhis etish.

7.Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars - ta’limni tashkil etishning asosiy

shakli.

8. Tarbiya jarayoning mohiyati, mazmuni, tarbiya tamoyillari va metodlari.

9. O'quvchilar jamoasi - yagona pedagogik jarayonning asosiy shakli. 10. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va o'quvchilami aqliy tarbiyalash.

11. Fuqarolik tarbiyasi. O'quvchilaming yuksak ma’naviy-ahloqiy tarbiyasi.

12. 0'zbekiston respublikasi ta’lim tizimi. (ta’lim sohasidagi davlat siyosatining

asosiy tamoyillar.

13. Pedagogika tarixi kursiga kirish. eng kadimgi davrlardan VII asrgacha ta ’lim -

tarbiya va pedagogik fikrlar. 14. Sharq uyg‘onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-Xorazmiy, al-Forobiy,

Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolaming ta’lim -tarbiyaga oid qarashlari.

15. XIV-XVI asrlardamovarounnahrdata’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar.

16. XIV-XVI asrlarda movarounnahrda ta’Iim-tarbiya va pedagogik fikrlar.

17. XVII-XIX asming birinchi yarmida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar.

18. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ta ’lim va pedagogik fikrlar (Anbar otin, Furqat, Saidahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniylaming ta ’Iim-tarbiya

taraqqiyotidatutgan o'rni) .

19. Mustaqil O'zbekistonda ta ’lim va pedagogik fikr taraqqiyoti.

20. Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi bayoni. Yan Amos

Komenskiyning

pedagogik sistemasi. 21. Rus pedagog olimlari va ulaming pedagogik g‘oyaIari. K.D.Ushinskiyning

pedagogik nazariyasi va didaktik ta’limoti.

22. Iqtisodiy rivojiangan xorijiy davlatlarda ta ’lim tizimi.

23. O'quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash.

24. Bolalar tarbiyajamoasi - yagona pedagogik jarayormmg asosiy shakli.

25. Nafosat tarbiyas.Uning maqsad va vazifalari. 26. Mehnat tarbiyasi. Uning maqsad va vazifalari.

27. Oiladatarbiya asoslari.

28. Pedagogik faoliyatda tarbiya turlari va usularidan foydalanish imkoniyatlari.

29. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ekologik tarbiya berishning maqsad va

vazifalari.

30. BosUang’ich sinf o’quvchDariga nafosat tarbiyasini berishda pedagogik etika. 31. Maktab hujjatlarini o’rganish va tahlil qilish.

339

32. Boshlang’ich ta'lim fanlarini o’qitilish jarayonida sharq mutafakkirlari

merosidan

foydalanish.(o’qish va odobnoma darslari misolida).

33. Boshlang’ich ta'lim fanlarini o’qitilish jarayonida sharq mutafakkirlari

merosidan

foydalanish.(atrofimizdagi olam va matematika darslari misolida) 34. A.Navoiyning “Mahbub- ul- qulub” asarining pedagogik tahlili.

35. A.Avloniyning pedagogik qarashlari.

36. Pedagogik masala va vaziyatlami echishda kasbga oid bilimlardan foydalanish.

37. Pedagoglik kasbi haqida sharq va g'arb olimlarining qonuniyatlaridan

foydalanish.

38. Pedagogik faoliyatni tashkil etishda muloqatga kirishishinini rivojlantirish. 39. O'quv materialini didaktik jihatdan qayta ishlay olishni shakllantirish.

40. Dars jarayonida muammoli vaziyatlardan foydalanishda o'kituvchining

mahorati

va ijodkorligi.

Dasturning informatsion-uslubiy ta`minoti

Mazkur fanni o`qitish jarayonida ta`limning zamonavviy metodlari, peagogik va axborot texnologiyalari qo`llanishi nazarda tutilgan .

-ma`ruza mashg`ulotlarida zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida

elektron-didaktik texnologiyalardan, aqliy hujum, guruhli fikrlash pedagogik

texnologiyalardan foydalanish;

-amaliy mashg`ulotlarda kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash, klaster

kabi pedagogiktexnologiyalarini qo`llash nazarda tutiladi.

Asosiy va qo‘shimha o ‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari

Asosiy adabiyotlar

1. Pedagogy and Practice; Teaching and Learning in Secondary Schools.

2. Michael Uljens.School Didactics and Learning: A School Didactik Model

Framing an Analysis of Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y.

3. John Dewey,How we think(1910).Martin,Jay.The Education o f John

Dewey.(2003) Columbia University Press.Gutek Gerald L.(2009)New Perspectives

on Philosophy and education .Pearson Education Inc. 4. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik

T :.0 ‘qituvchi 2008-yil

5. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi

va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil

6. K.Xoshimov, S.Ochilov. 0 ‘zbek pedagogikasi antologiyasi.O‘quv

qo‘llanma.T:.0‘qituvchi 2010-yil 7. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. 0 ‘quv qoilanma. Т.:

Noshir 2009-yil

Qo‘shimcha adabiyotlar:

8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy

340

javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil

istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi.

// Xalq so‘zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11

9. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan

birga quramiz. “0 ‘zbekiston”, 2017. 10. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar

strategiyasi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. 0 ‘zbekiston

Respublikasi qonun hujjatlari to ‘plami, 2017yil, 6-son,70-modda.

11. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta ’minlash

taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “0 ‘zbekiston”, 2017.

12. R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. 0 ‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-yil

13.S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik

Т.: 0 ‘qituvchi 1996-yil

H.M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. 0 ‘quv qo‘llanmaT:.0‘qituvchi. 2004-yil

15. N.Egamberdieva, Ijtimoiy pedagogika. Darslik. Alisher Navoiy nomidagi

0 ‘zMKN.T.: 2009-yil.

16. A. Калдыбаева ≪Педагогика теориясы≫. Т.: 2007.

Internet saytlari 17. http://Zivonet.uz

18. http://edu.uz

19. www.nadlib.uz

20. http://teoriva.ru

341

TARQATMA MATERIALLAR

Nostandart testlar 1. Keltirilgan ta’rifni atamasi bilan juftlang.

№ Ta’rif № Atama

1 kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni

amalga oshiruvchi;

A Fan

2 ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini

tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi

kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari;

B Ishlab

chiqarish

3 malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi

bo’lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim

standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va

uning faoliyat ko’rsatish muhitini o’z ichiga oladi;

C Uzluksiz

ta’lim

4 yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan

foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot

texnologiyalarini ishlab chiquvchi;

D Shaxs

5 kadrlarga bo’lgan ehtiyojni, shuningdek ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo’yiladigan

talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar

tayyorlash tizimini moliya va moddiy-texnika jihatidan

ta’minlash jarayonining qatnashchisi.

G Davlat va Jamiyat

Javobi: 1 – 2 – 3 – 4 – 5 –

Javob:

№ Ta’rif № Atama

1 kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti,

ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni

amalga oshiruvchi;

A Fan

2 ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini

tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi

kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning

kafillari;

B Ishlab

chiqarish

3 malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi

bo’lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim

standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va

uning faoliyat ko’rsatish muhitini o’z ichiga oladi;

C Uzluksiz

ta’lim

4 yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot

texnologiyalarini ishlab chiquvchi;

D Shaxs

5 kadrlarga bo’lgan ehtiyojni, shuningdek ularning

tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo’yiladigan

talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar

G Davlat va

Jamiyat

342

tayyorlash tizimini moliya va moddiy-texnika jihatidan

ta’minlash jarayonining qatnashchisi.

Javobi: 1 – D 2 – G 3 – C 4 – A 5 – B

IV.TARQATMA MATERIALLARI Tarqatma materiallar talabalarning pedagogika fani bo’yicha egallagan bilim,

ko’nikma va malakalarini mustahkamlash, fanning nazariy asoslarini ijodiy ravishda

o’zlashtirish imkoniyatini beradi.

O’qituvchi o’z shaxsiy tajribasi, ijodkorligi va kasbiy kompetentligidan kelib

chiqgan holda turli shakldagi tarqatma materiallarni tayyorlashi va taqdim etishi

mumkin. Bunda turli no’ananaviy testlar, rebuslar, krossvordlar, kichik guruhlarda ishlash uchun interfaol usullar, grafik organayzerlar ishtirokidagi topshiriqlardan

foydalanish tavsiya etiladi.

1. Pedagogika fani nimani o’rganadi ? Quyidagi javoblarni taqqoslang va

izohlang.

Topshiriq Izoh

1. Pedagogika bola rivojlanishi qonuniyligini

o‘rganadi va uning tarbiya yo‘llarini aniqlaydi.

2. Pedagogika - bu o‘qish - o‘qitish, tarbiya qilish ,

o‘rgatish to‘g‘risidagi fan.

3.Pedagogika — bu tarbiyachining tarbiyalanuvchiga,

uning dunyoqarashini shakllantirish maqsadida ta’sir

ko‘rsatish san’ati.

4. Pedagogika o‘sib kelayotgan avlodni o'qitish, o'rgatish savollarini o‘rganish bilan shug'ullanadi.

5. Pedagogika insonni tarbiyalash to‘g‘risidagi fan.

2. Nostandart testni yeching.

Pedagogika fanining asosiy kategoriyalarini aniqlang.

T.r Ta’rif Tushuncha

1 Aniq maqsadga yo’naltirilgan ta’sir

hisoblanib, ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish,

uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini

tarkib toptirishga yo’naltirilgan jarayondir.

A Ma’lumot

2 Maxsus tayyorlangan kishilar rahbarligida

o`tkaziladigan, o`quvchilarni bilim, ko`nikma va malakalar bilan

qurollantiradigan, bilish qobiliyatlarini

o`stiradigan, ularning dunyoqarashini

tarkib toptiradigan jarayondir.

B Tarbiya

3 ta`lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan

ko`nikma va malakalar hamda shakllangan

C Ta’lim

343

dunyoqarashlar majmuidir.

1-B, 2-C, 3-A

IV. TARQATMA MATERIALLARI

Mavzu: Shaxs kamoloti ijtimoiy-biologik hodisa, pedagogik jarayon

obyekti va subyekti sifatida

1-Topshiriq: Quyida berilgan so’zlar ishtirokida kichik Esse yozing.

Shaxs, miqdor, sifat, makon, zamon, faoliyat, irsiyat, kamolot, tarbiya.

Esse – frantsuzcha tajriba, dastlabki loyiha, shaxsning biror mavzuga oid yozma ravishda ifodalangan dastlabki mustaqil erkin fikri. Bunda tinglovchi

o’zining mavzu bo’yicha ta’surotlari, g’oyasi va qarashlarini erkin tarzida bayon

qiladi. Esse yozishda xayolga kelgan dastlabki fikrini zudlik bilan qog’ozga

tushirish, iloji boricha ruchka (qalam) ni qog’ozdan uzmasdan – to’xtamasdan

yozish, so’ngra matnni qayta tahlil qilib, iakomillashtirish tavsiya etiladi. Esseni

muayyan mavzu, tayanch tushuncha yoki erkin mavzuga bag’ishlab yozish tavsiya etiladi. Ba’zan, ayniqsa tarbiyaviy soatlarda talabalarga o’zlariga yoqqan mavzu

(tushuncha) bo’yicha esse yozdirish ham yaxshi natija beradi.

Talab: Har bir talaba “Shaxs kamoloti ijtimoiy-biologik hodisa, pedagogik

jarayon obyekti va subyekti sifatida” mavzusiga kichik Esse yozadi. Vaqt meyori

o’qituvchi tomonidan belgilanadi. Talaba Esse mazmunini og’zaki bayon qiladi.

2-Topshiriq: Krossvordni yeching

1 2 3 4

5

6

7

8 9

10 11

12 13

14 15

16

17

M U H I T I O

A D A L I L I

K R O M I L

T A L A B A A

A I R S I Y

B O B Y N

O A D

Sh L O L I Y

A M A L I Y V F

GORIZONTAL. 1. Shaxs shakllanishiga

ta’sir etuvchi ijtimoiy omil.

5. Fikr, mulohazani tasdiqlovchi, ular

haqida dalolat beruvchi narsa; isbot, fakt.

6. Ish-harakat, voqea-hodisaning yuzaga

chiqishi, sodir bo’lish iuchun sabab bo’lgan

narsa

7. Oliy yoki o’rta maxsus o’quv yurti o’quvchisi

8. Nasldan naslga o’tgan

10. Kitob, asarning ma’lum tugallikka ega

bo’lgan har bir qismi, fasli.

13. Ta’lim turi

14. Mashg’ulot turi

16. Boy ...... xizmatchi

VERTIKAL. 2. Shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy sifatlarni

shakllantirishga karatilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda

yashashi uchun zarur bo’lgan xususiyatlarga

ega bo’lishini ta’minlash yo’lida ko’riladigan chora-tadbirlar yig’indisi

3. O’qish- o’rganish va tadqiqot , tahlil

344

X Z I L A

S T A N Q I D N

etish bilan erishiladigan bilim; ko’nikma,

ma’lumot

4. Jamiyat bo’g’ini.

9. O’ziga mustaqil yashovchi har bir tirik

narsa (shaxs, jonivor yoki o’simlik) ;

11. Yangi tug’ilgan go’dak; chaqaloq.

12. Psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari

bilan boshqalardan ajralib turuvchi,

muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyat a`zosi.

13. Yanvar, fevral, mart

16. Milliy modilning tarkibiy qismi

17. Ish-harakat, faoliyat, asar, ta’limotning

yutuqlarini qayd etish, kamchilik va

nuqsonlarini belgilash va bartaraf etish

maqsadidagi muhokama, tahlil .

TESTLAR

1. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini qabul qilishdan maqsad.

-ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, yuqori malakali kadrlar tayyorlash, milliy

tizimni yaratish - milliy tizimni yaratish

- kadrlar tayyorlash o’quv rejasini bajarish.

- ta’lim muassasalarini yaxshilash

2.1997 yil Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston Oliy

Majlisining IX sessiyasida qilgan ma’ruzasining nomi qanday ataladi.

-Barkamol avlod O’zbekiston taraqqietining poydevori - XX asr busag’asida

- Buyuk kelajak sari

-O’zbekiston XXI asrga intilmoqda

3."Ta’lim to’grisida"gi qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qachon

qabul qilindi?

1997 yil 29 avgust -1999 yil 2 sentyabr

-1999 yil 1 oktyabr

345

4.Ta’lim to’g’risidagi qonun necha bo’lim va necha moddadan iborat?

-5 bo’lim 34-modda

- 2 bo’lim 33-moda

- 6 bo’lim 43-modda

- 8 bo’lim 47-modda

5. «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunda ta’lim turlari nechanchi bo’limda tugri

ko’rsatilgan?

- 4-bo’limda

-2-bo’limda

- 6-bo’limda

- 10-bo’limda

6.Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi necha bo’lim va necha moddadan iborat? -5 bo’lim, 28-modda

- 3 bo’lim, 27-modda

- 1 bo’lim, 23-modda

- 6 bo’lim, 20-modda

7.Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsad va vazifalari qaysi bo’limda

o’z ifodasini topgan? -1 bo’limda

-2 bo’limda

- 4 bo’limda

-5 bo’limda

8. Kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim

sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ulami amalga oshiruvchi -shaxs

-davlat va jamiyat

-fan

-ishlab chiqarish

9. Ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va

nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul

qilib olishning kaflllari boiib, yuqori malakali raqobatbardosh

mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha taiim muassasalarining faoliyatini

uyg‘unlashtiradi

-shaxs

-davlat va jamiyat

-fan -ishlab chiqarish

10. Yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi,

ilg'or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi.

-shaxs

-davlat va jamiyat

-fan -ishlab chiqarish

11. Pedagogika fani nimani o’rgatadi?

346

-Pedagogika taraqqiyotida falsafa muammolarini

-Yosh avlodni anatomik tuzilishini

Yosh avlodni o’qitish, tarbiyalash va ma’lumotli qilishni

-Bolalarni bilimli qilishni

12. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari qaysi javobda to’g’ri

ko’rsatilgan? -Ta’lim, tarbiya, ma’lumot

-Kuzatish, eksperement, modellashtirish

-Tabiat, muhit, irsiyat

-Prinsiplar, shakllar

13.Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlarini aniqlang.

-modellashtirish, intervyu, anketa, kuzatish, suhbat, pedogogik eksperiment - kurgazmali, og’zaki, laboratoriya

- tarbiyalovchi vaziyatlar, pedogogik talab, o’rnak

- reproduktiv mashq o’rganish, jamoatchilik fikridan foydalanish.

14. Pedagogika fani bo’limlari aniq ko’rsatilgan javobni aniqlang.

- falsafa, psixologiya, bolalar anatomiyasi

- maxsus pedagogika, oliy maktab pedagogikasi pedagogikaning umumiy asoslari, tarbiya naza-riyasi, ta’lim nazariyasi, ta’lim

muassasasini boshqarishni va unga rahbarlik

15. Pedagogika iborasining lug’aviy ma’nosi aniq ko`rsatilgan javobni

belgilang.

- ta’lim beruvchi

- tarbiya beruvchi -bola etaklamoq

-murabbiylik qiluvchi -tarbiyachi

16. Pedagogika fanlari tizimi aniq ifodalangan javobni ko’rsating.

- didaktika, metodika, siyosatshunoslik, bolashunoslik

- Adabiyot, san’at, falsafa, musiqa

- umumiy, maxsus pedagogika, xususiy metodika, pedagogika tarixi - xususiy metodika bolalar anatomiyasini va fiziologiyasi maktab gigienasi

17. Pedagogika ilmining asosiy xususiyatlari:

-Ijtimoiylik-pedagogika ilmi avvalambor ijtimoiy vazifalarni hal etishga

yo’naltirilgan va qaratilgan bo’ladi.

-gumanitar- pedagogika ilmi o’z mohiyatiga ko’ra gumanitar hisoblanib,

insonni o’rganish, uning shaxs sifatida shakllanishi va rivojlanishini o’rganadi. - ochiqlilik- pedagogika ilmi boshqa fanlardan farqli o’laroq, inson hayoti

va faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi.

-barcha javoblar to’g’ri

18. Pedagogika o’rgasnadigan asosiy muammolar:

-pedagogik jarayon qonuniyatlari mohiyatini aniqlash va tahlil etish,

shaxsning shakllanishi va rivojlanishi hamda ularning ta’lim-tarbiyaga ta’sirini o’rganish;

-tarbiya, ma’lumot, ta’lim maqsadlarini aniqlash;

347

-tarbiya, ma’lumot, ta’lim mazmunini ishlab chiqish;

-ta’lim va tarbiya texnologiyalari metodlarini ishlab chiqish va tadqiq qilish.

-barcha javoblar to’g’ri

19. Aniq maqsadga yo’naltirilgan ta’sir hisoblanib, ijtimoiy-tarixiy tajriba

asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va

dunyoqarashini tarkib toptirishga yo’naltirilgan jarayon- ….. -ta’lim

-tarbiya

-ma’lumot olish

-dars

20. Bilim berish, malaka va ko’nikmalar hosil qilish jarayoni, ki-shini hayotga

va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. -ta’lim

-tarbiya

-ma’lumot

-dars

21. Ta’lim tarbiya jarayonining natijasi orqali egallangan bilim, ko’nikma

malakalar yig’indisi va shakllangan dunyoqarashlar majmui -ta’lim

-tarbiya

-ma’lumot

-tushuncha

22. Pedagogika fani nimani o’rgatadi?

-Pedagogika taraqqiyotida falsafa muammolarini -Yosh avlodni anatomik tuzilishini

Yosh avlodni o’qitish, tarbiyalash va ma’lumotli qilishni

-Bolalarni bilimli qilishni

23. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari qaysi javobda to’g’ri

ko’rsatilgan?

-Ta’lim, tarbiya, ma’lumot -Kuzatish, eksperement, modellashtirish

-Tabiat, muhit, irsiyat

-Prinsiplar, shakllar

24.Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlarini aniqlang.

-modellashtirish, intervyu, anketa, kuzatish, suhbat, pedogogik eksperiment

- kurgazmali, og’zaki, laboratoriya - tarbiyalovchi vaziyatlar, pedogogik talab, o’rnak

- reproduktiv mashq o’rganish, jamoatchilik fikridan foydalanish.

25. Pedagogika fani bo’limlari aniq ko’rsatilgan javobni aniqlang.

- falsafa, psixologiya, bolalar anatomiyasi

- maxsus pedagogika, oliy maktab pedagogikasi

pedagogikaning umumiy asoslari, tarbiya naza-riyasi, ta’lim nazariyasi, ta’lim muassasasini boshqarishni va unga rahbarlik

348

26. Pedagogika iborasining lug’aviy ma’nosi aniq ko`rsatilgan javobni

belgilang.

- ta’lim beruvchi

- tarbiya beruvchi

-bola etaklamoq

-murabbiylik qiluvchi -tarbiyachi

27. Pedagogika fanlari tizimi aniq ifodalangan javobni ko’rsating.

- didaktika, metodika, siyosatshunoslik, bolashunoslik

- Adabiyot, san’at, falsafa, musiqa

- umumiy, maxsus pedagogika, xususiy metodika, pedagogika tarixi

- xususiy metodika bolalar anatomiyasini va fiziologiyasi maktab gigienasi

28. Pedagogika ilmining asosiy xususiyatlari: -Ijtimoiylik-pedagogika ilmi avvalambor ijtimoiy vazifalarni hal etishga

yo’naltirilgan va qaratilgan bo’ladi.

-gumanitar- pedagogika ilmi o’z mohiyatiga ko’ra gumanitar hisoblanib,

insonni o’rganish, uning shaxs sifatida shakllanishi va rivojlanishini o’rganadi.

- ochiqlilik- pedagogika ilmi boshqa fanlardan farqli o’laroq, inson hayoti

va faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi. -barcha javoblar to’g’ri

29. Pedagogika o’rgasnadigan asosiy muammolar:

-pedagogik jarayon qonuniyatlari mohiyatini aniqlash va tahlil etish,

shaxsning shakllanishi va rivojlanishi hamda ularning ta’lim-tarbiyaga ta’sirini

o’rganish;

-tarbiya, ma’lumot, ta’lim maqsadlarini aniqlash; -tarbiya, ma’lumot, ta’lim mazmunini ishlab chiqish;

-ta’lim va tarbiya texnologiyalari metodlarini ishlab chiqish va tadqiq qilish.

-barcha javoblar to’g’ri

30. Aniq maqsadga yo’naltirilgan ta’sir hisoblanib, ijtimoiy-tarixiy tajriba

asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va

dunyoqarashini tarkib toptirishga yo’naltirilgan jarayon- ….. -ta’lim

-tarbiya

-ma’lumot olish

-dars

31. Bilim berish, malaka va ko’nikmalar hosil qilish jarayoni, ki-shini hayotga

va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. -ta’lim

-tarbiya

-ma’lumot

-dars

32. Ta’lim tarbiya jarayonining natijasi orqali egallangan bilim, ko’nikma

malakalar yig’indisi va shakllangan dunyoqarashlar majmui -ta’lim

-tarbiya

349

-ma’lumot

-tushuncha

33. Shaxsni shakllantirish va rivojlantirishning asosiy omillari qaysi javobda aniq

ko’rsatilgan?

-Ijtimoiy ong, muhit, ta`lim

-Ijtimoiy muhit, irsiyat, tarbiya, shaxsiy faollik -Tarbiya, ta`lim, o’qitish

-Shaxsning individual xususiyatlari

34. Odamning shaxs sifatida asosiy belgilari:

ijtimoiyligi, ongi, tili, dunyoqarashi, ehtiyoji

- ma`naviy sifatlari

- axloq poklik - aqlan rivojlanganligi

35. Odam ongining yuksak belgisi nima?

bilimdonligida

- maxoratida

- o’zini anglashda

- mehnatsevarligi 36. Shaxsni rivojlantirish va shakllantirishning asosiy omillari.

- manbalar

tarbiya, muhit, irsiyati, shaxs faolligi

- yashash joyi

- maktab, oila

- oila, mahalla, mahalla

37.Individ bu:

-lotincha “individium” so’zidan olingan bo’lib, «bo’linmas», «alohida shaxs»,

«yagona» ma’nolarini anglatib, hatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina

tashkil eta oluvchi biologik mavjudotdir.

-individ tushunchasi tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, psixologik jihatdan

taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyatning a’zosini

ifodalashga xizmat qiladi.

-Individ o’z menligini biladigan, nutqi rivojlangan, mustaqil fikr yurita oladigan

biologik mavjudot hisoblanadi

38. Rivojlanish :

- shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir.

- shaxsning individual taraqqiy etishida namoyon bo’ladigan xususiyatlarini ifoda

etadi.

-Shaxsning muayyan shaxslar ta’sirida o’zida hosil qiladigan ruhiy xislatlarining

majmuasidir.

-Shaxsning psixofiziologik jihatdan voyaga etishi

39. Shaxs bu...?

350

-psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan

boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan

ijtimoiy tuzum maxsulidir

-Anatomik, fiziologik, jismoniy xususiyatlarga ega bo’lgan tirik mavjudot

-hatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi biologik

mavjudotdir. -Biologik mavjudot hisoblanib, o’z faoliyatini boshqalar ta’sirida amalga

oshiradigan muayyan ijtimoiy tuzum maxsulidir.

40. O’spirinlik davri yoshini aniqlang -16-18 yosh.

-14-16 yosh

-11-13 yosh -12-17 yosh

41. Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni ko’rsating -Irsiyat, ijtimoiy muhit, tarbiya, faoliyat

-Nasl, ta’lim, mehnat, faoliyat

-Tug’ma qobiliyat, tabiat, tashqi ta’sir, mehnat

-Ta’lim, tarbiya, mehnat, tashqi ta’sir 42 .Qanday xususiyatlar yosh xususiyatlari deb atalad i?

- Ma’lum bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik , fiziologik va ruhiy

xususiyatlar.

- M ak tab yoshidagi bolalarg a xos b o 'lg a n xususiyatlar.

- K atta in so n larg a xos b o ‘lgan xususiyatlar.

- 0 ‘quv ch ilarg a xos b o 'lg an axloqiy sifatlar.

43. Necha yoshdan e’tib oran yasli davri hisoblanadi?

- Tug’ilgandan 2 yoshgacha.

- 1 yoshdan 3 yoshgacha.

- 1 yoshdan 5 yoshgacha.

- 1 yoshdan 6 yoshgacha.

44. Maktabgach a tarbiya yoshini aniqlang? - 1 yoshdan 7 yoshgacha.

- 2 yoshdan 5 yoshgacha.

- 3 yoshdan 6 -7 yoshgacha.

- 6 yoshdan 7 yoshgacha.

351

BAHOLASH MEZONLARI VA FANNI

O`RGANISH BO`YICHA BOSHQA

MATERIALLAR

UMUMIY PEDAGOGIKA FANIDAN TALABALAR BILIMINI

BAHOLASHNING REYTING O’TKAZISH TARTIBI

Fan bo’yicha soatlar taqsimoti (II kursda)

Fan Bo`yicha ballar taqsimoti

OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA TALABALAR BILIMINI NAZORAT

QILISH VA BAHOLASH TIZIMI TO’GRISIDAGI NIZOMGA ASOSAN

UMUMIY PEDAGOGIKA FANIDAN TALABALAR BILIMINI NAZORAT

TURLARI VA BAHOLASH MEZONI

I.Nazorat turlari.

1.Talabalar oliy ta’lim muassasalari professor o’qituvchilari tomonidan birinchi

mashg’ulotda mazkur nizom talablari bilan tanishtiradilar.

2.Talabalar bilimini nazorat qilish oraliq va yakuniy nazorat turlarini o’tkazish

orqali amalga oshiriladi.

3.Oraliq nazorat (ON) semester davomida ishchi fan dasturining tegishli bo’limi

tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko’nikmalarini baholash maqsadida o’quv

mashg’ulotlari davomida o’tkaziladi.

4.ON fanning soati va xususiyatidan kelib chiqib bir marta o’tkaziladi .

5. Talabaning amaliy, seminar, laboratoriya mashg’ulotlari va mustaqil ta’lim

topshiriqlarini bajarilishi, shuningdek uning ushbu mashg’ulotlardagi faolligi fan

o’qituvchisi tomonidan baholab boriladi.

6.Talabani oraliq nazorat turi bo’yicha baholashda uning o’quv mashg’ulotlari

davomida olgan baholari inobatga olinadi.

7.Yakuniy nazorat (YN) turi nazariy va amaliy bilim ko’nikmalari asosida semester

yakunida amalga oshiriladi.(YN ni o’tkazish shakli kafedra tomonidan belgilanadi, uni

o’tkazish o’quv uslubiy bo’limi jadvali asosida olib boriladi).

Semestr

Maruza Amaliy-seminar mashgulot Jami

Audatoriya

soati

Mustaqil

ish soati

Audatoriya

soati

Mustaqil

ish soati

Audatoriya

soati

Mustaqil ish

soati

II 108 48+26+34=108 - 108

Audatoriya materiallari bo’yicha Mustaqil ish bo’yicha

JB OB YaB Jami JB OB Jami

5 5 5 5 - - -

352

II. Umumy pedagogika fanidan talabalar bilimini baholash mezonlari.

1.Talaba fan bo’yicha mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy fikrlay oladi,

mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalga qo’llay oladi, fanning (mavzuning)

mihiyatini tushunadi biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo’yicha

tasavvurga ega deb topilganda – 5 (a’lo) baho qo’yiladi ;

2.Talaba mustaqil mushohada yuritadi , olgan bilimini amalga qo’llay oladi, fanning

(mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu)

bo’yicha tasavvurga ega deb topilganda -4(yaxshi) baho qo’yiladi;

3. Talaba olgan bilimini amalga qo’llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini

tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo’yicha tasavvurga ega

deb topilganda -3(qoniqarli) baho qo’yiladi;

4.Talaba fan dasturini o’zlashtirmagan , fanning (mavzuning) mohiyatini

tushunmaydi hamda fan (mavzu) bo’yicha tasavvurga ega emas deb topilganda 2

(qoniqarsiz) baho bilan baholanadi.

Izoh:nazorat turlarini o’tkazish bo’yicha tuzilgan topshiriqlarning mavmuni

talabaning o’zlashtirishini xolis(obyektiv) va aniq baholash imkoniyatini berishi

shart.

III.Talabalar bilimini baholash.

1.Talabalar bilimini baholash 5 baholi tizimga amalga oshiriladi.

2.ON turini o’tkazish va talabaning bilimini baholash tegishli fan bo’yicha o’quv

mashg’ulotlarini olib borgan professor o’qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

3.YNturi ni o’tkazish va talabaning bilimini baholash tegishli fan bo’yicha o’quv

mashg’ulotlarini olib bormagan professor o’qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Tegishli fan bo’yicha o’quv mashg’ulotlarini olib borgan professor o’qituvchi YN turini

o’tkazishga ishtirok etishi ta’qiqlanadi.(Izoh: komissiya tarkibi tegishli fan professor –

o’qituvchilari va soha mutaxasislari orasidan shaklantiriladi.)

4. Talaba tegishli fan bo’yicha yakuniy nazorat turi o’tkaziladigan muddatga qadar

oraliq nazorat turini topshirgan bo’lishi shart.

5.ON turini topshirmagan , shuningdek ushbu nazorat turi bo’yicha “2”

(qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba akademik qarzdor hisoblanadi.

6. Baholash natijasiadn norozi bo’lgan talabalar fakultet dekani tomonidan tashkil

etiladigan Apellyatsiya komissiyasiga apellyatsiya berish huquqiga ega. Komissiya 2

kun ichida ko’rib chiqishi kerak.(baholash natijasi e’lon qilingan vaqtdan boshlab 24 soat

davomida apellyatsiyaga berish mumkin)

IV. Talabalar baholash natijalarini qayd qilish.

1.Talabalar bilimini baholash tegishli fan bo’yicha professor o’qituvchi tomonidan

jurnalda va baholashning electron tizimida qayd etib boriladi.

2.Talabaga qo’;yilgan baholarni shu kunning o’zida agar yozma ish shaklida bo’lsa

3 kundan ko’p bo’lmagan muddatga qayd etishi lozim.

3. Nazorat turi bo’yicha talabaning bilimi “3” (qoniqarli) yoki “4” (yaxshi) yohud

“5” (a’lo) bilan baholanganda nazorat turini qayta topshirishga yo’l qo’yilmaydi.

353

Baholashni 5 baholik shkaladanga 100 ballik shkalaga o`tkazish

JADVALI

Izoh: talaba tomonidan tayyorlangan mustaqil ish kafedrada 1 yilgacha saqlanadi.

Mustaqil ta`lim bo`yicha olingan ballar joriy, oraliq va yakuniy nazorat ballariga

taqsimlanib qo`shiladi.

5 baholik

shkala

100

balllik

shkala

5 bahoik

shkala

100

Ballik

skala

5 baholik

shkala

100

ballik

shkala

5,00-4,96 100 4,30-4,26 86 3,60-3,56 72

4,95-4,91 99 4,25-4,21 85 3,55-3,51 71

4,90-4,86 98 4,20-4,16 84 3,50-3,46 70

4,85-4,81 97 4,15-4,11 83 3-45-3,41 69

4,80-4,76 96 4,10-4,06 82 3,40-3,36 68

4,75-4,71 95 4,05-4,01 81 3,35-3,31 67

4,70-4,66 94 400-3,96 80 3,30-3,26 66

4,65-4,61 93 3,95-3,91 79 3,25-3,21 65

4,60-4,56 92 3,90-3,86 78 3,20-3,16 64

4,55-4,51 91 3,85-3,81 77 3,15-3,11 63

4,50-4,46 90 3,80-3-76 76 3,10-3,06 62

4,45-4,41 89 3,75-3,71 75 3,o5-3,01 61

4,40-4,36 88 3,70-3,66 74 3,00 60

4,35-4,31 87 3,65-3,61 73 3,0 dan kam 60 dan

kam

354

TAQDIMOT

BIRINChI BOSQICh

(1997-2001)

Mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy

salohiyatini saqlab qolish

asosidpa ushbu tizimni isloh

qilish va rivojlantirish

uchun huquqiy kadrla

jihatidan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart-

sharoitlar yaratish.

IKKINChI BOSQICh

(2001-2005)

Milliy dasturni to’liq ro’yobga chiqarish.

Mehnat bozorining

rivojlanishi va real

ijtimoiy-iqtisodiy

sharoitlarni hisobga

olgan holda o’ta aniqliklar kiritish.

UChINChI BOSQICh

(2005 va keyingi yillar.)

To’plangan tajribalarni taxlil etish va

umumlashtirish asosida,

mamlakatni ijtimoiy-

iqtisodiy rivojlantirish

istiqbollariga muvafiq

kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada

rivojlantirish.

Davlat, jamiyat

Uzluksiz ta’lim

ShAXS

Fan

ISHLAB CHIQARISH

355

II.TAQDIMOT

Pedagogika fani

Tarbiya nazariyasi Ta`lim nazariyasi

(didaktika) Maktabshunoslik

356

357

Pedagogika fanining vazifalari

Maxsus tashkil qilingan tarbiya sharoitida

shaxsning rivojlanish va tarkib topishining

mohiyati va qonuniyatlarini o’rganish

Ta’lim-tarbiya jarayonini millatlashtirish yo’llarini

ko’rsatib berishi

Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ma’naviyat

rivojlanishi ehtiyojlariga muvofiq tarbiyaning

maqsad va vazifalarini aniqlash

Tarbiya maqsadi, fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyot

talablari asosida ta’lim-tarbiya va ma’lumotning

mazmunini isloh qilish

Insonparvarlashtirish va demokratiyalash orqali

maktab, maorif ishini qayta qurish va yangilash

hamda ta’lim-tarbiya ishini samaradorligini

aniqlash yo’llarini ishlab chiqish

Ta’lim jarayonida interaktiv metodni qo’llash

yo’llarini ko’rsatib berishi

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini metodik

ta’minlash, ta’lim-tarbiya tizimini davr

talabiga asosan tubdan isloh qilish

Milliy istiqlol mafkurasi va ma’naviyat

mohiyatini barcha fanlar o’rganadi. Milliy

mafkura g’oyalarini kishilar ongiga singdirish

e’tiqodiga aylantirish, uning siyohli usul va

vositalarini ishlab chiqish

Komil inson – barkamol shaxsning hozirgi

davr mezonini, sifatlarini, uni shakllan-

tirishning optimal usullarini yaratish

Inson o’zligini bilish, o’z-o’zini boshqara

bilish, o’z-o’zini tarbiyalash metodikasini

yaratish

Ta’lim mazmunini, Davlat ta’lim standartlarini

takomillashtirish

Istiqlol mafkurasi asosida yoshlarning milliy

dunyoqarashini shakllantirish

358

Ta’lim jarayonining ilg’or tajribalarga

asoslangan modelini yaratish

Uzluksiz ta’lim tizimida barcha fanlarni

o’qitish didaktik asoslarini ishlab chiqish,

maxsus fanlarni o’qitish metodikasini

takomillashtirish

Ta’limni intensivlash va differentsiyalash

texnologiyasini yaratish

Ta’lim berish shakllarini takomillashtirish

Ta’limda ma’naviyatning ustivorligi, o’qitish

va o’rganish, ta’limiy, tarbiyaviy,

rivojlantiruvchi vazifalari uyg’unligiga erishish

yo’llarini ishlab chiqish

Jahon ilg’or tajribalari asosida masofaviy

ta’lim-tarbiya metodlarini, uni baholash

mezonlarini ishlab chiqish

Aqliy tarbiya, milliy dunyoqarash, milliy

ong, tafakkur madaniyatini shakllantirish,

ma’naviy-axloq, tarbiya, vatanparvarlik,

huquqiy, estetik, mehnat, iqtisodiy,

ekologik, jismoniy-tarbiya mazmuni,

metodlarini, pedagogik texnologiyasini

takomillashtirish

Ta’lim-tarbiya tizimini boshqarishni

pedagogik ta’minlash, uni demokratiyalash

va insonparvarlashtirish; Kadrlar

tayyorlashda raqobat muhitini yaratish

Tarbiya mazmunida millatlik va

umuminsoniylik uyg’unligiga erishish

Ta’limning texnika vositalaridan

foydalanish metodikasini

takomillashtirish

Hamkorlikdagi va jahon xalqlari milliy

qadriyatlarini o’rganish va ommalashtirish

Tarbiya jarayonlarining Qonuniyatlarini,

tizimini, mazmuni va kontseptsiyasini

yaratish

Tarbiyaning umumiy metodlarini takomillashtirish, tarbiya mazmuni va

metodini insonparvarlashtirish

359

360

EKSPERIMENT METODI SHAROITGA QARAB 3 XILDA

O`TKAZILADI:

361

362

III. TAQDIMOT

Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillari.

Biologik omillar

(irsiyat)

Ijtimoiy omillar

(muhit) Maqsadli tarbiya

IRSIYAT- bu ota qoni yoki ajdodlarigahos bo’lgan biologik hususiyat vao’hshashliklarning naslga (bolaga)

o’tish jarayonidir

Yoshdavrlari

Go’daklik davri

(tug’ilganda biryoshgacha

bo’lgan davr)

Yasli davri

(1 yoshdan 3 yoshgacha)

Maktabgachatarbiya yoshi

(3 yoshdan 6-7 yoshgacha)

Kichik maktabyoshi (6-7

yoshdan 11-12 yoshgacha

O’smirlik davri

(12-15-16 yoshgacha)

O’spirinlikdavri (15-16 yoshdan 18 yoshgacha

363

Go’daklik davri. YAngi tuo’ilgan bolada barcha sezgi turlari mavjud

bo’ladi. Ushbu sezgilar murakkab bo’lmay, oddiy holatdadir.

Chaqaloq bir holat faol bo’lib, bu faollik avvalo, qo’l-oyoqlarning

refleks yo’li bilan harakatlanib turishida ko’rinadi.

Maktabgacha tarbiya davri. Ushbu yoshdagi

bolaning emotsionalligi (hissiy beriluvchanligi)

uning faolligida, harakatchanligida ko’rinadi. Bu

yosh davrida bolalar hayotida o’yin o’ziga hos o’rin

tutadi, o’yinlar asosan katta yoshdagi kishilar yoki

bolalarning harakatlariga nisbatan taqliddan iborat

bo’ladi.

Kichik maktab yoshi, 7 yoshga to’lgan bola (ushbu yosh qator

mutafakkirlar tomonidan dastlabki “etuklik yoshi” sifatida

e’tirof etilgan) jismoniy va ruhiy hususiyatlarga ko’ra

maktabda ta’lim olishga to’la tayyordir.

364

365

366

367

368

T A ‘ L I M M E T O D L A R I

O’quv materialini og’zaki bayon qilish usuli: Hikoya, ma’rza,

suhbat, darslik hamda boshqa o’quv adabiyotlari bilan ishlash va

h.k.

Amaliy mashg’ulotlar metodi: mashq qildirish metodi,

labaratoriya mashg’ulotlari metodi, amaliy mashqlar metodi va

h.k.

Ko’rgazmalilik metodi: tasviriy, o’quv materiallarini namoyish

qilish, ramziy va sxematik tasvirish materiallar, xaritalar, chizmalar,

diagrammalar va h.k.

369

Таълим методи – замонавий даражада ўқув-тарбиявий мақсадларга эришишга йўналтирилган педагог ва ўқувчиларнинг ўзаро боғлиқ фаолият усулларидир В.И.Загвязинс

кий

Таълим методлари –ўқув жараёнининг мураккаб таркибий унсури (компоненти) бўлиб, ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятининг барча йўналишларини ёритишга хизмат қилади, улар ўртасида кўп сонли алоқа ва боғланишларни юзага келтиради Г.И.Щукина

Таълим методлари деганда ўқитувчининг ўргатувчанлиги ва ўқувчиларнинг ўқув материалини эгаллашга йўналтирилган турли дидактик масалалар ечимини топишга оид ўқув-билиш фаолиятларини ташкил этиш усуллари тушунилади

И.Ф.Харламо

в

Таълим

методи – белгиланган мақсадга эришишни таъминловчи алгоритм

лаштирилган, муайян

мазмунга

эга ҳаракатлар тизимидир П.И.Подласы

й

«Таълим методи» тушунчасининг моҳиятини ёритувчи

қарашлар

370

ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИ

Мотивацияли Ривожлантирувчи

Ташкилий

Тарбиявий

Таълимий

Таълим методларининг асосий функциялари

371

Ўқув кўргазмали воситалар

• Табиий ашёлар• Ишлаб чиқариш қуроллари• Коллекциялар• Кўргазмали қуроллар• Фотография• Диаграммалар• Жадваллар• Ўқув қўлланмаси• Моделлар• Макетлар• Услубий қўлланмалар

TAQDIMOT

ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИ

Мотивацияли Ривожлантирувчи

Ташкилий

Тарбиявий

Таълимий

Таълим методларининг асосий функциялари

372

Ta’limni tashkil etish shakllari

An’anaviy ta’lim shakllari

(sinf – dars tizimi

An’anaviy bo’lmagan

(noan’anaviy) ta’lim shakllari

а) Yangi bilimlarni bayon qilish

darsi;

b) O’tilgan materialni

mustahkamlash darsi;

v) Bilim, ko’nikma va

malakalarni shakllantirish va

tekshirish darsi;

g) Kirish darslari va takroriy

umumlashma dars;

d) Aralash dars.

Repititorlik

ta’-

limi

a) Ma’ruza darsi;

b) Fakultetiv mashg’ulotlar;

v) Seminar darslari;

g)Labaratoriya mashg’ulotlari;

d) Bahs – munozara darsi;

e) Davra suhbati mashg’uloti;

yo) Viktorina;

j) Matbuot konferentsiyasi;

z) Mo’jizalar maydoni va shu

kabilar.

Yakka tartibdagi ta’lim

Aralash dars turining tarkibiy – tashkiliy – tuzilmaviy shakli

Birinchi

bosqich

Ikkinchi

bosqich

Uchinchi

bosqich

To’rtinchi

bosqich

Uy

vazifalarini

so’rash va

tekshirish

Yangi

materialni

bayon qilish,

tushuntirish,

hikoya qilish,

ma’ruza va

suhbat

Yangi

materialni

mustahkamlas

h, suhbat,

mashq

qildirish, kitob

bilan ishlash

Uy vazifasini

topshirish

(tushuntirish,

suhbat)

E K S K U R S I YA

YO’NALIShLARI

Tabiatni kuzatish

va o’rganish

maqsadida olib

boriladigan

ekskursiyalar

Sanoat va

qishloq xo’jaligi

ishlab chiqarishi

bilan tanishish

maqsadida olib

boriladigan ekskurtsiyalar

Ijtimoiy va

maishiy

mazmundagi

munosabatlar

mohiyatini

o’rganish

maqsadida olib

boriladigan ekskurtsiyalar

San’at hamda

adabiyot sohasini

o’rganish

bo’yicha

uyushtiriladigan

ekskurtsiyalar

373

374

375

376